Mioduszewski CZTERY SZKICE Z Historii Matematyki

CZTERY SZKICE Z PRZESZOCI MATEMATYKI
Mioduszewski_CZTERY SZKICE.indb 1
07.05.2013 13:05
Piotrowi ktry napisaby to lepiej
07.05.2013 13:05
Jerzy Mioduszewski
CZTERY SZKICE Z PRZESZOCI MATEMATYKI
Krakw 2013
07.05.2013 13:05
Copyright by Ocyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2013
Recenzent: prof. dr hab. Stefan Jackowski
Redakcja i korekta: Zoa Smyk, Klaudia Drd www.e-dytor.pl
Opracowanie typograczne: Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okadki: Irena Czusz
Rysunek na okadce: Jerzy Mioduszewski
ISBN 978-83-7850-280-7
Ocyna Wydawnicza Impuls 30-619 Krakw, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsocyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsocyna.com.pl Wydanie I, Krakw 2013
07.05.2013 13:05
Spis treci
WSTP ................................................................................................................................. 9
NIE KOCHAMY TEGO WIEKU O LEONARDZIE EULERZE .......................................................................................... 13 Bazylea .......................................................................................................................... 13 Akademia na wyspie ........................................................................................................... Euler .............................................................................................................................. Radiszczew ................................................................................................................... Witkacy ......................................................................................................................... Autor ............................................................................................................................. Radiszczew ................................................................................................................... Krlewiec ..................................................................................................................... Mosty ............................................................................................................................ O dowodzie .................................................................................................................. Euler o matematyce .................................................................................................... Euler o Goldbachu ...................................................................................................... Goldbach ...................................................................................................................... Euler o sobie ................................................................................................................ O Eulerze ...................................................................................................................... Euler algebra Stiea ................................................................................................ Autor ............................................................................................................................. Euler. Mathematica sublimioris .............................................................................. Akademie i salony ............................................................................................................... Fryderyk II .................................................................................................................... Witkacy o swoim wieku ............................................................................................ Akademia ..................................................................................................................... Maupertuis ................................................................................................................... Witkacy ......................................................................................................................... O Voltairze ................................................................................................................... Witkacy ......................................................................................................................... Autor ............................................................................................................................. Koniec wieku ......................................................................................................................... Caryca Elbieta ............................................................................................................ Knia Perejasawski .................................................................................................... O Eulerze w Berlinie .................................................................................................. 15 15 18 20 21 22 22 23 24 25 26 27 28 29 31 31 32 37 37 38 39 41 42 43 44 45 48 48 49 49
07.05.2013 13:05
Spis treci
Schuhmacher ............................................................................................................... Krl Stanisaw ............................................................................................................. Euler w Polsce ............................................................................................................. Euler o Rosji ................................................................................................................. O panowaniu Katarzyny ............................................................................................ Immanuel Kant ........................................................................................................... Witkacy ......................................................................................................................... Autor ............................................................................................................................. Zakoczenie ................................................................................................................. Bibliograa ...........................................................................................................................
51 51 52 53 54 55 55 57 58 60
GEORG CANTOR O DEDEKINDZIE, KRONECKERZE I O SAMYM SOBIE .......................................................................................................... 61 Od Autora .................................................................................................................... Zbiory ............................................................................................................................ Wczeniejsze ni liczby ............................................................................................. Rojenia dziecka ........................................................................................................... Moses Mendelssohn .................................................................................................. Fizyczno continuum ............................................................................................... Zbiory czyste ............................................................................................................... Spotkanie (1872) ......................................................................................................... Skromny pocztek ...................................................................................................... Nieprzeliczalno continuum .................................................................................. Krzyk Beotw .............................................................................................................. Kronecker ..................................................................................................................... (1887) Paszczyzna i prosta ....................................................................................... Twierdzenie, ktre powinno by prawdziwe ........................................................ Niechtne przyjcie .................................................................................................... W cieniu Dedekinda .................................................................................................. Starzejcy si mdrzec ............................................................................................... Szaro zbiorw .......................................................................................................... Manifest matematyki wyzwolonej .......................................................................... Dobre uporzdkowanie ............................................................................................. Liczby porzdkowe ..................................................................................................... Continuum ................................................................................................................... Mittag-Leer .............................................................................................................. Acta Mathematica ...................................................................................................... Korespondencja .......................................................................................................... List do Kroneckera ..................................................................................................... Odpowied Kroneckera ............................................................................................ (1885) Odpowied Mittag-Leera ......................................................................... Gottlob Frege .............................................................................................................. Puszkin ......................................................................................................................... Nowe ............................................................................................................................. Poza matematyk ........................................................................................................ Cigi o dwch elementach ........................................................................................ Bilans 1895 ................................................................................................................... Vassilie ....................................................................................................................... Hermite ........................................................................................................................ Hilbert ........................................................................................................................... Felix Bernstein ............................................................................................................ 61 61 63 63 64 65 66 68 69 69 71 71 72 75 75 76 77 77 78 79 80 81 82 82 82 83 83 84 84 85 86 88 89 90 90 91 92 94
07.05.2013 13:05
Spis treci
7
95 96 98 100
Cie sprzed dwudziestu lat ....................................................................................... Powiedzmy co za Cantora ....................................................................................... Dodane po zakoczeniu ............................................................................................ Bibliograa ...........................................................................................................................
MATEMATYCY I FIOSOFY ................................................................................... 101 Wacaw Sierpiski ...................................................................................................... Sierpiski ...................................................................................................................... Bolesaw Modziejowski ............................................................................................ Sierpiski ...................................................................................................................... Modziejowski ............................................................................................................. Modziejowski (sam, o uzinie) ............................................................................... Luty 1917 ...................................................................................................................... Modziejowski ............................................................................................................. Padziernik 1917 ......................................................................................................... Sierpiski ...................................................................................................................... Moskwa 1923 ............................................................................................................... Rok 1928 ....................................................................................................................... Po latach ....................................................................................................................... 102 103 104 105 108 110 115 116 118 119 119 120 122
DWIE WARSZAWY Tomasz Grabiski ................................................................... 123 ZENON WARASZKIEWICZ 19091946 .................................................................. 123 Ruziewicz ..................................................................................................................... Casimir ......................................................................................................................... Rajchman ..................................................................................................................... Rosja .............................................................................................................................. Seminarium na Oczki ................................................................................................ O sobie .......................................................................................................................... Zy znak ........................................................................................................................ Samuel i inni ................................................................................................................ Pan Begagon ................................................................................................................ Rwnie w Teksasie ................................................................................................... 12 maja .......................................................................................................................... Wycieczka .................................................................................................................... Julian ............................................................................................................................. Moskwa 1935 ............................................................................................................... Zarankiewicz ............................................................................................................... Borsuk ........................................................................................................................... Bronisaw ...................................................................................................................... Widmo Darwina kry po Europie ......................................................................... Zowrbny rok 1935 ................................................................................................. Pan Witold ................................................................................................................... Konikty ....................................................................................................................... Fritz Rothberger .......................................................................................................... Habilitacja .................................................................................................................... Depresja ........................................................................................................................ Supecki ........................................................................................................................ Fatalne emocje ............................................................................................................ Scholastyka .................................................................................................................. Rzeczywisto .............................................................................................................. 124 125 126 126 127 128 129 129 130 131 131 132 134 135 135 136 137 137 139 140 141 142 143 143 145 145 147 147
07.05.2013 13:05
Spis treci
Bolszewicy .................................................................................................................... Prawosawie ................................................................................................................. Kontinuum Knastera ................................................................................................. Po wielkiej konferencji .............................................................................................. Sowiety .......................................................................................................................... Sierpiski ...................................................................................................................... Francuzi ........................................................................................................................ Szkoa polska ............................................................................................................... Morena czoowa ......................................................................................................... Teoria witzu ............................................................................................................. Rappaport ..................................................................................................................... Steckel ........................................................................................................................... Henryk .......................................................................................................................... Steinhaus ...................................................................................................................... Dybuk ............................................................................................................................ CR paryskie .................................................................................................................. Radio Breslau ............................................................................................................... Skcona Europa ......................................................................................................... Stoiow .......................................................................................................................... Espaces separables ...................................................................................................... Retrakty i relacja tau .................................................................................................. Topologia ..................................................................................................................... Tradycja petersburska ............................................................................................... My i matematyka ........................................................................................................ Banach .......................................................................................................................... Lww ............................................................................................................................. Sierpiski ...................................................................................................................... Za poudniow granic .............................................................................................. Lider .............................................................................................................................. Matematyka Sierpiskiego ....................................................................................... Filozoa matematyki .................................................................................................. Polska lekko myli ................................................................................................... Tomsk ........................................................................................................................... Rzeczywisto .............................................................................................................. To pewnie bd ............................................................................................................ Emigracja ...................................................................................................................... Krakw .......................................................................................................................... Nikodym ....................................................................................................................... Druga stolica ................................................................................................................ Te Deum ....................................................................................................................... Summa topologiae ...................................................................................................... Cienie zawodu ............................................................................................................. Begagon ........................................................................................................................ 26 sierpnia .................................................................................................................... Posowie ................................................................................................................................. Wojna ...........................................................................................................................
148 149 150 150 151 153 153 154 155 155 156 157 157 158 159 160 161 162 162 164 164 165 166 167 168 169 169 170 171 172 173 173 174 174 175 175 176 176 176 177 177 178 180 181 182 182
07.05.2013 13:05
WSTP
C
ztery szkice przedstawione w tej ksice dotycz matematyki, a dokadniej, pewnych wydarze matematycznych nalecych ju do historii. Pojawiaj si w nich fragmenty, ktre wychodz poza matematyk. Czy te dygresje nieraz do obszerne powodowane byy jedynie pogoni za anegdot, czy te mgby w tym by jaki wikszy sens? Autor nie odpowie na to pytanie, bo sam chciaby wiedzie, w jaki sposb geniusz czasu i miejsca, objawiajcy si zazwyczaj jako sytuacja spoeczna, a nawet jako zjawisko natury, mgby mie wpyw na prawdy matematyczne uznawane za wieczne. Nie wiemy, ale te i nie przyjmujemy popiesznie zbyt prostych rozwiza, dlatego podpatrujemy. Czujemy si nieraz nieswojo w tej roli, odczuwajc na sobie surowy wzrok Eulera, kiedy zagldamy w myli, ktre on mia tylko dla siebie. Niezasuenie korzystamy z przewagi, jak daje znajomo pniejszego biegu spraw, wgldajc w nie zawsze doskonae poczynania naszych poprzednikw. Sumujc uamki 1/2n dostajemy 1. Ale oczywiste jest jedynie to, e dostaje si nie wicej ni 1. Wtpliwoci zasiane przez Zenona z Elei usunli Eudoksos i Archimedes. Jeli sumujemy wszystkie uamki 1/n, przekraczamy, zwikszajc n, wszelkie moliwe wielkoci cakowite. Pokaza to w XIV wieku Mikoaj Oresme, biskup Lisieux. Jeli sumujemy jedynie uamki 1/n2, dostajemy wielko skoczon, co pokaza sposobem nalecym ju do calculusu Evangelista Torricelli. Jego metoda nie pozwalaa jednak na podanie dokadnej sumy. Poda j Leonard Euler, ktremu powicony jest pierwszy z zamieszczonych tu szkicw. Suma uamkw 1/n2 jest 2/6. By to wielki wynik, ale Czytelnik zapyta, skd to ? Niech wyjanieniem zostanie to, e liczba jest polem koa o promieniu 1, a na poow tego pola na stulecie przedtem wzr /2 = 2/1 8/9 24/25 35/36 poda John Wallis. W czasach Eulera uzyskiwaniu tego rodzaju wynikw suya mocno ju rozwinita teoria szeregw potgowych opisujcych wszystkie znane funkcje, w szczeglnoci trygonometryczne. Nie wahajc si wej w trudne obliczenia przy mnoeniu szeregw, Euler dosta nie tylko wzr na sum odwrotnoci kwadratw, ale i na sum odwrotnoci czwartych potg i dalszych parzystych.
07.05.2013 13:05
10
Wstp
Nie umia jednak nic powiedzie o sumie uamkw 1/n3. Dopiero w XX wieku stao si wiadome, e nie jest to liczba wymierna. Wspomniane niepowodzenie nie powalio Eulera, podobnie jak nie powalia go hipoteza Goldbacha, nazywana zabjcz hipotez, ktrej Euler nie rozstrzygn, a ktrej niedawno powicono powie. Jako chopca nazywano Eulera Sonnenknabe. Umia si cieszy take i w dojrzaym wieku z kadego uzyskanego wyniku, nie omijajc rzeczy drobnych. Prostym zadaniem, jakim by problem mostw krlewieckich, zapocztkowa topologi paszczyzny, poddajc pod wtpic rozwag stwierdzenie, e przechodzc trzy mosty na rzece, jestemy dwa razy na kadym z jej brzegw. Ale umoliwiao ono rozstrzygnicie zadania i przyj je za pewnik. Euler znajdowa czas i na prac nad podnoszeniem na wie wielopudowego kookoa, i czas na pytania z salonu Sanssouci o prawdziwo zasady najmniejszego dziaania. A moe tak mu si ukadao ycie i nie musia tego wypowiada jako swego credo. Wypowiada je wspczesny nam Sir Michael Atiyah, ktry przestrzega modego matematyka przed wyborem w matematyce drogi liniowej, przed niedostrzeganiem w matematyce rzeczy przygodnych. Ale moe i rodzaj zada ma znaczenie, bo wedug Platona arytmetyka oywia umys, a trzy mosty na rzece potra zatrzyma myl na dugo. W nastpnych szkicach napotkamy matematykw innego usposobienia, chocia wyczmy od razu mdrca Richarda Dedekinda i twrc polskiej szkoy matematycznej Wacawa Sierpiskiego, na ktrego temat autor w czwartym szkicu pozwoli sobie na kilka artw. A wyczmy jeszcze (nie wymieniajc wszystkich) Hugona Steinhausa, ktry matematyk widzia we wszystkim wok. To, co wok nas oywia matematyk. Bez dopywu bodcw z zewntrz myl si zatrzymuje, wydaje si, e mogaby wtedy dry gbiej, ale tak nie bywa. Gwn postaci drugiego szkicu jest Georg Cantor, bardziej prorok ni twrca teorii mnogoci, ktra ma wielu ojcw od staroytnoci poprzez scholastyczne redniowiecze, te zreszt bardzo rnorodne. Cantor nie zna, jak si zdaje, tego rodowodu, widzc pocztkowo w rozwijanej przez siebie teorii naturalne przeduenie arytmetyki. Dopiero kiedy wszed w pozaskoczono, zrozumia, jak wielkie oczekiwania stawia przed nim i sama teoria, i pojawiajcy si jej entuzjaci. Problemem chocia nieco pniejszym sta si mody wtedy David Hilbert, ktry odsun Cantora od wpywu na dalszy rozwj teorii, wymuszajc na Zermeli jej aksjomatyzacj. Potrzeby aksjomatyzacji nie widzia ani Felix Hausdor, ktremu zawdziczamy lemat Zorna, ani Wacaw Sierpiski, dla ktrego pewnik wyboru by jeszcze jednym spord rodkw dowodowych. Cantor nie zapanowa nad tym, w co wcigna go matematyka. Bo matematyka wciga, kradnie czas to Vito Vilterra i nie kady potra jak Henri Lebesgue dokona w niej w por rzeczy wanych, odci si od nich i nie wraca do nich nawet w roz-
07.05.2013 13:05
Wstp
11
mowach. Zagadk pozostaje Dedekind, ktry zbiory widzia zawsze jako wcielone w zjawiska i sytuacje, co bardziej odpowiada autorowi tych szkicw i co w niektrych miejscach akcentuje. Szkic o Cantorze jest przepeniony matematyk, nie znaczy to, by w innych szkicach matematyka bya niewana. Tak nie jest, ale wiedzc, jak trudno wej w jej szczegy, zostawiamy j w dalekim tle. Matematyka moskiewska bo do niej si ograniczamy, omawiajc w nastpnym szkicu matematyk rosyjsk jest przedmiotem duego zainteresowania historykw matematyki. Egzotyczna rosyjsko i czas porewolucyjny, w ktrym rozkwita, prowadzi u autorw spoza sowiaskiego krgu do zachwytw tam, gdzie my chcemy po prostu zatrzyma si na dusz chwil. We wczeniejszym szkicu o Eulerze wspominamy problem dwch stolic. Autor woy tam w usta Witkacego zdanie przypisujce rosyjski bolszewizm ju samej idei Petersburga. Jest jaka specyczno bolszewizmu moskiewskiego okresu rewolucji, ktry zaistnia rwnie i w tej stolicy, gdzie cerkwi jest sorok sorokow, bo rewolucja bya w kocu przeciwko czemu. Floreski wyznawca imiesawija bra czynny udzia w yciu sowieckim. Nie odmawia udziau w yciu instytucjonalnym Nikoaj uzin. Jeli co naleaoby wyrni w ideowym yciu moskiewskiej bohemy naukowej, to nie ten czy inny kierunek ideowy, lecz temperatur, ktra zrwnywaa postaw antagonistw, Nikoaja uzina i Pawa Aleksandrowa. Napicie mylowe przenosio si na matematyk, ktra, nie odrniajc sowianolw od zapadnikw, bya wszake czua na intensywno napi. Niewane, e spr toczy si akurat o zbiory analityczne, mimo to te konikty, tak dla nauki zwyczajne, umieszczone w czasach przemiany i przeomu, nabray znacze przerastajcych prawd matematyczn. Tego daru od losu nie mieli matematycy bezbarwnych historycznie pierwszych dziesitkw lat XIX wieku, mimo e w matematyce by to wanie czas przeomu dokonanego przez Augustinea Louisa Cauchyego. Dlatego potna matematyka martwego ideowo XXI wieku te moe na tle historii nie zaistnie. Opisana w czwartym szkicu matematyka to historia sama w sobie. Dotyczy ona wyjtkowego okresu matematyki polskiej, jej dwudziestu lat midzy wojnami. Sprawia kopot autorowi, ktry oniemielony tematem sign po pomoc Tomasza Grabiskiego, swego pradziadecznego Wuja, jednego z tych Wujw, jakich mona znale w kadej rodzinie i o ktrych kr legendy. Oddalony czasem i profesj od warszawskiego dwudziestolecia, daleki od spraw tamtego czasu i matematyki jakichkolwiek lat i wok niej sporw, Tomasz Grabiski odbiera jej histori jak szum strumienia, bez odniesie do jakichkolwiek znanych przypadkw szczeglnych. Wuj Tomasz wcielony w posta emerytowanego profesora Uniwersytetu w Penzie przekaza autorowi zarys tego szkicu pewnego dnia, gdzie w latach dziewidziesitych.
07.05.2013 13:05
12
Wstp
Uniwersytet w Penzie, pooony na wysokim piaszczystym brzegu Rzeki, istnieje. Zaludniaj go pasjonaci. Genialnoci si nie wymaga. Tamtejsi uczeni nie maj gabinetw. Kiedy si spotkaj, nie poprzestaj na powiedzeniu dzie dobry, lecz zatrzymuj si i rozmawiaj. Przedeptane cieki s ladem ich przemyle. Widzimy w tym szkicu midzywojenn matematyczn Warszaw oczami Zenona Waraszkiewicza, ktry nie nalea do jej postaci pierwszego szeregu, co nie przeszkadzao mu by uwanym obserwatorem. Jego monolog wewntrzny nie mg by przez nikogo spisany wiernie. Autor zoy go z faktw cile matematycznych, ale te i z zasysze od osb, ktre Zenona Waraszkiewicza znay. Ich rdem bya przede wszystkim ywa matematycznie obecno prac Waraszkiewicza we wrocawskim seminarium Profesora Bronisawa Knastera, ale te yczliwe o Waraszkiewiczu uwagi usyszane od Profesora Karola Borsuka, rzeczowe omwienie przez Profesora Stanisawa Hartmana jednej z prac nieco starszego od siebie kolegi i kilku o nim uwag, oraz emocjonalne przypomnienie Profesora Lecha Wodarskiego, ktry jako asystent katedr matematycznych w latach tu powojennych wspdziaa z wczesnym docentem, a pniej profesorem Waraszkiewiczem w organizowaniu ycia matematycznego w odzi. Profesorowi Krzysztofowi Tatarkiewiczowi zawdzicza autor jedynie tylko jemu znane szczegy matematycznej topograi midzywojennej Warszawy. Czasem plcze si chronologia. Ale i ocjalnie podane daty nie zawsze s pewne. We wspomnieniu wygoszonym na posiedzeniu Oddziau dzkiego Towarzystwa Matematycznego w 1947 roku Profesor Stanisaw Mazur mwi o Zenonie Waraszkiewiczu jako o zmarym w 1946 roku. Kronika Towarzystwa odnotowuje sze jego odczytw latem i jesieni 1945 roku, bdcych, jak si zdaje, jego dorobkiem lat wojennych, wynikiem mocowania si z fatalnym problemem. Na cmentarzu jak si autor dowiedzia od zaprzyjanionego Profesora Przemysawa Skibiskiego widoczna jest data 21 grudnia 1945.
***
Wydanie ksiki autor zawdzicza Profesor Zoi Ratajczak, jej zachcie, a w istocie wymuszeniu na autorze nadania obecnej formy gotowemu od kilkunastu lat tekstowi, i jej licznym wskazwkom. Do obecnego stanu a nie chodzio tu bynajmniej jedynie o sprawy poprawnoci doprowadziy tekst Zoa Smyk i Doktor Klaudia Drd. Za wspprac w decydujcej fazie wydawniczej autor dzikuje caemu zespoowi Ocyny Wydawniczej Impuls, a przede wszystkim Danucie Porbskiej, ktrej przychylno i szybkie decyzje umoliwiy dotarcie do Czytelnikw w tak niedugim czasie. Za projekt okadki autor dzikuje Irenie Czusz, a za profesjonalnie wykonane rysunki Annie Bugaj-Janczarskiej.
07.05.2013 13:05
NIE KOCHAMY TEGO WIEKU O LEONARDZIE EULERZE

BAZYLEA
Wziwszy ostatnie alpejskie dopywy, Ren mija Bazyle i kieruje si na pnoc ku ziemiom niemieckim, zostawiajc na poudniu szerok bram wiodc do Burgundii. Otwarta ku obcym ziemiom, Bazylea ley u wylotu obszaru Konfederacji Szwajcarskiej. Ren czy j bezporednio z Holandi, dokd jest przez to bliej ni do niemieckich krajw Badenii i Wirtembergii. Europa jest w zasigu wzroku, ale w Szwajcarii jest si obywatelem, a tam poddanym. Nie od bogactwa i nie od przywileju wadcy zaley los obywatela, lecz od tego, kim jest wrd sobie rwnych. Wiara luteraska zakorzenia si tu nie z nadania ksit. Po latach zrosa si z obyczajem Szwajcarw, ktrzy nawet rozproszeni po wiecie rozpoznaj si jako czonkowie wsplnoty. Leonard Euler pozosta do koca ycia obywatelem Szwajcarii. Mia dwadziecia lat, kiedy wyjecha, ale zagadk pozostaje jego poegnanie Szwajcarii na zawsze. W czasie swego dugiego ycia nigdy potem, nawet na krtko, nie odwiedzi Bazylei. A wyjeda stamtd niechtnie. Mimo e mia ju dawno zaproszenie do Petersburga, zwleka z wyjazdem, czekajc na decyzj jury, w ktrego gestii byo powoanie go na katedr zyki na Uniwersytecie w Bazylei. Bardzo przey odmow, ktr powzito jeszcze przed rozpatrzeniem jego stara na waciwym posiedzeniu. Czy powodem tej odmowy by mody wiek? Mia wtedy dwadziecia lat. Zachowa si jego list do ojca, pisany kilka lat pniej z Petersburga, w ktrym zapewnia o swoim przy-
07.05.2013 13:05
14
Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze
wizaniu do Rzeszy Szwajcarskiej, ale zapewne wczeniej o to pytany tumaczy w sposb uwikany swoj pewn ju obco, ktra nie pozwala mu si w przyszoci widzie w Bazylei. Bdc w Berlinie, potraktuje zaproszenie go do Bazylei na katedr po zmarym Janie Bernoullim jako kurtuazyjne i odmwi. Wczeniej sam mistrz Jan zaprasza go w odwiedziny. Po mierci ojca, wybiera si po matk, by zabra j do Berlina. Matka wyjeda mu naprzeciw do Frankfurtu, ale nawet ta blisko nie staje si dla Eulera okazj, by do Bazylei wpa cho na krtko. Nie rozwiemy tej zagadki, nawet jeli wejdziemy w jego dziecistwo. Biografowie s skpi, a powd wydaje si prosty. Euler nie by cudownym dzieckiem, o ktrym w rodzinie cigle by si mwio. Nawet kiedy by ju sawny, nie powstaway apokryfy. Ojciec Eulera by pastorem w maej miejscowoci na prawym brzegu Renu, od ktrej do Bazylei byo godzin drogi pieszo. Tam te w roku 1707 przyszed na wiat Leonard. W domu pastora rodzina ya skromnie, ale nie biednie. Euler by najstarszy z rodzestwa. Mia brata, ktry nie doy pnego wieku, i dwie siostry. By chopcem lubianym, agodnego usposobienia, sonecznym chopcem, jak go nazywano. Takim by i pniej. Biografowie jednak s i co do pniejszych jego lat oszczdni. Przygotowanie szkolne odebra w domu. Mimo e ojciec, mionik matematyki, pozna si na jego talencie matematycznym, to widzia go zgodnie z tradycj rodzinn na studiach teologicznych, na ktre Euler wstpi, majc trzynacie lat, a skoczy majc siedemnacie. By to wiek zwyczajowo przyjty dla studiw. Jego talent matematyczny zauway Jan Bernoulli, ktry po starszym bracie Jakubie obj w Bazylei katedr po czasowym pobycie w Holandii. Odtd ycie Eulera bdzie na stae zwizane z rodzin Bernoullich, przede wszystkim z Mistrzem Janem uwaanym wtedy za pierwszego wrd matematykw oraz jego synami Mikoajem i Danielem, rwnie matematykami. Byli najlepsi, ale miejsca dla siebie musieli szuka poza swoim krajem. Przyszy zaproszenia z Petersburga, na ktre patrzono tyle z nadziej, co z obaw. Euler wyjecha do Petersburga w roku 1727, dwa lata po Mikoaju i Danielu. Wiek XVIII, mimo e wchodzi w trzeci dziesitek, jeszcze si prawdziwie nie zacz. W naukach byy to jeszcze lata Newtona i Leibniza. Na Voltairea przyjdzie dopiero czas. Akademia na Wyspie Wasiljewskiej w Petersburgu dopiero si tworzy. Jeszcze nie zapytuje si, czy Bg istnieje, chocia zaczyna ju istnie na wiele sposobw. O niewolnictwie si syszy. Jest gdzie daleko. Ale s ju wolnomylni, do ktrych w kocu bdzie nalea ten wiek.
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
Morza zapenilimy okrtami Przysta im budujc wspania. Bdziemy z niej wypywali W dalekie oceany wyjte z Radiszczewa1.
EULER
Ju dziesi lat, a nie znam tutejszego wiata, chyba e Wysp Wasiljewsk, na ktrej mieszkam i na ktrej jest Akademia2. Wychodz std dwa mosty, ktre jednak rzadko przechodz. Gron rzek spywaj wody wielkich jezior Pnocy. Jej paskie brzegi nie przypominaj niczym pagrkw Jurajskich i agodnych ukw Renu, z ktrych jeden wdziera si w samo serce Bazylei. Woda w niej czysta i niczym niezmcona. Wida piaszczyste dno i pywajce wolno pod prd ryby. Po przejciu mostu nie napotykam miasta, lecz carsk rezydencj, kilka gmachw i wiejski targ, na ktry mieszkacy skar si, e drogi. Miasto stoi na palach i w pobliu nie ma wiejskich osiedli. W Akademii tygodniowy rytm zaj, ktrymi mona regulowa zegar. Mistrz Jan Bernoulli nie wyobraaby siebie jako matematyka uczestniczcego regularnie dwa razy w tygodniu w posiedzeniach Konferencji, na ktrych jednym razem recytuje si poezje (oni wszyscy tu pisz), a innym razem
1 Aleksander Radiszczew (17491802) odby studia na Uniwersytecie w Lipsku, po ktrych by przeznaczony do pracy w urzdach pastwowych w Petersburgu. Krytyczny obserwator ycia rosyjskiego podczas panowania Katarzyny II. Za ksik Podr z Petersburga do Moskwy osadzony w roku 1790 w Twierdzy Pietropawowskiej i zesany na Sybir. Ksika nie zawieraa treci antypastwowych, ograniczaa si do obserwacji obyczajowych i oglnych reeksji na tematy spoeczne, niekoniecznie wycznie Rosji. Przedmiotem wielu uwag w jego ksice by los Indian amerykaskich. Znany jest jako autor poematu Oda do wolnoci. 2 Akademi Nauk zaprojektowa i zaoy Piotr I, ale otwarcie nastpio za panowania jego ony Katarzyny.
07.05.2013 13:05
16
przedstawia si sposb podnoszenia na wie wielopudowego kookoa. Na tych posiedzeniach przedstawiam co miesic traktat z matematyki sublimioris. A taki rytm wanie tu osignem, sam go zreszt sobie narzucajc. Mistrz Jan princeps mathematicorum od czasu, kiedy nie ma wielkiego Newtona spaceruje jak dawniej po nabrzeu Renu, jego traktatami s listy do przyjaci, a pasj spory o priorytety, wymiana opinii, przede wszystkim i najchtniej ostrych, o przyjacioach. Tu mog przej si po 10 Linii, bo tak nazywa si ulica, na ktrej mieszkam. Kartezjusz marzy o miastach z kratownic ulic. Szkoda, e tego nie zobaczy. O wielkim Londynie mwi, e jest przytuln prowincj, w ktrej Newton prowadzi ycie zacnego dentelmena. Wyobraaem podobnie siebie kiedy w maej Bazylei. Tu rwnie maj star stolic, w ktrej jak sysz ycie pynie wiejskim rytmem, gdzie kolorowych cerkwi sorok sorokow, otoczon lasami i wiecem miast i monastyrw starej Rusi. Kaprys Wielkiego Piotra sprawi, e maj stolic na osuszonych bagnach. Przy zmianie panowania dwr wybiera si na koronacj do Moskwy i przebywa tam tak dugo jak moe. Ktrego razu nie wrci. Mogo to si zdarzy ju teraz, bo obecny pobyt w starej stolicy trwa trzy lata. Nie wytrzyma tamtejszego pobytu mody car, biedny kilkunastoletni chopiec, ktry sprawia swoim zachowaniem i zdrowiem kopoty3. Opowiada mi co o tym Goldbach, ktry mia piecz nad jego ksztaceniem. Rok 1734 zacz si tu uroczystym wjazdem carycy Anny. Bylimy zaproszeni do dworu z penym ceremoniaem, co jeszcze bardziej utwierdzio mnie w przekonaniu, e to nie dla mnie, e Petersburg jest dla mnie tylko po to, by y i oblicza. Na ceremonii zjawia si mnstwo osb, dla ktrych Akademia istnieje dla synekur przy dworze. Korzystaj z nich take i niektrzy z obcych. Ale nie Mikoaj, ktry umar tu niedugo po przyjedzie. I nie Daniel, ktry wyjecha dwa lata temu. Jestem profesorem, mam ju tu dom, on i dzieci, ale nie widz tu siebie duej. Dlaczego wyjechaem a tak daleko? Nie chciano mnie w mojej ojczynie, wic czy mogem odrzuci wspania moliwo zobaczenia czego, czego w mojej Szwajcarii tak mi zazdroszczono? Ojciec popiera ten wyjazd w nieznane, bo uwaa, e nie mona uchyla si od ycia. Ale przede mn tylu innych w ostatniej chwili rezygnowao. Gdybym urodzi si Anglikiem, nie musiabym wyjeda, by bra udzia w nauce. W Anglii nie ma imperialnych Akademii, w ktrych w naszym owieconym wieku, na wzr Aleksandrii, implantuje si nauk. Ma Akademi Pary, ale tam nie chc obcych. Krl pruski bdzie mia niezadugo Akademi w Berlinie. Zaprosi tam starego Bernoulliego i uwielbianych przez siebie
3 Meandry dziedziczenia rosyjskiego tronu i inne szczegy ta historycznego wieku XVIII w Rosji mona przeledzi, czytajc odpowiednie tomy 15-tomowej Historii Rosji; S.M. Soowjow, Istorija Rossiji s drewniejszych wriemien, Moskwa 1963.
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
17
Francuzw. Pewnie ufunduj sobie Akademi krlowie sascy, jak tylko zakocz pomylnie wojny domowe. Dom sabaudzki ma Akademi w Turynie. Jestemy tu zorganizowani w grup dziesiciu profesorw i tylu adiunktw. Jakie to niepodobne do Kartezjusza, ktry pisa swoje traktaty, siedzc w maym holenderskim miasteczku. Ale i przestroga. Ju w jego czasach krlowie odkryli, e nauki daj pastwu potg. Wtedy potg dawaa artyleria, teraz potg i bogactwo daje nawigacja. Krlowa Krystyna zaprosia Kartezjusza do Sztokholmu. Miaa kaprys brania nauk w mrone ranki. Kartezjusz nie wytrzyma pierwszego. Ale traktowano go jako kawalera-szlachcica. Mnie pac. W Europie nie ma zwyczaju paci za rozprawy naukowe pisane z potrzeby wewntrznej. Przyjmuj wic ze zrozumieniem zlecane mi prace praktyczne. Przez pierwsze lata byem lejtnantem marynarki, co mi nawet imponowao. Zajmuj si gwnie dla potrzeb nawigacji soczewkami, recenzuj projekty statkw i mostw. Jestemy zorganizowani na wzr manufaktury. Zapewne tylko we Francji byoby to moliwe. Wedug tradycji europejskiej do zamknitego klanu uczonych wchodzi si drogami znanymi z dawnych tradycji cechowych. U nas Bernoulliowie sami dla siebie tworz cech. Na uniwersytetach ludzie dobieraj si wedug zainteresowa i charakterw. Wolny zawd i pozycja spoeczna przykadem de lHospital zbliaj pewnych ludzi do krgw naukowych. W listach do Mistrza Jana nie pisz, e awansowaem do rangi urzdnika pastwowego. Nie mam zbyt wielu przyjani. Kady z nas skd przyby. Wrd profesorw nie ma naturalnej hierarchii wynikajcej ze starszestwa czy dostojestwa. Prezydent, kanclerz, sekretarz tworz administracj Akademii. Przygldam si tutejszym elewom. Nie przypominaj naszych studentw, ktrzy przychodziliby z wasnymi oczekiwaniami. Zadania, ktrych na szczcie nie brak, dostaj od nas i wykonuj pilnie. Zmieni si to z latami, kiedy Akademia si rozwinie, obecni rodzimi adiunkci stan si akademikami i wejd do dworu. My niemcy jestemy dla dworu uytecznymi anonimami. Przybyszom car Piotr przeznaczy inn rol. Macie si od nich uczy powiedzia do swoich dostojestwa przeznaczam dla Rosjan. Nie dla mnie wic ranga tajnego radcy. Car Piotr postanowi zmieni natur swego ludu. Nie wystarcza mu ssiedzki katolicyzm, ktrego te i obawia si. Na sowiaskiej glebie zaszczepi obcy swemu ludowi luteranizm, ktry nie miesza si z ludem i dlatego nie jest niebezpieczny. Miejsce lutrw jest obok dworu. Wraz z nim maj tworzy mieszank o wyjtkowej skutecznoci w rzdzeniu ludem. Do samego dworu maj jednak nie wchodzi. Ale czy car Piotr mg wszystko przewidzie? W kocu wchodz i do dworu. A czy znane mu byy ich sekretne rachuby, z ktrych zwierzali si midzy sob, nie wyczajc poczciwca Leibniza? S to nadal rachuby oglne i nieostre, w ktrych Rosja pojawia si
07.05.2013 13:05
18
jako pomost hen ku dalekiej Kamczatce, na ktr dziki Akademii bdzie mona urzdza ekspedycje. Czy to nie tdy najprostsza droga ku Ameryce? Zna tylko swoje chitrosti. Zanim tu przyjechaem, umara carowa Katarzyna ona Wielkiego Piotra przez ktr zostaem zaproszony. Na dworze obecnej carycy Anny panuj faworyci. Stan kraju okrela si sowem smuta . Nie ma to wpywu na prace samej Akademii, zaplanowanej w swoim czasie przez Piotra, o ktr caryca Anna zadbaa po kilku latach zastoju w czasach panowania modego cara. Urzdnicy Akademii s dobrymi administratorami. Skuteczno wywiczyli w podrach zagranicznych. Szczep zachodni, wrcz luterski, zaszczepiony na sowiaskiej glebie, przybiera tu osobliwe ksztaty. To, co w Europie jest rozumiane jako ad, tu regulowane jest administracyjnym przepisem. To, co w Europie jest towarzysk ekstrawagancj, pobaan, lecz nie dopuszczan do zaistnienia publicznie, pokryt warstw ogady i hipokryzji, tu przeobraa si w pospolity cynizm, tym bardziej odraajcy, e dzieje si to w samym sercu bogobojnego prawosawia. Rzdzi faworyt carowej Anny, czowiek, jak mwi, niczym si niewyrniajcy. Stworzony przez Piotra i przez jego poprzednikw system jest jednak mocny i najbardziej nawet zdeprawowany dwr nie ma wpywu na jego funkcjonowanie. Jest poza tym co, co si tu okrela jako russkaja idieja4. Ta idea ma swoje ujcia i rda w morzach Pnocy i Poudnia, zespalajcych w jedno tradycje Waregw i Bizancjum, tradycje kupieckiego Nowogrodu i moskiewskiej opriczniny. Nauczyem si rosyjskiego i wyawiam sekrety ich wielowtkowej historii i mitologii.
RADISZCZEW
Do kogo kierowa te sowa wielki Euler, sawa naszej Akademii i naszego narodu, z ktrego si nie wywodzi, ale przecie przylgn do niego wraz ze swoim potomstwem, ktrego nie chcia pozostawi w Berlinie? Chcia by tu pochowany, chocia pilnowa swego szwajcarskiego obywatelstwa, ktre dawao mu niezaleno od kaprysw wadcw i o ktre zabiega take dla swych dzieci. Nie chcia wraca do swojej ojczyzny. Zwiza swj los z nami w sprawach nauki. Nie wida wszake, by zwyczajnie po ludzku do nas si przyzwyczai, a ju tym bardziej przywiza. W czasie pobytu w Berlinie nie ustawa w korespondencji z nami, ale mona to tumaczy tym, e zgodzi si bra nasz pensj. Jego powrt mg by skutkiem chodnej berliskiej oceny, a wrd powodw mg znale si i ten, e przecie dokonalimy wielkich rzeczy i z nimi chce zczy swoje imi, bo s one i jego udziaem.
Zwrot wzity z tytuu znanej ksiki Nikoaja Bierdiajewa, Rosyjska idea, Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 1999.
4
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
19
Nigdy nie okazywa swoich przekona, bo nie byo to w jego charakterze, a my nie bylimy tym zbyt zainteresowani, oceniajc przybyszw wedug ich profesjonalizmu, nie wnikajc w ich ycie wewntrzne. Odpaca si nam wic tym samym, ale zapewne uzna w kocu, e ten nasz wiat jest najlepszy spord tych, ktrym si w cigu ycia przyjrza, a z ktrych aden zreszt nie musi by dobry. Uczeni wydaj si nie mie przekona, polegaj na chodno wypracowanej ocenie opartej na zasadzie minimum. Bardzo trudno jest nam rozumie t praktyczno niemcw. My mamy dusz niemal na wierzchu. Czy kiedy staniemy si uczonymi, te bdziemy tacy jak oni? Przyznaj Eulerowi racj w jego surowej ocenie sprzed czterdziestu lat, cho jest mi przykro, kiedy j czytam. Prawda jest zalena od pozycji, z jakiej jest wypowiadana. Czym innym jest bowiem surowa prawda wypowiadana przez czowieka przywizanego do swego kraju, ktrego boli zo, ktre widzi i ktre chce naprawi, a czym innym ta sama chodna ocena obcego. To, co pisze Euler, nie rni si niczym od tego, co ja sam napisaem w Podry z Petersburga do Moskwy. Moe tylko tym, e ja pisaem o naszej strasznej wiejskiej prowincji, a zapatrzony w janiejce wiato nauki, nie mgbym sobie wtedy wyobrazi nawet maej rysy na wspaniaym gmachu Akademii. Pisaem o naszej Rosji z trosk, ktrej u Eulera nie widz. Rozumiem, e Euler nie mia obowizku nas kocha. Ale dlaczego nie odczuwa wtedy adnej z nami wsplnoty? Moe dlatego, e cudzoziemcy, mieszkajc w swoich sobodach, z prawdziw Rosj stycznoci nie mieli. Tak zreszt widzia ich miejsce car Piotr, ktry im nie wierzy. Zabolao mnie najbardziej przyrwnanie naszej Akademii do manufaktury. Czy po swoim powrocie z Berlina dalej by tego zdania? Przecie Fryderyk te zaprzg nauk do zada pastwowych, szczeglnie po Wojnie lskiej, kiedy kaza rozbudowywa na zdobytych terenach kopalnie rozmaitych kruszcw, a wobec wielkiego uczonego potra zachowywa si niestosownie, przeznaczajc mu w Sanssouci projekty waciwe ogrodnikowi. Bo nie bdziemy porwnywa z Akademiami, niedostosowanych do naszych czasw, fantazji Jonathana Swifta, ktry opisa Akademi na wyspie Laputy, majc na myli raczej czcigodne Royal Society. Chocia moe rnica nie jest a taka dua? Wprawdzie Anglikom obca jest nasza estokost, ale co z tego maj. Newtonowi dano posad w mennicy. Ich wiedza astronomiczna bya aplikowana bezporednio w nawigacji. Oczywicie, bdzie si opowiada historie o tym, jak panowie Wren i Halley przedyskutowali w londyskiej kawiarni problem planet. Rwnie Fryderyk na czas pobytw w Sanssouci nadawa dyskusjom w Akademii charakter salonu na wzr salonu markizy du Chtelet. Ale zasadnicze cele ich Akademii nie rni si od naszych. Po powrocie do Petersburga Eulerowi wiele si tu nadal nie podobao, ale widzielimy w tym trosk gospodarza, ktrym ju faktycznie by. W czasie pierwszego swojego pobytu widzia tylko Wysp Wasiljewsk, a zajty teoriami
07.05.2013 13:05
20
mechaniki mg nie widzie Rosji. Gdzie zasysza o russkoj idiei, ale my sami wiemy, jak trudno j zrozumie. Mgby jednak zrozumie, jeli nie ide, to nasz sytuacj. Musia przecie wiedzie, e na samym pocztku wieku Szwedzi podeszli nam pod gardo. Ale i wczeniej byo ju widoczne, e Europa wesza w now faz. Zachysna si ekspansj zamorsk niemajc nic wsplnego z dawnymi wojnami, takimi jak kiedy prowadzilimy z Rzeczpospolit. Teraz zaczy one polega na zwykej grabiey i wyniszczeniu. Europa jest nienasycona i upatruje tylko kogo, kto miaby by nastpn zdobycz. Na Rzeczpospolit nasze naturalne sowiaskie przedmurze zosta wydany wyrok. Jeli podobnie jak Rzeczpospolita bdziemy oczekiwa biernie zdarze, wkrtce podejd pod nasze stolice. W tym samym roku, kiedy Euler zjawi si w Petersburgu, ota angielska podesza po Rewel, w wskie gardo Zatoki. To tak, jakby nasza podesza pod ujcie Tamizy. Dziao si to w latach po Piotrze, kiedy nie bylimy ju bezbronni, ale Europa jednoczya si przeciwko nam wszdzie. Kiedy Anglicy byli pod Rewlem, Francuzi pchali si ku Persji, chcc j rozdzieli midzy nas i Turcj. Niedugo zechc podzieli si z nami Rzeczpospolit. Dlatego musielimy zacz niechby od manufaktury. Wielki Euler po latach w Berlinie ju wie i rozumie.
WITKACY5
Dlaczego, Autorze, wyrczasz si klasykiem i unikasz mwienia wprost? Przecie w twoich dwudziestowiecznych czasach ju wiadomo, co znaczy bolszewizm! Moe tylko nie wiadomo wam, skd si wzi naprawd? Uprzedzajc moj odpowied, zechcecie powiedzie, e to car Piotr go wymyli, bo nie lubicie tej Rosji! Ot nie! On go tylko w Rosji zainstalowa. Unikajc waszym zwyczajem prostych stwierdze, powiecie, e przywiz go z bliej nieokrelonej Holandii. Piotr nie waha si uczy od bezbonikw, bo nieraz mawia, e uczy si choby od samego diaba!. Nie wicie jednak biednego Eulera, tego Sonnenknabe, ktry skarc si na trudy swoich pierwszych lat w Akademii, nie wypomina, e w tej manufakturze straci oko przy najczarniejszej technicznej robocie, robic eksperymenty z soczewkami i lepic przy kartograi. Moe znalazby si przykad jeszcze niejednego dobrego lutra, ale nie zapominajmy o istocie, o nie pamitanej ju wtedy w szczegach, wielkiej rewolucji o dwa wieki wczeniejszej. Lutrowie w naszym zotym XVI wieku, nazwanym wiekiem Odrodzenia, chcieli odebra nam Matk Bosk i witych i omal si im to udao.
5 Witkacy Stanisaw Ignacy Witkiewicz (18851939). Podparcie si w sprawach Rosji opini autorytetu wydawao si autorowi konieczne. Rasko midzy zapadniczestwem i sowianolstwem, bdcy wynikiem nie do koca przemylanych reform Piotra I, trwa do dzisiaj.
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
21
W ich dudk pia, wyksztacony w luterskim ju Krlewcu, Jan z Czarnolasu, obcy naszemu ludowi, ktremu lud nie da si uwie i nie nazwa go wieszczem. Musia nadej potop, bymy zrozumieli, na czym polegaa luterska skuteczno, ktr nazwij tu wreszcie, Autorze, cho si nieco jeszcze wahasz, bolszewick. Przy wszystkich naszych przywarach ta cecha bya nam obca, i mimo tylu prb wstawiania nam mzgw, mylimy jeszcze nadal po ludzku. Bolszewizm to obca szczepionka skutecznoci implantowana na upatrzonej do tego celu spoecznoci, ktra nie jest jego wasn. Wchodzi w t spoeczno, podobnie jak do matematyki rachunek, tam, gdzie powinno rzdzi mdre przewidywanie. Potem ta dorano staje si nieodrnialna od idei gwnej, ktrej bolszewizm bynajmniej nie niszczy, lecz stawia obok jako atrap. Bolszewizm jest na mocy samej denicji dwugowy. Znowu daj atwy er komentatorom. Wcale nie chodzi tu o dwugowego ora, tego czy innego, chodzi nawet nie o dwie gowy, ale o dwa ciaa, a wystarczy, e mamy na myli dwie rce, a wtedy wiadomo, o co chodzi! W Europie nazywaj to hipokryzj, ktra ni rzdzi od pocztku jej dziejw, Izraelici nazywali to faryzejstwem, ale jeli okolicznoci s srogie i prymitywne? Wtedy przychodzi wanie bolszewizm. Nie mieszajmy jednak gatunkw, bo Iwan Grony nie by bolszewikiem, i podobnie nie by nim Neron. To by tylko terror. Istot bolszewizmu jest praktyczno, skuteczno i zastpienie idei, na ktrej zaszczepiona zostaa skuteczno, w jej barwn atrap. T wanie atrap russkoj idiei musia widzie Euler na inauguracji Akademii po powrocie carycy Anny do pnocnej stolicy. Euler dostrzega nie tylko atrapy, ale i relikty, widzc, jak lud egna si trzema palcami. Widzia rasko, niechciany skutek podarunku, jaki Piotr sprawi Rosji. Nam te Owiecenie dao w podarunku obcego wzoru konstytucj, ktrej naturalnym skutkiem by bunt konfederacji. Moje ycie i twoje, Autorze wypado na czas, kiedy idee traktowane byy ju tylko jako hasa, wane byy ju tylko relikty i atrapy, a dla mnie to byo ju wtedy, kiedy prawdziwy, ten nam znany, bolszewizm by jeszcze przez cian.
AUTOR
Wielce pocigajca dla nas Sowian jest myl, e cae zo pochodzi od Lutra. I chocia znakomity Pisarz dopuszcza od razu widoczne wyjtki, dopumy mimo wszystko t myl jako zaoenie w naszym zaczynajcym si dowodzie nie wprost. Za Wittgensteinem przyjmijmy, e dojcie do sprzecznoci nie bdzie katastrof ani dla naszej teorii, ani dla znakomitego Pisarza. Katastrof byoby ugrznicie w tautologiach. Wrd dobrych lutrw, oprcz Eulera, przypomnie trzeba byoby jeszcze paru. To wcale nieatwe, ale pomylmy o Goldbachu.
07.05.2013 13:05
22
RADISZCZEW
To przykre, e wielki Euler przyczy si do patrzcych na Rosj jako na kraj wszelkiego za, nieznanego jakoby w cywilizowanym wiecie. Nasz Niemiec Mueller w opisie ekspedycji na Kamczatk zebra skrztnie wszelkie wiadomoci o naszych przewinieniach przy podboju Syberii. Nasz prostoduszny omonosow, pniejszy sekretarz Akademii, nie zdoby si na nic wicej ni na proste zaprzeczenia, a w kocu posuy si cenzur. Wyprawom Jermaka i Dieniewa towarzyszyy grabiee, ale przyznajmy racj omonosowowi przynajmniej w tym, e tych wypraw nie da si porwna z planowym wyniszczaniem tubylczych ludw Ameryki, w ktrych pobony luteranin nie dostrzega czowieka i nie zaszczepia im swojej wysokiej we wasnym mniemaniu etyki. Nie mona ich te porwna z pogard, z jak odnosili si Teutoni do wyniszczanych ogniem i mieczem ludw nadbatyckich, ktrych nie starali si nawraca. Zo ma rne oblicza. W naszej sowiaskiej naturze nie byo miejsca na zo przez rozum. Dopiero teraz poznajemy ten rodzaj podboju, ktry polega na wczeniejszym chodnym oczyszczeniu kolonizowanego terenu na wasne potrzeby. Poczciwi kwakrowie, ktrzy przychodz na tak przygotowany teren, nie musz wiedzie o tym, co si tu przed ich przybyciem wydarzyo. Zapewne wiedz, ale od czego zdolno do hipokryzji, okupiona litoci do indiaskich resztek. Przy caej naszej surowoci, u nas tego si nie napotka. W swojej Podry opisaem nasz rosyjski rodzaj niewolnictwa, w ktrym jake sprawiedliwie uwikane s losy przeladujcych i przeladowanych. To nie ma nic wsplnego z t manufaktur kolonizacyjn, do jakiej zdolna okazaa si Europa. W cigu dwustu lat od pierwszej wyprawy Kolumba kraje Europy, tak podobne kiedy do nas, ukazay nagle inne oblicze. Poraa skuteczno tego, co robi. Jest rok 1776. Odwiedzi nas niedawno Jan Bernoulli, wnuk wielkiego Jana. Z wielk sympati patrzy na nasz budzc si nauk. Kiedy rozmawia si z takim niemcem jak on, znikaj uprzedzenia. Wraca do Berlina przez Polsk6.
KRLEWIEC
Rzadko kto odpowiada poprawnie, gdy go zapyta, na cze jakiego krla nazwano to miasto. By nim Ottokar, krl Czech. Ale mgby nim by kady krl zjednoczonej wtedy Europy. Do obyczaju jej ksit i krlewit naleao dla zdobycia pasowania rycerskiego odwiedzi urzdzajcych tu swoje
6 Jan III Bernoulli wnuk Jana I Bernoulliego. Czonek Akademii Berliskiej. Przebywa w Polsce, wracajc w roku 1778 z Petersburga. Jego relacja z Polski (Polska stanisawowska w oczach cudzoziemcw, Warszawa: PIW, 1963, t. I, s. 327476) jest niezwykle sympatyczna. Jej echo odzywa si w przedstawionym tu opowiadaniu w kcyjnym monologu Goldbacha i prawdopodobnych opiniach Eulera, ktry by przejazdem w Polsce, wracajc do Petersburga.
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
23
pastwo niedawnych jeszcze krzyowcw, a teraz Krzyakw, ktrzy wzdu wybrzey zaleww Wisy i Niemna poczyli si z Kawalerami Mieczowymi u ujcia Dwiny. Polska, Litwa i Ru zostay odcite od mrz. Prusowie dostali si w potrzask. By wrd nich przodek sawnego pniej Kanta. Jeli temu wierzy, to nie wszystkich Prusw spotka los Indian pnocnoamerykaskich. Historia Europy to fala za fal inwazji na wszystko, co wok. Fala przeorujca poudniowe wybrzee Batyku pozostaje w cieniu innych wielkich wypraw, z ktrych tylko wypraw do Ziemi witej mona uzna za niezbjeck. Zjednoczona Europa pomoga na miejscu spalonych siedzib Prusw zbudowa sie zamkw, z ktrych za niewiele wicej ni sto lat Zakon by gotowy do nastpnego skoku. Jan Luksemburski, nastpca Ottokara by najwaniejszym sojusznikiem Zakonu, kiedy ten w kocu XIV wieku okazywa oznaki zmczenia. Zewiecczonej ju Europy nie mona byo przekona do krucjat. Mona byo jednak zachca do podboju. Wyrok na wietn pniej Rzeczpospolit by pisany ju wtedy. Wski pas ziemi dzieli Zakon od posiadoci Jana Luksemburskiego, ktremu nie trzeba byo podpowiada tej, zdawao si, atwej zdobyczy. Krlestwo Polskie wydobywao si za spraw krla okietka z kilkusetletniego niebytu, a teraz wydobywao si spod kurateli Andegawenw, ktrzy wdzierali si do Krlestwa skutecznie od poudnia jego wschodni rubie, penetrujc Litw i osadzajc swoj krlow w Krakowie. Krl Czech by ju od dawna suwerenem Mazowsza i ptla wok krlestwa okietka si zaciskaa. Mimo to pod Grunwaldem Polacy pokonali zjednoczon przeciwko sobie Europ. Prusy Krlewieckie zostawili jednak swojemu losowi, poprzestajc na zalenoci lennej. W sto lat pniej Krzyacy porzucili ostatnie pozory swojej misji, przechodzc na wiar Lutra. Polacy, wolnomylni i zawsze tolerancyjni wobec obcych wiar, nie widzieli w tym nic zego. W 1540 roku w Krlewcu powsta uniwersytet. Musia by niezy, skoro sto lat pniej sign na Litw, odradzajc jej separatyzm, a w nastpnym stuleciu wyda Kanta. Nie doszoby do tego, gdyby Rzeczpospolita nie zaniedbaa prostych spraw.
MOSTY
Na Pregole przepywajcej przez Krlewiec jest siedem mostw. Czy mona przej wszystkie mosty przechodzc po kadym raz jeden? zapytuje mnie zaprzyjaniony ze mn Herr Kuhn, profesor Gimnazjum Uniwersyteckiego w Gdasku zaczyna swoj synn prac Euler7.
Leonhard Euler, Solutio problematis ad geometriam situs pertinetis, Commentarii Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae 8 (1736), s. 128140. W dorobku Eulera mosty krlewieckie s drobiazgiem, ale o wielkim znaczeniu dla wymienionej w tytule geometria situs, nazywanej pniej analysis situs.
07.05.2013 13:05
24
Wrd czterech wysp, ktre tworzy rzeka, s trzy, z ktrych wychodzi po 3 mosty, przez co bdziemy mieli na nich po 2 pobyty, jedna wyspa (A) z ktrej wychodzi 5 mostw, i dlatego musimy by na niej co najmniej 3 razy. Mamy wic w cigu spaceru 3 2 + 3 = 6 + 3 = 9 pobytw na wyspach. Przechodzc most, zmieniamy pobyt. A mostw jest 7, wic mog one obsuy co najwyej 8 pobytw, nawet jeli nie wracamy na wysp, z ktrej zaczlimy spacer. Nie mona wic odby spaceru, o ktry zapytuje profesor Kuhn. Dodam jeszcze, e to wyspy o nieparzystej liczbie mostw daj wspomniany nadmiar pobytw. Dziwi si ludziom, e zwracaj si z takimi pytaniami do matematyka. eby odpowiedzie na takie pytanie, wystarczy zdrowy rozsdek. Chocia, zanim doprowadziem zadanie do zliczania pobytw, zastanawiaem si wanie nad pewn oczywistoci. Dlaczego przyjem, e jeli z wyspy wychodz 3 mosty, to musz mie na niej 2 pobyty (a jeli 5, to 3). Wyobraziem sobie rzek nieskoczenie dug i na niej 3 mosty i wydao mi si to wszystko w jednej chwili jasne, ale dowd mi si wymyka8. Wtedy przypomniaem sobie list Leibniza do Jana Bernoulliego, w ktrym bya mowa o takim rodzaju geometrii, w ktrym niewane bd odlegoci a nawet nieistotne zmiany ksztatu, lecz tylko oglny rys pooenia linii i punktw. Ta geometria podlega jakim tylko najbardziej oglnym prawom. Z jednego z nich musiaem niewiadomie korzysta. T ogln dyscyplin Leibniz mia nazwa geometria situs.
O DOWODZIE
Euler przygotowa starannie dowd ale nie ten, lecz ten jakoby mdrzejszy, ktry wszyscy znamy. Nie chodzi o bliej nieokrelony nadmiar wysp o nieparzystej liczbie mostw. Aby spacer, przez wszystkie mosty przechodzone raz jeden, si uda i to nie tylko na Pregole w Krlewcu wysp o nieparzystej liczbie mostw ma albo nie by, albo maj by dokadnie dwie (na ktrych wtedy spacer ma si zaczyna i koczy). S to warunki konieczne, ktrych ukad mostw Krlewca nie spenia. To, e warunki podane przez Eulera s wystarczajce dla przeprowadzenia spaceru, pokaza sto lat pniej Carl Hierholzer, odnawiajc zainteresowanie t prac i dajc impuls do rozwoju szerszej teorii, ktra ju zaczynaa formowa si wok tego zadania. Wrd kilkuset prac Eulera t jedn rozumie pocztkujcy ucze.
Przyjta przez Eulera przesanka, e przy wymaganiu, by przechodzi dokadnie raz po kadym mocie, trzy mosty na rzece nieskoczenie dugiej wymuszaj po dwa pobyty na kadym z jej brzegw, jest w istocie aksjomatem geometrii paszczyzny, o ktrym zapomnia Euklides, w czystej formie sformuowanym przeszo sto lat po Eulerze przez Moritza Pascha.
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
25
Przesza do licznych anegdot, zapocztkowaa topologi, jak pniej nazwano t now geometri.
EULER O MATEMATYCE
To dziwne, jak bardzo moe cieszy mae twierdzenie! Bo w tym samym czasie musiaem przebrn przez podstawowe zasady mechaniki. Musiaem wyjania przede wszystkim sobie samemu czym jest przestrze i czas. Czytaem lozofw i to mnie zmuszao, by im dorwna. Dlaczego nie poprzestaem na tym, co Newton, ktry powiedzia, e nie wie. Kartezjusz i znakomity Leibniz nie rozumieli, e kad rzecz wystarcza i naley widzie z waciw jej precyzj. Eter jest wany dla biegu wiata, ale nie ma wpywu ani na ruch pocisku, ani na ruch bczka. Wany jest jedynie dla oglniejszego rozumienia, bo przecie kadego musi zastanawia, czy moliwe jest, by substancja bya zanurzona w co, co jest tylko naszym wyobraeniem. Dlatego lepiej wyobraa sobie, e jest zanurzona w eterze, chocia Leibniz chciaby, by bya z eterem zespolona w systemie monad nadajcym przestrzeni ywotno. Wtedy dopiero rozumiemy, e ruch jest stanem naturalnym take samej przestrzeni. To wszystko pracowicie tumaczyem sobie i czytelnikowi we wstpie do Mechaniki po to, by w konkluzji powiedzie, e eter oraz ezoteryczne monady nie maj wpywu na moje dalsze wywody i, eby ten ruch opisa, trzeba przyj za Newtonem, e istnieje absolutna przestrze i istnieje absolutny czas, o ktrych nie musimy wiedzie, czym s, a powinnimy podzikowa Panu Bogu, e obdarzy nas moliwoci pomylenia ich sobie, tak jak przewiduje Zamys. Przemylaem zasady mechaniki tak dokadnie, e nie widz powodu, by sprawdza konsekwencje oblicze za pomoc eksperymentu. Zatoczenie tego koa w obrbie samej metazyki kosztowao mnie miesice rozmyla. Syszaem, e jacy Anglicy, ktrzy znaj z innych moich prac moj sabo do lozocznych docieka, auj, e nie s tak gbokie jak Leibniza. Rozumiem to oczywicie jako przytyk do lozoi w jej caoci. Materia lozoczna jest grzska, nie ma tego sprystego podoa, jak ma materia matematyczna, ktra poruszona myl, sama odsania przed nami ywe zagadki. Liczby maj swj ywot niezaleny od nas. One z gry wiedz, e na hipotez Goldbacha jest ta czy inna odpowied. Nam pozostaje j tylko odkry, tak jak si odkrywa drogi kamie. Moe si to zdarzy nawet komu przypadkowemu, jeli dobrze tra. Christian Goldbach sdzi, e kada liczba parzysta jest sum dwu liczb pierwszych. Jeli kto potwierdzi t prawidowo, to nikt nie zapyta o jej przyczyn. Taka jest natura liczb. Ale nie natura geometrii. Na przykadzie mostw krlewieckich musiaem odkry jak prost prawidowo paszczyzny. Jeli nie jest ona tylko naszym wyobraeniem, a tak chce Leibniz, to ta prawidowo ma jak
07.05.2013 13:05
26
przyczyn. A paszczyzna nie jest naszym wyobraeniem, bo nie Newton swoim prawem, ale same planety wybray tory w paszczyznach. Dlaczego jednak cigle dociekam pierwszej przyczyny, zamiast cieszy si prostym rozwizaniem zadania Herr Kuhna, ktre coraz bardziej mi si podoba, zwaszcza e byo mi podarowane przez los, kiedy o inne rzeczy z takim trudem musiaem walczy. Pamitam, jakie to wydarzenia innej natury sprawiy, e pan Ehler, burmistrz Gdaska, tra do Sankt Petersburga. Wojska naszej imperatrycy opanoway Gdask, nie dopuszczajc do zajcia go przez krla Leszczyskiego. Na yczenie mieszkacw swego miasta pan Ehler wybra si tu, by zobaczy nieznany im jeszcze nowy port na Batyku i przynie im nowoci z naszej Akademii. To on przekaza mi pytanie Herr Kuhna. Przy kadym bezkrlewiu Rzeczpospolita przeywa prawdziw wojn domow. W Rosji od czasw Piotra smuty ograniczaj si do dworu, a jak mwi, do kilku sekretnych w nim komnat. Nie jest to jedyna rnica midzy tymi dwoma sowiaskimi narodami.
EULER O GOLDBACHU
O Goldbachu9 mwi si, e zna wszystkich. Mwi si, e jego rozmowy z Leibnizem miay znaczenie dla zaoenia Akademii. Trudno w to uwierzy, jeli si wie, e by wtedy niewiele wicej ni studentem. Mwi, e rozmawia nawet z Newtonem. Pewnie go tylko widzia, kiedy odwiedza Royal Society. Mimo e jest przybyszem, jest czowiekiem wielce wpywowym i dostpi tutejszych najwyszych tytuw. Jest przy tym wietnym matematykiem, chocia matematyk traktuje nieco swobodnie. Ma wyobrani co do liczb, nie boi si rachunku na szeregach i potra zadawa pytania wcale do rzeczy. Ma pewn hipotez, ktr sprawdzi dla paruset liczb. Pokazaem, e jego hipoteza sprowadza si do przypadku parzystego, ale do dowodu samej hipotezy nie potra si zabra. Sprawdziem j w pamici do tysica. Pami jest rzecz mechaniczn, ale jedynie przy okazji liczenia mona odkry now prawidowo. Goldbach przypomnia mi liczby Fermata. Przez n-t liczb Fermata rozumie si liczb 2 w potdze 2 do n-tej powikszon o 1. Fermat przypuszcza, e wszystkie jego liczby s liczbami pierwszymi. Zauwayem,
9
Christian Goldbach (16901764) przeszed do historii gwnie dziki Eulerowi. Ale dla wspczesnych, nie wyczajc Eulera, by niekwestionowanym autorytetem w matematyce, przede wszystkim w teorii liczb. Urodzony w Krlewcu, w istocie bezpastwowiec, osign wysok pozycj na dworze petersburskim. Euler zwraca si do niego w licie ocjalnym per Sehrgeehrte Geheimrat, ale z rwnie duym uszanowaniem zwraca si do niego w sprawach matematycznych. Goldbach zapewne by w Polsce, bo by na Wgrzech i stamtd jecha do Berlina. Jzef Czech w Przemowie do tumaczonych przez siebie Elementw (1807) wypowiada te same co Goldbach opinie o encyklopedycznym charakterze wyksztacenia Polakw.
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
27
e dla liczby 2 w potdze 2 do pitej plus 1 mamy 4 294 967 297 = 641 6 700 417. Znaczy to, e pita z kolei liczba Fermata nie jest liczb pierwsz. Trudno pomyle, by majc za sob takie przeoczenia, Fermat mg mie waciw ide dowodu swojego Wielkiego Twierdzenia. Bardzo sobie ceni znajomo i przyja z Goldbachem. Jest sekretarzem Akademii, ale rzadko przebywa w Petersburgu. Akademi rzdzi wszechwadny Schuhmacher, do ktrego naley Biblioteka, ktrej nanse s tak due, e kto ni rzdzi, rzdzi wszystkim. Kada rozmowa z Schuhmacherem schodzi na pienidze. Z Goldbachem rozmawia si inaczej. Pochodzi z Krlewca. Zna wszystkie jzyki Europy i zwiedzi w modoci wszystkie jej kraje, chocia nigdy nie mwi, e by w Polsce. Odwouj go teraz do dyplomacji i pozostanie mi z nim tylko korespondencja. Jest jakie nieporozumienie co do celw Akademii. Coraz bardziej wykorzystuje si Akademi do doranych zada praktycznych, podobnie jak z tym kookoem. Teraz zajmujemy si map imperium. Odkrywamy prawdziwy zarys brzegw Morza Kaspijskiego. Czy nie wystarczyoby, bymy byli tylko doradcami?
GOLDBACH
Nie musiaem mwi, e byem w Polsce. Lud po wsiach w pobliu Krlewca mwi po polsku. Podre zaczem od miast na Warmii, a gdzie zaczynaa si Polska, nigdy si nie zastanawiaem. Jadc przez Polsk, nikt nikogo nie zapyta, skd i dokd. Kto, kto jest w Polsce, nie musi wiedzie, e w niej jest. Czy zatem naleaoby nazwa ten kraj szczliwym? Tak go zawsze nazywali wszyscy ssiedzi, a cesarz w Wiedniu mia na kad polsk elekcj arcyksicia. Ten stan gotowoci trwa. Bronic tej ziemi przed Francuzami, dopuszczono do panowania niegronych jak si wydawao elektorw saskich. Obecnie panujcy tu August III chciaby rozwin nauki. Wspczeni krlowie nie ceni uniwersytetw, wic wzorem innych bdzie zakada Akademi. Ale na tutejszej glebie nie ma miejsca na uczonyj gorodok, taki jak na Wyspie Wasiljewskiej. I rzecz nie w tym, e August nie jest tak genialny jak Piotr, ani z powodu braku pienidzy. Rzecz ley w charakterze tego narodu. Kiedy si nad nim zastanawiam, zapytuj sam siebie, e moe ja te z nich? Bo skd u mnie tyle skonnoci do rozmaitych zainteresowa, do robienia dziesiciu rzeczy na raz, co mi wypomina wielki Leibniz, ktry te mg to mie po nich, jak nieraz artowa. Grzeba w genealogii, czy aby nie jest z Polakw, bo chocia do uczonych paranteli tam si nie dogrzebiesz, to wielkim szykiem u Niemcw jest sowiasko brzmice nazwisko. To samo u nas w Prusach. Podobnie jak ze mnie nie bdzie wiele mia poytku w Akademii jej kanclerz, tak i August III nie doczeka si w swoim krlestwie pilnych akademikw. Mody polski szlachcic jest wietnie wyksztacony, zna acin i obce
07.05.2013 13:05
28
kraje. Nigdzie si tak interesujco nie rozmawia jak w Polsce. Ich literatura jest wyszukana, szkoda tylko, e ograniczona do ich jzyka. Biblioteki s zapenione ksikami z wszelkich dziedzin. Uczy si od nich Moskwa i caa Ru. Ale oni sami nie naucz si z nich budowa okrtw. Bdc wielce wyksztaconymi, nie aplikuj swojej wiedzy w adne wiksze przedsiwzicia, cieszc si nauk jak dzieci. Znani s z wesooci i niezrwnanego dowcipu. Sasi uwielbiaj ten kraj. Buduj wspaniae paace w jego stolicy. Daje on im krlewski splendor i uczestniczenie w nieustajcej zabawie. Klski, ktre spady na Rzeczpospolit, Polacy traktuj jako niesprawiedliwo. Nas, Prusakw, podejrzewaj o najgorsze zamiary. Ale przecie dobrowolnie dali nam Krlewiec, nie upominajc si o jego zwrot, kiedy wymara linia Albrechta, siostrzeca Jagiellonw, a nasz lud nie protestowaby przeciwko temu. Teraz, z powodu tumultu w Toruniu, podsycanego przez tak zwanych dysydentw, myl o interwencji w naszym krlestwie. Nie zrobi tego jednak, bo przedtem musieliby zorganizowa armi, co wymagaoby wikszego wysiku, ni dawnym zwyczajem si na ko i rozegra bitw w dawnym stylu. Na twarzach powanych senatorw maluje si troska. Mane, tekel, fares wypisa ju im ksidz Skarga, kiedy byli u szczytu potgi, ale oni uwaali jego wieszczby za skrzydlate frazy, jakie kierowane byy kiedy do Ateczykw i do Rzeczpospolitej Rzymskiej. Czy przychodzi teraz wspaniaej Sarmacji pj w lady sawnych staroytnych poprzednikw?
EULER O SOBIE
Doktor Duvernois przestrzega mnie ju przed dwoma laty, ebym uwaa na oczy. Soczewka powiksza obraz, ale przez to zmusza do wikszego wysiku ni ten, ktry nam przeznaczya natura. Nie widz na prawe oko. To stao si dzisiaj przy korekcie map Morza Kaspijskiego. Doktor Duvernois mwi, e nie powinienem by podejmowa si tej pracy, ktr naleao rozcign na miesice, a ja chciaem j wykona w trzy dni. Doktor nie wie, e krelarze zawiedli i na mnie spad obowizek dotrzymania terminu. Nie musiaem temu ulega. Wystarczyo przedstawi prezydentowi Korowi sytuacj. Nie mogc go spotka, zasiadem przy rysownicy, a zreszt polubiem t prac. Doktor pociesza i mwi, e roztwr, ktry mi przepisuje, powinien pomc. Nie mog sobie darowa, e tak ulegaem tutejszemu systemowi, nie doczajc si do profesorw, ktrzy domagali si zasadniczej zmiany warunkw. Wraz z Kratem poprzestalimy jedynie na drobnych uwagach. Ale Krat sta si w kocu czowiekiem wpywowym w Akademii. Katarzyna10
Katarzyna, ona Leonarda z domu Gsell, crka jednego z profesorw Akademii. Euler polubi j w 1735 roku. Zbudowa wtedy na Wyspie Wasiljewskiej pierwszy swj dom. Nastpny
10
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
29
nalega, bym stara si o wyjazd, nawet dokdkolwiek. Tylu profesorw ju wyjechao. To nie s nasze przywidzenia. Burger umar zaraz po przyjedzie. Mikoaj umar z nieznanych przyczyn, nie zdywszy nawet na dobre zamieszka w Petersburgu. Daniel nie wytrzyma tutejszego klimatu i ojciec wezwa go do powrotu, nie chcc straci drugiego syna. Na ze obejcie uskara si teraz i Duvernois. Poza tym, kr suchy to tutejsze sowo, bo tu nic ocjalnie si nie wie e na dworze szykuje si przewrt przeciwko niemowlciu imperatorowi, a w istocie przeciwko niemcom, a Akademia jest niemal w caoci niemiecka. Oni tu nawet Francuzw nazywaj niemcami. Oczekuj na poczt przy kadym przyjedzie statkw i nasuchuj wieci z tutejszego dworu. Elbieta, crka Piotra, odrzuca propozycje zampjcia. Czeka na swoj godzin i powciga na razie gotow do przewrotu gwardi. Gdyby wysza za m, a w gr wchodzi jedynie cudzoziemiec, przewrt traciby sens, nawet jeliby kandydat chcia przej na prawosawie. Tu znaj si ju na tych ich sztukach. Gwardia chce prawdziwego powrotu do dawnych zwyczajw Piotrowych . Polski pose, ktry pamita o Wielkiej Smucie zakoczonej wyrzuceniem z Moskwy Polakw, przepowiada, e obecna moe mie podobny na. Zgadzam si. Ale poniewa w odrnieniu od tamtej, rozgrywka ograniczy si do dworu, moe mie ona dla jego ludzi przebieg bardziej dramatyczny. Jeli nawet nie obejmie Akademii, niczego dobrego to nam, lutrom, nie wry.
O EULERZE
O Eulerze pisuje si zwykle z okazji rocznic. Wypowiadaj si wtedy profesorowie z obu Akademii i powody odejcia Eulera z Akademii w Petersburgu omawiane s raczej skpo, czsto sprowadzane do rzeczy mao wanych, na przykad do koniktu z Schuhmacherem, lub jakiego nieostronego powiedzenia. Pomija si ciar obowizkw. Dwadziecia lat pniej omonosow11, wyksztacony ju w Petersburgu akademik, widzc analogi midzy sob a Eulerem, rwnie uskara si, e Schuhmacher kradnie mu czas
zbudowa w Berlinie, a trzeci po powrocie do Petersburga w roku 1767. W Petersburgu oeni si po raz drugi, z siostr zmarej tu ony. Mia siedmioro dzieci, liczc te, ktre przeyy swoje dziecistwo. Synowie objli ju za ycia Eulera wysokie stanowiska w Petersburgu. W tomie wydanym z okazji 250. rocznicy urodzin Eulera, Sbornik statiej w czest 250-letja so dnia rodienija, Moskwa 1958, lista jego potomkw zajmuje kilkadziesit stronic. 11 Michai omonosow (17111765). Powstay w roku 1755 Uniwersytet Moskiewski nosi teraz jego imi. Jakiej wagi byy jego odkrycia dla podstaw chemii, trudno orzec z powodu pozanaukowego ta, ktre nagromadzio si wok pocztkw nauki rosyjskiej. Znane s wspomniane w tym szkicu przy okazji przychylne o nim opinie Eulera. Nie podziela ich sekretarz Akademii Schuhmacher.
07.05.2013 13:05
30
przeznaczony na zajmowanie si naukami, na prace w laboratorium chemicznym przy barwieniu prbwek. Schuhmacher wyjtkowo nie lubi omonosowa. Zoliwie odpowiada, e omonosow niepotrzebnie si skary, bo z powodu dononego gosu przeznaczany bywa do wygaszania uroczystych przemwie przed dostojnymi audytoriami, a zatem nie powinien ba si o swoj przyszo. Mwio si w Akademii, e Schuhmacher by w ogle przeciwny tutejszym. Byo to tym dziwniejsze, e by popierany przez dwr. Czym kierowa si w swoich ocenach, nie majc wyksztacenia w kierunku adnej z nauk cisych? Faktycznie rzdzi Akademi, mimo e prezesem by Krat. Eulera zdawa si nie zauwaa, dajc mu niskie pensje, ale moga by w tym i jaka zoliwo, bo wiedzia, e to Eulera obchodzi. Powody depresji Eulera byy jednak oglniejszej natury. By w obcym kraju. Dopki towarzyszya temu sensowna praca, na przykad wtedy, kiedy razem z innymi dokada swoje umiejtnoci do przygotowania ekspedycji na Kamczatk, czu si na miejscu. Ale swoj Mechanik mgby jednak pisa wszdzie i w kocu wydrukowa, a tu s przeszkody i manuskrypt musia zoy do archiwum. Poczu si sam, kiedy Goldbach wyjecha subowo do starej stolicy, a kilku profesorw opucio Petersburg. Niekonieczno jego tu pobytu stawaa si najbardziej mczca. Dalek przyszo swoich dzieci widzia w Szwajcarii i zadba dla nich o szwajcarskie obywatelstwo. Pamita jednak, e jego samego tam nie chciano, wic tam nie wrci. Czu si jak w potrzasku. Nie bez znaczenia byo i to, e tutejszy obcy kraj zacz z latami odkrywa przed nim swoj dziko. Opowiadano mu o obyczajach panujcych na dworze. Kto, kto naley do dworu, lub do niego aspiruje, musi codziennie dowiadywa si, ktry z faworytw ma aktualnie przewag. W roli regenta rzdzi Anna Leopoldowna, dla ktrej Piotr by ledwie wujem. Carwna Elbieta, ktra ju faktycznie rzdzi, rozczula si nad niemowlciem, imperatorem Iwanem VI, ale kady wie, e kiedy przejmie wadz, bdzie musiaa co z nim zrobi. Uatwi jej to rozgaszana ju teraz wie, e niemowl jest sabowite i dugo nie poyje12. Wyspa Wasiljewska tonie kadego zimowego poranka we mgle, wic nie dziwmy si, e Euler chciaby wsi na pierwszy napotkany statek, sprzedawszy przedtem za liche ruble dom. Pozosta jeszcze Krat, jego rodak, z ktrym moe swobodnie rozmawia o swoim pooeniu, ale z innymi akademikami, takimi jak on, moe rozmawia tylko dalekimi aluzjami. To tutejszy zwyczaj i chcc tu jako istnie, trzeba si nauczy aluzje chwyta. Na dworze wywiczono t sztuk do perfekcji. Elbieta mwi o Annie Leopoldownie: jaka ona naiwna, nie wie,
Tomy XIIXIV Historii Rosji Soowjowa zawieraj opisy zdarze na dworze mierzone upywem dni, a nawet godzin. Autor zawierza temu rdu.
12
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
31
e takich rzeczy si nie mwi, jeli nie zna si dobrze czowieka, a przecie chodzi o rozmow z ni sam. Tu trzeba wyjani, e princessa Anna, zanim spada na ni niespodziewanie wadza, ya w odosobnieniu poza dworem. O tych rzeczach dowiaduje si Euler od ony Katarzyny, ktra moe sobie pozwoli na szepty z przyjacikami. Rosjanie, bywalcy dworu, s tak wyksztaceni w aluzjach, e cudzoziemcy bior ich za niezwykle ostroumnych. Niektrzy z nich rzeczywicie s takimi, ale najczciej s po prostu skutecznymi w dziaaniu wykonawcami polece carycy, jej regentw i innych ludzi wpywu. Eulera nazywano w dziecistwie Sonnenknabe. Co mu z tego zostao. agodne obejcie jest rzucajc si w oczy jego cech nawet w trudnych chwilach, nawet jeli upomina si o wysz pensj. Nie mwi gromkim gosem. Wie, e nie ma przez to wielkich szans na dostojnika Akademii, ale nie rozpacza z tego powodu. Pniej w Poczdamie artowa, e w poprzedniej swojej ojczynie wyuczy si by niemow. Ale przypisywa to po czci matematyce. Ludzie nieskrpowani matematyk bywaj niedocignieni w szermierce sownej. Sonnenknabe i melancholia to dwa oblicza tego samego. Ostatnie ptora roku w Petersburgu musiay by dla Eulera niezwykle trudne. Jeden z biografw okrela go w tym okresie jako chorego. Ale zaraz urywa i przechodzi na inny temat.
EULER ALGEBRA STIEFLA

