INSTITUSI LATIHAN JABATAN TENAGA MANUSIA

KEMENTERIAN SUMBER MANUSIA

MALAYSIA

KERTAS PENERANGAN
(MK2011 LE4 IS4)

TAJUK KEMAHIRAN DAN

SEMESTER

ELEKTRIKAL & ELEKTRONIK SEMESTER 2

No. DAN TAJUK MODUL

MK2011 MATEMATIK KEJURUTERAAN 2

No. DAN TAJUK

PENGALAMAN
PEMBELAJARAN

LE1
LE2
LE3
LE4
LE5

OBJEKTIF PRESTASI
AKHIRAN

KENALPASTI
DAN
FAHAM
PERMASALAHAN
MATEMATIK KEJURUTERAAN DENGAN MENGUNAKAN
KAEDAH
KOORDINAT
CARTESAN,
GEOMETRI,
TRIGONOMETRI, NOMBOR KOMPLEKS DAN VEKTOR
SUPAYA:-

KENALPASTI DAN FAHAM KOORDINAT CARTESAN

KENALPASTI DAN FAHAM GEOMETRI
KENALPASTI DAN FAHAM TRIGONOMETRI
KENALPASTI DAN FAHAM NOMBOR KOMPLEKS
KENALPASTI DAN FAHAM VEKTOR.

1.

DAPAT
MENYELESAIKAN
MASALAH
MATEMATIK YANG BERKAITAN DENGAN BETUL

2.

DAPAT
MEMBANTU
PELAJAR
SEMASA
KEGUNAAN DI BENGKEL BAGI SUBJEK TERAS

138

ISI KANDUNGAN

LE4 KENALPASTI DAN FAHAM NOMBOR KOMPLEKS

TASK 02.04 - Nombor Kompleks

139

No. & TAJUK

PENGALAMAN
PEMBELAJARAN

LE4 Kenalpasti dan faham nombor kompleks.

No. & TAJUK

TUGASAN

TASK 02.04 Nombor Kompleks

Code No. : MK 2011 LE4 IS4

Muka:

1 drp : 13

TAJUK: NOMBOR KOMPLEKS

TUJUAN :
Mengenalpasti dan faham konsep nombor kompleks dengan menggunakan sifat-sifat nombor kompleks supaya
dapat menyelesaikan masalah matematik yang berkaitan dengan betul.
PENGENALAN
Jika nombor 1, 2 , 3 ,... ditakrifkan sebagai nombor nyata, maka nombor-nombor seperti

1 ,

16

dikenali sebagai nombor khayal .

Bagi sesuatu persamaan kuadratik ax2 + bx + c =0, punca-puncanya boleh diperolehi dengan menggunakan
formula berikut:

b b 2 4ac
x=
2a
Pertimbangkan persamaan kuadratik x2 4x +13 =0, maka dengan menggunakan formula di atas,

a = 1, b = -4, c = 13 dan punca-punca persamaan adalah

x=

x =

4 16 4(1)(13)
2(1)

4 36
= 2 3 1
2

Adalah tidak mungkin untuk mencari nilai

1 dalam bentuk nombor nyata, tetapi jika

1 ditulis sebagai i di

1 ) = -1 maka jawapan boleh ditulis sebagai 2 3i . Nombor dalam bentuk sedemikian

dikenali sebagai NOMBOR KOMPLEKS di mana 2 adalah bahagian nyata dan 3i adalah bahagian khayal.
2

mana i = (

Secara am Nombor Kompleks ialah nombor yang berbentuk a + ib di mana a dan b adalah nombor nyata.

Muka : 2 drp : 13
Code No. : MK 2011 LE4 IS4

140

1.1 NOMBOR KOMPLEKS DAN BENTUK CARTESAN

Sebelum ini kita telah mentakrifkan nombor nyata sebagai nombor yang diwakili oleh titik-titik pada garis nombor
nyata. Bagi sebarang nombor nyata x, x 2 0.
Jika x 2 = 1, x = 1 bukan satu nombor nyata. Bagaimanakah kita boleh menyelesaikan masalah seperti ini?
Disini kita akan memeperkenalkan suatu nombor baru, iaitu i = 1 atau i 2 = 1.
Perhatikan bahawa
4 = 4( 1) = 4i 2 =2i

75 = 75( 1) = 3( 25)i 2 =5 3i

4
4
4 2 2
=
(1) =
i = i
25
25
25
5

Nombor-nombor seperti 2i , 5 3i , dan

2
i dikenal sebagai nombor khayalan.
5

Secara amnya,
b 2 = b 2 ( 1) = b 2 i 2 =bi

Hasil tambah suatu nombor nyata, x, dengan suatu nombor khayalan, yi, akan memberikan suatu nombor dalam
bentuk x + yi, yang dikenal sebagai nombor kompleks dalam bentuk Cartesan. Set nombor kompleks, C,
ditakrifkan sebagai

