Filozofski fakultet u Tuzli Odsjek za historiju

Nastavni predmet Arheologija I

NASTAVNI MATERIJAL

Neolit Bosne i Hercegovine

Historijat istraivanja Dosadanja istraivanja neolitskih naselja i neolita kao perioda na tlu Bosne i Hercegovine odvijala su se u etri faze. Prva od njih odgovara vremenu austrougarske uprave, druga razdoblju od 1918. do 1945., trea traje od 1945. do 1990., a etvrta od 1995. do danas. Kroz sve ove faze nosilac istraivakog rada bio je Zemaljski muzej u Sarajevu, a u novije su vrijeme aktivnost u tom pogledu ispoljili i drugi muzeji u BiH, republiki i regionalni zavodi za zatitu kulturno-historijskog naslijea, kao i Centar za balkanoloka ispitivanja u Sarajevu. U prvoj fazi istraivanja izvreno je iskopavanje neolitskog naselja u Butmiru kod Sarajeva (1893.-1896. godine). Pokretni arheoloki materijal prikupljen tada i danas predstavlja jednu od osnova za poznavanje i prouavanje butmirske kulture. Vaan poduhvat ove faze istraivanja predstavljalo je iskopavanje na neolitskom nalazitu Kraljevine kod Novog ehera (izmeu epa i Tenja), 1906.-1908. g. Drugu fazu karakterizira znatna stagnacija u istraivanju, to je rezultiralo otkrivanjem svega dva neolitska nalazita. Prilikom izgradnje pruge za rudnik Kakanj 1933. g. otkriveno je naselje na uu Zgoanskog potoka u rijeku Bosnu, ali se istraivanje ograniilo samo na sakupljanje nalaza. Godine 1942. izvreno je probno sondiranje na lokalitetu Crkvina, u Turbetu kod Travnika. Nakon 1945. g. zapoinje trea faza u istraivanju neolita u Bosni i Hercegovini, po obimu i vanosti iskopanih lokaliteta najznaajnija. Brojnost istraenih nalazita i sistematinost u radu omoguili su prikupljanje ogromnog fonda nalaza i drugih dokumenata, koji su posluili kao osnova u definiranju etapa u razvoju ovog perioda s odgovarajuim kulturama, uspostavljanju njihovih meusobnih hronolokih odnosa, kao i odnosa s odgovarajuim pojavama u susjednim oblastima i razrjeavanja niza drugih pitanja. Po hronolokom redu u treoj fazi su izvrena sljedea istraivanja: Od 1948. do 1951. g. izvreno je sistematsko iskopavanje naselja butmirske kulture Nebo u dolini Bile kod Travnika. Paralelno s iskopavanjem naselja Nebo izvreno je i probno sondiranje joj jednog naselja butmirske kulture na lok. Mujevine (Travnik). Od 1952. do 1954 g. izvedeno je sistematsko iskopavanje naselja hvarsko-lisiike kulture na lokalitetu ievine u Lisiiima kod Konjica. Probno iskopavanje na lokalitetu Plandite u Kaknju izvreno je 1954. g. God. 1955. izvreno je prvo iskopavanje jednog nalazita impresso-kulture u Bosni i Hercegovini Zelene peine iznad izvora Bune kod Mostara. Od 1956 do 1958. g izvreno je sistematsko istraivanje naselja starevake i vinanske kulture u Gornjoj Tuzli. God. 1957. izvrena su sondana iskopavanja na nekoliko naselja vinanske kulture: na Gradini u Grbai kod Bosanskog amca, Gradiu u Matiu kod Oraja i na Varoi kod Koraja. U 1963. i 1964. g. izvedeni su vei sondani radovi na neolitskom naselju kakanjske kulture u Arnautoviima kod Visokog. U periodu od 1963. do 1965. g. izvedena su iskopavanja na dva nalazita starevako1

impresso i kakanjske, odnosno butmirske kulture u selu Obre kod Kaknja. Na istim naseljima je tokom 1967.-1968. i 1970. g. izvedeno najobuhvatnije sistematsko istraivanje neolitskih naselja u BiH. U 1969 g. je izvreno probno sondiranje na lok. Okolite u Motrama kod Visokog. Od 1973. do 1975. g izvedeno je zatitno iskopavanje naselja impresso i danilske kulture u airima kod Stoca. 1975. i 1977. g su izvrena manja iskopavanja na nalazitima impresso-kulture na lokalitetu Vukove njive kod Posuja i u ukovikoj peini u Viru kod Posuja. Od 1975. do 1978. izvedena su iskopavanja naselja vinanske kulture na lok. Koria Han u Graanici, a u istom su razdoblju vrena i manja iskopavanja na vie drugih lokaliteta sjeveroistone Bosne. Od 1978. do 1980. g. izvreno je sistematsko iskopavanje vieslojnog naselja Ravlia peina na izvoru Tihaljine, u okolini Gruda. Ispitani su slojevi sa nalazima impresso i hvarsko-lisiike kulture.

U etvrtoj fazi istraivanja, nakon 1995. godine u vremenu koje karakterizira opa kriza i stagnacija arheoloke znanosti, vreni su uglavnom manji radovi. Ipak, posebno je vaan nastavak iskopavanja na lokalitetu Okolite kod Visokog, od 2002.-2008., koja se odvijaju u organizaciji Njemakog instituta za arheologiju i Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Iste ustanove su 2009. g. organizirale i iskopavanja nalazita vinanske kulture Lug kod Gorada, te lisiike kulture na lok. Jagnjilo u selu Zupii kod Gorada. * * * Dobra istraenost neolita na teritoriji Bosne i Hercegovine omoguava da se ova prahistorijska epoha sagleda u nizu aspekata, poevi od teritorijalnog rasporeda neolitskih kultura, njihovog relativno-hronolokog poloaja, ekonomske strukture, socijalnih odnosa i sl. Geografski poloaj Bosne i Hercegovine na prijelazu izmeu istone jadranske obale i centralnog Balkana, te njene geomorfoloke odlike bili su jedan od onih faktora koji su tokom niza milenija u dobroj mjeri predodreivali tokove kulturno-historijskog razvoja, a tokom neolita je to, moda, najvie izraeno. Naime, prostor

Bosne i Hercegovine nije jedinstvena geografska cjelina i premda ga ne odlikuju otre i nagle promjene reljefa, meusobne razlike pojedinih regionalnih cjelina su i brojne i izrazite, a usklaene s odlikama razliitih dijelova Balkana kojima gravitiraju. U strogo geografskom smislu, na ovom prostoru se izdvajaju sljedee cjeline: sredinji prostor, dinarsko-krako podruje, Hercegovina, istonobosanski prostor, te bosansko rubno pobre sa nizinom. Sasvim je jasno da su gravitiranje i prirodna povezanost ovih regionalnih cjelina sa razliitim oblastima Balkana imali vidnog odraza na ukupan kulturno-historijski razvoj i formiranje razliitih kulturnih zona sa jasno izdiferenciranim odlikama i meusobnim razlikama. Meutim, potpuno je prirodno da se ti razvojni procesi nisu idealno i u punoj mjeri podudarali sa strogo geografskim kriterijumima, pa se ni kulturne zone ne poklapaju sasvim sa geografskim cjelinama. Potpuno podudaranje kulturnih zona sa geografskim regijama moe se konstatirati samo za sredinji prostor i Hercegovinu, mada se sasvim otra podjela ni tu ne moe postaviti. Naime, sredinji prostor je upravo zbog svog poloaja bio izloen uticajima sa razliitih strana, uticajima koji su davali ton kulturnom razvoju. Neto drugaija je situacija s istonobosanskom oblau i sjevernom Bosnom. Iako su ove oblasti vezane za centralni Balkan, odnosno Panoniju, sjeveroistona Bosna je u cjelini vezana za oblast centralnog Balkana, dok je sjeverna Bosna u uem smislu arheoloki slabo poznata da bi se granice kulturnih zona mogle sasvim jasno povui. Slina je situacija i sa dinarsko-krakim prostorom, na kojem nije utvreno prisustvo neolitskog stanovnitva. U ovakvoj podjeli sredinji prostor imao je, bez sumnje, najvei znaaj, u prvom redu, zbog svog poloaja zbog kojeg je predstavljao sponu izmeu primorskog i centralno-balkanskog, odnosno panonskog prostora, i raskrsnicu najvanijih uzdunih i poprenih puteva. Okruuje ga planinski okvir kao granini pojas prema susjednim regijama. Na jugoistoku i jugu istiu se pristrane bjelanikog masiva (Igman, Trebevi, Jahorina), na istoku ga okruuje Romanija, a na sjeveroistoku Ozren i planina Ravan. Zapadno od Vranduka uzdiu se Vlai i Manjaa, dok zapadni i jugozapadni okvir ine Radua, Vranica i ogranci Bitovnje. Unutar tog planinskog okvira nalazi se podruje bujnog 2

