Shkronjat kuptimore Shkak i t qasurit t ktij kapitulli pr shkronjat kuptimore sht se kto kan lidhje t ngusht me dispozitat e sheriatit

pr t prpiluar nj dispozit, duke u angazhuar dhe duke br ixhtihad nprmjet shkronjave. Ktu do t analizoj pr kuptimet e disa shkronjave, ndajfoljeve dhe pjeszat kushtore pr shkak se fekihu ka shum nevoj pr ta; nga shkaku se t kuptuarit e shum shtjeve t fikhut varen nga t kuptuarit e kuptimit t shkronjave (pjeszave). Ky kapitull sht t njohurit e imt t shtjeve q kan vlera t mdha. Ka lidhshmri n mes t gramatiks dhe shkencs s Usuli Fikhut. Ndajfoljet, kushtort, t cilat jan emra me shkronja, jan bashkuar pr t lejuar dika ose pr ti dhn rndsi nj pjese gramatikore, ose ngjashmria e ndajfoljeve, kushteve dhe shkronjave (pjeszave) dhe harmonizimi i tyre pr tu dhn kuptim fjalve dhe q ata t mos jen t pavarura n vete. Gramatikant thon:237 Shkronja sht ajo ka i jep kuptim pjess tjetr t ligjrats. Shkronja sht shumllojesh, prej tyre: Shkronjat bashkangjitse. Kto jan shkronja q bashkangjesin kuptimin e foljeve n emra. Kjo sht tema e ksaj analize q quhet Shkronjat kuptimore. Quhen kshtu, nga shkaku se bashkangjesin kuptimin e foljeve n emra si e cekm m par, apo pr shkak se tregojn kuptim. Shkronja b n thnien ton meretu bi Zejdin sht shkronj kuptimore, pr shkak se tregon ngjitje, gj q nuk e tregon kt kuptim n fjaln bikr dhe besher. N kto dy fjal nuk tregon ndonj kuptim. Kshtu, na bhet e qart pse quhen shkronja kuptimore: pr shkak se vendoset (thuhet) pr kuptim me t cilin dallohen nga shkronjat formuluese q formojn dhe konstruktojn fjalin. Kto shkronja jan tri llojesh: 1. Shkronja t cilat nuk mund t jen ndryshe, por shkronj. Shembull (min, ila, hata, fi, ba, lam, rube. Vja e prbetimit dhe T-ja e prbetimit. Kuptimet e secils do ti sqaroj m von. 2. Shkronja t cilat mund t jen edhe shkronj edhe emr. Shembull: (ala, an, kaf, mudh, dhe mundhu). Sa i prket shtjes se jan shkronja, kjo shihet qart, mirpo sa i prket asaj se mund t ken kuptim t emrit, mund t shohim n kto shembuj: -Shembull e shkronjs ala. Vargu i poetit. Fluturoi mbi t, pasi plotsoi durimin e saj Lshoi zrin e saj nga etja e fluturoi238 -Shembull i shkronjs an U ula nga ana e djatht e tij. -Shembull i shkronjs kaf. Vargu i poetit Kan qeshur pr t, sikurse me dhmb ujku.

Sa i prket shkronjave mudh dhe mundhu, kto mund t jen emra, kur fjalt pas tyre i lakojn n emrore: Prej dits s enjte. E treta: -Shkronja t cilat jan shkronja gjinore, e ndonjher mund t quhen edhe folje. Shembull: (hala, hasha dhe ada) Kjo prej shkronjave q quhen shkronja t ngjashme me foljen, t cilat e shndrrojn kryefjaln n kallzues, ndrsa kallzuesin e shndrrojn n emr. Prej tyre (lidhzat) jan dhjet, katr prej tyre jan t prbashkta n lidhjen e fjals lidhse dhe fjals s lidhur n dispozit, mirpo ndryshojn n kuptime t tjera, e ato jan: Vafi Fau Thume dhe Hata. Shkronjat kuptimore ndahen n katr lloje: E para: Lidhzat E dyta: Gjinoret E treta: Ndajfoljet dhe E katrta: Mjetet kushtore

Lidhzat
Gjuhsisht lidhz do t thot kryerja e dikaje. Thuhet: Atefe ud. -Kur ta veoj dhe ia kthen tjetrin. N fjali lidhza sht: Kur e kthen nj element te tjetra pr t ciln sht gjykuar, ose njrn prej dy fjalive t tjera. Do t prqndrohem q ti sqaroj shtat lidhzat, e ato jan: vafi fu thume hakin bel ev dhe hata. -N fjali vafi absolutisht tregon bashkrenditjen. -ShkronjatFa Thume dhe hata tregojn nnrenditje, ndrsa, -Shkronjatev ma dhe em pr t ndrlidh dispozitn e dy t prmendurave. -Lidhzat ve la ve le ve bel dhe ve lakin jan t kundrtat e fjals lidhse ndaj fjals s lidhur n dispozit. Baza kryesore e lidhzes sht vafi, nga shkaku se lidhza sht pr t dokumentuar prbashksi, e tregueshmria e vafit sht prbashksia, prderisa shkronjat tjera lidhse tregojn pr kuptimin shtes t prbashksis, si sht e qart dhe ashtu si kemi shpjeguar.

1. Shkronjat kuptimore El-Vav

Vavi sht shkronja q prdoret m s shumti. Pr dispozitn e saj jan dhn mendime (Medhhebe).239 E para: -sht pr nnrenditje. Ky mendim sht i njohur te sehabet e Shafiijut .

E dyta: -sht pr bashkrenditje. Ky mendim sht transmetuar nga Maliku, e kan prkrahur edhe dy nxnsit e Ebu Hanifes: Ebu Jusufi dhe Muhamedi. E treta: -sht asnjans, q do t thot se nuk tregon as pr nnrenditje e as pr bashkrenditje. Disa deklarojn (ose mendimi i ktij medhhebi) se ka kuptim asnjans sht se definicioni sht jo i shndosh, nga shkaku se bashkimi asnjans sht cilsimi i definimit, ndrsa n kt rast cilsimi i bashkimit asnjans nuk ka kuptim, sepse ne dshirojm q ta definojm si bashkim, ashtu si sht, pa marr parasysh nse ai bashkim sht i renditur apo jo. Vavi asnjans i bashkimit ka kuptimin t tregoj prbashksin e fjals lidhse dhe fjals s lidhur, kur t vendoset dika dhe n kallzues, po ashtu te fjalt e pandryshuara ose n dispozita si n njjs dhe ka ka n dispozita t fjalive, t cilat nuk jan t lakuara prej aktivit, pasivit t gjinorit, e t tjera. Ibn Hazmi n librin Ahkam ka thn: Vavi lidhz nuk sht i prbashkt me t parn, as dispozit e as kallzues, varsisht prej renditjes n fjali. Nse pjesa e dyt n fjali sht e prbashkt vetm n kallzues, nse sht emr n njjs, ai sht i prbashkt n dispozitn e par. Mendimi i tret. sht mendimi i shumics absolute t gramatikanve, shkrimtarve, gjuhtarve dhe dijetarve t fetvafe dhe t sheriatit. Argumentimi i tyre sht me sa vijon: E para: Ajo ka sht transmetuar prej gjuhtarve arab dhe prdorimi permanent i tyre. Jan pajtuar gramatikant n at se Vavi sht absolutisht pr bashkimin e dy gjrave. Arabt thon: Erdh tek une Zejdi dhe (ve) Amri. Kuptohet se s bashku kan shkuar, pa shikuar m thell se a kan shkuar njri pas tjetrit apo jo. Po t kishte qen vavi pr nnrenditje, nuk do t kishte qen e drejt thnia e Zotit t Lartmadhruar n suretul Bekare: Dhe hyni nga dera t prulur dhe shprehuni me prshndetje. Dhe thnia e Zotit t Lartmadhruar n suretul el araf pr t njjtin vend, pr t njjtin ngjarje: Dhe shprehni prshndetje dhe (ve) hyni nga dera t prulur. shtja e t dy rasteve sht e t njjts koh, si e vrtetojn komentatort. Po t kishte qen Vavi pr nnrenditje, do t kishte pasur disharmoni dhe kundrthnie, pasi q ajeti i par tregon hyrjen para prshndetjes, ndrsa ajeti i dyt prshndetjen para hyrjes. E, fjala e Allahut sht e lartsuar nga do e met. Gjuhtart thon: Nse nj arab thot mos ha peshq dhe t pish qumsht, duke treguar n foljen e dyt, kjo do t thot: ndalohet bashkimi mes tyre, pa shikuar renditjen ose pa br krahasimin mes tyre. Nse pi qumsht pasi q t han peshq, lejohet. Po t ishte prdorur fa n vend t vavit, nuk do t kishte dshtuar qllimi, nga shkaku se n kt shembull sht bashkimi i dy shtjeve. E, nse qllimi ka qen bashkimi i dy elementeve, ather prdorimi i vavit sht i drejt dhe nuk lejohet t prdoret fau dhe thume. E dyta: Vavi prdoret n raste kur sht e pamundur t jet nnrenditja apo krahasimi. E ky prdorim sht dy llojesh: 1. ka vjen n formn Mefail(Folje reciprociteti). Shembull: U luftuan mes vete Zajdi dhe (ve) Amri. U hidhrua Bekri dhe (ve) Halidi. Forma Mefail nnkupton

ndodhjen e dy foljeve s bashku. Nuk lejohet t thuhet: U luftuan Zejdi, e pastaj (thume) Amri. Kur t themi se sht pr bashkim, kemi pr qllim se ka kuptimin e drejt (e jo alegorik), q do t thot vavi n kuptimin e drejt nuk tregon nnrenditje. Kshtu q vavi nuk ka kuptim t drejt pr renditje nga shkaku se ka kuptimin e prbashkimit, q t mos ket nj fjal dy kuptime t drejta. Po ashtu vavi prdoret n vend ku nuk bhen krahasime. Shembull: Pasuria n mes t Zejdit dhe (ve) Amrit. Pakujdesja n mes t qndrimit tnd n kmb dhe (ve) qndrimit ulur. Esenciale sht q t prdoret pr kuptim t drejt dhe q fjala t jet e vendosur pr kuptim q t jet e veuar. Prbashksia sht e kundrta e bazs, nga shkaku se fjala sht e vendosur pr t qen e kuptuar, ndrsa prbashksia e zvendson at. 2. Rastet kur thuhet pr dhnie prparsi nj elementi ndaj nj elementi tjetr. Shembull: Erdhi Zejdi dhe Omeri. Nuk lejohet q t thuhet dhe Amri para tij, se kjo do t shpiente n kontrast. E treta: -Gramatikant thon: Lidhori te emrat e ndryshm sikurse Vavi pr prbashksi, ndrsa Elifi pr emra t njjt. Kjo do t thot Vavi prdoret pr emra t ndryshm, ndrsa Elifi pr emra t njjt, ose edhe sikurse Vavi pr emra t njjt. Nuk sht e drejt t thuhet Xhae rexhulani kur sht n pyetje nj burr dhe nj grua. Kur nuk kan mundur t bashkojn emra t ndryshm, kan gjetur alternativn e prdorimit t Vavit. Dihet mirfilli se veimi (prjashtimi) dhe prbashkimi nuk obligojn renditjen, kshtu edhe Vavi. E katrta: -Nse vavi do t tregonte nnrenditjen, n t do t hynte prgjigjja e kushtit sikurse fau, nga shkaku se shprblimi (realizimi) i kushtit pasohet nga kushti dhe t ngjashme. Fau sht shkronja q tregon pr pasimin e menjhershm. Pr kt arsye ajo sht precize vetm pr shprblim. P.sh. Nuk lejohet q t thuhet: Nse Zejdi hyn n shtpi dhe (ve) dhe jepja nj drhem. Por e drejt sht t thuhet dhe (fe) jepja nj drhem. Ky medhheb mbshtetet te vrtetuesit e medhhebit Hanefij dhe Shafiij. Hanefijt renditjen e pastrimit t pjesve t abdestit nuk e konsiderojn vaxhib, nga shkaku se jan t lidhura me vavin lidhs n ajetin e abdestit: O ju, q besuat! Kur doni t ngriteni pr t falur namazin, lani fytyrat tuaja dhe (ve) duart e tuaja deri n brryla....... El Maide 6

Ata t cilt mendojn se vavi ka kuptimin e nnrenditjes me sa vijon:

1. Nga transmetimet: Fjala e Zotit t Lartmadhruar: Vrtet Safa dhe (ve) Merveja jan prej simboleve t Allahut. sht vaxhib q n kryerjen e sajit t fillohet nga Safa, nga shkaku se kur e ka pyetur nj sehabe nga tia fillojn sajin, Pejgamberi s.a.v.s. ka thn. Filloni ashtu si ka filluar Allahu.240 Po t mos kishte qen vavi pr renditje, Pejgamberi s.a.v.s. nuk do t kishte thn kshtu. Pr kt argument replikohet me at se: Nuk lejohet t argumentohen me kt argument t renditjes, kshtu si mendojn, sepse sehabet, pasi q kan qen gjuhtar t njohur, po t kishte qen vavi pr nnrenditje, nuk do ta kishin pyetur fare, sepse ashtu e kishin kuptuar, por nnrenditja sht dispozita nga hadithi, i cili sht shpallje prej Zotit pr Pejgamberin s.a.v.s..

