SADRAJ

1. UVOD ..................................................................................................................................... 1 2. OPENITO O ZATITI OKOLIA ................................................................................................. 2 2.1. Oneidenje i zagaenje ............................................................................................................. 2 2.2. Vrste oneidenja ....................................................................................................................... 2 3. NEORGANSKI I ORGANSKI POLUTANTI ..................................................................................... 4 3.1. Teki metali ................................................................................................................................ 4 3.2. Teki metali u biljkama............................................................................................................... 4 3.3. Uticaj tekih metala na ivotinje i ovjeka ................................................................................. 5 4. METOD ISTRAIVANJA............................................................................................................. 9 4.1. Terenska istraivanja .................................................................................................................. 9 4.2. Laboratorijska istraivanja ......................................................................................................... 9 4.3. Obrada podataka........................................................................................................................ 9 4.4. Primjenjivost vaede zakonske regulative u istraivanju potencijalno oneidenih lokacija ..... 9 4.5. Mjerenje radioaktivnosti .......................................................................................................... 12 5. OPE KARAKTERISTIKE PODRUJA OPINE KAKANJ................................................................ 13 5.1. Geografski poloaj opdine Kakanj ............................................................................................ 13 5.2. Stanovnitvo ............................................................................................................................. 13 5.3. Klimatske karakteristike ........................................................................................................... 13 5.4. Geoloke karakteristike ............................................................................................................ 14 5.5. Pedoloke karakteristike .......................................................................................................... 16 6. REZULTATI ISTRAIVANJA ...................................................................................................... 21 6.1. Sadraj neorganskih i organskih polutanata ............................................................................ 21 6.2. Terenska radioaktivnost ........................................................................................................... 22 7. ZAKLJUAK ........................................................................................................................... 23

1. UVOD Pod zemljitem se podrazumijeva povrinski sloj zemljine kore nastao od matinog supstrata iz litosfere pedogenetskim procesima djelovanjem klime, vode i ivih organizama. Zemljite se sastoji od mineralnih i organskih materija. Smatra se da zemljite, zajedno sa vodom i vazduhom spada u obnovljive prirodne resurse. Meutim, s obzirom na ogranienu ukupnu koliinu i izuzetno spor proces nastajanja, kao i neprekidno zagaivanje i neracionalno koritenje od strane ovjeka, zemljite ipak treba smatrati ogranienim, odnosno uslovno obnovljivim prirodnim bogatstvom. Ono je osnovni prirodni resurs i njegova primarna funkcija je proizvodnja hrane i sirovina. Meutim, tlo slui i drugim korisnicima izvan sfere poljoprivrede i umarstva, kao to su: urbanizam, industrija, saobradajnice, razna odlagalita, vodne akumulacije i drugo. Brojnim zahvatima ovjek stalno ugroava i zagauje taj sloj raznim otpadnim materijalima i otrovnim supstancama kao to su hemijska sredstva, pesticidi, vjetaka gnojiva, nekontrolisano odlaganje komunalnog otpada, nekontrolisana urbanizacija podruja i dr. Ove vrste zagaenja unitavaju ivi svijet rastresitog sloja zemljita, prekidaju bioloke tokove, a posebno ugroavaju one organizme koji djeluju na organske materije i pretvaraju ih u mineralne supstance neophodne za proces fotosinteze (bakterije, gljive, gliste i dr.). Nasuprot dugotrajnom procesu nastanka, proces oneidenja i otedenja tla (posebice pod utjecajem ovjeka) neuporedivo je bri. Proces gubljenja zemljita tee sporo, a posljedice se najede manifestuju poslije niza godina, kada vie i nema uslova za revitalizaciju ovakvih povrina. ovjek svojim aktivnostima neprekidno smanjuje ukupnu povrinu zemljita. Ovo se naroito odnosi na poljoprivredno zemljite koje postaje sve ugroenije. Osnovne ovjekove aktivnosti koje najvie degradiraju tlo odnose se prvenstveno na irenje gradova, izgradnju industrijskih kompleksa i saobradajnica, kao i deponovanje otpadnog materijala. Velike povrine zemljita izloene su intenzivnom procesu erozije. Otedenje zemljita moemo podijeliti u nekoliko vrsta: - Degradacija zemljita - nastaje unoenjem otrovnih supstanci prilikom gnojenja i zatite biljaka, te uslijed poremedaja strukture zemljita i erozije, - Destrukcija je tee otedenje zemljita, koje nastaje pod uticajem otpadnih voda i vrstog otpada, - Totalno otedenje zemljita moe biti privremeno (npr. izgradnjom povrinskih kopova za eksploataciju mineralnih sirovina, deponija otpada, kampova, igralita i dr.) i trajno (npr. izgradnjom naselja, puteva, vodnih akumulacija, aerodroma i dr.). Isto tako, posljednjih godina drutvena zajednica pokazuje sve vie interesa za ouvanje poljoprivrednih povrina kako bi se povedala proizvodnja hrane koja u dananje vrijeme predstavlja jedan od najznaajnijih faktora stabilnosti i razvoja svake zemlje. Pitanja upravljanja zemljitem i njegovom zatitom poklanja se velika panja u Europi. Pravni je temelj uspostavljen u velikom broju drava lanica Europske unije, a zajednika polazita sadrana su u Tematskoj strategiji za zatitu tla (Thematic Strategy for Soil Protection) koja je 2006. prihvadena od Europske komisije. Tim vie doneseni zakonski propisi obavezuju da se zatite poljoprivredna zemljita. Temeljem Zakona o poljoprivrednom zemljitu doneseni su i provedbeni propisi. Inventarizacija stanja oneidenosti i otedenosti tala, uspostava sistema trajnog motrenja i informacijskog sistema preduslov su za razvijanje strategije i odabira mjera kvalitetne zatite tla i sprjeavanja daljnjih negativnih procesa. Kada se govori o kontaminaciji tla uglavnom se koriste dva termina. Pod terminom kontaminacije uglavnom se podrazumijeva sadraj polutanata u tlu znatno iznad graninih vrijednosti. Termin oneidenja tla oznaava sadraj nekog polutanta u tlu u koliinama koje jo ne ugroavaju egzistenciju ljudi, odnosno produkciju hrane.

2. OPENITO O ZATITI OKOLIA Zatita okolia je skup odgovarajudih aktivnosti i mjera kojima je cilj spreavanje oneidenja i njegovog zagaenja, spreavanje nastanka, smanjivanje i otklanjanje teta nanesenih okoliu, te povrat okolia u prvobitno stanje. Ciljevi okoline politike su ouvanje kvaliteta zraka, podzemnih i povrinskih voda, zemljita, bioloke raznovrsnosti itd. 2.1. Oneidenje i zagaenje Svaki poremedaj koliine odreenih hemijskih ili biolokih materija ili fizikih osobina u odnosu na prirodne, pod uslovom da se moe odreenim postupcima vratiti u prvobitno stanje, naziva se oneidenje, dok zagaenje predstavlja trajan oblik promjene sastava i osobina okolia. Oneidenja su rezultat prije svega ljudske aktivnosti. Oneideni mogu biti zrak, voda i tlo. Razvojem industrije i upotrebom uglja u proizvodnji energije dolazi do povedanja isputanja ugljinih, sumpornih i azotnih oksida. Novi val oneidenja dolazi upotrebom nafte i naftnih derivata. Razvojem hemije i primjenom hemijskih materija u industriji, raste doprinos i drugih tetnih materija u oneidenju okolia. Od tipa industrije, zavisi koje de se zagaujude materije nadi u zemljitu. Na primjer, oko cementara se zemljite zagauje prainom, oko topionica olovom, bakrom, arsenom, sumporom ili silicijumom, a oko industrije ubriva nitratima i fosfatima. Tokom industrijalizacije elja za profitom je bila iznad svijesti o potrebi ouvanja okolia, uprkos opaanju da se broj bolesnih od odreenih bolesti znatno povedava u industrijskim sreditima. 2.2. Vrste oneidenja Hemijsko oneidenje i zagaenje Pod pojmom hemijskog oneidenja podrazumijeva se isputanje u okoli, bilo namjerno ili nenamjerno, hemijskih materija koje nisu svojstvene prirodnom okoliu, te svojim djelovanjem mijenjaju fizike, hemijske i bioloke karakteristike okolia. Hemijske materije koje oneiduju okoli su najede proizvod ljudske aktivnosti, rjee aktivnosti vulkana. Kisele kie su jo jedan znaajan izvor zagaenja zemljita. Osim kiselih kia, iz vazduha dolaze druge materije koje na manjim ili vedim povrinama zagauje zemljita. Na primjer, praina, a i druge estice koje se izbacuju kroz dimnjake razliitih fabrika ili automobila taloe se na okolnim zemljitima. Jedan od estih izvora zagaenja je poljoprivreda. Poljoprivredna zemljita se zagauju direktnim hemijskim tretmanom radi suzbijanja korova, patogena i drugih tetnika. Prekomjernim ubrenjem poljoprivredno zemljite se zagauje razliitim neorganskim jedinjenjima. Bioloko oneidenje i zagaenje Bioloko oneidenje je posljedica razvoja neke vrste organizama (ili mikroorganizama) na osnovi hemijskog ili biohemijskog oneidenja. Organizmi (ili mikroorganizmi) se hrane hemijskom materijom (najede organskog porijekla), te razmnoavanjem uzrokuju znaajnu promjenu u okoliu, pri emu mogu utjecati na zdravlje biljaka, ivotinja i ljudi. Radioaktivno oneidenje Radioaktivna oneidenja su posljedica koritenja radioaktivnih materija koje uslijed ljudske pogreke dolaze u okoli. No, postoji i namjerno isputanje radioaktivnih materija kao to su razna nuklearna oruja. Nakon kontaminacije tla radioaktivnim materijama, tlo je dugo godina nemogude koristiti u prvobitne svrhe.