zelenila i guste mree vodenih tokova, iju najvaniju arteriju ine rijeka Bosna i njene pritoke. Ovaj prostorni okvir, idealan za svestran razvoj neolitskih aglomeracija, naseljen je ve tokom starijeg neolita. Neobina, ali za dalji kulturni razvoj presudna simbioza starevake i impresso-kulture, ostvarena u samom sreditu ovog prostora, predstavlja najstariju neolitsku manifestaciju na ovom tlu i ini osnovu na kojoj je, tokom daljih procesa, ostvaren osoben kulturni razvoj. Starevako-impresso osnova predstavlja okosnicu u razvoju prve originalne pojave ostvarene tokom srednjeg neolita na ovom prostoru kakanjske kulture. Vezana prvenstveno za srednji tok rijeke Bosne, kakanjska kultura predstavlja najraniji izraz stvaralakog potencijala neolitskih stanovnika sredinjeg prostora. Vrhunac daljeg samostalnog razvoja ostvaren je tokom mlaeg neolita, iji su nosioci predstavnici butmirske kulture. Kao nasljednik kakanjske evolucije, butmirska kultura zahvata isti, mada neto iri, prostorni okvir sliva rijeke Bosne u kojem dvije krajnje take ine Turbe kod Travnika i Butmir kod Sarajeva. Originalnost, visok umjetniki domet i inventivnost u iznalaenju novih formi i ukrasa predstavljaju njenu glavnu karakteristiku. Hercegovina je najvie individualizirano podruje Bosne i Hercegovine. Juno od najvieg dijela savsko-jadranske razvodnice (Bjelanica, Treskavica, Lelija, Magli), odijeljen viim krkim ravnjakom crnogorskih Banjana na istoku, hercegovaki se krki prostor sputa prema moru dvama veim pregibima i mnogim manjim, u dinarskom smjeru izduenim poljima i depresijama. itav je ovaj prostor povezan dolinom Neretve i njenih pritoka. Prirodno gravitiranje Hercegovine jadranskoj obali ostalo je trajna odrednica razvojnih procesa tokom neolita, koji su bili najue povezani s odgovarajuim tokovima na Jadranu. Tokom starijeg neolita Hercegovina je vrlo ivo ukljuena u stvaralake napore nosilaca impresso-kulture, ija su naselja na tom prostoru utvrena od Berkovia kod Stoca na istoku do Vira kod Posuja na zapadu. Povezanost s istonim Jadranom ostaje bitna karakteristika kulturnohistorijskog razvoja i tokom sljedeih faza, pa srednji neolit karakterizira danilska, a mlai neolit hvarsko-lisiika kultura. No, dok srednji neolit, sudei prema malobrojnosti nalazita (i to samo u uem podruju Neretve), karakteri-

zira izvjestan zastoj u dinamici razvoja, mlai neolit sa hvarsko-lisiikom kulturom ne samo da je usklaen sa razvojem na obali, ve i obogauje ukupan izraz ove kulture. Potrebno je, ipak, naglasiti da su nalazita ove kulture u Hercegovini, prema dosadanjim saznanjima, koncentrirana u njenom zapadnom dijelu. Istono bosanski prostor nije tako izrazito odvojen od susjednih krajeva. Njegov juni dio, tj. planinsko podruje razvoa Gornje Drine, Neretve i Bosne, ini se kao dio hercegovakog rubnog prostora. itav ovaj prostor je po svom prirodnom poloaju vezan za odgovarajue procese na centralno-balkanskom prostoru. Ve od starijeg neolita to su podruje, posebno sjeveroistonu Bosnu, zaposjeli nosioci starevake kulture, a do kraja neolita taj prostor je pripadao nosiocima vinanske kulture, ija se naselja koncentriraju priblino na istok od linije Odak Gorade. Konano, sjevernu Bosnu ili bosansko rubno podruje karakterizira vezanost za slavonsku nizinu. No, u kojoj su mjeri razvojni tokovi vezani za oblast sjeverno od Save, moe se suditi samo na osnovu skromnih ostataka tek s kraja neolita, kada se u ovim krajevima javljaju nosioci sopotsko-lengyelske kulture. Koliko se na osnovu tih ostataka moe sagledati, izgleda da su nosioci ove kulture zaposjeli samo uski pojas juno od Save sa krajnjim takama na istoku kod Odaka, odnosno na zapadu do Prnjavora i Banjaluke. * * * Dosadanja istraivanja i prikupljeni podaci omoguavaju da se u dobroj mjeri rekonstruiraju i ekonomske osnove neolitskih populacija na ovom tlu. Gledano u cjelini, neolitska privreda u Bosni i Hercegovini je u potpunoj saglasnosti sa odgovarajuim ostvarenjima drugih neolitskih populacija na Balkanu i odreena je poznavanjem dviju najvanijih grana neolitske privrede zemljoradnje i stoarstva Neolitski stanovnici gajili su tri vrste penice i jeam, dok se od domaih ivotinja najee javljaju kosti goveeta, svinje i ovce. Kao dopunska djelatnost najvaniji je bio lov, a meu lovljenim ivotinjama najei su jelen i vepar. Skupljaka djelatnost je takoer dokumentovana. Ovo je, i razumljivo, samo opa ocjena razvijenosti poljoprivrede, koja ne obuhvata razlike u prevaliranju jedne grane nad drugom, 3

kako izmeu pojedinih kultura tako i izmeu pojedinih nalazita iste kulture. Ipak, potrebno je naglasiti da su neolitski stanovnici Hercegovine u cjelini glavni ekonomski oslonac nalazili u stoarstvu i lovu, pa tek onda u zemljoradnji, dok Bosnu karakterizira srazmjerno uravnoteen odnos sve tri ove grane privrede. Ove razlike su posljedica geomorfolokih, pedolokih i klimatskih odlika podneblja. Kada je rije o drutvenoj strukturi neolitskih populacija, uobiajeno shvatanje o rodovskom ureenju, ivotu u okviru porodice i matrijarhatu svoje potvrde dobija i u zapaanjima s istraenih nalazita u Bosni i Hercegovini. Tako npr. jedna velika zemunica iz Kaknja zajednika kua ukazuje na veu drutvenu zajednicu rodovskog tipa. Raspored u grupama oko slobodnih prostora u Butmiru i Nebu ukazuje, takoer, da su u ovim grupama ivjele manje drutvene jedinice, vjerovatno istog roda. Na organizaciju rodovskog tipa ukazuje i centralno ognjite i zajednika ishrana stanovnika Lisiia. S druge strane, dvodijelne kue, kao u Obrama II, pokazuju da su pojedine porodice vodile odvojenu privrednu djelatnost, to istovremeno znai i individualizaciju porodice u okviru roda. Na organizirani ivot u okviru porodice parova ukazuje i veliina kua u naselju vinanske kulture u Varoi. Ipak, najvanija karakteristika drutvene strukture neolitskih stanovnika je, ini se, vrlo dobro usklaen odnos individualnog i kolektivnog, linog i zajednikog. Svako naselje je sadravalo neke objekte od zajednikog interesa, bilo da su to slobodni prostori, odnosno mogua mjesta okupljanja pripadnika roda, ili radionika mjesta, zajednika ognjita, rvnjita i sl. Duhovna kultura neolitskih stanovnika, koja se najbolje reflektira u religijskim shvatanjima i umjetnosti, spada u onu grupu aspekata ija je interpretacija veoma teka i u mnogim pojedinostima hipotetina. To je, svakako, jednim dijelom posljedica raznovrsnosti arheoloke grade koja je dokumentuje i razliitih utjecaja na njeno uobliavanje, ali jo vie meusobne isprepletenosti umjetnosti i religije, to je trajno obiljeje neolitskog doba. Izvori za saznanja o duhovnom ivotu zastupljeni su sljedeim kategorijama ostataka: nekropolama i grobovima (posebno ritualnim ukopima), te

kultnim predmetima, tj. figuralnom plastikom, rtvenicima i sl. Na teritoriji Bosne i Hercegovine do danas nije otkrivena nijedna neolitska nekropola. Ve sama ta okolnost upuuje na razmiljanje o uzrocima tog nedostatka, koji se ne moe pravdati tezom o nedovoljnoj istraenosti. S druge strane, u sferi hipotetinog je i mogunost da se radi o sasvim specifinom odnosu prema pokojnicima, i ta mogunost, u ovom trenutku, ipak izgleda prihvatljivija. Nasuprot tome, neolit Bosne i Hercegovine karakteriziraju pojedinani nalazi dijelova skeleta odraslih individua i djece (Zelena peina, Lisiii, Ravlia peina), te posebno ritualno sahranjivanje djece u okviru samog naselja (Obre I i II). Dok se kod pojedinanih nalaza, naroito odraslih individua, moe pomiljati na odreenu vrstu odnosa prema precima ili religijskim statusom izdvojenim pripadnicima zajednice, kod djeijih sahrana, posebno ritualnog karaktera, moramo raunati sa radnjama koje stoje u direktnoj vezi sa rtvovanjem u okviru kulta plodnosti. Meu kultnim predmetima najvei broj je, nesumnjivo, povezan takoer sa kultom plodnosti. Meu ovim predmetima najveu panju privlai figuralna plastika posebno antropomorfna. U poetnim fazama neolita malobrojna i vezana samo za starevaku kulturu, antropomorfna plastika je, shodno shvatanjima neolitskog ovjeka, modelirana krajnje stilizirano s osnovnom namjerom da se istakne bitno, a izostavi suvino. Neolitskog umjetnika zanimaju iskljuivo enske predstave, to je u intimnoj vezi s osnovnom namjenom uspostavljanja posredne veze izmeu plodnosti ene i prirode. Antropomorfna plastika mlaeg neolita i kvantitetom i kvalitetom znatno nadmauje svoje starije uzore, a poseban peat joj daje plastika butmirske kulture. Modelirana u rasponu od krajnje shematiziranih do visoko realistikih predstava, butmirska plastika predstavlja poseban fenomen u neolltu Jugoslavije ne samo zbog svog dometa ve i zbog velike koncentracije u svom eponimnom nalazitu. Ova okolnost ostavlja mogunost za zakljuak o postojanju centara kulta u okviru neolitskih kultura. Ornamentalni sistem na keramici Lisiia sa vrlo izraenim motivima solarno-lunarnog karaktera, te odgovarajui pojedinani nalazi u Obrama I i II upotpunjavaju sliku o duhovnim 4

preokupacijama neolitskog stanovnitva Bosne i Hercegovine. Ako se ovome dodaju i nalazi ritona na etiri noge (u Obrima), te upotreba crvene boje za ukraavanje posuda u tehnici pastoznog slikanja, postaje jasno da duhovni ivot neolitskog stanovnitva na ovom prostoru karakterzira simbioza dvaju razliitih religijskih sistema. Prvi od njih, vezan za istone i sjeverne oblasti Balkana, vezan je istovremeno za vjerovanja u plodnost zemlje i ispae, dok drugi, karakteristian za primorske oblasti, u svojoj osnovi reflektira poseban odnos prema prirodnim elementima i fenomenima. Neoiit Bosne i Hercegovine, koji zahvata vremenski okvir od VI. do kraja IV. milenija,

odraava postupnost kulturno-historijskog razvoja zapoetog u prethodnim epohama. Prvi poticaji u razvoju jednog novog doba dolaze iz podruja centralnog Balkana i s istone jadranske obale. Kasniji razvoj ima karakter evolucije, koja rezultira formiranjem originalnih etnokulturnih manifestacija. Meutim, zbog svog geografskog poloaja kulturnoistorijski razvoj na ovom tlu nije nikada ostao zatvoren u uske lokalne okvire, ve je slijedio sva ostvarenja koja su od poetka pa do kraja perioda davala osnovni ton svim razvojnim procesima na ovom tlu.