2. Nga dispozita. Nse nj person, para se t kontaktoj me gruan e posamartuar, i thot gruas Ti je e shkurorzuar dhe (ve) ti je e shkurorzuar dhe (ve) ti je e shkurorzuar , ndodh vetm nj shkurorzim. Po t kishte qen vavi i bashksis, thnia Ti je e shkurorzuar dhe (ve) ti je e shkurorzuar do t kishte qen shkurorzim i trihershm, ashtu sikurse ti kishte thn: Ti je e shkurorzuar tri her. Kundrprgjigja pr kt sht se: Thnia: dhe e shkurorzuar jan lidhza, por t fjalive fillestare, kshtu q jan fjali fillestare n vete. Fjalt fillestare n vet kuptimet e tyre renditen me renditjen e fjalve t tyre n vete, sepse kuptimet e tyre krahasohen me fjalt e tyre. Kshtu q fjalia do t ishte dhe e shkurorzuar fjal fillestare pr t ndodhur shkurorzimi tjetr n kohn kur nuk pranohet shkurorzimi, nga shkaku se gruaja ka kaluar n fazn e shkurorzimit t par nga burri i saj ( e ai nuk ka t drejt ti thot pr t dytn dhe t tretn her . sht krejt ndryshe thnia Je e shkurorzuar tri her, sepse ky sht interpretim i fjals shkurorzim, e nuk sht fjal fillestare e re. 3. Transmeton Muslimi se: Nj ligjrues arab sht ngritur para Pejgamberit s.a.v.s. dhe thot: Kush dgjon Allahun dhe t Drguarin, ai ve sht i udhzuar, dhe kush i kundrshton ata, ai ve ka humbur. Ather Pejgamberi s.a.v.s. ka thn: Ti je ligjrues i keq. Thuaj: Dhe kush e kundrshton Allahun dhe t Drguarin e Tij, ai ve ka humbur . Thon: nse vavi sht pr prbashksi, nuk do tkishte pasur ndryshim mes dy teksteve. Kundrprgjigja ndaj ksaj sht se: Pejgamberi s.a.v.s. nuk e ka plqyer nj gj t till, nga shkaku se ka dashur t prmendet emri i Allahut n mnyr t veant dhe madhshtore. Argument pr kt sht se nnrenditja e mosdgjimit t Allahut, e pastaj t Drguarit t Tij, nuk mund t imagjinohen ndryshe, pos q sht e njjt. Por, prdorimi i vavit n kt rast pr t mohuar renditjen, sht argument pr ata, e jo ndaj tyre. Amediu thot: Me nj fjal, fjala pr kt shtje sht proporcionale, edhe pse prparsi n vete ka mendimi i par, pra medhhebi i shumics absolute t dijetarve, t cilt thon vavi sht pr prbashksi.

Shkronja kuptimore EL-FAU

Shkronja el-fau sht pr pasim, pr kt jan pajtuar shkrimtart dhe sht transmetuar prej gramatikanve.241 Kuptimi i fjals pasim sht tregueshmria e ndodhis s t dyts, pas s pars, pa humbur koh fare, por t gjitha shtjet sipas rastit. Nse nj person thot: Hyra n Egjipt dhe (fe) n Meke, tregon pasimin sa ekziston ajo mundsi e t shkuarit prej Egjiptit n Meke. Shembull tjetr: Erdhi Zejdi dhe (fe) Amri. Zejdi ka ardhur para Amrit, e jo pas tij. Amri ka ardhur pa kaluar ndonj koh e gjat.

Xheremiu mendon se el-fau, kur t hyj n vende ose n shi, nuk ka nnrenditje. Sikur t themi: Hym n qytetin e Nexhdit dhe binte shi dhe Binte shi n qytetin e Nexhdit dhe ne hym n te, edhe pse hyrja n qytetin e Nexhdit ishte m hert se sa rnia e shiut. Argument se fau sht pr pasim, nga shkaku se duhet t ndrlidhet me rezultatin e kushtores, nga shkaku se rezultati pason pas kushtit. Nuk hyn n t pos fjala e cila sht pasuese e s pars. Shembull: Nse Zejdi ngritet, menjher ngritet edhe Amri. Si ceka m par, rezultatit i duhet t jet menjher pas kushtit. Po mos t kishte qen fau i prshtatshm pr kt kuptim, pra q tregon pasimin, nuk kishte qen e patjetrsueshme t ndrhynte n mes, sikurse vavi dhe thume. Nuk sht e domosdoshme, por e lejuar, obligueshmria e ndrhyrjes s faut n rezultatin e kushtit; fushveprimi i saj sht kur nuk sht rezultati folje, si u ilustrua n shembull, nga shkaku se folja, nse sht e kohs s kaluar, nuk lejohet q aty t ndrhyj fau. Shembull: Nse ngritet Zejdi, ngritet Amri. Nse sht n kohn e ardhme, lejohet t ndrhyj fau, por nuk sht e domosdoshme. Shembull: Nse ngritet Zejdi, do t ngritet Amri. Gjithashtu edhe Hanefijt242 argumentohen se fau sht pr pasim, nga shkaku se esenciale sht q ajo t ndrhyj n t shkaktuarn. E shkaktuara pason shkakun. Shembull: Erdhi dimri dhe u acarua. Mirpo, ndonjher mund t hyj edhe n shkak, gjithashtu, n at kuptim q ajo pas saj t jet shkak i para saj. Disa Usulijin t Hanefijve, si sht Sadru Sheriati Ibni Mesud, n librin e tij Tevdih alet-Tehkik, n komentim t ksaj, thot: Shkronja el fau hyn n shkaqe,243 nga shkaku se e shkaktuara, e cila sht dispozit e el faut, nse qllimi me shkak sht shkak i qllimit t shkakut dhe bhet shkak i shkaktuar. Kshtu pra, hyn n shkak n baz t asaj se sht e shkaktuar n baz tjetr. Kshtu el fau hyn n baz si e shkaktuar, e jo n baz t shkakut. Shembull i ksaj: Prgzim se ka ardhur ndihma. Paguaj nj mij se ti je i lir. Robi lirohet menjher, nga shkaku se pjesa e fjalis dhe ti je i lir ka kuptimin ti je i lir, prgjigje e urdhrorit, nga shkaku se prgjigjja e urdhrorit vjen vetm n foljen e forms urdhrore. Shembull: Kur muslimani i thot armikut: Zbrit se ti je i lir. Shembull tjetr: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe prgatituni se prgatitja m e mir sht devotshmria. N kto shembuj el fau ka hyr n shkaqe. N kta shembuj vrehet se: Prgzimi nuk sht shkak final (i qllimit) pr t ardhur ndihma dhe as urdhri pr prgatitje, nga shkaku se devotshmria sht prgatitja m e mir, mirpo sht shkak i qllimit pr t lajmruar pr t. Nga ky shkak, un prkrah Ibni Mesudin dhe kmbngulsin n interpretim dhe sht m afr logjiks ajo q ka thn Bezdeviju dhe t tjert se el fau hyn n shkaqe, nse shkaku sht i prgjithmonshm, e ajo sht permanente q vonohet nga fillimi i dispozits. E el fau hyn n t n kt form. Si i thuhet t burgosurit, pasi t paraqiten shenjat e lirimit nga burgu: Prgzim se t ka ardhur ndihma. Ndihma sht shkak i prgzimit, sht i prgjithmonshm pas fillimit t prgzimit. Ktu el fau quhet el fau i shkakut, ngase e ka kuptimin e Lamit t shkakut. Kshtu.. sht kundrshtuar se el fau sht pasimi me thnien e Zotit t Lartmadhruar: Mos shpifni pr Allahun se ju kaplon ndshkimi. Shpifja sht n kt dynja, ndrsa ndshkimi n ahiret.

Kundrprgjigja pr kt sht se ndshkimi, i cili ndrpritet pr shpifsin, sht br sikurse me qen realitet, menjher pas shpifjes, n mnyr alegorike. Nuk ka dyshim se sht m mir ti jepet kuptimi alegorik se sa dy kuptime, pra pr ti dhn el faut kuptim tjetr (kuptim t dyfisht). Po ashtu, kundrshtohet edhe me thnien e Zotit t Lartmadhruar: Dhe sa e sa fshatra kemi shkatrruar dhe ka ardhur ndshkimi yn. Ndshkimi nuk vjen pas shkatrrimit, kshtu q interpretohet n at mnyr dispozita, ekzekutohet me ardhjen e ndshkimit t shkatrrimit t fshatit. Shembull tjetr: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe nse jeni n udhtim dhe nuk gjeni shkrimtar, ather lini peng gjsend, pengu, i cili vonohet nga dhnia e borxhit. Kshtu q interpretohet: Dispozita e borxhit me lnie peng sht sikurse dispozita q pr shpifje sht ndshkimi. Amediju thot: El fau ndonjher vjen n formn e el vavit, si sht n rastin e vargut t poetit Imri el Kijsi Mjaft m vajtuam duke prkujtuar Pr t dashurin dhe pr vendin.

Shkronja kuptimore Thume

Thume sht lidhse pr hyrje t veprimit me vones.244 Kjo do t thot q tregon se do t ndodh veprimi i dyt, pas t pars, pr nj koh t gjat. Me fjal t tjera: Q n mes lidhses dhe t lidhurs t ket vones n foljen, e cila sht e ndrlidhur me te. Shembull: Nse thuhet: Erdhi Zejdi, pastaj (thume) Amri. I rash Zejdit, pastaj (thume) Amrit, kuptohet se ka pasur nj vones n mes t pars dhe t dyts. Hanefijt nuk kan rn dakord n mes vete rreth gjurms (razatimit) s paraqitur prej voness.245 Ebu Hanife r.a. thot: Gjurma paraqitet edhe n fjal, edhe n dispozit s bashku, sa q bhet sikurse t ket heshtur nj koh; e nj her tjetr prap fillon fjalimi q nga e para, nga shkaku se thume tregon n mnyr absolute vonesn. Fjala n mnyr absolute ka kuptim t plot dhe t prsosur, e kjo do t thot q t realizohet vonsia edhe n t folur, edhe n dispozit sbashku. Dy nxnsit, Ebu Jusufi dhe Muhamedi thon: Vonesa sht pr dispozita, q do t thot ekzistimi i voness, pra ekziston shtja se fjala tregon n vetvete ekzistimin e voness njsoj sikurse fjala pastaj, e jo n t folurin e ksaj fjale, sepse fjala sht n kuptimin e ngjitur e drejt (jo alegorike), e si t bhet fjala e ndar (kur sht e ngjitur). Lidhza nuk lejohet me ndarje, e ngjitja mbetet n dispozit pr t ruajtur lidhzn me kuptim t drejt. Kjo shihet qart n kt shembull: Nse burri i thot gruas s tij, para se t kontaktoj me t: Ti je e shkurorzuar (thume), ti je e shkurorzuar (thume), ti je e shkurorzuar nse hyn n shtpi. Te Hanefijt ndodh shkurorzimi i par dhe anulohen t tjerat. Kjo i gjason asaj sikur t kishte heshtur pas thnies s par, e pastaj rifillon fjalimin, nga shkaku se prvonimi n t folur e bn fjaln sikurse t jet e ndar fizikisht nga nj pjes e fjalis, ndrsa, Te dy nxnsit e Ebu Hanifs: sht e ndrlidhur me tri shkurorzimet gjith s bashku, me kusht q t jen njra pas tjetrs, nse ekziston kushti, nga shkaku se fjala thume sht pr