Nauczyem si matematyki z ksiki Stiea wydanej w roku 1522. Mwi mi, e to niewiarygodne, bo byy tam same proste rzeczy. Stiefel nie zna wzorw na rozwizania rwnania kwadratowego, dlatego kady rachunek trzeba byo robi wedug wasnej natury. Potem, kiedy poznaem braci Bernoullich, rozwizywaem z nimi zadania, ktre oni dostawali od ojca. Dopiero kiedy sam zwrciem si do Mistrza Jana, dostawaem od niego memuary ju z matematyki sublimioris, ale Mistrz nie mia czasu, by mi je objania, zgodzi si tylko odpowiada na pytania co do trudniejszych miejsc. Pochwala mnie przede wszystkim za to, e nie zadawaem mu za wiele pyta. Teraz, kiedy mnie kto pyta, jak uczy matematyki, odpowiadam mu, e jak najmniej. Tak, aby na jedno sowo mistrza mie wasnych dziesi.
AUTOR
Uwierzmy, e Eulerowi to rzeczywicie wystarczao. Newton nauczy si trygonometrii z ksiki kupionej na wiejskim targu. Nieodgadnione s wpywy przypadkowych spotka i lektur. Ksika, z ktrej autor dowiedzia si o wyspie A zwanej Kneiphof, musiaa by wydobyta z jakie kauy, bo nie bya poplamiona kaw, ktrej w tamtych surowych latach nie znano. Bya
07.05.2013 13:05
32
znaleziona w jakim poniemieckim domu. Inna bya nadpalona, bo ksika pali si w ognisku dugo, szczeglnie jeli miaby to by deszczowy listopad 1939 roku. Wiersz z niej zapamitany wcale nie by Mickiewicza, lecz wydawanego w Krlewcu poety Michaa Kajki, ktry zostawi po sobie gorzk pami o barbarzystwie, jakie dotkno go od rodakw, ktrzy, jak syszymy, s tak wietni w wysublimowanych rozmowach. Nie wiemy, jak pniej te przypadki zdolne s do zoenia si w cao. A przecie si skadaj, i to te wanie najbardziej nieraz przypadkowe s zdolne do przebicia si przez mur strzegcy bogostanu naszego mzgu. I nie bywa to Galeria Uzi, ogldana z obowizku, i nie Bazylika witego Piotra, tak doskonaa, e a pospolita, ani francuska beletrystyka wydawana w swoim czasie w cenie papieru. Moe to raczej bajka o sowiku cesarza Chin. Wyksztacenie matematyczne Eulera nie byo systematyczne. Nie byo wtedy na uniwersytetach studiw matematycznych i Euler studiowa w Bazylei lozo, do ktrej wprawdzie matematyka si zaliczaa, a lozoa ta bya skierowana gwnie ku teologii, czasem ku zyce, nazywanej jeszcze wtedy lozo przyrody. Zasady lozoi przyrody wedug Kartezjusza i Newtona byy przedmiotem rozprawy Eulera na stopie magistra sztuk. Na studiach zetkn si z Janem Bernoullim, suchajc jego wykadw z matematyki, ktre miay jednak charakter elementarny. Dopiero pniej zaczy si wspomniane jego rozmowy z Mistrzem. W trzy lata pniej opuszcza Bazyle, udajc si Renem do Moguncji, a stamtd ldem i morzem do Rewla na Batyku, aby std tra do Petersburga. Mia niewiele wicej ni te wspomniane trzy lata na wyksztacenie prawdziwie matematyczne. Ale i wtedy matematyki nie studiowa dla niej samej, lecz bra si do zada, w ktrych bya ona rodkiem. Wysa dwie prace do Acta Eruditorum w Lipsku, inspirowane wynikami Bernoulliego, na temat brachistochrony, oraz na konkurs do Parya prac o omasztowaniu statkw. Przed wyjazdem do Petersburga nie zdy zaznajomi si ze wspczesnymi mu pracami z teorii liczb, a wic z pracami Wallisa i Stirlinga, a nawet z pracami Fermata, o ktrych dowiadywa si dopiero w Petersburgu od Goldbacha. Std moe uderzajca oryginalno jego Analisin przygotowanej jeszcze w czasie pierwszego pobytu w Petersburgu.
EULER. MATHEMATICA SUBLIMIORIS

Zajmuj si oaglowaniem okrtu i obrotem yroskopu, ale to, co w matematyce wieczne, zawiera si w liczbie. Mam na myli nie tylko czyst teori liczb, tak, jak dziedziczymy po Fermacie, ale te i sztuk posugiwania si szeregami nieskoczonymi, ktra przysza do nas od Anglikw, a ktr rozwinli bracia Bernoulliowie, nazywajc j mathematica sublimioris, a ktr Anglicy nazwaliby matematyk czyst.
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
33
Nie zaliczybym jednak do matematyki sublimioris analizy Newtona i Leibniza. Nieskoczono, jaka si w niej pojawia, ma charakter zyczny, a przez to i lozoczny. Reguy posugiwania si nieskoczonoci nie s w niej jednoznaczne. Uzasadnia je inaczej Newton, a inaczej Leibniz, i tylko oni to rozumiej. Tymczasem w matematyce sublimioris nieskoczono jest problemem czysto arytmetycznym. Wchodzi w sposb okrelony do rachunkw i wbudowuje si w matematyk w miar nagromadzania praktycznej o niej wiedzy. Zasady przechodzenia do nieskoczonoci rozpozna Mistrz Jan i upewni, e ca analysis innitorum wystarczy rozwin jako sztuk oblicze, ktre stanowi wiat sam w sobie. S wprawdzie zagadki, ktre stawia nam nieskoczono, ale ma je rwnie zwyka arytmetyka, w ktrej nie rozumiejc do koca liczb ujemnych potramy si nimi skutecznie posuy, zawierzajc naturze naszych myli W Analysis innitorum nieskoczono jest dynamiczna, tak jakby sama chciaa nam objani, czym jest. Duo wyjania tu zasada indukcji, ktr odnalaz Pascal, ale nie zawsze, bo dotyczy jedynie sytuacji powtarzalnych. Nie miaa na przykad adnego udziau w moim dowodzie, e suma uamkw 1/p po liczbach p pierwszych jest nieskoczona. Dziki miaemu wejciu w nieskoczono matematyka zyskuje pewne proste wyjcia z trudnoci, ktrych czysta arytmetyka nie widzi. Podobny by zamys teorii uksji Newtona, dziki ktrej bez trudu znajdujemy cak z x w potdze k. Tymczasem Cavalieri, ktry nie pozwala sobie na to zawierzenie, musia dla tego celu szuka wzoru na sum k-tych potg kolejnych pierwszych n liczb naturalnych. Te wzory dla k = 1 i k = 2 s dobrze kademu znane. Cavalieri doszed do k = 9, uzyskujc 1/10 dla caki z x w potdze 9 na odcinku jednostkowym. Tymczasem dokadny wzr na sum k-tych potg nie jest potrzebny. Wystarczy wiedzie, e przy n dcym do nieskoczonoci iloraz sumy k-tych potg liczb od 1 do n przez (k + l)- potg liczby n dy do 1/(k + l). W ten sposb omijamy trudno ze znalezieniem dokadnego wzoru na sum. Wzr, sam przez si wany i elegancki, znalaz Mistrz Jan13. Nieskoczono usuwa blokady mylowe. Nie mona jednak na nieskoczono patrze tak prosto, jak kiedy prbowa Mikoaj z Kuzy. Nic nie daje patrzenie na koo jako na wielokt foremny o nieskoczenie wielu bokach. Przeskok ku zaktualizowanej nieskoczonoci, otrzymanej jednym krokiem, jest mylowo pusty. Nieskoczono sama w sobie niczego nam nie tumaczy. Nieskoczono poznajemy dopiero poprzez konkretny proces aproksymacyjny. To samo pole koa mona uzyskiwa procesami bardzo rnicymi si od siebie. Najbardziej efektowny wydaje mi si ten,
13 k l + 2k + ... + (n l)k = (1/(k + l)) W, gdzie W = ((B + n)A(k+1) Bk + 1) i gdzie Bm jest m-t liczb Bernoulliego, a (B + n)m odczytuje si wedug wzoru dwumiennego Newtona, rozumiejc potg Bj jako j-t liczb Bernoulliego.
07.05.2013 13:05
34
ktry pokaza Jan Wallis, dowodzc, e iloczyny 3/4 15/16 35/36 63/64, tworzone w ten sposb w nieskoczono, daj w granicy poow pola koa jednostkowego, tj. liczb /2. Liczb /2 otrzyma, najpierw przybliajc je sumami dajcymi pole koa, a pniej przedstawi je w inny sposb, otrzymujc iloczyn. Ten zwizek rachunkowy dostaje si przed przejciem do nieskoczonoci. Sam nieskoczonoci, t urzeczywistnion, matematyka nie jest zainteresowana. Nieskoczono w kierunku maych jest inna ni nieskoczono ku nieskoczenie wielkim. W matematyce sublimioris ta rnica si nie uwidacznia. Tymczasem geometria ma inne co do tych nieskoczonoci wymagania. Nieskoczono in macro daje si w niej matematycznie opanowa, chocia ostatnie sowo bdzie miaa moe dopiero analysis situs. Nieskoczono, jak ma paszczyzna, opanowujemy, dodajc jeden punkt. Powstaje sfera, ktra ma rozmiary skoczone, i to rozwizanie nas zadowala. By moe jest tak dlatego, e w dali nasz umys nie dostrzega szczegw, a moe olepia nas jej blask. W nieskoczonej dali lokujemy wyobraenie o Stwrcy, ktry na podobiestwo tej dali widziany jest jako doskonae w swej prostocie zamknicie wszystkiego. Inaczej jest ze wiatem in inferno, w ktrym widzimy samo kbowisko osobliwoci. Ju Grecy postawili przed nami wymykajcy si idealnej matematyce problem ruchu jako procesu przechodzenia w nieskoczenie maych chwilach nieskoczenie maych drg. Wielki Newton obszed ten problem, zastpujc aproksymacje pojciem strumienia, ktrego ilociowy przepyw determinowany jest przez dajc si obserwowa w kadej chwili jego intensywno, ktr nazywa za Swinesheadem14 uksj. Wedug Swinesheada trudno Zenona z lecc strza wynika z mylnego zaoenia, e strzaa w danej chwili, bdc w okrelonym miejscu, stoi w bezruchu. Tymczasem z kad chwil zwizana jest okrelona intensywno zmiany pooenia. Integracja tych intensywnoci chwilowych daje ilociowy przyrost zmiany. Ale procesu tej integracji procesu cakowania15 Swineshead ani Newton nie tumacz. Rachunki rniczkowy i cakowy wychodz poza zasady matematyki czystej. Dlaczego i w jaki sposb nieskoczenie mae przyrosty wyznaczaj przebieg funkcji? Wyczuwamy tu jak wasn
Newton by w prostej linii spadkobierc zasady Swinesheada (Suissetha), wedug ktrej uywajc wspczesnych symboli rwno f = g wszdzie pociga f g = const., co znaczy, e intensywno zmiany determinuje zmian ilociowo. Newton jednak nigdzie Swinesheada nie wspomina. Tymczasem to Leibniz, ktrego droga do rniczki i caki bya niemal czysto algebraiczna, podnosi wysoko zasugi Swinesheada ze wzgldu na kalkulacyjne aspekty idei uczonych z Oksfordu nazywanych Calculatorami, od ktrych bierze sw nazw calculus zawierajcy gwne zasady analizy matematycznej. 15 Po polsku mwimy caka. Ale bliscy tego terminu musieli by i matematycy petersburscy, skoro Goldbach uywa w swoich wykadach zwrotu celnoje isczislenije.
14
07.05.2013 13:05
Akademia na wyspie
35
logik tych przyrostw i w niej musi by ukryta jaka waciwo zmiennoci, a moe i czasu. Leibniz mia na to wytumaczenie w teorii monad. Szeregi, iloczyny i uamki nieskoczone nie potrzebuj tych uzasadnie. S niczym innym ni przedueniem arytmetyki, to jest matematyki samej w sobie. Daj nam wgld w natur liczby e, ktr przeczuwa swoimi logarytmami Neper, a odkryli Bernoulliowie, i ukazuj wszechobecno wsprzdzcej z ni tym wiatem liczby . Dziki nim nie musz wiedzie o naturze geometrycznej sinusa, ktry okrelony jest teraz arytmetycznie szeregiem. Liczba jest jego pokresem i tak rozumiana, dziki jednoznacznoci wymuszanej przez jej wasnoci, zgadza si z t liczb, ktr zna Archimedes. wiat szeregw rzdzi si prawami arytmetycznymi. Czowiek tych praw nie ustala. Dostosowuje si do nich i odbywa podr po wiecie raz na zawsze danym, odkrywajc twierdzenia jak kapitan Cook wyspy. Wasnoci liczb podobnie jak wyspy istniej lub nie, niezalenie od tego, czy zostay przez nas odkryte. I niezalenie od tego, co my o nich sdzimy. Tego zdania jest Moses Mendelssohn16. Inaczej jest z geometri. Immanuel Kant, w niedalekim Krlewcu, zastanawia si, czy geometria jest naszym wymysem, czy te konieczn hipotez przez nas pomylan tak, by odpowiadaa naszych spostrzeeniom. Zastanawia si, czy nie jest po prostu nawet naszym zudzeniem. Mam cigle poczucie niepewnoci, kiedy wracam myl do zadania o mostach, ktre dotyczyo tylko paszczyzny, a sprowadzao si do pytania, skd moje przekonanie, e prosta dzieli paszczyzn na dwie czci, a w kadym miejscu tak samo. Piszc moj Mechanik, gdzie mowa o przestrzeni, staraem si odsuwa od siebie podobne pytania, na ktre nie potrabym odpowiedzie. Dla prostego rozumowania Newtona, w ktrym stwierdza on w Principiach pasko torw planet, wypracowaem ogln metod amanych przybliajcych stan graniczny, ktry jest prawdziwym torem poruszajcego si punktu, ale natura si do tego stosuje, nie znajc moich amanych. Dlaczego wybiera to, co trzeba, nie znajc zasad, ktre ku nim prowadz? Widzc to, gotowi jestemy myle, e natura jest posuszna prawom przez nas narzuconym. Nie pora zatrzymywa si w naszym szybkim wieku na wtpliwociach. Nasi wielcy poprzednicy dali do rki rachunek i moliwoci dokonywania odkry. Zrozumienie ich odkry przyjmie na siebie przysze pokolenie. Nowa trudno powstaje, kiedy pytamy, czym jest funkcja. Prawo, ktre j okrela, bywa zazwyczaj dane wzorem. Bywa jednak tak, e w rozumowaniu pojawia si funkcja, ktrej wzoru tylko domniemywamy. Na naszych rysunkach zaznaczamy j dowolnym ruchem rki. Ale poczone ze sob dwa
16 Moses Mendelssohn (17291786) jeden z czoowych lozofw niemieckiego Owiecenia, obroca idei Leibniza, w odrnieniu od Kanta nie w geometrii, lecz w arytmetyce upatrywa istoty matematyki. Jego wnukiem by Felix Mendelssohn-Bartholdy.
07.05.2013 13:05
36
przebiegi, kady dany innym prawem, zgodne ze sob na wsplnych przebiegach, te naley traktowa jak funkcj oznaczan jednym symbolem. Zakcona jest wtedy cigo wzoru17, ale nadal mona j traktowa jako cao. Przyzwyczajeni jestemy do funkcji danych jako szeregi potg. Tego rodzaju funkcja jest jak sprysta trzcina. Jej przebieg na jakkolwiek nawet maym odcinku wyznacza j na caym jej przebiegu. Ale mog by funkcje dane wzorami na maych odcinkach, nawet tak maych, jak chcemy, a potem czone w jedn cao. Tego rodzaju funkcja moe nie przedstawia ju zalenoci wedug jakiego jednego prawa, ale nie ma przeszkd, by integrowa j w sensie Leibniza, tj. cakowa. W jaki sposb te nieskoczenie mae odcinki, na ktrych funkcje dane s wzorami, mog czy si ze sob, nie spekuluj. Zapytuj jednak o znaczenie tych wzorw, jeli dla okrelenia jednej funkcji potrzeba ich nieskoczenie wiele. Jak je wykorzysta w rachunkach? S jednak potrzebne do zapenienia luk w rozumowaniach oglnych. Dlatego dopuszczamy w rozumowaniach oglnych funkcje dane dowolnym ruchem rki, tak jak dopuszczamy liczby ujemne i urojone w naszych rachunkach, nie przywizujc do nich wagi w konkluzjach. Cakujc iloczyny funkcji dowolnej z sinusami i cosinusami, dostaniemy wspczynniki szeregu sinusw i cosinusw, ktry t funkcj przedstawia. Funkcja dana dowolnym ruchem rki zostaje zapisana wzorem trygonometrycznym! To jest trudno, na ktr nie mam odpowiedzi.
Przez funkcj cig Euler rozumia funkcj dan jednym wzorem na caym jej przebiegu. Dziedzina, ktr przebiega zmienna niezalena continuum bya dla Eulera sum continuw, ktre mog by tak mae, jak chcemy. Funkcja dowolna wedug Eulera to funkcja dana na kadym z tych continuw osobnym prawem. To nie jest to samo, co okrela funkcj punkt po punkcie, co nie byoby zgodne z doktryn monad Leibniza, ktrej Euler by wprawdzie przeciwny, ale z innych powodw.
17
07.05.2013 13:05
Akademie i salony
Pan Voltaire ma racj. Stale, stale, stale. A na to ja mu: ale, ale, ale! EULER wierszyk znaleziony w notatkach Eulera18.
FRYDERYK II
W czasie Wojny Siedmioletniej Krlewiec zajty by przez Rosjan. By to wietny okres tego miasta, kiedy przestaa obowizywa pruska surowo i miejscowa socjet przeywaa kilkuletni karnawa, ktremu patronowa rosyjski gubernator. Wynik wojny by niespodziewany i Krlewiec znalaz si na powrt pod panowaniem krla Fryderyka. Wadca w ukara surowo miasto, nigdy do niego nie przyjedajc19. Nie lubimy Fryderyka II, oszczdzajc mu przydomku Wielki. Ale znajmy proporcje. Byo to na dwa stulecia przed wiekiem XX, ktry nie liczy si z jakkolwiek etykiet. W XVIII wieku zaczynaa si ju trwajca dotd Wielka Wojna Europejska, ale wzr europejski jeszcze obowizywa. To tumaczy nam wizyty biskupa warmiskiego Ignacego Krasickiego w Berlinie u aktualnego krla i wizyt burmistrza Ehlera w Petersburgu. Jest portret wsplny Fryderyka i Voltairea. Rzecz moe si dzia w Sanssouci. Voltaire siedzi przy biurku i lekko odwraca si do stojcego obok Fryderyka. Czy oddaje to rzeczywist rwno krla i jego lozofa, czy jest to inscenizacja czego, co istniao jedynie in abstracto?
E. Knobloch, Matematiceskije zapisnyje kniki Leonarda Ejlera (tum. z niem.)[w:] Razwitije idiej Leonarda Ejlera i sowriemiennaja nauka. Sbornik statiej, red. N.N. Bogolubow, G.K. Michajow, A.P. Juszkiewicz, Moskwa: Nauka, 1988, s. 120. 19 A. Gulyga, Kant, Moskwa: Moodaja gvardia, 1981.
18
07.05.2013 13:05
38
WITKACY O SWOIM WIEKU