KUE I NASTAMBE Arhitektonski ostaci iz neolitskog doba, pod kojima, osim stambenih objekata, podrazumijevamo jo i ostave, pei, ognjita i radionika mjesta, konstatirani su na sljedeim nalazitima: Obre I, Obre II i Plandite (Kakanj), Arnautovii (Visoko), Butmir (Ilida), Nebo (Travnik), Varo (Koraj) i Lisiii (Konjic). Prema sauvanim ostacima, stambeni objekti kao najznaajniji oblik neolitske arhitekture dijele se na dva osnovna tipa: zemunice i nadzemne kue. Samo u jednom sluaju (Donja Tuzla, tj. dananja Tuzla) zabiljeene su kue sojenikog tipa, ali precizniji podaci nedostaju. Stambeni objekti zemunikog tipa prisutni su iskljuivo u najstarijim stambenim horizontima pojedinih naselja (Kakanj, Butmir, Nebo, Lisiii). Njihov tlocrt se uglavnom kree u okviru priblino krunog ili ovalnog oblika, a dubina ukopavanja varira od objekta do objekta. U najveem broju sluajeva radi se o jednodijelnim zemunicama, ali je zabiljeeno postojanje dvodijelnih (Nebo) i viedijelnih objekata (Kakanj). Gornja konstrukcija se, sudei prema odgovarajuim nalazima u Kaknju, Nebu i Lisiiima, sastojala od prua ili pletera oblijepljenog glinom. Ostaci nadzemnih kua, ouvani u veoj ili manjoj mjeri, utvreni su u Obrama I, Arnautoviima, Obrama II, Nebu, Lisiiima i Varoi. U pravilu, kue imaju oblik izduenog pravougaonika razliitih dimenzija, a samo je u jednom sluaju konstatirana osnova krunog oblika (Nebo). Najvei broj ovih objekata ima samo jednu prostoriju, ali je utvreno i postojanje dvodijelnih kua (Obre II). Podnice su, u pravilu, graene od debljih ili tanjih naboja gline, ali je na dva nalazita utvrena i znatno kvalitetnija gradnja. Jedna kua u Varoi je imala pod od dvostrukog naboja peene gline, a izmeu naboja se nalazio red oblica, dok je u Obrama II konstatirano djelomino popoavanje glinene podnice daskama. Gornja konstrukcija kua je, u osnovi, vrlo slina na svim nalazitima, ali najbolje podatke u tom pogledu nalazimo u Obrama II. Stubovi nosai, uvreni oblucima, meusobno su povezani i pleterom, odnosno horizontalnim ili vertikalnim oblicama ili poluoblicama, a cijela konstrukcija je oblijepljena glinom. Dekoracija unutranjosti izvoenjem plastinog ukrasa ili bojenjem zida zapaena je samo u jednom sluaju (Obre II). Ostali arhitektonski ostaci konstatirani su na svim istraivanim naseljima. U najveem broju sluajeva radi se o ognjitima smjetenim u okviru pojedinih stambenih objekata ili na prostorima ispred njih. Pri njihovoj izgradnji upotrebljavani su uglavnom kamen i glina. Kalotne pei su neto rjee i smjetene iskljuivo unutar stambenih objekata, dok se jameostave i radionika mjesta nalaze na prostorima izmeu kua. NASELJA Dosta veliki broj neolitskih naselja otkrivenih u Bosni i Hercegovini omoguava njihovu sistematizaciju na osnovu sljedeih elemenata: 5

topografske odlike, vrsta i tip naselja. Danas je poznato ukupno 35 naselja [podaci iz 1988.], to svakako, nije i konaan broj. Neka od njih pripadaju samo jednoj kulturi ili jednoj njenoj razvojnoj fazi, a neka su opet vieslojna i egzistiraju tokom nekoliko neolitskih etapa i kultura. Osnovna sistematizacija se moe izvriti prema vrsti naselja i u tom smislu se izdvajaju: peinska i naselja na otvorenom prostoru. Kontinentalni dio, dakle Bosnu, karakteriu iskljuivo naselja na otvorenom, dok se u krakom dijelu, dakle Hercegovini, javljaju obje vrste, i to u priblino jednakom omjeru. Ovakva podjela je trajala tokom svih neolitskih etapa i neovisna je o etnokulturnoj pripadnosti naselja. Kada je u pitanju poloaj naselja, imamo sljedeu sliku. Topografske odlike naselja impre.sso kulture razliite su ve prema tome o kojoj se vrsti naselja radi. Peinska naselja: Zelena peina u Blagaju (Mostar), Ravlia peina u Tihaljini (Grude), Zukovika peina u Viru (Posuje), Jejinovaa u Potkomu (Stolac) smjetena su na viim ili vrlo visokim pozicijama, ali se takvom pozicijom odlikuju i dva naselja na otvorenom: Vukove njive u Gracu i Ilinova lazina u Batinu (Posuje). Blizina veih ili manjih vodenih tokova jedan je od vrlo vanih faktora pri izboru mjesta nastanjivanja, mada se ovaj princip nije potovao uvijek (Vukove njive, Ilinova lazina, Jejinovaa). Samo jedno naselje je podignuto neposredno na obali rijeke (airi u Stocu). Od dva naselja starevake, odnosno starevako-impresso-kulture (Gornja Tuzla, Obre I kod Kaknja), jedno je smjeteno na obroncima Majevice, uz obalu rjeice Jale (Gornja Tuzla), a drugo na terasi rjeice Trstionice. Od ukupno dva poznata naselja danilske kulture jedno je peinsko, a izrazito visokom pozicijom iznad rjenog toka (Zelena peina u Blagaju kod Mostara), dok je drugo tipino ravniarsko, na samoj obali rijeke (airi u Stocu). Nosioci kakanjske kulture preferirali su nie terene uz manje ili vee vodene tokove (Obre I od Kaknja, Plandite u Kaknju), ili jo ee uz ua manjih vodenih tokova (Plandite, Arnautovii kod Visokog, Tuk kod Zavidovia). Naselja nosilaca butmirske kulture redovno su podignuta u poljima uz vodene tokove: Obre II (Kakanj), Butmir (Ilida), Nebo u Brajkoviima i Mujevine u Alihodama (Travnik), Kraljevine u Novom eheru (Maglaj), Okolite u Donjim Motrama (Visoko), a od ovog pravila

neznatno odstupaju jedino naselje Crkvina u Turbetu (Travnik) i Brdo u Kiseljaku, podignuta na blagim uzvienjima, takoer uz rjene tokove. Naselja vinanske kulture su redovno podignuta uz rjene tokove, ali im se ostale topografske odlike meusobno dosta razlikuju. Najea su naselja podignuta na breuljcima ili lingulama, pa se po svojim karakteristikama dosta pribliuju gradinama: Stjenice u ijama (Teanj), Debelo brdo u Zobiu (Doboj), Malo brdo u Kaloeviu (Teanj), Visoko brdo u Lupljanici (Derventa). Na rjenim terasama su podignuta naselja Lug (Gorade) i Vinogradine u evarlijama (Doboj). Po jedno naselje je podignuto na niim planinskim obroncima uz obalu rijeke (Gornja Tuzla) odnosno na movarnom terenu (Donja Tuzla) i to je moda jedini primjer neolitskog sojenikog naselja u Bosni i Hercegovini. Tri naselja tipa tel podignuta su u ravnici: Varo u Koraju (Lopare), Gradina u Gornjoj Slatini (Bosanski Samac) i Gradi u Matiu (Oraje). Od ukupno etiri naselja hvarsko-lisiike kulture, sva su podignuta uz rjene tokove, pri emu jedno na samoj obali (Lisiii kod Konjica), jedno na visokoj rjenoj terasi (Popov do u Goradu), a dva su peinska, na izrazito visokim pozicijama (Zelena peina i Ravlia peina u Tihaljini kod Gruda). O tipu naselja, odnosno njegovoj organizaciji, moe se govoriti u malom broju sluajeva, to ovisi o ouvanosti arhitektonskih ostataka i veliini istraene povrine. Najpotpunije podatke u tom pogledu imamo za naselja butmirske kulture. U zemunikom stratumu Butmira nastambe su bile poredane u nekoliko grupa oko slobodnih prostora, trgova, a samo naselje je vjerovatno imalo kruni oblik. Zemuniki stratum Neba je bio organiziran po vrlo slinom principu. Oko centralne dvojne zemunice prostirao se manji isti prostor, na ijim su se rubovima redale ostale zemunice. Ne moe se rei da li je u pitanju jedan ili vie takvih sistema. Oba primjera ukazuju na zbijeni tip naselja. U istom smislu govori i naselje u Obrama II, gdje su kue bile podignute u redove. U svakom stambenom horizontu isticao se jedan vei slobodni prostor, neka vrsta trga. Izvan butmirske kulture potpunije podatke nalazimo jo samo u hvarsko-lisiikom naselju Lisiii i vinanskom naselju u Varoi. Oba naselja su koncentrinog tipa, u kome se stambeni objekti grupiu oko centralnog slobodnog prostora. 6