lidhor me cilsi t vonimit. E pasi q ekziston kuptimi lidhz, jan t ndrlidhura t gjitha (shkurorzimet) me kusht dhe me kuptim t vonimit, i cili ndodh n renditje. Nse sht (pr at) q ka kontaktuar, shkurorzohet tri her, e nse nuk ka kontaktuar, shkurorzohet nj her dhe anulohet e dyta, pr shkak se ka humbur elementi i afatizimit kohor (me t drejt kthimi). Thnia (mendimi) se fjala thume tregon pr vonim, kundrshtohet me fjaln e Zotit t Lartmadhruar: Dhe Un jam fals pr at i cili sht penduar dhe beson e vepron pun t mira, e pastaj (thume) sht udhzuar, sepse udhzimi nuk sht m i vonshm se pendimi, besimi dhe vepra e mir. Prgjigjja ndaj ktij kundrshtimi sht se sht e mundur se ka kuptimin: vazhdimsin e udhzimit dhe t shprblimeve. Kjo dhe ... mund t ket kuptim alegorik t vavit, pr shkak t fqinjsis n mes 246 tyre. Zoti i Lartmadhruar thot: Dhe (thume) sht br prej atyre t cilt besuan dhe kan porositur pr durim dhe kan porositur pr mshir. Ktu sht e pamundur t jet fjal e drejt thume, nga shkaku se besimi sht baz paraprake n t ciln mbshteten t gjitha veprat e mira. Imani sht kusht pr t qen e pranuar prej personit. Nuk mundet q lirimi i nj robi ose ushqimi n ditt e varfris s skajshme, t llogaritet para imanit (si shprblim), ashtu sikurse nuk vlen namazi para pastrtis. Kshtu q e dim se n kt rast thume ka kuptimin e vavit. Njsoj sht edhe thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe tek Ne sht kthimi i tyre, pastaj (thume) Allahu sht dshmitar i asaj ka punojn. Ktu sht e pamundur ti jepet kuptimi i drejt thume-pastaj, nga shkaku se Allahu sht dshmitar ka punojn para se t kthehen tek Allahu, ashtu si sht dshmitar pas kthimit t tyre tek Ai. Kshtu q fjala thume ka kuptimin e vavit. Zemasheriu thot: Fjala dshmitar ka qllimin dhe rezultatin e dnimit. E, kjo sikurse Allahu t ket thn: E pastaj (thume) Allahu i dnon pr at q kan punuar . Po ashtu, lejohet q ta ket qllim Allahu do t jep dshmin pr veprat e tyre n ditn e kjametit, ku do t flasin lkurat e tyre, gjuht e tyre, duart dhe kmbt e tyre, t cilt do t dshmojn kundr tyre. Sa i prket thnies s Pejgamberit s.a.v.s.: Kush prbetohet pr dika dhe sheh dika tjetr m e mir se ajo, le t veproj at q sht m e mir, e pastaj le t kompensoj pr shkak t prbetimit.247 Fjala thume sht e mundur t jet fjal e drejt pr vonim, pasi q mund t veprohet n at mnyr, nga shkaku se t gjith jan t pajtimit q kompensimi sht vaxhib pas thyerjes s betimit. Ky sht transmetim i njohur i hadithit.

Shkronja kuptimore Lakin

Lakin sht pr t pohuar dika q kuptohet pasi q sht mohuar.248 Istidrak sht heqja e dyshimit nga fjala e mhershme (paraprake). Shembull: Nuk m ka ardhur Zejdi, por Amri. Kjo pr shkak se ligjruesi ka dyshuar se nuk do ti vij Amri, duke u bazuar n at se i ka ngatrruar dhe i ka przier mes tyre. Dallimi n mes lakin dhe bel Shihet n dy aspekte: E para: Nga aspekti se lakin sht m specifike se bel n t pohuar dhe n t kuptuar. Shembull: I mshova Zejdit, bile edhe Amrit. Pra bel ka ardhur pas shtjes

pohuese pozitive. Nuk m ka ardhur Zejdi, por (bel) Amri. Ndrsa Lakin vjen vetm pas mohimit. Nuk lejohet t thuhet: I mshova Zejdit, por (lakin) Amrit. Por, thuhet Nuk i mshova Zejdit, por (lakin) Amrit. Kjo lidhz sht pr lidhjen e fjals me fjaln n fjali, ndrsa nse bhet lidhja e fjalive, ather lakin sht e njjt sikurse bel, si do ta sqaroj m von. E dyta: Obligueshmria e t pohuarit (kuptuarit) n fjal Lakin e vrteton t mpasmen, ndrsa mohimi i t mpasmes nuk sht prej rolit (dispozitave) t saj, por e vrteton at. Argument pr kt sht t mohuarit qart ajo q sht, gj q sht e kundrta te fjala bel, nga shkaku se detyra e saj sht mohimi i t pars dhe pohimi i s dyts. Kshtu pra.... fjala Lakin ndryshon n baz t asaj ka hyn n t, mohuese dhe pohuese, gj q sht e kundrta e rolit t saj kur bn lidhjen e fjalve n fjali. N lidhjen e fjalve n fjali duhet q t mohohet pjesa e par e fjalis. Shembull: Nuk e kam par Zejdin, por (lakin) Amrin. Me kt kuptohet se nuk e ka par Zejdin, kur e ka pa Amrin. Ndrkaq, nse bn lidhjen e dy fjalive, sht e domosdoshme q ndryshimi i tyre t jet edhe n mohim edhe n pohim. Nse fjalia e par para lakin sht pohuese, ather fjalia e dyt pas saj duhet t jet mohuese. Nse fjalia para saj sht mohuese, ather fjalia e dyt pas saj duhet t jet pohuese. Shembull pr kt: M ka ardhur mua Zejdi, por (lakin) Amri. Ndrsa nuk thuhet Nuk i rash Zejdit (lakin), por Amrit. Vrehet se dallimi i fjalive sht n t mohuar dhe n t pohuar. Mjafton q t jet nga aspekti kuptimor, pa marr parasysh a ndryshojn fjalt apo jo, si e ilustruam me shembuj. Shembull: Udhtoi Zejdi, lakin (por) Amri sht prezent. Me kt shihet qart se fjala lakin sht sinonim (i njjt) i fjals bel n lidhjen e fjalive dhe vjen pas mohimit dhe pohimit. Pas ksaj vrtet lakin sht pr t pohuar dhe pr t lidhur gjymtyrt n fjali, nse fjalia sht e qndrueshme dhe harmonike. Harmonia e fjalis dhe konstruktimi bhet n dy mnyra: E para: -Q fjalia t jet e ngjitur, pra gjymtyrt e fjalve t jen t ngjitura n mes vete dhe q t realizohet lidhori, e t mos jen t ndara. E dyta: -Q gjymtyra pohuese mos t jet njkohsisht mohuese, q t mund t jet e ndrlidhur fjalia, e t mos ndodh q t jet fjalia e dyt kontradiktore me t parn. Nse fjalia nuk sht e harmonizuar n kto dy kuptime, ather nuk lejohet pohimi dhe vrtetimi, por lakin e merr rolin e rifillimit e t fillorit e jo lidhjen e fjalve n fjali. Kjo tem sqarohet me dy shembuj n vijim: Shembull ku lejohet t jet lidhor: Nuk m ka ardhur Zejdi, por (lakin) Amri. Dhe thnien e personit Ti m ke borxh nj mij. Ndrsa tjetri i thot: Jo (borxh), por (lakin) uzurpim. Fjalia sht e harmonizuar e bashkrenditur n mes vete n t dy shembujt, vetm se n shembullin e dyt qllimi nuk sht mohimi i obligueshmris pr nj mij, sepse fjala nuk do t kishte qen e qndrueshme, por qllimi sht mohimi i shkakut t obligimit prej borxhit n uzurpim, pasi q sht mohuar titullimi i borxhit, kuptohet se ka qen uzurpim, dhe fjalia sht br e ndrlidhur mes vete. Ather nuk lejohet q vrtetuesi tia kthej fjaln , sepse q llimi ka qen mohimi i shkakut (e jo i numrit nj mij).

Shembull ku nuk lejohet t jet lidhor: Po sikur ta martonte robresha veten, pa lejen e zotriut t saj, pr njqind drhem. Ndrsa zotriu i thot: Nuk e lejoj nikahin (kurorn), por (lakin) e lejoj at pr dyqind. Ktu akti prishet. Dhe fjalia lakin sht fillimi (jo lidhor), sepse nuk mund t jet e vrtetuar kurora pr dyqind, meq kur ka thn: Nuk e lejoj kurorn, sht prishur kurora e par dhe nuk mund t fuqizohet kurora pr dyqind. Dhe fjalia e merr formn: Por (lakin) e lejoj pr dyqind, Sikur t kishte qen fjali fillestare dhe merr kuptimin: E lejoj aktin e kurors, mehri tjetr i t cilit duhet t jet dyqind. Fjalia do t kishte qen e harmonizuar kur t bhet pohimi n shumn e mehrit, e jo n bazn e kurors, sikurse t thuhej: Nuk e lejoj pr njqind, por e lejoj pr dyqind.

Shkronja kuptimore Bel

Bel sht fjal q thuhet pr ta prsritur (dyfishuar) t parn, pa marr parasysh a sht mohuese apo jo. Vrtetimi i s dyts vjen n at mnyr sikurse ka gabuar dhe ka ngatrruar. Shembull: M ka ardhur mua Zejdi, bile edhe Amri. Qllimi i folsit sht q t lajmroj ardhjen e Zejdit, e pastaj shpjegon se ai e ka ngatrruar at dhe e prsrit ardhjen edhe t Amrit dhe thot: Bile edhe Amri. Shembull: Nuk m ka ardhur mua Zejdi, por Amri. Kshtu mohohet ardhja e Zejdit dhe pohohet ardhja e Amrit.249 Kshtu, kuptimi i kundrshtimit t fjals s par sht q ajo t bhet sikurse nuk sht prmendur fare dhe emrohet vetm e dyta; dhe merr dispozit n vete dhe lidhori me bel sht informim i vetm nj shtje. Te lakin sht ndryshe nga kjo. Aty ndodh kundrshtimi i fjals s par, si u sqarua, por sht se dy dispozitat kan ndodhur. N t bhet informim i mohimit t s pars dhe i pohimit t s dyts. Dyfishimi i fjals bel sht i plot kur fillimi i fjals sht i mundur t replikoj apo t kthehet prap. Nse nuk ka mundsi ta luaj kt rol, ather e merr kuptimin e lidhorit t plot dhe veprohet n pohimin e shtjes s dyt, duke i bashkangjitur t pars n mnyr t bashkimit t fjalve, por jo t bashkangjitura. Ai q, pasi t ket kontaktuar me bashkshorten, i thot gruas s tij: Ti je e shkurorzuar nj her bile250 (bel) dy her, shkurorzohet tri her, nga shkaku se nuk mund t kthehet prap ndodhja e shkurorzimit t par. Duke pasur parasysh se fjala bel sht pr t kundrshtuar t mparshmen dhe vrtetimin e t mvonshms, Imami Zufer i Medhhebit Hanefij thot: Kur nj person thot: Filani mi ka borxh nj mij bile (bel) dy mij, sht e detyrueshme t jet borxh tri mij, nga shkaku se fjala bel sht pr t kuptuar e rikujtuar dhe kthyerjes s fjals s par dhe fjala e dyt t merr vendin e s pars; vetm se kthyerja nga pohimi sht i papranueshm. Kjo sipas analogjis (Kijasi), ndrsa, Sipas parimit t Istihsanit: duhet dy mij, jo m shum, nga shkaku se fjala bel sht q t kuptohet dhe t rikujtohet ngatrrimi i fjals. Vetm se n shembull t ksaj fjale, zakonisht, qllimi sht kuptimi dhe rikujtimi i ngatrrimit, duke mohuar ka ka pohuar t parn, e jo mohimin e thelbit t fjals, sepse kjo bn pjes n fjaln e dyt. Po t ishte e drejt q t mohohet thelbi i fjals, ather do t bhej pohimi dhe mohimi i nj shtjeje, e kjo sht absurde dhe e pavlefshme. Kshtu q kuptimi dhe rikujtimi n kt fjali do t ishte q t pohohet shtimi i shums, t ciln e ka mohuar nga fjala e par. E, kjo do t ishte sikur ti kishte thn: Mi ka borxh nj mij, e jo m shum, e pastaj e kupton dhe rikujton mohimin duke thn por (bel)

dy mij q do t thot E ngatrrova dhe e ka mohuar shumn; por asaj shume prej nj mij i shtohet edhe nj mij. Njsoj sikur t thuhej: Kam shkuar n haxh nj her, jo por dy her. Kjo sht e kundrt me rastin e shkurorzimit sepse te shkurorzimi sht fjali fillestare e pavarur, q do t thot kalimi prej asgjje n shtje ekzistenciale. E, pasi q pohohet dika fillestare nuk mund t thuhet se sht br rikujtimi i s harruars, q n kt rast sht thn e pathna e mparshme. Sa i prket fjalive, ku bhet deklarimi, sipas mendimit m t drejt, jan fjali lajmruese.