Otpad Otpad je skup materija mehanikog, hemijskog, biolokog ili nuklearnog porijekla. Nastaje iskljuivo ljudskom djelatnodu. Nepodesan je za dalju upotrebu i zahtjeva nove naine obrade i prerade. Dijelimo ga na gasoviti, tekudi i vrsti otpad. Otpad moe biti inertan, neopasan i opasan otpad. Dugoroni cilj je smanjiti koliine otpada na deponijima primjenom odgovarajudih postupaka. Aktivnosti u tom cilju su: prevencija nastanka otpada, odvajanje, recikliranje, spaljivanje, odlaganje otpada i obrazovanje javnosti.

3. NEORGANSKI I ORGANSKI POLUTANTI 3.1. Teki metali Pojam teki metali obuhvata metale sa specifinom gustinom vedom od 5 g/cm3. Neki teki metali su u vidu elemenata u tragu neophodni - esencijalni za mnogobrojne funkcije u ljudskom organizmu, a njihov manjak dovodi do pojave ozbiljnih simptoma bolesti i nedostataka u metabolizmu. Povedana koncentracija u organizmu je nepoeljna i opasna. Najede je pitanje toksinosti zapravo samo pitanje koliine, a ovaj raspon veoma varira kod svakog pojedinog elementa. Akumulacija ovih elemenata u masnim delijama, kostima, lijezdama s unutranjim luenjem, mozgu, dlakama ili u centralnom nervnom sustavu, uestalo rezultira tetnim zdravstvenim posljedicama, a nerijetko tekim bolestima. Svjetska zdravstvena organizacija je izradila opsene studije koje su razmatrale i ukazale na opasne efekte tekih metala na zdravlje ljudi. Teki metali mogu u vidu finih estica praine dospjeti u atmosferu, odakle se taloe u vodama i tlu. U vodama se brzo razrjeuju i taloe kao teko rastvorljivi karbonati, sulfati ili sulfidi na dnu vodenih povrina. Kada se adsorpcijski kapacitet sedimenata iscrpi, raste koncentracija metalnih jona u vodi. Kruenje tekih metala u prirodi veoma zavisi od promjena kojima ovi metali podlijeu. Koncentracija ovih jedinjenja u njima nepovoljnim uslovima (van minerala zemljita) je antropolokog porijekla i rezultat su industrijskog zagaenja. Povedane koncentracije se javljaju u industrijskim proizvodima (deterdenti, baterije, aditivi hrane i sl.) ili su rezultat tehnolokog procesa (izgaranje goriva, topionice, galvanizacija i dr.). Teki metali se u vazduhu mogu nalaziti u obliku estica (aerosola) i gasova. Vrijeme zadravanja u atmosferi zavisi od veliine estica. to su estice manje due de se zadrati u atmosferi. Vede estice iz industrijskih i urbanih izvora imaju uglavnom kratko vrijeme zadravanja, obino oko 10 sat i. Ukoliko se radi o sitnijim esticama koje mogu dospjeti u stratosferu, vrijeme zadravanja moe biti i vie od godinu dana. Prosjeno vrijeme zadravanja aerosola u troposferi iznosi od 6 do 12 dana. Ovo je dovoljno vrijeme da se estice metala transportuju daleko od izvora emisije i na taj nain ugroze veda podruja. Glavni izvori za emisiju tekih metala su sagorijevanje fosilnih goriva, rudnici, topionice, livnice i druge grane industrije. Pored toga postoje i prirodni izvori, npr. vulkani ili raspadanje stijena. Kisela sredina uzrokuje pojavu jonskih oblika metala u tlu, koji su pokretni i dostupni biljkama. To znai da u kiselim tlima postoji mogudnost kontaminacije biljaka tekim metalima. Kod neutralne ili blago alkalne pH vrijednosti tla, teki metali prelaze u hidrokside (npr. Zn(OH)+ ili Cu(OH)+ da bi sa povedanjem pH vrijednosti preli u nerastvorljive hidrokside i okside. Znai da se teki metali imobiliziraju u alkalnoj sredini (reakcija tla je odnos H+ + OH- jona; pH je negativni logaritam koncentracije H+ jona u gram ekvivalentima na litru otopine). Takoer, ako je povien sadraj karbonata u tlu, teki metali se inaktiviraju tj. prelaze u oblik teko pristupaan biljci. Sadraj pristupanih oblika neorganskih i organskih polutanata u tlu je promjenjiv i prvenstveno zavisi od matinog supstrata, pH, sadraja organske mase u tlu, CaCO3, teksturnog sastava i dr. 3.2. Teki metali u biljkama Usvajanje tekih metala kod biljaka se prvenstveno odvija pomodu korijena iz zemljinog rastvora, a manjim dijelim i preko nadzemnih organa iz atmosfere. Iz vazduha se teki metali mogu taloiti suhim i mokrim putem i difuzijom. Od toga se manji dio taloi na biljnim povrinama, naroito listovima, a vedi dio na povrini zemljita. Zbog svoje postojanosti, teki metali se akumuliraju u zemljitu odakle ih biljke mogu usvajati preko korjena. Dio tekih metala koji se taloi na listovima se apsorbuje, a dio moe biti ispran padavinama. Ispiranje zavisi od stepena rastvorljivosti.

Teki metali u biljkama utiu na brojne fizioloko-biohemijske procese kao to su fotosinteza, asimilacija azota, usvajanje i metabolizam neophodnih elemenata, aktivnost enzima, disanje i vodni reim, a pored toga utiu i na rast i razvide biljaka. Prvi simptomi uticaja tekih metala su pojave nekroze i hloroze na najstarijim, a kasnije i na ostalim listovima. Dolazi i do izumiranja starih listova, a rast novih je usporen. Dalji efekti tekih metala zavise od vrste biljke, naina na koji se usvajaju i od osobina tekih metala. Teki metali mogu uticati na usvajanje i raspodjelu elemenata koji su neophodni za biljku. Najede dolazi do inhibicije i smanjenja intenziteta usvajanja i transporta neophodnih elemenata. Teki metali mogu znatno uticati i na vodni reim biljaka. Taj uticaj moe biti posredan i neposredan i ogleda se promjenama pri usvajanju, transportu i odavanju vode. Fotosintetski aparat i proces fotosinteze su posebno osjetljivi na povedane koncentracije tekih metala. 3.3. Uticaj tekih metala na ivotinje i ovjeka ivotinje i ljudi dolaze u kontakt sa tekim metalima preko hrane, vode i vazduha. Pri normalnim uslovima postoje tri naina ulaska tekih metala u organizam: preko koe, preko gastro-intestinalnog trakta i preko respiratornog trakta. Deponovanje i izluivanje tekih metala zavisi od vie faktora: fiziko-hemijskih osobina metala, put ulaska u organizam, starost organizma, fizioloko stanje, ishrana, hormonski status i drugo. Uglavnom se teki metali deponuju u ciljnom organu kao to su, kosti, bubrezi, jetra ili mozak. Izluivanje se vri preko respiratornog trakta, pljuvanih lijezda (olovo, iva i kadmijum), putem koe, znojnih i lojnih lijezda. Najznaajnije koliine tekih metala se izluuju preko urina i digestivnog trakta. Sadraj olova (Pb) u tlu Opdenito se moe redi da je prirodni sadraj olova (Pb) u tlu uglavnom vezan za matini supstrat. Nalazi se u kiselim serijama magmatskih stijena i argilitinim sedimentima u kojima je uobiajena koncentracija od 10-40 mg/kg, ali se javlja i u ultrabazinim i krenjakim stijenama u neto manjoj koncentraciji. Uglavnom se nalazi kao Pb+2, iako ga ima i u oksidacionom stanju kao Pb+4. Olovo se u tlu udruuje sa mineralima gline (naroito ilitom), zatim Mn-oksidima, Fe i Al hidroksidima i naroito sa organskom materijom zbog ega je poviena koncentracija olova uglavnom blizu povrine tla. Olovo u tlo, osim prirodnim putem, moe dodi i antropogenim uticajem. Olovo kao polutant uglavnom dolazi iz raznih industrijskih postrojenja, u mineralnim oblicima (PbS, PbO, PbSO4 i dr., i u izduvnim gasovima automobila u obliku haloidnih soli (PbBr, PbBrCl, Pb(OH)Br, (PbO)2PbBr). Inae, akumulacija olova u povrinskom sloju tla utie na bioloku aktivnost tla (povedana koncentracija olova u tlu smanjuje enzimsku aktivnost mikroorganizama), a kao posljedica toga moe biti nepotpuno razlaganje organske materije. Olovo kod ovjeka uzrokuje anemiju, razne digestivne poremedaje, utie na centralni nervni sistem, izaziva kardiovaskularna oboljenja i dr. Sadraj kadmija (Cd) u tlu Kadmij (Cd) je element sa vrlo toksinim djelovanjem za biljku, ivotinje i ovjeka. Ima ga naroito u magmatskim i sedimentnim matinim supstratima gdje je uglavnom vezan za cink (Zn), ali ima jak afinitet i prema sumporu (S). U kiseloj sredini je mobilan (puno pokretljiviji od Zn) i lako prelazi u zemljini rastvor gdje se javlja, osim kao jon Cd+2 i u vidu kompleksnih jona CdCl+, CdCl-24 i dr. Pri jakim oksidacionim uslovima kadmij formira minerale kao to su CdO, CdO3 i dr., akumulira se u fosfatnim i biolitskim depozitima.