Istnieje in abstracto take i w wasze dni. Mj czas by przerw na suby literatw przy dworze. Marszaek ich nie przyjmowa. W moich czasach powiedzenie Pan i jego Filozof tyczyo epoki zaprzeszej. Chocia byy i za moich czasw wyjtki. Wnuk Bakunina, synny matematyk Renato Caccioppoli20, cieszy si w Italii wzgldami dyktatora, mimo swych anarchistycznych koneksji. W naturze krla jest to, e potrzebuje Staczyka. Ale w waszym wieku staczykowie istniej w liczbie mnogiej i po prostu zaludniaj dwory, ktre s szeroko otwarte dla uczonego tumu. Uczony dostpuje zaszczytu wsplnej fotograi, ale ju nie siedzi przy biurku. Musi mu wystarczy niezobowizujca do niczego sytuacja bankietowa. Daleko wic mu do tego tte--tte z krlem Fryderykiem. Obyczaje si spaszczyy i nazwiska ludzi dworu zapominane s po sezonie. Zreszt nie ma ju prawdziwych krlw. Ju ksicia Bogusawa przeladowaa wizja w ich roli Piegasiewiczw z Psiej Wlki. Ci, ktrych nazywacie intelektualistami, potrzebni s na co dzie, wic musz by dyspozycyjni, penic usugi jako eksperci. Odsuwani od dworu, pdz reszt ycia w zapomnieniu, ale na odejcie dostaj nagrody. Z codziennych list nagrodzonych mona widzie, jak wielkie s to tumy. Nazwiska nie czepiaj si pamici i dlatego ich tu nie ma. Dawniej wielu wybitnych pozostawao poza dworem, przejmujc na siebie powinno trybunw ludu. Przeladowani przez wadz stawali si symbolami oporu i przechodzili do historii. Wasza wadza ju nikogo nie przeladuje. Przemilcza lub omiesza, co zaleca najwyszy jej obecnie patron w rozmowach przy stole. Przemilczanego i omieszonego, kiedy ju jest pognbiony, potra przewrotnie nagrodzi i pogrzeba. W tej twojej, Autorze przeszoci uczeni tworzyli republik, w ktrej obowizywaa etyka cechu. Szanowali si nawzajem. Nawet jeli si zwalczali, ich spory nie wychodziy poza osd koleeski cechu. Animozje i przyjanie byy ich wasne, co sprawiao, e ocena wzajemna ich dokona bya niezalena od osobistych koneksji. Te niedopuszczalne byy wewntrz zakonu. Wielki Euler, do ktrego list od Mistrza Jana zaczyna si od sw: Dem unvergleichlichen Leonhard Euler, dem Fusten unter den Mathematikern, sam zwraca si do Goldbacha, piszc: Wasze Wysokorodije, Sehr Geehrtes Geheimrat, kiedy ten mia funkcj pastwow. A znali si od kilku dziesitek lat. Urzd wyklucza poufao. Dziki surowemu obyczajowi republika uczonych bya nieprzenikliwa dla postronnych. Tak jeszcze byo, Autorze, za moich czasw. Profesor nie bywa ani ministrem, ani pisarzem o niewypa20 Renato Caccioppoli jest jednym z licznych przykadw kaprysu wadcy okazujcego nic niekosztujcy go gest wobec gonego, ale mao gronego przeciwnika. To co bardziej przewrotnego ni sytuacja Staczyka.
07.05.2013 13:05
Akademie i salony
39
rzonym jzyku. Z moim nieutemperowanym charakterem nie wszedem do zakonu i uwaam to za sprawiedliwe, wiadomie wybierajc wolno. Syszaem o surowym yciu Madame Curie, ktrego nie wybraaby adna z moich znajomych pa. Nie obra si, Autorze, ale w waszych czasach etyka cechu uczonych si rozlunia. Nie jestecie lepsi od moich kolegw artystw, ktrzy uwieszali si swoj twrczoci u mecenasw. W waszych czasach chyba ju tylko zegarmistrzowie i fryzjerzy tworz niezalene zwizki cechowe. Dlatego po waszych czasach nie zostanie historia. Nie przetrwa po was nic. Kogo krzywdz tym proroctwem, ale uznajmy istnienie odpowiedzialnoci zbiorowej. Masz za ze wielu rzeczom, Autorze, ale w kocu przyzwalasz. To, co byo kiedy rzadk osobliwoci, klejnocikiem obyczaju owieconych, w rodzaju spacerw Kanta po ulicach Krlewca, zostaje fabrycznie powielone na spdach konferencyjnych. Pozostaoci zostaj skserowane i zmiksowane, dostarczajc codzienn porcj papieru na mietnik. Nie lubi i ja Voltairea, ale pamitaj, Autorze, e to by kto! Tak samo jak nie lubiany przez nas krl Fryderyk.
AKADEMIA
Akademia zostaa skompletowana ju w 1741 roku, ale pierwsze jej posiedzenie odbyo si trzy lata pniej. Akademi jeli wierzy temu, co mwiono kompletowa Voltaire, ktremu krl mia jakoby proponowa pozycj dyrektora. Voltaire zaproponowa sawnego markiza de Maupertuis. O zaproszeniu Eulera musia zapewne pomyle sam krl, ktry zaprosi rwnie Bernoullich, Jana I i Daniela, ale ci nie przyjechali. Mia jeszcze na uwadze Koeniga, rwnie ze Szwajcarii, i koniecznie kogo z uwielbianych Francuzw, bo nie z Francji, ktrej nienawidzi. Voltaire i Maupertuis odbyli wraz z nim Wojn lsk. Zwyciy w Miujowicach pod Nys i zawar zwyciski pokj, chocia nie na tyle trway, by konikt dalej si nie tli. Okazay gmach Akademii znajdowa si w Berlinie, ale na posiedzenia Akademii Fryderyk upodoba sobie Poczdam, a w nim ogrd i paac Sanssouci, nazwany tak z francuska jako beztroski. Paac by wspaniay, ale Voltaireowi nie mogo si w nim mieszka wygodnie, w jednym z wskim pokojw w dugiej amladzie. Sam Fryderyk w adnie urzdzonym pokoju mia parawan, za ktrym stao zwyke wskie ko, sypia na nim tak, jak do tego przywyk w czasie wypraw. Sanssouci byo jednak rzeczywicie oaz. Wystarczyo wyjrze poza ogrodzenie na wzniesieniu, na ktrym koczy si ogrd, by zobaczy uprawne pola, zwyczajne dla krajobrazu Brandenburgii. W piknej oazie nie wypadao zajmowa si rzeczami zwykymi. Jednym z tematw byy monady Leibniza, opracowane na nowo przez Christiana Wola. Monadami tumaczy Leibniz budow przestrzeni i zanurzonej w niej materii. Ale z czasem teoria monad staa si gr myli, pod ktre
07.05.2013 13:05
40
mona podstawia konstrukcje tumaczce nie tylko budow przestrzeni, ale i hierarchie spoeczne oraz hierarchie idei. Bya sprzeciwem wobec pustki, jak bya pozbawiona wszelkiej struktury przestrze Newtona. Przestrze Leibniza nie tylko nie jest pusta, ale jest oywiona, ma swoj energi wewntrzn pochodzc z jej niepodzielnych ywych elementw zwanych monadami. By moe Leibniz napatrzy si wczeniej na wiat widziany pod mikroskopem przez Leeuwenhoeka i ywa przestrze staa si jego przymusem mylowym. Euler zgadza si z tym, e przestrze nie jest pusta. Jest wypeniona eterem, tak jak przestrze, ktra nas otacza, powietrzem. Ale w przeciwiestwie do Wola czsteczkom eteru odmawia samoistnej zdolnoci do ruchu. Ruch powstaje zawsze na skutek siy zewntrznej. Czsteczki mog wymienia si ruchem, ale nie s zdolne go same z siebie wytworzy. Podstawowym elementem przestrzeni jest miejsce, ktre moe by zapenione materi lub pozostawa puste. Pozostaje sob niezalenie od upywu czasu. Kiedy czytamy to u Eulera, nie ogarnia nas ani zachwyt, ani sprzeciw. Przecie tak jest, czy te by powinno. Ale czy nasza zgoda nie wynika z tego, e bylimy ju wczeniej wychowani na Eulerze, poprzez Appelw i Susoww21? Jeli miaaby to by lozoa, to czym rni by si ona miaa od prozy nauki? Dlatego plozoczne dzieo Eulera w formie Listw do ksiniczki niemieckiej z rodu Hohenzollernw22 nie robio na wspczesnych tego wraenia, co publicystyka Voltairea. Krlowi Fryderykowi zaleao na odrzuceniu teorii monad podpierajcej wolnomylicielski panteizm. Chciaby jednak w zamian zapewne czego bardziej porywajcego. Na dworze w Sanssouci zwalczano teori monad, ale kady z jej przeciwnikw zwalcza j ze swoich pozycji. Voltaire po prostu nie lubi Wola, ktry dawn teori Leibniza wydoskonala, a krl Fryderyk z du podejrzliwoci patrzy na przychylno wolnomylicieli dla teorii, ktre mogy mie niepodane implikacje spoeczne. Euler by w tym zgodny z krlem, ale jego opozycja wobec monad miaa oparcie jedynie w jego pogldzie na zasady mechaniki punktu i cia sztywnych, chocia nie do przyjcia dla niego by rwnie panteizm znajdujcy oparcie w teorii monad, rozszerzajcy stopniowo swoje wpywy na szeroki zakres obejmujcy take prawa moralne i etyk. By chyba jedynym w gronie uczonym w Sanssouci traktujcym religi jako jedyne ugruntowanie prawa moralnego. Teoria monad, przyznajca materii samoistno, nie zostawiaa Bogu wpywu na bieg zdarze. Wprawdzie rwnie i Euler w swoich Listach uwalnia Boga od ingerencji w prawa rzdzce materi, to jednak dopuszcza,
P. Appell i G.K. Susow, autorzy podrcznikw mechaniki teoretycznej. Listy do ksiniczki niemieckiej z rodu Hohenzollernw trzytomowe dzieo Eulera przedstawiajce zarys zyki jego czasw.
22 21
07.05.2013 13:05
Akademie i salony
41
podpowiadajc to Kantowi, e poza sfer dziaania tych elementarnych praw zdarzenia nie s w peni zdeterminowane. Ludzie Owiecenia byli mimo swojej wolnomylnoci opanowani obsesj poszukiwania Boga, w ktrego wiar stracili i ktrego prbowali odnajdowa w prawach przyrody. Ci ludzie na kadym kroku naduywali drugiego przykazania, czy to z poczucia winy wynikajcego z powodu utraconej ju wiary, czy te, moe prociej, z powodu panujcej wrd nich mody. Nazywano ich wolnomylicielami, a nawet ostrzej, libertynami, ktrzy czcili wszystkich bogw. Strumie wolnomylnoci by w penym biegu i by ju nie do zatrzymania. Jakim sposobem Euler znalaz si w ich wieku?
MAUPERTUIS
Zasad minimum wypowiedzia w ktrym z listw Leibniz, ale poniewa napisa ich 15 tysicy, z ktrych kady ma wag traktatu lozocznego, wic trudno byo ten list znale. Ale czy nie mg, w tych czasach po Newtonie, powiedzie tego kady? Zasada gosi, e prawa przyrody dostosowuj si do oglnego wymagania, by zjawiska przebiegay z zatrat minimum dziaania. Jest prawdopodobne, e Leibnizowi chodzio o minimum zatraty energii, na ktr mia ju wzr. Zasad zachowania energii posugiwa si w swoich cisych rozwaaniach nad wahadem tautochronicznym Huygens, a w rozwizaniu problemu brachistochrony Bernoulliowie. Zasada minimum, o ktrej mowa, a ktr w latach swojego berliskiego pobytu sformuowa Maupertuis, wychodzia jednak poza jakiekolwiek szczeglne przypadki. Nie przywizujmy zatem wielkiej wagi do tego, e akurat Leibniz by jej autorem i chyba susznie markiz de Maupertuis nie czu si skrpowany jakimkolwiek wczeniejszym autorstwem. Wobec nieokrelonoci samego pojcia dziaania23 i nieokrelonoci aparatu matematycznego, ktry miaby suy do wycigania wnioskw z zasady, Maupertuis gosi jej uniwersalno, rozcigajc swoj zasad na wszelkie zjawiska przyrody. Euler by zainteresowany zasad, ale tylko dlatego, e z pewnej jej matematycznie okrelonej formy potra matematycznie wyprowadzi Newtonowskie rwnania ruchu. Lagrange doprowadzi potem to do koca, wycigajc z odpowiednio formuowanej zasady minimum rwnania ruchu nazywane teraz rwnaniami Eulera-Lagrangea. Ale na razie Euler podchodzi z wielk rezerw do tak oglnej jej formy, jak gosi Maupertuis, ktry wyprowadza z niej nawet istnienie Boga. Miecio si to w tej odmianie wolnomylicielstwa,
23 Zasad najmniejszego dziaania omawia Stefan Banach w Mechanice, Warszawa 1947. Historyczne ujcie mona znale w ksikach Krzysztofa Tatarkiewicza: Zasada Maupertuis przedwczoraj i dzi, Warszawa 1999 i Zasada Maupertuis wczoraj, Warszawa 2000 (wydana na zasadach rkopisu). Mona dowiedzie si tam, jak uwikane w osobiste animozje byy jej oceny i jak nieostro bya rozumiana.
07.05.2013 13:05
42
ktra nazywana jest deizmem. Dla religijnie uksztatowanych ludzi bya to doktryna bardziej niebezpieczna ni panteizm. Euler, bdc w opozycji do tak oglnie formuowanej zasady, nie atakowa jednak markiza. Szanowa go jako czowieka i jako uczonego znanego mu z wielu dokona. W odrnieniu od tego, Voltaire bdc peen podziwu dla zasady, w wydanej przez siebie broszurze omiesza markiza Maupertuis jako osob. Pretekstem by wspomniany ju rzekomy plagiat na Leibnizu. Omiesza przy tym rwnie osoby, ktre orzeky wczeniej o bezpodstawnoci zarzutu o plagiat. Pisa, e Maupertuis podstawi w charakterze faszywych wiadkw kilku biednych stypendystw Akademii, ktrzy s od niego zaleni. Czy nie byo w tym fragmencie pametu aluzji do Eulera? Chocia Euler nie by ani stypendyst, ani biedny, to Voltaire uwaa, e obejmuje go licentia poetica. By to w istocie niewybredny atak na Akademi. Tego mia dosy take krl, ktry w samym sporze, podobnie jak Euler, by jednoczenie za i przeciw. Znaczy to, e by przeciwko zasadzie jako wolnomylnej, ale i przeciwko przekraczajcej wszelk miar i niszczcej wszystko wok siebie publicystyce Voltairea. Uprzedzajc decyzj krla, Voltaire sam opuci spiesznie Berlin. Zrobi to take omieszony publicznie Maupertuis. Byo w nim jakie podobiestwo do yjcego sto lat pniej Cantora, ktry pooy na szal swoje ycie na rzecz teorii mnogoci, majcej rwnie wyjania wszystko. Maupertuis zmar w swojej posiadoci St. Malo we Francji, dokd wyjecha, ulegajc wyczuwalnemu ostracyzmowi czonkw Akademii. Euler pozostawa poza krgiem tego sporu, ale czu si obco w Akademii. By 1759 rok. Miao si rozstrzygn nastpstwo po markizie. Wiadomo byo, e Fryderyk nie wybierze Eulera. Signie znowu po Francuza.
WITKACY
Deizm jest namiastk religii dla owieconych, ktrzy lepiej zrobiliby, dajc sobie z religi cakowity spokj. Ich natur jest hipokryzja, ktr pokrywaj motywy swoich uczynkw. Tandetno i obrzydliwo tej osony ujawnia si przy najmniejszym zagroeniu o ich wasn osob. Ich Deus jest daleki i kad rzecz im wybaczy. To nie jest Bg Ojciec, ktry patrzy gronie z otarza w kociele w mojej parai. S to dwie rne Osoby, tak jak dwiema spoecznociami jestemy my i owieceni. Wiem, o co chce Pan mnie zapyta, Autorze. Przecie uwaa mnie Pan nie tylko za owieconego, ale i za owieconego. Nie uwaam si ani za tego, ani za tego, a ju najbardziej za owieconego. Owieceni wyklucz ze swego grona kadego, jeli tylko napisze lub powie prawd. Oni t prawd maj, ale ma by ona tylko dla nich. Dla ludu maj bajeczki, raz te, raz inne, zalenie od koniunktury. Euler, ktry by tylko matematykiem, a wic czowiekiem o profesji, ktra nie zaliczaa go automatycznie do owieco-
07.05.2013 13:05
Akademie i salony
43
nych, zabiega, aby si wrd nich znale. Std te jego Listy do ksiniczki niemieckiej i to pokrtne zachowanie si wobec Maupertuis. Niech Pan nie zapomina, e by praktycznym Szwajcarem. Nie bdziemy go wic zbytnio oskara, bo kogo bymy zostawili wrd tych, midzy ktrymi yjemy? Zostaby Pan sam jak palec. Nawet ja ulegaem dostosowaniu, starajc si jako y wrd owieconych. Nie wyamywaem si z ich konwencji nigdy wprost. Piszc wariacko, uprawiaem hipokryzj rebours, bdc a tak bardzo przeciw, e brano to za za, mylc, e na przykad atakuj wciekle komunizm, ktry by (Pan to sprawdzi!) maym epizodem historii. Natomiast deizm trwa, o co nawet nie pytam, bo to jest staa uniwersalna. Oni czcz Opatrzno, a tej nie zabrania czci nawet papie. Jak to mao kosztuje! Ku czci Opatrznoci mona pobudowa wityni, ktra bdzie otwarta dla kadego, ale biedak, oniemielony wspaniaociami, tam nie wejdzie. Opatrzno to oko, ktre widzi, ale nie dostrzega.
O VOLTAIRZE
Voltaire napisa jedn rzecz niewtpliwie sympatyczn. S ni Listy o Anglikach z wykadem lozoi pana Newtona. Przedstawi tam monolog wewntrzny Newtona, ktry uzasadnia w sposb dramatyczny swoj bezradno zawart w jego frazie hypotheses non ngo z ostatnich stronic Philosophiae Naturalis Principia Mathematica. Voltaire zostawi po sobie Pamitniki, powicone w duej mierze okresowi swego pobytu w Sanssouci. Nie ma w nich ani sowa o Eulerze24. Jego entuzjazm wobec teorii Newtona przenis si na markiz du Chtelet, w ktrej paacu w Cirey na pograniczu Szampanii i Lotaryngii spdzi kilkanacie lat, zanim skorzysta z zaproszenia krla Prus. Pani du Chtelet wesza do historii matematyki. Jej przekad na francuski Zasad matematycznych lozoi przyrody Izaaka Newtona odegra wan rol w zaznajomieniu uczonych francuskich z mechanik Newtona. Rozwijaa idee Jana Bernoulliego dotyczce pojcia energii czytamy w sowniku biogracznym. Kilka miesicy starsza od Eulera, by moe o nim jedynie syszaa, bo zmara modo, kiedy sawa Eulera jeszcze nie zaistniaa. A odwiedzali j w paacu w Cirey Jan Bernoulli, Maupertuis, Clairaut i Koenig, w czasie kiedy Euler pracowa nad mapami w manufakturze na Wyspie Wasiljewskiej. Pisze Voltaire:
Pani du Chtelet uczyem angielskiego. Po trzech miesicach znaa ten jzyk rwnie dobrze jak ja i czytaa z rwn atwoci Lockea, Newtona i Popea. Rw24
Wolter, Pamitniki, Warszawa: Ksika i Wiedza, 1994.
07.05.2013 13:05
44
nie szybko nauczya si woskiego. Razem przeczytalimy caego Tassa i Ariosta. Gdy wic Algarotti przyjecha do Cirey, gdzie koczy swoje Neutonianismo per le dame, uzna, e markiza zna wystarczajco biegle jego jzyk, aby dawa mu nader cenne rady, i z nich korzysta. Algarotti by ujmujcym Wenecjaninem, synem bardzo zamonego kupca, podrowa po caej Europie, wiedzia o wszystkim po trosze i wszystkiemu dodawa wdziku. W tym uroczym ustroniu powicalimy si studiom, nie zwaajc na to, co dziao si w reszcie wiata. Dugo nasza uwaga skupiaa si na Leibnizu i Newtonie. Pani du Chtelet zaja si najpierw Leibnizem i rozwina cz jego systemu w bardzo dobrze napisanej ksice pod tytuem Institutions de physique. Nie staraa si upiksza tej lozoi obcymi jej ornamentami. Jasno, precyzja i elegancja znamionoway jej styl. Jeli kiedykolwiek udao si oywi idee Leibniza, to stao si to w tej wanie ksice, i dzi ju nikt nie zaprzta sobie gowy tym, co napisa sam Leibniz.
Teraz ju wiemy, po czyjej stronie s sympatie i uprzedzenia. One to stanowi sl, bez ktrej historia jest martwa. Staem si obiektem zazdroci Maupertuisa, jednego z najbardziej zawistnych ludzi pisze Voltaire. Bywa w Cirey wywodzcy si z Bazylei, a wtedy profesor w Hadze i bibliotekarz ksinej oraskiej, wspomniany wczeniej Samuel Koenig, zyk i znawca Leibniza. Trudno zrozumie tamte czasy. Voltaire, zagroony w Paryu wizieniem za napisanie Listw o Anglikach, spdza beztrosko czas, przez nikogo nie niepokojony, w paacu w Szampanii. Co prawda siedzia przedtem w Bastylii i dopiero po uwolnieniu stamtd pojecha do Anglii. Rwnie Jean Jacques Rousseau cigle przed kim ucieka, co mu nie przeszkadzao publikowa i rozpowszechnia swoich nieprawomylnych dzie. By te, jak wielu innych, nie lubiany przez Voltairea. Ale zapytajmy, kogo Voltaire lubi poza krlem i cesarzow. Darzy jak sympati krla Stanisawa Leszczyskiego, u ktrego w Louneville spdzi przyjemne miesice (czy nie po jakim nieporozumieniu z pani du Chtelet?). Moim przeznaczeniem jak pisa byo pdzi od krla do krla. Mimo wszystko nie przyjmowa zaproszenia krla Fryderyka, dopki ya pani du Chtelet. Zmara nagle w roku 1749, chocia ju wczeniej jej zwizek z Voltaireem wyranie si rozluni. Dopiero w roku 1750 Voltaire wybra si do Berlina.
WITKACY
Szanowny Autor yje w cieplarnianych warunkach swojego XXI wieku, ktrego ja ju nie znam. Zapatrzony w swoje prawa, ktrych wyliczenia pewnie by si nie podj, zapomina, e yje w warunkach klasycznego niewolnictwa, ktremu w czasach Voltairea byli podporzdkowani robotnicy manufaktur. Inni, biedni czy bogaci, gnbieni przez rozmaitego rodzaju wczesne policje, korzystali z niedoskonaoci sieci, jakie zarzuca na nich wszechwadny minister nansw Colbert, a take z koneksji, ktre wtedy
07.05.2013 13:05
Akademie i salony
45
byy jeszcze do czste i istniejce na samej zasadzie ludzkich zwizkw midzy ludmi. Nie wszystkie cele w Bastylii byy jednakowo ponure, a wtargn do paacu markizy byoby wielce kopotliwe dla egzekutora wyroku. Klasyczne niewolnictwo to Grecja i Rzym Cyceronw i Augustw. Po upadku tego rdziemnomorza Europa staa si wsi spokojn i weso. Dopiero po stuleciach pojawiy si despotyzmy i absolutyzmy, ale musiay poprzestawa na wybirczym terrorze, przewanie podatkowym. W czasach Voltairea niewolnictwo wewntrzeuropejskie byo jeszcze niezrealizowanym projektem. Ten projekt wciela si w ycie dopiero w waszych czasach. Mimo wszystko okres Francji Voltairea by nieznony, przede wszystkim z powodu swej absurdalnoci. Niech pan popatrzy na obecny stan mojego dawnego kraju, a pana obecnego, w ktrym nikt, wzorem Voltairea, nikogo nie kocha i nie szanuje, pominwszy umizgiwania do pogardzanych przez siebie krlw. Terror w warunkach braku jakiegokolwiek dla niego powodu jest wanie tym najwikszym absurdem. Wynikaoby std, e jestem za bolszewizmem. To tylko pjcie za pierwszym niesprawdzonym co do wartoci wnioskiem, bo bolszewizm jest, jak ju tumaczyem, pojciem innej kategorii. Niewolnictwo tkwi w naturze waszych udomowionych czasw. Godzicie si na wszelkie warunki, byleby trwa w cieple waszej, niewane czy biednej, czy bogatej, codziennoci. Nie jestecie zdolni do zorganizowania rewolucji, nawet do jej pomylenia. Czekacie biernie na rozpad porzdku, bez odwagi pomylenia, co potem. Teraz ten rozpad nie dotknie jednego chorego kraju, ale caej chorej ju planety, z ktrej nie macie ju szans si wydosta. Po nagym krachu, ktrego dnia i godziny nie znacie, wejdziecie w nowe ycie plemion szoferw, jak to opisa Jack London w Szkaratnej dumie. Dzieli nas waciwie jedno pokolenie, wic i Pan, Szanowny Autorze, te musia to czyta.
AUTOR
Wielki Pisarz si myli. Znamy nasz wiek i nie mamy co do niego zudze. Nie wiemy tylko, czy osign on ju najwysze stadium totalnoci. Miao by ono osignite ju w jego wieku, ale teraz mamy co do tego wtpliwoci. Nasz wiek XXI ju dorwna poprzedniemu i nie zapowiada si nam jako najgorszy wrd tych, ktre przyjd. wiat rozwija si w kierunku zamknicia si, systematycznie i bez popiechu. Po nas zapewne jeszcze kilku pokoleniom bdzie dane obserwowa ten zachd soca. Czy o to Wielkiemu Pisarzowi chodzio? Nie zachwycamy si tamtym czasem i nie ywimy wielkiej sympatii do ludzi uksztatowanych na jego wzr. Wszyscy oni upodabniali si do siebie, bynajmniej nie wzorujc si jeden na drugim. Skd zatem wzi si wzr? Stanisaw Cat Mackiewicz twierdzi, e moe bra si z ukadu planet. Bo
07.05.2013 13:05
46
dlaczego wszyscy s nagle tak do siebie podobni? Maria Leszczyska, krlowa Francji, crka dobrego krla Stanisawa, na portrecie w Luwrze niczym nie rni si od Katarzyny II, ktrej nie nazywamy inaczej ni caryc. Nie rozrniamy Voltairea od Diderota, obaj s jednakowo cyniczni. Leonardowi Eulerowi przyszo y w tym wieku i dowiadczy wszystkich jego przykroci. Jednym z jego dalekich potomkw by Tadeas Kosciusko, pewnie nazwany tak na cze wieku dawno wtedy minionego, w ktrym nie wszyscy byli Voltaireami. Na tej zasadzie podobni s Euler i Bach. Ludzie Owiecenia nazywani s lozofami, a sam wiek nazywany jest Wiekiem Filozofw. Ale do trudno przypomnie sobie jak ide, ktra by im i temu stuleciu przywiecaa, ktra by wtaczaa w nich energi mylow. Podobnie jak Koci w wieku XVI wlk si w ogonie za niespodziewanie szybko rozwijajc si nauk, komentujc Kopernika, palc Bruna i osdzajc Galileusza, tak i myl wieku XVIII bya nie wicej ni cieniem nauk cisych i komentarzem do nich. Przyja jednak taktyk wychodzenia przed szereg poprzez tworzenie niekontrolowanych spekulacji. Zaliczmy do tego wieku ju Kartezjusza, ktry nie pomnaajc wiedzy naukowej, formuowa zasady na przykad zasad bezwadnoci i tworzy spekulacje co do eteru, jedne i drugie wychodzce poza kontrol werykacji naukowej. Newton by wobec tych spekulacji bezradny. Wychodzi przed szereg take Leibniz, ale Bernoulliowie i Euler potrali z jego nadinterpretacji co wyowi. Po Leibnizu obj rzdy dusz Wol i tu ju zbliamy si do Kanta. Przez lozo powinnimy rozumie co, co wskazuje nam nowe drogi i nadaje kierunek pogldom, a wic i nauce. Filozofem jest wic Platon, ale ten przykad niech wiadczy, e lozo odbiera powinnimy krytycznie. Podobnie lozofem by wity Tomasz z Akwinu, a take Pascal. Tymczasem nazywani lozofami myliciele XVIII wieku byli bd komentatorami nauki co jeszcze mieci si w przyjtym tu pojciu lozoi bd jej naprawiaczami, bd tymi, ktrzy szukali dla niej logicznych lub innych, w duchu logicznoci czynionych, uzasadnie. Ci ostatni s odpowiednikami znanych naszej wspczesnoci logicystw, ktrym te czsto przypisuje si miano lozofw, jak rwnie zykw spekulujcych w zakresie mikro- i makrozjawisk. W wieku Owiecenia czoowym w tym znaczeniu lozofem by Leibniz. A Kant? Zanim do tego przejdziemy, bo to jest problem trudniejszy, powiedzmy, e Voltaire by naukowym publicyst, wolnomylicielem, ktremu towarzyszy zreszt w wielkiej niezgodzie Rousseau, oraz encyklopedyci, Diderot i dAlembert. Zgdmy si, e nie byli to lozofowie. Aura wok ich dziaalnoci bya jednak tak silna, e przycigaa do tego rodzaju lozoi ludzi czystej nauki, a chodzi tu przede wszystkim o Wola, ktry systematyzowa teori monad Leibniza, oraz o markiza de Maupertuis, ktry zasad minimum, wypowiadan przez Leibniza jako zasad najmniejszego za, lub te najlepszego ze
07.05.2013 13:05
Akademie i salony
47
wiatw, chcia widzie jako naczeln zasad zyki. Filozoa wcigna rwnie w swoj orbit Eulera, ktry jakim prawem inercji wszed w spory majce charakter targowiska prnoci. Euler zabiera gos jako lozof, rozumiejc lozo jako podpor swojej mechaniki. Czy mona jednak nazwa lozo co, z czym zgadzamy si w kadym zdaniu? Matematyk powinien mie pogldy, ale bdem jest, jeli zaczyna je gosi. Goszc je, wypowiada jedynie t ich cz, ktra jest spjna logicznie. Dlatego mwi mao i bezbarwnie, albo silc si na dokadno duo i nuco.
07.05.2013 13:05
Koniec wieku
Byby ju czas poda powd podjcia caej dysputy i doprowadzi j do tematu, poza ktry wysza. Focjusz, Biblioteka
CARYCA ELBIETA
Panowaa dokadnie w tych latach, kiedy w Petersburgu nie byo Eulera. To nie przypadek. Elbieta pooya kres rzdom niemcw. Euler nie by Niemcem, by tylko lutrem, z tych dobrych lutrw, jakich zawsze si w kocu znajdzie. Dotkna go niesprawiedliwa odpowiedzialno zbiorowa, ktrej podda si ze zrozumieniem. W tym wieku wszyscy starali si wszystko rozumie, bo yli, zgodnie z pogldem Leibniza, w najlepszym ze wiatw. Przy takiej postawie na nic nie wypada si skary, wic nie skary si i Euler. Nie skary si te niemiec Schuhmacher, ktry na kilka lat wypad z roli szarej eminencji Akademii. Nikt nie oskara Elbiety, e z malekim Iwanem VI musiaa co zrobi. Wzia go na rce i pogaskaa. Przewieziono go do Szlisselburga, gdzie ladw po nim szuka markiz de Coustine25. Mylnie oskara caryc Elbiet o najgorsze, bo mody Iwan przey jej panowanie. Nie przey nastpnego. Wojna lska rozpoczta przez Fryderyka zmienia sojusze. Elbieta nienawidzia Francji. Czy dlatego, e jako on dla przyszego Ludwika XV Francuzi wybrali nie j modziutk wtedy carwn lecz Mari Leszczysk? A Francja w wyniku Wojny lskiej stawaa si z koniecznoci jej sojusznikiem i sojusznikiem Marii Teresy, krlowej Czech i Wgier. Przymusowo tego antypruskiego sojuszu i zawioci elekcji cesarzy Niemiec uatwiay Fryderykowi aneksje. W polityce wewntrzniemieckiej Francja zawsze bya po stronie Berlina, nie Wiednia. Cae panowanie Elbiety to montowanie
25
Markiz de-Kiustin, Nikoajewskaja Rossija, Moskwa 1990.
07.05.2013 13:05
Koniec wieku
49
sprzecznego w sobie antypruskiego sojuszu. Z jej inicjatywy rozpocza si w roku 1759 wojna nazwana pniej Siedmioletni Do sojuszu doczy si August III, ale jako elektor Rzeszy, bo Rzeczpospolita ogosia neutralno, zgadzajc si wszake na przemarsz wojsk. Dziwiono si Rzeczpospolitej. Moga wzi Prusy Krlewieckie proponowane jej przez Rosj w zamian za ustpstwa w Kurlandii. Przebya Wojn Siedmioletni w stanie nijakim, ale i sama wojna miaa ten charakter. W trzecim roku wojny Rosjanie byli w Berlinie. W Berlinie byli rwnie Francuzi. Ale o innej porze. Wygldaa ta wojna raczej na gr rozgrywan midzy sojusznikami. W pewnej krytycznej dla Fryderyka fazie zmara caryca Elbieta. Carem zosta Piotr III, czysty Niemiec, wnuk Piotra. Teraz Rosja opuszcza sojusznikw, zawiera pokj przywracajcy status quo ante.
KNIA PEREJASAWSKI26
Elbieta naprawiaa bdy Piotra, ktry nie rozpozna dobrze luterskiego niebezpieczestwa. Lutrowie garnli si do Rosji, bo dopiero tu stawali si grafami. Piotr powinien by przyjrze si lepiej Rzeczpospolitej i jej Sasom. Myla, e on na swoich lutrw ma sposb, e ich przechytrzy, e wystarczy mu do tego jego opricznina. Pozby si oparcia w starym bojarstwie. Zgodnie ze swoj prostack natur przycign do dworu ludzi swego pokroju. Za jego panowania wyodrbnia si w Rosji warstwa urzdowego szlachectwa, przyszej klasy prniaczej, ktra w drugim pokoleniu oderwaa si od ludu. Byy to w czasach Elbiety ju dwa wiaty, ktre w swej Podry opisa Radiszczew. Dworianstwo czasw Elbiety pawi si ju w raskoszi. Na czas karnawau zjeda do stolicy. W ten sposb zamierzony przez Piotra urzdowy model luterski przeszed niespostrzeenie w sobiepaski model polski, w rosyjski proizwo, bezwzgldny wobec ludu i beztroski o sprawy oglne. Pastwem zajmowaa si warstwa dworska, ktra mimo stara Elbiety coraz bardziej niemczaa i w swojej czci rodzimej pozostawaa po Piotrowemu prostacka. Leca na skraju Imperium ponura stolica nad New stawaa si niekontrolowanym przez lud pastwem w pastwie. To tam wylga si bolszewizm.
O EULERZE W BERLINIE
Podobnie jak dziwna bya Wojna Siedmioletnia,, tak samo dziwne byo wygnanie berliskie Eulera. Bdc w oddaleniu, uzyska dopiero teraz wpyw
26 Knia Perejasawskij tak nazywa siebie Mieczysaw Jaowiecki, naoczny wiadek obu rewolucji roku 1917, we wspomnieniowej ksice Na obrzeach imperium, Warszawa 2002, ktrej mona nada podtytu: kwestia niemiecka w rewolucji rosyjskiej.
07.05.2013 13:05
50
na bieg spraw w Petersburgu. W istocie wraz z Schuhmacherem rzdzi Akademi. Nie mielimy adnych oporw, aby powiedzie, e Schuhmacher by szar eminencj Akademii Petersburskiej, a teraz nie moe si nam przecisn zdanie, e by ni Euler w czasie swej przerwy na Berlin. Oszczdzamy wielkich ludzi, spychajc wszystkie ze cechy na upatrzone z gry szwarccharaktery. Wielcy ludzie nie s pozbawieni ludzkich cech. Euler, cho nie zawsze szczliwy w maych sprawach, bynajmniej ich nie zaniedbywa. Ceni zdanie Mistrza Jana, ktry nazwa go pierwszym wrd matematykw, ale uznania w sprawach maych, tak wanych ze wzgldw codziennych, nie lekceway. Bdc od siebie w oddaleniu, Euler i Schuhmacher s w swych listach, jakie z racji swych obowizkw wymieniali, zadziwiajco zgodni. Euler przesya Schuhmacherowi swoje opinie w sprawach zamierze naukowych Akademii, a s wrd nich i sprawy poufne, dotyczce ludzi. Rni si nieraz w ocenie, ale wypracowuj kompromis. Schuhmacher nadal nie ceni rodzimych adiunktw Akademii. Znajc wysokie wymagania Eulera, spodziewa si co najmniej chodnej oceny projektw omonosowa. Spotyka go zawd, bo Euler pochwala modego czowieka. Nawet kiedy prace zawieraj bdy, Euler nie dyskwalikuje swoimi ocenami modych ludzi, podkrelajc na przykad odwag w podjciu problemu. Dostrzega ich przysze moliwoci, a Schuhmacher widzi, oczywist dla niego, ich niedoskonao, ich opnienie wobec Zachodu. W tym samym czasie wpyw Eulera na Berlin by aden. Bo co znaczy jego sprzeciw wobec pomysu sprowadzenia do Berlina Carla Castiglione. By to sprzeciw in vacuum, bo z powodu libertyskich pogldw markiza de Castiglione nie chcia go take Fryderyk. Tymczasem obsada stanowisk w Petersburgu jest niemal cakowicie w rkach Eulera. Zdarzyo si, e uszed zrazu jego uwadze awans dobrze mu znajomego gdaskiego profesora Kuhna, ktry przesa do Petersburga swoj rozpraw o geometrycznym przedstawieniu pierwiastkw z liczb ujemnych. Byy to wtedy liczby kcyjne, ktrych znacze metazycznych, poza czysto rachunkowymi, poszukiwao wielu matematykw. Byy to najczciej bezwartociowe spekulacje27. Wedug Eulera to, co przedstawi Kuhn, kompromitowaoby Akademi, jeli rozprawa miaaby by opublikowana, a tymczasem rzecz bya ju nieodwracalna. Na nalegania Eulera dopisano komentarz, w ktrym komitet redakcyjny dystansowa si od treci rozprawy. Pomylmy chwil nad okrutn sprawiedliwoci matematyka. Przecie to Kuhn podda Eulerowi problem mostw z najsynniejszej jego pracy, dziki ktrej znaj go nawet dzieci. W ocenach
27 W czasach Eulera jeszcze nie byo ustalonego rozumienie liczb ujemnych i innych liczb kcyjnych. Euler, rzucajc gromy na Kuhna, sam gubi si w domysach np. co do znaczenia symboli (1)x. Zna jednak ju natur wielowartociow logarytmu.
07.05.2013 13:05
Koniec wieku
51
dawanych przez Eulera wida byo duy wpyw emocji, tyle pozytywnych, co negatywnych. Nic z tego wszake o Eulerze nie wynika. Matematycy stawiani s w sytuacjach, w ktrych musz by bezwzgldni. Dla Eulera bya to sytuacja niemal codzienna. Ile z tych rzeczy utrwala si w czowieku? Na pnych portretach Euler nie bywa umiechnity. A mwi si, e do koca zachowa pogod ducha. Czy uspokajay go obliczenia, w rytm ktrych zasypia pno w noc? Bo arytmetyka uspokaja. Sytuacje arytmetyczne przepywaj w myli na podobiestwo szemrzcego strumienia. Ile setek wzorw wypisa Euler w cigu ycia? Geometria jest inna. Znamy trzy konstrukcje geometryczne Eulera, a jeli doda geometria situs, to sze. Byo rzecz naturaln, e dla yjcego w Berlinie Petersburgiem Eulera kada sposobno bdzie okazj do jego tam powrotu.
SCHUHMACHER
Problem niemcw w Petersburgu nie jest tak prosty, jak to sobie przedstawia Autor. Nie ley w naszym interesie zdobycie Petersburga, bo to si bdzie koczy przepdzeniem nas, tak jak kiedy zrobiono z Polakami albo tak jak zrobia to ostatnio Elbieta, kiedy na trzy lata musiaem znikn z Akademii. Podobnie przepdzano kiedy ydw z Niemiec i Hiszpanii. Dla przybyszw najwygodniej jest by w mniejszoci. Jaki sens miaby nasz exodus nad tutejsze lodowate morze i zajmowanie si nadal tym samym, czym zajmowalimy si w naszych rodzinnych krajach. Tutejsza ziemia nie jest tabula rasa tak jak amerykaska, gdzie nie mona zmusi Indianina, by zosta budowniczym i inynierem. Tutejszy lud da si wyksztaci i w cigu dwch pokole podejmie si tych prac. My zostawimy sobie inne role. Nie wszyscy z nas si do nich nadaj. Na przykad profesor Euler. Chocia, przy mnie, jest cakiem dobrym administratorem. Przejd nastpne dwa pokolenia, a tutejsi modzi ludzie wejd w role profesorskie. Nasi potomkowie przejm rosyjskie zwyczaje, nadajc im i rosyjskiej idei swoje akcenty. Czy to nie lepsze ni podboje, do ktrych przyzwyczaia si Europa? Zgadza si w tym ze mn Mueller, ktry bdzie moim nastpc jako sekretarz Akademii. Jest bez znaczenia, e w sprawach codziennych Akademii nie bywa mi przychylny.
KRL STANISAW
W roku 1766 tego si jeszcze nie przeczuwao. Krl Stanisaw by jednym z tych krlw, w ktrych bya zapatrzona Europa. Nie tylko Voltairea, ale i Eulera przeznaczenie gnao od krla do krla. W tym byli do siebie podobni. yli bowiem w wieku wielkich panujcych i nic nie zapowiadao, by krl Stanisaw nie mia by jednym z nich. Popieraa go wielka monarchini Pnocy, a krl Fryderyk zazdroci mu piknego kraju.
07.05.2013 13:05
52
EULER W POLSCE
Wjedaem do tego kraju od strony Brandenburgii i przypomniay mi si sowa kronikarza szwedzkiego, ktry sto lat wczeniej towarzyszy wojskom Karola Gustawa wkraczajcym do Polski.
Oddziay nasze wychyliy si wreszcie z lasu i wzrok ukaza przed nami krain weso, umiechnit, poyskujc tawymi anami zb wszelakich, miejscami usian dbrowami. Hen daleko podnosiy si dymy ku niebu; na potrawach widniay pasce si trzody. Tam, gdzie na kach przewiecaa woda rozlana szeroko, chodziy spokojnie bociany. Jaka cisza i sodycz rozlana bya wszdzie po tej ziemi miodem i mlekiem pyncej witajc goci z Bogiem przybywajcych28.
Zapamitaem ten opis polskiej ziemi, bo niemal to samo syszaem od krla Prus. Znaem jego plany, ktrych przed nami, w rozmowach przy stole, nie stara si ukrywa. On na swj sposb kocha t ziemi. A ja jeszcze przypomn bielce si mury kapliczek przydronych i wyrastajcych niemal wprost z k biaych kocikw, zawsze otwartych i penych ludu. Jakie to niepodobne do przesadnie luterskiej Brandenburgii. Urzekajco wyglday w soneczne popoudnie paace Warszawy. Ustawione swobodnie wzdu traktu prowadzcego na Zamek, sprawiay wraenie galerii rnych upodoba i stylw. To samo pisze mi teraz Jan Bernoulli, wnuk Mistrza Jana, ktry odby w tym roku podr przez Polsk, egnajc mnie w Petersburgu. Czy mam powtarza jego zachwyty nad mdroci krla, bogactwem bibliotek, wyksztaceniem Polakw? Miaem kiedy okazj sysze to od Goldbacha. Ja te pamitam mdrego krla, z ktrym spdziem wiele dni nad projektem mapy jego pastwa29. Zaprosi mnie na obiad, ktry odbywa co czwartek w uczonym gronie. Wytworno tego grona zrobia na mnie wielkie wraenie. Z opowiada Voltairea wyobraam sobie, e salon markizy du Chtelet mgby dorwnywa temu wyjtkowemu zebraniu. Panujca tu swoboda myli bya nieporwnywalna z tym, co dotd widziaem i syszaem. Wydaa mi si jednak niebezpieczna, bo w cigu tych paru tygodni, ktre spdziem w Warszawie, nie mogem nie dostrzec prawdziwych problemw kraju, o ktrych czwartkowi mdrcy nawet nie wspominali. Narasta bunt. Swj wybr zawdzicza obecny krl kaprysowi carycy Katarzyny i wyrachowanej na to zgodzie Fryderyka, ktremu ten kaprys by na rk, bo eliminowa Sasw jako dynastw Polski. Nie znaem wtedy sytuacji na dworze w Petersburgu, ale teraz, po latach upewniem si, e to bya lekkomylno Katarzyny, ktra musi aowa tego bdu, powodowanego kobiec sabo28 29
Henryk Sienkiewicz, Potop, t. 13, Warszawa: PIW, 1954. Przechoway si cztery listy Eulera do krla Stanisawa ich treci jest kartograa.
07.05.2013 13:05
Koniec wieku
53
ci. Dwa panowania Sasw umocniy Polsk. Powstaway manufaktury, miasto Warszawa zyskiwao wygld stoeczny. Krl August III upodoba sobie Warszaw i przebywa czciej w niej ni w Drenie, a jak by lubiany przez szlacht! Przeorganizowano owiat, projektowano Warszaw jako miejsce rozwoju nauk. Krl Stanisaw chce utrzyma napraw kraju zapocztkowan przez Sasw. Nie zdaje sobie jednak sprawy z tego, jak jest w kraju znienawidzony. Cae poudnie kraju ogarnite jest przez Konfederacj, a w Warszawie nie pada na ten temat ani jedno sowo. Jaka boja ogarna krla i jego otoczenie, co si objawio gorliwoci w pracy nad rzeczami w tej sytuacji drugorzdnymi. Pisze mi mody Bernoulli o komisji dla wydawania ksig elementarnych. Bernoulli pisze, e wybrano do tumaczenia Logik Condillaca. Ju wtedy zauwayem, jak bardzo s oni powierzchowni w ocenach. Czym si kierowali? e znane nazwisko? e Francuz? To ich wyksztacenie, ktrym mody Bernoulli tak si zachwyca, jest zgub ich kraju. Wiedz wicej, ni to jest konieczne, i ta wiedza ich oszaamia. Jak mao rzeczy poddaj wasnej ocenie, ulegajc obcym wzorom! Jak rni si pod tym wzgldem od Rosjan, ktrzy z Europy nie przenosz wolnomylnoci, lecz nasz lutersk skuteczno.
EULER O ROSJI
Na Rosj patrz z rwn trosk, a mam do tego prawo, bo wybraem j jako ojczyzn dla moich dzieci. W osobliwy sposb broni si przed inwazj Europy, instalujc Europ w samym Dworze ba, w dynastii! To odbiera z gry jakikolwiek sens inwazji i to jest ta nowa ich chitrost, bo Piotrowe zabezpieczenia przed rozlewaniem si obcych poza cis administracj okazay si iluzj. Voltaire wypisuje peany na cze carycy. Zmieniby zdanie, jeliby przyjecha do Petersburga i ujrza j na wasne oczy. Ma pospolite zainteresowania, a na uytek rozmw z naiwnymi dobrze urodzonymi i ogadzonymi ma pewien zasb zwrotw wiadczcych o nieokrelonym bliej oczytaniu. Ona zna si, jak daje w naszych czasach pozr wyksztacenia. Ale mwi si tu przede wszystkim o jej faworytach, ludziach niewybrednych, dajcych swoim zachowaniem wiadectwo niesychanego tutejszego prostactwa. Ju moe lepiej byoby, gdyby to byli niemcy, jak to bywao za dawnych panowa. Katarzyna demonstruje na kadym kroku przywizanie do tradycji rosyjskiej i prawosawia. Na tym oszustwie na razie do skutecznym opiera si cae jej panowanie. Pod wpywem pochlebstw zacza wierzy w swj geniusz. Intrygami skutecznymi na jej petersburskim dworze chciaa utrzyma przy sobie Polsk. Wiele sabych stron charakteru polskiego widziaem, ale jest to nard
07.05.2013 13:05
54
o wielkiej tradycji politycznej. Sprowokowana przez caryc i jej faworytw wojna domowa osabia uwag Katarzyny na tyle, e cesarz Leopold i krl Fryderyk zlekcewayli j i nawet nie uprzedzili jej o swoich planach rzekomego przyjcia z pomoc konfederatom. Wykonywali plan zapocztkowany jeszcze przez Jana Luksemburczyka i Zakon, ktry nie przewidywa w nim udziau wiejskiej wtedy Rusi. Teraz, w zamian za dwie bogate prowincje, ktre musiaa im odda, wzia skrawek ziem litewskich nad Dwin. Jej panowanie, ktre prdko si nie skoczy, moe przynie jeszcze wiele szkd.
O PANOWANIU KATARZYNY
Katarzyna, nazywana przez pochlebcw Wielk, zmarnowaa, jak pisze nasz Kalinka30, cay dorobek Piotra i Elbiety. Ale nadajmy waciwe znaczenie sowom. Nie bya Wielk, ale staa si ni dla kraju, ktry mia potrzeb j jako Wielk obwoa. W Szczecinie, skd si wywodzia, nie mieszkaa w potnym zamku dawnych ksit pomorskich, lecz gdzie obok, gdzie na murze nieistniejcego ju domu wmurowano ma tablic. Wysza za m nie za pretendenta, tylko za kogo, kto by moe pity w kolejnoci do imperatorskiego tronu. Zawdzicza swe wyniesienie Elbiecie, ktra przewidywaa wszake wiele moliwoci nastpstwa po sobie, a wic i t jedn te. Rzdzili ludzie dworu i wypadkowa si wyniosa j na szczyt. Mwiono, e przygotowywaa si do tej roli, ale nawet gdyby tak nie byo, to pozycja, do ktrej wyniesiony zostaje czowiek, jeli tylko potra jej sprosta, staje si jego waciw natur. Pewnej pospolitoci si nie wyzbya, popenia bdy, ale stworzya teatr nazywany Imperium Rosyjskim, ktry przetrwa wicej ni stulecie, stajc si potrzeb zbiorow. Z aktorw, jakimi byli ona i jej potomkowie, w ktrych ani za grosz dynastycznych rosyjskich przodkw, stali si po latach ojcami rosyjskiego ludu. Spord narodw Europy Sowianie wyrniaj si si asymilacyjn, ktra zmienia w cigu jednego pokolenia ksit obcych krajw w patriotw nowej ojczyzny. Tej siy nie maj ani lutrowie, ani kalwini rozmaitych odmian, a ju najbardziej rdziemnomorscy katolicy, ktrych zdolnoci asymilacyjne ogranicza niereformowalna doktryna pastwa narodowego. Tymczasem pastwa narodw sowiaskich w okresach rozkwitu eksploduj dziki zdolnociom asymilacyjnym w cigu jednego nieraz pokolenia do rozmiarw imperiw. Narody Europy Zachodniej, wybierajc drapieczy kolonializm, wok swoich rodzinnych siedzib zakrelaj koo, stawiajc rogatki zabraniajce wstpu intruzom i wysiedlajc obcych. Oburzyli si na
W. Kalinka, Ostatnie lata panowania Stanisawa Augusta, Pozna: nak. Ksigarni J.K. upaskiego, 1868.
30
07.05.2013 13:05
Koniec wieku
55
cesarza Japonii, e omieli si robi z nimi to samo. Eksplozyjne stadia rozwoju pastw sowiaskich nie miay charakteru kolonizacji. Chocia zdarzyo si, e Rzeczpospolita za namow papistw popenia w pewnym momencie bd, narzucajc ssiadom dwie unie pod rzd, grabiecz uni lubelsk i obc sowiaskim sprawom uni brzesk. Sowianie nie maj powodw do odgradzania si murem od innych. Ich obyczaj i kultura s wyporodkowaniem tego, co uniwersalne. Nie znaj rasizmu ani ksenofobii. Pac za to wysok cen, jakimi bywaj cykliczne potopy i smuty. W roli papistw u Rosjan wystpuj niemcy. Jedni i drudzy niszcz narody sowiaskie od rodka w sposb przewrotny, skaniajc je do porzucania wasnych tradycji na rzecz metod skutecznego dziaania.
IMMANUEL KANT
Herezj byoby niezaliczenie Kanta do lozofw, ale przypomnijmy przyjte tu okrelenie lozoi. Filozoa nie polega na komentowaniu nauki i szukaniu dla niej logicznych uzasadnie, lecz ma by jej przewodnikiem i ma wskazywa cele. damy od niej, by czya nasze wewntrzne Ja z poznawanym wiatem. Wprawdzie Kant gboko wszed w rol naszego Ja, zakreli jego ograniczenia i imperatywy, to jednak nie wyszed poza granice uzasadnie rozsdkowych i kodykacji. Wiedzia, e Boga nie ma i nawet go nie szuka. Dzieo dotyczyo czystego rozumu, a sowo krytyka z jego dzie nie wychodzi poza analiz poj. Potem poprawia swoje dzieo tak, aby znalazo si miejsce i dla Boga, ktry pojawia si u niego jako dodatek do naszego rozumu praktycznego w postaci imperatywu moralnego. Pojcie to wymyli jakby naprdce, komentujc na wiele sposobw ten naprzykrzajcy si temat, niekonieczny dodatek do swoich gigantycznych konstrukcji formalnych.
WITKACY
Wyrcz Autora, bo podj si tematu, ktry go przerasta. Kiedy si czyta uzasadnienia etyczne Kanta, blednie przy nim Machiavelli, ktry wielce emocjonowa si wypowiadanymi przez siebie pogldami. Kant formuowa je chodno jako instrukcje. Oddziela etyk od odczu moralnych, ktre pozostawia jednostce do wasnego wypracowania. Wprawdzie niebo gwiadziste nade mn jest dla wszystkich to samo, ale prawo moralne we mnie jest moje wasne. Etyka ju u Leibniza przestaa szuka oparcia w odczuciach religijnych, stajc si kodeksem dopasowanym do praw natury. Religia owieconych stawaa si od czasw Spinozy niczym wicej ni wypracowanym przyrodniczo panteizmem, w ktrym tumaczenie natury poczucia moralnego rozpywao si w jakiej oglnej zgodzie na wiat, ktry Leibniz nazwa najlepszym z moliwych, jako e natura wybiera rozwizania
07.05.2013 13:05
56
minimalizujce zo. Pojcie za i dobra obecne w rozwaaniach lozofw jego czasw ju tylko ledwie tli si w religii owieconych. Kant zdecydowa si na cakowite wyczenie prawa moralnego poza pogld lozoczny. Pozostawione jest ono woli jednostki. Skoro prawo moralne jest moje wasne, to potra sobie narzuci pod tym wzgldem wysokie normy. Jeli tak, to jak mam patrze na kogo, kto nie jest zdolny do rozumienia moich myli wysokiego lotu. Dostojewski to zbeletryzowa Raskolnikowem. Chrzecijastwo nakazywao widzie w czowieku kogo, kto ma t sam dusz co ja. Nakazywao j w nim odkrywa, przywraca, jeli jej brakowao. W tym duchu nawracano cae ludy na now wiar, umacniajc w nich czowieczestwo. W czasach Kanta ju tego nie robiono. Moe chrzecijastwo si mylio? Wspomniae, Autorze sowami Radiszczewa e anglosascy Amerykanie nie nawracali Indian. Wynioso, ktr zaszczepiali w sobie z powodu swojego we wasnym mniemaniu wysokiego poczucia moralnego, czynia z nich nowego typu kolonizatorw, wyzbytych przesadnego okruciestwa, ktre ju byo niepotrzebne, a byo skuteczniejsze ni metody konkwistadorw hiszpaskich, posugujcych si nadal mieczem. To wszystko dziao si jeszcze przed Kantem. Nie umniejszajmy jednak jego zasugi, bo liczy si kodykator. Imperatyw moralny ma dwa ostrza. Jedno skierowane jest na doskonalenie jednostki. Ale to doskonalenie nie ma dawnego chrzecijaskiego celu udoskonalania innych. W jednej chwili moe obrci si przeciwko niedoskonaoci widzianej obok, ktr uczy si pogardza. Nie kady, kto jest obok, jest moim blinim. Jest to jakie prawo natury, ale chrzecijastwo uwaao, e zej. Kada religia zasugujca na t nazw gosi sprzeciw wobec za. Kant i owieceni jego wieku nie widzieli potrzeby sprzeciwiania si wiatu. wiat skoro istnieje jest najlepszym z moliwych! Wybrali zasad minimum. Dlatego, Autorze, spjrz inaczej na miniony mj XX wiek, ktry zu si jednak przeciwstawi. Nie wiem, czy wasz wiek zdobdzie si na tak gigantyczn determinacj. Czy susznie obwiniam za kolonializm Kanta, ktry nie wyjeda dalej ni par mil za Krlewiec? Ale milcza i przyzwala na co, co byo czym innym ni dawne podboje. Kolonializm nie by wynikiem wojen rwnych z rwnymi. Okaza si atwym rabunkiem mimo caego naszego szacunku dla odwanych eglarzy, ktrzy pierwsi pucili si w nieznane. Wojny XVIII wieku to rozcignicie doktryny kolonialnego rabunku na peryferyjne kraje Europy, cieszce si dotd widzian na swj sposb przedowieceniow swobod. Kant odnosi si z penym zrozumieniem do rozbiorw Polski. By moe Polska na to zasuya i nie gniewajmy si za prosty pogld tego lozofa, ktry by mdry, ale subtelnoci myli si nie wyrnia. Majcy mani pisania Niemcy wyartykuowali z czasem kodeks Kanta bez ogrdek, a byo ich
07.05.2013 13:05
Koniec wieku
57
tylu, e wymienia Nietzschego byoby uproszczeniem. To, co miao si sta w latach czterdziestych mojego wieku, przewidzia proroczo Heine. To co kluo si w cieple mieszczaskich domw piknych niemieckich miasteczek i wiosek. W jednej z nich Feuerbach wypracowywa ju bardzo konkretn matryc pogldw dla przyszego bolszewizmu. Dlatego nie wicie krla Fryderyka, ktremu to ciepo mieszczaskie byo obce, ktry by zy, ale na swj wasny sposb, i pewnie by wygna Kanta, gdyby go zobaczy w swoim Sanssouci. Owieceni stanowili cieniutk warstw osiemnastowiecznych spoeczestw. Cieniutko tej warstwy bya w jej naturze, a przede wszystkim w interesie owieconych, chocia ta myl nie bya jeszcze wypowiadana. Przez jaki czas nawet od niej odchodzono. Jest rok 1870 i Helmholtz, w imi egoizmu narodowego, wypowiada si za penym rozwojem caego spoeczestwa, widzc w tym jego si. Pojawiaj si wtedy hasowe pojcia, takie jak Kultursprache i Kulturkampf. Ale w dwudziestowiecznych rozmowach przy stole31 pojawia si ju myl, aby nie zmusza szerokiego posplstwa do wysiku i pozwoli korzysta mu z dobrodziejstw analfabetyzmu. W Pana wieku, Autorze, korzystacie ju w peni z tego dobrodziejstwa. U zarzdzajcych waszymi krajami nie powstaje najmniejsza nawet myl o tym, by pozyskiwa wasze dusze. One s w waszym XXI wieku nikomu niepotrzebne. Wyzbyci niepokojw metazycznych, jestecie po utracie duszy niezdolni nie tylko do jakiegokolwiek sprzeciwu, ale i do wyraania wasnych myli. Wasze sowa to bloki gotowych etykiet i symboli, pod ktre nie potracie podstawia treci.
AUTOR
Niewane, Filozoe, kiedy si to zaczo, i czy akurat by to Kant. Wane, e mamy to dzisiaj. Jeszcze kilkadziesit lat temu potralimy zjednoczy si, by zapobiec poarowi, ktry zaczyna si tli w czasach Kanta. Nie wyobraamy sobie takiej determinacji teraz. Udomowieni i wyzbyci idei, nie rozpoznajemy w sobie ducha ludzi wielkiego poprzedniego pokolenia. Widzimy za to w sobie wiek XVIII, skuteczny w doranych poczynaniach, swobodny w decyzjach po odrzuceniu wizw czcych z przeszoci. Wraz z Tob, Filozoe, nie kochamy tego wieku.
Tradycja rozmw przy stole, sigajca Lutra, odya na skromnym dworze Adolfa Hitlera, ktry w otoczeniu oddanych sobie domownikw przedstawia myli o sprawowaniu wadzy. Jedna ze wskazwek gosia: pozwoli im korzysta z dobrodziejstw analfabetyzmu. A inna: omiesza, nie kara.
31
07.05.2013 13:05
58
ZAKOCZENIE
Euler y w zym wieku. Ale wszystkie ze rzeczy tego wieku dziay si jakby obok niego. O smucie, ktra opanowaa dwr petersburski w latach trzydziestych, wiedzia z przygodnych rozmw. Nie pojecha z Fryderykiem jak Voltaire i Maupertuis na Wojn lsk, a Wojna Siedmioletnia, ktra przetoczya si obok, nie bya niczym wicej ni jedn z niewygd, ktrych w yciu mia wiele. By w Polsce, ktra jeszcze wtedy nie przeczuwaa swego losu. Nie doy Rewolucji Francuskiej. Umar w roku 1783. Jest wiele takich dat jak ta, o ktrej my wiemy, e bya jedn z tych, ktre bywaj przed spodziewanym kocem wiata. Wspczeni wiedz, e co musi si sta, chocia dat lokuj w nieokrelonej nieskoczonoci. Do zych znakw, ktre kadego roku ostrzegaj przed burz, mona si przyzwyczai. Chocia czas przewidziany na majce pojawi si skutki niszczcych zmian mona przewidzie matematycznie jak dwa a dwa cztery, to ile to razy w takich przypadkach pojawiao si zdarzenie, niekoniecznie dobre, ale niweczce poprzednie przewidywanie. Dlatego ludzie pozwalaj dawa si usypia pozorom, chyba e ju jest za pi dwunasta. Toczyy si jeszcze jakie wojny z Turcj, waciwie ju pokonan. Jest wic na Turcj i jej Wschd moda w literaturze i w muzyce. Po Wojnie Siedmioletniej Europa jest zmczona. Co niepokoi po rozbiorze Polski. Czy aby nie pogwacono jakich zasad? Filozofowie wszake uspokajaj, e nic si nie stao. Saby kraj by winien sam sobie. Nie okaza oporu, liczc jak si do tego ju zdy przyzwyczai na utrzymanie status quo na drodze dyplomacji. W zmniejszonych granicach Rzeczpospolita nadal pogra si w doskonaleniu si w ustawach. Panoszcy si tam libertynizm nie wyglda na grony. To jakby replika libertynizmu francuskiego, ktry ma tu swobodne wejcie. Nic sonecznego si nie dzieje. Literatura tego czasu jest praktyczna jak cay ten wiek. Powstaj przypowieci ku nauce ycia, godziwego i jednoczenie pogodzonego z tym nie najlepszym ze wiatw, ktre wyraaj jak prawd moliw do odczytania na dwa sposoby. Satyra, ktra jest broni ludzi pogodzonych z losem, opanowaa koniec tego wieku. Czy wymienia koryfeuszy? Biskup Krasicki pokaza, e jednak moe by elegancka. Tymczasem w Rosji powieszono Pugaczowa i zamkny si wrota twierdzy z Radiszczewem. Jzef II w Austrii ogranicza swobody, a Colbert we Francji dusi swoich poddanych podatkami. Czego obawiaj si wadcy Europy? Czy w roku 1783 wiedziano, e narastaj przesanki dla wielkich wojen europejskich? Mg przeczuwa to ju Euler, e wiek matematyki sublimioris si koczy. Szereg potgowy coraz bardziej jest szeregiem Taylora. Nie trzeba ju geniuszu Jana Bernoulliego, by rozstrzygn problem brachistochrony, bo s
07.05.2013 13:05
Koniec wieku
59
ju wzory Lagrangea. Ale eby si nimi w sposb pewny posugiwa, trzeba rozbudowa metody analizy, ktra nie moe pozostawa w stanie metazyki nieskoczenie maych, jeli ma by wiarygodna, a musi by, bo coraz wicej odkrywa w przyrodzie. Pojawiaj si w niej funkcje wykraczajce poza zakres znanych funkcji elementarnych, upominajce si o przebudow poj. Matematyka jest jeszcze przede wszystkim francuska. Lagrange stwarza dla niej ramy, w jego pojciu algebraiczne. O algebrze dotd mwio si przy rnych okazjach, teraz to sowo zaczyna nabiera okrelonego znaczenia. U Lagrangea nie peni ju, jak dawniej, jedynie roli usugowej, zaczynajc organizowa pojcia. Euler jej nie lubi, ale czy przeczuwa, e to do algebry bdzie nalea nastpny wiek?
07.05.2013 13:05
Bibliograa
Euler L., Einleitung in die Analysis des Unendlichen, Bd 1, Berlin: Springer-Verlag, 1983, reprint. Leonhard Euler zum 250. Geburtstag, Berlin: Akademie-Verlag, 1959. Leonhard Euler 17071783. Beitrage zur Leben und Werk, Basel: Birkhuser, 1983. Jakowlew A.J., Leonard Ejler, Moskwa: Proswieszczenie, 1983. Juszkiewicz A.P., Kopielewicz Ju.Ch., Cristian Goldbach, Moskwa: Nauka, 1983. Juszkiewicz A.P., Winter E., O pieriepiskie Leonarda Ejlera s Pietierburgskoj Akadiemiej Nauk w 17411757 gg., Moskwa: Akadiemia Nauk SSSR, Trudy Instituta Istorii Jestiestwoznania i Tiechniki, Istorija ziko-matiematiczeskich nauk, s. 428491. Knopp K., Szeregi nieskoczone, prze. zesp pod red. P. Olszewskiego, Warszawa: PWN, 1956. Kopielewicz Ju.Ch., Osnowanije Pietierburgskoj Akadiemii Nauk, Leningrad: Nauka, 1977. Razwitije idiej Leonarda Ejlera i sowriemiennaja nauka. Sbornik statiej, red. N.N. Bogolubow, G.K. Michajow, A.P. Juszkiewicz, Moskwa: Nauka, 1988.
07.05.2013 13:05
GEORG CANTOR O DEDEKINDZIE, KRONECKERZE I O SAMYM SOBIE