Shkronja kuptimore EV (ose)

Ev (ose) sht pr lidhjen e dy shtjeve, e jo pr dyshim.251 Nse jan t dy njsi (t dy fjalive) tregon vrtetimin (vendosjen) e dispozits s njrs prej tyre. Nse sht n mes t dy fjalive tregon pr arritjen e garancionit t njrs prej tyre. Kjo mund t hyj n mes t dy emrave e m shum, si f.v.: nse thua: M ka ardhur Zejdi ose Amri. Ose mund t vendoset n mes t dy e m shum foljeve, si f.v.: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Krkove falje pr ta ose nuk krkove falje pr ta Dhe nse ne do tua kishim br obligim atyre q t vrasin veten e tyre ose q t dbohen nga shtpit e tyre. Nuk lejohet q ev t prdoret pr mdyshje. Kjo do t thot se folsi ka dyshuar dika dhe nuk di t prcaktoj njrn prej dy sendeve, nga shkaku se fjala sht e vendosur pr t br shtjen t kuptuar, e nuk sht vendosur pr t br shtjen e dyshimt. Vetm se dyshimi mund t ndodh n fjaln n vetvete, e ajo fjal sht fjala lajmruese. Argument pr kt sht se ev, kur t prdoret n fjali fillestare, nuk shpie n kuptim t mdyshjes, nga shkaku se fjalia fillestare ka kuptimin e vendosjes s fjals q nga fillimi. Prdoret kshtu kur t prdoret n kuptim t drejt. N kt aspekt lidhza ev mund t jet n fjaln urdhrore pr t zgjedhur n mes t dy shtjeve, pr t lejuar ose pr tu penduar e t ngjashme, pr tia prshtatur rastit. Shembull i t pars: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Kompensimi i tij sht t ushqyerit e dhjet varfanjakve mesatarisht, t ushqyerit e familjeve tuaja, ose veshmbathjen e tyre ose lirimin e nj robi. Pasi q ev prfshin njrn prej dy shtjeve t prmendura, ather kur njri thot: Ky sht i lir ose Ky, ose Kjo sht e shkurorzuar, ose kjo, thnia e tij zbret n formn e njrs prej tyre, q do t thot: njri prej tyre lirohet, ose njra prej tyre shkurorzohet. N sheriat ky shembull sht fjal fillestare, por mund t ket kuptimin e lajmrimit, sepse n aspektin etimologjik prdoret pr lajmrim, sa q nse njeriu i bn bashk nj t lir dhe nj rob dhe thot: Njri prej jush sht i lir, ose thot: Ky sht i lir ose ky. Nuk lirohet robi, nga shkaku se sht e mundur se sht duke lajmruar (treguar), sepse sht e mundur q sht prdorur pr rolin e saj primar, i cili rol sht vetm lajmrimi (tregimi).252 Pasi q fjala fillestare sht fjal e rregullt ligjore, fjala e tij Ky sht i lir ose ky, duhet q personi n fjal t jet zotriu, i cili ka t drejt t bj nj gj t till, q ta liroj cilindo, nga shkaku se lajmrimi, gjuhsisht, tregon mdyshjen. Ather paraqitja sht br pr t prcaktuar njrn prej tyre. Kan dal n sken dy dyshime: dyshimi pr fjalin fillestare dhe dyshimi i paraqitjes. Kshtu q ne veprojm me t dyja dyshimet, nga shkaku se e llogarisim fjali fillestare, kushtzohet q sqarimi, kur ka ndodhur lirimi, t jet pr donjrin prej tyre. Nse vdes

njri prej dy robrve, apo dy robreshave dhe thot: Kam dashur ta liroj t vdekurin (vdekurn), nuk i besohet, por prcaktohet tjetri, i cili sht i gjall, q t lirohet ose t shkurorzohet, ashtu q t vdekurin e lm anash nga tema e lirimit apo e shkurorzimit. Nga aspekti se fjala sht lajmruese, personi detyrohet q t sqaroj dhe t shpjegoj, nga shkaku se n fjali fillestare personi nuk detyrohet t sqaroj ka thot, ndrsa e kundrta e ksaj sht te fjalt lajmruese. Replikohet pr kt se ev tregon pr zgjedhje n ajetin e lufts dhe t ndrprerjes s rrugs: Zoti i Lartmadhruar thot: Nuk ka dyshim se dnimi i atyre q luftojn Allahun dhe t drguarin e Tij dhe bjn shkatrrime n tok, sht ve se t mbyten ose (ev) t gozhdohen, ose (ev) tu priten duart dhe kmbt e tyre, ose t dbohen nga faqja e dheut (vendit). Disa dijetar n praktikimin e ktyre dnimeve mendojn se ajeti jep t drejt zgjedhjeje t dnimeve t do lloji prej llojeve t ndrprerjes s rrugs. Prderisa shumica absolute e dijetarve nuk mendojn se ka t drejt zgjedhjeje n mes dnimeve, mirpo dnimi bhet varsisht prej llojit t dnimit. Nuk lejohet q t veprohet me t drejtn e zgjedhjes s pamjes s jashtme t ajetit, nga shkaku se dnimi ekzekutohet n mas t krimit: Vrasja bhet pr vrasje, Vrasja dhe marrja e pasuris (vjedhja me vrasje) dnohet me gozhdim. Vetm pr marrje t pasuris dnohet me prerje t dors dhe kmbs s ans s kundrt. Pr friksim dnohet me dbim nga vendi, q do t thot me burgim t prjetshm, te Hanefijt. Mjafton q ajeti t jet ajet absolut q tregon llojllojshmrin e dnimit . Hadithi i Muhamedit s.a.v.s., i transmetuar nga Ibni Abasi, kur Muhamedi s.a.v.s. e ka caktuar Eba Berzete Hilal bin Uvejmirin el Eslemijins q t mos jet as i emruar, e as t emroj. Kan shkuar te ai njerzit, kan dshiruar q ta pranojn Islamin pran tij, mirpo shokt e tij ia kan zn rrugn (pr t plakitur dhe vrar), ather Xhibrili ka zbritur kt ajet pr ti dnuar ato n kt mnyr: -Kush ka zn rrugn, ka vjedhur dhe ka vrar, t gozhdohet, -Kush ka zn rrugn, ka vrar dhe nuk ka vjedhur, t vritet. -Kush ka zn rrugn, ka plakitur dhe nuk ka vrar, i sht prer dora e djatht dhe kmba e majt. -E kush ka ardhur dhe e pranon Islamin, Islami i ka asgjsuar veprat e kohs s idhujtaris. N nj transmetim tjetr prej tij; Ai q vetm i ka friksuar njerzit n rrug, nuk ka plakitur e nuk ka vrar, ai sht burgosur.253 N kt hadith (haber) sht tekstualizuar se fjala ev, sht pr sqarim dhe prcaktim, varsisht prej llojit t krimit, pa lejuar zgjedhje.254 Prpos ksaj, ev mund t prdoret si alegori pr t treguar prgjithsimin me ndonj argument q e tregon at dhe ather bhet e ngjashme me vavin lidhor, ather kur t prdoret si mohuese. Zoti i Lartmadhruar thot: Mos dgjo prej tyre, mkatar e (ev) pabesimtar, q do t thot: mos dgjo as kt, as at, nga shkaku se fjala prcakton q t mos dgjohet asnjri prej tyre. Kjo sht n trajtn e pashquar, n formn mohuese. Trajta e pashquar n formn mohuese prfshin do njeri t njohur n mnyr t prgjithshme. Nga kjo rezulton se: nse vjen nj person, prbetohet duke thn: Nuk e bj kt e as kt, ai e prish prbetimin nse e bn njrn prej tyre. Nse thot : Kt dhe kt, e prish

prbetimin nse i bn t dyjat, e jo njrn prej tyre, nga shkaku se vavi tregon prbashksin, ndrsa ai sht prbetuar se nuk do ti bj t dyja s bashku e nuk e prish prbetimin nse e bn nj pjes t veprimit. Kjo sht kshtu, nse nuk ka ndonj argument tjetr i cili nuk e tregon gjendjen ndryshe ose thnien se ka pr qllim njrn prej dy shtjeve, si p.sh. Nse prbetohet se Nuk do t bj mkatin e prostitucionit dhe t ngrnies s pasuris s jetimit. Qllimi i ktyre dy shtjeve sht se kan pesh t madhe dhe q kan seriozitet n sheriat. Qllimi sht mohimi i donjrs prej tyre dhe e prish betimin nse njrn e vepron. Ndrkaq, nse prbetohet se: Nuk do t ha peshq dhe t pi qumsht, ky argument, i cili tregon qllimin e kundrt nga shembulli i lartprmendur, qllimi sht q ngrnia e peshkut dhe pirja e qumshtit t mos bhet s bashku n t njjtn koh, e ngrnia e njrs apo pirja e tjetrit nuk e prish prbetimin. Ndonjher fjala ev sht pr lejim. Shembull: Ulu me fukahat ose muhadithint. Dallimi n mes t zgjedhjes dhe lejimit sht se lejimi prdoret n krkimin e njrs prej dy shtjeve dhe lejimin e bashkimit t dy shtjeve, ndrsa zgjedhja prdoret n krkimin e njrs prej dy shtjeve, por duke ndaluar bashkimin e tyre. Dallimi kuptohet nprmjet argumenteve. Kush prbetohet se nuk i flet askujt, prpos filanit ose filanit, ai mund tju flas t dyve, nga shkaku se prjashtimi i t ndaluars sht e lejuara. Shembull: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe atyre q jan ebrej, Ne u ndaluam do kafsh me thundrra dhe dhjamin e lopve dhe t dhenve ua kemi ndaluar, prve (dhjamit) q sht n mishin e kurrizit, n t brendshmet, ose (dhjamin) e lidhur pr eshtra( El Maide146). Pasi q ishte e ndaluar pjesa prjashtuese sht br lejimi i t gjitha ktyre shtjeve. Shembull tjetr: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe mos tju shihen stolit e tyre, prpos para burrave t tyre ose baballarve t tyre N prfundim themi se: fjala ev mund t prdoret si alegori n kuptim t derisa 255 (hata) , nse pas saj sht koha e ardhshme ndrsa para saj nuk sht koha e ardhshme , por para saj sht folja q tregon gjurm, e cila sht urdhror i prgjithshm pr t gjitha kohrat. Ka pr qllim ndrprerjen nga folja e cila sht pas lidhzs ev. Shembull: Do t t detyroj ose (ev) do t ma japsh t drejtn time. Dhe po ashtu thnia e Zotit t Lartmadhruar: Nuk ke ti asgj ndaj tyre, derisa (ev) t pendohen. Pra, nuk sht shtje q ti ti dnosh ose ti prmirsosh deri sa t pendohen ata ose deri sa t dnohen ata. shtja jote sht q t kumtosh shpalljen dhe prpiqesh deri sa t triumfoj feja. Kjo nga shkaku se njra prej t prmendurave nga lidhori apo nga e lidhura e ngrit (e zhvleftson) tjetrn, sikurse e qllimorja me deri sa zhvleftsohet me qllimin. I mora kta shembuj si alegori e ev n kuptim t deri sa, nga shkaku se lidhori i foljes n kt ajet (si p.sh) n emr nuk sht i drejt ose lidhja e kohs s tashme me t kaluarn nuk sht e drejt,, si sht e njohur n gramatik. Kshtu q bie forma e kuptimit t drejt t ose (ev) dhe alegorizohet n at q ka mundsi t ket kuptimin e qllimit, si e shpjeguam m lart.