Rastvorljivost kadmija u tlu je u visokoj zavisnosti od pH vrijednosti tla. Tako Cd adsorbovan u tlu na pH iznad 7,5 i nije lako pokretljiv, uglavnom je kao CdCO3 i Cd3(PO4)2. Takoer, znaajan je i koeficijent energije vezivanja kadmija adsorpcijom za organsku materiju i minerale gline u tlu. Kadmij je najpokretljiviji u kiselim tlima gdje je pH od 4,5-5,5, ali se moe desiti i da u alkalnim tlima monovalentni hidroksidi CdOH+ jona ne mogu zauzeti mjesto u kompleksima izmjene katjona, to znai da mogu biti mobilni. Antropogenim uticajem kadmija na tlo dolazi uglavnom iz zraka, iz rudnika olova i cinka, topionica i drugih postrojenja. Kadmij se kod ovjeka akumulira u nekim tkivima, naroito u jetri i bubrezima. Viegodinji efekti dovode do hipertenzije, raka prostate i pluda. Sadraj ive (Hg) u tlu U prirodi iva se nalazi u razliitim hemijskim oblicima i njezini metilni Hg spojevi ine najvedu opasnost ovjeanstvu. Utvreni su razliiti nivoi Hg ovisno od medija gdje su izvori ekspozicije za ovjeka, kao i njihov sadraj koji dovodi do toksinog rizika. Glavni put apsorpcije ive u ovjeka je preko respiratornog trakta i ishranom. Neprofesionalna ekspozicija se dogaa najede kontaminiranom hranom i preko dentalnog amalgama, dok profesionalna ekspozicija uglavnom ukljuuje ivine pare kao izvor. iva je toksina supstanca koja je jednako tetna i za ljude i za ivotinje. tetno djeluje na mozak, ivani sustav, bubrege i jetru. Utjee na osjetila opipa, okusa, vida, pa ak i kretanja. Djeca zaraena ivom slabije su inteligencije, loije uju i slabija im je koordinacija pokreta. Zbog lipofilnosti, organska iva oteduje sve organe s kojima doe u kontakt. Sadraj cinka (Zn) u tlu Cink (Zn) u tlo dolazi raspadanjem minerala biolita amfibola, piroksena i dr. ili antropogenim putem. U prirodnom tlu ga uglavnom ima od 10 do 300 mg/kg tla. U zemljinom rastvoru (mobilan) se nalazi u obliku rastvorljivih soli ZnCl2, ZnSO4, Zn(NO3)2 i dr. Njegova mobilnost u direktnoj je zavisnosti od reakcije zemljita. U kiseloj sredini ispod pH 5,5 je mobilan, a u alkalnoj npr. (krenim zemljitima) njegova mobilnost naglo opada usljed taloenja u obliku hidroksida ili Ca-acetata. Dakle, u alkalnoj sredini dolazi do adsorpcije Zn-a na karbonate Ca i Mg. Opdenito, moe se redi da je sadraj Zn-a u tlu promjenjiv i da prvenstveno zavisi od matinog supstrata, pH, sadraja organske mase u tlu, CaCO3, teksturnog sastava i dr. Akumulira se u ivotinjama, ali ne i u biljkama. Sadraj kobalta (Co) u tlu Nalazi se u elementarnom obliku ili u jedinjenju. Slui za legure i pomae suenje boja i porculanskog emajla i dr. Nalazi se u povrinskim vodama, zraku i tlu, a prolazi i u podzemne vode. U tlu se najede nalazi kao pratilac eljeza, nikla, djelimino bakra i ostalih tekih metala. U stijenama se srede kao mineral kobaltin, CoAsS i smaltin CoAs 2-3. Moe se nadi i kao CoCO3. Tla nastala na granitu su siromana kobaltom (1 mg/kg), a sadraj raste na dioru (1,5), bazaltu (8), gabru (20) i serpentinima (100 mg/kg). Pristupanost biljkama zavisi od pH, sadraja krea, eljeza i aluminija, organske mase, vrste minerala gline i mehanikog sastava. Kobalt u visokim koncentracijama je veoma toksian za biljke, a prouzrokuje i nedostatak eljeza. Velike udahnute koliine izazivaju otedenje pluda. Na ivotinjama je izazivao nastanak raka ako je naneen pod kou ili na miid.

Sadraj bakra (Cu) u tlu Bakar se u tlu nalazi iz primarnih (kao jednovalentan) i sekundarnih (kao dvovalentan) minerala. Prirodna tla imaju od 10 do 200 mg/kg tla bakra. Naroito ga ima u tlima bogatim humusom i crvenicama (Terra rossa), kao i tlima nastalim na kriljcima. Zabarena, zamovarena i opodzoljena tla, te tla bogata kreom su uglavnom siromana ovim elementom. Kao i naprijed navedeni teki metali, i bakar je mobilan u kiseloj sredini, dok se retencija bakra povedava sa povedanjem pH vrijednosti i koliinom organske mase u tlu. Dakle, bakar se adsorbuje na organskim i mineralnim koloidima. Mineral gline montmorilonit pokazuje najvedu sposobnost adsorpcije bakra. Sa organskim jedinjenjima nastalim u tlu razlaganjem biljnih ostataka, bakar formira kompleksna jedinjenja tipa helata. Poviena koncentracija bakra u tlu djeluje depresivno na porast biljaka, smanjuje klijanje sjemena i antogenistiki djeluje na druge mikrolemente. Opdenito, moe se redi da rastvorljivost (i pokretljivost) bakra u tlu raste sa zakiseljavanjem tla, a smanjuje povedanjem pH vrijednosti (npr. kalcizacijom). Sa fosforom, ak i u neutralnim tlima bakar formira teko rastvorljive tercijerne fosfate (Cu3(PO4)2 x 3H2O). Dakle, smanjenje mobilnosti bakra se moe postidi, osim povedanjem organske materije i CaCO3 u tlu (humizacijom i kalcizacijom) i unoenjem fosfornih ubriva u tlo. Sadraj nikla (Ni) u tlu Nikl je dosta rasprostranjen u mineralnoj i organskoj formi u tlu. U tlima nastalim na eruptivnim sedimentima ima ga do 50 mg/kg tla, a u tlima nastalim na serpentinu ak i do 600 mg/kg tla. Kao i kod ostalih elemenata, i na njegov sadraj i mobilnost u tlu utie reakcija tla, organska materija i glina. Koliine mobilnog nikla nisu direktno toksine za biljke ako u tlu ima dosta kalcija koje umanjuje toksino djelovanje vedih koliina nikla. Sadraj hroma (Cr) u tlu Trovalentni hrom se esto javlja u prirodi, dok se etverovalentni hrom javlja vrlo rijetko. Trovalentni hrom je mikronutrijent, a nalazi se u stijenama, tlu, biljkama, ivotinjama i vulkanskoj praini i zraku. Hrom je nuan za pravilno djelovanje inzulina koji omogudava ulaz edera u deliju. Koristi se za proizvodnju nehrajudeg elika. Nalazi se u sedimentima. etverovalentni hrom izaziva otedenje sluznice sistema za varenje, te dolazi do nastanka eluanog ira, otedenja jetre i bubrega. etverovalentni hrom je kancerogen. Sadraj Arsena (As) u tlu U prirodi se arsen pojavljuje u organskoj i anorganskoj formi. Za organske forme se smatra da su relativno netoksine osim onih sintetski stvorenih i razvijenih za komponente pesticida. Arsen se akumulira u tijelu, posebno u kosi, koi i nekim unutranjim organima. U prirodi arsen je uglavnom vezan u razliite geoloke formacije iz kojih najede procjeivanjem dolazi u vodene tokove. U industriji se arsen koristi u proizvodnji boja, pirotehnici, rafiniranju nafte, metalurgiji i najvie u elektronskoj industriji u proizvodnji poluvodia. Zbog svoje izrazite toksinosti arsen se posebno koristi u kontroli nametnika, te je dugo bio komponenta razliitih pesticida. Meutim, takvi pesticidi su bili toliko toksini za okolinu i ljude da su zabranjeni. Nakon pesticida, najvedi problem zagaenja okolia i ljudi arsenom je kroz drvenu grau. Naime, drvo se tretiralo preparatima arsena da bi se zatitilo od glodavaca, insekata i truljenja, a zatim se koristilo u izgradnji kuda, namjetaja i li konstrukcija na djejim igralitima ija je upotreba danas zabranjena.

Policiklini aromatski ugljikovodici (PAH) Policiklini aromatski ugljikovodici (PAH) spadaju u grupu naftnih ugljikovodika. To su organski spojevi koji se sastoje iz dva i vie spojenih benzenovih prstena. Prirodni izvori PAH su umski poari i vulkanske erupcije. Sastavni su dio vedine fosilnih goriva i kroz njihovu nepotpunu razgradnju uestvuju u zagaenju okolia. tetnost ovih elemenata se ogleda u njihovoj kancerogenom efek tu (posebno benzo(A)antracen, benzo(A)piren, benzo(B)fluoranten, benzo(K)fluoranten, krisen, dibenzoantracen, indenopiren).

4. METOD ISTRAIVANJA

U okviru istraivanja obavljena su: terenska istraivanja, laboratorijska istraivanja, i obrada podataka. 4.1. Terenska istraivanja Terensko istraivanje ukljuuje uzorkovanje i analizu tla na prisustvo oneidujudih materija. Prilikom ovih radova najprije je izvreno rekognosciranje ranije definisanih lokacija u cilju utvrivanje mjesta uzorkovanja tla. Nakon toga su uzeti prosjeni uzorci tla za analizu. Prosjeni uzorci su dobijeni mijeanjem 9-10 pojedinanih uzoraka. Uzorci su uzeti u povrinskom sloju (0-25 cm), u poremedenom stanju i uz upotrebu odgovarajudeg pribora. Uzorci tla su pakovani u plastine vredice. Uzorkovanje je vreno u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljitu (Sl. novine F BiH , br. 52/09) i Pravilnikom o utvrivanju dozvoljenih koliina tetnih i opasnih materija u zemljitu i metode njihovog ispitivanja (Sl. novine F BiH, br. 72/09). 4.2. Laboratorijska istraivanja U laboratoriji su uraene slijedede analize: reakcija zemljita, aktivna (pH u H2O) i supstitucijska (pH u 1M KCl-u) - odreena elektrometrijski na pH-metru, sadraj humusa u % - odreen po SPRING-u kolorimetrijski, sadraj CaCO3 u % - odreen volumetrijski po SHEIBLER-u, sadraj ukupnih oblika tekih metala: olovo (Pb), kadmij (Cd), ive (Hg), hrom (Cr), cink (Zn), bakar (Cu), nikal (Ni), kobalt (Co) i arsen (As); sadraj je izraen u mg/kg - odreen AAS metodom u skladu sa standardom ISO 11466 i 11047, sadraj organskih polutanata u tlu (policiklini aromatski ugljovodonici-PAH) - odreen metodom EPA 8275. 4.3. Obrada podataka Na osnovu terenskih istraivanja, laboratorijskih analiza fizikih i hemijskih osobina tla, te sadraja neorganskih i organskih polutanata izraen je Elaborat o zatiti zemljita na podruju opdine Kakanj. 4.4. Primjenjivost vaede zakonske regulative u istraivanju potencijalno oneidenih lokacija Zakonska regulativa Federacije Bosne i Hercegovine U zakonskoj legislativi Federacije Bosne i Hercegovine (Sl.novine F BiH, br. 72/09) granine vrijednosti tekih metala navode se samo za poljoprivredno zemljite. Ovaj Pravilnik sagledava oneidenje tla s ciljem da se poljoprivredno tlo zatiti od hemijske i bioloke degradacije i odri u stanju koje ga ini povoljnim stanitem za proizvodnju zdravstveno ispravne hrane. Prema ovom Pravilniku, poljoprivredno tlo je tlo koje se koristi za poljoprivrednu proizvodnju pod ime se podrazumijeva povrinski obraeni sloj tla, kao i dublji horizont koji nije zahvaden obradom, ukljuujudi rastresite dijelove supstrata s podzemnom vodom koji mogu, takoer, biti zagaeni tetnim materijama unijetim u tlo. Poljoprivredno tlo se smatra zagaenim kada sadri vie od koliina tetnih materija koje su definirane Pravilnikom, izraeno u mg/kg suhog tla.