In re mathematica ars proponendi questionem pluris facienda est quam solvendi. Georg Cantor Teza
OD AUTORA
Jeliby o dziejach powstawania teorii mnogoci mia mwi sam jej twrca Georg Cantor, opowie przedstawiaaby si mniej wicej tak, jak zostaa ukazana poniej.
ZBIORY
Zbiory, mimo e od dawna patrz na nie chodnym profesjonalnym okiem, przywodz mi na myl moje ich dawne szkolne wyobraenia bezpostaciowych mgawic piaskowych, w ktrych poszczeglne czstki s nierozrnialne i nie rni si w nich pooeniem1. Jeli tak, to zapytywaem jedynie liczebno ich czstek mogaby by przedmiotem rozwaa.
1 Przyjmuje si, e Cantor zainteresowa si zbiorami, zajmujc si szeregami trygonometrycznymi. Napotka wtedy pewne osobliwe zbiory punktw na prostej, ktre mona zaniedba w jego twierdzeniu o jednoznacznoci rozwinicia trygonometrycznego. Nie mona wszake pomin czemu sam Cantor daje wyraz powszechnego wwczas zainteresowania zyk czsteczkow.
07.05.2013 13:05
62
Cztery szkice z przeszoci matematyki
A przecie mog by nieskoczone. I wtedy ju na bardzo proste pytania brak odpowiedzi. Jak orzec, e jeden zbir ma wicej czstek ni drugi? Czy zawsze mona zbir rozpoowi? Jeliby te zbiory miay jak posta a Dedekind uwaa, e musz j mie mona by jakim sposobem nakada jeden na drugi. Jeliby byy w jaki sposb poznaczone, wystarczyby wzr okrelajcy naoenie. Ale odrzucam to jako uproszczenie, bo to znaczyoby, e uzaleniam tak proste pojcie jak zbir od rozwinitej ju wczeniej matematyki. Bolzano2, o ktrym teraz wiele sycha, nie odrzuca zbiorw nieskoczonych, lecz nie chce przypisywa znaczenia ich liczebnoci, obawiajc si, w lad za Galileuszem, paradoksw wynikajcych z niezgodnoci z ustalonymi ju wyobraeniami o liczbie. Jaki przymus mylowy skania mnie jednak do zajcia si tym pytaniem. Nie ma w tym nic z poezji, ktra wynikaaby z przeywania kosmosu. Zbiory zajmuj wiat naszych myli, s wczeniejsze ni liczby, ale jest wrd nich wiele rzeczy niechcianych, nieksztatnych i niegotowych, wymagajcych od nas cigego ich porzdkowania. Rzeczy, ktre wedug Kanta s same w sobie, nie oczekuj tego z naszej strony. Objawiaj same harmoni i ksztat. Kamie spada swobodnie po linii prostej. Geometria sama tworzy koa, a przyroda oywiona spirale. Mona to kontemplowa i nie tworzy w tym celu matematyki, bo przyroda stawia nam to wszystko przed oczami. Mimo e przyroda ma w sobie liczb, to potrzeba liczenia jest w nas. Nasi modsi bracia, zwierzta, nie licz, wystarcza im geometria. Ziemia nie liczy, ile razy obiega Soce. Moe wic robi bd, widzc wszdzie zbir i liczb? To my stworzylimy liczby. Po to, by nam suyy, ale wkrtce odkrywamy ich waciwoci wychodzce ponad nasze potrzeby. Nie zawsze dobrze widziane wchodz w obszary geometrii, a potem w zjawiska zyki, poszerzajc niepomiernie naturalny zasig ich poj. Wyodrbniajc si jako rzeczy same w sobie, oczyszczaj si z niekoniecznych naleciaoci, takich jak miana, wyzwalajc zaciekawienie niewymuszane ju niczym, co byoby dla nich zewntrzne. Ku czemu zmierza ta wyzwolona od zwizkw z przyrod liczba? Musi ku czemu zmierza, bo niemal jednoznacznie si narzuca, tak jakby sama przewidywaa idealne zamknicie. Ale w przypadku zbiorw nie wydaje si, by cokolwiek byo nam narzucone. Przed nami pusta ich przestrze. Mona by, jak Lukrecjusz, widzie w nich obiekty zyczne w sytuacji, kiedy liczb jeszcze nie mamy. Ale jestemy o dwa tysice lat mdrsi i nie musimy wszystkiego materializowa. Nasze zbiory s ze wiata naszych myli. To powiedzenie Dedekinda. Ale e czemu su to te od Dedekinda. Su mu w tej jego algebrze, no i s
Bernard Bolzano (17811848) autor Paradoksw nieskoczonoci, wyd. polskie, prze. . Pakalska, Warszawa: PWN, 1966.
2
07.05.2013 13:05
Georg Cantor o Dedekindzie, Kroneckerze i o samym sobie
63
zawsze zbiorami czego, co wczeniej byo w mylach. A ja chc si zmierzy z sam ich najwczeniejsz czyst ide.
WCZENIEJSZE NI LICZBY
Dedekind, ostatni ucze Gaussa, w liczbie widzi wszystko, a dla opanowania oglnych poj algebraicznej teorii liczb posuy si zbiorami. Uwaa je za tworzywo mylowe oglniejsze od liczb. Og liczb naturalnych widzi jako zbir, ktrego budow wewntrzn mona objani, nie wychodzc poza pojcia tworzone przez nas samych, nie zapoyczajc ich od przyrody. Nie chce te, za Kroneckerem, gosi, e liczby naturalne stworzy Pan Bg. Mimo e s abstrakcj, zbiory pojawiaj si w matematyce zawsze jako zbiory czego. Myl jednak, e powinnimy si uwolni od ich partykularnych postaci i widzie je w postaci czystej, tak jak stao si to z liczb, kiedy uwolniono j od mian. Jeli jednak abstrahujemy od natury elementw, to czy nadal wiemy, o czym mwimy? A jeli ju przekroczymy t trudno, to nie chciabym, by jedyn rzecz, ktr mona z nimi robi, byo ich liczenie. Liczba uwolniona od mian staa si przecie przedmiotem bardzo urozmaiconej matematyki. Po jakim czasie nie od razu zaczy si pojawia twierdzenia, take natury jakociowej, jak twierdzenie Dirichleta3. Czy nie moe sta si to i ze zbiorami?
ROJENIA DZIECKA
Jeli przeliczymy ju liczby naturalne, to po przejciu wszystkich krokw: 1, 2, 3,... a do nieskoczonoci, mona liczy dalej, odliczajc nastpne 1, 2, 3,... Jako dziecku wydawao mi si oczywiste, e chocia drabina idca ku niebu jest nieskoczona, to jeli si ju tam znajdziemy, to postawimy nastpny krok, i po nim nastpny, i tak dalej, a przesuwanie si w tej pozaskoczonoci niczym nie bdzie si rni od tego, do czego przywyklimy w posugiwaniu si liczbami. Trzeba si tylko zdecydowa na przekroczenie progu. Dziecko zwykle myli wtedy o niebie. Nie s dalecy od tego rodzaju spekulacji take teologowie. Matematyka powinna trzyma si od tego z daleka. Zakres jej zada jest dostatecznie jasno okrelony i przekraczanie rubiey nie znajduje uznania w oczach surowo wzajemnie oceniajcych si profesjonaw.
Takie jest na przykad twierdzenie Dirichleta nazywane zasad szuadkow wedug ktrego, jeli wkadamy n +1 przedmiotw do n szuadek, to co najmniej w jednej z szuadek znajd si co najmniej dwa przedmioty; wobec swojej oczywistoci bywa zazwyczaj przyjmowane za pewnik.
07.05.2013 13:05
64
MOSES MENDELSSOHN
Dedekind uwaa, e pojcia liczby nie musimy wywodzi z geometrii ani z obserwacji zjawisk. Uczy si lozoi w dobrym gimnazjum w Brunszwiku, a powouje si w tym na sawnego Mosesa Mendelssohna4, ktry przyjrza si matematyce ostrzej i by udatniejszy od Kanta w wyraaniu myli. Oddziela on od matematyki geometri, ktrej matematyczno podawa w wtpliwo. Geometria rozwaa rzeczy in concreto, jej opisy dotycz jednego konkretnego stanu. Figura geometryczna po prostu jest. Prawdziwa matematyka zajmuje si wszake pojciami, ktre s in abstracto i maj rozmaite wcielenia. Takie s liczby moemy je przymierza do rozmaitych sytuacji, w ktrych mogyby by przydatne. Liczba nie tylko jest, lecz take suy to syszy si od Dedekinda. O arytmetyce pisze Mendelssohn: ta inna nauka. Przejem od Dedekinda a ten od Gaussa e to czowiek stworzy liczb. Podczas wdrwki w Alpach podawa mi jaki dugi wywd. Wtedy go nie suchaem, bo byem zajty cyfrowymi przedstawieniami liczb niewymiernych. Filozoa wok matematyki bya mi wwczas obca. Jeszcze teraz, kiedy zdarza mi si rozmawia z lozofujcymi teologami i matematykami, mwi do nich, jak Kronecker, e istnieje przecie matematyka konkretna! Veronese5 nawet si obrazi i musiaem mu wyjania w licie, e rnica zda na tematy matematyczne nie wpywa na przyja. Ja sam w to nie wierz matematyka potra porni ale pewne zdania wypada powtarza. Kiedy dojd do liczby , mog pomyle liczby + 1, + 2,... Nie jest to wcale wynikiem dziecinnych roje, bo sytuacj tak napotkaem przy okazji zbiorw nieistotnych dla rozwinicia trygonometrycznego. Z kroku na krok pozbawiaem zbiory ich czci zoonych z punktw izolowanych. Zdarza si, e po skoczonej liczbie krokw zbir zostaje wyczerpany. Ale jest tak tylko dla zbiorw maych. S zbiory, ktrych nie zanihiluje nawet peny cig tego rodzaju redukcji. Pozostaje zbir, ktry poddajemy tej samej redukcji. Postpowanie przeciga si w ten sposb w pozaskoczono. Jak twierdzi Du Bois-Reymond6, rwnie tempa wzrostu funkcji nie daj si wyczerpa cigiem, std aden cig kryteriw zbienoci nie wystarcza do obsuenia wszystkich szeregw.
Moses Mendelssohn (17201786) lozof, autor wanej dla matematyki rozprawy O oczywistoci w naukach metazycznych, wyd. polskie, prze. i oprac. R. Kuliniak i T. Mayszek, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, 1999. 5 Giuseppe Veronese jeden z licznych korespondentw Cantora. Autor dziea Fondamenti di geometria, Padova, 1891. 6 Paul Du Bois-Reymond (18311889) prekursor pojcia pozaskoczonoci w postaci skali szybkoci wzrostu funkcji; por. G.H. Hardy, Degrees of Innity, London, 1910.
07.05.2013 13:05
65
FIZYCZNO CONTINUUM
Zastanawiajce jest continuum, ktre zbudowalimy z Dedekindem. Konstrukcja wychodzia poza arytmetyk. Luk w zbiorze uamkw trzeba byo zapeni czym, co nie jest nowym rodzajem liczby, lecz sytuacj reprezentujc podzia zbioru tworzcy luk. Nie jest to byt ze wiata rzeczy samych w sobie, ale mimo tego niematerialnego budulca, continuum imituje doskonale rzecz sam w sobie, jak jest linia prosta.
Rysunek 1. Continuum Wbrew Arystotelesowi ta linia prosta jest z tych punktw zbudowana. Z tego powodu mamy z ni nadal ten sam kopot co Zenon. Jest zagadkowym tworem, ktry od dawna domaga si wejcia do matematyki. Gauss wyobraa sobie continuum dokadnie tak jak to, ktre zbudowalimy. Ale nie ucieszyoby go, gdyby zobaczy, e ta znana mu rzecz, sama w sobie, zostaa zbudowana mylowo z takich rzeczy, jak liczby i zbiory. Na to, e z liczb, moe by si zgodzi, majc swoj prywatn teori liczby cigej. A moe niekoniecznie musimy myle, e zbudowalimy continuum. Moe tylko objanilimy, jak rozumie luki, bo motywacja dla nich i dla caego continuum tkwi w wyobraeniach zwizanych z proporcjami wielkoci zycznych znanych dobrze Eudoksosowi. Bolzano7 uywa dla liczb takich jak nasze nazwy messbare Zahlen, co mogoby znaczy, e chodzioby tu nie o budulec, lecz o znak miejsca. Ale, jak mwi Dedekind, motywacja zyczna, pochodzca od Eudoksosa, jest dla naszych konstrukcji zbdna. Liczby wymierne s czystymi tworami myli, jeli uznamy, e s nimi liczby naturalne. Wedug Dedekinda liczba wymierna jest wspln wasnoci zbioru uamkw sobie rwnych, a uamki nie s niczym innym ni parami liczb naturalnych. A wic liczby naturalne i pojcie o zbiorach wystarcz, aby mie zbir liczb wymiernych albo jak woli mwi Dedekind zumie liczby wymierne. Dalej, nasze konstrukcje liczb niewymiernych si rozchodz, ale rodki s te same: zbiory i troch arytmetyki. Zwieczeniem konstrukcji naszego continuum jest jego zupeno. Zupeno nazywana rwnie cigoci wyraa pewn wasno zyczn. Mona by j nazwa spoistoci. Skd zatem wzia si ta zyczno, skoro nie wida jej byo w adnym wczeniejszym dziaaniu? Ten osd wynika wszake z pewnego przeoczenia. Fizyczno continuum bya obecna ju na szczeblu zwykej arytmetyki. Oto dla porwnywania
7
Bolzano jest autorem nieopublikowanej za ycia teorii liczb mierzcych (messbare Zahlen), bdcych w zamierzeniu naszymi liczbami rzeczywistymi.
07.05.2013 13:05
66
uamkw przyjmowalimy, e m/n jest mniejsze od p/q wtedy, kiedy mq jest mniejsze od np. Sama arytmetyka kierowaaby si raczej podzielnoci liczb8, a nasze porwnywanie uamkw to nic innego ni prawo dwigni. Poza tym odlego |m/n p/q| uamkw znaczy ich zyczn blisko jako wielkoci geometrycznych. Dlatego Dedekind moe nie mie racji, uwaajc continuum za twr czysto mylowy, arytmetyczno-mnogociowy. Fizyczno continuum moe sprawi mi trudnoci, jeli zechc je umieci wrd zbiorw czystych, ktre s moj ide xe, a ktre ju nic w sobie zycznoci nie maj.
ZBIORY CZYSTE
Znane zbiory s zawsze zbiorami czego. Ale przecie nie stawiamy sobie tej przeszkody w przypadku liczb. Rozwinlimy teori liczb czystych i dopiero w zastosowaniach pojawiaj si problemy, ktre traktujemy jako pozamatematyczne, np. wiedzc, jak mnoy i jak dzieli, problemem pozamatematycznym jest, kiedy mnoy, a kiedy dzieli. W ten sposb, przesuwajc granice czystej gry myli na teren dotd niezajty, stajemy przed nieznanym przedtem problemem stosowalnoci. Do liczb w stanie czystym wszake przywyklimy i posugujemy si nimi z dostateczn pewnoci. Czy do zbiorw czystych te wystarczy po prostu przywykn, czy bdziemy zmuszeni do stworzenia specjalnego kodeksu obowizujcego nas przy wychodzeniu z nimi w matematyk? Elementy zbiorw czystych s nierozrnialne. Zatem, wedug Leibniza, nie ma koniecznoci, by myle, e jest ich wicej ni jeden. Czy zatem nie istniej zbiory zoone z idealnie identycznych biaych kulek, ktrych nie szczdzi nam wyobrania? Nie rni si od siebie punkty prostej. Moe to dlatego Euklides nie chcia widzie prostej jako zbioru punktw? Nie sprawiaj trudnoci zbiory, ktrych dostarcza nam dowiadczenie matematyczne. Wyobraamy sobie zbiory czyste jako powstae z nich przez zaniedbanie natury ich elementw i ich wzajemnych relacji. Cechy tak otrzymanych zbiorw redukuj si do topograi ich zakresw. Pojawia si rachunek na zakresach, ktry napotka Dedekind z okazji systemw nowej algebry. Ale s zbiory, ktre dopiero powstaj, kiedy mamy elementy jeszcze niepowizane wiadomymi zalenociami upowaniajcymi do traktowania ich jako uksztatowan cao. W pewnym momencie t cao dostrzegamy i powoujemy do istnienia nowy byt reprezentujcy ide, ktra nadaje zbiorowisku elementw ksztat. Bieg myli jest tu odwrotny od poprzedniego.
8 Kurt Hensel zbudowa (1900) uzupenienie zbioru uamkw liczb naturalnych, przyjmujc za odlego dwu uamkw odwrotno ich najwikszego dzielnika majcego posta potgi dwjki. Rezultatem s liczby dwuadyczne, ktre geometrycznie tworz zbir Cantora.
07.05.2013 13:05
67
Biegnie ona teraz od pocztkowej nieokrelonoci bezpostaciowego zbiorowiska ku zamykajcej cao idei9. Nie bez trudnoci wchodzimy rwnie w zadania samej topograi zbiorw czystych, ale widzimy w niej nie wicej ni jakie przeduenie kombinatoryki. Prawdziw trudnoci jest zbir rozumiany jako cao, a w istocie jako nowa jedno, ktra jako element moe wraz z innymi podobnymi do siebie tworzy nowe zbiory. Nasze continuum budowalimy pocztkowo z luno pooonych liczb cakowitych, potem zagcilimy je uamkami. Na koniec aktem woli jak lubi mwi Dedekind, chocia moe przez niego mwi Schopenhauer zapenilimy luki. Powstao ciao sztywne. Czy nie wykazalimy w ten sposb, e zbir czysty mona mylowo uksztatowa, tak by nabra cech bryy zycznej? Wiem, e Dedekind ma zamys10 posuenia si zbiorami dla wytumaczenia statusu matematycznego arytmetyki. Uwaa, e kluczem do tego jest uchwycenie wasnoci, ktra rni zbiory skoczone od nieskoczonych, ale powinna by to taka wasno, ktra nie odwoywaa si do pojcia liczby, bo byby to circulus vitiosus. Ujmuje t cech za pomoc czynnoci nazwanej przez niego odpowiednioci wzajemnie jednoznaczn, ktra polega na przyporzdkowaniu elementom jednego zbioru elementw drugiego w sposb jednoznacznie okrelony, i przy tym tak, by nie przyporzdkowywa tego samego elementu dwm rnym. Dedekind okrela zbir nieskoczony jako zbir, ktry mona odwzorowa wzajemnie jednoznacznie na swoj cz waciw. Nie byoby to nic nowego w porwnaniu z tym, o czym myla Galileusz, ale Dedekind wyrnia wrd zbiorw nieskoczonych pewien zbir minimalny, ktry ze wzgldu na jego struktur indukcyjn uznaje za zbir liczb naturalnych. Zbiory skoczone okrela przez negacj nieskoczonoci. Mimo to potra je pniej zobaczy jako odcinek pocztkowy skali liczb naturalnych. Akt przyporzdkowania uwaa Dedekind za wynikajcy ze zdolnoci naszego umysu do tej czynnoci. Podobnie w parze tworzcej uamek, to my aktem czynnego mylenia decydujemy, ktry element pary jest licznikiem,
Joscelin z Soissons, yjcy w XIII wieku scholastyk francuski, zdecydowa si w wyniku swoich rozmyla nad uniwersaliami na wybr trudnoci mniejszej, a mianowicie rozwaania zbiorw zoonych z indywiduw majcych wasnoci odpowiadajce uniwersaliom. Bya to teoria zbioru; zob. W. Tatarkiewicz, Historia lozoi, t. I, Warszawa: PWN 1981, s. 237. 10 Naley przypuszcza, e idee Dedekinda z Was sind und was sollen die Zahlen? byy znane Cantorowi z zasysze. Idee te zawiera implicite Dedekinda Supplement 11 do arytmetyki Dirichleta (1863). Tytu nie powinien myli: jest to dzieo wycznie Dedekinda, gwne dzieo jego ycia, w ktrym Dedekind wyoy podstawy algebry abstrakcyjnej. Znane s sowa Emmy Noether przytoczone przez van der Waerdena we wstpie do wydania z roku 1964: to wszystko jest ju u Dedekinda.
07.05.2013 13:05
68
a ktry mianownikiem. A wic w teorii Dedekinda s nie tylko zbiory, ale i przyporzdkowania, nie tylko obiekty, lecz take czynnoci. To zastanawia, bo wracajc do liczb, musielibymy odrnia przy dodawaniu nie tylko wynik, ale i sam operacj dodawania. W ten sposb wok swojej teorii Dedekind rozwija jak mczc lozo, niepotrzebnie a tak bardzo obudowujc matematyk. Matematyk rozumie jako emanacj naszego ducha. Helmholtz11 te gosi ten pogld. Coraz bardziej si temu poddaj.
SPOTKANIE (1872)
Spotkalimy si cakiem przypadkowo w szwajcarskim Interlaken. Professor Dedekind I presume?. To mniej wicej tak wygldao. Spotkay si dwie teorie liczb rzeczywistych moja i Dedekinda bo Weierstrass, przymuszony wykadami, po prostu swoj teori ulepi. Dedekind jest zapatrzony w swoj teori, ktra wedug niego celuje dokadnie w to, co trzeba, idzie ladami wypracowanymi od staroytnych, pozwala jak mwi na cisy i jednoczenie przyswajalny intuicyjnie dowd, e 2 + 3 = 6. Pisze, e zrobi to dawno, poda dat 25 listopada 1858 roku12, a zrobi to na uytek wykadw na Politechnice w Zurychu. Kiedy mi to mwi, umiecham si do siebie, bo powinien by powiedzie, e o godzinie 9.00 rano. Nie publikowa, bo to po pierwsze rzecz mao matematyczna, a w opracowaniu kopotliwa. Jest poza tym bez znaczenia dla geometrii, w ktrej zadaniach bierze udzia za kadym razem skoczona liczba punktw. Opublikowa teraz Stetigkeit und irrationale Zahlen, bo zirytowao go ukazanie si mamuciej tak mg to okreli teorii liczb rzeczywistych Kossaka, a w istocie Weierstrassa, ktrego jeszcze oprcz tego nie lubi. Na moj teori patrzy przychylnie. Obie opisuj to samo mwi bo pan te dowid zupenoci. On sam nazywa to cigoci, co da do tytuu swojego dzieka. Odnalaz niedawno ten termin u Bolzany, ktry postulujc cigo continuum, poprawnie rozwin pojcia analizy, ktre u Cauchyego nie wyglday najlepiej. Traktuje mnie jak pocztkujcego. Prosz pisa o swoich przemyleniach mwi na poegnanie. Dedekind jest jednym z naszej wielkiej czwrki. Rozmowy z nim oddaliy ode mnie poczucie osamotnienia w matematyce, jakie od pocztku mojego pobytu odczuwaem w Halle. Mimo e studiowaem w Zurychu, nie spotka-
11 Hermann von Helmholtz (18211894) czoowa posta nauki niemieckiej XIX wieku. Autor licznych oglnych rozpraw na temat nauki, m.in. ber die tatschliche Grundlagen der Geometrie. 12 T dat podaje Dedekind we wstpie do Stetigkeit und irrationale Zahlen, Braunschweig: Friedrich Vieweg & Son, 1872.
07.05.2013 13:05
69
em tam Dedekinda, ktry ju wtedy wrci do swojego rodzinnego Brunszwiku, kiedy dawnemu Collegium Carolinum nadano status politechniki.
SKROMNY POCZTEK
Dedekinda nie zdziwio, kiedy mu napisaem, e liczb naturalnych jest tyle, ile uamkw.
4 5
3 4
3 5
2 3 1 3 1 4
2 5 1 5 1 6
1 1
1 2
Rysunek 2. Przeliczalno zbioru uamkw; s one tu utosamiane z kierunkami wychodzcymi w ich kierunku z punktu 0
NIEPRZELICZALNO CONTINUUM
Powaniej zareagowa, kiedy posaem mu dowd nieprzeliczalnoci continuum liczb rzeczywistych. W odpowiedzi przysa mi udoskonalony wasny dowd. Korzystamy w nim z cigoci continuum, a wic z wasnoci niemal zycznej continuum, orzekajcej o jego spoistoci. Gdyby to by zbir doskonale czysty, nie byoby moliwoci nawet zapocztkowa rozumowania, ktre nie moe by, jak w poprzednim dowodzie, przeliczaniem elementu za elementem. Poprawiajc mj dowd, poskpi mi Dedekind penej satysfakcji odkrycia. Widz w tym jaki wewntrzny jego brak. Mg to wzi po Gaussie, ktry nie zdoby si na gest wobec modego Bolyaia. Nie pisze, e mia
07.05.2013 13:05
70
wczeniej ten dowd, chocia tego nie wykluczam, bo znany jest ten jego wieczny Treppenverstand, do ktrego sam si przyznaje i z czego artuje13. Przyznaj, e dowd Dedekinda jest prostszy. Czy mam mu w druku podzikowa? Pewnie by go to krpowao, bo to drobiazg. A poza tym mj dowd by w istocie ten sam. Dowd. Przypumy, e liczby a1, a2 ,... miayby wypeni continuum. Wemy odcinek I1 (odcinek znaczy odcinek z kocami), do ktrego nie naley a1, a w nim odcinek I2, do ktrego nie naley a2, itd. W czci wsplnej odcinkw I1, I2... jest punkt, ktry nie jest adnym z elementw cigu an14.
I2
I1
a1
I3
a3
a2
Rysunek 3. Ilustracja dowodu Dedekind uwaa, e rzecz mgbym publikowa wraz ze wzmiank o przeliczalnoci zbioru liczb algebraicznych, o czym wspomniaem mu wczeniej. Obie te rzeczy razem daj istnienie liczb przestpnych tj. niealgebraicznych. Czybym wic zrobi to co Liouville? Przecie nie! Mj dowd nie wskazuje chociaby na jedn tak liczb15. To przecie circulum vitiosis, bo dowodz, e liczby niealgebraiczne istniej wrd tych, ktre przedtem sam stworzyem! Sysz bicie serca i czego si boj.
13 Treppenverstand to samo co francuskie wyraenie esprit descalier, czyli cita odpowied, ktra przychodzi na myl za pno, dos. na schodach przywara, przypisywana Dedekindowi z uwagi na opnianie publikacji swoich dzie. Sam Dedekind lubi artowa na ten temat zob. przedmow do I wyd. Was sind und was sollen die Zahlen?, Braunschweig: Friedrich Vieweg & Son, 1888. 14 W dowodzie por. rys. 2 korzysta si z twierdzenia, ju wtedy dobrze znanego z prac Cauchyego i Bolzany o niepustoci przekroju cigu zstpujcego odcinkw. Bardziej znany dowd, nazywany przektniowym, jest duo pniejszy i pochodzi z pracy Cantora z lat 18901891. 15 Joseph Liouville (18091882). Wedug Liouvillea liczba postaci 0,101001000000100 ... , z jedynkami na miejscu n!, jest niealgebraiczna.
07.05.2013 13:05
71
KRZYK BEOTW
Dlaczego tak bardzo ba si tego Gauss? Matematycy tworz zakon. Nie wypowiadajc tego wprost, zajmuj si tym, co naley do kanonu. Jeli kto odejdzie od kanonu, wyklucz go ze witego zgromadzenia. Ta zasada pitagorejska obowizuje od tysicy lat. Nawet Gauss musia o tym pamita. Wiele syszy si o jego trudnym yciu. Dba zawsze o to, by robi rzeczy wane, niedostpne profanom, i to sprawiao, e nazywano go princeps mathematicorum. Mao wane rzeczy zostawia w notatkach. Nie rozpisywa si jak Cauchy o rachunku rniczkowym i cakowym. Wiedzia, jak posugiwa si liczb rzeczywist i cigoci, ale nigdy by si nie widzia w roli kogo, kto podaje denicj. On rzebi w tworzywie uznanym za matematycznie odwieczne. Bawi si wzami, ale publikacj zostawi Listingowi. Czy mona go sobie wyobrazi, e tworzy now geometri i patrzy na otaczajcych go Beotw, zabiegajc, by askawie uznali jej warto? Nie przywyk do tego, zajmujc si teori liczb dostpn jedynie dla tych, co na Olimpie, i przed ktrej twierdzeniami trzeba tylko klkn. Nie chcia dowiadczy tego, co Newton, ktry pokaza znaczenie przej granicznych, zbudowa za ich pomoc mechanik niebios, a profani zauwayli z tego tylko nieskoczenie mae i Leibnizowskie dy/dx, opanowali rachunki i weszli wielkim tumem do matematyki, niszczc j na dugie lata. Profani ktrych widz koo siebie kiedy otrzsn si ze zdziwienia, bd ju potem widzie tylko to, e dowd nieprzeliczalnoci continuum jest prosty, e wystarczyo mie odwag. Zaczn poprawia.
KRONECKER
Niewiele uspokoio mnie to, e Crelle16 przyjo prac. Czuj si obserwowany przez ludzi z Berlina. Dedekind, mimo e nie rusza si z Brunszwiku, te do nich naley. Najbardziej ostre opinie miewa Kronecker, a by w Berlinie najbliszym mi profesorem. Wiem, e moje twierdzenie nie bdzie mu si podoba. Jest fanatykiem arytmetyzacji analizy. Continuum arytmetyczne daje arytmetyzacj, ale on nie tak j widzi. Continuum wedug niego po prostu jest, a poparby go w tym Mendelssohn. Myl o tym, by to skonstruowane przez nas miao zastpi tradycyjn prost, musi by jest w jego oczach witokradztwem. Przekn jednak t gorzk piguk, bo Weierstrass ktrego nie lubi upewni go kiedy, e nie wie ze swoj konstrukcj niczego wicej ni stara o poprawno rozumowa analizy.
16
Crelle nazwa czasopisma Journal fr reine und angewandte Mathematik od nazwiska pierwszego jego wydawcy Augusta Leopolda Crelle.
07.05.2013 13:05
72
Dedekind te si asekuruje i powtarza stale, e geometria nie potrzebuje caego continuum, wykorzystujc w kadym swoim rozumowaniu skoczenie wiele punktw. Continuum, ktre dostalimy, i wasno cigoci, jest wedug niego przymusem natury estetycznej. Potrzebna jest analizie. To wasno cigoci pozwolia nareszcie dowie zasadniczego dla analizy twierdzenia: jeli f = g wszdzie, to f g = const. Oni wszyscy przede wszystkim Kronecker i Dedekind s z gwnej linii algebraikw, jeszcze od Gaussa i Dirichleta. Nie syszaem ich krytyki, nie dochodzi do mnie. Ale wiem, e nie traktuj mnie i tych moich Spitzndigkeiten powanie. Dedekind obmyla epilog swojego Suplementu 11. Ju ma jego nazw: Czym s i czemu su liczby? To wspbrzmi z Kroneckerem, z tymi jego skrzydlatymi frazami. Ich dorobek jest imponujcy. Rozszerzyli teori liczb na tak zwane liczby cakowite algebraiczne, ktrych pierwszym przykadem byy liczby z paszczyzny Gaussa. Trzeba byo przedeniowa takie pojcia, jak podzielno i liczba pierwsza. Mnoy si teraz ju nie liczby, lecz systemy zwane ideaami. Ta ich wielka matematyka mnie obezwadnia. Ze swoimi zbiorami czystymi jestem w istocie sam. Zostawiem adne rzeczy w szeregach trygonometrycznych ten adny dowd, e wystarczy zbieno szeregu na pewnym odcinku, jakkolwiek maym, by wnioskowa o zbienoci do zera jego wspczynnikw. To pozwolio mi wej w dawne rozumowanie Riemanna i uzyska jednoznaczno rozwinicia trygonometrycznego. Ale powroty do rzeczy ju przeytych nie daj satysfakcji. Duo w tym pomyle zawdziczam Kroneckerowi. Teraz, jako odstpca, czuj na sobie jego wzrok. W recenzji w Jahrbuch ber die Fortschritte der Mathematik Netto skwitowa moj prac o nieprzeliczalnoci continuum dwoma zdaniami17. Pytaem Dedekinda, co sdzi o rwnolicznoci continuum liniowego ze zbiorem punktw paszczyzny. Powiedzia, e si kiedy zastanawia, ale potem to zostawi. Pytaem si te o to w Berlinie, ale tam nikogo to nie obchodzio.
(1887) PASZCZYZNA I PROSTA

Mj dowd, e zbiory punktw prostej i paszczyzny s rwnoliczne, postawi Dedekinda na nogi. Da mi si jednak we znaki i teraz swoj dociekliwoci. Przetasowujc rozwinicia dziesitne wsprzdnych punktu na paszczynie, dostaem punkt na prostej (punkty rne na prostej, jeli punkty paszczyzny s rne). Ale mwi Dedekind nie dostanie si w ten sposb wszystkich, bo co z punktem prostej, w ktrego rozwiniciu dziesitnym co druga cyfra jest poczwszy od pewnego miejsca zerem. Jedna z dwu wsprzdnych punktu paszczyzny przechodzcego na ten punkt
17
Eugen Netto (18461919) studiowa u Kroneckera, potem w Halle.
07.05.2013 13:05
73
prostej miaaby rozwinicie dziesitne koczce si zerami, a przecie zaoylimy, e tego rodzaju rozwini nie rozwaamy18.
x = 0, x1 x2 x3... y = 0, y1 y2 y3... f (p) = 0, x1 y1 x2 y2 x3 y3...
p = (x,y)
f (p)
Rysunek 4. Rwnoliczno prostej i paszczyzny: pierwszy dowd Odruchem irytacji bya odpowied, e przecie dowiodem wicej, bo rwnolicznoci zbioru punktw paszczyzny z pewnym zbiorem mniejszym ni zbir punktw prostej. Jednak zaraz si wycofaem. Bo skd wiem, jaka jest natura zbiorw i ich odpowiednioci wzajemnie jednoznacznych? Moe odwzorowaem paszczyzn na jaki osobliwy, odpowiednio duy, a wic nieprzeliczalny, podzbir prostej, ktry nie zechce by w odpowiednioci wzajemnie jednoznacznej z ca prost? Na szczcie, mona pj inn drog, zreszt dobrze mi znan. W cigu dnia napisaem dowd, w ktrym pokazaem najpierw, e zbir par liczb niewymiernych jest rwnoliczny ze zbiorem samych liczb niewymiernych. To jest atwe, bo sprowadza si do przetasowania cigw mianownikw w rozwiniciach obu wsprzdnych w uamki acuchowe (tu nie moe by kopotu z zerami). To wystarcza, by mie rwnoliczno prostej i paszczyzny, jeli si wie, e zbir liczb niewymiernych jest rwnoliczny ze zbiorem wszystkich liczb rzeczywistych.
18 Pewne liczby, np. 1/5, maj dwa rozwinicia dziesitne, jedno koczce si zerami, a drugie dziewitkami: 1/5 = 0,5000 ... i 1/5 = 0,4999 ..... Aby liczby nie liczy dwa razy, wybiera si jedn z dwu moliwoci. Matematycy zwykle wybieraj drug. Swojego pierwszego pomysu dowodu rwnolicznoci zbiorw punktw prostej i paszczyzny Cantor nigdy nie wykoczy i zdaje si, e do tego pomysu nie wraca. Poprawi dowd Cantora mona bardzo prostym sposobem za pomoc tricku Kniga (1904). Julius Knig zaproponowa, by w rozwiniciach dziesitnych przetasowywa nie same cyfry, lecz bloki cyfr zaczynajce si zerami i koczce si na pierwszej po zerach cyfrze niezerowej (np. blok 007 nastpujcy bezporednio po cyfrze niezerowej), uwaajc za bloki pozostae pojedyncze cyfry niezerowe.
07.05.2013 13:05
74
Tyle e z tym wanie jest troch kopotw, mimo e rzecz wyglda na oczywist, bo zbir liczb rzeczywistych rni si od zbioru liczb niewymiernych zaledwie o zbir przeliczalny. Przeprowadziem dowd, wykorzystujc dawne spostrzeenie Galileusza, e zbir liczb naturalnych rozbija si na poowy, z ktrych kada jest rwnoliczna z caoci. Nie byem zadowolony z tego dowodu, bo pozostawia on poza swoim zasigiem prostsze pytanie o to, czy zbir liczb rzeczywistych pozbawiony punktu jest nadal rwnoliczny z caoci. Oczywicie, jest to pytanie, czy odcinek [0, 1] pozbawiony koca, np. koca 1, jest rwnoliczny z caym odcinkiem. Dowd przesaem szybko Dedekindowi, ktry by te tym zainteresowany. Po dwu dniach odpisa, e dowd uwaa za poprawny. Chocia nie jestem zadowolony z caoci swoich dowodw, spodziewajc si wsplnego ich ujcia, to jednak oczekiwaem od Dedekinda wikszego uznania. Tymczasem zamiast uznania znalaza si uwaga, bym nie traktowa swojego odkrycia jako czego, co obala wyobraenia o wymiarze. Byoby tak pisze gdyby moje przyporzdkowanie punktom paszczyzny punktw prostej byo cige, a nie jest. Przyznaj mu racj i skaniam si do jego przekonania, e nie powinno by cigej odpowiednioci wzajemnie jednoznacznej midzy paszczyzn i prost. Ale wyczuwam ze strony Dedekinda trudn do wytumaczenia rezerw. Jeszcze raz wpatruj si w sowa listu. Dostrzegam wiele przychylnoci, wszak jedynie mnie upomina. Dedekind jest do przesady sprawiedliwy. Rozrnia starannie matematyk od jej ocen. Upomina mnie za lozo wok wymiaru. A przecie czym s te jego Was sind und was sollen die Zahlen?, ktrych bruliony dawa mi przeglda, jeli nie czyst lozo? Widocznie lozo zastrzega dla siebie: prosz zostawi tych Grekw pisze w jednym z listw. Dowd z odcinkiem bez punktu podoba mu si. Dowd. Na zbiorze punktw 1,1/2,1/3,... (ktry jest podzbiorem odcinka [0,1]) okrelam przyporzdkowanie przesuwajce 1 w 1/2, 1/2 w 1/3 itd. Na pozostaych punktach odcinka [0,1] rozwaam przyporzdkowanie, nie przemieszczajce punktw. Zesztukowanie obu tych przyporzdkowa jest odpowiednioci wzajemnie jednoznaczn zbioru [0,1] na zbir [0,1]. Narysowaem Dedekindowi wykres, ale tu zamieszczam inny.
1 4
1 3
1 2
Rysunek 5 Nie udaje mi si jednak umiejscowi wyniku na szerszym tle. Zawsze te trickowe dowody.
07.05.2013 13:05
75
TWIERDZENIE, KTRE POWINNO BY PRAWDZIWE

Powinno by rzecz oczywist, e jeli zbir A zawiera zbir B i jest rwnoliczny z podzbiorem zbioru B, to jest rwnoliczny z samym zbiorem B. Wracam w ten sposb do luki w pierwszym moim pomyle: skoro paszczyzna A okazaa si rwnoliczna z podzbiorem prostej, penicej tu rol zbioru B zawartego w A, to powinna by rwnoliczna i z caoci prostej. Jest to jaka oglna prawidowo, i to w zakresie zbiorw czystych. Tymczasem ja mcz si z tym zadaniem dla zbiorw na prostej i zadowalam si pochwa Dedekinda, e adnie poradziem sobie z przypadkiem szczeglnym rwnolicznoci odcinka z odcinkiem bez koca19.
NIECHTNE PRZYJCIE
Czekaem trzy miesice na odpowied z Crelle, a w kocu zapytaem Dedekinda, co to mogoby znaczy. Nie odpowiedzia mi wprost. Tumaczy, e to pewnie znaczenie wyniku wymaga duszego zastanowienia. Zapytywaem, czy nie lepiej stara si o druk poza Crelle w postaci osobnej rozprawy? Radzi by cierpliwym, bo drukowanie oddzielnej rozprawy te jest kopotliwe.
19 Cantor nie wiedzia, jak blisko by tu od dowodu twierdzenia nazywanego obecnie twierdzeniem Cantora-Bernsteina. Zapowiedzian w nim rwnoliczno dostaje si tak, jak to opisa Cantor w swoim szczeglnym przypadku. Dowd. Niech f bdzie odwzorowaniem wzajemnie jednoznacznym I zbioru A na podzbir f (A) zbioru B, ktry jest zawarty w A. Dla kadego elementu a zbioru A nienalecego do B przesumy zbir a, f (a), f (f (a)), o jedno miejsce w prawo. Dostajemy zbir f (a), f (f (a)), f (f (f (a))), zawarty w B i bdcy z poprzednim w odpowiednioci wzajemnie jednoznacznej. Pooenia pozostaych punktw (le one wszystkie w zbiorze B) nie zmieniamy. Rezultatem jest odpowiednio wzajemnie jednoznaczna A na B.
A B f f (A) f (f (a)) f (a) a
Jest to inaczej zapisany dowd Bernsteina, spotykany w podrcznikach. Ale rwnie Dedekind zna ten dowd pozosta w jego notatkach co wcale nie dziwi, bo pojawiajce si w tym dowodzie orbity odwzorowania f s tym samym co jego potoki Ketten z Was sind und was sollen die Zahlen? Zermelo, ktry sam odkry podobny dowd, dziwi si (zob. komentarz w Philosophie mathmatique Jeana Cavailles), e Dedekind nie widzia tego dowodu ju w czasie, kiedy korespondowa z Cantorem. Cantor anonsowa twierdzenie w pracach z lat 1895 i 1897, ale nie da adnych sugestii dowodu.
07.05.2013 13:05
76
Prac wydrukowano, ale nadal mnie drcz nieznane mi powody jakich przeszkd ze strony matematykw z Berlina. Nawet jeli Weierstrass by za, to przecie nie od razu.
W CIENIU DEDEKINDA
Korespondencja z Dedekindem staje si nieprzyjemna: Najpierw byo to upomnienie o waciwe rozumienie wymiaru. Teraz za okazuje jakie belferskie zadowolenie w wynajdowaniu luk w moim dowodzie o zachowaniu wymiaru przestrzeni liczbowych przy odwzorowaniach cigych wzajemnie jednoznacznych. Nie chc tumaczy si mu z dalszych swych planw. By niechtny moim manipulacjom z nieskoczonoci, ale te wyczuwam z jego strony jaki chd niezaleny od tego. Byoby mieszne myle, by wchodzi tu element rywalizacji. On najzwyczajniej nie docenia mojej matematyki. Gdybym mu teraz przedstawi swoj now ide poszerzenia pojcia liczby i zwizan z tym ide istotnie aktualnej nieskoczonoci, to jego dezaprobata nie pozwoliaby si jej rozwin. Wystarczyby zreszt brak zainteresowania z jego strony, bo nie umiem uwolni si od jego wpywu. Krytyka Kroneckera nie jest tak obezwadniajca, jak yczliwa tolerancja, ktra spotyka mnie ze strony Dedekinda. Aby pj w matematyce wasn drog, musz si wyrwa z jego cienia. Korespondencja z nim w sprawie ostatecznej formy twierdzenia o zachowaniu wymiaru bya dla mnie udrk. Twierdzenie, ktrego dowodz, potwierdza jego sugesti, e przestrzenie liczbowe rnych wymiarw nie mog by ze sob w odpowiednioci wzajemnie jednoznacznej cigej. Dowd prowadz przez indukcj ze wzgldu na wymiar. Dedekind zwrci mi uwag na niedookrelenie rozwaanego przeze mnie pewnego odwzorowania pomocniczego, nie chcc widzie, e pomyka nie jest istotna, bo dotyczy skoczonego zbioru punktw i e luk w bardzo prosty sposb si usuwa. Wiem, e sam prbuje dowodu i koresponduje z Netto i Thomae. Uwaa, e Netto ma wielce obiecujc ide20. Posaem w kocu swoj prac do Goettinger Nachrichten bez ogldania si na jego niekoczce si wtpliwoci21.
20 Wedug Dedekinda istot trudnoci uchwyci Netto, upatrujc jej w twierdzeniu nazwanym pniej twierdzeniem o zachowaniu obszaru. 21 Dowd Cantora by nie tylko bdny, ale i niepoprawialny. W tym samym czasie Jacob Lroth (18441910) w Karlsruhe opublikowa dowd niemoliwoci odwzorowania cigego wzajemnie jednoznacznego przestrzeni trjwymiarowej na paszczyzn. W dwadziecia lat pniej Enno Jrgens zwrci uwag na niedostateczno argumentacji Cantora; poda rwnie wasny dowd w wymiarach 3 na 2. Twierdzenia w caej oglnoci dowid Brouwer (1911). Dowodu Cantora nie wspomina si w literaturze przedmiotu; zob. wszake artyku przegldowy Dalea M. Johnsona (1979).
07.05.2013 13:05
77
STARZEJCY SI MDRZEC
Jest ju stary, dochodzi pidziesitki. Jest wiecznym mizantropem. Wystarcza mu rodzinny wiat w Brunszwiku w poojcowskim domu. Nie chcia przenie si do Halle, bo jedynie Berlin mgby go urzdzi, ale teraz i tego by nie chcia z powodu uraonych ambicji. Jest mdrzejszy od wszystkich razem wzitych obecnie w Berlinie i wie o tym. Ale szed do tego wolnymi krokami, nigdy nie dowiadczajc poczucia tego, e jest pierwszy. By w cieniu wielkich uczniw Gaussa, najpierw Riemanna, potem Dirichleta, a pniej zaguszony przez Kroneckera i przez obdarzanego wszelkimi nalenymi mu i nienalenymi hodami Weierstrassa. Tragiczne s losy modych geniuszy, ale czy lepsze jest gorzkie osamotnienie starego mdrca? Brunszwik jest rodzajem niemieckiej Beocji. Nic wanego nigdy stamtd nie wyszo. Jest w rwnej odlegoci od Berlina i Getyngi, ale take Hamburga i Halle. Czy kiedy Brunszwik bdzie znany z tego, e spdzi w nim ycie Richard Dedekind? Nie! Bo w Brunszwiku urodzi si Gauss i jemu postawi tam pomnik. Zapewne i Gauss czu si Beot z powodu tego Brunszwiku. Syszao si tyle o jego trudnym yciu. Czyby Beocja bya rzeczywistym przeklestwem? A tak blisko Brunszwiku jest lesisty Harz, no i Harzburg! A take Weimar, z ktrego dostojny Goethe raczy nie dostrzega wielkiego Gaussa22.
SZARO ZBIORW
Pisz swoje Mannigfaltigkeiten. Mam pomys rozszerzenia pojcia liczby w pozaskoczono, tj. poza cig liczb naturalnych. Zanim jednak to zrobi, musz wypisa si z wielu niezwizanych z tym drobnych twierdze o zbiorach na prostej, bo s progiem, ktry trzeba pokona, by przej do zbiorw pooonych na rozmaitociach dowolnego wymiaru. Pisz w istocie dla siebie, ale nie mog uwolni si od myli o patrzcych mi si na rce profanach, ktrym nie sprawi trudnoci apanie mnie na drobnych bdach. Prawdziwa idea nieskoczonoci jest poza ich zasigiem. Rozumiem teraz Dedekinda, ktry waha si publikowa swoje przekroje i dotd nie ogosi w druku idei liczby, jak mi przedstawi w Interlaken. Brn przez poprawne opisywanie rzeczy zwykych, takich jak punkty skupienia rozmaitych zbiorw na prostej. Przykady tych zbiorw s nuce i niewiele mnie interesuj, bo opanowaa mnie ju idea pozaskoczonoci, w ktrej widz zwieczenie swojej teorii. Jest wszake jeden wyjtek wrd tych drobiazgw: zbir, ktry powstaje w wyniku usuwania cigu nieskoczonego rozcznych przedziaw prostej tak, by w pozostaoci nie pozosta ju aden przedzia. Mimo to zbir ten
22 O rezerwie, z jak odnosili si do siebie Gauss i Goethe, pisze K.R. Biermann w artykule Gauss und Goethe, Goethe Jahrbuch 92 (1975), s. 195 i n.; przedruk w XXI tomie Istoriko-matiematiczeskich issledowanij (1976), s. 261272.
07.05.2013 13:05
78
ma t sam moc co cae continuum! Dowiaduj si jednak, e znaj t konstrukcj ludzie zajmujcy si teori caki. Zapisaem jeden z tego rodzaju zbiorw adnym wzorem arytmetycznym23. W opisywaniu zbiorw na prostej nie czuj istotnego oporu, lecz jedynie wysiek. Czsto nawet nie czuj w tym matematyki, takiej, z jak miaem do czynienia przy szeregach trygonometrycznych, wspomaganej naturaln intuicj i rytmem arytmetycznoci podpowiadajcym nastpny krok. Jeszcze raz przypominam sobie, e istotn myl podsun mi wtedy Kronecker. Chyl przed nim czoo jako matematykiem i rozumiem jego krytyk teorii mnogoci. Jest w niej otwarty i swej krytyki nie ukrywa take w rozmowach ze mn. Nazywam go kawalerem de Mere, znanym z tego, e przeladowa Pascala. Jest najstarszy z naszej wielkiej trjki. Jeszcze raz odezwaem si do Dedekinda, wspominajc o swojej idei liczb pozaskoczonych, ale mi nie odpisa. Pniej dowiedziaem si, e zmara mu matka.
MANIFEST MATEMATYKI WYZWOLONEJ

Dedekind uwaa za wart odnotowania oczywisto stwierdzajc, e w kadym zbiorze liczb naturalnych jest liczba najmniejsza. Zauwayem, e moje cigi symboli 1, 2,..., , + 1,..., 2,... maj te t wasno. Zatem, ju choby z tego powodu mog je nazwa liczbami. Czy do czego su? Mam co do tego ju pewn ide. Ale na razie po prostu s, to jest daj si pomyle, a wszystko, co daje si pomyle i nie jest logicznie sprzeczne, naley do matematyki. Matematyka nie stawia barier w samorozwijaniu si. Nie da dla nowych idei uzasadnie co do celowoci. Istota matematyki ley w jej swobodzie! Nie powinienem si wic tumaczy ani przed innymi, ani przed sob, w jakim celu rozwijam now teori liczby. Mj manifest matematyki wyzwolonej cign w moim Mmoire Nr 5 przez kilka stronic24. Ale jak bd przyjty w roli lozofa i proroka? Nikt tego nie lubi. Poza tym powinienem zaczeka, a matematykw przekona sama teoria. Skoro manifestuj, to daj implicite wyraz temu, e nie jestem wewntrznie przekonany do tego, co robi. Gosz swobod matematyki. Tymczasem nie pozwala ona na zbyt dalekie fantazje. Kiedy prbujemy nowego kroku, jest on poddany tylu ograniSynny trjkowy zbir Cantora zoony z liczb odcinka [0,1], w ktrych rozwiniciach trjkowych nie pojawia si cyfra 2. 24 Mmoire Nr 5 z pracy ber unendliche lineare Punktmannichfaltigkeiten (1883) jest najwaniejsza z dorobku Cantora, znana jako ta, w ktrej Cantor pisze: istota matematyki ley w jej swobodzie. Dua cz tej pracy to nuce wielosowie, jak si wyraa Cavailles w Philosophie..., dz. cyt., s. 85.
23
07.05.2013 13:05
79
czeniom, e w kocu okazuje si jednoznacznie wyznaczony przez zastan sytuacj. Czym mierzy warto postawionego kroku? Przewanie sam w sobie jest nieefektowny. Usprawiedliwiony byby jedynie przez swoje konsekwencje. Ale tego si jeszcze nie wie. Po przekroczeniu pierwszego progu nowe pojcie i teoria wok niego mog okaza si ju nie takie frapujce, jak si wydawao. Nawet Newton poczu rezerw do poj analizy. Piszc Principia, stara si nie wychodzi poza tradycyjne rodki w rozwizywaniu zada. Jakie jednak zadania stoj przede mn i moimi zbiorami? Czy nie jest to po prostu twrczo, ktrym to sowem matematycy zawsze okrelali twrczo w naukach dalekich od nauk cisych i nigdy jej nie cenili. Czuj na sobie ich wzrok. Nie unikam tego nawet we wasnym domu. W moich notatkach, widocznych dla kadego z daleka, nie pojawia si ju od lat caka ani wzr trygonometryczny. Napisaem dla przeciwwagi prac z algebraicznej teorii liczb cakowitych. Mylaem, e Dedekind si na ni odezwie. Wiem, e Elza i Gertruda widz, co przeywam. Zapada midzy nami milczenie, a potem nagy wybuch mojej irytacji bez adnego powodu. Moja choroba trzeba to ju tak nazwa i przesta odkada wizyt w naszej Nervenklinik polega na widzeniu szaroci we wszystkim, co wok. Oderwane od swojego naturalnego miejsca zbiory nie emanuj z siebie energii, jak zdarzao mi si odbiera przy manipulacjach z liczbami. Najbardziej szaro a do odczuwania tego zycznie widz zbiory lece na rozmaitociach jakby pozbawione indywidualnych cech. Jedynie okazywana na zewntrz irytacja pozwala mi si od ich szaroci oderwa. Czy pozaskoczono nie okae si rwnie monotonna? Dlatego z wielkim niepokojem id w niej krok po kroku. Musz wyciszy emocje. Wymiana listw z Eminencj wcale mnie nie uspokaja, bo ukazuje ca bezproduktywno wysiku w przekazywaniu moich idei. Teologowie znajduj w nich zwieczenia, ktrych ja, jako matematyk, nie ceni wysoko. Jeszcze raz zmuszam si do wysiku, odrzucajc zbyt daleko idce cele.
DOBRE UPORZDKOWANIE
Ksztaty zbiorw dobrze uporzdkowanych, tj. takich, ktre w kadym swoim podzbiorze maj element najmniejszy, maj wszelkie cechy cia sztywnych: mona takie dwa zbiory naoy na siebie z zachowaniem punktu pocztkowego, tak by jeden z nich okaza si odcinkiem pocztkowym drugiego. To wcale nie byo zawczasu oczywiste! Odcinki pocztkowe dobrych uporzdkowa zachowuj si wic tak, jak odcinki pocztkowe liczb naturalnych, ktre jak pokaza Dedekind wystarcz, by zaprezentowa wszystkie zbiory skoczone w jego wyranowanym sensie. Zechc teraz, by moje odcinki posuyy do opisu wszystkich zbiorw!
07.05.2013 13:05
80
LICZBY PORZDKOWE
Jeli si przejdzie poza prg, jak jest liczba w, moje liczby przestaj zdawa spraw z iloci przebytych krokw, bo ta ilo jest pocztkowo stale przeliczalna. S w kadym momencie dwie sytuacje: zbir przebytych krokw ma element kocowy lub nie. Za kadym razem mamy prawo pomyle ten zbir jako now liczb. W pierwszym przypadku, jeli wspomnian liczb kocow jest , nazwiemy t now liczb liczb + 1. Zatem kad z moich liczb mona utosami ze zbiorem wszystkich liczb od niej wczeniejszych. Jeli teraz wemiemy wszystkie liczby, dla ktrych zbiory liczb je poprzedzajcych s przeliczalne, to otrzymamy znowu zbir dobrze uporzdkowany, ktry wobec tego, co byo powiedziane, uznajemy za now liczb. Oznaczmy j symbolem . Zbir liczb j poprzedzajcych, tj. zbir liczb porzdkowych przeliczalnych nazywam je liczbami II klasy nie jest ju przeliczalny! Dowd wcale nie jest prosty. Przypumy, e ten zbir daby si ustawi w cig a1, a2,... Liczby an s reprezentowane jako zbiory dobrze uporzdkowane przeliczalne bdce odcinkami pocztkowymi jedne drugich i ich suma jest nadal zbiorem dobrze uporzdkowanym przeliczalnym, ktry mog przyj (w myl okrelenia liczb II klasy) za liczb II klasy. Liczba ta jest wiksza od kadej liczby naszego cigu, a wic wiksza od kadej liczby I klasy, zatem wiksza rwnie od samej siebie. Sprzeczno.
+1+2 +
Rysunek 6. Liczba Nie lubi takich dowodw, a dalszych pyta jest duo. Na jedne umiem odpowiedzie, na inne nie. Wydaje si, e zahaczyem wreszcie o co trudnego. To mnie uspokaja. Nadal jednak nie wiem, czy moje liczby bd mogy suy do porwnywania dowolnych zbiorw, tak jak liczby naturalne posuyy Dedekindowi do porwnywania jego zbiorw skoczonych. Dedekind w Was sind und was sollen die Zahlen? dowid, e zbir skoczony w jego sensie jest skoczony w sensie rozumianym naiwnie, tj. rozumianym jako zbir bdcy w odpowiednioci wzajemnie jednoznacznej z pewnym odcinkiem pocztkowym liczb naturalnych. Czy idc za Dedekindem kady zbir czysty
07.05.2013 13:05
81
okazaby si w odpowiednioci wzajemnie jednoznacznej z pewnym odcinkiem moich liczb? Ale to implikowaoby moliwoci dobrego uporzdkowania kadego zbioru. Dziki uzyskanemu naoeniu elementy zbioru, dotd czystego w sensie braku jakiejkolwiek struktury, uzyskiwayby numeracj moimi liczbami, a tym samym zbir braby ksztat z pooenia na mojej skali. Zamys Dedekinda przenosiby si w ten sposb na dowolne zbiory. W moliwoci dobrego uporzdkowania kadego zbioru widz teraz gwny problem mojej teorii.
CONTINUUM
Ju w pierwszej rozmowie z Dedekindem zwrciem mu uwag na zyczny niemal charakter naszego continuum. Czy moliwe byoby jego dobre uporzdkowanie? Jak je sobie wyobrazi? Mogoby by ono jedynie w maych fragmentach identyczne z jego uporzdkowaniem naturalnym. Continuum liczb rzeczywistych bdzie sprawdzianem uytecznoci mojej teorii. Nie jest ono jej koniecznoci. Mgbym moj teori rozwija, nie ogldajc si na continuum, ktre jest obce idei pozaskoczonoci. Weszo do matematyki platoskiej z praktyki mierniczej bocznymi drzwiami. A jednak pojawio si w matematyce i jest zbiorem. To, e jest zbiorem, tj. e skada si z punktw, pokazalimy z Dedekindem, zaprzeczajc w ten sposb Arystotelesowi. Odnowilimy trudno zawart w aporii o strzale, bo nadal nie wiemy, co znaczy, e zmienna po nim biegnie. Pojawia si pytanie, ktrego nie musieli sobie stawia staroytni. Chodzi o podzbiory naszego continuum. Czy mogyby by mocy poredniej midzy moc przeliczaln a moc continuum? Usunem tak moliwo w pewnych szczeglnych przypadkach, dowodzc w swoim czasie, e zbir liczb niewymiernych ma t sam moc co continuum. Nawet cakiem mae zbiory nieprzeliczalne (niezawierajce odcinkw) maj t sam moc co continuum. Przebadaem te zbiory niemal zycznie w poprzednim memuarze. Ale nie s to na pewno wszystkie podzbiory, jakie mona by pomyle. Z du ostronoci stawiam hipotez, z ktrej ju raz zawahaem si skorzysta, e podzbir continuum, jeli nie jest skoczony lub przeliczalny, ma t sam moc co cae continuum25. Wystarczyoby wiedzie, e moc continuum jest ta sama, co moc , tj. ta sama co moc odcinka moich liczb do liczby , bo dla mocy poprzednie pytanie ma twierdzc odpowied.
Stwierdzenie rwnoci tych mocy jest inn wersj hipotezy continuum, ktra bya pocztkowo formuowana niezalenie od teorii liczb pozaskoczonych. Dla stwierdzenia rwnowanoci trzeba jednak wiedzie, e jest najmniejsz moc nieprzeliczaln, co wymaga dowodu. Dowd poda G.H. Hardy (1904).
25
07.05.2013 13:05
82
Ale zbiory nie musz ogranicza si do tych, ktre mona pomieci na continuum. Czy jest dla nich wszystkich jaki wikszy wsplny kufer? Co znaczy powiedzenie zbir dowolny? Czy kade dwa s porwnywalne co do mocy? Euler i dAlembert toczyli kiedy spr o funkcj dowoln. Czy rozstrzygnli ten spr, czy spr po prostu wygas jako niewany od samego pocztku? Czy taki bdzie rwnie los moich wtpliwoci?
MITTAG-LEFFLER
Zbiory pooone na rozmaitociach interesuj ludzi zajmujcych si teori funkcji. Osobliwoci funkcji analitycznych nie musz by izolowane. Ich zbiory mog by nawet mocy continuum. Gustave Mittag-Leer26, o ktrym ostatnio si syszy, posugujc si w badaniu tych osobliwoci zbiorami ich punktw skupienia, popeni pewn nieciso. Napisaem mu o tym. Nie pogniewa si, co wicej, przysa mi sympatyczny list, w ktrym pisze, e zna moje prace i interesuje si nimi, i e zaciekawieni s nimi matematycy francuscy. Mittag-Leer jest z krgu Weierstrassa, a w swoim Sztokholmie zakada pismo Acta Mathematica. Ostatnio przebywa we Francji.
ACTA MATHEMATICA
Zachcony przez niego, posaem do Acta dwie prace o zbiorach na prostej i w innych przestrzeniach liczbowych. Jako zainteresowanego w funkcjach analitycznych, te rzeczy w zbiorach najbardziej go obchodz. Mittag-Leer imponuje mi energi nie tylko matematyczn. Ma due wpywy. Potra umieci Soni Kowalewsk na stanowisku w Sztokholmie. Odpisuje na moje listy, rewanujc si nowinami ze wiata. Podziela mj pogld co do Kroneckera. Rozumiem, e nie reaguje na moje pomysy o liczbach pozaskoczonych, bo jego matematyka analiza weierstrassowska nie jest nimi bezporednio zainteresowana. Spotyka si jednak z do osobliwymi zbiorami granicznymi. Dowiaduj si od niego, e moje twierdzenie o rozkadzie zbioru na cz w sobie gst i przeliczaln uzyska take jego modszy kolega Bendixson. Jest jeszcze Phragmen, daleko w Finlandii. Nie jestem ju jak jeszcze rok temu odosobniony w matematyce.
KORESPONDENCJA
Listy, ktre wymieniamy z Mittagiem-Leerem, maj matematyk na dalekim planie. Mittag-Leer jest w wirze wydarze wok matematyki. Korzystam z tego i wywntrzam si z moich kopotw. Przytakuje mi ostronie.
26
Gsta (Gustave) Mittag-Leer (18461927) profesor Uniwersytetu w Sztokholmie.
07.05.2013 13:05
83
Jest zwizany z Berlinem cisymi wizami. Jemu nawet nie wolno patrze na moje wynurzenia. Na liczby pozaskoczone odpowiada komplementami, a przecie podczas niedawnych z nim rozmw zauwayem, e nie ma na ich temat nic do powiedzenia. Traktuje je jedynie jako osobliwe zainteresowanie pewnego znanego mu profesora w Halle27.
LIST DO KRONECKERA
To nie Kronecker jest winien za mj fatalny stan zdrowia. Winien jestem sam sobie, porzucajc wsplny dla wszystkich nurt matematyki, czego nawet Dedekind nie aprobowa. Kronecker by moim pierwszym profesorem, wobec ktrego czuj si jak syn marnotrawny. Wdaem si w beztreciow korespondencj z Mittagiem-Leerem, ktry nie jest mi ani yczliwy, ani nieyczliwy, bo na jego komplementy nie zwracam uwagi. Ma we mnie powiernika swoich alw. Oburza si na Berlin, ktry zamyka mu drog, a faworyzuje Fuchsa. Ale z najnowsz moj prac posan mu do Acta kluczy, e niby to czeka na dodatkowy rozdzia. A tymczasem Kronecker mimo deklarowanego sprzeciwu nigdy nie by obojtny wobec mojej matematyki. On rzeczywicie szczerze nie lubi teorii mnogoci, ale nie pomija mnie w polemikach. Teraz planuje jaki krytyczny wobec teorii mnogoci artyku w Acta. Ale odczuwam wyczerpanie niekoczcymi si dyskusjami i mniej to ju mnie teraz obchodzi. Zdecydowaem si przerwa mczce z mojej strony milczenie i napisa do Kroneckera28.
ODPOWIED KRONECKERA
Odpowied Kroneckera bya niespodziewanie szybka. Pisze: teorie s dla mnie na drugim planie. W matematyce ceni konkretne sformuowania, ktre najpeniej zawarte s we wzorach. Tylko wzory jak uczy historia matematyki s nieprzemijajce. Wobec rozmaitych teorii co do podstaw matematyki nie wyczajc Lagrangea czas jest bezlitosny. Tymczasem jego rezolwenta29 zostaje! Sam te nieraz tak mylaem. Ale kady ma wasn drog, na ktr bardzo czsto wszed jakim przypadkiem czy nie byo to
27
Mittag-Leer chodno ocenia matematyk Cantora. W licie do Zoi Kowalewskiej z grudnia 1894 pisze, e zasta Cantora (w Halle) w zym stanie, ktry jego zdaniem spowodowany jest nadmiernymi oczekiwaniami uznania dla jego prac; Pieriepiska S.W. Kowalewskoj i G. Mitteg-Leera, Naucznoje Nasledstwo 7, Moskwa 1984. 28 Synny Versohnungbrief list pojednania z 1884 roku, list 77. (ze zbioru G. Cantor, Briefe, oprac. H. Meschkowski, W. Nilson, Berlin: Springer, 1980), w ktrym Cantor wyraa al, e krytyk teorii mnogoci ze strony Kroneckera rozumia jako wyraz niechci do swojej osoby. 29 Rezolwenta wielomian rozwizujcy, zob. J. Browkin, Wybrane zagadnienia algebry, Warszawa: PWN, 1970, s. 143.
07.05.2013 13:05
84
Interlaken? z ktrej potem ju si nie wycofuje. Nie spodziewaem si, e Kronecker zechce powici mi a tyle. Jego odpowied jest naprawd przyjacielska i szczera. To prawda, e si ze mn nie zgadza, ale pogldy powinno si mie. Nawet przestrog w kocowej czci listu przyjmuj z cakowitym zrozumieniem. Dobrze, e napisaem do Kroneckera. To mnie uspokoio.
(1885) ODPOWIED MITTAG-LEFFLERA