GROBOVI. Na podruju Bosne i Hercegovine nije do danas pronaena nijedna neolitska nekropola, a uzroke ovog nedostatka jo uvijek nije mogue pouzdano definirati. Hipotetina je pretpostavka koja bi raunala samo na sluajnost ili nedostatak sistematinosti u istraivanju, ali isto tako i one pretpostavke koje upuuju na posebnost u shvatanju o zagrobnom ivotu neolitskih stanovnika Bosne i Hercegovine i odnosu prema njihovim mrtvim srodnicima. Pa, ipak, nalazi ove vrste nisu sasvim nepoznati. Najstariji grobni nalazi u Bosni i Hercegovini vezani su za nalazite Obre I (Kakanj), gdje je u tamonjoj II fazi (staevako-impresso kultura) pronaeno 8 djeijih skeleta pokopanih u okviru samog naselja. Srednjem neolitu pripada nalaz djeijeg skeleta iz III faze u Zelenoj peini (Mostar), dok mlaem neolitu pripadaju nalazi 11 djeijih skeleta iz I faze u Obrama II (butmirska kultura), sahranjenih takoer u okviru samog naselja, te jedan djeiji skelet iz IIA faze u Ravlia peini kod Gruda (hvarsko-lisiika kultura). Za pojedinani, moda neolitski, grob odrasle osobe iz Semizovca (Vogoa) nije mogue utvrditi bliu hronoloku i kulturnu pripadnost. Ovdje je nuno podvui da ovi nalazi ne reprezentiraju kult mrtvih, ve neke druge kultove. POLJOPRIVREDA. Postepen razvoj zemljoradnje i stoarstva kao temeljnih grana neolitske privrede dokumentiran je i na tlu Bosne i Hercegovine na izvjesnom broju nalazita. Stepen istraenosti je doeta neujednaen, a s jednog broja nalazita podaci potpuno nedostaju, to treba imati u vidu. Raspoloivi podaci daju sljedee sliku. Zemljoradnja je u veoj ili manjoj mjeri razvijena u svim etapama neolitskog doba. Najstariji podaci o poznavanju itarica vezana su za naselje starevake kulture u Gornjoj Tuzli (stratum VI). Neto odreeniji i detaljniji podaci o zemljoradnji potiu iz starevako-impresso naselja u Obrama I (kod Kaknja), gdje su pronaeni ostaci tri vrste penice, te graka i lee. Podaci o razvijenosti zemljoradnje tokom srednjeg neolita vezani su za fazu kakanjske kulture u nalazitu Obre I i pokazuju istovjetnu sliku kao u starijem neolitu. Slika o razvijenosti zemljoradnje nije izmijenjena ni tokom mlaeg

neolita; jedino je neto vei broj vrsta kulturnih biljaka. Nosioci butmirske kulture u Obrama II i u Butmiru (Ilida) uzgajali su penicu, jeam i leu, a u Lisiiima (hvarsko-lisiika kultura) otkriveni su ostaci penice, jema i rai. Jednako kao i zemljoradnji, i stoarstvo je bilo razvijeno u svim etapama neolita. Tokom starijeg neolita stanovnici starevake faze u Gornjoj Tuzli (stratum VI) uzgajali su govee i svinju, a stanovnitvo starevako-impresso faze u naselju Obre I govee, ovcu, kozu i (u neznatnom broju) svinju. Razvoj stoarstva tokom srednjeg neolita dokumentovan je samo u kakanjskom sloju Obra I i pokazuje istovetnu sliku kao i tokom starijeg neolita. Struktura uzgajanih ivotinja ne mijenja se bitno ni tokom mlaeg neolita. Stanovnici Butmira gajili su govee i svinju, a u druga dva naselja butmirske kulture (Obre II kod Kaknja i Nebo u Brajkoviima kod Travnika) dokumentirani su govee, svinja, ovca i koza. Stanovnici vinanske kulture u Gornjoj Tuzli gajili su govee, ovcu i svinju, u naselju hvarsko-lisiike kulture u Lisiiima kod Konjica gajena su u malom broju goveda i svinje, a u naselju iste kulture u Ravlia peini u Tihaljini (Grude) koza (ili ovca) i govee. Kosti psa su zastupljene u starevako-impresso sloju Obra I, kakanjskom sloju istog nalazita, butmirskom naselju Nebo, vinanskim slojevima Gornje Tuzle i u Lisiiima. Skupljaka djelatnost je dokumentirana nalazima ostataka ploda divlje jabuke i ljenika u Butmiru. LOV O lovakoj privredi neolitskih stanovnika Bosne i Hercegovine postoje samo parcijalni podaci, pa dananja slika o ovoj djelatnosti nema sasvim realan izgled. Za stariji neolit postoje podaci samo iz starevako-impresso faze u Obrama I, gdje su zastupljene kosti jelena, srne i vepra, te iz starevakog sloja u Gornjoj Tuzli, gdje su naene kosti jelena. Za srednji neolit postoje samo podaci iz kakanjskih slojeva u Obrama I, a oni su istovjetni kao i za prethodne faze. Mlai neolit je znatno bogatiji dokumentima ove vrste. Stanovnici butmirskog naselja Nebo (Brajkovii, Travnik) lovili su jelena, srnu, medvjeda i kunu, dok su u samom Butmiru zastupljene kosti jelena. Stanovnici vinanskog naselja u Gornjoj Tuzli lovili su 7

jelena, dok su u hvarsko-lisiikim naseljima u Ravlia peini (Pe Mlini, Grude) i Lisiiima (Konjic) zastupljeni vepar i jelen, odnosno jelen, vepar, divokoza, srna, jazavac, medvjed, vuk, kuna, lisica i divlja maka. Sudei prema sauvanim udicama, ribolovom su se bavili nosioci starevako-impresso-faze u Obrama I, butmirsko stanovnitvo u Obrama II, te vinansko stanovnitvo iz Gornje Tuzle.

TRGOVINA O trgovini, preciznije, naturalnoj razmjeni materijalnih dobara tokom neolita u Bosni i Hercegovini moe se suditi samo na osnovu fragmentarnih podataka, pa i zakljuci izvedeni na osnovu njih imaju sasvim jednostrano znaenje. Jednostranost ovog zakljuivanja uslovljava injenica da o ovoj aktivnosti neolitskih stanovnika Bosne i Hercegovine svjedoe iskljuivo importovani predmeti dakle, objekti koji su po svom sirovinskom sastavu, tehnolokim, tipolokim, omamentalnim ili nekim drugim karakteristijkama potpuno strani kulturno-geografskim okvirima unutar kojih su pronaeni dok, s druge strane, u najveem broju sluajeva nije mogue egzaktno utvrditi koja su lokalna materijalna dobra upotrijebljena kao protuvrijednost importovanim predmetima. Uopteno govorei, neolitski stanovnici Bosne i Hercegovine su iz drugih podruja dobavljali: opsidijan, koljke spondylus, ilibar i keramike proizvode. Razmjena izmeu pojedinih kultura zastupljenih u Bosni i Hercegovini obuhvatala je so i keramike proizvode. Pregled razmjene materijalnih dobara sistematizovan prema hronolokom redu daje sljedeu sliku: Najstariji podatak o razmjeni vezan je za starevaku kulturu u Gornjoj Tuzli, gdje je u tamonjoj VIb fazi pronaen noi od opsidijana, ije je porijeklo vjerovatno vezano za podruje Bkk gorja u Maarskoj. Podatke o razmjeni tokom starijeg neolita nalazimo jo samo u Obrama I kod Kaknja, gdje je u starevakoimpresso fazi pronaen nedovren ukrasni predmet od koljke Spondylus porijeklom sa Jadrana, te jantar, ije porijeklo nije sasvim jasno odreeno. Podaci o razmjeni dobara tokom srednjeg neolita ogranieni su samo na nalaze

opsidijana, vjerovatno takoe porijeklom iz Bkk gorja, u kakanjskim fazama naselja Obre I. Tokom mlaeg neolita najivlju razmjenu su razvili nosioci butmirske kulture, o emu svjedoe prvenstveno nalazi iz naselja Obre II kod Kaknja. Iz krajeva van Bosne i Hercegovine dobavljani su: koljke Spondylus i keramika danilske kulture (s istone Jadranske obale), slikana keramika tipa Ripoli i Serra d'Alto (takoe s juga, iz june Italije, preko Jadrana), keramika lenelske kulture (iz Podunavlja). Razmjena keramikih proizvoda izmeu butmirske i hvarsko-lisiike kulture odvijala se u oba pravca, o emu svjedoe odgovarajui nalazi u Lisiiima kod Konjica, Obrama II i Butmiru, dok je najvaniji predmet razmjene izmeu butmirske kulture i naselja vinanske kulture u Tuzli i Gornjoj Tuzli bila so koja se u tim naseljima proizvodila i izvozila u posudama posebnog tipa. U zamjenu za so nosioci vinanske kulture u Tuzli i Gornjoj Tuzli mogli su dobijati druge proizvode, npr. opsidijan, to je dokumentovano nalazom tog materijala u G. Tuzli. ZANATSTVO. Odreena podjela rada, pa i specijalizacija (npr. u izradi finijeg kremenog i kotanog oruja i orua) morala je postojati ve u mlaem paleolitu, ali nije imala karakter izdvojenih, specijalizovanih pojedinaca ili grupa. U neolitsko doba podjela rada je bila izgraena na novoj i posve drugaijoj privrednoj i drutvenoj osnovi, a vii stepen specijalizacije opet je bio vezan za izradu oruja i orua od kamena i kosti, te drugih upotrebnih predmeta (posebno zemljanog posua, pa i nakita), kao i nekih predmeta kultne namjene (glinene figurine, rtvenici i si.). Visok tehniki i estetski domet, dostignut u izradi znaajne koliine tih objekata, dozvoljava pretpostavku da se u veini naselja ovog doba dio populacije u znatnoj mjeri posveivao ovim poslovima. Ostaje otvoreno pitanje da li je obim tih poslova bio tako velik i vaan da bi pojedincima mogao biti osnovno zanimanje i obezbjeivati im egzistenciju. U okviru vinanske kulture u istonoj Srbiji dio populacije bavio se rudarstvom i metalurgijom bakra, pa bi se u tom sluaju moglo govoriti o nosiocima tih djelatnosti kao izdvojenom drutvenom sloju - zanatlijama. Naselja vinanske kulture u sjeveroistonoj Bosni (Tuzla, Gornja Tuzla) poznavali su upotrebu i preradu bakra, 8