Shkronja kuptimore Hata

Hata (Deri sa) sht prej shkronjave gjinore dhe shkronjave lidhore.256 N esenc kjo shkronj prdoret pr qllim, q do t thot tregon se ajo ka sht pas saj sht qllimi i para saj, pa marr parasysh a sht pjes e saj. Shembull: Hngra peshkun deri te koka e tij

-ose nuk sht pjes e saj. Shembull: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Deri sa t agoj mngjesi. Kur t thuhet: E shumta e asaj ka sht pas saj bn pjes n at q sht para saj. Vjen n forma t ndryshme: 1. Ndonjher prdoret si lidhor, q n lakim, ka sht pas saj, pason at ka sht para saj. N lidhje, duhet q e lidhura t jet pjes e lidhzs, ose m e vlefshme ose m e pavlefshme. Shembull: Kan vdekur njerzit deri sa (edhe) Pejgambert. E lidhura sht m e vlefshme. Shembull: Erdhn haxhinjt, derisa edhe kmbsort. E lidhura sht m pak e vlefshme. Nuk lejohet q t thuhet: Kan ardhur tek un burrat deri te Hindi, nga shkaku se e lidhura nuk sht pjes e lidhorit. Kushtzohet te lidhori q dispozita t jet ashtu, q t prishet (shkatrrohet) pak nga pak, sa t shpenzohet tr e lidhura, por varsisht prej asaj si e sheh folsi, e jo si sht realiteti. Dispozita n rend t par lidhet me lidhorin. Shembull: Ka vdekur do prind imi deri te Ademi. Nuk mund t prcaktohet lidhja, prpos n thnien e personit: E hngra peshkun deri te koka e tij, . Fjala deri (hata) lidhse nuk mund t dal nga sfera e kuptimit tqllimit, nga shkaku se e lidhura duhet t jet pjes e lidhsit, si e prmendm m lart. 2. Ndonjher hata mund t jet fillestare, ather kur pas saj rrjedh fjalia emrore ose foljore. Nse fjalia sht emrore, ndonjher prmendet kallzuesi i saj. Shembull: I rash popullit deri te Zejdi i hidhruar. Ndonjher kallzuesi anulohet. Shembull: E hngra peshkun deri te koka e tij. sht anuluar deri te koka e tij ngrnia e koks. Nse fjalia sht foljore derisa ose sht pr qllim, ose vetm shkaktar dhe shprblyese, ose vetm lidhse, ose bashkangjitse, pa u llogaritur si qllimore ose shkakore. Nse fillimi i fjals (q do t thot para deri) ka mundsi t ket kuptimin e vazhdimit, edhe pr nj afat, ndrsa pas saj sht e plot q t prfundoj ajo shtje, ather kur t ndrpritet ai qllim Shembull: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Deri sa t japin xhizjen. Deri sa tu jepet leja. N shembullin e par sht e mundur q lufta t vazhdoj, ndrsa pranimi i dhnies s xhizjes i jep fund asaj. N shembullin e dyt: Ndalimi i hyrjes n shtpin e tjetrit vazhdon, ndrsa leja pr t hyr i jep fund ndaless. Nse fillimi i fjals nuk lejon mundsin e vazhdimit dhe prfundimi i fjals prfundimisht tregon prfundimin e veprimit, ndrsa fillimi i fjals sht shkak i foljes q ka ndodhur pas deri (hata), ather ka kuptim, i cili tregon shkakun e shprblimit. Shembull: Pranova Islamin, (u dorzova) deri sa t hyj n xhenet. Pranimi i Islamit nuk detyron q realisht tregon prfundimin e hyrjes n xhenet, mirpo shprblimi i cili llogaritet dhe thirrja e cila bhet pr t. Nse fillimi i fjals nuk meriton t jet shkak i s dyts, ather lidhza hata deri sa ka kuptimin e lidhorit absolut, pa treguar qllimin apo shprblimin. Shembull: Robi im sht i lir, nse vjen te ti nesr (deri sa hata) t drekoj te ti. sht lidhz absolute pasi q sht e pamundur ti jepet kuptimi i qllimit apo i shkakut. sht

i pamundur q ti jepet kuptimi i qllimit, ngase prfundimi i fjals ka kuptimin e drekimit, e nuk sht i plot prfundimi te shkuarja te ai, pra sht ftes pr shkuarje, pr shkak se kushti plotsohet kur veprimi i dyt sht rezultat i drejtprdrejt dhe i domosdoshm i veprimit t par dhe ndrpritet me t. Shembull: Un nuk do t kisha rn derisa t brtassh. Britma sht rezultat i drejtprdrejt dhe i domosdoshm i t rnit dhe lejohet q t jet shkak i ndrprerjes s rnies. sht e pamundur ti jepet edhe kuptimi i qllimit dhe i shprblimit, nga shkaku se veprimi i personit nuk sht shprblim i veprimit t vetvetes, e nuk mund t jet kuptim i drejt shprblimi i vetvetes. Nse fjala hata ka kuptimin e lidhorit, disa kan thn e ka kuptimin e lidhzs s kuptimit t vavit dhe nuk tregon nnrenditje. Mirpo, dijetari Sadru Sheria n librin e tij Keshful Esrar i jep prparsi kuptimit t lidhorit fau, pasi q kshtu e tregon pjesa e jashtme e fjalis, tregon mesin e nnrenditjes dhe t qllimit. Nse shkon dhe drekon pas shkuarjes, pa u vonuar, arrihet mirsia, e nse jo, ather nuk arrihet mirsia.

Shkronjat gjinore
Quhen shkronja gjinore, nga shkaku se mbshtet foljen n emr. Shembull: Kalova te Zejdi, ose emrin me emr, si f.v.: Pasuria e Zejdit. Quhen shkronja shtuese, nga shkaku se thuhet q ti jap (shtoj) kuptimeve t foljeve n emra. 257 Do t flasim vetm pr pes shkronja e ato jan: ba, ala, mim, ila, dhe fi.

1. Shkronja kuptimoreEl-bau
El-bau sht pr ngjitje dhe krkimmbshtetje.258 Ngjitje sht lidhje e nj shtjeje dhe ngjitje e tij. Shembull: Kalova te Zejdi. Krkimmbrojtje prej nj shtjeje n shtjen tjetr. Shembull: Shkrova me laps. Duke pasur parasysh pr krkimmbshtetje dhe mbrojtje ndrhyn n mjetet, ngase n t mbshtetet qllimi njsoj sikurse t hollat n shitblerje. Shembull: E kam bler kt rrob me dhjet drhem. Fjala dhjet sht monedh (t holla); lejohet q t bhet zvendsimi me

tregueshmrin e baut, nga se t hollat (monedhat) nuk jan qllimi i shitblerjes, por sht pasuesi i qllimit n vend t mjetit pr dika. Te Hanefijt bau nuk tregon pr pjesshmrin, sepse n gramatik pr kt nuk ka kurrfar baze. Po t tregonte pjesshmrin, do t vinte shtja q t prsritej dhe do t barazohej me fjaln min, e cila prdoret pr pjesshmrin q tregojn dy fjal nj kuptim; do t vinte deri te bashkdyzimi, pra q nj fjal t ket dy kuptime t kundrta. Q t dyja, barazimi dhe bashkdyzimi, jan n kundrshtim me bazn dhe nuk mund t anashkalohet nga kuptimi i drejt, prpos nse paraqitet dika ka i jep kuptim tjetr. Kuptimi i drejt te bau sht ngjitja. Ibm Xhiniju dhe Ibni Burhani thon: Kush pretendon se bau sht pr pjesshmri, ai ka thn dika n gramatik ka pr gramatikant nuk sht e njohur. Duke u bazuar n kt, Hanefijt thon: Kur fjala bau hyn n mjetin e mes-hit (lmimit), nnkupton gjithprfshirjen e t lmuars. Shembull: Kam lmuar murin me dorn time ose Me dorn time kam lmuar murin. Me kt nnkuptohet se tr muri sht prfshir n mesh (lmim), nga shkaku se muri sht emr i shumics. E kur hyn bau n vendin e lmimit, nnkupton gjithprfshirjen e mjetit, si f.v.: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe lmoni n kokat tuaja. Q do t thot: me duart tuaja lmoni n kokat tuaja, e kjo nnkupton ngjitni (duart) n kokat tuaja, e nuk tregon q t prfshihet tr koka, por tregon vendosjen e mjetit t lmimit n kok dhe ngjitjen e tij pr koke. Dhe si zakonisht, vendosja e mjetit nuk prfshin lmimin e tr koks, nga shkaku se normalisht dora nuk e prfshin tr kokn. Pr kt arsye, n abdest farz sht q t lmohet nj pjes e koks, e ajo sht n mas t shuplaks, e cila prafrsisht sht nj e katrta e koks. Ndrsa te tejemumi nuk dokumentohet lmimi i tr fytyrs me ajetin: Dhe lmoni n fytyrat tuaja dhe duart tuaja prej tij por sht e dokumentuar me sunetet e njohura (meshhura), i cili dokumentim vjen nga Pejgamberi s.a.v.s., i cili i ka thn Amarit: T mjaftojn dy lmime, lmimi i fytyrs dhe lmimi i duarve deri n nyje.259 Shafiijt thon: Kur bau ndrhyn n foljen tranzitive, ajo sht pr ngjitje. Shembull: Shkova me Zejdin dhe kalova te Halidi dhe nse hyn n foljen tranzitive, si f.v: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe lmoni n kokat tuaja, e kjo sht pr pjesshmri, gj q hanefijt e thon t kundrtn. Ka dallim n mes t thnies tnde: Lmova faculetn dhe lmova dorn time me faculetn. N shembullin e par sht gjithprfshirja dhe prgjithsimi, ndrsa, N shembullin e dyt nnkupton pjesshmrin. sht replikuar Ibn Xhiniji dhe Burhani n at se: n gjuhn arabe thuhet se bau tregon pr pjesshmrin dhe kjo shtje sht shum e prhapur. Kt e ka dokumentuar Esmeiju dhe Farisiju, Kutbiju dhe Ibni Maliki, ashtu si sht e shkruar n librin Mugni Lebib. Poeti Eu Dheib Hudheliji, duke prshkruar shokt, thot kshtu: Pin n ujin e detit, pastaj u ngritn. Poett tjer si Xhemil Bethimeet dhe Amr bin Ebi Rebia dhe Abid bin Evsi thon kt. Pos ksaj shkronja bau ka kuptimin edhe t ala. Zoti i Lartmadhruar n Kuran thot: Ndr ithtar t librit ka asish q, po u besove nj sasi t madhe (ari,) ai ta kthen ty at, por ka prej tyre q, po ia besove nj dinar, ai nuk ta kthen ty at, q do t thot se shkronja bau ka ardhur n kuptimin ala te sasia e arit dhe e dinarit.

Ndonjher ka kuptimin Pr shkak teje. Zoti i Lartmadhruar thot: E me lutjen time ndaj Teje, o Zoti im, asnjher nuk kam qen i dshpruar. Disa dijetar kan thn n duan time te Ti Ndonjher mund t ket kuptim shtes, si f.v.: Zoti i Lartmadhruar thot: Dhe mos hedhni me duart tuaja veten tuaj n shkatrrim.