Spodziewaem si tej odpowiedzi. List zaczyna si od zwyczajowych komplementw, e ceni mj styl i moje matematyczne idee. Ale zaznacza, e nie wszyscy matematycy musz podziela jego pogld. W kocu mentorskim tonem poucza mnie, e bardziej wartociowe s prace zamknite wyranymi konkluzjami ni prace zawierajce nawet pikne idee, ale jeszcze niewykoczone. Zapytuje, czy nie lepiej byoby rozpowszechnia prac w postaci oddzielnego druku. Odpisaem mu krtko, e wycofuj prac z Acta. Jest to koniec przyjani, jeli tym sowem nazywa wzajemn kurtuazj. Najbardziej przykre w tym wszystkim jest jednak to, e rozumiem Mittaga-Leera. Od dawna powinienem ju widzie, e nie ma nadziei na dowd mojego twierdzenia o naturze mocy continuum. Przygotowania, w postaci teorii typw porzdkowych, niczego nie przybliaj i s pisanin niewymagajc niczego wicej ni wysiku zycznego, ktry mgbym spokojnie zostawi Bendixsonowi. Tymczasem obiecanego twierdzenia nie mam. Nie wiem nawet, czy continuum liczb rzeczywistych ma w ogle jaki zwizek z moj skal liczb nie tylko z liczb 1. Gdybym jednak przesa do Acta obiecane twierdzenie, Mittag-Leer wiedziaby tylko, e przysaem mu obiecany wany wynik. On nie przeywa matematyki. Jakie to dalekie od Dedekinda, a take Kroneckera. No, i ode mnie.
GOTTLOB FREGE
Zapewne moje oglne rozdranienie wpyno na to, e nie potraem napisa we waciwy sposb omwienia w Literatur Zeitung rozprawy Fregego. Przecie cakiem wystarczajco jest rozumie moc zbioru jako co, co pozostaje po abstrahowaniu w zbiorze od indywidualnoci jego elementw i od uporzdkowania. Frege nazywa to liczb. To jest cakiem naturalne, jeli w zbiorach widzimy jedynie ich aspekt ilociowy. Nie musimy opiera pojcia mocy na dobrym porzdku, ktrym w tym omwieniu chciaem si pochwali. Nie miaem nigdy okazji widzie Fregego30, a przecie Jena znajduje si tak blisko. Frege jest logikiem. Jego profesja jest mi zupenie obca. Nigdy nie
Gottlob Frege (18481925) autor dwutomowego dziea Grundzge der Arithmetik (18931903). Zermelo pisa pniej (zob. W. Purkert, H.J. Ilgaudus, Georg Cantor [w:] Biograen
30
07.05.2013 13:05
85
szukaem pomocy w formalizmie logicznym, ktry podobno jest ju do rozwinity. Nie neguj znaczenia dedukcji, lecz moim zdaniem w rozumowaniu matematycznym istotna jest jego wewntrzna dynamika, dedukcja zjawia si post factum, czsto jako rzecz niekonieczna, jeli hipotetyczna prawda otwiera nowe pole poszukiwa. Frege jest lozofem i umiejscawia swoje pojcie liczby w scholastycznej teorii uniwersaliw. Zetknem si z t lozo dopiero teraz, kiedy zostaem zmuszony do obrony mojej teorii pozaskoczonoci. Klasyczna scholastyka w ujciu Dunsa Szkota w analizowaniu pojcia aktualnej nieskoczonoci napotkaa barier, ktr dopiero ja przeamaem, rozrniajc jej poszczeglne szczeble. Filozofowie bez wahania weszli w moj pozaskoczono. Im wystarcza aspekt porzdkowy zbiorw, a wic teoria liczb pozaskoczonych sama w sobie. Ograniczenie si do ilociowego aspektu zbiorw czemu ulega Frege rwnie nie oddaje istoty teorii zbiorw. Wydaje si, e tylko ja nie zgadzam si na adn z tych jednostronnoci i staram si poczy te dwa autonomiczne wtki.
PUSZKIN
Ojciec opowiada mi wiele o Puszkinie. Pochodzimy przecie z Rosji. Zapamitaem jego pogld na konikt Puszkina z tamtejszym kawalerem de Mere, z ktrego rki potem pad. Wszyscy o tym tam wtedy mwili i rzecz zwyk byo mie na ten temat swoj teori. Wedug Ojca, to nie kawaler de Mere mia na sumieniu Puszkina, i nie cesarz. To Puszkin sam sobie wyznaczy los. Dwr cesarza istnia jakby sam dla siebie i wynaturzenia byy oczywiste. Ale inni, ktrym jak Puszkinowi przyszo si tam znale, przechodzili nad tym do porzdku, a poeta zauwaa kad niegodziwo. Mia on t wanie wad, ktra uniemoliwiaa mu ycie, nie majc tej pospolitej zalety, ktra pozwala nie zauwaa i nie odczuwa31. Zauwaam u siebie natur Puszkina. Bo dlaczego na przykad miaem si spodziewa, e moj prac o nieprzeliczalnoci continuum przyjm w Crelle z entuzjazmem? Przecie nikt spord tych, ktrych znam, nie
hervorragenden Naturwissenschaftler, Techniker und Mediziner, Band 99, Leipzig: Teubner, 1985, s. 88): Nas dzisiaj moe zaskakiwa, e yjcy w tym samym czasie wielki matematyk i pierwszorzdny logik [...] tak mao siebie nawzajem rozumieli. 31 J. otman, Aleksander Puszkin, Warszawa: PIW, 1990. Szkic psychologiczny twrcy widzcego si w lustrze wielkiego wiata. Niedawna ksika Galiny Sinkiewicz Gieorg Kantor, Sankt Pieterburg 2012, kae autorowi spojrze na Cantora jako na czowieka wyrwanego ze swego petersburskiego rodowiska lat dziecinnych, rodowiska muzycznego i artystycznego petersburskiego jego matki, ktre nie miao przeduenia na jego lata szkolne w Niemczech, gdzie pod wpywem surowego ojca obra nauki cise, a w kocu matematyk, jako kierunek swoich zainteresowa. Niemiecko, z ktrej wyszed i do ktrej by przywizany, bya bardziej niemieckoci europejskiej niemieckojzycznej diaspory ni niemieckoci tworzcej si wtedy niemieckiej pastwowoci.
07.05.2013 13:05
86
spotyka si ze specjalnym entuzjazmem ze strony kolegw, a nie syszaem, by kto z tego powodu chorowa. Rozgos wok pewnych osb bywa zazwyczaj organizowany. Nie myl, by Weierstrass by autentycznym liderem. Jednostajn zbieno zawdziczamy Seidlowi i Gudermanowi, Heinemu za wyjanienie cakowania szeregu wyraz po wyrazie, ale rodowisko ma upodobanie w kreowaniu swego cesarza. Dlaczego Netto miaby napisa co wicej w Berichte ni te dwa krtkie zdania? Mcz ludzi listami, ktre oni musz czyta. Moe i nie czytaj do koca, bo Mittag-Leer odpisuje mi tak, jakby postawione przeze mnie pytania nie istniay. Jeliby mieli si do mnie odnosi z tak uwag, jakiej sobie ycz, cae rodowisko musiaoby mie mnie za swj punkt centralny. Wiem o tej wadzie mojego charakteru i z ni walcz. U Puszkina myl w tej chwili o sobie jest wiele codziennoci, w tych wpisywanych do sztambuchw wierszy. A czy za te wyjtkowo udane pamitam przede wszystkim jego Piesnia o wieszczim Olegie, recytowany mi jako dziecko przez Ojca koniecznie powinien by si domaga exegi monumentum ? Dlaczego wic i moje zbiory pochodne, zbiory w sobie gste, doskonae i inne, miayby obchodzi kogo wicej ni Bendixsona? Jeli ma si usposobienie Puszkina, kada rzecz rani: milczenie Dedekinda, art Kroneckera i wiatowo Mittaga-Leera. Mwiono a wierz Ojcu e Puszkinowi pozostaa w kocu tylko ucieczka od tego, co go otacza. Czy moja choroba uywam ju stale tego sowa ma przyczyn organiczn, bo warunki petersburskie nawet w przypadku naszej bogatej rodziny byy surowe, czy wywoaa j zmiana rodowiska w wieku moich jedenastu lat, czy jeszcze co innego? Dziadek Puszkina by Etiopczykiem. Rwnie i jego samego traktowano jako osobliwo. Czy to by powd? Jeli kiedy to odczu, rozwj choroby musia by ju wtedy samonapdzajc si lawin. Mnie jednak si nie zdarzyo, by wypominano mi mojego dziadka. Nie syszaem take, by dotkno to kogo ze znanych mi matematykw.
NOWE
Ale jest mody Felix Klein, o ktrym teraz gono, a ktry wygasza zdania bdce echem czego pochodzcego z daleka, co jest obce naszemu uniwersyteckiemu rodowisku. Mwi o matematyce nordyckiej. Jego program erlangeski32 razi systematycznoci, wrcz prostot. Nakazuje zajmowa si niczym wicej ni niezmiennikami przeksztace. Sprowadza matematyk do geometrii zredukowanej do teorii grup. To byoby obce nawet
32 Felix Klein (18491925) jedna z czoowych postaci matematyki niemieckiej XIX wieku. Obejmujc katedr na Uniwersytecie w Erlangen (1872), wyoy swj pogld na geometri, znany jako program erlangeski.
07.05.2013 13:05
87
surowemu Gaussowi, ktry wanie w arytmetyce i liczbie widzia ozdob matematyki, a ktrego uczniowie poszli jeszcze dalej, zwaszcza Dirichlet, ktry wprost powiza niby drugi Euler analiz z metodami teorii liczb. Nie mogem si tego doczyta u Kleina, ale z oglnego ducha jego wywodw nie wynika, by arytmetyka bya matematyk niemieck. O zbiorach zamieci ma wzmiank uwidaczniajc ca jego niekompetencj. Pisze, e przeksztacenie cige polega na wzajemnie jednoznacznym przyporzdkowaniu sobie nieskoczenie maych z zachowaniem ich przylegania. Czyby wic nieskoczenie mae ten osiemnastowieczny relikt miaby by uzewntrznieniem w matematyce ducha germaskiego? Czy dlatego nie lubi nieskoczenie maych, bo uznaje je Klein? Jako wielko zmienna, s rzecz naturaln, nie rozumiem ich jednak w roli bytw matematycznych samych w sobie, takich jak liczby i gury, a take zbiory. Ale czy Klein jest odosobniony w wypowiadaniu niepodwaalnych prawd? Helmholtz w swoich Rede33 gosi zaleno mocy pastwa od rozwoju nauki. Cnoty moralne s dla niego wane, bo przechodz w cnoty obywatelskie. Dzieli narody wedug zasug dla kultury oglnoludzkiej. Nie byoby w tym rozbudzaniu dumy niczego zego, gdyby nie to, e ta dominacja duchowa ma by spoytkowana na polu pastwowym. A gosi to z katedry uniwersyteckiej, nawizujc do rozwoju matematyki, ktra jak adna inna dyscyplina powinna by wolna od tego rodzaju suebnoci. Take Dedekind w przedmowie do III wydania Suplementu pisze niemal jak Helmholtz. Duma ogarnia Niemcw ze wspaniaego rozkwitu nauki i kultury. A nie chce si wierzy, e jeszcze w czasach modego Gaussa matematykiem bywa Francuz. To ju przeszo. Od roku 1810 obywatelem jest kady mieszkaniec Prus, a od trzydziestu co najmniej lat kady chopiec ma mono ksztacenia si w gimnazjach. Mwi si, e w krajach jzyka niemieckiego jest pidziesit uniwersytetw. Przyrwnujemy si do Grekw. Ale te i do Germanw, tylko czy do tych, ktrzy s spadkobiercami Rzymu, czy do tych z legendy Nibelungw? Ulegam i ja wspaniaym strofom: Es war in Burgunden solch edel Mgdelein, dass in anderen Landen nicht schneres mochte sein [...]. Poza rodowiskiem uniwersyteckim, ktrego wieczory zapenione s muzyk kwartetw Beethovena, raczej Nibelungowie s w powszechnej wiadomoci. Co wrze i podchodzi ju po nasze progi. Gona jest ksika Heinego34, ktry przestrzega, e obok Beethovena i samouwielbienia wyni33 Hermann von Helmholtz (18211894) wyrazi w swoich wykadach (Rede) wiele wanych nawczas myli o roli nauki dla formowania si spoeczestwa. Spotyka si tam zwroty Kulturvolk i Kultursprache. 34 Przytoczone zdanie oddaje myl Heinego z ksiki: Heinrich Heine, Zur Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland, Smtliche Werke, t. 9, Mnchen 1964. Odpowiadajcy
07.05.2013 13:05
88
kajcego z jego muzyki i otaczajcej j lozoi budzi si w naszym kraju jaka potna fala, o sile wikszej ni ta, ktra przed stu laty pchna pysznych owieconych w otmty rewolucji. Wrd ludu szerz si przesdy. Nie omijaj profesorw, ktrzy jak Zoellner35 a wtruje mu Klein szukaj w spirytyzmie wytumaczenia zjawisk zycznych. Docz do tego chru i oznacz hebrajskimi alefami moce na skali moich liczb.
POZA MATEMATYK
Zdoaem przekona kolegw jeszcze w Heidelbergu do zaoenia Towarzystwa. Urzdzam w Halle pierwszy jego zjazd36. Spodziewam si wielu matematykw. Niestety, nie przyjedzie Kronecker, ktry po mierci ony nie moe doj do siebie. Ale bd Hilbert, Minkowski i Klein, a wic jak si syszy niemal caa przysza Getynga. Bdzie te Mittag-Leer, ktrego zapytywaem, ile pokoi sobie yczy i ile kompletw pocieli. Tego rodzaju drobiazgw jest wiele, ale daj sobie z nimi rad. Przede wszystkim z korespondencj. Poza tym przygotowuj program dziaania Towarzystwa, bo chc wydawa Jahresbericht DMV. Pomys nowej Getyngi wyszed od Kleina i jego kolegi Althoa, dyrektora w ministerstwie w Berlinie. Spdzili we Francji zwyciski rok 1870. Klein chce wkroczy mocn stop do Getyngi. Bdzie tam instalowa mathematisches Regiment, cignc z Krlewca modzie w osobach Hilberta i Minkowskiego. Niewtpliwie mu si to uda. Wyrasta nam w ten sposb pontifex maximus mathematicus II Rzeszy. Nawet Weierstrass ma jakie obawy nie bdzie go w Halle. Nie widz powodu goszenia hase narodowych w matematyce, chocia z umiarkowanym Helmholtzem moe bym si zgodzi, a mj Zjazd te rozumiem jako co, co zjednoczy nasz matematyk. Mam wszake zamiar zaraz po Zjedzie porozumie si z matematykami francuskimi, no i z Vassilieem z Kazania, na co mi si przyda moja petersburska przeszo. Zajmowanie si rzeczami praktycznymi nie sprawia mi kopotu, daje mi duo satysfakcji. Teraz dopiero uwiadamiam sobie, dlaczego ludzie innych profesji nie odczuwaj zmczenia nawet cik prac. Efekty ich pracy odczuwane s niemal natychmiast. Czekanie na uznanie nie wlecze si w nieskoczono. Nawet bdy nie deprymuj tak jak bd w matematyce, ktry zaley jedynie od nas samych. Ale czy pozostawanie w tej roli by mi odpo-
temu zdaniu cytat przekazuje Christian Graf von Krockow, Niemcy. Ostatnie sto lat, prze. A. Kopacki, Warszawa: Ocyna Wydawnicza Volumen, Wydawnictwo Krg, 1997, s. 224. 35 Karl Friedrich Zoellner (18341882). 36 Zjazd zaoycielski Deutsche Mathematiker Vereinigung (DMV) zwoany w Halle (1890) z inicjatywy Cantora.
07.05.2013 13:05
89
wiadao? Widz jednak koo siebie wielu uczonych w wirze pracy w towarzystwach, chtnie penicych funkcje uniwersyteckie i zabiegajcych o nie. Spokojna jest rwnie praca historyka i badacza literatury. Pi lat spdziem na rozwizywaniu zagadki dzie Szekspira, na badaniach archiwalnych i dyskusjach, forsujc hipotez wcale nie wasn o autorstwie Franciszka Bacona dzie Szekspira. Chciaem odej od zbyt emocjonalnie przeywanej matematyki. Tego rodzaju praca nie poera nerww, chocia wyczerpuje pami i wzrok. Emocje, nawet jeli s silne, nigdy jednak nie powoduj depresji. Podobnie jak w zawodach praktycznych, szybko bywaj rozadowywane. Nie zazdroszcz jednak historykom i literaturoznawcom tego nadmiaru spokoju, tych niskich napi wobec oczekiwanych wynikw.
CIGI O DWCH ELEMENTACH

Rozwamy zbir funkcji fx okrelonych na X o wartociach m i w ponumerowanych elementami x zbioru X. Potra zbudowa funkcj f od wszystkich nich rn, biorc f (x) = m, jeli fx(x) = w, i f (x) = w, jeli fx(x) = m37. Poniewa zbir X ma oczywiste zanurzenie w zbir rozwaanych funkcji, to brak rwnolicznoci upowania na mocy przyjtej przeze mnie ju dawniej denicji wikszoci mocy e zbir wszystkich funkcji na X o wartociach m i w jest mocy wikszej ni zbir X.
fx(x) fx(x)
f fx(x)
Rysunek 7 Jeli zbiorem X jest zbir liczb naturalnych, zbiorem funkcji jest zbir cigw o wartociach m i w. Rozumiejc przez N moc zbioru liczb naturalnych, oznaczmy przez 2N moc zbioru cigw. Przy tych oznaczeniach mamy wic N 2N. Pewien kopot sprawi mi dowd, e continuum arytmetyczne
37
Autor zachowa osobliwe symbole m i w Cantora
07.05.2013 13:05
90
ma t moc co 2N, mimo e wystarcza do tego uy kuchennej argumentacji, znanej mi jeszcze z czasw korespondencji z Dedekindem: usunicie z continuum zbioru przeliczalnego nie zmienia mocy. Mam wic adny nowy dowd38 nieprzeliczalnoci continuum.
BILANS 1895
Nikt ju nie sprzeciwia si teorii mnogoci. Drukuj w Mathematische Annalen moj niechcian prac z Acta. Zewntrznie wyrnia si tym, e pojawiaj si w niej hebrajskie alefy. Niektrzy tylko to w niej zauwa. Drabina z nich zbudowana ma dla mnie magiczne znaczenie. Nigdzie si nie koczy. Ma by to nieskoczono absolutna, poza ktr ju nic nie ma. Kady z osobna segment tej drabiny mgby reprezentowa zbiory jakiej ustalonej teorii matematycznej, np. obejmujcej wszystkie podzbiory zbioru liczb naturalnych, lub nawet podzbiory continuum arytmetycznego, o ile samo continuum wrd nich si znajdzie. Cao drabiny nie jest jednak obiektem adnej rzeczywistoci matematycznej.
VASSILIEFF
Wreszcie znalazem na to czas. Niewiele wiem o Vassiliee39. Moje petersbuskie lata uatwiy mi napisanie pierwszych kilku zda. Oczywicie chodzi o przyszy Kongres. Nie mog sobie jednak odmwi przypomnie, kiedy jako 11-letni chopiec wyjedaem z miasta nad New. Najbardziej pamitam mgy i t wielk gron rzek. Kto powiedzia kiedy, e Pnoc przyciga i ja si z tym zgadzam. Ojcowskie interesy ju si tam koczyy, nie czu si zdrw i chcia osi na stae w Niemczech. Ojciec by w Petersburgu przybyszem. Wywodzi si z Kopenhagi. Dziadek nalea do tamtejszej gminy ydowskiej, ale ojciec ju w Kopenhadze by luteraninem. Petersburg pamitam jako miasto wszelkich nacji. Dopiero po przyjedzie do Niemiec dowiedziaem si o wielkiej przeszoci matematycznej Petersburga. Vassilie rwnie zabiega o zorganizowanie Kongresu. Take Hermite.
38 Idea tego dowodu wywodzia si od Du Bois-Reymonda, o czym Cantor nie wspomina. Z bogatej korespondencji Cantora daje si wyowi nuta niechci do Du Bois-Reymonda, starszego od Cantora o kilkanacie lat. 39 Vassilie Aleksandr Wasiljewicz Wasiljew (18531929) w czasach Cantora profesor matematyki w Kazaniu.
07.05.2013 13:05
91
HERMITE
Zainteresowanie Baconem zbliyo mnie do Hermitea40. Ma duo zainteresowa poza matematyk, co jest u matematykw czste. Na wiele spraw ma pogldy zblione do moich. Dlaczego nasi koledzy s tacy jednostronni w pogoni za wynikiem matematycznym i uznaniem? Mam powody si o to pyta, bo odczuem na sobie skutki tej jednostronnoci. By moe dopiero tacy spord nas jak Hermite, ktry dokona rzeczy rzeczywicie wielkiej, mog powiedzie w pewnej chwili, e dokonali dziea. Majc duy autorytet, mog te oczekiwa, e ich wpyw na bieg zdarze wok nauki bdzie mia znaczenie. Nie pisuj do niego na temat teorii mnogoci. Wiem, e nic w niej nie widzi. Hermite podobnie jak ja dostrzega zagroenie w szerzcych si pogldach. We Francji szerzy si wolnomularstwo i okultyzm. To jakby odwrotno tego, co w Niemczech, gdzie rozprzestrzenia si kult potgi pastwa. Ale s cechy wsplne tych ruchw mylowych, a polega to na odejciu od tradycji chrzecijaskich, ktre zawsze moderoway konikty. Proszono mnie o zdanie w sprawie obsadzenia stanowiska we Fryburgu. Wskazaem na modego Husserla, ktrego znaem jeszcze jako studenta matematyki. Nie przepadam szczeglnie za nim, ale wyda mi si lepszy od kadego z siedmiu podanych mi kandydatw. I Husserl przepad. Nie mam wtpliwoci, e zaszkodzio mu ydowskie pochodzenie. W swojej opinii, jakby to przewidujc, pisaem o jego przywizaniu do tradycji protestanckiej. Oczywicie, Husserl jest co najwyej deist, panteist, w ogle czym nieokrelonym. Przed tymi zarzutami, wszystkim znanymi, broniem go wieloma porednimi argumentami, nie widzc zreszt w jego deizmie nic specjalnie gronego, oprcz tego, e te wszystkie izmy gdzie cz si ze sob. Macki uprzedze, zauwaane dotd u ludu, przenikaj ju do nauki, ktra niezalenie od tego sama przybiera niepokojce barwy. Jeli way bd opinie pozanaukowe, nauka stanie si polem cierania si ambicji narodowych. Sdziwy Helmholtz gosi, e rozwijajc nauk, pracujemy na rzecz zdrowia spoeczestwa? Tymczasem w nasze poczynania organizacyjne coraz bardziej ingeruje pastwo. Czy przysze nasze kongresy nie stan si prbami si przyszych bitew? Chrzecijastwo przeciwstawio si judaizmowi, ale nie jako czyste przeciwiestwo, lecz raczej jako wysze jego stadium. Nie chciabym tego jawnie gosi, bo obie strony chc widzie siebie niezalenie. Nie lekcewamy wszake tych wielu rnic, ktre utrwaliy si w wielowiekowej tradycji. O tym, kim by Jzef z Arymatei, mog porozmawia z Hermiteem, czowiekiem wyzwolonym, takim jak ja. Tego stopnia swobody w rozumieniu
40
Charles Hermite (18221901) dowid niealgebraicznoci liczby e.
07.05.2013 13:05
92
Pisma nie wymagabym jednak od zbyt wielu. Nietolerancja, z ktr coraz czciej si stykam, nie jest jednak wcale zwizana z pogldem religijnym. Niewane jest, czy kto jest katolikiem czy luteraninem z przekonania. Pytaj, kim by przy urodzeniu. Religi traktuje si jako haso rozpoznawcze. To byoby niezrozumiae dla mojego Ojca, ktrego list peen myli o Bogu przechowuj41, pisany by do mnie, kiedy wyjedaem na studia do Zurychu. Jest dla mnie dotd oparciem w moim pogldzie na wiat. Jeli nawet zdarza mi si gosi herezje, to jako kto gboko zwizany z chrzecijastwem. Nie mam nic wsplnego z wolnomylicielstwem la Renan, chocia czasem lubi poartowa. Zrobiem wszystko, by Kongres42 si odby, ale chciaem by na nim jako osoba nieocjalna. W jednym z odczytw znalaza si wzmianka o teorii mnogoci, ale w formie uytkowej kuchennej, jak to nazywam.
HILBERT
Mody Hilbert43 ma wiele trudnoci dotyczcych zbiorw czystych. Nie ma ich ze zbiorami konkretnymi, mimo e jak wszystko w matematyce istniej jedynie mylowo. Istniej wszake zawsze w zakresie ustalonego kontekstu matematycznego, poza ktry w rozumowaniach si nie wychodzi. Nazywam tego rodzaju zbiory fertige Mengen zbiorami gotowymi. Przygotowuje je zawczasu matematyka, lub je po prostu ma, jak np. zbir wszystkich liczb naturalnych. Jeli zbir czysty powstaje z gotowego w wyniku abstrahowania w nim od natury elementw, to te moemy uwaa go za zbir gotowy. Czy continuum arytmetyczne jest zbiorem gotowym? Co do zbioru uamkw nie powinno by wtpliwoci, niezalenie od tego, czy si o nich myli jako o abstraktach, jak Dedekind, czy przyjmuje si, idc krok dalej ni Kronecker, e rwnie je stworzy Pan Bg. Ale potem doczamy luki, ktrych nie przewidywa kontekst matematyki klasycznej. Doczamy je do rozwaa, bo daj si pomyle, korzystajc z prawa matematyki do swobodnego tworzenia poj. Wchodzc coraz dokadniej w szczegy tej analizy, zaczynam w kocu nie rozumie sowa istnieje. Bo przecie 2, i inne znane liczby, mimo e zaistniay w teorii Dedekinda jako luki, istniay zawczasu. Ale na jakich prawach wesza do matematyki reszta luk? Odpowiem, e na prawach tworzonych przez nas, to znaczy na mocy naszej decyzji. Daem Hilbertowi liList Woldemara Cantora do syna; zob. list 1. w zbiorze G. Cantor, Briefe, dz. cyt. I Midzynarodowy Kongres Matematykw, Zurych 1897. 43 David Hilbert (18621943) w czasie, o ktrym mowa, jest wieo przeniesionym do Getyngi modym matematykiem z Krlewca.
42 41
07.05.2013 13:05
93
st dopuszczalnych decyzji co do tego, ktre konstrukcje nie wyprowadzaj poza zakres zbiorw gotowych. Wyglda na list aksjomatw i eby tylko tego tak nie zrozumia, bo ma jakie inklinacje ku kodykowaniu. Czwarta ostatnia pozwala uwaa zbir wszystkich podzbiorw zbioru gotowego za zbir gotowy. Decyzja czwarta jest problematyczna. Dla przykadu, nie wida, na co od dawna zwracam uwag, adnego sposobu na okrelenie w continuum arytmetycznym, ba, w zbiorze liczb naturalnych, podzbioru cakiem dowolnego. Ten sam problem powstaje, kiedy mylimy o zbiorze wszystkich cigw zero-jedynkowych, ktry jest rwnoliczny z continuum. Czy zbir liczb porzdkowych drugiej klasy jest zbiorem gotowym, tj. takim, ktry jest abstrakcj od zbioru istniejcego w ustalonej konwencji matematycznej? Kiedy twierdziem, e tak, ale teraz mam wtpliwoci. Nasuny mi si one, kiedy Hilbert zapyta si o sens zbioru wszystkich alefw i zwrci mi uwag na to, e zbir ten stwarza sprzeczno, nazywan przez niego antynomi, ktra powstaje, jeli umieci zbir wszystkich alefw na mojej skali. Hilbert miaby racj, jeli po umieszczeniu alefw na skali mona byo ich zbir uzna za nowy alef, pokona i uzna otrzyman sytuacj za alef. Kady alef potrzebuje waciwego sobie aktu umieszczajcego go na skali. Dowiadczyem tego w przypadku alefa 1, ktry by oznaczany wtedy symbolem 1. Dokonaem wwczas wywodu, ktry dotd nie daje mi spokoju, e zbir liczb mniejszych od hipotetycznej 1 jest mocy wikszej od mocy kadego z jej poprzednikw, tj. mocy nieprzeliczalnej. To pozwolio mi na uniknicie kopotu. Znajc swoj dawn trudno, nie lekcewa wtpliwoci Hilberta. Sdz jednak, e powinien szuka rozwizania, nie orzekajc z gry o nieusuwalnej sprzecznoci. Mimo wszystko jednak zbir wszystkich alefw jest zbiorem w sensie rozumianym potocznie, bo zbiory pojawiaj si przecie nie tylko jako obiekty matematyczne. Ma budow zbioru dobrze uporzdkowanego, a dobre uporzdkowanie przysuguje, lub nie, wszystkim zbiorom, niezalenie od tego, jaki maj i czy w ogle maj status w matematyce. Rwnie i ja czego nie rozumiem. Zgadzam si z Hilbertem, e nie naley dopuci do rozwaania zbioru wszystkich alefw. Nie zgadzam si jednak z tym, by miao to by dopiero konsekwencj antynomii. To ma si dokona zawczasu. Przypomina si spr o apori Zenona o strzale. Z trudnoci o strzale, bdcej w analogii do rozmaitych znanych teraz antynomii, Zenon wyprowadza wniosek o niesensownoci wyobrae o czasie jako o zbudowanym z chwil i o przestrzeni jako zbudowanej z punktw. Arystoteles uwaa, e dla wykazania wspomnianej niesensownoci odwoanie si do trudnoci Zenona jest zbyteczne, e daje si to uzyska rozumowaniem wprost, wnikajcym w natur czasu i przestrzeni. Nie wniknlimy dostatecznie daleko w struktur materii mnogociowej i bronimy si zakazami.
07.05.2013 13:05
94
Ale to ja sam wywoaem t ca dyskusj. Zbir rozumiaem zwykle jako co, co moe by pomylane jako cao w okrelonej sytuacji matematycznej. Tymczasem pojawiajce si kolejne klasy liczb porzdkowych kreowaem, nie zawsze ogldajc si na t zasad. Dlaczego wic teraz okazywa nietolerancj i nie dopuszcza do rozwaa klasy wszystkich liczb porzdkowych, ktra nie jest a tak cakiem pozbawiona motywacji matematycznych? Wszyscy dyskutuj teraz na temat antynomii. Natomiast ja si boj o moje stare dowody i widz, jak trzeszczy moja drabina liczb pozaskoczonych, nawet w swym pocztkowym zakresie. Okrelaem zbir liczb II klasy jako cz caej skali, ktra przecie nie bya zawczasu okrelona44. W Harzburgu spotkaem Dedekinda pijcego kaw w jednym z ogrdkw. Rozmawialimy, ale Dedekinda nie zainteresoway moje problemy, zreszt niebawem wraca do Brunszwiku. Zostalimy z Hilbertem.
FELIX BERNSTEIN
Zwischenmengensatz twierdzenie o rwnoci zbiorw, jeli zanurzaj si w siebie nawzajem zostao dowiedzione przez modego Bernsteina45. Teraz sysz, e wraz z Dedekindem przegapilimy dowd, ktry mielimy w rku, kiedy dowodziem, e odcinek z kocami jest rwnoliczny z odcinkiem bez koca. Z kolei Dedekind jak sysz twierdzi, e w pomyle Bernsteina nie ma nic poza jego potokami Ketten. Podobno znalaz swoje stare notatki, gdzie dowd by zapisany. Jeliby teraz dowie, e kady zbir oczywicie zbir gotowy daje si dobrze uporzdkowa, miabym wreszcie upragnion trychotomi w zakresie liczb kardynalnych, nie mwic ju o tym, e wiedzielibymy, e kada liczba kardynalna jest alefem. Wszystko to dzieje si ju beze mnie. Jeli tak bdzie dalej, to adne wiksze twierdzenie teorii mnogoci nie bdzie moje. Rwnie te dowody, ktre zrobiem, z latami si upraszczaj. Postawiem problemy, ale pytam si w kocu: co ja sam waciwie wanego zrobiem? Czy nie wywryem sobie tego ars proponendi questionem trzydzieci lat temu w swojej Tezie? Krzyk Beotw sysz w moich mylach. Staram si od niego ucieka. Ju nie wystarcza Bacon Szekspir i Jzef z Arymatei.
44 Temat antynomii rozwaaj przy wyczerpujcych za i przeciw Abraham Fraenkel i Azriel Levy w Abstract Set Theory, Amsterdam 1953, s. 6263. Aksjomatyka Zermeli, chcc unikn spodziewanych antynomii, pozbawia zawczasu zbir wszystkich liczb porzdkowych statusu zbioru na podstawie arbitralnych decyzji. Wacaw Sierpiski w Cardinal and ordinal numbers, Warszawa 1974, obywa si bez zbioru wszystkich liczb porzdkowych, nie omijajc wszake adnego twierdzenia o zbiorach dobrze uporzdkowanych. 45 Felix Bernstein (18781956) w teorii mnogoci pod wpywem Dedekinda i Zermeli.
07.05.2013 13:05
95
CIE SPRZED DWUDZIESTU LAT