Radioaktivnost je uraena u skladu sa Pravilnikom o mjestima i vremenskim intervalima sistematskog sadraja radionuklida u ivotnoj sredini, ranom otkrivanju i obavjetavanju radioaktivne kontaminacije ivotne sredine (Sl. list SFRJ, br. 84/91). S obzirom da predmetno zemljite na pojedinim lokacijama ne spada u poljoprivredno zemljite, tj. nije predvieno za proizvodnju hrane ovakav Pravilnik nije podoban za odreivanje oneidenja zemljita industrijskog podruja. U sluaju primjene ovog Pravilnika za definiranje potrebe remedijacije ili sanacije oneidenog tla, u ovim industrijskim podrujima primijenili bi prestroge kriterije graninih vrijednosti. S obzirom da se na pojedinim lokacijama ne vri poljoprivredna proizvodnja, dovoenje tla u okvire graninih vrijednosti definiranih ovim Pravilnikom, ne bi imale smisla niti opravdanja. Iz ovog razloga smatramo da je u procjeni kontaminacije potrebno sagledati i legislativu drugih zemalja. U mnogim evropskim zemljama se pristupilo mnogo detaljnije ovom problemu, te su za razliite upotrebe zemljita date i razliite granine vrijednosti.
Tabela 1. Granine vrijednosti polutanata u ukupnom obliku po Uputstvu o utvrivanju dozvoljenih koliina tetnih i opasnih materija u zemljitu i metode njihovog ispitivanja (Sl. novine FBiH, br. 72/09)

Polutanti Kadmijum (Cd) Bakar (Cu) Nikl (Ni) Olovo (Pb) Cink (Zn) Hrom (Cr) iva (Hg) Kobalt (Co) Molibden (Mo) Arsen (As) Barij (Ba) Vanadij (Va) Talij (Tl) Bor (B) Drugi anorganski spojevi Sumpor (S) Fluor (F) Organske tetne i opasne tvari Policiklini aromatski ugljikovodici (PAH)

Granine vrijednosti (mg/kg) Pjeskovito tlo Prakasto-ilovasto tlo Teko tlo 0,5 1 1,5 50 65 80 30 40 50 50 80 100 100 150 200 50 80 100 0,5 1 1,5 30 45 60 10 15 20 10 15 20 60 80 100 30 40 50 0,5 1 1 30 40 50 300 150 2 400 250 2 500 350 2

Napomena: Navedene vrijednosti se odnose na tla kisele reakcije. U karbonatnim tlima, navedene vrijednosti se mogu povedati za 25%.

Zakonska regulativa nekih zemalja Evropske unije U nedostatku domadih zakona i propisa koji bi kvalitetno definirali mogudnost odreivanja stepena oneidenja tla u industrijskim i drugim podrujima na potencijalno oneidenim lokacijama, kao i granine vrijednosti pri kojima je potrebno poduzimati daljnje mjere istraivanja, monitoringa ili sanacije, u praksi se najede koriste upute, smjernice i pravilnici preuzeti iz zakonodavstva drugih zemalja.

10

Stepen zagaenosti zemljita u razliitim zemljama i pristupi u upravljanju ovim problemom su predmet znaajne rasprave i razmjene informacija i ideja u posljednjih 10 ili vie godina. Do neke mjere, sve zemlje su naslijedile oneidenje iz prethodnih naina koritenja zemljita. Vedina zemalja su prepoznale specifine probleme za ljudsko zdravlje i kvalitetu okolia, kao i ekonomski teret kao posljedicu toga. Temeljni cilj perspektive europskog prostornog razvoja je uspostavljanje uravnoteenog i odrivog prostornog razvoja unutar EU, posebno jaanjem ekonomske i socijalne kohezije, takoer, uzimajudi u obzir ugroavanje zemljita povedanjem njegove degradacije i gubitka, kao i smanjenje bioloke raznolikosti i prirodnih podruja. Tako su granine vrijednosti u Njemakoj (tabela 2) za djeija igralita, rezidencijalna podruja, parkove i industrijske zone odreene na temelju odnosa tlo-ljudsko zdravlje, a za poljoprivredna zemljita na temelju odnosa tlo-biljka. Tabela 2. Granine vrijednosti u Njemakoj (B Bod Sch V, 1999) za pojedine teke metale: Element Olovo Kadmij Nikal Hrom iva Djeija igralita 200 10 70 200 10 Granine vrijednosti (mg/kg) Rezidencijalna Parkovi i rekreacijska podruja podruja 400 1000 20 50 140 350 400 1000 20 50 Podruja za industrijske i komercijalne svrhe 2000 60 900 1000 80

Prema Standardima kvaliteta tla - ciljnim i interventnim vrijednostima kraljevine Holandije (The new Dutchlist, tabela 3) zone oneidenosti tla pojedinim oneidivaima podijeljene su na dva nivoa po kojima su propisane dvije granine vrijednosti, a to su: - ciljna vrijednost koncentracija pojedinog oneidivaa dostie vrijednost koja ima neznatan utjecaj na okoli, - interventna vrijednost koncentracija pojedinog parametra oneidivaa dostie vrijednost koja ima tetan utjecaj na ljude, biljke i ivotinje. Koncentracije koje prelaze interventnu vrijednost podrazumijevaju jako zagaeno tlo, te je sanacija neophodna.
Tabela 3. Standard kvaliteta tla - ciljne i interventne vrijednosti kraljevine Holandije (The new Dutchlist)

Teki metali (ukupni oblik) Olovo Cink Kadmij Hrom Kobalt Bakar iva Nikl Arsen PAH (ukupni oblik)

Ciljna vrijednost (mg/kg) 85 140 0,8 100 20 36 0,3 35 29 1

Interventna vrijednost (mg/kg) 530 720 12 380 240 190 10 210 55 40

11

Uzorkovanje i analiza zemljita je izvrena u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljitu (Sl. novine F BiH, br. 52/09) i Pravilnikom o utvrivanju dozvoljenih koliina tetnih i opasnih materija u zemljitu i metode njihovog ispitivanja (Sl. novine FBiH, br. 72/09), prema graninim vrijednostima navedenim u tabeli 1. Ispitivanje sadraja pojedinih elemenata na podrujima koja nisu namijenjena za poljoprivrednu proizvodnju (kao to je i na mjestu uzorkovanja tla i na ovoj opdini) nije regulisano u naim zakonskim dokumentima, te je koritena strana legislativa. 4.5. Mjerenje radioaktivnosti Radioaktivno zraenje mijenja strukturu i svojstva materijala kroz koja prolazi. Pri tome je najznaajniji efekat jonizacija. Jonizirajude zraenje naruava biohemijske procese u delijama, to moe dovesti do raznih poremedaja u njihovom funkcionisanju i dijeljenju, te konano do nastanka ozbiljnih oboljenja. Prirodno gama zraenje za BiH je 0,05-0,15 Sv/h. Limit za ispitivanje 0,20 Sv/h i temeljen je na dvostrukoj vrijednosti gama zraenja, 2 x 0,10 Sv/h. Na mjestima uzorkovanja zemljita izvreno je mjerenje jaine apsorbovane doze gama zraenja u vazduhu na visini od 1 m iznad povrine. Mjerenje radijacije na terenu obavljeno je ureajem Gamma scout.

12

5. OPE KARAKTERISTIKE PODRUJA OPINE KAKANJ 5.1. Geografski poloaj opdine Kakanj Opdina Kakanj smjetena je u Zeniko-dobojskom kantonu, u njegovom srednjem i junom dijelu (4000 - 442230 s.g.. i 1800- 18 15 i.g..) na nadmorskoj visini od 380 m (Dobojsko polje) do 1.458 m nadmorske visine (Lipniko brdo). Sam grad smjeten je na nadmorskoj visini od 384 m. Opdina Kakanj ima iznimno povoljan geostrateki poloaj u iroj regiji. Zauzima centralni poloaj Zeniko-dobojskog kantona, kao i centralni poloaj drave BiH. Zauzima centralni poloaj u Sarajevsko-zenikoj kotlini koja se nalazi sjeverno od Visokog i jugoistono od Zenice, privredno najznaajnijem i najgude naseljenom regionu BiH. Ukupna povrina opdine Kakanj iznosi 377 km2 i po svojoj povrini spada u red srednje velikih opdina u Bosni i Hercegovini. Na osnovi mirovinskog sporazuma iz Daytona i prema Zakonu o federalnim jedinicama, opdina Kakanj cijelom svojom teritorijom pripada Zeniko-dobojskom kantonu. 5.2. Stanovnitvo Prema podacima Federalnog zavoda za statistiku, na prostoru opdine Kakanj u 2010. godini ivjelo je 43.300 stanovnika. Prema posljednjem popisu stanovnitva iz 1991. godine, na teritoriji opdine Kakanj ivjelo je 55.950 stanovnika u 14.518 domadinstava. Tokom rata ova struktura je znatno izmijenjena. Naime, mnogi pojedinci, kao i porodice su odluili da se sele u neke druge gradove ili da izbjegnu u druge zemlje. Sve je to dovelo do smanjenja ukupnog broja stanovnika na ovom podruju. U poslijeratnom periodu implementacijom projekata povratka raseljenih i izbjeglih lica, mnogi pojedinci, kao i cijele porodice su se vratile u svoje kude, ali visoka stopa mortaliteta i ne ba visoka stopa nataliteta doveli su do neznatnog prirodnog prirataja, to vremenom dovodi da blagog pada u broju stanovnika. U posljednjih 12 godina, od 1998. do 2010. godine, na demografskom planu ukupan broj stanovnika nije se mnogo izmijenio. Tabela 4. Broj stanovnika opdine Kakanj (1991 2010) 1991 1998 2000 2002 2005 2006 2010 55.950 42.800 43.683 43.991 43.245 44.327 43.300
Izvor: Federalni Zavod za statistiku