a i pokuavali su taliti neke rude, ali obim tih djelatnosti nije bio velik, pa pitanje postojanja rudara i metalurga, kao izdvojene socijalne grupe, ostaje otvoreno. ORUE Razvoj privrede i raznovrsne aktivnosti u vezi s njom doveli su tokom neolita do razvoja velikog broja razliitih orua i sprava. Meu najkarakteristinije izraevine ove vrste spadaju: kamene sjekire i sjekire-ekii, kremeni noii i razni rezai, strugai i svrdla, kotana ila, glaalice, spatule, udice, harpuni, motike, te kameni brusovi i rvnjevi. Produkcija ovih izraevina razliita je kako u okviru pojedinih neolitskih etapa tako i u okviru pojedinih kultura i njihovih naselja. O kamenoj i kotanoj industriji ovog tipa u starevakoj i impresso-kulturi moemo suditi gotovo iskljuivo na osnovu nalaza u starevako-impresso sloju Obra I (Kakanj), gdje su, istina, zastupljeni gotovo svi navedeni tipovi, ali u skromnom broju i dosta slabo obraeni. Kremena i kamena industrija kakanjske kulture ne odlikuje se ni velikim kvantitativnim ni kvalitativnim usponom u odnosu na prethodnu fazu. Glaane kamene sjekire su malobrojne, iako su zastupljena oba tipa, meutim uz apsolutnu dominaciju kalupastih sjekira. Meu kremenim alatom prevlauju sitna orua: noevi, strugai, svrdla. Oblici su pravilni, sa sitnijim ili krupnijim retuom. Izraevine od kosti su znatno bogatije, a meu njima se posebno istiu ila sa posebnim spljotenim oblikom glave. Gledano u cjelini, najraznovrsnije tipove orua u okviru kakanjske kulture nalazimo u Obrama I. Orua danilske kulture u Bosni i Hercegovini su potpuno nepoznata. Meu kulturama mlaeg neolita najrazvijeniju proizvodnju alata nalazimo u butmirskoj kulturi, mada izmeu pojedinih naselja postoje odreene razlike. Tako, npr., najvie sjekiraekia naeno je u Butmiru, a najvie okresanih i poluobraenih sjekira potie iz Kraljevina u Novom eheru (epe). Butmir se odlikuje velikom mnoinom kremenog alata, a jedna od njegovih specifinosti su noevi s usjecima za vezivanje pri donjem kraju orua. Obre II (Kakanj) imaju najraznovrsniju produkciju strugaa. Kremena industrija Neba u Brajkoviima (Travnik), u cjelini kvalitativno

zaostaje za Obrama i Butmirom. Nalazi kotanog orua variraju jo vie. U Butmiru i Kraljevinama se kotane izraevine javljaju izuzetno rijetko, dok Nebo i Obre II karakterie obilje takvih nalaza: ila, glaalice, spatule, sjekire od roine i si. Pored ovih nalaza Obre II karakteriu i nalazi drvenih orua. Hvarsko-lisiika kultura se odlikuje velikom raznovrsnou kamenog, kremenog i kotanog alata, koji se javlja u svim vrstama i tipovima, ali ta konstatacija vai samo za Lisiie (Konjic), dok se u Ravlia peini (Tihaljina kod Gruda) i Popovom dolu (Gorade) orua javljaju u zanemarljivom broju. Vinanska kultura u cjelini ima slabo razvijenu produkciju orua, naroito u starijim fazama. Meutim, u Gornjoj Tuzli se prvi put tokom neolita u Bosni i Hercegovini javlja jedno orue izraeno od bakra ilo. ORUJE Meu kamenim, kremenim i kotanim izraevinama ovog doba nije uvijek mogue povui otru granicu izmeu oruja i orua, jer su neke od njih mogle imati viestruku funkciju. Takav je sluaj s kamenim sjekirama i sjekirama-ekiima koje su bile poznate tokom cijelog neolita i u svim neolitskim kulturama, a osobito u mlaem neolitu. Meu nalazima koji imaju izrazit karakter oruja, a stoje prvenstveno u vezi s lovakom djelatnou neolitskog stanovnitva, istiu se: vrhovi za strijele, bodei i mlatovi. Najbogatiju i najraznovrsniju produkciju vrhova za strijele imali su nosioci butmirske kulture, posebno stanovnici naselja Obre II (Kakanj) i Butmir (Ilida). Brojnou vrhova za strijele odlikuju se i Lisiii kod Konjica, dok se u ostalim naseljima i u okviru ostalih neolitskih kultura nalaze samo pojedinano ili posve nedostaju. Veliki kotani bodei naeni su u Obratna II i u Lisiiima, a identina je situacija i sa mlatovima. RELIGIJA Arheoloki nalazi koji dokumentiraju religijska shvatanja neolitskih stanovnika Bosne i Hercegovine bogati su i raznovrsni, jer su religijskim sadrajem proete gotovo sve aktivnosti tog stanovnitva. Njihova religijska shvatanja mogu se posmatrati na keramikim izraevinama, plastinoj umjetnosti, ukrasnim pred9

metima i osteolokim ostacima. Meutim, interpretacija ovih nalaza je veoma teka i u mnogim pojedinostima hipotetina, to proizilazi iz esto teko razumljivog znaenja pojedinih manifestacija ih instrumenata kulta, etnokulturnih osobenosti, lokalnih tradicija i modifikacija i si. No, simplificirana problematika daje sljedeu sliku o religijskim shvatanjima neolitskog stanovnitva. Kult plodnosti je nesumnjivo najrairenija pojava, a javlja se u razliitim oblicima. Prinoenje ljudske rtve, odnosno rtvovanje djece radi izazivanja plodnosti zemlje i stoke, te opeg prosperiteta naselja dokumentirano je u starevako-impresso fazi Obra I, butmirskoj kulturi u Obrama II, hvarsko-lisiikoj fazi Ravlia peine, a u istom pravcu govori, moda, i odgovarajui nalaz iz danilskog sloja u Zelenoj peini. Kao modificiran oblik ovog kulta treba smatrati nalaze antropomorfnih figurina ispod podnice jedne kue vinanskog naselja u Varoi (stratum III). Astralni kultovi, koje vjerovatno treba posmatrati u kontekstu kulta plodnosti, dokumentirani su nalazima sunevih diskova u starevako-impresso fazi Obra I, butmirskom naselju Obre II, te brojnim predstavama ove vrste na keramici iz Lisiia. U vezi sa kultom plodnosti stoje i falusoidne keramike izraevine u Butmiru, te ritoni na etiri noge poznati u danilskoj (Zelena peina), kakanjskoj (Kakanj, Obre I) i butmirskoj kulturi (Obre II). Prinoenje ivotinjske rtve prilikom podizanja kue, dokumentirano u kakanjskoj fazi Obra I, vjerovatno stoji u vezi sa kultom plodnosti. Najljepu manifestaciju kulta plodnosti nalazimo u brojnim enskim figurinama butmirske kulture, naroito u samom Butmiru. U vezi s istim kultom vjerovatno stoje i druge vrste figurina: maske, adoranti i sl. Kult predaka izraen kroz potovanje lubanje dokumentiran je, za sada, samo u Lisiiima, dok kult kamene sjekire (Obre II faza II) i prisustvo glinenih modela ljudskih udova (Obre II faza I i II) spadaju u nedovoljno jasne pojave. UMJETNOST Nalazi koji dokumentiraju umjetnost neolitskih zajednica na tlu Bosne i Hercegovine ve-