C = { z : z = x + yi, x, y R}
Suatu nombor kompleks tidak boleh diwakili oleh satu titik pada garis nombor nyata. Oleh itu, nombor kompleks
tidak mempunyai tertib. Jadi, z1 < z 2 adalah tidak bermakna.
Jika y = 0, maka z = x, iaitu merupakan satu nombor nyata. Oleh itu , set nombor nyata, R, ialah subset bagi
nombor kompleks, C, iaitu R C.
N

Set
nombor
tabii

Code No. : MK 2011 LE4 IS4

Set
integer

Set
nombor
nisbah

Set
nombor
nyata

Set
nombor
kompleks

Muka : 3

drp : 13

141

1.2 OPERASI ALGEBRA PADA NOMBOR KOMPLEKS

Operasi penambahan, penolakan, pendaraban dan pembahagian bagi nombor nyata boleh dilanjutkan kepada
nombor kompleks

1.2.1 Penambahan dan penolakan

Jika z = x + yi dan

w = u + vi ialah dua nombor kompleks, dengan x, y , u , v R .

Maka z + w = x + yi + u + vi

= ( x + u ) + ( y + v)i
dan

z w = x + yi (u + vi )
= ( x u ) + ( y v)i

Jadi, (3 + 4i ) + (5 + 6i ) = 8 + 10i
dan (5 + 3i ) (8 + 2i ) = 3 + i
1.2.2 Pendaraban
Jika z = 3 + 4i dan w = 2 3i
maka

zw = (3 + 4i )(2 3i )
= 3 2 3 3i + 4i 2 + 4i ( 3i )
= 6 9i + 8i 12i 2
= 6 i +12
=18 i

Jika nombor kompleks z = a + bi didarab dengan nombor kompleks w = a bi , maka

zw = (a + bi )(a bi )

= a 2 (bi ) 2
=a2 +b2
Jadi, zw ialah nombor nyata.
w di sini dikenal sebagai konjugat kompleks bagi z.
Jika z = z + bi, a, b R
Konjugat kompleks z
ialah z * = a bi, dengan zz * = a 2 + b 2

Code No. : MK 2011 LE4 IS4

Muka : 4

drp : 13

Dengan itu, 3 4i ialah konjugat kompleks bagi 3 + 4i dan 1 + 2i ialah konjugat kompleks bagi 1 2i.
Perhatian:

Selain daripada menggunakan z* untuk menwakilkan konjugat kompleks bagi z, kita juga boleh

142

mewakilkannya dengan z .

1.2.3 Pembahagian
Pembahagian suatu nombor dengan suatu nombor kompleks boleh dilakukan jika penyebut (atau pembahagi)
dijadikan sebagai suatu nombor nyata.
Misalnya,

3
3
2 3i
=

2 + 3i 2 + 3i 2 3i
6 9i
=
4+9
6
9
=
i
13 13
2+i
2 + i 3 + 2i
=

3 2i 3 2i 3 + 2i
6 + 4i + 3i + 2i 2
=
9+4
4
7
=
+ i
13 13
1.3 KESAMAAN NOMBOR KOMPLEKS
Katakan z = x + yi dan w = u + vi ialah dua nombor kompleks dengan
Maka,

z = w.

x + yi = u + vi
x u = (v y )i

Keadaan seperti ini adalah tidak mungkin kecuali

x u = 0 dan v y = 0

x=u

dan

v=y

Oleh itu, x + yi = u + vi
Jika dan hanya jika x =

Code No. : MK 2011 LE4 IS4

dan

y = v.

Muka : 5

drp : 13

Untuk menyelesaikan suatu kesamaan nombor kompleks, kita perlu menyamakan bahagian nyata dan bahagian
khayalan di kedua-dua belah kesamaan tersebut.

1.3.1

Contoh 1

143

Diberi 3 2i = ( p + qi )(5 + i ). Cari nilai p dan q.