U 1991 godini u opdini Kakanj bilo je 106 naseljenih mjesta, a prema procjenama Federalnog zavoda za statistiku taj broj je ostao isti i u 2010. godini. 5.3. Klimatske karakteristike Temperatura zraka uz padavine je meteoroloki element koji najvie sudjeluje u formiranju klime odreenog podruja. Raspodjela toplinske energije u atmosferi uzrokom je itavog niza promjena u pritisku zraka, zranih strujanja, kondenzacije vodene pare u zraku, isparavanja vode iz tla, utie na vlanost i temperaturu tla i dr. Osim toga, porastom temperature uz dovoljnu vlanost tla povedava se intenzitet svih procesa u tlu (fizikih, hemijskih i biolokih). Za ocjenu klimatskih prilika obino se koriste razliiti klimatski koeficijenti koji se uglavnom odnose na klimatska obiljeja atmosfere. Ovi koeficijenti imaju relativno znaenje. Naime, osobine tla, reljef, vegetacija i dr. mogu uveliko modificirati koliine vlage, i temperaturu tla, tako da se pedoklima moe znatnije razlikovati od one u atmosferi.

13

Tako npr. vlanost tla nije rezultat samo koliine padavina, temperature i evapotranspiracije, ved itavog niza osobina tla (strukture, mehanikog sastava, dubine i sl.), zatim hidrolokih prilika, karaktera i gustode vegetacije, reljefske situacije i dr. Bududi da ne postoje meteoroloki podaci za opdinu Kakanj, radi detaljnije interpretacije klime ovog podruja koriteni su podaci meteoroloke stanice Zenica, kao najblie i svojom morfologijom slinog podruja. Zbog razvijenosti reljefskih formi na istraivanom podruju zastupljena je tipina kontinentalna klima sa dva osnovna oblika i to: - umjereno kontinentalna, - planinska. Umjereno kontinentalna klima karakterie se toplim ljetima i hladnim zimama sa umjerenim koliinama i rasporedom oborina koji pogoduju za uzgoj vedeg broja poljoprivrednih kultura. Planinska klima se karakterie neto hladnijim i vlanijim ljetnim periodima, dok su zime otre i sa dosta oborina to pogoduje rastu umskih kultura. U ovom poglavlju su analizirani glavni klimatski elementi koritenjem podataka sa meteoroloke stanice Zenica. Vaniji klimatski elementi su dobiveni na osnovu podataka za niz od 47 godina (19612008). Temperatura Na osnovu obraenih podataka iz tabele 5, moe se uoiti da je najhladniji mjesec januar (-0,50C), dok je juli najtopliji (20,20C). Minimalna srednja mjesena temperatura zraka u Zenici je bila u januaru 1964. godine (-6,40C), a maksimalna srednja mjesena temperatura je registrovana u augustu 2003. godine (23,80C). Tabela 5. Zenica - Srednje mjesene temperature zraka (1961-2008) Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Godina tsred. (oC) -0,5 2,0 6,2 10,7 15,3 18,5 20,2 19,8 15,7 11,1 5,5 0,7 10,4 Padavine Na osnovu analiziranih podataka (tabela 6), moe se zakljuiti da je srednja godinja suma padavina (P) u Zenici iznosila 804 mm. Maksimalna godinja koliina padavina u Zenici bila je 1.051 mm (2001), a minimalna 543 mm (1990). Znaajna godinja i mjesena kolebanja u analiziranim klimatskim periodima ukazuju na pojavu sunih i kinih razdoblja, to ukazuje na aktuelnost navodnjavanja, odnosno odvodnjavanja na teim zemljitima gdje ne postoji prirodna drenaa. Tabela 6. Zenica - Prosjeni raspored padavina po mjesecima u mm (1951-1990) Mjesec Padavine I 53 II 48 III 54 IV 64 V 73 VI 85 VII 70 VIII 65 IX 73 X 68 XI 80 XII 70 Godina 804

5.4. Geoloke karakteristike Geoloka graa podruja opdine Kakanj je vrlo sloena i izgraena preteno od sedimentnih stijena jursko-kredne i oligomiocenske, a rjee trijaske starosti. Znatno manje su rasprostranjene magmatske stijene sa amfibolitima, a sasvim malo kvartarne tvorevine. Prema petrografskom sastavu itavo podruje opdine moemo grupisati u nekoliko osnovnih supstrata, a to su: pjearsko-glinoviti supstrati, krenjaki supstrati, silikatni supstrati i neogenokvartarni supstrati i heterogeni matini supstrati. Sjeveroistoni dio podruja izgraen je od sarajevskih pjeara sa proslojcima kriljavih glinaca.

14

Pjeari se karakteriu visokim sadrajem SiO2 do (95%), jer je kvarc dominantan sastojak. Juno od ovog podruja javljaju se kriljavi laporci i glinci sa proslojcima ploastih krenjaka. Sjeverni dio podruja opdine karakteriu supstrati bogati kvarcom i siromani bazama. Jurska vulkanogeno-sedimentna formacija, koja je rasprostranjena uglavnom u sjevernom dijelu opdine prema susjednim opdinama Vareu i Zavidovidima, zastupljena je sa masivnim i slojevitim pjearima, sa proslojcima tamnosivih glinaca. Tu se pojavljuju uglavnom grauvakni pjeari, gdje se kvarc pojavljuje kao dominantan detritirani sastojak. Glavni minerali ovih pjeara pored kvarca su: epidot, turmanlin, cirkon, rutil, granat i dosta metalnih minerala. Glinci su izgraeni najede od ilita, kvarca, kaolinita, albita i organske materije. U ovoj formaciji krenjaci su vrlo rijetko zastupljeni, a javljaju se kao masivni krenjaci sa malim sadrajem netopivog ostatka oko (0,1% ili neto vie). Pogarska serija zastupljena je u sjeveroistonom i istonom dijelu prema opdini Vare, a izgraena je od konglomerata i brea, gdje dolaze fragmenti gabra, amfibolita, dijabaza, granuvaka i dr. Pjeari su grauvakni i sadre kvarca, feldspata, muskovita, biotita, klarita i amfibola. Konglomerati i bree su proslojeni pjearima, rjee glincima. Heterogeni matini supstrati koji su jako zastupljeni u sjevernom dijelu podruja opdine najvie su zastupljeni sa flinim naslagama, a to su: neralanjena ronjako-karbonatno-klasina serija. U njoj preovladavaju slojeviti laporoviti krenjaci i laporci, te slojeviti pjeari sa prelazima u pjeskovite krenjake. Dolomitni krenjaci mogu sadravati i do 40% netopivog ostatka (kvarc,albit, muskovit, kaolinit i dr.), a laporci su izgraeni od kalcita, kvarca, muskovita, hlorita i alvita. Sastav jursko-krednog flia se naglo mijenja i horizontalno i lateralno. Gornjo-kredni fli prostire se od Kraljeve Sutjeske do Zgode, a to je izrazito karbonatni fli izgraen od laporovito -pjeskovitih krenjaka sa velikom koliinom netopivog ostatka. Silikatni matini supstrati imaju ogranieno rasprostiranje, a pojavljuju se kao ultrabazine stijene, gabri, spiliti i dijabazi. Javljaju se uglavnom u sjevernom dijelu opdine u okviru vulkanogenosedimentne formacije. U sastavu ovih sitnozrnih stijena preteu albit i anglit, epidot i klarit. Neogeno-kvartarni supstrati javljaju se kao slatkovodni jezerski sedimenti sarajevsko-zenikog bazena, koji pripadaju preteno miocenu. Kako su uz njih vezane velike koliine uglja to su detaljnije geoloki istraeni i ralanjeni u nekoliko manjih litolokih cijelina. Bazalna zona javlja se u vidu nekoliko erozionih ostataka na krednom fliu u okolini Dabravine i Kraljeve Sutjeske, a javljaju se kao krupnozrni pjeari, gline i oneideni krenjaci, konglomerati sa ugljem. Ploasti krenjaci upljikavi, glinoviti lapori i pjeari javljaju se u predjelu Podvinjci-Kraljeva SutjeskaZgoa. Crvena serija se prostire od Kraljeve Sutjeske na zapadu do Zgoe. Tu se pojavljuju konglomerati slabovezani sa rumenim glinovitim cementom (zbog kojih je i dobila ime). U njima se javljaju pjeari, konglomeratini krenjaci i glinoviti lapori. Lapori su plitke stijene koje pored glinovitih estica sadre koliinu kalcita od 25-75%. Oni koji sadre vie karbonata od glinovitih estica su tvri i nazivamo ih krenim laporima. Glavna ugljena zona razvijena je takoe u obodnim dijelovima bazena Zgoda. Izgraena je preteno od rumenih eljezovitih pjeara i pjeskovitih lapora, a dolaze jo glinoviti lapori i gline. Krovinska krenjaka zona, koja dolazi iznad glavnog ugljenog sloja izgraena je od slojevitih i bankovitih bituminozno-pjeskovitih krenjaka u kojima su interstratificirani pjeari i konglomerati. Prelazna zona zauzima male povrine na potezu Datida i Kaknja, gdje dominiraju glinoviti lapori. Lavanska serija razvijena je u dolini rijeke Bosne na irem lokalitetu Papratnice, a izgraena je od bankovitih i slojevitih konglomerata u kojima preteu valutice ronjaka, krenjaka i paleozojskih kriljaca. Od kvartarnih tvorevina zastupljeni su aluvijalni nanosi uglavnom u dolini rijeke Bosne i Trstionice, te rijene terase na lijevoj obali Bosne. Kvartarne sedimente preteno ine rijeni ljunak sa proslojcima pijeska i ilovae.