Shkronja kuptimoreAla Mbi

Ala prdoret pr lartsim, q do t thot pr vendosjen e dikaje n dika tjetr, ngritjen e saj dhe lartsimin e saj mbi t.260 Thuhet: Filani sht emiri yn, nga shkaku se emiri sht i ngritur dhe i lartsuar mbi t tjert. Thuhet: Zejdi sht mbi mur. Pasi q kjo fjal n etimologji dhe gjuhsisht sht vendosur pr t lartsuar, ather kjo tregon pr detyrim dhe obligueshmri, nga shkaku se lartsimi nuk sht prvese detyrim ndaj tij, e jo i dikujt tjetr. Shembull: Nse nj person thot: Filani ka mbi mua nj mij drhem, kjo sht obligueshmri pr t, ti lahet borxhi, e jo tjetrkujt, nga shkaku se borxhi ngritet te ai ndaj t cilit sht detyrim. Nga kjo thuhet: I ka hipur borxhi n qaf. Borxhi ngritet dhe hip mbi qaf, varsisht kuptimit dhe prcaktimit t cilit i japim. Ndonjher huazohet (alegorizohet) ala me kuptim t baut, e kjo nse prdoret n kmbime t mallrave, si f.v.: shitblerje, qiradhnie dhe kurorzim. Raporti i tij me alegorin sht se obligimi sht harmonik me ngjitjen pr t ciln sht huazuar. Shembull: Kt rob e bleva nga ti pr (ala) nj mij, e ka kuptimin pr njmij, nga shkaku se ekzistimi i obligimit n mes t mjetit blers dhe mallit dhe lidhja n detyrim sht harmonizuar q fjala ala t ket kuptimin e baut n ngjitje, sa prapseprap e ka kuptimin e baut, nga shkaku se shkurorzimi me pasuri sht kmbim nga ana e gruas; ndrsa te Ebu Hanife ka kuptimin e kushtit dhe t detyrimit. E, kjo duke vepruar me kuptimin e plot t fjals ala. Nga ky mospajtim rezulton se nse dikujt i thot gruaja e tij: M shkurorzo mua tri her pr (ala) tri mij drhem dhe e shkurorzon vetm nj her, te Ebu Hanifja gruaja nuk i jep asgj dhe konsiderohet shkurorzim me t drejt kthimi, nga shkaku se ala n kt moment sht pr kushtzim, ndrsa pjest e kushtit nuk prpjestohen me pjest e t kushtzuars dhe mosekzistimi i saj varet prej kushtit. Po t prpjestoheshin pjest e kushtit n pjest e t kushtzuars, do t duhej q pjesa e t kushtzuars t dal para kushtit; e ather nuk realizohet nnrenditja e menjhershme. E kemi fjaln q n rend t par t ndodh kushti e ta pasoj e kushtzuara. Kjo sht e kundrt me rastin tjetr, nse i thot: M shkurorzo mua pr nj mij, nga se bau sht pr kmbimore dhe prballim. Ajo ka ndodh nprmjet rrugs prballore, ndodh me prballimin nprmjet rrugs krahasuese dhe ktu realizohet mjeti kmbyes me mjetin e kmbyer, gj q sht e kundrt dhe

nuk mund t ndodh me kushtin, nga shkaku se sht i pamundur t ndodh krahasimi me t kushtzuarn. Te Sahibejn(Muhamedi dhe Hasani): N kt rast duhet q gruaja t paguaj nj t tretn e njmij drhemve, nga shkaku se ala n kt shembull e ka kuptimin e baut dhe shkurorzimi sht pa t drejt kthimi, meq shkurorzimi me t holla konsiderohet kmbim nga ana e gruas, e pjest e mjetit kmbyes prpjestohen me pjest e mjetit t kmbyer. Hanefijt mendojn se Ala ndonjher prdoret pr kusht, q do t thot se prdoret n at kuptim sa q kuptohet se: ka sht pas saj, sht kusht i para saj. Shembull: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Besatohen te ti pr at se (ala) nuk do ti prshkruajn Allahut asnj lloj idhujtarie, q do t thot: me kusht se nuk do ti bjn shok Allahut. Zoti i Lartmadhruar, nprmjet thnies s Musa a.s. n Kuran, tregon: E vrteta sht se (ala) un nuk do t them pr Allahun asgj tjetr pos t vrtets, q do t thot se un e kam pr detyr nga urdhri i shpalljes me kusht se nuk do ta them pr (ala) Allahun pos t vrtetn.

Shkronja kuptimore Min

Te gramatikant dhe dijetart shkronja min, n kuptim t drejt, sht pr fillimin e piksynimit.261 Shembull: Prej Bagdadit shkova n Siri. Qllimi i piksynimit sht distanca, e cila thuhet pr emrin e pjess pr trsin, pasi q piksynimi sht prfundimi, e ajo nuk ka as fillim, as mbarim. Ndonjher prdoret pr pjesshmrin e llojit: shembull: Unaz prej ari dhe thnia e Zotit t Lartmadhruar: Largojuni ndyrsirs prej (min) idhujve. Ndonjher sht shkronj shtes: Shembull: Nuk m ka ardhur askush. Kto kuptime, n t vrtet, kthehen n kuptimin e fillim t piksynimit. Kshtu thon analistt. Imam Raziu thot: Te un, e vrteta sht se n t gjitha rastet sht t sqaruarit e gjendjes. A nuk po shihet se si sht sqaruar vendi i shkuarjes, ka sht ngrn dhe ka sht marr. Kshtu, n kuptim t drejt, ka kuptimin e dykuptimshit. Hanefijt kan prmendur shum shtje t kuptimit t min. Prej tyre, nse nj person thot: Nse ka kam n dor prej (min) drhemve deri n tre, t gjitha ka i kam n dor, jan sadaka pr t varfrit. Nse n dorn e tij jan katr apo pes drhem, duhet ti jap t gjitha, nga shkaku se e ka br kushtin prbetim t cilat i ka n dorn e tij. Nse n kushtzim jan m shum se tre drhem, sht i kushtzuar ti jap sadaka t gjitha, sepse jan prej llojit t drhemve.

Shkronja kuptimoreila
ila sht pr prfundimin e piksynimit t objektivit.262 Shembull: Udhtova prej Basrs deri n (ila) Kufe. Ndonjher vjen n kuptimin me, pra s bashku, si f.v.: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe mos hani pasurin e tyre me (ila) pasurin tuaj.

Analistt thon: Kjo shikohet n vrtetimin e prfundimit t kuptimit. Kuptimi i ajetit n kt kontekst: Nuk prfundon ngrnia e pasuris s tyre deri n (ngrnien) e pasuris suaj. N baz t kuptimit t par: Mos bashkoni me pasurin tuaj n shpenzim dhe t vij deri n at mas sa q nuk mund t dalloni pasurin tuaj me pasurin e tyre. Nse fillimi i fjalis nuk prmban n vete vazhdimsin apo prfundimin, shikohet nse mund t ndrlidhet fjala me anulim retorik; at e tregon fjala dhe prcaktohet anulimi retorik. Shembull: Kam shitur deri (ila) nj muaj. Shitblerja sht shtje e realizuar n vete, nuk prmban n vete prfundimin e piksynimit, por fjala deri nj muaj mund t ndrlidhet me anulim retorik q fjalia t tregonte se: Kam shitur dhe kam afatizuar t holla deri nj muaj. Nse fjalia nuk ka lidhje me anulimin retorik, i cili anulim do ti bashkngjitej afatizimit vetvetiu, do t thuhej n fillim t fjalis. Shembull: Ti je e shkurorzuar deri n nj muaj. Ather ndodh shkurorzimi kur t kaloj nj muaj, nse nuk ka ndonj qllim tjetr, si f.v. prfundimi dhe realizimi, por sht fjal e plot. Kshtu sht nse fjala sht e ndrlidhur me kuptimin ila-deri te. Vetm se dijetart kan dhn mendime t ndryshme n fjaln e prmendur pasi ila se fjalaila para saj a prfshihet n dispozitn e fjals apo jo . Cila rregull sht n at rast, kur disa objektiva bjn pjes n dispozitn paraprake, e disa jo. Esenciale te piksynimi sht nse qllimi sht i qndrueshm vetvetiu, q do t thot se ekziston para t folurit dhe jo q do t thot ekziston para t folurit dhe jo q t imagjinohet ekzistenca e saj nga fjala e mparshme (e anuluar), ajo nuk bn pjes n dispozitn e anuluar dukomentuese, por qndron vetvetiu. Shembull: Kam shitur kt bashqe nga ky mur deri aty. Kam ngrn peshkun deri te koka e saj. Q t dy piksynimet (objektivat) nuk bjn pjes n shitblerje dhe ngrnie. Ngjashm me kt sht thnia e Zotit t Lartmadhruar: nga mesxhidi Harami deri te mesxhidi Aksaja. Shkuarja n Isra deri te mesxhidi aksaja nuk sht dokumentuar dispozita nga ky tekst, por kjo sht vrtetuar ne hadithet e njohura. Nse objektivi para t folurit nuk sht vetvetiu objektiv, ather shikohet: 1. Nse prbrja e fjalis nuk prfshin objektivin, ather objektivi nuk hyn n dispozitn para saj. Shembull: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Pastaj plotsoni agjrimin deri n mbrmje Agjrimi nuk prfshin natn. Por, dispozita e agjrimit zgjat deri n fillim t nats, sepse po t hynte nata n agjrim, do t nevojitej t agjrohej 24 or, e kjo sht haram. 2. Nse prbrja e fjalis prfshin objektivin, ather bn pjes n dispozitn para saj dhe objektivi i fjalis sht q t anuloj at ka vjen pas objektivit. Shembull: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe lani fytyrat tuaja dhe duart e juaja deri n brryla. Dora sht emr i shum pjesve t dors q prfshin gishtat e deri nn sqetull. Emri dor prfshin vendin e objektivit dhe mbetet n fillimin e fjalis q prfshin at emr. Pr kt arsye, fjaln dor, n ajetin e tejemumit, sehabet e kan kuptuar se duhet dhn mesh deri nn sqetull. Por, kur sht prmendur deri n brryla kufizimi i obligueshmris s pastrimit t dors, gjat marrjes s abdestit, kur sht thn pastrimi i dors, ather rezulton se prmendja e objektivit sht anulimi i pjesve pas brrylave nga dispozitimi i pastrimit; dhe dispozita nuk l q t vazhdohet pastrimi i pjess tjetr t dors (pas brrylave). Nga kjo fjal rezultojn shtjet n vijim:263

1. Deklarimi i borxhit. Nse vjen nj person dhe thot: Filani mi ka borxh deri n dhjet drhemi i dhjet nuk bn pjes n borxh, duhet nnt, nga shkaku se emri drhem nuk prfshin derhemin e dhjet, e ather prmendja e tij sht kufiri deri te ai (e jo ai vet), e vet nuk bn pjes. Ky sht mendimi i Ebu Hanifes. Dy nxnsit e Ebu Hanifes mendojn se duhet t jet borxhi dhjet derhem, nga shkaku se numri dhjet nuk mund t mendohet ndryshe, por me dhjet pjes, e drhemi i dhjet nuk mund t mbetet i vetmuar. Zuferi mendon se duhet t jet tet drhem, nga shkaku se drhemi i par dhe i fundit jan dy objektiva dhe nuk hyjn n dispozitn e fjals. Tre dijetar t tjer replikojn se drhemi i par bn pjes n fjali, duke u bazuar n traditn dhe tregueshmrin e fjals, e cila tregon ndajfoljen . 2. E drejta e zgjedhjes. Nse nj personi i thot tjetrit: E bleva nga ti kt rrob, me kusht q un t kem t drejt zgjedhjeje deri nesr, n kt rast, e nesrmja bn pjes n t drejtn e zgjedhjes, nga shkaku se kur t prmendet e drejta e zgjedhjes, kjo nnkupton prgjithshmrin dhe prfshin edhe mbas t nesrmes, si sht rasti me shembullin e dors deri n brryl, kshtu q prmendja e dors bn anulimin pas asaj e dispozita tregon kufirin deri aty. Ky sht mendimi i Ebu Hanifs. Dy nxnsit e tij thon: E drejta e zgjedhjes nuk bn pjes n kohzgjatjen e objektivit, nga shkaku se e nesrmja si objektiv nuk bn pjes n prbrje t fjals, pr kt shkak edhe sht quajtur objektivi dhe se dispozita prfundon n prag t saj. 3. Afatizimi i prbetimeve. Objektivi bn pjes n afatizimin e prbetimeve, si f.v.: nse nj person prbetohet se nuk do ti flas filanit deri n muajin Rexhep ose deri n Ramazan, ose deri nesr, vet fjala nnkupton prgjithshmrin, e prmendja e objektivit anulon ka ka pas saj dhe zhduk e nuk anulon afatizimin e dispozits n t. Kshtu q muaji Ramazan bn pjes n afatizim. Ky sht mendimi i Ebu Hanifes, si transmeton Hasan bin Zijad prej tij. Ndrsa, sipas transmetimeve t tjera, q jan m t dukshme, sht mendimi i dy nxnsve t tij se objektivi nuk bn pjes n t. Dy nxnsit mendojn kshtu se ato bazohen n at q sht esenciale e fjals ila, e cila tregon prfundimin e objektivit, kurse Ebu Hanife n kt rast mendon kshtu se bazohet n at se prfundimi i ndalimit t t prbetuarit, dhe obligueshmria e tij pr kompensim bhet n arritjen e fjals ne vendin e objektivit (ramazanit) n dyshim. E ekzistimi i dyshimit bhet penges pr praktikumin e rregulls. Hyrja e objektivit n afatizime sipas Ebu Hanifes Zoti e mshiroft at. Kshtu pra... Gramatikant ndahen n katr medhhebe, sa i prket hyrjes s objektiviti pas ila n at ka sht para saj n dispozitn e fjals. I pari. Objektivi bn pjes n kuptimin e drejt t saj e jo n at alegorik. E dyta: E kundrta e s pars: Objektivi nuk bn pjes n dispozit, prpos nse sht alegorik, si te shembulli i brrylave. E treta: -Ka rol t dyfisht, q do t thot se objektivi bn pjes n dispozitimin e objektivit n ila, nprmjet rrugs n kuptim t drejt dhe, po ashtu, objektivi nuk bn pjes n kuptim t drejt.