Ze myli s moimi wasnymi. Powiedzia mi to kiedy prawdomwny Mitttag-Leer. Ale wiem to nie od niego, bo mwi Ewangelia, e zo pynie z naszego wntrza, dlatego zwracajmy si ku temu, co przychodzi do nas od ludzi. Nie ma ju Kroneckera, prawdziwego mdrca, z ktrym mgbym teraz o tyle rzeczy si pospiera. Dedekinda nigdy naprawd nie rozumiaem. A wszyscy inni s modsi, yj niby tu i teraz, ale to ich tu i teraz jest inne ni moje. Moe jeszcze zostaby Hilbert, ale nie chc mu si narzuca ze swoimi problemami. Starzej si inaczej ni Dedekind, ktry ma wiadomo tego, e jest mdrcem, i od dawna wyrobi w sobie zdolno niereagowania na rzeczy, ktre s poza jego wiatem wewntrznym. Ja cigle ten wiat obserwuj, szukam kontaktu i go nie znajduj. Pisz do Hilberta, czynic arty na temat miejsca, w ktrym akurat jestem. A jest to uniwersytecka Nervenklinik. Moi biografowie kiedy napisz, e nie dawaem si i w takiej sytuacji. A bd pisa, bo moja teoria mnogoci jest ju dzisiaj przedmiotem kultu, i zapomniany nie bd. Moe to dlatego, e rzucano tyle kalumnii, ale im byy goniejsze, tym bardziej teoria stawaa si znana. Przypominam sobie ostatni Harzburg, kiedy Dedekind ledwie zamieni kilka sw. Poegna si i pojecha do tego swojego Brunszwiku. Napisaem do niego, chcc pozna jego zdanie o moich obawach co do zbiorw dowolnych. Odpisa, e ma duo wasnych problemw, od ktrych nie chciaby si odrywa. Moje problemy docenia i nie chciaby w nie wchodzi z szacunku dla nich, nie widzc si w innej roli ni dyletanta. To niby bardzo uprzejmie, ale to by zwyky unik, bo powinien wzi moje pytanie do siebie. Przecie w moich sowach wyranie byo zawarte pytanie o prawomocno rwnie i jego konstrukcji z Was sind und was sollen die Zahlen? Nie widz innego uprawomocnienia dla jego nieskoczonoci aktualnej w postaci zbioru wszystkich liczb naturalnych, jak tylko to, e jest czci mojej skali liczb porzdkowych. Przypominam sobie nasz korespondencj sprzed dwudziestu lat, ktra urwaa si, kiedy pierwszy raz wspomniaem o pozaskoczonoci. Odpisa mi najpierw wymijajco, a na nastpny list ju nie. Ma on swoj ide w teorii zbiorw, ale upiera si przy zamkniciu jej w granicach zbiorw z algebraicznej teorii liczb, tj. w istocie zamkniciu jej na mocy jakiego zaklcia w krgu liczb naturalnych. Dwadziecia lat temu wydawao si, e si rozumiemy. Czy niech narastaa na tle samej matematyki, czy byy i inne przyczyny? Nigdy mnie nie krytykowa, ale odczuwaem z jego strony zawsze jaki chd. Teraz widz, e bya to jego cecha wewntrzna, bo do nikogo si nie zbliy, z nikim si nie zaprzyjani. Rozmawia teraz przyjanie z modym Felixem Bernsteinem
07.05.2013 13:05
96
o jego dowodzie. Ale i ta przychylno jest powierzchowna, nieprzeywana. Ma pewien mikki, tak bym to nazwa, sposb bycia, nie uywa jak kiedy Kronecker gniewnych zwrotw, nie syszaem, by mwi podniesionym gosem. To wszystko daje mu opini czowieka przyjaznego otoczeniu. Tymczasem po prostu nie potra by nieprzyjazny, co wcale nie musi dawa wielkoci znaku plus. W przeszoci bardzo przeyem jego chd wobec mnie. Nie wiedziaem, jak si wydosta z kbicych si we mnie zych myli i wymyliem Kroneckera. Dedekinda ustawiem w roli ponurego starca, a mia wtedy lat nie wicej ni pidziesit. Jest wad charakteru ktr, jak si zdaje, wspomaga matematyka by do przesady prawdziwym. Moe przej t wad od Gaussa, od ktrego jak kiedy mody Bolyai mg dowiadczy okrutnej niesprawiedliwoci. S cechy charakteru, ktre niekoniecznie dziedziczone s po rodzicach.
POWIEDZMY CO ZA CANTORA
Lato 1900 roku Cantor spdzi w Nervenklinik. Nie pojecha na Kongres w Paryu. Nie wiadomo, czy wiedzia o zamiarze Hilberta umieszczenia jego problemw w swojej kolekcji synnych pniej Problemw Hilberta. Na razie nie s synne, ale udao si je umieci na sekcji powiconej problemom oglnym. Cantor darzy sympati Hilberta, ale moe gdzie w podwiadomoci dopowiedziaby, e das mathematische Regiment z Getyngi osign cel i stawiajc list problemw, wzi wreszcie odpowiedzialno za wszystko, co w matematyce. Bo nie wiemy, czy Cantor si ucieszy, e jego problemy stay si problemami wiatowymi, czy przeciwnie, dozna przykrego poczucia, e wypowiedziano je za niego i e jest ju niepotrzebny. Nowe wieci dochodziy do Cantora wyciszone przez ltr murw kliniki. Moe to i dobrze. Enno Jrgens ogosi prac, w ktrej w kocu zdecydowa si napisa, e dowd Cantora o niemoliwoci odwzorowania cigego wzajemnie jednoznacznego przestrzeni liczbowych o rnych wymiarach nie jest stichhaltig, co mogoby znaczy dosownie, e nie trzyma si kupy. Jrgens przypomnia poprawny dowd Lrotha dla wymiarw z 3 na 2 jeszcze sprzed dwudziestu lat, a ktry Cantor zlekceway i poda swj46. Cantor nigdy nie wspomina tego swego dowodu, ktry kiedy dyskutowa z Dedekindem, a potem posa do Gttinger Nachrichten wbrew jego
46 Enno Jrgens (18491907) w latach, o ktrych mowa, profesor Politechniki w Akwizgranie. Do problemu wrci jeszcze J. Lroth, ber die Abbildung von Mannigfaltigkeiten, Mathematische Annales 63 (1906), s. 222238, podsumowujc dowody i przemylenia nad wymiarem topologicznym przestrzeni euklidesowych. Lroth jest znany przede wszystkim z prac algebraicznych.
07.05.2013 13:05
97
opinii. Wypar go z pamici i niechtnie wspominaj ten dowd jego biografowie. Na Kongresie w Heidelbergu w roku 1904 Julius Knig47 przedstawi dowd obalajcy hipotez continuum. Cantor by przy tym i widziano, jak silnie to przey. Ale ju nastpnego dnia stao si wiadome, e dowd jest bdny. Knig poszed o jeden krok za daleko. Chcc obali hipotez continuum, dowid a zauway to Zermelo48 e continuum nie jest alefem, a Zermelo mia ju wtedy dowd moliwoci dobrego uporzdkowania kadego zbioru, w tym continuum, czym zaprzeczy Knigowi. W poprawno dowodu Zermeli raczej nie wtpiono, lecz podzielone byy zdania co do jego wartoci. Zermelo uciek si wedug wczesnych matematykw do pewnego wybiegu. Majc ustalony zbir, ktry mia dobrze uporzdkowa, zaznacza w kadym jego podzbiorze pewien element. Jeli to znakowanie nazywane wyborem zostao dokonane, to wyznaczao ono dobry porzdek na zbiorze jednoznacznie, a co wymagao ju tylko postpowania przypominajcego indukcj. To znakowanie nazwano zasad wyboru. Cie Dedekinda jednak jest dugi. Dowd Zermeli, ktry wieczy teori Cantora, jest jak pisa sam Zermelo49 przeniesieniem idei Dedekinda, ktra posuya mu do dowodu, e zbiory skoczone w jego sensie s skoczone w sensie rozumianym jako odcinki pocztkowych zbioru liczb naturalnych. To wanie w tym dowodzie Dedekind mia milczco korzysta z zasady wyboru, ktr Zermelo wyodrbni jako powszechnie obecnie uywany rodek dowodowy. Kiedy jednak twierdzenie Zermeli zostao dowiedzione i uznane, cay blask spad na Cantora, ktrego teoria z t chwil jakby na nowo zaistniaa, a przede wszystkim absolut, jakim bya jego skala liczb pozaskoczonych, zdawaoby si dotd dla matematyki niekonieczna. Spotkanie w Interlaken wyzwalajc decyzj pjcia w nieznane odmienio los Cantora jako szeregowego profesora matematyki. Utrzymanie si na tej drodze w istocie na bezdrou wymagao uporu graniczcego z desperacj. Dedekind okaza si chodny, a jego surowo musiaa by dla Cantora surowoci Boga Ojca, a moe po prostu ojca, ktry w swoim czasie
47 Julius Knig (18491913). Mimo zauwaonej luki jego wywody na temat continuum nie byy bez znaczenia. Znalaza si wrd nich nierwno nierwno Kniga ktra wesza do literatury przedmiotu. 48 Ernst Zermelo (18711953) odkrywca pewnika wyboru i autor dowodu, e kady zbir moe by dobrze uporzdkowany. 49 Analizujc swj dowd, Zermelo zauwaa, e jego ide mona znale ju uDedekinda wWas sind und was sollen die Zahlen?; por. przypis 1, s. 144, uG.H. Moorea, wskazujcy na Satz 159 wWas sind und was sollen die Zahlen?
07.05.2013 13:05
98
odradza mu matematyk, a ktrego straci bdc zaledwie na pierwszym roku studiw. Ale ostatnie lata Cantora nie s latami rozpamitywania. Spywaj na niego zaszczyty. Jego teori zainteresowano si w Anglii, ktrej matematyki nigdy nie przecenia, ale ktra z przerw na wojn bursk bya zawsze dla niego krajem najwyszej doskonaoci. Czonkostwo honorowe w London Mathematical Society i doktorat honorowy w St. Andrews pozwoliy mu wreszcie postawi stop na wymarzonej Wyspie. Jego stare dowody ponowi Hardy, podejmujc na swj sposb zasadniczy problem, jakim jest rozmieszczenie mocy dowolnych zbiorw na skali liczb porzdkowych. Nie zlekcewaono i na Wyspie jego wtpliwoci co do prawomocnoci wprowadzania do rozwaa nowych zbiorw. Tylko Russell stanowi pewien kopot, zamczajc Cantora swoj antynomi, ktra dla Cantora bya problemem pozornym. A jeszcze przyszy zaszczyty z Christianii i Charkowa! Ale nie z Berlina! Cantor z daleka nasuchiwa wieci o Kongresie w Rzymie (1908) i o niesychanej napaci, jaka spotkaa go tam ze strony Poincargo, o ktrym mao co dotd sysza, chyba e co najwyej jako o francuskiej replice Felixa Kleina. Teraz si w tym upewni, bo okazao si, e mona pj dalej ni znany mu niemiecki pontifex maximus. Z oburzeniem pisa do Hermitea, e ten francuski odpowiednik Kleina przypisuje sobie prawo do wyrokowania o caej matematyce, a jest prymitywny i pytki, wypowiadajc si w sprawach, na ktrych si nie zna. Problemem by wszake nie Poincar sam, lecz aplauz, z jakim spotykay si jego publicystyczne argumenty, aluzje do niemieckoci teorii, w postaci drwin z niemieckiego menge. I oto Berlin przyjmuje tego czowieka do swojej Akademii! Ale kiedy jest si w uniwersyteckiej Nervenklinik, gosy dochodz z wyciszeniem. W roku 1915 zjedaj do Halle Hilbert, Bernstein, Schwarz i inni, aby uczci 70-lecie Cantora. W Brunszwiku y jeszcze Dedekind, a trwaa ju wojna, ktr proci ludzie przepowiadali od dawna, a ktra nie powinna zaskoczy profesorw. Prowadzili oni j bowiem ju wczeniej, nie wychodzc z sal uniwersyteckich. W roku 1908 Zermelo ogasza aksjomatyk teorii mnogoci. Cantor nie pochwala, ale si nie przeciwstawia. Wszystko dzieje si ju poza nim.
DODANE PO ZAKOCZENIU
Autora tego szkicu zawsze zastanawiao, e po przeszo stu latach od powstania teorii mnogoci nie pojawi si dotd jej opis historyczny, zgodny z wewntrzn prawd zdarze. Jedynie Ernest Zermelo zawsze akcentowa rwnorzdn rol Dedekinda jako twrcy teorii mnogoci, a nawet wicej, wskazywa na nieprzemijajce wartoci zarwno jego idei, jak i poszczegl-
07.05.2013 13:05
99
nych pomysw dowodowych. Jednak by to gos, chocia niezwykle wany, wspczesny wydarzeniom, lecz odosobniony. Przeszukujc literatur przedmiotu, autor w kocu natkn si ju po napisaniu szkicu na artyku zapeniajcy wspomnian luk. Jest to artyku Jose Ferreirosa On the Relations between Georg Cantor and Richard Dedekind, Historia Mathematica 20 (1993), s. 343363, w ktrym rola Dedekinda przedstawiona jest w sposb odpowiadajcy faktom i wewntrznej ich logice. W opowiedzianej tu historii nic jednak nie bdzie zmieniane, nawet jeli mogyby to by korzystne korekty, bo konwencja, w jakiej pisany by szkic, zakada pewn doz autorskiej swobody. Niech jednak bdzie zacytowane motto, wybrane przez Jose Ferreirosa, ktre bez trudu daje si odnie do odpowiedniego miejsca przedstawionej tu opowieci:
Ta przerwa [w naszych relacjach] jest dla mnie szczeglnie bolesna, bo w cigu dugich lat przyzwyczaiem si do przekazywania moich wewntrznych matematycznych przey Pana dojrzaemu osdowi z listu Cantora do Dedekinda 1882.
07.05.2013 13:05
Bibliograa
Briefwechsel Cantor Dedekind, oprac. E. Noether, J. Cavailles, Paris: Hermann, 1937. Cantor G., Briefe, oprac. H. Meschkowski, W. Nilson, Berlin: Springer, 1980. Cavailles J., Philosophie mathmatique, Paris: Hermann, 1962. Dedekind R., Stetigkeit und irrationale Zahlen, Braunschweig: Friedrich Vieweg & Son, 1872. Dedekind R., Was sind und was sollen die Zahlen?, Braunschweig: Friedrich Vieweg & Son, 1888. Hardy G.H., Degrees of Innity, London, 1910. Helmholtz H. von, O stosunku nauk przyrodniczych do ogu wiedzy, prze. S. Kramsztyk, Warszawa: Gebethner i Wol, 1874. Johnson Dale M., The problem of the invariance of Dimension in the Growth of Modern Topology I, Archive for History of Exact Sciences 20 (1979), s. 97188; cz II tego artykuu tame 25 (1981), s. 85267. Klein F., Odczyty o matematyce, Warszawa: Wydanie Redakcyi Wiadomoci Matematycznych, 1899. Klein F., Vorlesungen ber die Entwicklung der Mathematik in 19. Jahrhundert, Berlin, 1926; wyd. ros. Moskwa: Nauka, 1989. McCarty D., Mysteries of Richard Dedekind, Jaakko Hintikka (ed.), Essays on the Development of the Foundations of Mathematics, 1995, Kluwer Academic Publishers, The Netherlands. Meschkowski H., Denkweisen grosser Mathematiker, Braunschweig: Vieweg, 1967. Meschkowski H., Probleme des Unendlichen. Werk und Leben Georg Cantors, Braunschweig: Friedrich Vieweg & Son, 1967. Miedwiediew F.A., Rannaja istorija aksjomy wybora, Moskwa: Nauka, 1982. Moore G.H., Zermelos Axiom of Choice. Its Origins, Development, and Inuence, New York Heidelberg Berlin: Springer, 1982. Purkert W., Ilgaudus H.J., Georg Cantor [w:] Biograen hervorragenden Naturwissenschaftler, Techniker und Mediziner, Band 99, Leipzig: Teubner, 1985. Zermelo E., Beweis dass jede Menge wohlgeordnet werden kann, Mathematische Annalles 59 (1904), s. 514516.
07.05.2013 13:05
MATEMATYCY I FIOSOFY
W
pierwszych latach ubiegego wieku spadkiem po Cantorze cieszya si najbardziej teoria funkcji rzeczywistych, dostatecznie ju dojrzaa, by wiadomie dla wasnych celw korzysta z dobrodziejstw nowej konwencji. Jej rda byy wczeniejsze i tkwiy w dyscyplinach klasycznych matematyki, w teorii caki, teorii miary i w teorii szeregw trygonometrycznych. Kiedy si bdzie koczy opowiedziana tu historia, topologia mnogoci punktowych nazywana pniej topologi ogln wyjdzie ze swego pocztkowego stadium dyscypliny pomocniczej analizy, przeksztacajc si w samodzieln teori i zawaszczajc dla siebie wielki kawa ziemi niczyjej, jak odkrya dla matematyki teoria mnogoci. Do zamknicia si jej w teori w istotny sposb przyczyni si pewne niewielkie twierdzenie, ktre pojawi si na obrzeach tego opowiadania, a dotyczce konstrukcji pewnej funkcji. Teoria funkcji rzeczywistych, w odrnieniu od pniejszej od niej topologii oglnej, nie pretendowaa nigdy do zamknicia si w system. Jej twierdzenia byy widziane przede wszystkim jako dziea sztuki, ktrych nagromadzia sporo, a pocztek ubiegego wieku by najlepszym jej okresem. Takim dzieem sztuki byo owo wspomniane twierdzenie, ktre w teorii funkcji znane jest jako twierdzenie uzina-Mieszowa, a zaistniao w topologii mnogociowej w postaci synnego lematu Urysohna. Zdarzenia niezwizane z matematyk sprawiy, e Wacaw Sierpiski znalaz si na niemal cay okres Wielkiej Wojny w Moskwie1. Teoria funkcji rzeczywistych bya tam znana, rozwijajc si w symbiozie z teori mnogoci w pewien waciwy temu miejscu sposb. Legend tego miejsca by Nikoaj Bugajew, tyle matematyk, co lozof, nieyjcy ju od kilkunastu lat.
1
O Wacawie Sierpiskim pisa Andrzej Schinzel w ksice Wacaw Sierpiski, Warszawa: Iskry 1976. Okresowi moskiewskiemu Sierpiskiego powica osobny szkic Galina Sinkiewicz, O wsppracy Wacawa Sierpiskiego z Nikoajem uzinem, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, Warszawa 1995, nr 1, s. 4148.
07.05.2013 13:05
102
Profesorowie Bolesaw Modziejowski i Dmitrij Jegorow nie mogli pozwoli, by znany, wybitny mody polski matematyk przebywa internowany w dalekiej Wiatce i uzyskali u wadz zezwolenie na w miar swobodny jego pobyt w Moskwie. Tu przed wybuchem wojny wrci do Moskwy po kilku latach pobytu w Getyndze i Paryu Nikoaj uzin, wtedy jeszcze nie magister2. Wacaw Sierpiski dzieli si czsto swoimi wraeniami matematycznymi z tych kilku lat. Jest rzecz naturaln, e to, co dziao si wok matematyki, rwnie nie byo mu obojtne. Nie byo w tamtych latach zwyczaju zapisywania rozmw. Wyobramy wic sobie, e pytamy Profesora, a on nam odpowiada. Panie Profesorze! Wiera Bogomoowa pisze, e to Pan opowiedzia na seminarium uzina o przykadzie Mazurkiewicza funkcji wszdzie rniczkowalnej niemalejcej, niestaej i majcej pantachicznie jak si wtedy mwio przedziay staoci.
WACAW SIERPISKI
Nie umiem sobie dokadnie tego przypomnie. Ju bardziej pamitam Wier, modziutk studentk uzina. Przykad Mazurkiewicza nie by jedynym w tym rodzaju. Wczeniej Niemiec Koepcke znalaz przykady funkcji wszdzie rniczkowalnych nigdzie niemonotonicznych, a wic niestaych, ktrych pochodne maj gsty zbir zer. Caka Riemanna nie odtworzy funkcji z takiej pochodnej. Konstrukcje, ktre robi Mazurkiewicz, byy w pewnym stopniu do nich podobne. Lubi takie uwikane rzeczy. Pniej Jzef Zalcwasser udoskonali funkcje Koepckego, ale oglna ich idea pozostawaa nieuchwytna. To, o czym pan mwi, nie musiao by na seminarium, lecz w jakiej rozmowie w gronie paru osb. Jeszcze w Moskwie syszaem, e Mieszowa interesowao oglne ujcie tych konstrukcji. Proponowa konstruowanie nie funkcji, lecz pochodnej, z ktrej odtworzy si t osobliwo poprzez cak Lebesguea. Dopiero bdc ju w Polsce, zobaczyem w Matiematiczeskim Sborniku prac Bogomoowej, w ktrej wypenia jak pisze pan proessora uzina, moim zdaniem, wcale nieatwy3. Gwn trudnoci, jak miaa do pokonania, byo pewne twierdzenie o zbiorach zoonych z samych punktw gstoci, o ktrym mwio si wrd matematykw jako o twierdzeniu uzina-Mieszowa. Dwaj profesjonalni matematycy nie raczyli da dowodu i Wiera bya zdana na wasne siy.
Po ukoczeniu uniwersytetu mona byo by kandydatem nauk i ten stopie mia uzin, zanim w roku 1916 uzyska stopie magistra, a zaraz potem tytu profesora. 3 W.S. Bogomoowa, Ob odnom kassie funkcji wsiudu assimptoticzeski nieprerywnych, Matiematiczeskij Sbornik 32 (1924), s. 5271.
07.05.2013 13:05
Matematycy i osofy
103
Czy jednak Pan Profesor nie by zaskoczony, kiedy zobaczy w niecae dwa lata pniej w Mathematische Annalen twierdzenie nazywane obecnie lematem Urysohna? A przecie ten sam wzr jest u Bogomoowej! Co prawda, trzeba go si tam doczyta, bo dotyczy funkcji aproksymatywnie cigych, ale dla PS-w4 przeoenie tego na jzyk topologii nie mogo by adn trudnoci. Tym bardziej e bywali na seminarium uzina. A jeli nawet tak si nie zdarzyo, to przecie matematyczna Moskwa o tym mwia i nie mogli nie zna przynajmniej samego synnego twierdzenia, a tymczasem w publikacjach Urysohna nie ma o nim nawet wzmianki.
SIERPISKI
Uszo to mojej uwadze. Ale niech to pozostanie ju ich spraw. Zostawmy etot spor moskwian miedu soboju. Chocia moe to by ciekawy przykad odwiecznego sporu charakterw, sporu pokole, ojcw i dzieci, a moe i sporu dyscyplin. A wszystko to umieszczone w niezwykle ciekawej sytuacji przemian spoecznych, w niesychanie atrakcyjnym miejscu, jakim jest Rosja. Lemat Urysohna niewiele mnie obchodzi. Nie zdarzyo mi si korzysta ze w moich pracach. Samego Urysohna widziaem jedynie przelotnie. To, e skojarzy twierdzenie Bogomoowej z twierdzeniami topologii, a po teori wymiaru, jest jego nieprzemijajc i wyczn zasug. No, moe dodam, e rwnie i drugiego PS, jego przyjaciela Aleksandrowa, ktry jest przecie znany i panu. Niech pan si jednak nie miesza w rozwikywanie sporw o pierwszestwo, ktre jak ju panu mwiem nie s nasze. Ale labirynty przyjani i koniktw w nauce to temat ciekawy. Nie powiem panu za wiele. Mam jednak ch przypomnienia sobie niektrych rzeczy. To Modziejowski Bolesaw Korneljewicz wyrwa mnie z Wiatki. Opowiada mi o nim wiele Puzyna, ktry go zna, i pewnie to on wiedzia o mnie od Puzyny. Modziejowscy to znany polski rd. Penili od dawna wysokie urzdy, jeden z nich by kanclerzem u ostatniego naszego krla. Bolesaw nie by ju mody, kiedy spotkaem go w Moskwie. By dostojnym panem okoo szedziesitki, jednym z trzech profesorw matematyki w Moskwie, powszechnie szanowanym i lubianym. Uwaa si Rosj za policyjne samodierawje, ale w rzeczywistoci dziki niedoskonaoci systemu rzeczy niemoliwe staj si moliwe. Urzdnika mona przekona, a w moim przypadku zadziaa zakorzeniony u Rosjan kult nauki, a matematyki moe najbardziej. Oni si jakby do matematyki urodzili. S miali w zabieraniu si do zada, wewntrznie logiczni i doskonali w swym gimnazjalnym wyksztaceniu. Zadania matematyczne mona znale u Tostoja i Turgieniewa, a popularny jest u nich obraz Trudnaja za4
PS od P.S. Aleksandrowa i P.S. Urysohna.
07.05.2013 13:05
104
dacza znanego ich malarza wypado mi z pamici nazwisko5. Ten ich duch matematyczny znany mi jest zreszt z Warszawy, kiedy byem studentem Woronoja i Morduchaja-Botowskiego. Moskwa nie bya w przeszoci centrum matematycznym Rosji, ale co zaczo si zmienia, od kiedy Bugajew przesta ciga si za wszelk cen z Petersburgiem i poszed wasn drog w kierunku, na ktry ja wszedem duo pniej, a ktrego hasem by Cantor. W istocie nie by to Cantor, lecz raczej funkcje rzeczywiste wymykajce si tradycyjnej analizie, z czego Bugajew robi osobliw lozo.
BOLESAW MODZIEJOWSKI
Jak sam mwi nie wywodzi si z zesacw, chocia w jakim sensie tak. Ojciec, lekarz chirurg, przyjecha z Wilna, aby tu dokoczy studia medyczne, ktre w Wilnie musia przerwa po likwidacji Uniwersytetu. Ale dla mnie jak mwi Modziejowski Moskwa to ju miasto rodzinne. Polak tu mieszkajcy niekoniecznie musi si zruszczy. Inteligencja polska, majca okrelony status zawodowy, tworzy w Rosji grup uprzywilejowan, dobrze sytuowan i dobrze widzian w sferze towarzyskiej. Katolicyzm nie jest przeszkod. Polska literatura i polska historia imponuje Rosjanom, szczeglnie historia epoki naszych wielkich hetmanw. Pitnastotomowa Historia Rosji Sergiusza Soowjowa jest w poowie histori Polski, najbardziej szczegow, jak znam. Napisa on take jej trzytomowe uzupenienie Istorija padienija Polszy. Ta wielka zagadka upadku jest zagadk nie tylko dla Rosjan. Soowjow ubolewa, e Bolesaw Chrobry utrwali w Polsce cywilizacj Zachodu, co jak si potem okazao byo nieodwracalnym bdem, bo mia szans zjednoczy Sowiaszczyzn. Jestemy tu w Moskwie nawet bardziej Polakami ni ci z Krlestwa. By moe jest to rozdzielenie rl. My nie angaujemy si w spraw polsk, jak si j nazywa. Mamy niewielkie kontakty z posami do Dumy z Krlestwa. Wydaje si, e uzyskalimy w Rosji due wpywy. Mam na myli uniwersyteckie sfery inteligenckie, wolne zawody, a nawet wojsko. Nie mieszamy si jednak w tutejsze wewntrzne rozgrywki. Partii rnych odcieni jest tu pod dostatkiem. Obcy pytaj przede wszystkim o socjalrewolucjonistw i czarn sotni. Nikt dobrze nie wie, czym jest czarna sotnia. Jest to potocznie uywana nazwa rozgazionej sieci stowarzysze na rnych szczeblach, poczwszy od profesorskich po najbardziej prowincjonalne. Hasem jest obrona rosyjskoci i prawosawia przed wpywa5
Chodzi o synny obraz Ustnyj sczet Nikoaja Bogdanowa-Bielskiego, przedstawiajcy chopcw z wiejskiej szkoy stojcych przed wypisanym na tablicy zadaniem: 10 + 11 + + 14 = = 365. Jest wrd nich nauczyciel Sergiusz Raczyski, zob. D.S. Fejermark, Zadacza prisza s kartiny, Moskwa: Nauka, 1973.
07.05.2013 13:05
Matematycy i osofy
105
mi kosmopolityzmu6. S silniejsi organizacyjnie ni bolszewicy i podobnie jak bolszewicy nie ujawniaj swoich przywdcw ideowych. Myleni s jedni i drudzy z grupami o charakterze bojwek, bo te s widoczne, a uzyskuj legalny status pod rnymi pretekstami. Syn Bugajewa poeta, znany jako Andriej Bieyj manifestuje swoje czarnosecinne sympatie. Profesorowie nie maj tego zwyczaju, a jeli si ju aszuj, to ezoteryczn lozo Jeleny Bawatskiej, patronki ruchu, i koneksjami z arystokracj. Bugajew korzysta ktrego lata z gocinnoci Jusupowa w Archangielskoje. A kto, jeli nie ludzie z krgu Jusupowych stoj na czele Stowarzyszenia Archanioa Michaa i Zwizku Narodu Rosyjskiego? Ci arystokraci s zronici z ludem i lepiej ni bolszewicy rozumiej lud, ktry bardziej ni wolnoci oczekuje opieki dobrego cara. Przyznawanie si do bolszewikw nie jest w dobrym tonie. Ich radykalizm razi. Mimo to ich lini ideologiczn daje si zauway take i na uniwersytetach. Rosjanie zawsze ulegali kultowi nauki i organizacji. Linia cara Piotra, ktr nie aszuj si ani zapadnicy, ani sowianole, ani nawet eserowcy, gdzie musi znale ujcie. Zauwaa si j u modych w ich demonstracyjnej nieraz rzeczowoci, tak dalekiej od naszych wyobrae o duszy rosyjskiej7. Rosja wesza w okres smuty. Wojna zacigna si beznadziejnie. Carat jest w upadku. Bezradnie przyj zgadzenie Rasputina. A wcale nie dokonali tego rewolucjonici. Wszyscy teraz czekaj na ostateczny upadek wadzy: bolszewicy, socjalrewolucjonici, arystokracja, czarna sotnia i kto wie jeszcze. I nie wiadomo, komu si uda j obj, bo siy s wyrwnane. Ale czekaj pasywnie, nie wiedzc, jak w razie nadchodzcej zmiany pokierowa wojn. Przywdcy o autorytecie na miar Stoypina brak. Pan Wacaw pyta mnie o czarn sotni. W uniwersyteckiej Moskwie jest to temat tabu. Jak pobdzie tu duej, sam dowie si wszystkiego.
SIERPISKI
To dziwne, e kiedy ja odkryem na swj uytek odpowiednio wzajemnie jednoznaczn, oni tu w Moskwie wiedzieli od dawna nawet o poza-
Bolszaja sowietskaja encikopiedija, wyd. III, Moskwa 1976, haso Sojuz. To zdarze i zachowa zarysowane jest w oparciu o artykuy, wywiady, fotograe i listy, zamieszczane od lat osiemdziesitych w Istoriko-matiematiczeskich Issledowanijach. Sprawy polskie porusza Ludwik Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocaw: Ossolineum, 1984. Uzupeniajce szczegy o Floreskim wzite s z pracy Magorzaty Jakubik, Matematycy, twrcy w dziedzinach niebdcych matematyk, Siedlce 1998. Dla zarysowania ta ideowego i historycznego suyy pisma Mariana Zdziechowskiego, fragmenty ksiki Adama Pomorskiego, Duchowy proletariusz. Przyczynek do dziejw lamarkizmu spoecznego i rosyjskiego kosmizmu XIXXX wieku (na marginesie antyutopii Andrieja Patonowa), Warszawa: Open, 1996, a przede wszystkim Nikoaja Bierdiajewa, Rosyjska idea, Warszawa: Znak, 1999 i Lwa Gumilowa, Od Rusi do Rosji, Warszawa: PIW, 1992.
7
07.05.2013 13:05
106
skoczonoci. We Lwowie nawet Puzyna tak daleko nie zaszed. Waciwie to dopiero z przyjazdem Mazurkiewicza zajlimy si we Lwowie zadaniami aktualnymi jak na tamte lata. Podczas moich studiw na Uniwersytecie Warszawskim obowizywa w matematyce styl petersburski i odejcie od problemw klasycznych byo nie do pomylenia. Moj odpowiednio wzajemnie jednoznaczn midzy punktami paszczyzny i prostej widziaem arytmetycznie, nie mylc wcale o Cantorze. Znaem pewn prac Hurwitza z Acta Mathematica, w ktrej rozwaa on pewien rodzaj rozwini acuchowych. Nieznaczna modykacja pozwalaa na znalezienie rozwini dajcych jednoznaczny zapis liczb rzeczywistych nieujemnych. Std bez trudu dostaje si rwnoliczno zbiorw punktw paszczyzny i prostej8. Dopiero przygotowujc publikacj, dowiedziaem si o Hessenbergu i o tym, jak daleko bya ju rozwinita teoria mnogoci po Cantorze. Bugajew musia toczy z Petersburgiem bj o zaakceptowanie jego nowego kierunku, z czego wyszed z pewnym sukcesem przede wszystkim dziki swojej wysokiej pozycji jako lozofa i czowieka wiatowego9. Dziki niemu, w nastpnym pokoleniu, Modziejowski mg prowadzi kurs powicony funkcjom rzeczywistym, a egakin opracowywa swoj dysertacj o trasnitach. Niezbyt tu ceni egakina, chocia wyprzedzi Schoeniesa swoj ksika z teorii mnogoci. Wolabym nie zatrzymywa si na Floreskim, dla ktrego Cantor jest hasem dla jego neoleibnicjaskich halucynacji. Wtpi, czy zetkn si z Bugajewem, ktry na pewno nie pochwalaby jego zachwytw lozo przypisywan Cantorowi. Czy kto wie, jak oddzieli w kantoryzmie ziarno od czego, nad czym sam Cantor nie panowa? Ju dawno dao si zauway, e kantoryzm rozpad si na kilka gazi. Jedna to tak zwana topologia punktowa. Wycofaem si z niej po ogoszeniu ju tu, w Moskwie prac o moich krzywych. S adne, ale to nie wicej ni opis tego, co si widzi. Mimo to krzywa trjktowa przysporzy moe jeszcze komu kiedy niespodzianek. Od kontynuw bdziemy mieli w przyszoci Janiszewskiego, a z czasem wielu mu podobnych. Pasjonarno to sowo tu jest bardzo popularne jest jednak inna ni tu spotykana. Jest uwikana w sprawy narodu i spoeczestwa. Rosjanie maj od tego generaw i rzd. Ale odbiegam od tematu.
Ten bieg rzeczy potwierdzaj fakty przytoczone w cytowanej ksice Andrzeja Schinzla. Wspomniana praca, O pewnym twierdzeniu Cantora, bya opublikowana w Wiadomociach Matematycznych 12 (1908), Supplement, s. 3137. Sierpiski uywa pomysu czysto arytmetycznego polegajcego na przedstawieniu liczby rzeczywistej w sposb jednoznaczny w postaci pewnego specjalnego rozwinicia acuchowego. 9 O matematyce Nikoaja Bugajewa i jego pogldach lozocznych krytycznie w: M.J. Wygodskij, Matiematika na Moskowskom Uniwiersitietie wo wtoroj poowinie XIX wieka, Istoriko-matiematiczeskije Issledowanija, 1 (1948), s. 141183. O Bugajewie pisz rwnie S.S, Demidow, N.W. Bugajew: Wozniknowienije moskowskoj szkoy tieorii funkcij diejstwitielnogo pieriemiennogo, Istoriko-matiematiczeskije Issledowanija 29 (1988), s. 113124.
8
07.05.2013 13:05
Matematycy i osofy
107
Druga ga to ujcie aksjomatyczne teorii zbiorw, znalezione za naleganiem Hilberta przez Zermel, i przeformuowanie w zwizku z tym hipotezy continuum na jzyk alefw. Odegnuj si od tego, z czym zgadza si i uzin. Ale jest jeszcze co, co nazwabym penetracj podzbiorw continuum liczb rzeczywistych. Jest to linia Francuzw, Bairea, Borela i Lebesguea, ktrzy wszake chcieliby ograniczy rodki do klasycznych, odegnujc si od pewnika wyboru i zbiorw niemierzalnych. Lebesgue trwa w przekonaniu, e takich zbiorw nie ma. Ale o Lebesgueu nie mona ju myle powanie. Od kiedy zrobi swoj cak, nie zajmuje si matematyk. Na drodze dokadnej analizy budowy continuum arytmetycznego a nie na drodze aksjomatycznej Zermeli powinno si rozstrzygn hipotez continuum, pokazujc krok po kroku, e najbardziej nawet osobliwe podzbiory nieprzeliczalne prostej maj moc continuum. W negacji kierunku Zermeli nie mona i jednak a tak daleko jak uzin, ktry podobnie jak Francuzi odrzuca pewnik wyboru. Dyskutuj z nim a do wyczerpania. Obstaj za tym, e pewnik wyboru nie jest adnym (jak inne pozostae u Zermeli) arbitralnym aksjomatem, lecz naturalnym rodkiem dowodowym. Wprawdzie nie jest konstruktywny, ale te nie daje czegokolwiek. Nie wida, by prowadzi do sprzecznoci. W tym ostatnim si zgadzamy. uzin przypisuje mu rol metody heurystycznej podobn do tej, jak bya metoda Demokryta, ktrej Archimedes nie ignorowa, lecz dopenia cisym dowodem. Tu, ja dopowiadam, e bd twierdzenia, co do ktrych prawdziwoci bdziemy upewnieni jedynie dziki pewnikowi wyboru. Trudne s rozmowy z uzinem, ktry jest bardziej przekonany do swoich wizji ni do faktw. Obca jest mi ta lozoa wok wszystkiego, bez ktrej nie mog si oby Rosjanie. Rnimy si pod tym wzgldem od nich kracowo: Hoene-Wroski bardziej by do nich pasowa ni do nas. Dopiero tu dowiedziaem si o naszym innym mesjanicie Cieszkowskim z niedalekiego ode mnie Podlasia. Ale nasz mesjanizm jest niczym w porwnaniu z tym, co ogarnia Rosjanina, kiedy mwi o posannictwie swojego narodu. Wyprowadzaj swoje pocztki od Chazarw i Scytw z poudniowo-wschodnich stepw. To oni zaszczepili w nich niepokj metazyczny pchajcy ich ku wielkoci. Z dum patrz na swoje Poudnie, ku delcie Wogi i Bizancjum. U Borodina knia Igor jest na drugim planie, bo na pierwszym s Poowcy. Drug ich mioci jest Pnoc, skd wywodzi si ich prawdziwie rosyjska muzyka. Tam na pnocy maj Wyspy Soowieckie i gdzie na Zaoneu rozoysty u ukomorja dub zielonyj, gdzie nieskaony azyl prawosawia. al mi naszej uboejcej z latami mitologii. Ale podobnie jak my Rosjanie maj wieczny problem z Zachodem. Wpoili sobie podobnie jak my swoj wyszo wobec Zachodu i podobnie jak u nas jest to ambiwalencja. Amplituda tej ambiwalencji jest jednak niepomiernie wysza. S szczeglnie podatni na pyncy z Zachodu ale
07.05.2013 13:05
108
lecy i w ich naturze nihilizm. Nie musz go bra od Nietzschego sami go w sobie maj. Obron byo zawsze sowianolstwo. Teraz dochodzi coraz silniejszy wpyw katolicyzmu. Ulega mu Soowjow lozof, brat historyka w duej mierze pod wpywem polskich tradycji rodzinnych. Szerszy jest jednak wpyw znanego wszystkim Dostojewskiego, ktry w Braciach Karamazow, poprzez sprzeciw, wyoy im podstawy katolicyzmu, prowadzc z nim cigy dyskurs, jakby uwaa katolicyzm za jedyn doktryn, ktra na zasuguje. Sprawia to, e doktryna katolicka jest w Rosji bardziej znana ni w areligijnej i alozocznej Polsce. Powoduje to jednak zaostrzenie si koniktu z prawosawiem, chocia ju raczej na linii obyczaju, gdzie prawosawie ma olbrzymie atuty, angaujc gbsz ni katolicyzm duchowo, ktrej ksi Myszkin katolicyzmowi w ogle odmawia. Nasz profesor Zdziechowski, ktrego suchaem w Krakowie, toczy o to spr z Rosjanami, ale w duchu przyznaje im racj. Dopiero teraz zaczynam go rozumie.
MODZIEJOWSKI
Dla Pana, Panie Wacawie, matematyka jest takim zajciem jak dla inyniera projekt mostu. Ale nie bya tak dla Rosjanina takiego jak Bugajew. On by neoleibnicjanist, zanim zosta matematykiem. Czy Pan wie, czym s monady? Oczywicie, w ujciu Bugajewa teraz take w ujciu Floreskiego, a obawiam si, e i uzina. Monada to nie atom. To osobi. Ma indywidualno i swoj energi dysponuje wedug wasnej woli. Jeliby monady tworzyy zbir niezorganizowany, mielibymy co, co jest pozbawione wyszego celu. Tymczasem zespoy monad mog poczy si w jedn wspln monad wyszego rzdu. Ta monada wyszego rzdu to nard, ale moe to by rwnie wsplnota wtajemnicze profesjonalnych lub religijnych. Wizi, ktre cz t wsplnot, s w analogii do wizi etycznych. Std ju krok do rozwinicia poj o moralnoci przyrody. Nowa monadologia suya Bugajewowi do rozcignicia praw etycznych na cay wszechwiat. Sowianol. O wpywie matematyki na wiatopogld mia odczyt na I Kongresie w Zurychu. W krgu Bugajewa by zyk Nikoaj Umow, ale wpyw Bugajewa wychodzi daleko poza wiat uniwersytecki. Wrd jego przyjaci byy wielkoci, takie jak: Turgieniew, historyk Soowjow, ksi Trubecki, kompozytor Rubinsztejn, a nawet Tostoj i Czajkowski. Panu moe si wydawa, e pogldy takie jak Bugajewa powinny by zwalczane przez Cerkiew. Ot nie! Cerkiew w odrnieniu od Kocioa katolickiego nie jest usztywniona dogmatami. Bogoiskatielstwo jest wbudowane w prawosawie. Zreszt, koniec kocw, wszelkie lozoczne spekulacje maj oparcie w gbokim przeywaniu religijnoci; wic Cerkiew nie ma obaw, moe co najwyej o jeszcze jeden rasko. Taki by i Koci w dalekim redniowieczu penym herezji. Widz, e Pan mi chce przypomnie,
07.05.2013 13:05
Matematycy i osofy
109
e my te jestemy gboko religijni. Ale czy to nie znaczy po prostu tego, e chodzimy do kocioa? Nie jestem pewny, czy uzin chodzi do cerkwi, ale kiedy tylko moe, jedzie do Troicko-Siergiejewskiej awry. Tam rozmawia o duszy wiata z Floreskim uwiecznionym w postaci niemal witego na obrazie Niestierowa Fiosofy. Nie wiem, jaki by zwizek teorii monad z tym, co potem Bugajew odnalaz w matematyce funkcji niecigych. Gosi on teori dwu nurtw w matematyce: atomistycznego opartego na arytmetyce i cigociowego majcego rdo w zyce arystotelesowsko-newtonowskiej. Skupi uwag na mao dotd rozwinitym nurcie arytmetycznym, ktry utosami ze zjawiskami z zakresu funkcji niecigych. Nurt arytmetyczny uwaa za pierwotny dla wiata. Rzdzi wiatem materii nieoywionej. Nurt cigociowy jest wpisany w natur istot wiadomych. Matematyka na nim oparta jest w istocie zyk i w przyszoci zczy si z caym przyrodoznawstwem. To, e Bugajew zaj si niecigoci w matematyce, nie znaczy, e j pochwala w tej swojej neoleibnicjaskiej lozoi. A bywa czsto mylnie tak rozumiany. Niecigo, ktr spotyka w numerologii, dopeniaa zyk newtonowsk, tworzc wraz z ni matematyk w tej postaci, w jakiej si nam objawia. Te spekulacje Bugajewa nie miay nigdy wielkiego wpywu na Jegorowa, ktry jest przede wszystkim matematykiem. Obawialimy si jednak o uzina, zreszt nie tylko ja, bo i Jegorow. Aby odcign go od rozmyla lozocznych nad sob i wiatem, Jegorow przeznaczy dla niego stypendium zagraniczne. Po powrocie uzin dorzuci do znanego dobrze teraz wszystkim twierdzenia Jegorowa swoje nie mniej pniej znane twierdzenie, dowodzc, e funkcje mierzalne tylko nieznacznie rni si od cigych, stajc si cigymi po zaniedbaniu w ich dziedzinach pewnych przedziaw o sumach dugoci maych wedug uznania. Jest to para twierdze, ktre stan si kiedy klasyczne. Na razie wystarczyy, by matematycy z Petersburga zaczli zauwaa u nas nie tylko Kryowa i ukowskiego. Nie obawialimy si wic o doktorat uzina, ale o to, jak przeyje emocjonalnie obron. Ale jak pan wie, obrona wypada wspaniale. Wracajc z Parya, mia ju swj Intiegra i trigonomietriczeskij riad, ogoszony niedawno w Sborniku, i oddzielne prace z szeregw trygonometrycznych. W jednej z nich pojawi si dobrze teraz znany problem o zbienoci prawie wszdzie szeregu Fouriera do swej funkcji o kwadracie cakowalnym. Z obron dysertacji nieco zwleka. Mona by j opatrze mottem z Cantora: In re mathematica ars proponendi... way wicej ni ars solvendi. Bo problemami uzina z jego Riadu bd si jeszcze dugo ywi jego uczniowie. Zachwycano si obron, ale byli i sceptycy. Zauwayli bowiem, e w dysertacji jest peno rozmaitych kaetsa i powidimomu. Szukali twierdze. A problemy? Nie zawsze postawione s konkretnie, czsto s po prostu programem albo ide, jak na przykad idea caki jako funkcji przedziau
07.05.2013 13:05
110
speniajcej moliwie sabe warunki rodzaju absolutnej cigoci. Rozwinita jest moe a za bardzo cz motywacyjna dysertacji. Na przykad, szeregi trygonometryczne zaczynaj si od przypomnienia sporu Eulera i dAlemberta o funkcje dowolne. Jest to jaki wstp do programu o zbienoci punktowej szeregu Fouriera do funkcji, ktr miaby przedstawia. Ale czy to waciwe dysertacji? Na pewno nie jest to w stylu petersburskim. Floreskiemu zwierza si, e czas w Paryu strawi na mocowaniu si z hipotez continuum, a caka i szereg miay by rodkiem odcigajcym go od nieprzynoszcych ju niczego nowego rozmyla. Pan jest niepodobny do uzina. Pan potra cieszy si konkretnym rozwizaniem, a on rozwija teorie. Rozwizanie moe przyj do gowy podczas podry, a nawet w czasie nudnego referatu. Teoria wymaga odosobnienia. uzin oywia si dopiero, kiedy ma audytorium. Ma dar przekonywania i uczniowie si do niego garn. Pan, panie Wacawie, przypomina mi okrelenie Sonnenknabe, ktre przylgno do Eulera z uwagi na jego otwarto wobec ludzi i pewien dystans do matematyki, mimo e jak powiedziano o nim y i oblicza. Niech Pan przy tym zostanie i nie da si uwie lozoi. Ja patrz ju od jakiego czasu z oddalenia na sam matematyk. Obserwuj ludzi. Czas wojenny rozbudza zainteresowania naukowe. Ci modzi, ktrzy do nas przychodz, spodziewaj si po matematyce zbyt wiele. Dla mnie kantoryzm, podobnie jak dla pana, jest przedueniem arytmetyki, a oni w lad za uzinem szukaj w nim wytumaczenia wiata. Zdaje si, e mody Mieszow na szczcie temu nie ulega.
MODZIEJOWSKI (sam, o uzinie)