oma su bogati i raznovrsni, ali je njihova interpretacija veoma teka, jer je neodvojiva od ukupnog duhovnog ivota neolitskih populacija. Gledano u cjelini, umjetnost neolitskog doba, neovisno od toga koji aspekti duhovnog ivota na nju djeluju, nalazila je najiri medij u keramikim posudama, a zatim u figuralnoj plastici, ali se odreene estetske vrijednosti ne mogu odrei ni pojedinim, istina malobrojnim, primjercima kotane industrije. Keramiku produkciju, kao najiri, svakom ovjeku pristupaan, medij mogue je posmatrati kroz oblikovne i dekorativne vrijednosti. Mada je prvi element u dobroj mjeri definiran namjenom posuda, odreene estetske vrijednosti im se ne mogu odrei. Keramika starevake i impresso kulture starijeg neolita oblikovana je u skladu s optim karakteristikama primarne keramike produkcije koju odlikuje zatvorena sferna povrina. Skladnost i proporcionalnost oblika su oni elementi koji razbijaju monotoniju relativno stereotipnih formi. Tokom srednjeg neolita zatvoreni sferni oblici su i dalje vodei oblikovni tip, ali je ve uoljiva tendencija njihovog razbijanja i otvaranja, to e do punog izraaja doi tokom mlaeg neolita. Zatvoreni oblici posuda su tokom mlaeg neolita samo jedna od oblikovnih mogunosti u kojoj vjetina i matovitost majstora dolazi do punog izraaja, praena velikim umijeem u oblikovanju drugih, naroito bikoninih formi. Nema sumnje da je najvii domet u oblikovanju posuda ostvaren u okviru butmirske kulture. Dekorativne, vrijednosti neolitske keramike predstavljaju onaj element o kojem se najvie govori kada je rije o umjetnosti vezanoj za keramiku produkciju. Iako promjenljiva kroz razliite vremenske odsjeke ovog perioda i uslovljena psiholokim determinantama tvoraca razliitih stilskih pravaca, umjetnost ukraavanja se, gledano u cjelini, moe okarakterizirati kao skladno organizirana apstrakcija, iji je pravi smisao jasan jedino njenim tvorcima. Neovisno od toga da li se ukraavanje izvodi najprimitivnijim sredstvima (urezivanjem noktom, tipanjem, prevlaenjem prstima), ili se za to koriste mnogo finije tehnike (slikanje i posebno prireeni instrumenti za izrezivanje povrine, udubljivanje, urezivanje i punktiranje), estetske vrijednosti se postiu ne samo vjetim izvoenjem geometrijskih motiva, ve i njiho10

vim skladnim kombiniranjem i ponavljanjem u beskonanim kompozicijama. Ne odriui estetske vrijednosti slikanim motivima starevake kulture, igosanim ornamentima impresso kulture, plastinim ukrasima kakanjske kulture, mora se ipak konstatirati da je vrhunac dekorativne umjetnosti ostvaren na keramici butmirske kulture. U izboru izmeu tehnikog majstorstva u izvoenju motiva, kompozicionih rjeenja ili pojedinanih ukrasa bilo bi vrlo teko izdvojiti ma koji od njih i dati mu prevagu nad ostalim. Butmirski stil ukraavanja ne djeluje u pojedinanim elementima, ve u cjelini, a njegova posebna vrijednost su spiraloidna i trakasta ornamentika u kojoj je prevazien domet ostvaren na podrujima sa kojih butmirska kultura crpi svoje izvore. Odmah uz butmirsku stoji umjetnost hvarsko-lisiike kulture koja je na keramici iz Lisiia kod Konjica, kroz simboline predstave solarno-lunarnog karaktera i naturalistike predstave iz realnog ivota, doivjela poseban izraz, jedinstven u neolitu Bosne i Hercegovine. Figurama plastika, kao drugi medij neolitske umjetnosti, predstavlja posebnu karakteristiku neolita Bosne i Hercegovine. Rijetka u starijem neolitu i kulturno vezana za starevaki krug, figuralna plastika se odlikuje svim onim osobinama vaeim na njenom izvornom podruju. enski likovi su uproteni i stilizirani, sa osnovnim obiljejima ljudskog tijela, a zapostavljeno je sve suvino i individualno. U osnovi proistekla iz neolitskog shvatanja ova figuralna plastika je bila predodreena za kruto kanoniziranje i ustaljeni ablon lien svjeine i ivota. U poreenju s takvim odlikama plastike starijeg neolita, plastika mlaeg neolita, odnosno butmirske kulture, djeluje kao sutinski nova pojava, liena svakog uzora. Premda je i veina butmirskih figurina modelirana po opem neolitskom principu stiliziranih i shematiziranih oblika, isticanje pojedinih detalja, sa smislom za skladnost, ovdje nalazi punu ravnoteu, pa tvorci ovih figurina nikad ne silaze do stepena grubog hipertrofiranja ili grubog shematiziran ja u okviru krutih stubastih formi. Posebnu vrijednost butmirske antropomorfne plastike predstavljaju, istina malobrojni, primjerci individualiziranih realistikih predstava po emu

se ova kultura izdvaja u jedinstvenu pojavu neolita jugoistone Evrope. Pored antropomorfne plastike, butmirska kutura njeguje i zoomorfnu plastiku koja je, meutim, modelirana krajnje shematizirano i po svojim estetskim dometima, izuzimajui rijetke primjerke, ne moe se usporediti s antropomorfnom plastikom. Kada je rije o drugim izraevinama koje se istiu svojim estetskim vrijednostima, treba posebno izdvojiti ukrasne kotane igle butmirske (Obre II) i hvarskolisiike kulture (Lisiii). NONJA O nonji neolitskih stanovnika ovih krajeva ne postoje pouzdani podaci, a izvjesni zakljuci se mogu izvoditi samo na osnovu malog broja antropomorfnih figurina, tj. odjevnih predmeta predstavljenim na njima. Za ta razmatranja najvanije su figurine butmirske kulture. Treba naglasiti da su ove interpretacije dosta problematine, jer je teko razluiti ta lei u osnovi neke predstave: odjea, ornamenti s odjee, nakit ili pak ukraavanje tijela. Pored toga, jedan dio predstava treba posmatrati u kontekstu kultno-magijskog karaktera figurina, odnosno kao odjeu koja se u takvim prilikama nosila. Zbog svega toga samo kod manjeg broja figurina se odreenije moe govoriti o nonji ili njenim dijelovima. Najizrazitiji primjerak u tom pogledu je figurina iz naselja Nebo (Brajkovii, Travnik) kod koje je sauvani dio trupa predstavljen u kratkoj suknji. Vjerovatnu predstavu suknje nalazimo na figurinama iz Butmira i Obra II, kod kojih je izvedeno plastino pojaanje u visini bedra i u tom kontekstu bi ono ukazivalo na donji dio odjee. Neku vrstu pregae od pojasa nanie, koja se otraga zatvarala, imamo na jednom primjerku iz Butmira, a moda i na jo nekoliko slinih ali nedovoljno jasnih primjeraka s istog nalazita. Pojas predstavljen u obliku trake izvedene punktiranjem nalazimo na jednoj figurini iz Butmira, dok je predstava obue prikazana na jednoj fragmentiranoj nozi s istog nalazita. Predstavu marame, odnosno ornamenata sa marame, imamo na dvije figurine iz Butmira, dok se predstave nakita mlaze na etiri primjerka. U tri sluaja se radi o prikazu ogrlice izvedene u obliku plastine trake, odnosno urezivanjem i ubadanjem, dok je na jednoj fragmentiranoj ruci urezivanjem prikazana narukvica. 11

NAKIT O ukraavanju neolitskih stanovnika nakitom moe se suditi na osnovu relativno velikog broja ukrasnih predmeta. U najveem broju sluajeva su to razliite vrste privjesaka, dok se druge vrste nakita javljaju u manjem broju ili pojedinanim primjercima i karakteriu pojedine kulture ili ak pojedina nalazita. Najea sirovina za izradu nakita su kost i kamen iz blie ili dalje okoline naselja, ali se javljaju i predmeti od sirovina nesumnjivo stranog porijekla: koljke Spondylus, jantar (ilibar), a izuzetno i bakar. Vanija nalazita su: Gornja Tuzla (vinanska kultura), Obre I kod Kaknja (faza kakanjske kulture), Obre II kod Kaknja (butmirska kultura), Lisiii kod Konjica i Ravlia peina u Tihaljini kod Gruda (hvarsko-lisiika kultura). Meu ukrasnim predmetima najbrojniji su privjesci od veprovih zuba (naeni u okviru gotovo svih kultura i nalazita). Privjesci od kamena nalaeni su u Obrima I, butmirskom

naselju Obre II, vinanskom naselju u Gornjoj Tuzli i u hvarsko-lisiikom sloju Ravlia peine. Privjesci od koljke Spondylus pronaeni su samo u starevako-impresso fazi Obra I i butmirskom naselju Obre II, dok je jedini primjerak od jantara vezan za starevako-impresso sloj Obra I. Narukvice naene u kakanjskom sloju Obra I i u vinanskom sloju Gornje Tuzle izraene su od kamena, a one iz butmirskog naselja Obre II od Spondylusa. Iz Gornje Tuzle potie, moda, ulomak narukvice od bronane ice. Ukrasne igle od kosti karakteristine su za butmirsko naselje Obre II, te hvarskolisiika naselja u Ravlia peini i u Lisiiima kod Konjica. Po jedan primjerak dugmeta od kamena, kosti i Spondylusa pripada vinanskom naselju u Gornjoj Tuzli, Lisiiima i Obrama II. Pojedinano se javljaju kotani prsten (kakanjski sloj Obra I) i spiralni prsten od bakarne ice (vinanski slojevi Gornje Tuzle). Iz istih slojeva potie i vei broj bakarnih perli.

NEOLITSKE KULTURE BOSNE I HERCEGOVINE

STARIJEM NEOLITU pripadaju dvije kulture: kultura impresso-keramike na jugu i starevaka kultura na sjeveru, koje u dolini rijeke Bosne ostvaruju kontakt i stapaju se u zanimljivu impresso-starevaku mjeavinu. SREDNJEM NEOLITU pripada danilska kultura na jugu (slabo zastupljena na tlu Bosne i Hercegovine, arite joj je u sjevernoj Dalmaciji), kakanjska kultura u srednjoj Bosni, te vinanska kultura u sjeveroistonoj i istonoj Bosni, koja traje do kraja neolita. KASNI NEOLIT karakteriziraju hvarsko-lisiika kultura na jugu, butmirska kultura u sredinjem prostoru, te dalji razvoj vinanske kulture na sjeveroistoku. U krajnjem sjevernom dijelu Bosne i Hercegovine, uz rijeku Savu, zapaeno je prisustvo sopotsko-lengyelske kulture, ali ona nije imala vei znaaj na podruju Bosne i Hercegovine.