Penyelesaian:

3 2i = ( p + qi )(5 + i ).
= 5 p + pi + 5qi + qi 2
= (5 p q ) + ( p + 5q)i
Samakan bahagian nyata: 3 = 5 p q (1)
Samakan bahagian khayalan: 3 = p + 5q ...(2)
15 = 25 p 5q (3)
13 = 26 p

(1) x (5):
(2) + (3):

p=
1
dalam (1),
2

Gantikan p =

Jadi, p =

1.3.2
Cari

1
2

1
3 = 5 q
2
5
q = 3
2
1
=
2

1
1
dan q =
2
2

Contoh 2
15 + 8i dalam bentuk a + bi, a, b R

Penyelesaian:
Katakan

15 +8i =a + bi

15 + 8i = ( a + bi) 2

= a 2 b 2 + 2abi

Code No. : MK 2011 LE4 IS4

Muka : 6

drp : 13

a 2 b 2 = 15 .(1)
Samakan bahagian khayalan: 2ab = 8
4
b=
(2)
a
Samakan bahagian nyata:

Gantikan b =

4
dalam (1),
a

144

16
= 15
a2
a 4 16 = 15a 2
a2

a 4 15a 2 16 = 0
(a 2 16)(a 2 + 1) = 0
Maka a 2 16 = 0 atau a 2 + 1 = 0

a 2 = 16 atau a 2 = 1 (**tidak mungkin kerana a R, maka a 2 0. )

Jadi a 2 = 4
Gantikan a 2 = 4 dalam (2),
Apabila a = 4, b = 1
Apabila a = 4, b = 1
Jadi,

4 i

15 + 8i = 4 + i atau

= ( 4 + i )

1.4 GAMBAR RAJAH ARGAND

Suatu nombor nyata boleh diwakili oleh satu titik pada garis nombor nyata. Begitu juga, suatu nombor kompleks,
a + bi, juga boleh diwakili oleh satu titik dengan koordinat ( a , b) pada satah koordinat. Satah ini disebut

sebagai gambar rajah Argand.

Dalam gambar rajah Argand, paksi-x mewakili nombor nyata manakala paksi-y mewakili khayalan. Oleh itu, paksix juga dikenal sebagai paksi nyata, manakala paksi-y dikenal sebagai paksi khayalan.

Code No. : MK 2011 LE4 IS4

Muka : 7

drp : 13

Y
P ( a, b )

X
O
Rajah 1.4(a)

145

1.4.1 MODULUS DAN HUJAH NOMBOR KOMPLEKS

Modulus bagi suatu nombor kompleks, z = x + yi, ditulis sebagai z ialah jarak titik P dari asalan O. Jarak ini,r,
diperoleh dengan menggunakan teorem Pithagoras, iaitu
z =r =

Oleh kerana zz* = x 2 + y 2 , maka

sudut

zz* = z

x2 + y2

. Hujah nombor kompleks z = x + yi , ditulis sebagai huj z, ialah

yang dicangkum oleh garis OP dengan paksi-x (atau paksi nyata). Sudut

dinyatakan dalam radian,

iaitu < .

Y
P ( x, y )
r

O
Rajah 1.4(b)
Daripada rajah 1.4(b)

tan =

y
x

y
huj z = =tan 1
x

Code No. : MK 2011 LE4 IS4

Muka : 8

drp : 13

x , y R,
Jika z = x + yi,
Maka modulus z = z = x 2 + y 2
Dan hujah

z = huj z = tan 1 x
y

1.4.2
Contoh 3
Cari modulus dan hujah bagi setiap nombor kompleks yang berikut.
a.

z = 3 4i

b.

w = 5 + 12i

146

Penyelesaian:
(a)

(b)

z = 3 2 + ( 4) 2

w = 5 2 +12 2

=5

= 13

4
huj z = tan 1

3
= 0.927 radian

12
huj w = tan 1
5
=1.176 radian

1.5 PERWAKILAN OPERASI PENAMBAHAN DAN PENOLAKAN NOMBOR KOMPLEKS PADA GAMBAR
RAJAH ARGAND
Suatu nombor kompleks z = x + yi juga boleh diwakili oleh satu vektor OP pada gambar rajah Argand, dengan
P ialah titik (x,y). Ini bermakna kaedah untuk mencari hasil tambah dan hasil tolak dua vektor melalui hukum
segiempat selari boleh digunakan untuk mencari hasil tambah argand dan hasil tolak dua nombor kompleks pada
gambar rajah Argand.

Y
P2 (x2 ,y2 )
z2

P 3 ( x1 + x 2 , y1 + y 2 )

z1 +z

2 P1 ( x1 , y1 )
z 1

Rajah 1.5(a)

Code No. : MK 2011 LE4 IS4

Muka : 9

drp : 13

Y
P2 (x2 ,y2 )
z2

P1 ( x1 , y1 )

z1 -z

X
_

-z 2

2 P 4 ( x 1 - x 2 , y 1 - y2 )
P

'

(- x 2 ,- y 2 )

Rajah 1.5(b)

147

Katakan z1 = x1 + y1i dan z 2 = x 2 + y 2 i ialah dua nombor kompleks yang masing-masing diwakili oleh vektor

OP 1 dan OP 2 pada gambar rajah Argand seperti yang ditunjukkan dalam rajah Rajah 1.5(a).
Dengan melengkapkan segiempat selari

OP1 P3 P2 (Rajah 1.5(a)) kita mendapati OP 3 = OP1 + OP2 ,

(Penambahan dua vektor) iaitu OP 3 mewakili nombor kompleks z1 + z 2 dengan koordinat bagi titik P3 ialah

( x1 + x 2 , y1 + y 2 ) Modulus z1 + z 2 ialah
OP3 = z1 + z 2 = ( x1 + x 2 ) 2 + ( y1 + y 2 ) 2

Katakan koordinat bagi titik

P'2

ialah ( x 2 ,y 2 ) iaitu vektor OP 2 mewakili nombor kompleks z 2 .