15

5.5. Pedoloke karakteristike U skladu sa odnosima pedogenetskih faktora, na prostoru opdine Kakanj razvila su se automorfna i hidromofna tla. Automorfna tla, odnosno tla koja su se razvila izvan uticaja poplavnih i podzemnih voda, zauzimaju najvedi dio opdine (98,8%). Na njima se ne zadrava ni slivna voda. Manji dio povrine (1,8%) zauzimaju hidromorfna tla koja su se razvila pod uticajem voda. Od hidromorfnih tala na ovom podruju zastupljen je samo fluvisol. Zastupljenost pojedinih tipova tla prikazana je u tabeli 7, a pedoloka karta na slici 1. Tabela 7. Zastupljenost pojedinih tipova tla na podruju opdine Kakanj Tip tla Povrina (ha) % 1. Automorfna tla Litosol 980,0 2,6 Kalkomelanosol 81,0 0,2 Kalkomelanosol + Rendzina 147,1 0,4 Ranker 4.184,9 11,1 Rendzina 11.279,5 30,0 Vertisol 158,1 0,4 Kalkokambisol 865,6 2,3 Distrini Kambisol 6.896,7 18,3 Eutrini Kambisol 12.230,8 32,5 2. Hidromorfna tla Fluvisol 683,8 1,8 3. Ostale povrine Hidrografija (rijeke) 147,0 0,4 Ukupno 37.654,4 100,0 Litosol (Kamenjar) Ovaj tip tla spada u klasu nerazvijenih automorfnih tala. To su plitka tla i po sastavu slina geolokoj podlozi iz koje su nastali. Graa profila tla je Ai-mC, a njihova dubina iznosi cca 10 cm. Po reakciji mogu biti kisela, neutralna ili bazina. Imaju nisku bonitetnu vrijednost. To su izrazito suha stanita. Treba nastojati u to vedoj mjeri preduzeti mjere poumljavanja ovih tala, i to kserotermnim i oligotrofnim vrstama kao to su bagrem, crni bor, crni jasen itd. Na podruju opdine Kakanj, ova tla se najede formiraju na na fliu i vulkanogenim sedimentima. Ukupna povrina Litosola na podruju opdine iznosi 980 ha ili 2,6% od ukupne povrine. Izdvojeni su u sjeveroistonom podruju opdine, na vrlo inkliniranim obroncima planina Ravno javorje, Grgurovo brdo, Paino brdo, Kalemi, Marida kosa, Borica, Sustalo brdo, Vlahova gora, istono na Plijeu i sporadino i na drugim lokacijama. Kalkomelanosol (Crnice na krenjacima i dolomitima) Ovaj tip tla spada u humusno-akumulativnu klasu tala. Ova tla nastaju na tvrdim, kompaktnim, bankovitim krenjacima i dolomitima velike vodopropusnosti. Nastanak crnice je veoma spor, a produkt je hemijskog troenja krenjaka i dolomita. Od nerastvorljivog ostatka i organske materije formira se organomineralni kompleks. Mineralizacija humusa je dosta spora. Ova tla nemaju prelaznog AC horizonta (kao npr. Rendzine), te im je graa profila Ah-mC.

16

Crnice su poznate kao suha i topla tla. Vrlo su dobro propusne za vodu i dobro su aerisane. Meutim, zbog plitkode i neizgraenog organomineralnog kompleksa, slabo zadravaju vodu, te biljke radi toga u ljetnom periodu stradaju od sue. Najede se nalaze pod umskom vegetacijom, te kao travnjaci koji zahtijevaju ubrenje azotnim i fosfornim ubrivima. Rjee se koriste kao oranice. Ukupna povrina pod ovim kalkomelanosolom, kao dominantnim tipom tla, iznosi 81,0 ha, dok se zajedno sa rendzinom nalazi na 147,1 ha. Prisutan je mjestimino u sjeveroistonom dijelu opdine, dok se zajedno sa rendzinom nalazi na brdu Grohot. Ranker (Humusnosilikatno tlo) Ovo tlo spada u humusno-akumulativna tla. Rankeri se obino nalaze na vedim nadmorskim visinama i vrlo esto su zastupljeni zajedno sa plitkim smeim tlima (eutrinim i distrinim). Obrazuju se obino na silikatnim supstratima. Reakcija im je uglavnom kisela do neutralna, mada moe biti bazina. To su srednje humozna tla, dosta plitka i skeletoidna. Po teksturnom sastavu su pjeskovite ilovae i ilovae, sa graom profila Ah-mC ili Ah-IC, a esto i Ah-AhIC-IC. Na podruju opdine Kakanj izdvojeni su rankeri na pijescima, fliu, peridotitima, serpentinima i vulkanogenim sedimentima ili na njihovim meusobnim kombinacijama na povrini od 4.184,9 ha ili 11,1% od ukupne povrine opdine. Nalaze se u sjevernom dijelu opdine na planinama Srete, Osoje, Japraa, Bukovina, Komarica, Grohot, Glina, Zapode i dr. Rendzina Ovaj tip tla spada u klasu humusno-akumulativnih tala. Nastaje na rastresitim supstratima, kao to su laporci, krenjaci, fli, konglomeratni pjeari i ronjaci, odnosno na supstratima koji imaju veliki sadraj karbonata (preko 20%). Rendzine imaju grau profila Ah-IC ili Ah-AhIC-IC. esto se nalaze zajedno sa smeim tlima (eutrini kambisol). U zavisnosti od svojstava matinog supstrata teksturni sastav moe biti razliit. Tako rendzine mogu biti glinovitog do pjeskovitog mehanikog sastava. Razumljivo da de u zavisnosti od toga zavisiti i ostala vodno-fizika svojstva (a i mehanika). Sadraj humusa u rendzinama ima iroki interval, a okvirno se krede od 5% do 20%, pa i vie. Procentualna zastupljenost humusa u jakoj je korelaciji sa nadmorskim visinama, a sadraji se povedavaju porastom nadmorskih visina. Obraene rendzine sadre za 50% manje humusa. Najbolja proizvodna svojstva imaju rendzine nastale na laporcima i morenskim nanosima, dok su znatno manje plodne one na laporovitim krenjacima. Rendzine imaju povoljna fizika i hemijska svojstva, ali esto uslijed male modnosti povrinskog sloja njihove proizvodne sposobnosti nisu velike. Duboke rendzine su podesne naroito u vodarstvu. Ovaj tip tla je na podruju opdine Kakanj zastupljen na povrini od 11.279,5 ha ili 1/3 (30%) od ukupne povrine i ini znaajan dio povrina junog i centralnog brdsko-planinskog dijela opdine. Najede se nalazi na laporu i drugim laporovitim supstratima, pjearima i fliu. Vertisol (Smonica, Sionica) I ovaj tip tla spada u humusno-akumulativna tla. To su teka, glinovita tla, gdje je sadraj gline esto iznad 30%, preteno montmorilonitnog tipa. Ponekad sadre i do 10% skeleta, koji pozitivno djeluje na propusnost. To su hladna tla sa slabije povoljnim vodno-zranim reimom. U vlanom stanju su plastina i ljepljiva, dok u suhom stanju se stvaraju duboke pukotine. Uslijed procesa bubrenja i kontrakcije dolazi do neprekidnog mijeanja tla u A-horizontu. Oznaka profila je Ah-AhIC-IC. Karbonatna smonica, podtip koji se nalazi na podruju opdine Kakanj, ima bolje fizike i hemijske osobine u odnosu na ostale podtipove ovog tla i spada u vrijedno obradivo zemljite. Skoro sve povrine pod smonicama su obraene i u najvedoj mjeri se koriste kao oranice. Vrlo esto se nazivaju peninim tlima, jer se na njima dobijaju relativno visoki i kvalitetni prinosi penice.