Kultura impresso keramike

Rasprostirala se tokom VII. i VI. milenija p.n.e. irem podruju Sredozemlja, ukljuujui i istonu jadransku obalu i njezino zalee. U nasjtarijoj fazi, nositelji te kulture su obino ivjeli u peinama, bavili su se lovom i ribolovom, te sakupljanjem morskih plodova. Nema tragova obrade zemlje i uzgoja biljaka, a prisutni su tek poneki pokuaji pripitomljavanja divljih ivotinja. U razvijenijoj, drugoj fazi, poinju se okretati poljoprivredi i obradi plodnih krakih polja, pa sjedita naseljenosti sele u obalno zalee, 12

oko rijeka i potoka ili na niske poluotoke. Grade se prva stalna naselja, preteno krunog tlocrta. I stambeni su objekti najee krunog oblika, najvje-rovatnije izraeni od zemlje i priua. Keramika je primitivna, primarnih obiljeja uglavnom se javljaju jednostavni kuglasti, polukuglasti ili jajoliki oblici, bez posebno izraene noge ili vrata.. Kultura je dobila ime po nainu ukraavanja otiskivanjem impresso, odnosno utiskivanjem prsta, nokta ili nekog zailjenog predmeta u jo meku glinu. Najee se koriste razne koljke za utsikivanje, a najee se koristila koljka cardium (anica) cardium impresso. Sluila su jo i razna ila, noii, kotani zglobovi, uplje trske, pueve kuice i sl. Posuda se mogla ukrasiti i povlaenjem poleine koljke. U nasjstarijoj fazi se utiskivalo bez reda, ali kasnije se otisci poinju povezivati, pa se javljaju cik-cak motivi i prepleti. U toj fazi je keramika kvalitetnije raena, a povrina joj je uglaana ili presvuena slojem razrijeene gline. U posljednjoj fazi, impresso nain ukraavanja ustupa sve vie mjesto urezanim i udubljenim geometrijskim motivima, a vana je i pojava krivolinijskih motiva poput spirale. U ovoj se fazi nalaze i zaeci oslikavanja posuda u obliku prevlaenja pojedinih dijelova posude crvenom bojom. Impresso kultura nije ostavila nikakvog traga plastike. Najvanija nalazita na Jadranu su Vela jama na Loinju, Danilo kod ibenika, Markova spilja na Hvaru, itd. U Bosni i Hercegovini joj pripadaju sljedea nalazita: Zelena peina (na izvoru Bune), Ravlia peina kod Gruda, vie nalazita kod Posuja itd., kao i zajedniki sloj starevakoimpresso kulture u nalazitu Obre I kod Kaknja. Impresso kultura je najstarija neolitska kultura u Hercegovini i jedna od ukupno dvije komponente najstarije neolitske pojave u sredinjoj Bosni (starevako-impresso kulture). U genetskom i kulturnom smislu je vezana sa istonom jadranskom obalom. U odnosu na jadransku obalu, stilska svojstva impresso-kulture na prostoru Bosne i Hercegovine pokazuju izvjesne razlike, a one se najizrezitije manifestiraju u nedostatku ornamentike uvedene utiskivanjem ruba koljke cardium. S obzirom na tu okolnost, nju treba tretirati kao regionalnu varijantu impresso-kulture. Dvije zasebne pojave predstavljaju Zelena peina i Obre I, dok se sva ostala nalazita spadaju u treu, dosta ujednaenu cjelinu. U navedenim oblastima Bosne i Hercegovine, impresso-kultura se javlja kao ve formirana tvorevina koja stoji u direktnoj vezi sa razvojnim procesima na istonoj jadranskoj obali i irenju ove kulture u unutranjost. Sva spomenuta nalazita u periodizaciji impresso-kulture pripadaju njenoj zreloj fazi.

Starevaka kultura
Prostirala se centralnim dijelom Balkana u VII. i VI. mileniju p.n.e., a ime je dobila po lokalitetu Starevo, u junom Banatu. Kultura se odatle proirila do Kosova na jugu, istone i srednje Slavonije na zapadu, te sjeveroistone i srednje Bosne, gdje se dodiruje s impresso- kulturom. Starevaka kultura donosi poetke stalnog naseljavanja i stacionarne poljoprivrede (uzgoj penica, jema i prosa), te uzgajanja stoke (ovce i koze, te goveda), dok su lov i ribolov manje zastupljeni. Populacije ove kulture su naseljavali poviene obale rijeka. Sve nastambe su zemuninog tipa (zemunice u obliku broja 8), a uz zemunice se nalaze ukopane ostave. U starevakom naselju u Vinkovcima naene su i prve nastambe s temeljima iznad povrine zemlje. Osnovno obiljeje starevake kulture su posude kuglastih i polukuglastih oblika grube izrade. Ukraavane su plastinim naljepcima, izboinama, otiscima nokta ili prsta. Za fino posue je karakteristina sjajna crvena ili oker povrina koja je ukraena slikanjem crvenom, crnom, smeom i bijelom bojom. Starevaka kultura predstavlja najstariju neolitsku manifestaciju u sjeveroistonoj Bosni i jednu od dvije komponente najstarije neolitske pojave u centralnoj Bosni. Spomenute oblasti predstavljaju periferne oblasti rasprostranjenosti ove kulture, u koje se ona rairila u svom ve 13

oformljenom obliku. Do danas je istraeno samo jedno naselje starevake kulture: Gornja Tuzla (stratum VI), dok je u Obrama I (kod Kaknja) utvren zajedniki sloj starevake i impressokulture. Gledano u cjelini, starevaka kultura u G. Tuzli i starevaki materijal iz Obra I pokazuju usaglaenost s osnovnim keramografskim elementima iz samog Stareva, ali postoje i razlike koje omoguavaju izdvajanje posebne regionalne varijante ove kulture.

Kakanjska kultura
Kakanjska kultura je najizrazitiji predstavnik srednjeg neolita u Bosni i Hercegovini i prva originalna neolitska kultura na prostoru nae zemlje. Pored eponimnog lokaliteta u Kaknju, ovoj kulturi pripadaju nalazita Obre I kod Kaknja, Arnautovii kod Visokog, Papratnica i Tuk kod Zavidovia. Prostire se, dakle, u gornjem dijelu sliva rijeke Bosne. Najznaajniji lokalitet kakanjske kulture su Obre I, ijim je sistematskim istraivanjem rijeen problem njene geneze i dalje evolucije u okviru tri razvojne faze. U genetskom pogledu, kakanjska kultura se razvija iz starevako-impresso supstrata, koji predstavlja najstariju neolitsku manifestaciju na ovom prostoru. Faza I ili protokakanjska kultura njenu fizionomiju odreuju starevaka i impresso baza, od kojih je prva u nasljee protokakanjakoj kulturi ostavila bogatu barbotin-keramiku (nain ukraavanja keramike nabacivanjem razrijeene gline na povrinu posude), a druga neke tipove monohromne keramike. Uz ove naslijeene prisutni su i elementi koji obiljeavaju klasinu kakanjsku kulturu olje, plitki tanjiri, posude na zvonolikim nogama, ritoni na etiri noge. Faza II predstavlja klasinu kakanjsku kulturu. U njoj potpuno nestaju bazini starevakoimpresso elementi i definitivno se uobliava jedan novi kulturni izraz koji definira novu i nezavisnu kulturnu pojavu. U keramografiji ove faze dominiraju tipino kakanjske forme monohromne keramike: olje, zdjele, tanjiri, posude na zvonolikim nogama, ritoni na etiri noge. Jedna od izrazitih karakteristika ove faze kakanjske kulture u cjelini jesu rebrasti ukrasi koji se najee javljaju na plitkim tanjirima. Faza III predstavlja kraj kakanjske kulture, a obiljeava je prisustvo crnoglaane keramike, inae karakteristine za kulture mlaeg neolita. Naselja locirana na rijenim terasama u dolini Bosne. U Kaknju su otkrivene zemunice, u Obrima su kue nadzemne (pravokutnog tlocrta sa 1 ili 2 prostorije, podom od nabijene zemlje i temeljima od kamena). U Arnautoviima otkrivene su nadzemne zgrade, sa stubovima ukopanim u zemlju, bez kamene gradnje.

Vinanska kultura
Vinanska kultura predstavlja kulturu srednjeg i mlaeg neolita, te ranog eneolita (izmeu prvih stoljea V. i prvih stoljea IV. milenija p.n.e.). Prostirala se od srednjeg Potisja na sjeveru do Skopske kotline na jugu, odnosno od Sofijskog bazena na istoku do rijeka Usore i Bosne na zapadu. Nazvana je po lokalitetu Vina Belo brdo, na desnoj obali Dunava, u selu Vina, 11 km nizvodno od Beograda. U sjeveroistonoj, odnosno istonoj Bosni, ova kultura je predstavnik mlaeg, a djelimino i srednjeg neolita. Sigurno je utvrena na podruju izmeu Drine i Bosne, odnosno Usore, a na jug se iri do doline Spree, po dolinom Bosne do Tenja i dolinom Drine do Goraa. Najznaajnija njena nalazita su Gornja Tuzla i Varo u Koraju, zatim Gradina u Gornjoj Slatini Grbai (Bosanski amac), Gradi u Matiu (Oraje), Donja Tuzla (tj. dananja Tuzla centar grada), Lug kod Gorada, Koria Han kod Graanice, te lokaliteti u Ularicama, evarlijama, ijama i Kaloeviu (izmeu Doboja i Tenja). U tim nalazitima vinanska kultura je predstavljena perifernom, dosta 14

osiromaenom varijantom. No, u spomenutim podrujima Bosne ipak se moe pratiti razvoj ove varijante, koji korespondira svim osnovnim razvojnim etapama vinanske kulture u cjelini. U poreenju sa klasinom i ostalim varijantama, istonobosanska se odlikuje znatno skromnijim sadrajem. Vodei keramiki element predstavljaju bikonlne zdjele i posue na nozi, te kanelirani ornamenti. Druge forme i tehnike ornamentiranja karakteristine za ostale vinanske varijante ne mogu se obiljeiti kao tipine u ovoj varijanti. Isti je sluaj i s izuzetno siromanom plastikom. Pored spomenutih karakteristika, istonoboaanaku varijantu odlikuju i neke specifinosti koje su nepoznate u drugim oblastima rasprostiranja vinanske kulture. Jedna od najizrazitijih takvih karakteristika su tzv. iljate noge, odnosno sudovi sa iljatim dnom, koji se javljaju u Gornjoj Tuzli i Varoi. Slina je situacija i sa posudama sa valovitim obodom. Jedna od vrlo vanih karakteristika vinanske kulture u istonoj Bosni je i poznavanje bakra i tehnologije njegove prerade. Ova karakteristika je, za sada, vezana samo za naselje u Gornjoj Tuzli, gdje tu u gornjim stratumima pronaeni ukrasni predmeti od bakra, a u pojedinim slojevima je konstatirano prisustvo bakarnog oksida.