E katrta. Nse ajo ka sht pas objektivit sht i t njjtit lloj para saj, e objektivi bn pjes n dispozitn e objektivit; nse objektiv nuk sht i t njjtit lloj, nuk bn pjes. Shembulli i t pars sht shembulli, t cilin e kemi prmendur te brrylat. Shembulli i s dyts sht shembulli i nats n agjrim. Ky sht medhhebi m i preferuar te dijetari Hanefij Sadru Sheriati, nga shkaku se kuptimi i fjals te gramatikant sht: Nse qllimi sht i t njjtit lloj t s qlluars, sht i njjti kuptim t cilin e kan dhn Usulijin. Fjala e objektivizuar prfshin objektivin. Taftazaniju thot: Kto medhhebe (mendime) jan t dobta. Medhhebi (mendimi) m i preferuar te gramatikant sht se: fjala ila tregon hyrjen e objektivit e nuk tregon mos-hyrjen e tij, por secila prej tyre shikohet me argumentim. Prfundim: Fjala ila sht pr prfundimin e dispozits para saj, prderisa, sa i prket asaj se a bn pjes ka sht pas saj n at ka sht para saj, n t ekzistojn shum mendime (medhhebe), sikurse te fjala hata. Mirpo te fjala hata mendimi m i preferuari sht se bn pjes objektivi n prgjithsi, ndrsa, sa i prket rasteve t veanta, ather duhet t shikohet: Nse vet fjala n fund prmban objektivin, si f.v. brrylat, ather objektivi bn pjes dhe quhet objektivi zbrits. Nse vet fjala n fund nuk prmban objektivin, si f.v. nata n rastin e agjrimit, objektivi nuk bn pjes dhe quhet objektivi vazhdues. Muslimi n librin Thubut thot: Ky sqarim kshtu sht i mir dhe i arsyeshm. Shumica e dijetarve t fikut dhe gramatikanve e kan prkrahur unanimisht kt mendim.

Shkronja kuptimoreFi
Fi tregon pr ndajfoljen.264 q do t thot kjo e bn at q hyn n t ,pra n ndajfolje ka sht para saj dhe strehim t saj ose n kuptim t drejt si f.v.: Jam ulur n xhami, ose prcaktore, si f.v. Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Do t ju gozhdoj juve n trupa hurmash, pasi q gozhdimi sht i mundur, por mbi trup, e jo n brendi, sikurse vendosja e dikaje n nj vend; ather sht prdorur fjala fi. Ky sht mendimi i dijetarve dhe shumics s gramatikanve. Kufiint mendojn se vjen n kuptimin mbi, kshtu q prcaktimi bhet kshtu: Do t ju gozhdoj juve mbi trupa hurmash. Pra kjo sht mnyr alegorike. Ka prej fukahave t cilt thon: Ndonjher tregon kuptimin e shkakut. Shembull: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Do t ju ndshkoj pr shkak t mkatit q keni br. Po ashtu thnia tjetr e Zotit t Lartmadhruar: Do t jeni t ndshkuar pr shkak t mkatit tuaj. Thnia e Pejgamberit s.a.v.s.: Pr shkak t (vrasjes) s nj besimtari njqind deve.266 Po ashtu thnia e Pejgamberit s.a.v.s.: ka hyr nj grua n zjarr pr shkak t nj mace.267 T gjitha rastet e prmendura mund ti japin kuptimin e ndajfoljeve paramenduese n mnyr alegorike. Hanefijt kan sjell disa shtje t fikut nga kuptimi i fi-s. Sa i prket ndajfoljes s kohs, ata thon se ka dallim ndrmjet thnies: Kam agjruar kt vit, sepse kjo nnkupton agjrimin e tr vitit, ngaq ndajfolja sht shndrruar n vendin e pasivit dhe nnkupton prfshirjen e pasivit, e kjo do t thot ndrlidhja e foljes n trsi, prpos nse vjen ndonj argument q e tregon ndryshe, dhe thnies tjetr: Kam agjruar n kt vit. E, kjo mund t

realizohet nse ka agjruar nj pjes t vitit, ashtu q t vendos agjrimin deri n mbrmje, n kohn e tij, e pastaj t filloj iftarin, nga shkaku se ndajfolja prfshin koh m t gjat. Nse nj person thot: Ti je e shkurorzuar nesr, shkurorzimi ndodh n fillim t dits, ndrsa nse thot: Ti je e shkurorzuar n t nesrmen, ndrsa ka br nijetin n fund t dits, ai jep sadaka borxh dhe sadaka kaza. E kundrta e t pars, e jep vetm sadakan. Ky sht mendimi i Ebu Hanifs. Dy nxnsit e tij thon: N marrjen e dispozits sht e njjt si n thnien: Ti je e shkurorzuar nesr dhe ti je e shkurorzuar t nesrmen, nga shkaku se anulimi i pjeszs fi dhe thnia e tij n fjali sht e njjt, nga shkaku se nuk ka dallim n mes t thnies: Kam dal n ditn e xhumas dhe thnies Kam dal ditn e xhumas. Ndrsa: nse pjesza fi i shtohet vendit. Shembull: Ti je e shkurorzuar n shtpi, ose n hije ose n diell, shkurorzimi ndodh menjher n at koh, kudo q t jet, nga shkaku se vendi nuk sht vend (ndajfolje) i shkurorzimit, nga se ndajfolja e vendit sht sikurse cilsia e tij, e ajo ka sht cilsi e dikaje, patjetr duhet t jet i vlefshm pr specifikim. E, vendi nuk sht element i vlefshm pr shkurorzim t kohs, nga shkaku se nuk ka dallim n mes t vendit dhe kohs n shkurorzim. Nse shkurorzimi ndodh n nj vend, ai ndodh n do vend tjetr. E, kur nuk sht i vlefshm q t jet specifikues, nuk mundet q fi t ket kuptimin e kushtit, sepse kur ti shtohet shkurorzimit t kohs, sepse koha sht e vlefshme t jet specifikues i shkurorzimit. Pjesza fi mund t jet alegori pr krahasim, nse i mbshtetet foljes. Shembull: Ti je e shkurorzuar n hyrjen tnde n shtpi. Ktu e ka kuptimin me, nga shkaku se folja nuk sht e vlefshme si ndajfolje e shkurorzimit, n kuptimin q ta aktivizoj (ta bj t plotfuqishme at), nga shkaku se folja sht e rastsishme dhe nuk mbetet, dhe sht vshtir t veprohet n kuptim t drejt fi, kshtu q huazohet dhe bhet alegori n kuptim me nga shkaku se ndajfolje n kuptim t me dhe bhet fi (me) n kuptim me dhe ndrlidhet (kushtzohet) shkurorzimi me t ekzistuarin e hyrjes, vetm nse sht kusht i pastr, nga shkaku se ndodh shkurorzimi q n astin e hyrjes e jo m pas dhe bhet n kuptim t kushtit. Bazuar n kt, nse nj person thot: Ti je e shkurorzuar nj n nj, ndodh nj shkurorzim. Vetm se nse ka pasur pr qllim kuptimin me, ather ndodhin dy shkurorzime, pasi q fi-ja ka kuptimin e me. Parafjalt Do t sqaroj ktu disa parafjal, t cilat jan t ndrlidhura me shtje t fikhut; do t prkufizohem n katr parafjal, e ato jan: me prpara pas dhe te. I kam renditur shkronjat kuptimore, nga se ato nuk tregojn kuptim n vete, por marrin kuptim vetm nse bashkngjiten me emra tjer, sikurse shkronjat.

Shkronja kuptimore Me

Shkronja me sht pr prbashksim dhe shoqrim. Esenca e saj sht prbashksia dhe nuk anashkalohet nga ky kuptim.268 Shembull: Erdhi Zejdi me Omerin. Nnkupton ardhjen e tyre s bashku, t shoqruar. Shembull tjetr: Ti je e shkurorzuat nj her me nj her, ose me ato dyja nj her. Shkurorzimi ndodh dy her, pa marr parasysh se a ka pasur kontakt apo jo.

Shkronja kuptimore Para

Para sht pr prparsi.269 Shembull: Ka ardhur Zejdi para Amrit. Prparsia sht cilsi e Zejdit (pra sht cilsi kuptimore, e jo atribut gramatikor). Shembull tjetr: Nse nj njeri i thot gruas me t ciln ende nuk ka kontaktuar: Ti je e shkurorzuar nj her para nj her. Ndodh vetm nj shkurorzim, nga shkaku se prparsia sht cilsi e shkurorzimit t par, e nse ndodh shkurorzimi para kontaktimit, nuk ka vend m pr shkurorzim tjetr. Ndrsa, nse i thot gruas me t ciln ve ka kontaktuar: Ti je e shkurorzuar nj her, para saj edhe nj her, ndodhin dy shkurorzimi, nga shkaku se prparsia sht cilsi e shkurorzimit t dyt, e pasi q e dyta sht cilsuar se ajo sht para t pars, e nuk ka mundsi ti jepet prparsi t dyts, e pasi q ka mundsi q t ndodhin bashk t dy shkurorzimet, pra e dyta me t parn, merret vendimi pr qllimin e tij sa t jet e mundur. E kuptimi i fjals s tij do t ishte pas njrit shkurorzim, i cili ndodh te ti; ndodhin dy shkurorzime n t njjtn koh, nga shkaku se shkurorzimi, i cili ka ndodhur pr her t par, ka ndodhur menjher, e shkurorzimi, i cili sht cilsuar se ka ndodhur para ktij shkurorzimi, ndodh automatikisht n t njjtn koh.

Shkronja kuptimore Pas

Pas sht pr vonsim,269 e kundrta e prparsis. Gjykimi me t pr shkurorzim sht e kundrta e gjykimit para. Nse nj njeri i thot gruas me t ciln nuk ka kontaktuar: Ti je e shkurorzuar nj her pas njhers, ndodhin dy shkurorzime, si sqaruam n shembullin para saj nj her, nga shkaku se vonsimi bhet cilsi e shkurorzimit t par, e nnkupton vonimin nga e para, e kjo sht e pamundur t ndodh pasi q e ka obliguar. Por, ka mundsi q t bhet bashkimi i dy shkurorzimeve dhe t ndodhin dy shkurorzime, duke pasur parasysh se mund ta dokumentojm qllimin e tij n kt mnyr: Nse i thot asaj: Ti je e shkurorzuar nj her pas saj nj her, ndodh vetm nj shkurorzim, si prmendm n shembullin e par (para s pars), nga shkaku se pas sht cilsi e s dyts, e pasi q nuk ka vend dhe nuk mund t ndodh, mbetet fjal e kot dhe e pavlefshme. Vrehet se un kam ilustruar me shembuj me parafjalt para dhe pas, me gruan me t ciln nuk sht br kontaktimi, pr t sqaruar m mir, prderisa me gruan e cila sht br kontaktimi ndodh n t dy rastet, nga shkaku se gruaja nuk sht pa t drejt kthimi n shkurorzimin e par, kshtu q pason shkurorzimi tjetr, prderisa sht n afatin e pritjes (idet).

Shkronja kuptimoreTe
Te tregon gjendjen momentale (prezente).271 Shembull: Nse n njeri, duke i thn tjetrit, deklaron: Te un jan njmij drhem t filanit. Ajo shum te ai jan deponim, e nuk jan borxh, t cilat duhet ti jap nga shkaku se gjendja momentale tregon ruajtjen, e jo detyrimin ndaj tij, sikur ti thot tjetrit: Vendosa kt send te tek ti. Kuptohet se shtja sht pr t ruajtur at send, e nuk tregon pr detyrueshmrin q duhet ti jepet, e q t jet borxh. Kshtu q sht deklarim pr emanet. Bazuar n kt, Hanefijt thon se kto fjal tregojn pr gjendjen n t ciln humbin kuptimet e saj. Nse nj burr i thot gruas s tij; Ti je e shkurorzuar do dit shkurorzohet nj her. Nga shkaku se do dit sht vetm nj gjendje, dhe ndodh vetm nj shkurorzim. Por, nse i thot: n do dit ose pas do dite ose te secila dit shkurorzohet tri her, nga shkaku se deklarimi i titullimit t ndajfoljes qartson seciln njsi n vete (do t thot do dit n vete) dhe do dit n vete dhe prsritet shkurorzimi n do dit.