17

Pravilnim izvoenjem agromeliorativnih mjera (prvenstveno kalcizacije i humizacije) sa uspjehom se mogu intenzivno uzgajati mnoge ratarske, vodarske i povrtlarske kulture. Smonice se na podruju opdine nalaze na manjim povrinama sjeverno i istono od Kaknja, u blizini mjesta Polje, Kamen, Riica, elikovina, Bjeloevidi i dr. Ukupna povrina je 158,1 ha ili 0,4% od ukupne povrine opdine. Kalkokambisol (Smee tlo na krenjacima i dolomitima) Ovo tlo spada u klasu kambinih tala morfoloke grae profila Ah-Brz-Cn. Dubina soluma varira, ali su to preteno plitka do srednje duboka tla. Dubinu najede uvjetuje geomorfologija terena. Bududi da se krenjaci veoma sporo hemijski troe, tla na krenjacima se veoma sporo regeneriraju, te je utoliko veda opasnost od njihove erozije. Reakcija tla u povrinskom horizontu se krede od blago kisele do alkaline. Dosta su humozna u prvom horizontu, ali humoznost naglo opada sa dubinom tla. Po teksturnom sastavu povrinski horizont spada uglavnom u ilovae. Povrinski horizont lei neposredno na kambinom horizontu koji je karakteristine smee boje, neto teeg teksturnog sastava, izraene strukture i znatno manje humuznosti od povrinskog horizonta. Cijelom dubinom tlo je uglavnom nekarbonatno ili neznatno karbonatno. Prema fizikim i hemijskim osobinama ovo nisu loa tla, ali zbog esto izraene povrinske stjenovitosti i kamenitosti, plitkode tla, te velikih nadmorskih visina na kojima su nastaju, nisu prikladna za intenzivnu biljnu proizvodnju. Zato se uglavnom koriste kao livade i panjaci, odnosno nalaze se pod vegetacijom koja je ved prilagoena datim ekolokim uslovima. Nalazi se u sjeveroistonom dijelu opdine Kakanj na obroncima Soice, Obrea i Gorjaca, Mrakovice i dr., na ukupnoj povrini od 865,6 ha, ili 2,3% od ukupne povrine opdine. Distrini kambisol (Kiselo smee tlo) Ovo tlo je nastalo na kiselim matinim stijenama. Morfoloka graa profila ovog tla A- Bv - Cn. Karakterie se humusnim horizontom koji je obino ohrini - Aoh ili umbrini Aum (na viim nadmorskim poloajima), ispod kojeg se nalazi kambini Bv horizont. Ova tla se karakteriu visokom kiselodu i niskim sadrajem baza. Reakcija tla iznosi 5-5,5, a zasidenost kompleksa bazama je manja od 50%, te se zbog toga nazivaju distrina. To su preteno lahka tla (ilovae) i sadre dosta skeleta (20-40% i vie). Dobro su aerisana i vodopropusna. Ova tla nastaju iz rankera, a dalje se razvijaju u luvisol. Ovo su tipina umska tla, a koriste se i kao livade i panjaci, te kao oranice. Uzgoj vodarskih kultura je ogranien uslijed nepodesne planinske klime. Povoljna su za uzgoj krompira. Osim toga, na njima dobro uspijeva ra, jeam i zob. Na podruju opdine Kakanj, ovo tlo je formirano na velikom broju matinih supstrata kao to su glinci, amfiboli, fli, pjeari, silikatne bree heterogenog sastava, dijabaz, kao i na meusobnoj kombinaciji pomenutih supstrata. Povrina ovih tala iznosi 6.896,7 ha ili 18,3% ukupne povrine opdine. Najvedim dijelom nalaze se u sjevernom dijelu opdine, gdje ine njen najvedi dio, a mjestimino se nalaze i na nekim drugim lokalitetima. Eutrini kambisol (Eutrino smee tlo) Eutrina smea tla su tla sa molinim Amo ili ohrinim Aoh humusnim horizontom , koji lei neposredno iznad kambinog horizonta Bv. Stepen zasidenosti bazama je vedi od 50%, a pH vrijednosti su iznad 5,5.

18

Eutrina tla se formiraju na razliitim stijenama, karbonatnim ili bogatim bazama, jedino se ne razvijaju na jedrim krenjacima, a iskljuene su i kisele stijene. Prema dubini soluma ovo su uglavnom srednje duboka i duboka tla (mada ima i plitkih, naroito na kompaktnim matinim supstratima). Na podruju opdine Kakanj, ova tla su formirana na vedem broju razliitih supstrata, kao to su fli, pjeari, lapori, ronjak, konglomerati, mehki krenjaci, peridotit i dr. Po proizvodnim svojstvima, eutrini kambisoli su tla srednje proizvodne vrijednosti. Pod uticajem ovjeka, ova tla su poprimila mnoga nepovoljna svojstva. Tako je dolo do smanjenja humusa i biogenih elemenata, do nestabilnosti strukturnih agregata, pogoranja vodnog i vazdunog reima, a na inkliniranim terenima dolo je i do erozije. Ova tla su podesna za sve kulture, kako ratarske i povrtlarske, tako i za vodarstvo. Ovo je najzastupljeniji tip tla na podruju opdine Kakanj i zauzima povrinu od 12.230,8 ha ili 32,5% ukupne povrine. Zastupljen je u svim dijelovima opdine, a najvie u njenom centralnom i jugoistonom dijelu. Fluvisol (Aluvijalno tlo) Za razliku od svih ostalih prethodno navedenih automorfnih tipova tala, Fluvisol spada u hidromorfna tla. Ova tla nastaju u uslovima prekomjerne vlanosti i karakteriu se tzv. suficitnim vlaenjem. Spadaju u klasu nerazvijenih tala sa profilom Ah-I-II-III itd. gdje A-horizont predstavlja mjestiminu pojavu humusa. Nemaju genetiki razvijenih horizonata, nego se karakteriu slojevima. Dosta su rasprostranjena i nalaze se u dolinama rijeka gdje i nastaju taloenjem materijala koje ostavlja voda prilikom poplava. Inae, ova tla spadaju u grupu naih najplodnijih tala. Njihov znaaj je i u tome to zauzimaju skoro ravne povrine, gdje se mogu primjenjivati intenzivne agrotehnike mjere. esto se nalaze u blizini gradova, te se na njima uzgajaju veoma profitabilne kulture, a naroito se intenzivno koriste u povrtlarstvu. Aluvijalna tla imaju veoma razliita hemijska svojstva. Aluvijalni nanosi na prostoru opdine Kakanj se karakteriu visokim sadrajem karbonata, tako da spadaju u podtip karbonatnog fluvisola. Sadraj ostalih hranjivih materija je zavisan od mineraloko-petrografskog sastava doneenog materijala. Na podruju opdine Kakanj, ova tla zauzimaju ukupnu povrinu od 683,8 ha ili 1,8% ukupne povrine. Nalaze se u ravniarskom podruju u blizini rijeke Bosne i Trstionice.

19

Slika 1. Pedoloka karta opdine Kakanj

20

6. REZULTATI ISTRAIVANJA Rezultati su prikazani prema Uputstvu o utvrivanju dozvoljenih koliina tetnih i opasnih materija u zemljitu i metode njihovog ispitivanja (Sl. novine F BiH, br. 72/09) i ciljnim i interventnim vrijednostima prema pravilniku Kraljevine Holandije (The new Dutchlist) u odsustvu sline legislative u naoj zemlji za nepoljoprivredna zemljita. Pored obavljene laboratorijske analize na prisustvo neorganskih i organskih polutanata, prikazani su i rezultati mjerenja terenske radioaktivnosti. U nastavku de biti prikazani samo krajnji rezultati analize. Detaljan opis svakog pojedinanog uzorka nalazi se u prilogu na kraju elaborata. 6.1. Sadraj neorganskih i organskih polutanata Tabela 8. Konani rezultati analize na sadraj tekih metala prema Uputstvu o utvrivanju dozvoljenih koliina tetnih i opasnih materija u zemljitu i metode njihovog ispitivanja (Sl. novine F BiH, br. 72/09) Uzorci Sadraj ispod granine vrijednosti Sadraj iznad granine vrijednosti Ukupno uzoraka Olovo Kadmij iva Cink Kobalt Bakar Nikl (Pb) (Cd) (Hg) (Zn) (Co) (Cu) (Ni) 19 3 22 5 17 22 22 0 22 19 3 22 20 2 22 22 0 22 2 20 22 Hrom (Cr) 20 2 22 Arsen (As) 18 4 22 PAH 22 0 22

Tabela 9. Konani rezultati analize na sadraj tekih metala prema ciljnim i interventnim vrijednostima pravilnika Kraljevine Holandije (The new Dutchlist) Olovo (Pb) Sadraj ispod ciljne vrijednosti Sadraj iznad ciljne vrijednosti Sadraj iznad interventne vrijednosti Ukupno uzoraka 19 Kadmij (Cd) 4 iva (Hg) 21 Cink (Zn) 17 Kobalt (Co) 2 Bakar (Cu) 7 Nikl (Ni) 1 Hrom (Cr) 21 Arsen (As) 22 PAH 22

18

20

15

18

0 22

0 22

0 22

0 22

0 22

0 22

3 22

0 22

0 22

0 22

Na osnovu prikaza iz tabela 8 i 9, moe se zakljuiti da je na podruju opdine Kakanj mjestimino u manjoj ili vedoj mjeri prisutan povien sadraj pojedinih istraivanih tekih metala, prvenstveno kadmija i nikla. Povien sadraj olova ustanovljen je na lokalitetima Dobojskog i Karaulskog polja, dok je na podruju Varde prisutan u znaajnoj koliini. Pored toga to olovo moe biti prisutno uslijed geneze tala na supstratima koji sadre ovaj element, ipak se povien sadraj olova najede vee za zagaenje nastalo sagorijevanjem fosilnih goriva.

21

Kadmij se u povienom sadraju nalazi na vedini ispitivanih lokaliteta. Jedan od mogudih uzorka njegovog povienog sadraja je geoloka podloga na kojoj su se razvijala tla, bududi da ulazi u sastav mnogih sedimentnih stijena koje u najvedem dijelu izgrauju podruje opdine Kakanj. Meutim, uslijed nedostatka naunih studija kojima bi se ovo moglo potvrditi, u obzir treba uzeti i druge mogude uzronike zagaenja ovim elementom, prvenstveno odlagalita pepela i ljake karakteristine za ovo podruje, a zatim deponije otpadnog materijala koje sadre baterije i plastine mase, kanalizacioni mulj i dr. Povien sadraj cinka javlja se mjestimino i detektovan je prvenstveno na lokalitetima Dobojsko i Karaulsko polje i u blizini Doma kulture. Nije ustanovljena nikakva zakonitost vezana za geografski poloaj i matini supstrat na kojem se nalaze ova tla. Treba napomenuti da vrijednosti sadraja cinka u tlu na prethodno pomenutim lokalitetima nisu mnogo vede od graninih vrijednosti, a bududi da je pH vrijednost na tim tlima alkalna, ne postoji veda opasnost od zagaenja ovim elementom, bilo da se radi o koritenju tih povrina u poljoprivredi, ili za neku drugu namjenu. Sadraj kobalta i bakra u tlu je prema graninim vrijednostima Holandske liste neto iznad ciljne vrijednosti, ali jo uvijek dosta manji od interventne vrijednosti kada postoji opasnost od zagaenja od strane ovih elemenata. Potrebno je obratiti panju na povien sadraj kobalta na lokalitetima Donji Banjevac i Ribnica u sluaju kada se ta tla koriste u poljoprivrednoj proizvodnji. Nikl se u povienom sadraju nalazi na vedini istraivanih lokaliteta i uz kadmij stvara potencijalno najvedi ekoloki problem. Bilo bi potrebno istraiti matine supstrate na podruju opdine i istraiti sadraj ovog elementa, jer je poznato da se u vedoj koliini nalazi u magmatskim stijenama, ali bududi da najvedi dio podruja grade sedimentne stijene, postoji velika mogudnost da je izvor povienog sadraja ovog elementa u tlu antropogenog porijekla, prvenstveno sagorijevanjem fosilnih goriva. Povien sadraj ive, hroma i arsena nije zabiljeen u vedoj mjeri, dok kontaminacija policiklinim aromatskim ugljikovodicima nije utvrena. Mjestimino je potreban oprez ukoliko se poljoprivredna proizvodnja obavlja na podrujima gdje sadraj ovih elemenata prelazi granine vrijednosti definisane legislativom F BiH. Kako se vedinom radi o tlima relativno bogatim humusom i alkalne reakcije, potencijalni rizik se time jo smanjuje. 6.2. Terenska radioaktivnost Na mjestima uzorkovanja tla izvreno je mjerenje prisutnog -zraenja. Na svim lokalitetima vrijednosti zraenja bile su u okviru graninih vrijednosti, kao to je prikazano u tabeli 10. Tabela 10. Rezultati mjerenja terenske radioaktivnosti na mjestu uzorkovanja zemljita Broj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Lokalitet Dobojsko Polje Zona autoputa Mile Dom kulture Plandite Naselje TE atidi Obre Radioaktivnost (Sv/h) 0,20 0,20 0,20 0,13 0,13 0,14 0,16 0,13 0,11 0,12 0,08 Broj 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Lokalitet Donji Banjevac Slapnica/Gora Haljinidi Karaulsko Polje Ribnica Bijele vode Varda Pope Zgoda Radioaktivnost (Sv/h) 0,18 0,18 0,12 0,20 0,17 0,14 0,15 0,14 0,16 0,18 0,08