[ Rajah Rajah 1.5(b))]

Dengan melengkapkan segiempat selari

OP1 P4 P ' 2

[Rajah 1.5(b)], kita mendapati

OP4 = OP1 + OP ' 2

= OP1 OP2
Maka OP 4 mewakili nombor kompleks z1 z 2 dengan koordinat bagi titik P4 ialah ( x1 x 2 , y1 y 2 ) .
Modulus z1 z 2 ialah
OP4 = z1 z 2 =

Code No. : MK 2011 LE4 IS4

( x1 x 2 ) 2 + ( y1 y 2 ) 2

Muka : 10

drp : 13

1.5.1
Contoh 4
Diberi z1 = 3 + i dan z 2 = 2 + 4i . Tunjukkan pada satu gambar rajah Argand, garis-garis yang mewakili nombor
kompleks z1 , z 2 , z1 + z 2 dan z1 z 2 . Cari modulus dan hujah nombor kompleks z1 + z 2 dan z1 z 2

Penyelesaian:

Y
C (1,5)

B (-2,4)
z2

z1 +z

148

A (3,1)
X
O

z 1
z1 -z
-z 2

D (5,-3)

B ' (2,-4)
OA mewakili z1 = 3 + i
OB mewakili z 2 = 2 + 4i
OC mewakili z1 + z 2 = 1 + 5i
OC mewakili z1 z 2 = 5 3i
5
z1 + z 2 = 12 + 5 2 = 26 , huj ( z1 + z 2 ) = tan 1 = 1.373 c
1
3
c
z1 z 2 = 5 2 + (3) 2 = 34 , huj ( z1 z 2 ) = tan 1
= 0.540
5

Code No. MK 2011 LE4 IS4

Muka : 11

drp : 13

Latihan :

1.

2.

3.

Ungkapkan setiap yang berikut dalam bentuk a + bi

a.

2 + 4

b.

9 25

c.

2 + 8

d.

3 98

Ringkaskan setiap yang berikut.

a.

(3 + 4i ) + (5 2i )

b.

(2 8i ) (1 3i )

c.

(7 + 6i ) + ( 4 3i )

d.

(5 + i ) + (10 + 2i )

Ungkapkan setiap yang berikut dalam bentuk a + bi

a.

i (3 + 4i )

b.

2i (1 2i )

c.

( 2 3i ) 2

149

d.
4.

(5 i )(2 + i )

Dalam setiap persamaan yang berikut, cari nilai x dan y.

a.

( x + yi) = (3 + i )(2 3i )

b.

2 + 5i
= x + yi
1+ i

c.

(1 + i )( x + yi ) = 8 2i

d.

( x + yi ) = 16 + 22i
6i

5.

Dapatkan punca kuasa dua bagi setiap yang berikut

a.
3-4i
b.
24+70i

6.

Plotkan setiap nombor kompleks berikut pada gambar rajah Argand yang berasingan dan dapatkan
modulus dan hujah dalam kes itu.
a. z=2-4i
b. z=-2+i

Code No. MK 2011 LE4 IS4

7.

Jika z 1 = 2+3i , z 2 = 2+3i , z 3 = -4-3i dan z

Muka : 12

drp : 13

= 5-4i , wakilkan setiap yang berikut dengan garis

lurus pada gambar rajah Argand, dengan menunjukkan arah bagi setiap garis dengan anak panah.
a. z 1 + z 2
b. z 3 + z
c.

z1 -z3

d. z 3 - z

150

Code No. MK 2011 LE4 IS4

Muka : 13

drp : 13

Rujukan
1.

Tey Kim Soon, Goh Choon Booy, Tan Ah Geok, MATEMATIK STPM(Tulen) Sukatan S & T,
Penerbitan PELANGI Sdn Bhd, ISBN 983 878 218 1

2.

Nahin, PJ An Imaginary Tale: The Story of

3.

http://en.wikipedia.org/wik/Complex_number

4.

http://www.sosmath.com/complex/number/basic/soscv.html

1 . Princeton, NJ: Princeton University Press, 1998.

151

152