Butmirska kultura
Nazvana je prema istoimenom i prvom istraenom nalazitu Butmiru kod Sarajeva, te predstavlja najznaajniju pojavu u mlaem neolitu Bosne i Hercegovine. Pored eponimnog lokaliteta, ovoj kulturi pripadaju jo i nalazita: Obre II (Gornje Polje kod Kaknja), Okolite kod Visokog, Brdo u Kiseljaku, Nebo u Biloj kod Travnika, Crkvina u Turbetu i Mujevine u Alihodama (kod Travnika), te Kraljevine u Novom eheru kod Maglaja. Podruje njene rasprostranjenosti je centralna Bosna, odnosno sliv rijeke Bosne. U odnosu na savremene kulture, butmirska kultura se odlikuje originalnim oblicima posuda, specifinim ornamentalnim sistemom, te bogatom i raznovrsnom figuralnom plastikom. Iskopavanja izvrena na spomenutim nalazitima, posebno ona u Obrama II, omoguila su dobro upoznavanje geneze i dalje evolucije ove kulture, te fiksiranje triju faza u tom procesu. Faza Butmir I najstarija razvojna faza. Osnovnu etnokulturnu bazu na kojoj se formirala butmirska ini kakanjska kultura i njeni nosioci. Pored veeg broja autohtonih elemenata, u formiranju butmirske kulture uestvovali su jo neki primarni i sekundarni vanjski elementi. Primarne elemente predstavlja danilska kultura, te utjecaji sa jugoistoka i srednjoeuropskog prostora, dok sekundarne elemente predstavljaju mediteranska slikana keramika, zatim lengyelska (lenelska) kultura, te moldavsko-ukrajinski kompleks. Druga faza (Butmir II) predstavlja klasinu butmirsku kulturu. Keramiki materijal je njena najizrazitija karakteristika. Specifini oblici su loptaste i poluloptaste posude, vaze na nozi, itd. Kod ornamenata se javljaju spiraloidni (udubljeni i plastini, S i C-motivi, te vegetabilna i tekua spirala) i trakasti motivi (trokuti, rombovi, trake, ahovska polja i sl.), na urezanim ornamentima se koristi bijela i crvena inkrustacija, a meuprostori i vee slobodne povrine se boje crvenom pastoznom bojom. Trea faza (Butmir III) oznaava degradaciju butmirske kulture i njenog klasinog stila. Degenerativni proces se osjea u cjelokupnoj keramografiji, ali je najoitiji u ornamentalnom sistemu. Ovu fazu, meutim, oznaava i kvantitativni porast hvarsko-lisiike keramike. Posebna karakteristika butmirske kulture je njena figuralna plastika ona se javlja preteno u Butmiru, a samo sporadino u naseljima Obre II i Nebo. Koncentraciju tih nalaza u Butmiru i njihov nedostatak na drugim nalazitima za sada nije mogue objasniti. ivotinjske figurice su znatno rjee od ljudskih, a ljudske su uvijek predstave ena. Po svom modeliranju, one se mogu podijeliti na shematizirane, realistine i naturalistike. Najveu panju zasluuju realistine, kod kojih je postignut realizam vrlo visokog stupnja, tako da omoguava razlikovanje i nekih rasnih 15

osobina. Tako se izdvajaju tri glavne skupine statueta: sa negroidnim, armenoidnim i europoidnim (alpskim) karakteristikama. Figurine realistikog pravca predstavljaju originalnu i sasvim izdvojenu pojavu u europskom neolitu uope. Meu shematizirano izvedenim, figurinama, posebno se izdvaja dosta brojna grupa tzv. "maski", odnosno statueta kod kojih su glave predstavljene tako da lie na prave maske. U grupi naturalistiki modeliranih figurina istiu se predstave adoranata sa rukama podignutim uvis ili prekrienim na grudima.

Hvarsko-lisiika kultura
Rasprostirala se na podruju Dalmacije, srednjodalmatinskih otoka i Hercegovine. Formirala se na autohtonoj osnovi danilske kulture. Najznaajnija nalazita hvarsko-lisiike kulture u Hercegovini su Lisiii kod Konjica i Ravlia peina kod Gruda. Pored njih, ovoj kulturi pripadaju i Zelena peina kod Mostara (mlai sloj), Gradac kod Konjica i Popov do kod Gorada, to je ujedno i najdalji prodor ove kulture u unutranjost. Genetska povezanost klasine ili jadranske i kontinentalne varijante hvarsko-lisiike kulture ogleda se u svim oblicima materijalne kulture, ali varijanta u unutranjosti pokazuje i znatnija odstupanja. Ova odstupanja se gotovo ukljuivo reflektiraju u ornamentalnom sistemu i, kako pri dananjem stanju istraenosti izgleda, idu u dva pravca. Predstavnik jednog pravca su Lisiii, a drugog Ravlia peina. Ornamentalne karakterstike hvarsko-lisiike kulture u Lisiiima ogledaju se, prije svega, u potpunoj dominaciji urezanih nad slikanim ornamentima, koji su svedeni na rijetke primjerke ukraene crvenom bojom u crusted-tehnici. Medu urezanim ornamentima izdvajaju se dvije grupe predstava. Prvu grupu ine predstave simbolikog, a drugu predstave realistikog karaktera. Motivi simbolikog karakaktera grupisani su u okviru predstava solarno-lunarnog karaktera i, vjerovatno, stoje u vezi sa odgovarajuim kultom rairenim meu stanovnicima ovog naselja. Ornamenti realistikog karaktera predstavljaju pokuaj stanovnika Lisiia da na keramike izraevine prenesu scene i motive iz realnog ivota, a medu njima su najizrazitije predstave ptica, stambenih objekata, ta jedan ulomak sa scenom lova i irim pejsaem naselja. Spomenute karakteristike ornamentalnog sistema Lisiia predstavljaju jedinstvenu pojavu u neolitu Balkana. Izvan spomenutih odlika, ornamentalni sistem Lisiia karaktaterizira i dosta esto primjenjivana tehnika kaneliranja vinanskog tipa, koju su stanovnici ovog naselja usvojili, vjerovatno, posredstvom butmirske kulture, sa kojom su imali dosta izraene kontakte kulturnog i ekonomskog karaktera. Po svemu sudei, naselje u Lisiiima pripada klasinoj fazi hvarsko-lisiike kulture, a u relativnohronolokom pogledu moe se paralelizirati manjim dijelom sa klasinom fazom, a veim dijelom sa kasnom fazom butmirske kulture, kada je hvarsko-lisiika kultura ostvarila i znaajniji prodor u podruje centralne (Obre II kod Kaknja) i istone Bosne (Popov do, Gorade). Hvarsko-lisiika kultura u Ravlia peini omoguava da se njen razvoj na tlu Hercegovine prati kroz tri razvojne faze. Fazu I karakteriziraju tipoloki i ornamentalni elementi danilske kulture, koja se tako iskazuje kao etnokulturni supstrat u razvojnom procesu hvarske kulture. Faza II je najzanimljivija, jer se kroz nju reflektira drugi razvojni pravac omamentalnog sistema hvarsko-lisiike kulture u Hercegovini. Po osnovnom opredjeljenju u izboru tehnika ukraavanja, stanovnici ovog naselja se znatno udaljavaju od opredjeljenja stanovnika Lisiia, ali se jo uvijek znatno razlikuju i od primorske varijante hvarsko-lisiike kulture. Naime, stanovnici ovog naselja preferiraju slikanu keramiku, ali iskljuiva upotreba crvene boje, i to samo u crusted-tehnici, udaljavaju njihovu keramiku od primorske varijante, gdje ovako izvedeni ukrasi predstavljaju samo jednu komponentu omamentalnog sistema.

16

Konano, faza III donosi vrlo znaajne promjene, koje se ponovo reflektiraju kroz ornamentalni sistem. Radi se o uvoenju kaneliranja, koje postaje najizrazitija karakteristika ukraavanja. Meutim, ova ornamentalna tehnika vie nema nikakve veze sa odgovarajuom pojavom u okviru kasnoneolitskih kultura, npr. vinanskom i butmirskom, ve predstavlja odraz kulturnih promjena koje se deavaju krajem neolita i poetkom eneolita na itavoj istonoj jadranskoj obali, a kada kaneliranje postaje vodea ornamentalna tehnika. Horizont sa kaneliranom keramikom neki arheolozi izdvajaju kao potpuno novu, eneolitsku kulturu (tzv. nakovansku kulturu), dok drugi dre da se radi samo o usvajanju novog dekorativnog stila koji ne podrazumijeva i novu etnokulturnu strukturu. Na taj nain se kasna hvarskolistika kultura Ravlia peine iskazuje i kao nosilac ranog eneolita Hercegovine.

17