22

7. ZAKLJUAK S obzirom na ogranienu ukupnu koliinu i izuzetno spor proces nastajanja, kao i neprekidno zagaivanje i neracionalno koritenje od strane ovjeka, zemljite treba smatrati ogranienim, odnosno uslovno obnovljivim prirodnim bogatstvom. Ono je osnovni prirodni resurs i njegova primarna funkcija je proizvodnja hrane i sirovina. Meutim, tlo slui i drugim korisnicima izvan sfere poljoprivrede i umarstva, kao to su: urbanizam, industrija, saobradajnice, razna odlagalita, vodne akumulacije i drugo. Nasuprot dugotrajnom procesu nastanka, proces oneidenja i otedenja tla (posebice pod utjecajem ovjeka) neuporedivo je bri. U okviru istraivanja obavljena su: terenska istraivanja, laboratorijska istraivanja, i obrada podataka. Granine vrijednosti tekih metala i policiklinih aromatskih ugljikovodonika (PAH) su odreene prema naoj legislativi samo za poljoprivredno zemljite, tj. u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljitu (Sl. novine F BiH, br. 52/09) i Pravilnikom o utvrivanju dozvoljenih koliina tetnih i opasnih materija u zemljitu i metode njihovog ispitivanja (Sl. novine F BiH, br. 72/09). Iz toga razloga, bilo je potrebno sagledati i strunu literaturu nekih drugih zemalja. Za procjenu stanja kontaminiranosti zemljita odabran metod ciljnih i interventnih vrijednosti prema pravilniku Kraljevine Holandije (The new Dutchlist) koja se najvie i koristi u zemljama EU. Na osnovu rezultata analiza sadraja neorganskih i organskih polutanata u tlu, moe se zakljuiti da je na podruju opdine Kakanj mjestimino u manjoj ili vedoj mjeri prisutan povien sadraj pojedinih istraivanih tekih metala, prvenstveno kadmija i nikla. Meutim, poto su tla ispitivanog podruja uglavnom alkalne reakcije, karbonatna (CaCO3) i relativno bogata organskom materijom, to su uz teksturu tla najvaniji faktori pristupanosti polutanata u tlu, moe se pretpostaviti da se teki metali preteno nalaze u inaktivnom obliku. Meutim, postoji opasnost ispiranja tekih metala u dublje slojeve tla u sluaju kada se radi o teksturno lakim tlima, kao i ako se na takvim kontaminiranim tlima vri intenzivna poljoprivredna proizvodnja. Preporuka je da se u eventualnim bududim istraivanjima analiziraju i mobilni oblici tekih metala. Nakon ulaska neorganskih polutanata (tekih metala) u tlo i okoli, oni tu ostaju prisutni jer se ne razgrauju kao to je to sluaj sa organskim jedinjenjima. Prevencija zagaenja od strane ovjeka je izuzetno vana, jer je sanacija kontaminiranih tala vrlo skup i komplikovan proces. Mjere sanacije kontaminiranih povrina Osnovna podjela naina idenja kontaminiranog tla je: - ex-situ tj. izmjetanje kontaminiranog tla na odlagalita, - in-situ je tretman bez pomicanja tla. Tehnike idenja tla mogu biti: - hemijske, - fizike, - bioloke.

23

U cilju smanjenja sadraja tekih metala u tlu od tretmana in-situ, opdenito se koriste sljedede mjere: Fitoremedijacija - za dekontaminaciju tla mogu se koristiti biljke koje mogu ekstrahovati iz tla vede koliine pojedinih tekih metala u svom nadzemnom dijelu (kopriva, pinat, kupusnjae i sl.). Ovi dijelovi biljaka se uklanjaju kosidbom, spaljivanjem i deponovanjem pepela. Unoenje cementnih materija u tlo unoenje minerala koji vre vrlo dobru inaktivaciju tekih metala i drugih organskih polutanata (npr. zeolit). Ispiranje polutanata iz tla natapanje kontaminiranih povrina velikim koliinama vode kako bi se polutanti isprali u dublje slojeve tla. U ovom sluaju postoji i rizik od zagaenja podzemnih voda.

Zajednike odlike hemijskih tehnika dekontaminacije su da nepovratno utiu na osobine tla, unitavaju bioloku raznovrsnost, a tlo postaje neupotrebljivo za uzgoj biljaka. Pored toga one su i skupe. Kako je rezultatima istraivanja utvreno, podruje opdine Kakanj nije u vedoj mjeri kontaminirano istraivanim polutantima. Iz tog razloga, prethodno spomenute mjere bi bile neopravdane i neekonomine. Iz tog razloga, navest de se neke od najboljih praksi upravljanja kontaminiranim tlima koje nede ukloniti polutante iz tla, ali de u znatnoj mjeri smanjiti njihovu dostupnost, a time i njihove nuspojave. Preporuuju se slijedede mjere u cilju smanjenja negativnih posljedica kontaminacije tla: 1. Agro i hidromeliorativne mjere popravke tala Kalcizacija je vrlo esta agrotehnika mjera neutralizacije kiselih tala. Vri se dodavanjem krea ili nekog drugog krenog materijala u tlo. Katjonski metali su u tlu mobilniji pri niim pH vrijednostima, tako da ih neutralna i alkalna pH reakcija ini manje dostupnim biljkama, a time je i manje vjerojatno da de udi u lanac ishrane. Humizacijom, odnosno dodavanjem organske materije pomodu stajnjaka i drugih organskih ubriva, smanjuje se mobilnost polutanata njihovim vezivanjem za unesenu organsku materiju. Fosfatizacija (unoenje vedih koliina fosfatnih ubriva u tlo) je, takoer, efikasan nain imobilizacije katjonskih polutanata u tlu. Pored pozitivnog uticaja na prinos u poljoprivrednoj proizvodnji, fosfor sa katjonskim metalima gradi teko topive soli i na taj nain smanjuje njihovu dostupnost u tlu. Pri primjeni ove mjere treba obratiti panju na koliinu unesenih fosfatnih ubriva, kako ne bi dolo do zagaenja podzemnih voda. Odvodnjavanje poboljava aeraciju vlanih tala, i na taj nain omogudava oksidaciju prisutnih metala u tlu, to ih ini manje mobilnim, a time i manje dostupnim biljkama. Ovo jedino ne vai za hrom, koji je pokretniji u oksidiranom obliku. 2. Pravilan odabir biljaka za uzgoj na oneidenim tlima Ovo je vrlo vano ukoliko se planira poljoprivredna proizvodnja na kontaminiranim tlima. Biljke usvajaju vede koliine metala u svojim vegetativnim dijelovima (korijen, stablo, list) nego u plodu i sjemenu. Naroito treba obratiti panju pri uzgoju zelenog lisnatog povrda kao to su kupusnjae, koje usvajaju znaajne koliine polutanata u svojim jestivim dijelovima. Isto tako, uzgojem krmnog bilja i paom teki metali mogu udi u lanac ishrane preko stoke koja konzumira kontaminiranu krmu, a zatim koritenjem mesa, mlijeka ili drugih proizvoda i do ovjeka. Zbog toga je vano dinamiko posmatranje i pradenje ove pojave ne samo u tlu nego i u biljnom materijalu, pri emu relativno male koliine polutanata u tlu biljke mogu akumulirati u vedim koliinama u svojim organima. Moe se preporuiti i mjera mijeanja tla dubokom obradom i izmjetanja sloja zemljita debljine 2030 cm i nastiranja nezagaenog tla. Izmjeteni sloj zemljita se dekontaminira na posebnoj lokaciji.

24

Nakon obavljanja mjera dekontaminacije potrebno je uraditi ponovnu analizu tla na sadraj tekih metala. Na kraju, potrebno je naglasiti da rezultati ovoga istraivanja ne mogu imati visoku strunu i praktinu vrijednost ukoliko se ne nastavi sa slinim i detaljnijim istraivanjima ovog tipa. Neki od slijededih koraka koji se mogu preporuiti su prije svega redovan ili povremeni monitoring, odnosno pradenje dinamike stanja oneidenih podruja sa ciljem pravilnog upravljanja takvim povrinama. Kako bi se sa sigurnodu moglo zakljuiti da li je oneidenje zemljita od strane neorganskih polutanata geogenog (od matinih stijena) ili antropogenog (pod uticajem ovjeka) porijekla, potrebno je analizirati i dublje slojeve tla, kao i supstrate na kojima su ona nastala. Ovaj elaborat prua osnovnu sliku trenutnog stanja na istraivanim lokalitetima u opdini Kakanj i ukazuje na podruja koja trebaju biti prioritetna za daljnja istraivanja.

25