Kushtorja
Kushtore jan fjalt kushtzuese apo shprehjet kushtzuese. Quhen shkronja, sepse baza e fjals sepse baza e fjals sht shkronja in . sht baz, sepse kuptimi i saj sht prcaktuar posarisht pr kusht dhe nuk ka kuptim tjetr pos saj, pr dallim nga fjalt tjera kushtore, sepse ato prdoren pr kuptime t tjera pos kushtit. Ktu do ti sqaroj katr shkronja, e ato jan: In Idha Meta dhe Kejfe

Shkronja kuptimoreIn
In prdoret pr kusht, q do t thot ndrlidhshmria e nj fjalie t garantuar me arritjen e vetm fjalis tjetr, pa marr parasysh gjendjen e t ngjashme, si sht rasti me idha dhe meta.272 Kjo shkronj merr pjes n shtjen inekzistuese, n at q mendja mendon, q do t thot njeriu sht n mdyshje se a ekziston apo nuk ekziston, apo patjetr nuk ekziston. Shembull: Nse m viziton, do t t nderoj. Nuk lejohet q t thuhet: Nse ke ardhur dje, t kam nderuar. Bazuar n kt, nse nj njeri i thot gruas s tij: Nse nuk t shkurorzoj, ti je e shkurorzuar, ajo nuk shkurorzohet deri n fund t jets s tij ose deri n fund t jets s saj, nga shkaku se mosshkurorzimi sht kushti, t cilin e ka kushtzuar shkurorzimi, e kjo nuk ndodh, pos n momentin e vdekjes, pasi q n at gjendje sht e pamundur t ndodh shkurorzimi dhe t plotsohet kushti i prishjes s betimit. Nse ka kontaktuar, ajo ka t drejt trashgimie, n baz t gjykimit, dbim nga trashgimia, apo si quhet shkurorzimi dbues nga trashgimia

Shkronja kuptimoreIdha
Te kufijint 273idha prdoret si ndajfolje n kuptim t arritjes s nj sendi n kohn kur i mbshtetet asaj dhe folja nuk prfundon n t. Shembull: Thnia e poetit: Kur t jet e paplqyer, e largoj at, e kur t jet mjalt dhe yndyr, e marr dhe e trheq n vete Po ashtu, pr kusht, n kuptim t kushtzimit pr t arritur pjesa e fjalis nse arrihet ajo ka ka ndrhyr n t dhe foljen n kohn e ardhme e bn mexhzum dhe prdorimi i saj bhet n shtje q e pranon logjika. Shembull: Thnia e poetit: Kur t t kaploj varfria, tregohu i kujdesshm dhe kur t vijn ditt e veanta, zbukurohu Te Basrijint Idha sht n kuptim t drejt pr ndajfolje, i bashkngjitet pjess foljore n kuptim t pranimit. Ndonjher prdoret vetm si ndajfolje, pa pasur lidhje me kusht. Shembull: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Pasha natn kur errsohet. Ndonjher prdoret pr kusht, por pa e humbur kuptimin e ndajfoljes. Shembull: Kur t dalsh, dal, q do t thot: dal n kohn kur t dalsh ti. E ndrlidhi daljen tnde me daljen time, ashtu si bhet ndrlidhja e pagess me kusht. Mirpo, ato me t nuk e kan br mexhzum kohn e ardhshme, nga shkaku se nuk ekziston dyshimi i patjetrsueshm i kushtit. Thnia: Do t vij kur t piqet rrushi. N shtpin tnde do t vij ather kur t piqet rrushi. N kt sht br prcaktimi dhe specifikimi. Folja nuk bhet MEXHZUM, prpos kur sht domosdoshmri e vargut poetik, si u tregua n shembullin e lartprmendur. Sipas mendimit t Basirijinve: bn pjes, ose n shtje, e cila ndodh n astin e prmendur. Shembull: Kur sht e paplqyeshme, e largoj at, si treguam m par ose n shtjen, e cila me siguri do t ndodh n t ardhmen. Shembull: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe kur qielli do t ahet, q do t thot idha bn pjes n at q me siguri do t ndodh. Ebu Hanife ka pranuar mendimin e Kufiinjve, ndrsa Ebu Jusufi dhe Muhamedi kan pranuar mendimin e Basriinjve. Pr kt, ata kan rn dakord se, nse nj njeri i thot gruas s tij: Kur nuk t shkurorzoj, je e shkurorzuar, nuk ndodh shkurorzimi deri sa t vdes njri prej tyre, pra njsoj sikurse te thnia Nse nuk t shkurorzoj, si kemi treguar m par. T dy nxnsit (Muhamedi dhe Jusufi) shkurorzimi ndodh q nga momenti kur t prbetohet, sikurse thnia ather kur nuk t shkurorzoj, si do ta tregoj m von, nga shkaku se idha sht emr kohe, e cila z vendin e ndajfoljeve t tjera dhe merr pjes n shtjen ekzistente, q do t thot n shtjen e cila gjendet n at moment. Mendimi i Ebu Hanifes replikohet me shembullin: Nse nj njeri i thot gruas: Shkurorzoje veten kur t duash, ktu idha ka kuptimin meta; pr kt jan t pajtimit t gjith. Gruaja ka t drejt ta shkurorzoj veten e saj, pa prcaktuar ndonj vendkuvendim. Prderisa e kundrta sht nse i thot: Shkurorzoje vendin tnd nse (in) do, ather sht e kushtzuar t caktohet vend kuvendimi. Kundrprgjigja pr kt sht se ka dallim n mes t dy rasteve t shkurorzimit. N shembullin Kur nuk t shkurorzoj, je e shkurorzuar dhe n shembullin tjetr shkurorzoje veten tnde kur t duash. Esenciale sht se nuk ndodh shkurorzimi, sepse shkurorzimi nuk ndodh n mdyshje.

-Nse n shembullin e par fjals idha i japim kuptimin meta, shkurorzimi ndodh automatikisht. -Nse fjals idha i japim kuptimin in, shkurorzimi ndodh n astin e vdekjes, nga shkaku se ka lindur mdyshja n momentin e ndodhjes s shkurorzimit. Shkurorzimi nuk ndodh me mdyshje, kshtu q fjala idha sht shndrruar n kuptim t in. Sa i prket shembullit t dyt: shkurorzimi sht ndrlidhur me momentin e dshirs s gruas. Esenciale ktu sht vazhdimsia e ndrlidhjes, e kjo baz shkputet dhe nuk asimilohet me mdyshje. Nse fjals idha i japim kuptimin in, ajo bie ndesh me bazn dhe ndrpritet me shkurorzimin tjetr, i cili sht i ndrlidhur me dshirn e gruas, e ngritja e bazs nuk sht br me mdyshje. Kshtu sht e patjetrsueshme q fjals idha ti jepet kuptimi meta.

Shkronja kuptimoreMeta
Meta sht pr koh t dyshimt, q do t thot sht posarisht pr ndajfolje.274 Nse prdoret pr kusht, nuk i humb kuptimi i ndajfoljes, gj q ishte e kundrt te fjala idha. Po mos t ishte kshtu, nuk do t ishte se jan t pajtimit meta kushtore dhe foljen n kohn e ardhshme e bn mexhzum. Shembull: Kur t shkosh, shkoj. Poeti thot; Kur t shkosh n mbrmje, do t shohsh dritn e zjarrit t tij aty do t shohsh zjarrin m t mirin, q ka dritn m t mir Bazuar n kt: nse nj njeri i thot gruas s tij Kur nuk t shkurorzoj, ather ti je e shkurorzuar, ndodh shkurorzimi menjher pas prfundimit t fjalis, nga shkaku se ather arrihet kuptimi i ndajfoljes meta, e ajo koh sht ekzistimi n t ciln nuk ka ndodhur shkurorzimi. Si ilustruam me shembuj t msiprm, nse i thot gruas Shkurorzoje veten tnde kur t duash, gruaja ka t drejt t zgjedh q t shkurorzohet sipas dshirs s saj, pa marr parasysh n at vend apo n do vend tjetr dhe n do koh tjetr, kur e sheh t prshtatshme, nga shkaku se meta llogaritet n koh t turbullt dhe prfshin t gjitha kohrat.

Shkronja kuptimore Kejfe

Kejfe sht pyetsor, q do t thot pyet pr gjendjen e posame prej t gjitha gjendjeve tjera.275 I jepet ksaj fjale kuptimi i drejt, kur kuptimi sht i qndrueshm me fillimin e fjalis. Qndrueshmria sht q fjala kejfe t jet e ndrlidhur n fillimin e fjalis. Shembull: Ti je e shkurorzuar si t duash, tregohet mnyra e shkurorzimit. Shkurorzimi me t drejt kthimi dhe shkurorzimi pa t padrejt kthimi. E drejta e mnyrs s shkurorzimit sht n kompetenc t gruas n at vend, nga shkaku se fjala kejfe tregon pr mnyrn e gjendjeve dhe cilsive, e cila ndryshon prej bazs. Kjo sht kshtu nse burri nuk ka pr qllim shkurorzim t caktuar. Nse ka qllim t caktuar, ather shikohet nse prputhet qllimi me at shkurorzim, veprohet ashtu. Nse nuk prputhet dhe ka kundrshtime n qllime, dy shtjet i kundrvihen njra-tjetrs, q t dyja bien posht

dhe mbetet baza e shkurorzimit, kshtu q ndodh shkurorzimi me t drejt kthimi. Kshtu mendon Ebu Hanifja r.a. Te dy nxnsit: Mnyra sht e ndrlidhur me bazn e shkurorzimit. Vlefshmria e shkurorzimit varet prej dshirs s saj, ngase burri e ka ln n kompetenc t saj n fardo mnyre. Duhet q ai ta pranoj shkurorzimin, t cilin e ka ln n kompetenc fardo mnyre, sepse nuk mund t jet as e pacaktuar mnyra prej mnyrave, e as gjendja prej gjendjeve. Kjo sht kshtu, bazuar n parimin e tyre, se: gjrat, t cilat nuk jan konkrete, si f.v. veprimtarit e sheriatit, si shkurorzimi, lirimi robria, shitblerja, kurorzimi e t ngjashme, edhe gjendja, edhe baza jan t njjta, nga shkaku se ekzistimi i tij nuk njihet, po qe se nuk ekzistojn cilsit dhe gjurmt e tij, si dokumentimi i shitblerjes dhe lejimi i kontaktimit, n rastin e kurorzimit; po ashtu, edhe gjurma apo cilsia e menduar n baz, dhe bhen edhe gjendja, edhe baza t njjta; kshtu q varsia e cilsis varet prej varsis s bazs. Nse pyetja nuk sht e qndrueshme me gjendjen, fjala kejfe mbetet, por humb kuptimi i saj. Shembull: Ti je e lir, si t duash. Robi lirohet automatikisht, nga shkaku se pyetja nuk prshtatet me gjendjen (rastin) dhe humb pjesa si t duash, sepse lirimi nuk ka t bj me si t duash. Fjala kejfe nuk prshtatet me fillimin e fjals. Ky sht mendimi i Ebu Hanifes. Prderisa te dy nxnsit e tij thon nuk ndodh lirimi deri sa robi n at vend nuk tregon dshirn e tij pr tu liruar. Ktu po prfundoj sqarimin pr shkronjat kuptimore. U vrejt qart se pr kuptimin e tyre nevojitet shikimi i thell dhe se ndikimi i saj n fikh, ka rndsi Pr kt arsye Ibn hazmi thot: Fikhiju(Eksperti i Fikhut) patjetr duhet t jet gjuhtar dhe gramatikan, prndryshe ai sht i mangt dhe nuk lejohet t jap fetva, pr shkak t padituris s tij pr kuptimin e emrave e m pas n kuptimin e lajmeve.

Autor: Dr. Vehbetu Zuhejli Prktheu: Dr. Musli Vrbani Shkputur nga: Usuli fikhu islam.