Sobie mog powiedzie wicej ni Wacawowi. Za skonnoci uzina do lozoi kryje si jaka wewntrzna rysa jego charakteru. Przyjecha tu z Tomska, z rodzicami, jako oglnie uzdolniony chopiec, po to, by dalej si ksztaci. Przedtem przez rok by w Irkucku. Jegorow zauway jego niezwyczajny talent stawiania sobie pyta i jednoczenie jego osamotnienie wrd kolegw. Jego zasug byo skierowanie rozbieganych zainteresowa uzina w jedno miejsce. Czy wane, e byy to akurat funkcje rzeczywiste? Dla Jegorowa wane byo to, e odciga uzina od wpywu Floreskiego i tej jego mrocznej lozoi, matematycznej w hasach, a antymatematycznej w samej swej istocie. Floreski gosi, e racjonalne poznanie omija prawd, ktr mona osign jedynie przez wgld we wasn intuicj. Wydaje si, e uzin potraktowa to serio, nie baczc, e piknoduchy uniwersyteckie gosz hasa nie przeywajc ich wewntrznie. Nie twierdz, e Floreski. Bardzo go z Jegorowem cenimy, ale widzimy dla niego przyszo poza matematyk, gdzie ma dziesitki zainteresowa. Rozumiem Jegorowa, e wysanie uzina na rok na stypendium do Parya zaraz po zdaniu egzaminw kocowych
07.05.2013 13:05
Matematycy i osofy
111
byo dobrym wyjciem, tym bardziej e by to akurat szczyt wczesnych zaburze studenckich, ktre przybieray dla nas ju niezrozumiay charakter. Z powodu niepokojw rewolucyjnych byy dugie przerwy na uniwersytecie. Niedugo pniej syszaem od Jegorowa, e jego niepokj o uzina nie min, bo kto zarczy, e i w Paryu nie bdzie znowu, tak jak w Moskwie, unika ludzi? Trudno mi zrozumie jak uzin, matematyk, moe ulega wpywom Floreskiego. To, co u Bugajewa byo ezoteryczn odskoczni od zbyt usztywnionego matematyk sposobu mylenia, dajc odprenie fantazj, dla Floreskiego jest istot jego rozmyla, ktrych u matematyka nie powinno si tolerowa. Zacz przejty ideami Cantora, ktre przej od Bugajewa i egakina od rozprawy O symbolach wiecznoci. Pisze teraz rozpraw za rozpraw, a dzieem jego ycia ma by Stop i utwierdienije istiny. Ma by to jego dysertacja doktorska. Pisze w niej o Soi, mdroci i przemdroci, ktr odrnia od rozumu. To ma wspbrzmie z tym, co lozof Soowjow nazywa dusz wiata czyli ludzkoci idealn, monad uniwersaln, ktr zapewne wzi od Bugajewa. Samej lozoi bym nie potpia, ale jest co chorobliwego we wmieszaniu w ni matematyki. uzin i Floreski koresponduj ze sob. Z tej korespondencji uzin zwierza si onie, Nadiedzie Mayginie. Jego listy do Floreskiego to prawdziwa spowied z jego niedobrych myli o sobie i o wiecie. Odmian by pobyt w Paryu, kiedy uzin dzieli si zupenie codziennymi spostrzeeniami z powierzchni ycia paryskiego. Ale zapytywa, czy pod t gadk powierzchni jest miejsce na dusz? Tymczasem Floreski jest w rozmowach czowiekiem niesychanie praktycznym, nikt nie rozpoznaby w nich lozofa. Zreszt ma rwnie wyksztacenie techniczne jako chemik, co pomaga mu widocznie w panteistycznych spekulacjach. Sysz t praktyczno i w jego rozmowach z uzinem, a taki jest podobno take w listach, w ktrych interesuj go konkretne fakty, pory ustalanych spotka i adresy. Wida w tym jaki rasko psychiki. Nadieda Maygina mwia mi, e uzin, bdc u Floreskiego w Troicko-Siergiejewskiej awrze, dosta do przejrzenia jego notatki cae stosy kartek zapisanych bezsensownymi wzorami i symbolami, zyka zmieszana z matematyk, jaka rozprawa o pitagoreizmie. Czy on rozumie, co pisze? uzinowi mwi Maygina zrobio si al Floreskiego, kiedy oglda to pobojowisko nieuporzdkowanych myli. Mimo to wierzy, e to tylko jedna strona jego psychiki, ktra nie objawia si co uzin te zauway w yciu codziennym i nie ma wpywu na jego zainteresowania inynierskie. Czyby to by wieczny przykad raskoa twrczoci lozofa z jego dniem codziennym? Floreski mwi, e widzi swoje dorose ycie w roli inyniera, zyka, elektryka i biologa. A moe chodzi o co wicej? Symbole z papierzysk Floreskiego, ktre pokazywaa mi Maygina, s zastanawiajce. Oczywicie, byy tam alefy Cantora, ale byy i symbole jakby nic nieznaczce, o ktrych si teraz dowiaduj,
07.05.2013 13:05
112
e pochodz z pogaskich wierze nordyckich. Ich motywem jest krzy, ale nigdy prosty, zawsze przekrelony lub zamany. Maygina mwi mi, tylko dlaczego ja tego nie wiedziaem wczeniej, e Floreski jest wyznawc doktryny Sowa, ktra pojawia si w ostatnich latach na tle sporu patriarchw z mnichami na Athos, przypominajcego dawny spr o obrazoburstwo. Sowo, wedug mnichw z Athos, ma jakoby swoj wasn moc, niezalen od rzeczy. Dlatego wszystko powinno by nazwane, zanim dostpi zaistnienia. Wyznawcy doktryny powouj si na Pismo, ktre mwi, e na pocztku jeszcze przed Stworzeniem byo Sowo. Pytam, co na to uzin? Maygina wie tylko tyle, e obaj z Jegorowem wysuchuj monologw Floreskiego, bo chcieliby pozna sens tego, co on wyznaje, nawet jeli bdzi. Sama boleje nad tym, bo nie widzi zwizku midzy tym optaniem a jej i uzina yciem domowym. Wiem, e nie jest u nich z tym najlepiej. Nie pytam, jak si maj pogaskie symbole do wiary prawosawnej. Rozumiaem kiedy Bugajewa, ktrego monadologia tumaczya zjawiska spoeczne i wizi narodowe. Ale kult Sowa i symboli nie ma nic wsplnego z jakkolwiek sensown myl. Maygina nazwaa to optaniem. Ludzie uniwersyteccy s bardziej powcigliwi w sowach, ale widz, e jest to jakie szersze zjawisko. Syszaem o Uspienskim, ktry mitologizuje wymiar, nie jaki tam czwarty, ale po prostu trzeci, ktrego odczuwanie rni nas od zwierzt. egakin bardziej przejmuje si tajemnicami alefw ni poytkiem, jaki daje teoria mnogoci teorii funkcji. Twierdzi, e Cantor wzi swoje transnity z kabay ydowskiej. By z ydw petersburskich, ale przecie ju oderwanych w poprzednim pokoleniu od religii. Jak dugo moe cign si za czowiekiem tradycja pynca od dziadkw, o ktrych si ledwie syszao? Pradziadowie przybyli do Petersburga przez Kopenhag z Portugalii. To tam i w Hiszpanii lga si w redniowieczu lozoa ydowska, ktra jest przecie bez znaczenia. Opowiada si czasem jako anegdot, e dyskutowano wtedy przekroje Dedekinda. Czy jednak nie moe by tak, e przekonania wchodz w nas nie przez rozum, ale przez jakie szczeliny ciaa czy duszy? Wedug tych heretykw rwnie dusza jest materialna, a wic jako zycznie dotykalna. Co idzie przez wiat, jaka fala nieznana, ktrej ju nie da si lekceway, bo to nie tylko Floreski. A jeszcze niedawno Helmholtz zapewnia, e nauka wyprze wszelkie zabobony. Jako katolik czubym si nie na miejscu, gdybym chcia wnika w ich prawosawne sekrety. Przygldamy si wzajemnie naszym religiom. My lgniemy do prawosawia, bo widzimy w nim duchowo, ktrej tak brakuje naszemu katolicyzmowi. Nie rozumiemy jednak skrajnoci, na ktre napatrzyem si w Troicko-Siergiejewskiej awrze. A prawosawie boi si katolicyzmu, nie tyle samej religii, ile Rzymu. Wobec bardziej im obcych lutrw s w peni tolerancyjni. Zazdroszcz katolicyzmowi jego uniwersalnoci, ktr sami zatracili, zamykajc si w bizantynizmie. Tak zawsze rozumiaem Dostojew-
07.05.2013 13:05
Matematycy i osofy
113
skiego. Syszy si o Soowjowie, ktry rozszerza doktryn prawosawia, tak by moga mie wpyw na Rzym. Zazdroszcz katolicyzmowi, ale odmawiaj mu jednak wyszych duchowych wtajemnicze. Nam, Polakom, niemajcym zakorzenienia w pogaskiej mitologii, katolicyzm szczeglnie odpowiada. Jest wymagajcy w sprawach ycia obywatelskiego, chocia szkoda, e a tak bardzo tolerancyjny w sprawach wiary. Ale wszystkie nasze wady s naszymi zaletami. Czuj si tu w Moskwie potrzebny jako inaczej widzcy. Jegorow dobrze rozumia, e moje miejsce jest gdzie indziej, nie przy Floreskim. Take Wacaw nie jest wcigany do tutejszych tajnych sekretw. Wyjedzie, znajc sekrety zbiorw analitycznych. Floreskiego dwie natury nie ujawniaj si w jednej chwili, naraz. W pewnym momencie nastpuje przeskok. Przeycia ezoteryzmu wymagaj duego wydatku waciwego im gatunku energii, ale kiedy ten jej strumie sabnie, oywa z t sam si natura praktyczna, bo pasjonarno nie znosi prni. Czy jednak ten rasko nie dotyczy duszy rosyjskiej w caej oglnoci? Car Piotr dokona kiedy zwrotu w skali imperium, przerabiajc na praktyczn mod lutersk ca klas rzdzca. Ale przyszo otrzewienie, kiedy najazd napoleoski unaoczni, e si dla odparcia najazdu zjednoczonej Europy dao Rosji przede wszystkim tradycyjne prawosawie. Wedug liberaw i bolszewikw w cigu XIX wieku Rosja posza jednak za daleko w oderwaniu si od luterskiej praktycznoci. Czy zatem nie gotuje si znowu jaki nagy zwrot? O bolszewikach syszy si nawet w krgach uniwersyteckich. No, moe niekoniecznie profesorskich. Mimo wsplnych luterskich sympatii dziel ich od liberaw ostre rnice. Jestem w tych sporach obserwatorem i z dystansu mog widzie wicej, ale nieraz mi si wydaje, e rewolucjonici nawet Wierchowiescy i Szigalewowie znajd prdzej porozumienie z wewntrznie sprzecznym prawosawnym raskoem ni ze zgniymi liberaami. Poczy ich niezalena od idei wsplna im rosyjska pasjonarno. Obywatelsko nie jest wronita w rosyjsko. Merekowski w swoim Aleksandrze I nie widzi rnicy midzy zbieszennymi Dostojewskiego i uwielbianymi przez poetw dekabrystami, niedoszymi jak twierdzi carobjcami10. Nie widziaem miejcego si Floreskiego, ale te i uzina, ktry jest stale zaspiony. To u Rosjan wsplne. Ich cech jest ostroumije, ten rodzaj cierpkiego humoru, ktry pozoruje poczucie swobody, wtedy kiedy jest ona niedostpn abstrakcj. W naszym modym studencie Pawle Aleksandrowie jest due podobiestwo do uzina. Kiedy decydujemy si na ksztacenie naszego absolwenta na poziomie profesorskim, zwaamy na niezawodne kryterium, jakim jest pasjonarno. Pawe Aleksandrow wydaje si w tym nawet przewysza uzina. Imponuje wyksztaceniem humanistycznym, ktre jest na szczcie
10
Dmitrij Mieriekowskij, Aleksandr I, Moskwa 1989.
07.05.2013 13:05
114
w bezpiecznej odlegoci od lozoi. Nie wyobraam go sobie w rozmowie z Floreskim. Przej od uzina ide pewnej operacji nieskoczonej na zbiorach, ktra wychodzc z ukadu zbiorw o prostej budowie, stosowana sukcesywnie, pozwala otrzyma na przykad zbir liczb niewymiernych. Ale to jest jedynie szczeglny przypadek, podobnie jak zbir doskonay Cantora. Sysz, e Pawe Siergiejewicz PS, jak go nazywamy chce uzyska za pomoc tej operacji wiele wicej. Zna prace Borela. Dla mnie s to rzeczy, ktrych nawet nie prbuj rozumie, a przecie jeszcze nie tak dawno byem w pierwszym szeregu moskiewskich kantorystw. Czy dobrze robimy, e ulegajc wasnym upodobaniom, pozwalamy wchodzi modym na t drog? Kantoryzm rozmija si za bardzo z matematyk. Nadzieje na powizania matematyczne rozbudzi Lebesgue swoj cak. Ale po tym, co zrobi uzin w swoim memuarze, w teorii caki zostay ju tylko eleganckie zadania. Zamiast si wycofa, uzin i Sierpiski chc pj jeszcze dalej. Chc przestudiowa wszelkie zakamarki continuum arytmetycznego. Id ladem trzech sawnych Francuzw. By moe s ju od nich lepsi. Mam wszake obawy, e jeli na tej drodze nie dowiod hipotezy continuum, bo jedynie to moe by celem uwaanym przez wszystkich za usprawiedliwiony, to nie znajd umotywowanych wewntrznie problemw, oprcz klasykacyjnych. Nie mielimy jeszcze kopotu z nadmiarem problemw, kiedy zaczynalimy teori zbiorw z Bugajewem. Traktowalimy kantoryzm jako co na drug nog, majc na co dzie geometri powierzchni. Teraz naszych modych zostawiamy z kantoryzmem sam na sam. Pawe Aleksandrow udowodni, e za pomoc swojej operacji wychodzc ze zbiorw domknitych i otwartych mona dosta wszelkie zbiory borelowskie. Jednoczenie, co jest oczywiste, zbir otrzymany za pomoc jego operacji jeli jest nieprzeliczalny zawiera zbir doskonay, a wic jest mocy continuum. To jest due twierdzenie, rozszerza prawdziwo hipotezy continuum daleko poza to, co mg wiedzie Cantor. uzin przesya t prac Aleksandrowa do paryskiego CR. Od paru miesicy Pawa Aleksandrowa nie wida. Powiedzia Mieszowowi, e twierdzenie go wymczyo, a dalej nie da si ju pj. Niepodobne do niego to zdanie, bo syszaem, e zamierza si na hipotez continuum w caoci. Mieszow jest naszym Sonnenknabe. Jest niepodobny do swojego modszego kolegi. Poda przykad szeregu trygonometrycznego, ktrego nie wszystkie wspczynniki si zeruj, zbienego prawie wszdzie do zera dokadniej, poza pewnym zbiorem doskonaym miary zero. Byo wiadomo, e zerowanie si wspczynnikw jest zapewnione, jeli suma szeregu jest zerem poza zbiorem przeliczalnym, co si jeszcze wywodzi od Cantora11. To
Ale pene twierdzenie jest u W.H. Younga, A note on trigonometrical series, Messenger of Mathematics, 38 (1909), s. 4448.
11
07.05.2013 13:05
Matematycy i osofy
115
drugi wielki nasz wynik. Idzie dokadnie po linii wytyczonej przez Riemanna, kadc w ten sposb tam zbyt prostym oczekiwaniom co do tak zwanych zbiorw wyjtkowoci, tj. zbiorw, na ktrych mona zaniedba zbieno szeregu w problemie jednoznacznoci rozwinicia trygonometrycznego. uzin i Mieszow wpadli na pomys rozwaania w kadym zbiorze mierzalnym podzbioru zoonego z samych jego punktw gstoci. Miara tego podzbioru jest rwna mierze rozwaanego zbioru i kady punkt tego podzbioru jest jego punktem gstoci. Mona to nazwa wntrzem miarowym zbioru. Wedug nich kluczem do konstrukcji funkcji osobliwych, takich jakie budowali Mazurkiewicz i Koepcke, jest moliwo woenia midzy zbir doskonay, lecy we wntrzu miarowym danego zbioru mierzalnego, zbioru doskonaego poredniego w tym sensie, e dany zbir doskonay mieci si w jego wntrzu miarowym, a ten z kolei mieci si we wntrzu miarowym drugiego z danych zbiorw. W samej tej redukcji jest duy pomys, a nastpna trudno to zbudowanie wspomnianego zbioru poredniego. Zostawiaj to modziutkiej Wierze. uzin, ktry jest fanatycznym przeciwnikiem pewnika wyboru, naciska, by konstrukcja poredniego zbioru bya efektywna. Twierdzenie jeszcze nie jest udowodnione, a ju je tu nazywaj twierdzeniem uzina-Mieszowa12.
LUTY 1917
Najpierw nieszczliwie rozpoczta, a potem niemrawo prowadzona wojna, w czym lud dopatrywa si powszechnej zdrady, a posowie Dumy sowami Miljukowa gupoty, doprowadzia kraj do wyczerpania. Car nie by zdolny ani wojny dokoczy, ani z niej wyj. Rady Robotnicze i onierskie wziy sprawy we wasne rce. Aresztowano rzd. Duma nie moga si ju dalej przeciwstawia w skanianiu cara do abdykacji. Odbywao si to wszystko z dala od Moskwy, ale dziki telegrafowi nasze gazety informoway nas niemal z godziny na godzin o wydarzeniach. Agonia caratu trwaa ju od kilku miesicy. Koniec, ktry teraz nastpi, dokona si ju waciwie duo wczeniej. Wieczorem, kiedy wiadomo o abdykacji nadesza, powani profesorowie nie okazywali ladu radoci. Niemcy dochodz do Pskowa i s pod Mohylewem. Zapobieono, jak si mwio, prbom zawarcia przez otoczenie cara oddzielnego pokoju z Niemcami w istocie kapitulacji. Ale co dalej? Rwnie wane s sprawy spoeczne. To dziki poparciu robotnikw Piotrogrodu moga si dokona rewolucja. Tak wanie to rozumie lud Moskwy. Obce s mu profesorskie dyskusje. Nastpio co dawno przeczuwanego i budz si nadzieje. O roku w!
T nazw twierdzenia, rozmaicie wypowiadanego i bez odniesie do publikacji, spotyka si u wielu autorw. Zygmunt Zahorski w pracy: ber die Menge der Punkte in welchen die Ableitung unendlich ist, Tohoku Mathematical Journal 48 (1941), s. 321, 339, pisze bez komentarza: Hilfsatz (Lusin-Mencho).
12
07.05.2013 13:05
116
chciaoby si rzec za naszym poet. Trudno pozna w tym, co si dzieje, dawn moskiewsk ulic, zwykle szar, a teraz przepenion radoci. Nie pytajmy z czego, bo moe po prostu ze zmiany. Jakie grupy rozpolitykowane na Manienoj poszczadi skupione wok kogo nawiedzonego. Grupy modziey maszerujce ulic. Peno aszw o zebraniach i wiecach. Rosja pokazuje swoje inne oblicze. Jakiekolwiek ustalone pogldy na charakter narodowy nie s na niczym oparte. Czy i Warszawa kiedy tak si oywi? A obok na Uniwersytecie co najwyej jakie rozmowy o niepewnej przyszoci, bo nikt nie wie, kto naprawd obali cara i ku czemu to wszystko idzie. Uniwersytet daje azyl. Inteligencja uniwersytecka wyczekuje, a jeli s dyskusje, to na odpowiednim szczeblu abstrakcji. Sycha rozmowy o przywdztwie, ktrego brak. Aby co sensownego powiedzie, trzeba wyj poza rozwaania Tostoja, bo Napoleona Rosja nie ma. Rzecz polega na rozgrywce taktycznej w obrbie nowej sabej wadzy, ktra jest wodzona za nos z jednej strony przez generaw, a z drugiej przez Rady. Jest upalne lato. Ju pora byoby wiedzie przed nadchodzc zim, co bdzie dalej z wolnoci, z ktr nie wiadomo co zrobi. Jaki bdzie jesienny owoc wiosennego siewu? Nie znaj tu retorycznego pytania naszego poety, ktre nagle stao si ciaem. Kt mgby przypuszcza, e tak szybko przyjdzie zapyta?
MODZIEJOWSKI
Nie wie te chyba i uzin, co wyniknie z jego matematycznej rewolucji, ktr zapocztkowa, detronizujc nas starszych, a mam na myli przede wszystkim Jegorowa. Porywa modych swoimi improwizowanymi wykadami. Siedmioro z nich ma ambicje i szanse profesorskie. Nigdy takiego napywu modych u nas nie bywao. Jeszcze pi lat temu cieszylimy si, kiedy przyszed jeden, chocia nie byle kto, bo Mieszow. Zdaje si, e ten napyw jest w ogle czym nowym. ledziem rozwj niemieckich uniwersytetw i nigdy nie zauwaaem tam toku profesorskiego. Nie pozwala na to ich organizacja nauki, a moe i mniejsza, bo uadzona, matematyczna pasjonarno. Dobrzy doktorzy mogli uczy matematyki na dobrych posadach w gimnazjach. Potem pisali dobre ksiki. Zdziwiem si kiedy, syszc, e modego Weierstrassa mianowano w swoim czasie profesorem honorowym. Potem si wyjanio. Byo tak, e zauwaono dobrego matematyka w Collegium Hosianum i zaproponowano mu stanowisko za honor w Berlinie, doczajc go na nierwnych prawach do trjcy ju urzdujcych profesorw. Privat-docenci wiedli ycie wasne zgodnie z przypisanym im statusem. Nie zabiega o formaln pozycj bogaty Kronecker, po prostu w Berlinie mieszkajc. Zdaje si, e dopiero Klein zorganizowa Getyng jako zesp. Teraz robi to w Moskwie uzin, z t rnic, e modzi pasjonaci, pracujc za honor, uwaaj, e to ma uzasadnienie
07.05.2013 13:05
Matematycy i osofy
117
spoeczne. Sami wybieramy sobie temat pracy. Tego przywileju nie ma inynier, a lekarz o kadej porze suy czowiekowi. A my? Nasi modzi s zgodni w tym i w wielu innych pogldach zreszt susznych13 z bolszewikami, o ktrych coraz goniej. Warunki, w ktrych yjemy, s cikie. Jedynym przywilejem jest to, e za mae pienidze pozwala si nam stworzy dla siebie wiat, ktry moemy przeywa niezalenie od szarej codziennoci. Poczucie dugu wobec spoeczestwa, ktre przyzwala nam na ten luksus, ogarnia nas w chwilach zwtpienia w rzeczywist warto tego, co robimy. Szczeglnie silnie przeywaj to modzi, ktrzy nie mieli jeszcze okazji chociaby w czci tak jak my spacenia zacignitego dugu. Pilnujemy, by nie polegao to na pozorowaniu zasug i wejcia w dziaania imitujce nauk. Potralimy jednak jak dotd utrzyma nasze wysokie wymagania co do etyki zawodu. Nie widz powodu, by w przyszoci miao by inaczej. Obawiam si nawet czego przeciwnego. Oto ostre kryteria naukowe oderw naszych modych pasjonatw od kryteriw czysto ludzkich. Etyka oparta na ocenach zaczerpnitych z nowej ideologii mimo e wywodzcej si z dawnej narodnickiej, a w istocie chrzecijaskiej idei jednoci z ludem teraz si zradykalizuje. Modzi upatruj ideau w skutecznoci dziaa. Etyka pozbawiona zostanie tego niewielkiego marginesu, w ktrym jest miejsce na wasny osd. Wrd nowych idei znalazo si teraz co, co odczuwane byo zawsze w Rosji jako obce. Wrd rewolucjonistw bierze gr przekonanie, e powinnimy si zdemokratyzowa na wzr Zachodu. Idee tej zbiurokratyzowanej demokracji s mi dobrze znane z jej wciele, ktre widziaem w czasie moich podry. Ureguluj one nasze ycie, eliminujc te wszystkie jego niedokadnoci, w ktrym mg objawia si charakter narodowy Rosjanina. uzin myli podobnie, zreszt nie od dzisiaj. Pamitam rozmow z nim po powrocie z jego ostatniej podry do Parya. On te widzia tam rzeczy, ktrych nie chciaby widzie u nas. Za pidziesi lat nasi modzi bd ju samodzielni w matematyce i uzin bdzie im niepotrzebny, nieskuteczny i nie wiadomo po co istniejcy, jeli wzi pod uwag, e tacy ludzie jak on nie bywaj dziekanami wydziaw i dyrektorami instytutw. Rwnie jego ezoteryczna lozoa nie bdzie mu pomocna w nowej poddanej sztywnym regulacjom spoecznoci. Wr jak Cyganka, z tym e jako uczony wyoyem wczeniej teori. Widz jak mody Michai rozmawia z uzinem i Sierpiskim o swoim przykadzie wykazujcym, e operacja Aleksandrowa nazywaj j opera-
13 Zblione pogldy goszone z innych pozycji wypowiada Norbert Wiener w ksice Cybernetyka i spoeczestwo, wyd. polskie, prze. O. Wojtasiewicz, Warszawa: Ksika i Wiedza, 1960, s. 145.
07.05.2013 13:05
118
cj A, a pewn jej wersj rzeszotem14 wyprowadza poza zbiory borelowskie wbrew temu, co ogosi drukiem Lebesgue. Po przyjrzeniu si pracy Lebesguea okazao si, e bya to pusta deklaracja starzejcego si ju matematyka, ktry nie chcia widzie innych zbiorw ni borelowskie. uzin jest przejty odkryciem. Tymczasem ja, bdc z daleka od tych wszystkich subtelnoci, widziabym w odkryciu Suslina jaka rys w teorii Aleksandrowa, wiadczc o tym, e operacja A nie jest dopasowana cile do borelowskoci. Czy oni to jest Wacaw i uzin przestali ju szuka w matematyce harmonii? Bo nie mam na myli modego Suslina, ktry po prostu t niedoskonao zauway i cieszy si, bo to jest jego odkrycie. Moe kiedy po latach te ich mczce konstrukcje zostan oszlifowane. Moe potrzebny bdzie wysiek idcy z drugiej strony, polegajcy na dostosowaniu naszego mylenia do konstrukcji, ktre powoalimy do ycia. Czy to wzajemnie napdzajce si natarcie na sam istot naszego mylenia nie zniszczy nas w kocu? A byby to nie cakiem chwalebny koniec, bo w zmaganiu z tego rodzaju matematyk nie widz duszy. Moe wic racj ma Floreski?
PADZIERNIK 1917
Bolszewicy objli wadz, waciwie bez walki, bo Rzd Tymczasowy by od nich uzaleniony od czasu, kiedy okazali pomoc w opanowaniu buntu Korniowa. Wojna si pewnie zakoczy. Nikt, oprcz bolszewikw, nie ma szans na zawarcie pokoju niewygldajcego na kapitulacj. Std te wzio si milczce przyzwolenie ogu na przejcie przez nich wadzy. Jest w istocie absolutna, bo alternatywa nie istnieje. Sierpiski mgby ju wyjeda, nie bezporednio przez front, ale przez Finlandi. Pewnie niedugo to zrobi. Trudno przewidzie, jak wyjdzie z tego zamtu Polska. Wacaw myli o swojej przyszoci w Warszawie. Mwi, e Polska musi zainstalowa si przede wszystkim w stolicy, a jego zadaniem bdzie zorganizowanie tam matematyki. Dopiero po odzyskaniu stolicy, ktra jest jak j dotd pamita miastem rosyjsko-ydowskim, Polska bdzie moga zbiera pozostae swoje ziemie. W matematyce trzeba bdzie zaczyna w istocie od nowa. Niemcy pozwolili odnowi w Warszawie Uniwersytet, ale Sierpiski nie uwaa tego za waciwy pocztek. Jest orientacji narodowej i nie widzi przyszoci dla Polski w oparciu o Niemcy, ktre wojny jeszcze nie wygray i nie wygraj. To przecie nie Rosja zawiera z nimi pokj. Zawiera go hoota bolszewicka i Rosja tylko na razie z tym si godzi. Idzie zima, ktr trzeba przetrzyma. Sierpiski przetrzyma j jeszcze w Moskwie. Sysz, e wielu naszych matematykw, w tym uzin, chce przeby ciki rok eby tylko jeden! poza Moskw, w ktrej coraz trudniej.
14
Pewna wersja operacji A nazywana jest rzeszotem uzina.
07.05.2013 13:05
Matematycy i osofy
119
SIERPISKI
Okres moskiewski pamitam jako jeden z najspokojniejszych i najlepszych w moim yciu. By moe oni tam na miejscu przeywali jakie swoje potpiecze swary, ktre z kolei mnie przyjdzie przeywa teraz u nas. Wiatka, majca opini miasta zesa i potnego wizienia, dla mnie okazaa si adnym miastem gubernialnym na wysokim brzegu rzeki. To ju prawie na Uralu i eby si tam dosta, trzeba przejecha Wog w Kazaniu. Nie potraktowano mnie tam jako austriaka, ich wroga, bo szybko rozpoznano we mnie znanego im pszeka. Dziwiono si, e nie obraaem si, chocia podobno to u ludu sowo wielce obraliwe, wymawiane szeptem midzy sob. Czy mogem dosta od losu lepszy prezent ni te cztery bez maa lata z dala od spraw codziennych, izolowany nawet od wiadomoci z frontu i polityki? Niemal codziennie przemierzaem drog na Manien poszczad przez Pietrowk, Nieglinn i Kuzniecki Most, gdzie Moskwa nie rni si niczym od maego, penego cerkwi miasteczka. Lubiem zej kilka ulic niej, by jeszcze raz zobaczy cerkiew Bogomatieri czto na Jauzie. Od uzina nauczyem si jego lozoi, poprzez ktr on widzia matematyk. Co z tego przeszo potem moe ode mnie na naszego Saksa. A od Jegorowa przeciwnie przejem niedowierzanie pozamatematycznej lozoi uzina, ktry pozostanie dla mnie zagadk. Widziaem go zawsze albo zamylonego, albo w razgarie dyskusji. Byway okresy, kiedy znika z Uniwersytetu na tygodnie, zmczony rozmowami, ktre koczyy si nie wczeniej ni po uzyskaniu rozwiza stante pede. Wszyscy uczniowie uzina s teraz znanymi matematykami, wybitnymi, a niektrzy sawnymi. Nie wszystkich sobie przypominam. Ktry z nich by pniejszym Komogorowem? Nie pamitam. Moe by jeszcze wtedy w szkole? Ktre ich twierdzenie czy inny wynik najbardziej pamitam? Naprawd niewane! Zapamitaem przede wszystkim t ich pasjonarno, zreszt nie tylko do matematyki. A przechodzia rewolucja, ktr oni przeywali, a ja j ledziem w gabinetowych rozmowach z Modziejowskim. Ich matematyk obserwowaem ju pniej z oddalenia. Jelibym chcia uj j jednym zdaniem, to byoby to zdanie, ktre napisaa za nich Wiera Bogomoowa, e wszystko odbywao si tak, jakby isponiali pan proessora uzina. Niech mi wolno bdzie doda Jegorowa, moe jeszcze Modziejowskiego, a take Bugajewa, o ktrym tylko syszaem. Zima w lutym 1918 roku bya surowa, taka jak zwykle bywaj zimy w okresach wojen, kryzysw i rewolucji. Wiem, e zimy 1919/1920 nie przey Suslin.
MOSKWA 1923
Nie ma ju Bolesawa Modziejowskiego. Wielu Polakw wyjedao do Polski, ale Bolesaw Korneljewicz o tym nie myla. Cieszy si, e do Polski
07.05.2013 13:05
120
wrcia Wielkopolska, skd Modziejowscy si wywodzili, e Polska wesza na lsk i na Batyk. Ale problemw wewntrznych Polski nie rozumia. Pokj ryski uwaa za jej nowy podzia, chocia my uwaalimy to za podzia ziem ruskich. Te pogldy jawnie i nieraz przekornie wypowiadane nigdy nas nie dzieliy. Zreszt na szczeblu uniwersyteckim wszelkie dyskusje traktowane s in abstracto. Nie ma tego przywileju lud, w ktrym ustaliy si stereotypy Pszekszypilskich i Kszepszypilskich z zawsze tej samej niezmiennej Istorii odnogo goroda, a u wychowanych na dostojewszczynie stereotyp kilku polaczkw u koca stou. W roku 1927 w Moskwie na Uniwersytecie dozwala si nam y in abstracto czyst matematyk. Czy jednak mamy sobie co wyrzuca? Zegar jest nastawiony i kady dostanie, co naley.
ROK 1928
Wieci o terrorze przychodziy na Uniwersytet z oddalenia, mimo e place Manienyj i ubiaskij dzieli niewielki spacer starymi uliczkami Moskwy. Nauka, zorganizowana wedug regu od lat ustalonych, ya swoim yciem, jakby adnych rewolucji i przewrotw nie byo. Kiedy kto ze zdziwieniem stwierdzi, e nauka i literatura w latach dwudziestych rozkwitaa w Rosji jak moe nigdy przedtem. Rosyjski renesans, jak go potem nazw, a trwajcy od paru dziesicioleci, przeduy si jeszcze na pierwsze dziesi lat bolszewizmu. Co prawda, odnotuj gdzie, e statek zaadowany lozofami bdzie wysany do Szwecji bez prawa powrotu. e wyjedzie Merekowski. Potem wyjedzie na emigracj Bierdiajew, ale zanim to zrobi, minie mu w Rosji par lat na yciu penym intelektualnych wrae, powodujcych w jego dalszym yciu swoisty rasko teologa i wyznawcy wczesnego bolszewizmu z ludzk twarz. Ludzie tacy jak Majakowski majcy dusz turgieniewowskiego Bazarowa w latach dwudziestych rozwin skrzyda. Gorki na wygnaniu na Capri spdzi najlepsze lata swego ycia. A gdyby tak doy Czechow? Miaby te swoje szedziesit par lat i czy te pisaby jak ci wszyscy wok? Zapewne tak! Po latach jeden z wnukw matematycznej szkoy moskiewskiej przedstawi teori owych maych mniejszoci, ktre zamykaj oczy na pooenie, w jakim znajduje si nard, od ktrego zaczy si odzwyczaja. S wszake biez winy winowaty, bo przecie nauk i kultur naley rozwija w kadych warunkach. Represje podeszy w kocu i pod ich progi, bo walec zblia si nieuchronnie. Dla matematykw z instytutu i grupy stanowicej relikt Luzytanii to zetknicie wedug zapisw urzdowych nastpio latem roku 1928, kiedy zaczto przeorganizowywa Akademi. Zwykle dopiero od tego momentu zaczyna si opowiada t histori, a u nas w tym momencie si ona ju koczy.
07.05.2013 13:05
Matematycy i osofy
121
Kilka zda jednak wypada napisa. Wybory do Akademii poprzedzane byy zbieraniem opinii rozmaitych rodowisk naukowych. uzin odczuwa narastajc wok niego trawl. Jest to trudne do przetumaczenia sowo, istniejce chyba tylko w jzyku rosyjskim. Moe nie znaczy pocztkowo niczego wicej ni milczenie. Matematyki uzina nie popiera nawet Jegorow, a dawni jego uczniowie nie skrywaj obcoci. Otto Juljewicz Szmidt nie okazuje zainteresowania jego naukowo-beletrystycznym sprawozdaniem z Parya. Na co si zanosi. uzin w kocu zostaje wybrany, ale okazuje si, e dane jest mu miejsce w oddziale nauk lozocznych. Jegorow zapaci wicej. Zosta w 1931 roku nagle oskarony o czarnosecistwo. Zesany na areszt domowy do Ninego Nowogrodu, zmar zostawiony samemu sobie w niedostatku i depresji. Wok tego rodzaju losw zapadao milczenie. Jedynie niedowiadczeni modzi jak Nina Bari nie skrywali sprzeciwu. Dla uzina nastpny etap przyszed w roku 1935. Pojawiy si w prasie artykuy w istocie anonimowe o jego wysublimowanej matematyce, o sabych doktoratach. Atak mia wyranie rozpoznawalne zwroty pochodzce od wychowanych przez niego Bazaroww, a jeliby wypominano mu akurat Wier, byaby to ironia losu. Jednemu z nich uzin odmwi poparcia przy wyborze do Akademii. Doszo do jakiej drastycznej sceny na posiedzeniu instytutu, ale dobrotliwie panujcy wtedy car mia jakoby osobicie opanowa sytuacj. A doczao si do trawli wielu, nawet tacy, ktrym uzin nic nigdy zego nie zrobi15. Jego przyjaciel Floreski zmar w latach wojennych na Soowkach. Wikszo dramatis personae przeya. Nie przey akademik Celestyn Burstin, komunista, polski internacjona, ktry doczy do trawli na uzina, z pobudek chyba czysto abstrakcyjnych, bo taki tylko charakter moga mie jego znajomo z uzinem. Aresztowany w 1937 roku i oskarony o naleenie do POW, ley w lesie w Kuropatach. Sprzyja uzinowi akademik Kryow, z ktrym czyo go zainteresowanie Newtonem. W powojennych latach czterdziestych jeden z matematykw modszego pokolenia, bdc na posiedzeniu Akademii, z trudem rozpozna jak pisze wrd siedzcych w prezydium akademikw synnego uzina, wtedy zgaszonego starego czowieka. uzin zmar w 1950 roku, kiedy przygotowywany by do druku jego Intiegra i trigonomietriczeskij riad, ktrego publikacji nie doczeka.
S.S. Demidow i W.D. Jesakow, Dieo akadiemika Nikoaja Nikoajewicza uzina, red. S.S. Demidow i B.W. Lewszin, Sankt-Petersburg, 1999.
15
07.05.2013 13:05
122
PO LATACH
Kiedy kto moe doszuka si logiki tych zdarze, w ktrych ginli ulubiecy wadzy na rwni z jej przeciwnikami. Ludzie obok zachowywali si zgodnie z natur, po prostu niczego nie dostrzegajc. Zadziwiajca jest natomiast odporno nauki, a miejmy na myli matematyk. Rozwijaa si w tych zych latach nad wyraz wspaniale. Nie wycigajmy jednak z tego przewrotnych wnioskw. Zbyt prostego sylogizmu tu nie ma. A moe jednak jest tak, e matematyka korzysta z czasu burzy, by wygasi swoje wasne lki, ktrych ma pod dostatkiem, i wypowiada si wtedy peniej. Wicej ni matematycy mog powiedzie poeci. Musiay przej dziesitki wojen i przewrotw, aby zdarzenia sprzed bez maa wieku mogy by widziane jako jedne z wielu. Jeli tylko wykluczymy kataklizmy, to wszystkie owe przemiany okazuj si tak do siebie podobne! By moe naley uwzgldni tylko estokost waciw Rosji i pewn egzotyk tamtejszego samodierawja. Co do zachowa ludzi w warunkach ekstremalnych, nie mona wyciga wnioskw, stosujc obecn nasza miar, a ju tym bardziej nie powinno si wydawa w tej materii sdw, jeli nie dane nam byo znajdowa si w podobnych sytuacjach. Autor mia zamiar przedstawi histori koniktw nie midzy ludmi, lecz midzy ideami. Ale stao si tak, e osoby zostay nazwane. Ale nie po to, by oskara, bo byy te i osoby nienazwane, ktrych imiona i nazwiska zaginy w niepamici. Przed ktrymi si usprawiedliwia? Pomylmy o tych drugich. A mwi si, e byli. O nich nikt nigdy nic nie powie, a wtedy rzecz zacznie wyglda inaczej. Jeliby pyta o na Luzytanii i na tego opowiadania, to przychodzi na myl rok 1961, kiedy Nina Bari z wasnej woli odchodzi z tego wiata. Dziesi lat wczeniej wraz z Mieszowem przygotowaa krytycznie do druku Intiegra i trigonomietriczeskij riad, i w tym wanie roku pene wydanie dzie uzina. Szo ku lepszemu. W obszernych korytarzach Uniwersytetu na Worobjowych Gorach t nazw znowu si syszao - widzie mona byo grujc nad innymi sylwetk Dymitra Mieszowa. Bazarowowie dawnej Luzytanii, arystokratyczny Komogorow i europejski P.S. Aleksandrow, objli rzd dusz nad jej nowym pokoleniem. Luzytanianie Stiepanow, Pietrowski, Niemycki i Kiedysz teraz rektorzy, kierownicy katedr i instytutw wyszli ju dawno ze swych mnogociowych dyscyplin na szerokie wody matematyki. Gdzie kto si w dawnych latach jednak zagubi. Jakie ulotne sowa mona byo uowi, ale nie pene opowiadanie. Pyta nie zadawano.
07.05.2013 13:05
Tomasz Grabiski
DWIE WARSZAWY
ZENON WARASZKIEWICZ 19091946
ylko Tomasz Grabiski* zmary w latach, zanim zacza si ta historia by w stanie z tak dokadnoci i w poczuciu nieomylnoci opisa to, co dziao si w matematycznej Warszawie w drugiej poowie lat trzydziestych. Nie zna matematyki bardziej, ni wymagaj codzienne potrzeby, i zapewne rozmin si z Zenonem Waraszkiewiczem, matematykiem tyle sawnym, co niespenionym, ktrego monolog wewntrzny jest przedmiotem tej ksiki. Tytu Dwie Warszawy sam si wytumaczy, chocia ma swojego autora**.
* Tomasz Grabiski, profesor emerytowany Uniwersytetu w Penzie. ** Nie ma przypisw do nazwisk. Czytelnik sam skojarzy je jeli zechce ze znanymi mu osobami. To samo dotyczy poj i twierdze matematycznych.
07.05.2013 13:05
124
ierpiski Wacu, jak go nazywamy wyszed akurat ze swojego mieszkania na Marszakowskiej tu przy Wilczej. Ale nie wchodzi od razu w Ho. Nadrabia par krokw i skrca Nowogrodzk na poczt, by wysa do druku prac. Mazurkiewicz wiecznie gniewny o tej porze jest na Krakowskim w dziekanacie. Znowu czekaj go protesty studentw, ktre urabiaj z dnia na dzie jego coraz bardziej endeckie pogldy, ktre jeli si tak nazwie s na mocy denicji niesuszne. Bronisaw Knaster jest autorem dwu wanych prac, a poza tym mem swojej ony, znanej piknoci Skamandrytw. Daje nam do zrozumienia, e sam jest jednym z nich, a naprawd jest chorowity i siedzi w domu. Jest zmienny jak dzisiejsza marcowa pogoda. W dalekim Lwowie jest Banach ju niemal legenda, a w Krakowie lepiej nie mwi wszystko wok Zaremby, wok ktrego, dopki jest, nic nie wyronie. Co kiekuje w Wilnie, gdzie kilka lat temu odby si zjazd. Sierpiski jednoczy podzielon na p matematyczn Warszaw. Pierwsze p zakotwiczyo si wok Fundamentw. Drugie p to wolni strzelcy. Niektrzy z nich wybieraj wolno, Walsz w Tyisie, Burstin w Misku, a Lubelski na razie w Biaymstoku. Inni ju myl o kierunku zachodnim. Dickstein nie jest dla nich wzorem. Saks, Tarski i Zarankiewicz to szeregowi tej pierwszej poowy. Id razem Marszakowsk. Z daleka wita ich Knaster wycigniciem rki. Bd dugo rozmawia o matematyce i niczym.
RUZIEWICZ
We Lwowie zwolniono Ruziewicza1. To byo wymierzone w Sierpiskiego, ktrego wprost nie mona byo uderzy. Zamieszana bya w to jaka polityka, ale poprzez Ruziewicza uderzano w matematyk Wacusia. Nie daje po sobie tego pozna, ale musiao go to dotkn. Ruziewicz by jego pierwszym uczniem we Lwowie, bo Janiszewski i Mazurkiewicz byli przybyszami ze wiata. Prace Ruziewicza, podobnie jak Sierpiskiego, s poczeniem teorii mnogoci i arytmetyki. Ruziewicz nie ma ich duo. Ale s subtelne. Wemy chociaby przeniesienie na konguracje wielopunktowe twierdzeW roku 1934 na skutek reformy szkolnictwa wyszego nazywanej od nazwiska ministra jdrzejowiczowsk zwolniono z zajmowanych katedr 54 profesorw.
1
07.05.2013 13:05
Tomasz Grabiski Dwie Warszawy...
125
nia Steinhausa. Majc na prostej zbir miary dodatniej, mona we wsun kad konguracj skoczon, o ile bdzie odpowiednio przez podobiestwo zmniejszona. Edward zachwyca si tym twierdzeniem.
CASIMIR
Musiao co podobnego grozi i Casimirowi. Nie rozumiem Bronisawa, ktry jest tym przejty. Przecie wie, e w matematyce mnogociowej wane s przede wszystkim konstrukcje. To, co daje si zrobi opisem, jest bezpostaciowe. A Casimir ma ju tego, jak mwi, dwa tomy. Wymaga to sitzeischu, niczego wicej. A jednak Bronisaw uwaa, e zagroonemu we Lwowie powinno si da miejsce w Warszawie. Casimir jest jego koleg. Nie mog mu tego powiedzie, ale jest dla mnie dostatecznie jasne, e wzajemnoci tu nie ma. Oczywicie, od Bronisawa nic nie zaley. Wacu broni Casimira niechtnie, ale tego nie okazuje, bo nie chce by pomwiony o to, o co stale maj pretensje do Mazurkiewicza. Znajc chorobliw niemiao Borsuka, Casimir obejmie teraz pierwsze skrzypce w warszawskiej topologii. Czym si wyrni? Podobnie jak Bronisaw znalaz si w 1915 roku na nowo otwartym uniwersytecie. Nie byy mu obce gry polityczne wrd wczesnych studentw. W roku 1917 organizowa strajk, ktry wpyn na zagodzenie bezporedniego wpywu administracji niemieckiej na uniwersytet. Mao kto wtedy w Warszawie by entuzjast ugody. Wikszo przyja now okupacj z rezerw. Przykadem Sienkiewicz. Zmusio to Pisudskiego do zmiany linii. Nasz ojciec, jak wielu Polakw, ewakuowa si z Rosjanami2 i przeby wojn w Rosji wraz z ca nasz rodzin. Inaczej ni nam, Casimirowi obca jest sowiasko. Wywodzi si z zeuropeizowanych ydowskich przybyszw ze Wschodu, jakich byo wielu w kocu wieku tak to tumaczy mi ojciec. Bronisaw, lewicowy peowiak, zawid si na nim w 1920 roku, kiedy ten nie poszed, jak on, do Jabonnej3, bo ojcem Bronisawa dopiero od niedawna jest Ludwik, a Casimir bdc od jakiego czasu na ski uchodzi za Ormianina. Dlaczego go nie lubi? Przecie nic zego mi nie zrobi. Przecie to od niego nauczyem si topologii paszczyzny. Wraca ze Lwowa z ksik, z t swoj operacj domknicia. Robi z topologii formalizm. Podobno w swoim dziele okrela pewien zbir jako jedyne rozwizanie rwnania, w ktrym ten zbir uwikany jest za pomoc operacji
2 W obliczu ofensywy niemieckiej wielu Polakw gwnie urzdnikw ewakuowao si w roku 1915 do Rosji. Do Rostowa nad Donem ewakuowano wtedy Uniwersytet Warszawski, ktry pod t nazw funkcjonowa tam do 1924 roku. 3 Latem 1920 roku w ramach przygotowa do obrony Warszawy zorganizowany by w Jabonnej obz dla internowanych.
07.05.2013 13:05
126
domknicia ktra ma co z pochodnej oraz tego swojego nieprawdziwego dodawania i mnoenia w jaki zwizek niedajcy si zapisa symbolami w jednym wierszu. Jeli to miaaby by moja przysza matematyka, ktrej Bronisaw chce ulec, to dlaczego odszedem od Zygmunda4 i Rajchmana?
RAJCHMAN
Ale tam te ju nie wrc. Zygmund jest daleko w Wilnie. A Rajchman? To nie lata dwudzieste, kiedy szlimy razem oni i my. Teraz oni zwracaj si ku bolszewizmowi. Rajchman nawet wprost, nie mogc sobie znale miejsca, ktre mu si naley. Manifestuje komunizm, zapisujc si do MOPR-u. A przecie wywodzi si z ydw nie tylko bogatych, ale i znanych. Mwi, e teoria mnogoci i nasza topologia to nie matematyka, czym zrazi sobie nawet Bronisawa. Bronisaw jest lewicowcem jak wszyscy peowiacy. Oni nie pochodz z ludu, studiowali przed wojn za granic i tam si uksztatoway ich pogldy. Mimo to lewicowo Janiszewskiego ukorzeniona w polskim patriotyzmie bya bolszewicka. Tak jak u eromskiego. Czy Rajchman te godzi komunizm z patriotyzmem? Jego ojciec, rwnie Aleksander, jest wielce zasuony dla Polski. By jednym z fundatorw lharmonii. Musia by jaki zgrzyt, skoro wyjecha do Parya, gdzie Aleksander-matematyk stawia pierwsze w matematyce kroki.
ROSJA
Wacu jest pod tym wzgldem trzewy. Chocia wie dobrze, co stao si z Jegorowem i co moe sta si z uzinem5 i jest po ich stronie, to przecie zna Rosj i wie, e nawet najbardziej europejscy Rosjanie zapadnicy, jak ich tam nazywaj dla celw pastwowych zawsze podporzdkuj si wadzy. Podobnie jak Rajchmanowi mnie te imponuje bolszewizm. Nie widziaem bolszewikw w czasie naszego pobytu w Rosji, bo w Eupatorii cay czas panoszyli si biali utracjusze. Wyjedalimy latem 1915 roku. Pamitam tylko stukot k pocigu, mrowie ludzkie na wielkim dworcu w Kijowie i po raz pierwszy w yciu widziane gry. To by Krym. Miaem sze lat. W istocie nie byem w Rosji,
4 Zenon Waraszkiewicz napisa swoj pierwsz prac Sur un theoreme de M. Zygmund, Bulletin International. De lAcadmie Polonaise, CI A. 1929, s. 275279, pod kierunkiem Zygmunda. Odnotowana cakiem niedawno w jednej z prac matematykw japoskich. 5 Sprawa Jegorowa i trawla na uzina konikt w rodowisku matematykw moskiewskich cigncy si od lat dwudziestych, wspomagany sytuacj polityczn. Rzecz jest opisana wyczerpujco w serii wspomnie matematykw rosyjskich w Istoriko-matematiczeskich Issledowanijach z lat dziewidziesitych XX wieku.
07.05.2013 13:05
127
lecz na jakich Nalewkach. Mowy rosyjskiej niemal si tam nie syszao. Dlatego szko pamitam jako kontrast, w ktrej oprcz kilku ydowskich chopcw byli sami Rosjanie i Polacy. Czuem si w niej cakiem dobrze. Dopiero pniej poznaem sowo apartheid. Co takiego istniao na Krymie. Co takiego istnieje i obecnie w Warszawie, w ktrej Nalewki nie kontaktuj si z Koszykow. W szkole narodowo, jeli wpywaa na koleestwo, bo jakie docinki czasem byy, to w niewielkim stopniu. ydzi, jeli ju szli do rosyjskiej szkoy, pochodzili z rodzin zasymilowanych. Zmienia to wszystko rewolucja bolszewicka. Chocia wcale nie bolszewicy, bo ich nie widziaem, lecz oglna sytuacja, ktra rozkoysaa nacjonalizm rosyjski, przede wszystkim biay. Wracalimy, jeszcze zanim Budionny przegrodzi Pieriekop. Rajchman nie jest bolszewikiem, lecz naiwnym trockist. Takim jak Walsz, ktry jest ju w Tyisie. To jest ta druga Warszawa, o ktrej raz mi si zgadao z Borsukiem6. On j rozumie. Wyodrbnia j z caoci wcale nie prosto. S w niej ostatni Mohikanie zarwno elementarnej teorii liczb, jak i funkcji analitycznych, kombinatoryki tradycyjnych metod funkcji rzeczywistych. Czy to miaby by powd, e s bardziej na lewo? Skupiaj si wok Prac Matematyczno-Fizycznych, do ktrych wielu znanych w wiecie matematykw przysya swoje prace. Patronuje Dickstein, ktry niby stary yd Jankiel yje w nierzeczywistym wiecie dawnej jednoci. Rozmawia tylko z Sierpiskim. Dziki temu duumwiratowi walka polityczna nie przenosi si bezporednio na matematyk.
SEMINARIUM NA OCZKI
To bdzie mj ostatni rok u Knastra7. Od dziesiciu lat drepcze w miejscu. Czy w tym jego kontinuum tamowym dziedzicznie nierozkadalnym jest wszystko w porzdku? Sierpiski nigdy nie mia wtpliwoci, ale dopiero Mazurkiewicz potwierdzi prac Bronisawa. Kontinua tamowe s warte, by si im bliej przyjrze. To jest ywa matematyka. Casimir si tym nie zajmie. Sierpiski powiedzia, e topologi odpuszcza modszym. Swoje dwie krzywe uwaa za rysunkowy drobiazg. Niezbyt ceni swoje twierdzenia o kontinuach lokalnie spjnych. Zostanie jednak praca z Tohoku o sigma-spjnoci kontinuw. To jest prawdziwy majstersztyk. Teoria mnogoci jest dla niego rodzajem arytmetyki prowadzonej w pozaskoczonoci. Bronisaw mwi, e Wacu przers ju Cantora i rozszerzy
Druga Warszawa tego zwrotu uy profesor Karol Borsuk w przemwieniu na Jubileuszu w Paacu Staszica w roku 1975. Chcia w ten sposb przeciwstawi si jednostronnym opiniom, wedug ktrych w midzywojennej Warszawie caa matematyka skupiaa si wok Fundamenta Mathematicae. 7 W ten sposb odmieniano nazwisko profesora Bronisawa Knastera, na wzr Szustra (paacyk w Warszawie) i Bartla.
6
07.05.2013 13:05
128
jego wiat wielokrotnie. Cignie to sam z Mazurkiewiczem, bo Ruziewicz zosta we Lwowie, gdzie ulokowano go w Akademii Ekonomicznej. Nasze kontinua to te jakby teoria liczb. Wacu nas popiera i w duchu si cieszy, e nie tworzymy teorii. Waciwie nikt z nas tego nie robi z wyjtkiem Casimira. On nie widzi istoty topologii. Podobno wybiera si na t wielk konferencj do Moskwy8. Nie jestemy do tego przygotowani. To, co robimy, nie jest topologi. Casimir nie raczy zajmowa si Gestalt und Lage. Cae rozdziay jego ksiki to kontinua rozwarstwione w stylu Zorettiego z moich niemowlcych lat, kiedy ksztatowaa si kuchenna jak j nazywa pan Witold topologia na uytek funkcji analitycznych. Kadego roku w padzierniku przyjdzie do Bronisawa na seminarium dwadziecia panienek, przed ktrymi obaj modzi uczeni roztocz uroki kontinuw nieprzywiedlnych midzy dwoma punktami. Doprowadz swoje konstrukcje po kilku latach szlifowania do doskonaoci. A tam ju pojawi si Pontriagin. Rozmawiaem o tym z Wundheilerem. On tam jedzie. Liczy, e bdzie rozumiany przez echa.
O SOBIE
Ale przecie zrobiem tam dwie adne rzeczy9. Niech mi kto powie, e to nie matematyka! O spiralach ju mwi jako o spiralach Waraszkiewicza. Jest ich continuum i adne dwie nie s obrazami cigymi jedna drugiej, tj. maj rne homoje. O samych homojach wiem nie wicej, ni to jest w archaicznym Wstpie do teorii mnogoci i topologii Sierpiskiego, ktry przej t mieszn nazw od M. Mahlo (imi niepewne, bo Bronisaw bywa u nas jako M. Knaster). Pokaza odrobi to za Frcheta e dla kadej rodziny mocy continuum podzbiorw prostej istnieje podzbir prostej majcy wiksz od wszystkich elementw tej rodziny homoj, tj. bdcy dla nich wsplnym modelem. Dla moich spiral nie ma wsplnego modelu wrd
W roku 1935 odbya si w Moskwie Midzynarodowa Konferencja Topologiczna. Oprcz wspomnianego Wacawa Sierpiskiego uczestnikami ze strony polskiej byli Karol Borsuk i Kazimierz Kuratowski. Nie jest pewne, czy akurat na tej konferencji, a nie na konferencji powiconej geometrii, rwnie w Moskwie, by Aleksander Wundheiler. 9 Zenon Waraszkiewicz jest znany w wiatowym rodowisku matematycznym z dwch prac z wczesnych lat trzydziestych: Une familie indenombrable de continua plans dont aucun nest limage contiunue dun autre, Fundamenta Mathematicae 18 (1932), s. 118137. Sur un probleme de M.H. Hahn, tame 22 (1934), s. 180205. W pierwszej pracy zbudowa nieprzeliczalnie wiele kontinuw paskich spiral Waraszkiewicza z ktrych adne nie jest obrazem cigym adnego innego. W pracy drugiej wykaza, e nie istnieje kontinuum metryczne, ktrego obrazami cigymi byy te spirale, co stanowio rozwizanie znanego problemu Hansa Hahna, ktry pyta o istnienie wsplnego modelu dla ogu kontinuw metrycznych.
8
07.05.2013 13:05
129
kontinuw. I to jest rozwizanie problemu Hahna, drugie moje twierdzenie. Nasuchaem si pochwa, zwaszcza od Bronisawa, ale te i od Mazurkiewicza. Wacu by jak zawsze skpy w sowach, ale zamieci pewne moje rozumowanie w swojej pracy, co jest szczeglnym wyrnieniem, ktre przysuguje Mazurkiewiczowi i z rzadka komu wicej. Czy wic mj pomys nie wzi si aby od Wacusia, oczywicie z przekornym odwrceniem tezy? Zaprzeczajc mistrzowi, nie przestajemy by zaleni. Na tym polega moja zaleno od Bronisawa, ktremu stale zaprzeczam, nie tylko w matematyce. W tej nowej Warszawie nie wszyscy widz, ile zawdziczaj Wacusiowi. Sycz sierpiszczyzna. Rzeczywicie, Wacu rozdrabnia zadania. Traktuje teori mnogoci jak arytmetyk, ktrej problemy mno si w sposb od nas jakby niezaleny. Ja te wol arytmetyk, ale zdarzyo mi si znale w topologii, w ktrej zmor s dowody, ktre nie tylko nigdy si nie kocz, ale w kadej chwili zauwaa si w nich przesanki, midzy ktre mona wstawi jeszcze jedn, przegapion. Mwi si, e na kade jej twierdzenie jest kontrprzykad. Dziki temu jednak si rozwija. Boj si dowodw w topologii, tych oczywistych zdawaoby si twierdze, chociaby o punkcie staym. To wspaniae, kiedy dowiedzie si wanego twierdzenia. Ale czy rozwizanie problemu Hahna negatywne! nie zamyka teorii? Co dalej? Czuj przymus zrobienia dalszych rzeczy co najmniej tak dobrych.
ZY ZNAK
Trzeciego maja spad nieg, i to wcale niemay, taki jaki bywa zim, niby jaki zy znak. W zeszym roku na deladzie trzeciomajowej Dziadek wyglda le. Ale obok niego fachowi generaowie, no i modzie coraz lepiej szkolona w podchorwkach. W zeszym roku nad Jeziorem Charzykowskim pokazalimy, jak wietn mamy kartogra. Dwa kilometry za Sworami ju Niemcy. Po tej stronie te si ich spotyka. Ale ziemia kaszubska jest polska i Kaszubi cieszyli si naszym pobytem, ktry i dla nich by wany. Pora zobaczy te Kaszuby nad morzem. Nie w tym roku, bo Mazurkiewicz pili o habilitacj w padzierniku. Pozostaje w niej do przemylenia kryterium na istnienie wsplnego modelu dla kontinuw tamowych. Rzecz jest za duga jak na Fundamenta. Zreszt, czuj jak niech, aby tam publikowa, ale nie do Wacusia.
SAMUEL I INNI
Czy Wacu te z ydw? Samuel jest artownisiem. To jedyny nasz yd, ktry na ten polski temat tabu potra artowa. Oto przodkowie Wacusia, stosujc si do rozporzdzenia wadz pruskich po trzecim rozbiorze, musieli pj do urzdu po nazwisko i nie zdyli w lipcu.
07.05.2013 13:05
130
Ale moe i ja te? Bo skd si wzia na Podlasiu szlachta i co, u diaba, robi tu u matematykw. Pokacie mi cho jednego, ktry na pewno nie jest z ich szczepu? Oni s w mniejszoci w Polsce, a ja w mniejszoci wrd nich. Cigle maj pretensj do Mazurkiewicza, ale i do Wacusia. Wic chyba Wacu nie! Widywany jest w kociele. Syszano, jak si odezwa o tych ydkach z Wiadomoci Literackich. Ale czy z tego co wynika? Mwi, e jest endekiem. To wystarcza, by go nie lubili. Ale spord nich, tych najmodszych, tylko Miecio jest odpychajcy. Podpisuje si M., ani litery wicej. Nikt go o dalsze nie pyta. Jest jeszcze ten syjonista Chaim. Nie s jednak podobni do siebie.
PAN BEGAGON
Na wiczeniach WIG-u10 na Charzykowskim by z nami Begagon, mierniczy z omy11. Jest ydem i podobnie jak nasz Sam przed nikim tego nie ukrywa. Dopiero wtedy uwidaczniaj si wszystkie zalety tej nacji. Przede wszystkim wyksztacenie. Jaki wypielgnowany polski jzyk! To jest cecha wszystkich ydowskich inteligentw, ktrych jzyk nie ma prowincjonalnych naleciaoci, bo jest dla nich jzykiem szkolnym. Ale i subtelna semicka uroda! Begagon podejmuje kady temat i ma w nim nietrywialne co za okropne nasze zawodowe sowo spostrzeenia. Kiedy si wjeda do Ostendy mwi caa plaa jest biaa od ostryg. To pan by w Ostendzie? pytam. Umiecha si. Phi, po co a by? Czytaem! Nie jest to peny umiech. Kiedy Teol opowiedzia mi o Polci z Zuzeli, gdzie Begagon pracowa przy komasacji. Wolaa pj za mynarza Mowla. Taki yd jak ja nie ma adnej przyszoci mwi Begagon, bo ju nie jest ydem, jest wyklty przez ojca, a do spoecznoci polskiej droga zamknita. Begagon rwnie i nas widzi w barwach szarych. Niech pan spojrzy na starsze od siebie pokolenie. Oni jeszcze czuj cae upokorzenie stuletniej niewoli. Jako yd ja si w to lepiej wczuwam ni pan. Ma racj. Widziaem gony lm Mody las. Jest jeszcze w nas ta ciga pami upokorze, koczona wprawdzie akordem podniosym, ale trzeba od tego si uwolni, bo bdziemy przygnieceni histori jak ydzi. Krzywi si nam charakter. Powinno si zabroni modziey czytania Wallenroda,
Wojskowy Instytut Geograczny. Begagon imi niezapamitane. Mierniczy z omy. Mierniczowie obecnie geodeci byli powoywani do jednostek WIG-u. Pan Begagon tak bywa nazywany wrd przyjaci by ostatni raz widziany jesieni 1942 roku na ulicy Dugiej w omy w kolumnie wracajcej do getta po pracy w fabryce waty. W spisie ludnoci w archiwum w omy spotyka si kilka razy nazwisko Begagon. PS Autor odnalaz niezapamitane imi z notatki w Internecie: Szymon Begagon 4.6.1909 2.2.1943 Birthplace oma. Residence place oma. Religion Jew Auschwitz Death Certicate.
11 10
07.05.2013 13:05
131
tej pochway podstpu, broni sabych. Nawet Sienkiewicz nie mg ustrzec si od tego skrzywienia, posugujc si przeciwko Bohunowi podstpnym Rzdzianem. To nas umniejsza i dlatego nie lubi nas Rosjanie. W podobny sposb widzia polski charakter, a waciwie jego brak, Pisudski. To jemu zawdziczamy, e stalimy si narodem. Begagon jest jak dziecko, niezdolne do obrony, podobnie jak Lubelski. Tu na wiczeniach jest wrd rwnych. Ma rozmaite talenty, fotografuje i rysuje. Po powrocie czekaj go szare dni wrd niebogatych ydw. Jeszcze bdzie prbowa. Jest zupenie niepodobny do bojowego syjonisty Chaima. Problem ydowski jest wielowymiarowy.
RWNIE W TEKSASIE
Nie jest to wycznie nasz problem. Wyczmy z tego hitleryzm, bo jest on niezrozumiay dla samych Niemcw. Syszy si, e Hausdor, ydowski Niemiec, jest w partii Hitlera12. Zreszt samo sowo antysemityzm jest mylce, bo postawa przeciw prezentowana jest przez jakie obrzea spoeczne. Chodzi raczej o pewn przenikajc wszystko odrbno. Jeli wspistnieje z tym rozczno rl, problemu nie ma. Tak jest w naszych maych miasteczkach. W dalekim Teksasie, zaprzyjaniony z Warszaw topolog R.L. Moore, ten od synnego twierdzenia o literach T i od rwnie synnej jak niezrozumiaej ksiki Theory of point sets, jest jak to delikatnie okrelaj uprzedzony do ydw, chocia w Teksasie ich jak na lekarstwo. Podobno kiedy porusza si z nim ten temat, zwyk mawia, e jego uprzedzenia nie odnosz si do osb mu znanych. Jak to pasuje do Wacusia! Antysemityzmy w rnych krajach s rne. Nasz warszawski jest wszake jakby rodem z Teksasu. Nasza topologia te, ale to ju trudniej wytumaczy.
12 MAJA
Ju wczoraj byy jakie ze przeczucia. Mwiono, ale urywano w p zdania. Dzisiaj powszechny pacz ogarn Polsk. Jest 12 maja. Kiedy przyszy pierwsze wiadomoci, Mama krzykna, e to nieprawda. Teraz ju wszyscy wiedz, ale nikt nie mwi. Byem pod Belwederem. Tum milczy i mimo nocy si nie rozchodzi. Jeli rozwizuj si jzyki, to tylko by przypomnie, e nie na prno wyjeda na Mader i e le wyglda po podry do Egiptu, e nie dba o siebie. Jeszcze nikt nie mie powiedzie, e nie ma po nim nastpcy. Ale wszyscy o tym wanie myl. Co bdzie z Polsk? Ta data
Felix Hausdor, zawiedziony w swych nadziejach, ydowskiego pochodzenia patriota niemiecki, admirator Nietzschego. W roku 1942 odszed z ycia z wasnej woli.
12
07.05.2013 13:05
132
przejdzie do historii. I to wielkie zdjcie w gazecie, gdzie nieogolony i zmczony. Jakby chcia odpocz po trudach. Burz niespotykan w maju Warszawa poegnaa Marszaka. Dzisiaj z Legi Akademick jedziemy do Krakowa. Odzyskujemy spokj. Jeszcze nigdy Polska nie bya tak zjednoczona, chyba e w roku dwudziestym. Jedzie Edward. Pisudski jednoczy nas wszystkich. Bronisaw byby w tym bardziej powcigliwy, ale on na ten temat si nie odzywa. Moe jeszcze pamita ten afront z Jabonnej. By przecie w POW, jak mwi. Powinien by sobie wytumaczy, e to nie Dziadek, tylko pukownicy. Cech prawdziwego wodza jest to, e lud wielbi go nawet wtedy, kiedy nienawidzi jego druyny. Biednie wyglda Polska z okna pocigu, szczeglnie nad ranem. Wie jest szara, miasteczka takie i w dodatku liche. W Radomiu rosyjska prowincjonalna gubernialno nadal widoczna. Nie przenosili do nas swoich najlepszych wzorw. Do historii przejdzie pogrzeb Marszaka, przez cay Krakw na Wawel. Przypominam sobie czytank wyjt z Kroniki Janka z Czarnkowa. Podobnie egnano krla Kazimierza, ostatniego Piasta, majc czarne przeczucia nadchodzcego obcego niebezpieczestwa, niby wgierskiego, ale naprawd niemieckiego. Niemcy take i teraz nie odkrywaj kart. Krocz w kondukcie. Jeszcze s pod wraeniem wielkoci Marszaka. Ale co bdzie dalej? Kto stanie na czele? Ignacy? Mwi si, e powinien ustpi Sawkowi. Ale kto bdzie kierowa wojskiem? Bdzie trudno po Dziadku o prawdziwego wodza. Powinnimy si wic skupi na doskonaleniu pastwa. Moje pokolenie i modsi ode mnie to ju pastwowcy. Nie dzielimy si na orientacje. Partyjnictwo jest nam obce, obserwujemy je z daleka. Rozumiemy, e Wacu yje jeszcze w czasach rewolucji 1905. Ale on ju te z tego wychodzi.
WYCIECZKA
Zwiedzamy om z wycieczk z Politechniki. Po drodze przejedamy przez Ostrw, ktr znam z podchorwki. Przystajemy na chwil koo ratusza, ktrego jeszcze par lat temu nie byo. Peno biednych ydw w ciasnej uliczce, w ktr lepiej nie wchodzi. Nazywa si Jatkowa. Obok na szyldzie: Kiwajko rowery. Gdzie indziej... Za to naprzeciw ratusza jest bardzo elegancko i bardzo bogato, mimo e tu te ydzi. Taki elegancki deptak musi by w kadym miasteczku. Zajedamy do Komorowa do Podchorwki 18 PAL ze znan Alej Krlw, u ktrej wylotu Pisudski. A podobno w 1926 roku 18 PAL zachowa si niewyranie. Jak szybko przestao to mie znaczenie! Dopiero w omy wyczuwa si opozycj wobec Pisudskiego. Tu ma swoje gniazdo Dmowski i ma oparcie u biskupa ukomskiego. Ma talent litera-
07.05.2013 13:05
133
cki znany z publicystyki. Pod pseudonimem wyda tu powie13. Ale tutejsza opozycja wyglda na opozycj wobec wszelkiej nowoczesnoci. Szlachta omyska nie miaa powodu do zachwytw nad owieconymi, ktrzy uchwalajc Konstytucj Majow odbierali jej prawa obywatelskie. Nie dziwne byoby, jeliby sprzyjaa Targowicy, ktra nie inaczej ni Dmowski szukaa sojuszu z Rosj przeciwko owieconym, co samo przez si nie jest zem. W 1918 roku niewiele miaa tu do powiedzenia POW. Za to w roku 1920 oma, bronic si przed bolszewikami, opnia istotnie ich marsz na Warszaw, chocia po ich wejciu Dzieryski nie uskara si na osamotnienie. Rozwichrzony we wszystkich kierunkach jest patriotyzm Wyrwasw, Maolepszych, Wleciaw, Darmochwaw i Wszdyrwnych, ale nie tylko, bo i Bielickich, Giedroyciw, Wnorowskich, Staniszkisw i Kurcyuszw. A jest to najbardziej polskie ze wszystkich polskich miast. Pisudski nazywa omyskie polsk Beocj. Zapewne z powodw wyej wyoonych. Katedra omyska nie robi na mnie wraenia, ale Edward zachwyca si sklepieniami krysztakowymi w nawach. To rzadko w Polsce mwi. Zapewne to wpyw krzyacki, ktry siga wtedy na Mazowsze i Litw. Edward zna histori Polski lepiej ode mnie, bo dla mnie to swojszczyzna. Mnie bardziej imponuj pyty nagrobne Modliszowskich, no i ten widok na skarp z klasztorem Kapucynw. Ale czuje si tu rzeczywicie jak inno. Jest cmentarz rosyjski, a na malekim cmentarzyku obok pukownik Tuchaczewski ze szpadami skrzyowanymi na pycie nagrobnej. Ten rosyjski ocer ma pikny nagrobek w adnie zadbanym zaktku. Zgin w potyczkach poprzedzajcych bitw pod Ostrok. Jest przodkiem tego Tuchaczewskiego z 1920 roku. Nie ma racji Begagon, przypisujc nam maostkowo14. W centrum cerkiew i dawna przeszo gubernialna. Europejskoci rdziemnomorskiej, za ktr tak tskni galileusze, tu za grosz. Czy gubernialno nie bya podarunkiem za lojalno w czasie powstania? Lutosawski, lozof mieszkajcy pod bokiem w Drozdowie, uwaa om za miasto zrusykowane. Wiemy, e w omy mieszka Wajsberg. Nie szukamy, podobno jest w wielkiej biedzie. Begagon mieszka w duej kamienicy nieopodal dawnej cerkwi. Robi pomiary w terenie i nie ma go w domu. Synagoga tu wysza ni katedra, a zbr ewangelicki jest jeszcze potniejszy. Dalej na pnoc ju Prusy, a za Narwi potne forty, podarunek od cara, ktre teraz bd broni nas. Tego jednak nikt nie powie, bo po tygodniu to my bdziemy w Krlewcu.
K. Wybranowski, Dziedzictwo, oma: Wydawnictwo Dobrej Ksiki, 1931. Nagrobek pukownika Tuchaczewskiego przetrwa czasy midzywojenne, Niemcw, Sowiety, jeszcze raz Niemcw i czasy Polski Ludowej. Zburzony pod budow kocioa w roku 1981.
14
13
07.05.2013 13:05
134
JULIAN
Kiedy mwilimy o naszej wycieczce, odezwa si czarnowosy Julian. Jest nadziej Borsuka, u ktrego robi magisterium. Julian zna Ostrw Mazowieck, a szczeglnie wjazd do niej od szosy raskiej. Zakrt w kierunku Warszawy jest ostry, to niemal nawrt, ale autobus wjeda agodnie w Warszawsk w kierunku Rynku. Tam Hersiek nabiera nowych pasaerw. Julian bywa co roku u bogatych Perkalw w jednym z miasteczek w Puszczy Biaej. Ma doskona pami topograi. Opowiada dokadnie o ukadzie ulic. Ciekawe s tam rzeczki mwi ktre pyn ku niedalekim rdom, bo Ostrw ley na dziale wodnym. W jego sowach daje o sobie zna jego pasja geometryczna, ktra wkrtce znajdzie swoje ujcie, kiedy po magisterium jak artuje zostanie prawdziwym geometr, tym od mierzenia ziemi. W czasie prac polowych znajdzie wtedy czas na problem Borsuka15. Brzmi w tym jaka melancholia, obca na przykad Samuelowi. Julian przypomina mi z usposobienia Begagona, chocia zewntrznie nie jest do niego podobny. Postaw ma suszn i gos tubalny. Borsuk ma swoj grup zdolnych studentw. yj w wymiarze trzy i wyszych. Zaglda tam i Eilenberg, ale jego stosunki z Borsukiem s specjalne, prawie koleeskie. Jest tam Sergiusz Fiedia, Rywkind, absolwent z Wilna, razem kilka osb, a ostatnio doczy Knichal, przysany do Borsuka z Brna. Mwi, e nie chc zajmowa si Casimirowsk topologi kontinuw nieprzywiedlnych i teori rozkadw pcigych. Rywkind czytuje regularnie Izwiestija Akademii. Urodzi si w Rydze. A skd jest Sergiusz? Mwi, e Topologie Casimira doczeka si kiedy oprawy w czarne okadki ze zoconym literami i bdzie stawiana na pkach jej wyznawcw jako nagrobek topologii polskiej. Staram si zapozna z topologi kombinatoryczn. Ale jestem czowiekiem paszczyzny. W przestrzeni czuj si niepewnie. Przestrzenny solenoid jest dla mnie wystarczajc trudnoci. Pozbywam si tych trudnoci, arytmetyzujc aproksymacje. Wierz, e Julian upora si z problemem Borsuka. Czy widzi jak Borsuk, w wymiarze cztery? Ostatnio referowa o spleceniu brzegu wstgi Mbiusa z jej osi symetrii. Juliana widuje si u Loursa z Hart15
W listopadzie 1939 roku Julian Perkal by wieziony przez Niemcw w konwoju ciarwek wanie ulic Rask i nie mia wtpliwoci, e wybior oni ostry zakrt w kierunku lasw, w ktrych kilka dni przedtem wymordowali ydowsk ludno Ostrowi. Wtedy przez chwil przestanie go owieca reektor z jadcej za nim ciarwki. Wwczas wyskoczy. Udao si. Do sabo jeszcze wtedy strzeonej wczesnej granicy na stron sowieck byo niecae trzy kilometry. Problem Borsuka rozwiza i referowa na posiedzeniu PTM we Wrocawiu [nota w Colloquium Mathematicum, 1 (19471948), nr 1, s. 45)] w roku 1947, ale nie opublikowa. Zajmowa si zastosowaniami matematyki w rolnictwie. Ocala te Rywkind, po wojnie w Instytucie Pedagogicznym (Piedagogiceskij Institut) w Grodnie, autor ciekawych 300 zada.
07.05.2013 13:05
135
manem i Supeckim. Nigdy tam nie byem. Z kolegami z seminarium widuj si przelotnie, przewanie zamieniam par sw przy spotkaniu na miecie. ycie kawiarniane jest mi nieznane. Tam siaduje sama lewica.
MOSKWA 1935
Musz spotka si z Wundheilerem, eby zapyta, jak byo w Moskwie. Z Borsukiem nie jestem a tak zaprzyjaniony, by mi odkry niedyskrecje. Syszaem, e Casimir chcia tam koniecznie zwrci na siebie uwag ku irytacji Wacusia, ktry swj pobyt potraktowa biernie. Zajmuj mnie kontinua pokrewne z odcinkiem. Idea jest u Aleksandrowa w jego Gestalt und Lage, ale przypadek szczeglny pokrewiestwa z odcinkiem zasuguje na specjalne potraktowanie. S spaszczalne, to wida. S nieprzywiedlne midzy dwoma punktami16. Ale ktrymi? W kontinuum tamowym to byaby dobra nazwa nierozkadalnym, tym ktre zbudowa Janiszewski i ulepszy Knaster, jeden z tych punktw jest oczywisty. Rzecz sprowadza si do znalezienia drugiego. Ale w kontinuum dziedzicznie nierozkadalnym Bronisawa punkty s jakby nierozrnialne. Czyby byo jednorodne? Oni to jest Bronisaw z Casimirem zapytywali o to, ktre spord kontinuw paskich s jednorodne. Potem powtrzy pytanie Mazurkiewicz, z hipotez, e jednak tylko okrg. W przestrzeni jest inaczej. Tam kontinuami tamowymi jednorodnymi s solenoidy. To jest duy program. A jeszcze to ju mj konik wsplny model dla kontinuw tamowych. Powinien istnie, w przeciwiestwie do spiral, ktre s prawie przestrzenne, wielka jest wrd nich rnorodno i dlatego nie maj wsplnego modelu. Istnienie punktu staego przy odwzorowaniach kontinuw tamowych w siebie jest oczywiste, nie warto myle. Czy zd do jesieni? Brakuje wypracowanych poj, Aleksandrow pisze rzeczy wielkie, ale bardzo nieprzejrzycie. Wika si w aproksymacje sympleksami, a tu jednak warto by si utrzyma w konwencji mnogociowej. Mazurkiewicz twierdzi, e to jest ta najwaciwsza konwencja, inne s przejciowymi rodkami. To nasza warszawska idea. Ulega jej nawet Borsuk.
ZARANKIEWICZ
Mistrzem tej konwencji jest jednak nie Casimir, ale sporo modszy od niego Zarankiewicz. Piknie wykada, a w dostrzeganiu eleganckich detali jest niedocigniony. Moore dowid, e jeli kontinuum ma dokadnie dwa punkty, ktre go nie rozspajaj, to jest topologicznie odcinkiem, a Zarankiewicz dosta t sam tez przy zaoeniu, e wrd par jego punktw jest
16
Waraszkiewicz nie da dowodu. Chodzi o twierdzenie R.H. Sorgentreya, 1946.
07.05.2013 13:05
136
dokadnie jedna, ktra nie rozspaja. To jest bardzo subtelna rnica. Z twierdzenia Moorea nie wynika twierdzenie Zarankiewicza, dla ktrego trzeba cakiem innego dowodu. T swoj prac wszed w towarzystwo najlepszych topologw. Teraz pokaza twierdzenie o parasolach, przeniesienie twierdzenia Moorea o literach T poza paszczyzn, ale to nie jest ju tak rewelacyjne. Take twierdzenie o trzech kontinuach i trzech obszarach, ktre wydaje si kalk zadania o trzech domkach i trzech studniach. Naley do trjki modych nowoczesnych, ktrej patronuje Bronisaw. Co do liter T, to pi lat przed Mooreem ogosi je w Taszkiencie niejaki Komarewski17. Syszano o tym w Moskwie od Rosjan.
BORSUK
Borsuk dwa lata temu wrci od Hopfa. Dowid twierdzenia w jego stylu. Ale pojecha do Lwowa i tam sprytny Ulam ubra mu twierdzenie w tak atrakcyjn form, e musia si nim z Ulamem podzieli. Zreszt twierdzenie ma jeszcze inn form o pokryciach sfer, znan od Lusternika i Sznirelmana. Czy Borsuk dobrze zrobi, wchodzc na cudzy teren? Jest chorobliwie niemiay. Wszyscy wierz w Casimira, a w Borsuka podobno niekoniecznie. Bronisaw mwi, e mimo to Borsuk da sobie rad. Ma wyobrani geometryczn, nie boi si trzeciego wymiaru, do ktrego my na seminarium Knastera nie wkraczamy. Trzeci wymiar jest wysokim progiem dla geometrw i topologw. Borsuk po tym wypadzie do Lwowa duo rozmawia z Mazurkiewiczem. Interesuje ich odstp Hausdora i przestrzenie zoone ze zbiorw. Znajomo tych rzeczy bdzie niedugo koniecznoci dla topologa, ale systematyczne zajmowanie si nimi jest nuce i mao atrakcyjne. Ale Mazurkiewicz ju wiele razy w nieatrakcyjny sposb robi rzeczy wane, chociaby te jego funkcje rniczkowalne z pantachicznie rozoonymi przedziaami staoci. Pantachicznie znaczy wszdzie gsto. Potem zainteresowa si tym uzin. Dlaczego Wacu nie przeforsuje swojej oceny i nie powie, e Borsuk jest dobry. W swoim czasie nie powiedzia, e Saks i e Zygmund. On dobrze wie, jak jest, ale na jego opini nakadaj si jakie inne racje, zbyt wielostronne, by je rozumie. Atakuj Mazurkiewicza, co jest nietrudne, bo jest dziekanem i ma szorstkie obejcie, ale on jeden systematycznie cignie ca nasz topologi.
17 W czasach midzywojennych w Polsce Komarewski mg by znany jedynie z zasysze. Z twierdzenia o trjnogach literach T korzysta, jako z twierdzenia Komarewskiego, A.S. Kronrod (1950).
07.05.2013 13:05
137
BRONISAW
Bronisawowi udao si zrobi znowu du rzecz. Poda przykad kontinuum nieprzywiedlnego midzy dwoma punktami, majcego rozkad na warstwy o rednicach nie mniejszych ni 1, ktre tworz rozkad cigy, tj. zbliaj si jedne do drugich w sensie dystansu Hausdora. Konstrukcja wyglda na poprawn, ale jak wygldaj warstwy, ktre nie s ukami, a dochodz po domkniciu? Powinny by nierozkadalne. A wic wszdzie wok kontinua nierozkadalne the ux nature of all things everywhere jak mawia Barrow, co wyczytaem w skarbczyku Webstera. Tymczasem nie wszystkimi kontinuami nierozkadalnymi moe pyn strumie. Po dziedzicznie nierozkadalnym nic nie jest w stanie pyn, bo nie ma w nim ukw. Wyglda na sztywne dla ruchu i niemal sztywne dla homeomorzmw. A jeszcze nie tak dawno zdawao mi si, e to ono mogoby by jednorodne. To intrygujce. Bronisaw ma nadal jakie kopoty, ktre nie pozwalaj mu na systematyczne zajmowanie si matematyk. Potra sypa anegdotami w rozmowach, lepszymi ni te, ktre sprzedaje Sonimski. Mwi, e od Sonimskiego rni go wanie to, e ich nie publikuje. Podobno si znaj. Nie chciabym jednak w to wchodzi. To si dzieje gdzie daleko w wiecie kawiarnianym. Knaster lubi lokowa si swoimi anegdotami w tamtym wiatku, ale inni twierdz stanowczo, e raczej tam nie bywa, prowadzc domowy tryb ycia. Jest mem swojej ony, ktra jest jak gwiazd w tym wiatku18. Przez kilka lat przebywa za granic, ale gdzie nie opowiada. Ma sabe zdrowie, podobno malaria jeszcze z lat wojennych. Jest nerwowy. Duo pali, papierosa odpala od papierosa i palce ma ciemne od nikotyny. Podobno knaster to rodzaj lichego tytoniu. Potra z tego artowa. Nie stroni jakoby od kawaw ydowskich, ale nie przy nas.
WIDMO DARWINA KRY PO EUROPIE

Rozmawiaem wczoraj dugo z Knastrem. Nie da si teraz w adnej rozmowie omin wojny w Abisynii. Ta wojna zburzya wszystko, w co dotd wierzyem. Italia bya dla mnie wzorem. Prbowaem tumaczy Itali19, e jako duy kraj chciaaby wypenia misj cywilizacyjn na terenie ju jej w pewien sposb przypisanym. Bo c lepszego robi Anglia i Francja?
Maria Morska, ona Bronisawa Knastera, zmara w roku 1945. Obecna w licznych pamitnikach bohemy warszawskiej, m.in. w pamitniku Anny Iwaszkiewiczowej. 19 Italia t nazw Woch lansowano w drugiej poowie lat trzydziestych. Nazw Wochy, od niemieckiego Welchen, uwaano za umniejszajc. Jest to niezbyt pochlebna nazwa, jak Niemcy okrelaj narody romaskie na poudnie od swoich granic. Po podboju Abisynia przesza w Etiopi, a Wiktor Emanuel krl Woch zacz uywa tytuu cesarza.
18
07.05.2013 13:05
138
To pan nie wie, co to jest faszyzm? wsiad na mnie. Wiedziaem dobrze jak mi si zdawao czym jest faszyzm, bo przydaaby si u nas tego typu sanacja i planowanie, ktre zrobiyby z Polski mocarstwo. Czy pan nie widzi, e Mussolini ma wygld idioty, a jeli pan tego nie zauway, niech pan pjdzie na lm z Dymsz! Przyznawaem racj Knastrowi, bo sam te nie lubiem tego grymasu u Duce, a pochwaa Mussoliniego jako osoby zgasia nieco mj zachwyt nad wietn ksik Carrela20, ktr chciabym nazwa ksik mojego ycia. Jest pan przeciwko bolszewizmowi, a nie zauwaa pan, e te wszystkie ruchy ubierajce si w hasa niesienia cywilizacji, faszyzm, narodowy socjalizm, bolszewizm, a nawet instytucjonalny katolicyzm niech pan si wczyta w tego swojego Carrela wywodz si z jednego pnia, z ateistycznego darwinizmu. Czy nie zauway pan, e ydzi przeladowani przez Hitlera wcale nie atakuj jego ideologii? Pan te tego nie robi. My na t sam mod organizujemy, jeli ju nie bojwki, to przynajmniej harcerzykw. A wszyscy razem wzici studiuj stare metody jezuitw. Sysza pan przecie o jezuickim totalitarnym pastwie w Paragwaju? To moe od nich, a nie bezporednio od Darwina, dostali zacht Badoglio i Graziani, by bombardowa Addis Abeb i w ten sposb ucywilizowa Abisyczykw. Dostali przyzwolenie dla swoich instynktw zabijania i oczyszczaj pole jak ogrodnik. Niech pan si przypatrzy ich twarzom na znaczkach pocztowych, na ktrych jest Wiktor Emanuel w roli imperatora. Nie baczc na mieszno, ci znani mi z poczciwoci Italczycy wcielili si z dnia na dzie w bezlitosnych Rzymian! Po Nietzschem, ktry odway si zapisa bez ogrdek skryte myli Darwina, ju wiat nie jest ten sam. Bolszewizm tym wyrnia si wrd ludobjczych ideologii, e izolowa si i potra skutecznie ukry swoje praktyki, ubierajc darwinowsk ideologi w ideologi walki klas, a wic walki o klas robotnicz, tpic pod tym przypadkowym hasem wszystko, co nie pasuje do utopii wymylonej przez Trockiego. Bez znaczenia jest to, e robi to Stalin, jego wrg. wiat jest ogarnity wspln psychoz walki o przestrze yciow. Wierzyski, ten pana ulubieniec, przysya korespondencj z Niemiec publikuje mu to Ikac ze sowami zachwytu nad Hitlerem i jego autostradami. Nie wiem, czy pan czyta naszego Korczaka-Goldszmita. On te organizuje dzieci na ten sam wzr. Zachwyca si kolonizacj Palestyny. Wyjeda, by to zobaczy. Jego Krl Maciu Pierwszy to totalitarna utopia zakamuowana mylcym opini infantylizmem.
Alexis Carrel (18731944), autor ksiki Czowiek istota nieznana (wyd. polskie: prze. R. witochowski, Warszawa: Biblioteka Wiedzy, Trzaska, Ewert i Michalski, 1935), laureat Nagrody Nobla (1912) w zakresie medycyny, po wojnie przewanie w prohibitach. Stawiajc czowiekowi wysokie wymagania moralne, ksika Carrela, napisana w niezrwnanym stylu, bya dla pokolenia midzywojennego ksik kultow. Niezrozumiae sympatyzowanie z woskim faszyzmem i pniejsze zrozumienie okazane Ptainowi rzucaj cie na bilans dokona Carrela.
20
07.05.2013 13:05
139
Zastanowio mnie to, e Bronisaw postawi w jednym rzdzie z hitleryzmem ydw z obu miertelnie zwalczajcych si obozw, syjonistw i bolszewikw. Korczak jest syjonist. Burstin bolszewikiem. O Wierzyskim mwi, e yd. Chciaem kiedy ostro zareagowa na t kalumni, nie baczc, e to byby peny pure nonsense! Zreszt arliwszego patrioty polskiego sobie nie wyobraam. A katolicy? To wydawao mi si absurdalne. Knaster musia si jak to on zagalopowa. Ale ja znaem wtedy jedynie katolicyzm ludowy, z Matk Bosk, witym Rochem i z kwiatkami na Boe Ciao. W istocie czuj to samo, co Knaster i to, co wszyscy. Wojna si faktycznie zacza. adne tumaczenia nie potra zakry tego, e w Abisynii ludzie zabijani s jedynie z tego powodu, e s sabi. S fanatycznie przywizani do swojej ojczyzny, ktrej tradycja jest starsza ni rzymska. Odczuwam bl niemal zycznie, kiedy sysz, e ich wojsko jest bose. Akurat wywietlaj lm Rok 2000. Wedug Orsona Wellesa wojna ma si zacz w 1940 roku, a na lmie wyglda niemal tak, jak to co przez radio mwi o Addis Abebie. Ten krl na progu paacu wyglda jak Hajle Sellasje. Chcc si uwolni od wywodu Knastra, mwi sobie w kocu, e to jest starsze ni darwinizm, bo przecie Darwina nie byo przy wyniszczeniu Indian. A moe to bierze si jeszcze od Mojesza i jego narodu wybranego, ktry wycina w pie ludy Ziemi Obiecanej. To, co si dzieje w Abisynii, nie jest wojn. To egzekucja. Tego my, Sowianie, nie potramy poj.
ZOWRBNY ROK 1935

Wrd ludu idzie wie o kocu wiata. S jakie znaki na liciach drzew, ktre w tym roku kn wczeniej ni zwykle. Modna jest melodia Jesienne re dostrajajca si do wydarze mijajcego roku. Koniec wiata ma si obwieci czerwon un na niebie i krzyem ognistym. Poddaj si tej wizji, mimo mojego uczonego chodu i nieskonnoci do wiary w rzeczy nadprzyrodzone. Bo czym rni si dziecinny lk przed kocem wiata od chodnego osdu, e w roku 1935 wiat znalaz si na rwni pochyej? Capstrzyk wieczorem 10 listopada gromadzi innych ludzi ni delada na 3 Maja. To nie jest wito inteligentw ani te generaw. Id onierze rezerwy z pochodniami. Id harcerze. Do modych sowiaskich wilczkw przemawia pukownik. Ten rok zacz si dla Sierpiskiego le te i z tego powodu, e runa jego idea Zjazdw Sowiaskich21. Nie pojecha do Pragi, a jego odczyt wygosi ech. Wacu jest pastwowcem i nie mg wyama si z oglnego frontu bojkotu. A wie, e dla nas Jarnik jest waniejszy ni Veblen. Naszej
W roku 1929 odby si w Warszawie I Zjazd Matematykw Sowiaskich. Na II Zjedzie w roku 1935 w Pradze matematycy polscy byli nieobecni. Trzeciemu Zjazdowi przeszkodzia wojna.
21
07.05.2013 13:05
140
matematyki nie sta na odwracanie si od krajw naszego poudnia. Oczywicie, Jarnik zrozumie Sierpiskiego, znajc wag spraw pastwowych. Wie te, e trzeba si popatrze krytycznie i na siebie. Czym innym jest czeska poprawno w relacjach z Sowietami, a czym innym irt, w istocie bardziej rusolski ni probolszewicki. Oni tam maj w Pradze bolszewick pit kolumn, a jest ni kolonia biaych ocerw zorganizowana w autonomiczne wolne miasto z wasnym uniwersytetem22. Sucham teraz radia codziennie. Nie mam odbiornika lampowego. Mnie cakowicie wystarczaj krysztaki, ktrych sekrety poznaj. Dla mnie jako podchorego 18 PAL udzia w wojnie ju si zacz. Przygotowujemy si do niej we wszelkich umiejtnociach, aby da z siebie wszystko. Doskonalimy si w swoich zawodach. Nie moemy by mniej profesjonalni ni inni. Jestemy coraz lepsi w sporcie. Przelatujemy Atlantyk. Niedugo bdziemy w stratosferze. Mamy pikne znaczki pocztowe. aden drobiazg nie bdzie w przyszoci niewany.
PAN WITOLD
Pan Witold opowiada mi, e w Instytucie Lotnictwa spotyka zapalecw inynierw, ktrzy bezbdnie, bez oblicze matematycznych, potra zaprojektowa skrzydo samolotu. Jest to bardzo wymylna kratownica, w ktrej poszczeglne prty powinny by minimalnie obcione. Obliczenia teoretyczne potwierdzaj ich projekty. Pan Witold robi doktorat u Wituszyskiego, razem ze Stanisawem Wigur, stosujc w teorii funkcji analitycznych waciw im topologi kuchenn, jak mwi. Instytut Aerodynamiki, mieszczcy si niedaleko od nas, na Koszykowej, toleruje z yczliwoci to jego hobby. Zazdroszcz mu, e moe swoje umiejtnoci wykorzystywa rwnie dla rzeczy istotnie wanych. Ma pogodne usposobienie, wietnie zna histori, przy tym na swj oryginalny sposb. Uwielbia Sasw, ktrzy mieli nadziej zrobi z Polski mocarstwo. Niech pan popatrzy na Warszaw. To, co w niej czego warte, to po nich. Gdyby panowali dalej, Warszawa pobiaby rozmachem Berlin i Pary. Stworzyliby Akademi i oni zaprosiliby Eulera, a nie caryca Katarzyna23. A jak Polacy ich kochali! Tak myl, suchajc pana Witolda ten olizgy mitus24, ktry z aski carycy obj miejsce po Sasach, poprzesta na zbudowaniu sobie paacu w azienkach i na obiadach czwartkowych zamiast Akademii. Znajduj si podobno ju jego obrocy. Pan Witold tak ostro nie myli. Ma dziwne nazwisko, jakby francuskie. A moe saskie?
22 Biali Rosjanie zorganizowali si jako spoeczno w Pradze, z wasn owiat i uniwersytetem z wydziaami humanistycznymi i prawa. 23 Katarzyna I ona Piotra. 24 A. witochowski, Genealogia teraniejszoci, Warszawa: Rj, 1936.
07.05.2013 13:05
141
Jak genialn prac o ruchu cieczy idealnej drukowa w Mathematische Zeitschrift. Doktorat, z funkcji analitycznych, by w istocie prac o znaczeniu topologicznym, w ktrej pokaza, jak budowa odwzorowanie peanowskie uku na obszar, wykorzystujc pewn funkcj Pompeiu, ktr mona znale u Zorettiego. Ale nie publikowa tego w adnym z czasopism, poprzestajc na powielanym tekcie w Towarzystwie Naukowym Warszawskim. Nie opublikowa te swojej pracy o pochodnej symetrycznej. Jego ide wykorzysta mody Charzyski, rozbudowujc temat. Teraz pan Witold mwi, e zawiesza matematyk i zajmie si wycznie lotnictwem. Coraz czciej api si na tym, e moe nazbyt dociekam sowiaskoci. U pana Witolda nazwisko widz w formie Volibnaire. To prawdopodobne, bo wielu onierzy napoleoskich wolao nie wraca do nieprzyjaznej dla nich Francji.
KONFLIKTY
Podziwiam biaych Rosjan i ukraiskich ocerw Petlury. To prawdziwa elita i wobec nas lojalna, niepodobna do Rusinw we Lwowie. Zreszt, wywodz si przewanie z Kijowa. To, co si rozegra w niedalekiej przyszoci, to ktra z kolei powtrka Grunwaldu. Jerzy Popruenko piszcy si w Fundamenta jako G. Poprougenko nas nie uwielbia, ale moemy na niego i dalekich sowiaskich wychodcw liczy. Nie moemy by obojtni na to, jak zachowaj si wtedy prawdziwe nasze mniejszoci. Problem polsko-niemiecki jest jednowymiarowy: kto kogo? Ale ju polsko-rosyjski ma tych wymiarw kilka. Wacu jest zyty z Rosjanami, czy to jako ucze Woronoja, czy jako przyjaciel uzina. Chocia bolszewicy s dla niego czym innym, to jednak Wacu nie robi rnicy midzy nimi i biaymi, jeli chodzi o polityk pastwow. Wobec nas s jednoznacznie okreleni. Inaczej widz to rusole, tacy jak kiedy mj ojciec i wuj Tomasz, ale s oni obecnie ju marginesem. W porwnaniu z tym problem ydowski jest nieskoczenie wymiarowy. Wedug teorii pewnego znanego mi studenta, z ktrym niedawno rozmawiaem w klubie, Polska to pastwo szlachecko-ydowskie. Nie chodzi mu o kabaretowy duumwirat WieniawaSonimski na szczytach bohemy warszawskiej, chocia ten ukad jest moe jednak odbiciem czego, co ma miejsce w orbicie ludzi wpywu. Nie ograniczabym tego zjawiska do Polski. U Niemcw na szczytach nauki symbioza jest pena. Czym Niemcy ich wrd siebie wyrniaj? Dla nas Kronecker, Pringsheim, Hausdor, Weyl czy Hilbert s prawdziwie nierozrnialni. Dopiero Minkowski z racji wschodniego, jakby naszego, nazwiska, no i Einstein z racji otwartych syjonistycznych deklaracji. Ale i on wobec Sowian jest najzwyklejszym niemieckim nacjonalist. Swoim nieodpowiedzialnym zachowaniem narobi sobie biedy i u Niemcw.
07.05.2013 13:05
142
U nas Tarski obnosi si z rzekomym przeladowaniem. Nie chciano go w Tyisie, wic uda si w przeciwn stron, bo u nas nie chce go zna nawet stary Tarski. Wyglda na kosmopolit, w odrnieniu od Edwarda i Saksa, ktrzy nigdzie nie pojad. S wronici w sprawy polskie. Saks jest lewicowcem, ale naszym. Jest w redakcji Robotnika. Bra udzia w Powstaniach lskich. Ale ju nie Chaim Chojnacki. On, podobnie jak Korczak, jest syjonist. Gdzie umieci Casimira? Co ma on wsplnego z Rajchmanem? Ten wraz z Lindenbaumem walczy o Nobla dla von Ossietzkyego25. Przypominam sobie nasz wyjazd do omy, gdzie nawet nie zapytali o Wajsberga. Take Edward. Pomimy ju to, e nie widz ladu wsplnoty z Herkiem z Ostrowi, ktry nam pilnowa samochodu, kiedy poszlimy na spacer. Ile tu wymiarw! Nasi ydzi nie s ju od jakiego czasu bezbronni jak par jeszcze lat temu. Ju Hapoel nie przegrywa 12:0 z Rezerw. Ostatnim razem omale nie wygrali. Chaim tego dnia by wprost rozpromieniony. Gdyby wszyscy oni byli tacy jak Bronisaw, nie byoby problemu. Borsuk patrzy na ten problem jak due dziecko, bo widzi przede wszystkim Bronisawa. Nie widzi wszystkiego, nie musi przeciska si przez ich krzykliwy tum, nie widzi, jak s silni, kiedy s razem. Patrzy na to przez pryzmat dawnej szlacheckiej utopii. Jaka przyja czy go z Wawelbergiem z Radachwki.
FRITZ ROTHBERGER
U Sierpiskiego widuje si modego sympatycznego czowieka z Wiednia o wyranej semickiej urodzie. Fritz jak go nazywaj mwi dobrze po polsku26. Ma jakie rewelacyjne wyniki w czystej teorii mnogoci, dalej idce ni te, ktre mia Hausdor. Chciaby zosta w Polsce. On widzi jej same dobre strony. Prawdziwe pieko pozna w Wiedniu, ktremu nie trzeba byo Hitlera, by byo hitlerowskie27. Trzeba zrozumie naszych studentw, ktrzy powinni si czu na pierwszym miejscu w kraju, za ktry bior odpowiedzialno. Pisudski nie widzia problemu, by za wielki i w jego czasach wydawao si, e zaatwi problem symbioza wyksztaconych ydw ze szlacht. Racj mgby mie wic HenChodzi o apel Gosu Wspczesnego o pokojow Nagrod Nobla dla Carla von Ossietzkyego. Fritz Rothberger uchodca z Wiednia przebywa w Warszawie co najmniej przez rok 1938, wsppracujc z Sierpiskim. Jeszcze przed wojn wyjecha do Kanady. By na kongresie w Helsinkach w roku 1978 i rozmawia po polsku. Jego praca z Colloquium Mathematicum 17 (1967) nawizuje do problemu Witolda Wolibnera z wczeniej wspomnianej jego pracy midzywojennej. 27 Bdcy u schyku ycia Kazimierz Chdowski odwiedzi Wiede po dwudziestoletniej niemal tam nieobecnoci. Zauway nieoczekiwan zmian w nastrojach ulicy. By to wybuch ksenofobii skierowany rwnie przeciwko Czechom. Te wiedeskie wydarzenia brzmi jako grone memento w ostatnim rozdziale jego Pamitnikw. Byo to, zanim jeszcze w Wiedniu zamieszka mody Hitler.
26 25
07.05.2013 13:05
143
ryk, ten napotkany kiedy mody student, jeliby nie to, e wiat od kilku lat szuka prostszych rozwiza. Hen jako ydowski inteligent prawdziwych antysemitw spotyka dotd wrd ydw, w labiryncie ich uwikanej socjologii.
HABILITACJA
Miaem trudn habilitacj. Casimir zaczepi mnie o dowd istnienia kontinuum uniwersalnego dla kontinuw tamowych. Mwi, e moje kryterium wydaje si dziaa dla wszelkich kontinuw, a wrd nich jak sam dowiodem wsplnego modelu nie ma. Czepia si te nieprzywiedlnoci, bo przecie jeli kontinuum jest nierozkadalne, to tych trzech podkontinuw z mojego dowodu nie ma. Podobnie na uku prostym. Borsuk uwaa, e rozwinem pikn teori, ale ju poza posiedzeniem. Pniej ju Bronisaw zapyta mnie, czy jego kontinuum dziedzicznie nierozkadalne nie jest aby tym wsplnym modelem? Szefowie byli jakby zmczeni, ale gratulowali mi szczerze. Dickstein prosi, eby si nie spnia z publikacj w Wiadomociach. Zrobiem w tej pracy28 dopiero wstpny krok do tego, co mnie interesuje najbardziej. Dowiodem, e kontinuum jednorodne paskie nierozkadalne ukowe (tj. takie, e podkontinua waciwe s ukami) musi mie punkty powrotu (oczywicie wszdzie). Widz w tym pierwszy krok do potwierdzenia swojej hipotezy o ich niejednorodnoci. Referowaem to ju na posiedzeniu Towarzystwa.
DEPRESJA
Podobn depresj odczuwaem po doktoracie. Spirale, ktre wtedy zbudowaem, to rzeczywicie adna rzecz. Ale kiedy si co takiego zrobi, to przychodzi lk o nastpny krok. Powinien by lepszy! Bronisawowi nie udao si zrobi lepszej pracy od swojej pierwszej. T jedn prac wszed do topologii, a potem ju mia przed sob cian. Ale ja po spiralach miaem jeszcze przed sob problem Hahna, tak jakby za jednym zamachem. Idea kontinuw tamowych przysza od Aleksandrowa. Jeszcze za mao znam jego metody. Zabrako mi odwagi, aby zaatakowa problem ich jednorodnoci. Papier ley na stole, ostrz owek, mam gotowe pierwsze fragmenty nowego pomysu, ale nie decyduj si nawet na pierwsze zdanie. Mimo e rzecz nie jest obmylana do koca, zaczynam pisa. Syszaem, e to jest metoda. Ale po pewnym czasie pisanie si zacina. Widocznie to nie jest metoda.
Praca habilitacyjna nosia tytu O pokrewiestwie kontynuw. Opublikowana w Wiadomociach Matematycznych 24 (1936), s. 156. Dotd nie jest przeczytana krytycznie.
28
07.05.2013 13:05
144
Postanowiem odrobi zaniedbania i przez rok nie wychodziem z czytelni na Oczki. Bronisaw nie czytuje prac. Jest amatorem w topologii. Mazurkiewicza nie warto pyta, bo wie tylko to, co jest na jego ciece. Reaguje przede wszystkim na osobliwoci mnogociowe Wacusia. Topologia na wiecie nigdzie nie idzie tak wsko jak u nas. Tam, gdzie matematyka ma stare tradycje, topologia nie ogranicza si do metod kuchennych chocia pan Witold mwi, e na paszczynie niczego wicej nie trzeba. Tymczasem, aby wyj chocia o jeden wymiar wyej, trzeba rozwin metody symplicjalne. One s ju chlebem codziennym w topologii amerykaskiej i sowieckiej, a Niemcy poczyli topologi z teori grup. Taki na przykad Sperner. W jego lemacie nie ma nic z teorii grup, ale trzeba j byo zna, by zauway kombinatoryczn sytuacj... Ju po pierwszych dniach na Hoej wyjaniem sobie, dlaczego obcy autorzy z tak rezerw odzywaj si o odkryciu przez nasz trjk dowodu Fixpunktsatzu. Co dorzucili do Spernera? Przepisali od Spernera niemal dosownie jego lemat o wymoszczeniu i nie zmieniajc niemal litery jego lemat kombinatoryczny. Aleksandrow, skrpowany przymusem natury chyba towarzyskiej, wspomina ich w Fussnocie w swojej Topologie I. Tymczasem Casimir obnosi si z odkryciem. Mazurkiewicz ma tyle twierdze, e moe nie zauway, e dopisano go do wspautorstwa. A Bronisaw? On jakiego dowodu mnogociowego naprawd szuka jeszcze na I Kongresie Sowiaskim w Warszawie. To on znalaz go u Spernera, ktry tej kropki nad i jak jest punkt stay nie dostrzeg29. Naley opanowa metody. Nasza topologia jest zbyt amatorska. Nie da si wyj w wielki wiat z operacj domknicia i z kontinuami nieprzywiedlnymi. Borsuk i Samuel te to wiedz. Zarankiewicz od topologii odchodzi. Ma jakie twierdzenia z teorii liczb i z teorii grafw. Mwi, e w topologii problemy mona policzy na palcach, e w teorii punktw staych i antypodyzmu tam gdzie Borsuk pywaj stale te same trzy ryby. Depresja nie mija. Rzadko przychodz na seminarium Bronisawa i mao spotykam si z ludmi. Nie chc si tumaczy. Mazurkiewicz tylko raz zapyta wprost, co si stao. Powiedziaem, e chc od topologii odpocz. Pewnie wie, o co chodzi, bo on tego te ma dosy. Rozmawia ju tylko z Borsukiem. Przyszed do niego student znam go, to Zahorski z pyskiem, e nie da stypendium jakiej ydwce. On jest socjalist krzycza i zorganizuje bojkot dziekana. Nie dziwi si Mazurkiewiczowi, e ju tego nie wytrzymuje. Zahorski jest pasjonatem, rwnie w matematyce.
29
Celem pracy Spernera tj. wnioskiem z lematu byo twierdzenie o zachowaniu obszaru.
07.05.2013 13:05
145
SUPECKI
Mazurkiewicz nie jest w Warszawie samotny. Obok Sierpiskiego jest tradycyjnie nastawiony Leniewski, ktrego ciekawie si sucha, ale nie na wykadach a widziaem niestarte tablice nic oprcz formalizmu nie ma, mimo e jak si mwi idea jest jasna. Wyda swoje Podstawy oglnej teorii zbiorw jeszcze w czasie wojny w Moskwie. Jest przeciwnikiem punktowej budowy przestrzeni. Powouje si w tym na Arystotelesa. Terminem pierwotnym jego mereologii jest cz caoci. Tylko dlaczego taki racjonalny pomys ma takie monstrualne wykonanie na ktrym wykadzie pojawia si teza 106. Jurek Supecki mwi, e to trzeba przetrzyma, bo w tym jest wielki sens. Widzi sens rwnie w czystym rachunku kwantykatorw, w kadym razie go szuka. Jest nominalist, ale nie wiem, co to znaczy. Supecki nie okazuje wyszoci wobec tych, ktrzy tego nie wiedz. Czego jednak szuka w swoim formalizmie Casimir? Zacz od zaoenia, e istnieje co najmniej jeden zbir. Samuel si z tego mieje, ja mam jednak tego do. Musz wej w jak bardziej racjonaln matematyk. Czy powinno si pozwala na zajmowanie si takimi scholastycznymi dyskusjami, ktre musz wpywa take na psychik? Zbiory u Casimira s czyste, wzite wprost z jego aksjomatyki. Nie s zbiorami jabek ani gruszek. Kiedy pyta Wacusia, czy istniej zbiory, to odpowiada: jedni mwi to, a drudzy tamto.
FATALNE EMOCJE
Do tej pory nie mog zapomnie, co si przydarzyo Z. Siadaa ju od dawna gdzie w ktku sali, a nagle ten jej referat! Odkrya nowe zbiory niemierzalne, mwia o nich pena euforii i nagle zamilka. Edward to przeczuwa. On zreszt te miewa jakie stany podniecenia wywoane matematyk i zalecono mu utrzymywanie dystansu do problemw. Piknie i elegancko wykada, ale wida, e emocje, ktre przy tym przeywa, drogo go kosztuj. Z. powinna si zdystansowa od matematyki. Przychodzi nadal i jest na zmian apatyczna i agresywna. Moim zdaniem zaszkodzia jej jednowymiarowo zainteresowa. Kiedy si idzie przed siebie po jednoznacznie wytyczonej drodze, to ktry krok na niej musi by ostatni. Powinno si mie wiele zada. Kobiety maj od natury co najmniej jedno dodatkowe zadanie i mog traktowa matematyk jako dodatek do ycia. Na drugim biegunie widz Mari Morsk, on Bronisawa, i to e zbyt adne kobiety nie mog by szczliwe. Myl te o zbyt zdolnych ludziach, ktrym talent wyznacza jednoznacznie ciek ycia. Nie myl, by mnie te to grozio, ale referuj w wielkim podnieceniu, co wywiera pewne wraenie na suchaczach. Mwi, e mam dar przekonywania.
07.05.2013 13:05
146
Ale wolabym pewno w dowodach. Po kadym dowodzie noc jest bezsenna i nazajutrz znajduj bd. Potem poprawiam i jest dobrze, ale nachodz nowe wtpliwoci. Dowd jest zmor, ktra nigdy si nie koczy. Wysiek przy obmylaniu rozwizania matematycznego wydaje si znikomy. Moemy obmyle dowd w tramwaju i zapisa tego samego wieczora, a potem i na cay dzie nad Wis. Nasi koledzy historycy nosz okulary i s bladzi jak mace. Ich si tam nie zobaczy. lcz nad ksigami i cigle notuj. Nas jednak trawi nerwy. Ile to razy zrywaem si w nocy, by sprawdzi, czy linia, ktra pojawia si w dowodzie, jest rzeczywicie kompozant. Okazuje si, e jest, ale ju nie mog zasn. Robi za duo bdw. Czasem gupich. To z braku dystansu. Zbyt duo spodziewam si po twierdzeniach w topologii. Niecierpliwie przeskakuj rozumowania, by mie jak najwicej hipotez. Niektre s zdradliwie proste. Wyobraam sobie sprawnego algebraika. Ten si nie pieszy, idzie od przerbki do przerbki i wszystkie s stuprocentowo pewne. Zapisuje jako twierdzenie to, co jest wygodnym przystankiem w rozumowaniu. Kombinacje algebraiczne (byle nie przy tablicy) nas uspokajaj, bo formalizm algebraiczny zastpuje du cz mylenia. W caoci algebry jednak si gubi. Nie wiem, jaka jest jej gwna idea. Chyba jej nie ma. Dlatego gubi si na wykadach z algebry, a niestety taki mam przydzia. Pan Witold mwi, e wyznacznik jest istot matematyki, z czym si zgadzam. Algebra ma jeszcze swoje Twierdzenie Zasadnicze, ale bez znaczenia dla niej samej. Jeli algebra miaaby by matematyk przyszoci, to jest to wizja fabryki. Waciciel bdzie zlicza punkty i paci za dowiedzione twierdzenia. Rwnanie za nas pracuje mwi ci od rwna. Bardziej prawdziwe byoby powiedzenie, e pracuj za nich pokolenia matematykw, ktre stworzyy im prne metody. To Newton i Euler za nich pracuj. Topologia jest moda, jej formalizm nie jest rozwinity. Bdzi si po niej nieokrelonymi wizjami, bo zbiory nie maj ksztatu, nawet kontinua. Ciki jest chleb topologa, mawia Henryk Majko30, wony na Oczki. Julian mwi, e odejdzie od topologii po doktoracie. Topologia jest dobra jako wejcie do matematyki. Jej problemy s nierozlege, wic nie wystarcz na dugo. Jest rzecz naturaln, e jako modzi zaczynamy od stumetrwki, ktrej kady z nas prbowa. Czy ten pulchny czarnowosy Julian te? Bo ja naprawd pamitam swoje 11.8 na setk. W wieku dojrzaym trzeba przej na dugi dystans. Nie musi to by koniecznie matematyka. Dla Stasia Sieczki topologia bya biletem wstpu do seminarium w Pocku. Zaintrygowaa go magiczna trjka w krzywej trjktowej Sierpiskiego. Spodziewa si, e jest uniwersalna dla krzywych rzdu 3.
30 Henryk Majko, wony w Seminarium Matematycznym na Oczki, a potem w Seminarium Matematycznym we Wrocawiu. Wspomnienie o nim pira Stanisawa Hartmana zamieszczone jest w Wiadomociach Matematycznych, 24 (1988), s. 227228.
07.05.2013 13:05
147
SCHOLASTYKA
Spdzam ju sidmy rok jako piknoduch. Bo czyme jest topologia i zbiory, jeli nie odrodzeniem scholastyki? Cantor tego nawet nie kry. Ale gdybym to powiedzia komu z naszych mnogociowcw, skoczyliby na mnie. Zapewne sami tak myl, ale nie pozwalaj nam tak mwi. We Lwowie sobie z nas artuj, a Steinhaus zna jakiego francuskiego Rumuna, ktry odkry traktaty scholastyczne przypominajce obecn topologi31 i co, co przypomina przekroje Dedekinda. U nas o tym mwi ksidz Salamucha, ale Kotarbiski potra urwa dyskusj nad jego odczytem, uwaajc temat za niepowany. Kiedy pierwszy raz zobaczyem ksik Wacusia w bibliotece na Koszykowej, mylaem, e to ydowska kabaa32. Grubo pisane alefy budziy nabony lk. Co mog znaczy twierdzenia o nich dla matematyki? Bo same w sobie s sprawdzalne. Po co pojawi si rachunek na liczbach pozaskoczonych? Wiem ju teraz, e o to nie trzeba pyta. To jest wiczenie mylowe, ktre moe kiedy zaowocuje mwi Bronisaw tak jak kiedy rachunek Levi-Civity u Einsteina. Nie prbuj nawet zaprzecza, bo pewnie i sam Knaster w to nie wierzy, a jako starszemu tak wanie wypada mu mwi. Zgadzam si, e powinno si kultywowa sztuki, tak jak pielgnuje si kwiaty w ogrodzie. Ale my w Warszawie mamy teori mnogoci zamiast matematyki, co gono wolno mwi tylko Rajchmanowi. Ju znam metody symplicjalne, odwzorowania w nerw pokrycia, Rechtfertigungsatz teorii wymiaru. Ale czy ta droga zblia mnie do matematyki uytecznej, takiej jak znaj pan Witold i Wundheiler i ktr stosuj w technice?
RZECZYWISTO
Materialnie jestemy biedni. Przemys wojenny dopiero budujemy. Elektrykacja ogranicza si do miast. Na wschd od Warszawy to ju nie s nawet miasta, tylko ulicwki miasta, wsie z ryneczkiem ydowskim porodku. Nie moemy na to zamyka oczu i oszukiwa si, e jest wspaniale. Konieczna jest przebudowa. Mwi jak bolszewik, ale to jeszcze nic: bo niektrzy mwi, e trzeba nam Hitlera. Racj ma Knaster, e bdc przeciwko, jestemy naprawd za. W Warszawie tu jestemy prawie niepotrzebni, w istocie pbezrobotni, bo co znacz te godziny wicze na politechnice
Mniej wwczas znany by zapewne Edward Stamm, nauczyciel polskich gimnazjw odkrywca traktatu De continuo Tomasza Bradwardinea z Oksfordu, arcybiskupa Canterbury. Edward Stamm, bardziej znany w wiecie ni w Polsce, zmar w czasie wojny w Wieliczce; B. Pabich, Edward Stamm (18861940) [w:] Matematyka abelowa wdwchsetlecie urodzin Nielsa Henrika Abela (18021829), red. W. Wisaw, Nowy Scz: PWSZ, 2004. 32 W latach, ktre opisujemy, byy to niepowane opinie studentw. Obecnie gotowi je wypowiada autorzy ksiek, np. A. Aczel, Tajemnica alefw, prze. T. Hornowski, Pozna: Rebis, 2002, ktrzy gotowi wyprowadza ca teori Cantora wprost z tradycji ydowskiej kabay.
31
07.05.2013 13:05
148
i we wszechnicy. Mwi si o uprzemysowieniu naszego centrum w widach Sanu i Wisy. Moja znajomo rwna tam si przyda, chocia tak naprawd naleaoby pracowa wprost dla wojska. Pan Witold nie ma sobie tego do wyrzucenia. Ledwie przeszy Mandukuo33 i Etiopia, a teraz mamy Hiszpani. Ta wojna jest dla nas bardziej zrozumiaa. Dziadek w 1926 roku uratowa nas na jaki czas przed zgni demokracj na mod francusk, ktra jednak u nas nadal marzy si niektrym. W Hiszpanii doprowadzia ona do anarchii i bezprawia w duchu wczesnobolszewickim. Wierzyski to doskonale opisa. Franco ju opanowa Salamank. To tylko krok do Madrytu, gdzie podobno sceny jak z Goi. Nie pojedziemy jednak broni Hiszpanii, bo waniejsze jest dopilnowa, by u nas nie doszo do takich jak tam koniecznoci.
BOLSZEWICY
Byem w Bielsku na swoich starych mieciach. Spotkaem Adolfa Wysockiego. Wrci tu po podchorwce. Nie ma staej pracy, ale ma dom i ogrd naprzeciw starego kina. Jest harcmistrzem i opiekuje si jedn z druyn. Tu na Kresach bolszewizm jest problemem ludowym. Nikt nie bawi si w rozrnienia midzy bolszewizmem a lewicowoci. Od roku nastpia jaka zmiana po stronie sowieckiej. Nie piszitie do nas tak czasto pisz kuzyni z Mohylewa do biaego ocera Rybija. Adolf by na Polesiu. Mamy tu wasn Hiszpani. Bandy bolszewickie opanoway tamtejsze bagna i lasy. Maj rozbudowane lochy, ktre s ich kryjwkami. Kr o nich niesamowite historie. Jedn mi opowiedzia. Opowiada j rwnie harcerzykom. Mimo wszystko jest chyba zbyt skrajny. Bolszewizm jest zbjecki, ale nie zagraa nam jako narodowi. Pytam si, dlaczego wrd harcerzykw nie ma prawosawnych, czy on si do tego nie przyczynia? Na pewno nie, bo rzecz jest zadawniona. Wie tu jest sielska jak rzadko gdzie, mwi, problem zaczyna si w miecie. Jeden z harcerzykw taki nasz Pawka Morozow zapisa na kartce wierszyk, jaki sysza od ruskiego kolegi, zaczynajcy si od jeszcze Polska i dalej, e zgin musi. Oczywicie podarem kartk, przecie nie bd popiera donosu. Ale mam te sygnay istnienia prawdziwej bolszewickiej roboty, wic niczego nie lekcewa. artuje ze swojego imienia, mwic, e jest bardziej antybolszewicki ni ten pajac Adolf. Jego nazwisko Wysocki jest historyczne. Tego, co mi mwi, naszym lewakom w Warszawie nie opowiem. Oni takie rzeczy uznaj za bajki. Ju od dawna myl, e lewicowo jeli nie jest bolszewizmem to wyraz piknoduchowskiej nijakoci. Adolf przypomina mi to, co syszao si o Janiszewskim.
33
Po zwasalizowaniu Mandurii przez Japoni pojawia si jej nowa nazwa Mandukuo.
07.05.2013 13:05
149
PRAWOSAWIE
Prawosawie jest tu jakie swojskie, z czym zgadza si i Adolf. Widz otwart cerkiew, chciabym wej, ale nie chc by intruzem. Prawosawie przyciga. Jest co w nim bardziej ludzkiego ni w naszym zewiecczonym katolicyzmie. Zreszt taka jest caa Biaoru. Jest przy tym bogatsza od wiosek na mazowieckich piachach, gdzie tylko kartoe z barszczem. Tu smaruje si chleb masem grubo na palec. Szkoda, e czasu mao, aby przejecha si za Narew do Socw i po drodze zobaczy jeszcze raz cerkiew w Ryboach i te ich pikne wsie i domy z kolorowymi nalicznikami. Obiecujemy to sobie na przyszy rok. Jedziemy razem do Warszawy przez Czeremch. Przejedamy przez Bug, ktry ma tu wysokie piaszczyste urwiska i wod tak czyst, e z wysokoci mostu wida dno. Jaka jest nasza religijno? Jako dziecko poznaem prawosawie i widz j jako jedyn prawdziw religi. Nasz katolicyzm przeksztaca si w instytucj, ktra by moe na szczeblu proboszcza ma jeszcze moliwo okazywania ludzkiego oblicza. Potne papiestwo nigdy nie byo naszym sojusznikiem, okazujc nam co najwyej lito. Oddziaywao pacykacyjnie w kadym z naszych powsta. Dopiero Pisudski zdoby si na zdystansowanie si od jego wpywu, traktujc Koci tak, jak si traktuje jednego z partnerw. Katolicyzm paraliujco wpywa na nasz byt pastwowy, na naszych pisarzy i na lozo, ktrej w istocie nie mamy. Cenzura kocielna bya stale obecna, mimo e nie materializowaa si jako Inkwizycja. Jedynie wielcy, tacy jak Sienkiewicz i Reymont, mogli pozwoli sobie na niezaleno. Sienkiewicz napisa w stylu katolickim ateistyczne Quo vadis? i uwolni si w ten sposb od serwitutw na rzecz Kocioa, a Reymont odda ukon w kierunku proboszcza i organisty. Tymczasem eromski buntujc si dawa najlepszy dowd zalenoci. Podobnie nasi wielcy romantycy. Na uwizi s take myliciele katoliccy, ktrzy musz codziennie stawa w szranki z nauk, walczc kolejno z Kantem, Darwinem, Einsteinem, dopasowujc ich teorie do Objawienia. Nie robi tego ani prawosawie, ani islam. Ich religie nie s z tego wiata, stosujc si do tej naczelnej zasady, ktr Chrystus pozostawi apostoom. Chrzecijastwo zachodnie w XVI wieku zeszo z waciwej drogi. Zewiecczczyo si, najpierw przez Reformacj, a potem przez Jezuitw. Po co weszo w wycig z nauk, ktrej cele s obce czowiekowi? Czowiekowi potrzebny jest Bg Ojciec, Matka Boska i wici, ale niekoniecznie wszyscy, lecz tylko ci, ktrzy si nami opiekuj i s na wycignicie rki. Od kiedy czowiek zacz szuka Boga w gwiezdnej przestrzeni, straci dusz. Biorc prawa przyrody za Boga i wykorzystujc je, zaprzg Boga do zada stawianych przez Rozum. Nie zaprzesta tego po dokonaniu odkrycia, e Boga nie ma. Tak zwany uczony deizm objawi si w najrozmaitszych
07.05.2013 13:05
150
nieludzkich postaciach, poczwszy od prymitywnego darwinizmu po matematyczny chd i estetyzm wspczesnej zyki. Wspczesnym owieconym religie su jako etykiety w ich maych walkach o cele niemajce z Bogiem nic wsplnego. Najbardziej poczciwi z tych stuprocentowych ateistw a najwicej jest ich u nas opracowuj systemy etyki oparte na uczonych podstawach, ktre s budzcymi lito wypracowaniami.
KONTINUUM KNASTERA
Udao mi si przemyle, e kontinuum dziedzicznie nierozkadalne Bronisawa nie moe by jednorodne. Jest tak, bo tamy je aproksymujce mona w ten sposb budowa, by w z gry danej skoczonej iloci miejsc miay inne wzorce oscylacji. Innym kontinuum niezawierajcym ukw jest stare kontinuum nieprzywiedlne Janiszewskiego, ktre jest rozwarstwione, ma warstwy zarwno wielopunktowe, jak i jednopunktowe, i przez to nie moe by jednorodne. Dowd redukuje si wic do wyeliminowania kontinuw ukowych nierozkadalnych. Zostaby wic wrd kontinuw paskich jako jednorodny jedynie okrg! Nie mam jeszcze ostatecznej redakcji, ale zreferowaem to na posiedzeniu Towarzystwa. Nie byo Bronisawa ani Mazurkiewicza. Poprosz Sierpiskiego o rekomendacj do CR. Moe bym tego nie robi, ale wynik jest wany, a na sprawozdania z naszych posiedze trzeba czeka przeszo rok. Chyba ebym wybra si na zjazd, ktry w tym roku odbdzie si w Warszawie. Bd mia jednak w tym czasie wiczenia wojskowe.
PO WIELKIEJ KONFERENCJI
Wundheiler zachca do cignicia dalej mojej teorii. W Moskwie spotkabym si z zainteresowaniem u Aleksandrowa i nie tylko. Tam s wszyscy w opozycji do uzina, ktry podobnie jak u nas Wacu lansuje czyst teori mnogoci. Czym innym s jednak dla nich konstrukcje kontinuw osobliwych przez aproksymacje geometryczne. Celuje w tym Pontriagin, ktremu daj tam pierwszestwo przed innymi. Ale jest Niemiec Noebeling, ktry z nim wspzawodniczy. Sensacj w Moskwie by jego referat, na ktrym naszkicowa dowd Hauptvermutung. Oczywicie Lefshetz krci gow i w rozmowach z oburzeniem mwi o odwadze czowieka, ktry referuje rzeczy nie do koca przemylane. Zrobio mi si gorco. Nasi wypadli blado mwi dalej Wundheiler a jeli ju kto wypad dobrze, to Karol, chocia nie jest porywajcym spikerem. Ja mwiem o swoich obiektach geometrycznych, ale mao to kogo obchodzio. Wundheiler ma prawo by skromny. Jego obiekty geometryczne to odnowienie programu erlangeskiego. Wacu tego nie popiera, bo to teoria. Rok przedtem
07.05.2013 13:05
151
rwnie w Moskwie przedstawia jego teori Gob z Krakowa, ktry jest niepodobny do matematyka, bo jest wesoy. Nasi warszawscy matematycy nie s weseli, chocia si miej. Ich miech jest wyszpilony, ostry jak ich dowcip, i nie ma nic wsplnego z wewntrzn wesooci. Przeszed na inny temat. To, co si dzieje z uzinem, nie jest spraw tylko jego teorii mnogoci, jak chciaby to tumaczy Pawe Aleksandrow, ale jest spraw polityczn. Nikt nie wie, co dokadnie stao si z Jegorowem. Z tego, w co ze swoimi kolegami bawi si P.S., moe doprowadzi do tego samego z uzinem. To gupota zarzuca uzinowi znajomo z Floreskim z Troicko-Siergiejewskiej awry, jeli wiadomo, e to grozi zsyk. uzin nie pokaza si na konferencji. Sierpiski odwiedzi go w domu. Nie chcia o tym wiele mwi. Wie tylko, e nasz Burstin jest w pierwszym szeregu trawli34 na uzina. Co mu uzin zrobi? Jako neota chce odpaci wadzy za dobrodziejstwa. Jest akademikiem w Misku. Walszowi w Tyisie nie udao si osign takich wyyn.
SOWIETY
To si czy w cao z tym, co syszaem w Bielsku od Adolfa. Opowiedziaem o tym Wunheilerowi. Dorzuci jeszcze, e Julia Raska unikaa z nimi rozmw. Sysza tylko urywane w p zdania aluzje do Majakowskiego, Kirowa, Gorkiego, ktrzy przeholowali, sdzc, e ulubiecom dyktatora ujdzie wicej. My bylimy na konferencji, bd co bd miedunarodnoj, wic te sprawy w naszych rozmowach byy jako obecne, ale dla Rosjanina tematy polityczne w rozmowach po prostu nie istniej. Tymczasem nasz Sonimski po powrocie z Moskwy pieje z zachwytu. Rzeczywicie oni tam buduj na potg, a propaganda te ich lmy i pochody jest oguszajca. A przecie Bieomorkana buduj winiowie. Wierzyskiemu te nie przeszkadzay zachwyca si osob Hitlera jakie tam wzmianki nawet ocjalne o obozach pracy. Przypominaj mi si jednak dawniejsze rozmowy z Rajchmanem i Lubelskim. Oni to widz inaczej. Mwi, eby nie zapomina o tym, e Jegorow, uzin i Floreski to czarna sotnia, ktra miaa pocztek w uniwersyteckiej Moskwie pokolenie wczeniej, u Bugajewa, tyle matematyka, co lozofa wychowanego na Lamarcku, i u jakiej Bawatskiej. Nie pytaem o szczegy,
34 W latach trzydziestych dawny konikt modych matematykw z uzinem nabra cech koniktu politycznego. Rosyjskie sowo trawla jest trudne do przetumaczenia. Zaczyna si od milczenia wok osoby, ku ktrej jest skierowana. Pojawia si bez powodu jaki artyku lub gos, nie cakiem na temat. Atak frontalny na forum ocjalnym nastpuje nagle, niespodziewanie nawet dla osb, ktre inicjoway krytyk. W tej przymusowej i niechcianej sytuacji znaleli si uczniowie uzina, ktrzy we wczesnych latach dwudziestych spierali si o matematyk, nie chcc z nim i w kierunku abstrakcyjnej teorii mnogoci.
07.05.2013 13:05
152
ktrych bym nie rozumia, ale rwnie zdaj sobie spraw z tego, e rewolucja bolszewicka wybucha jednak przeciwko czemu. Czy nie zostabym bolszewikiem, widzc w malekim Suzdalu 34 cerkwie i 4 klasztory, a w Moskwie cay ich sorok sorokow? Piknych, ale dla swoich architektura jest na drugim planie. Naszego biskupa Krasickiego za ten rodzaj pogldw nie potpiamy, a Francuzw nawet podziwiamy za ich krwaw rewolucj. Luzitania35 rozpada si w 1924 roku i jednym z powodw bya niech modych do konserwatywnych pogldw uzina. Nie jest dla nikogo tajemnic, e uzin jest apodyktycznym mizantropem. Nie pomg w trudnym 1919 roku Suslinowi. Konikt roku 1924 nie by wic spraw polityczn, ale spraw charakterw i wiatopogldu, niekoniecznie zreszt bolszewickiego. Aleksandrow i Urysohn nie chcieli pozostawa w krgu matematyki uzina, ktra ograniczaa ich do teorii zbiorw borelowskich i analitycznych. Dlatego si wyamali. Niewykluczone, e stali si mimowolnie ulubiecami wadzy. Obaj P.S. Aleksandrow i Urysohn mogli by moe wanie dziki temu wyjecha na Zachd. Byli w Getyndze, odwiedzili Hausdora. Aleksandrow zacz topologi kombinatoryczn, a Urysohn mia si wkrtce zaj zyk, ale uton w Atlantyku. Mao si wie u nas o wsppracy sowiecko-niemieckiej umoliwiajcej tego rodzaju wyjazdy, z ktrych my, nieobjci umowami locarneskimi, jestemy wyczeni. Niech Aleksandrowa do uzina bya tak dua, e redagujc pomiertn prac Urysohna, z jego synnym teraz lematem, nie wspomnia nawet, e ten lemat i cay pomys odpowiedniego widzenia normalnoci pochodzi ze wsplnych przemyle Mieszowa i uzina. uzin podda ten pomys Wierze Bogomoowej36, ktra go rozwina w swoim doktoracie. Dziesi lat pniej zamiast przyzna si do zapoyczenia od Bogomoowej, wypomina si uzinowi jeszcze jeden saby doktoracik wicej. W 1936 roku wanie ten zarzut sta si jednym z wygodnych pretekstw do zorganizowania przez siy polityczne trawli na uzina. Rnimy si od Sowietw jedynie nateniem koniktw. Modych niezadowolonych mamy i u nas, i to zarwno z prawa, jak i z lewa. Czepiaj si Wacusia za jego sierpiszczyzn i ta krytyka jest wymieszana z wypominaniem mu katolickoci. Za bolszewikw uchodz u nas losemici. Tymczasem oni s zgniymi liberaami, a co z bolszewika widz u siebie.
35 Luzitania t nazw przyja grupa modych matematykw moskiewskich, uczestnikw seminarium uzina. 36 Wiera Bogomoowa ogosia swoj prac w Matiematiczeskom Sborniku w roku 1924, w ktrej wedug planu Profesora uzina przeprowadzia konstrukcj funkcji aproksymatywnie cigej bdcej pierwowzorem synnej w literaturze funkcji Urysohna. Urysohn w pracy z roku 1925, opracowanej przez P.S. Aleksandrowa, zauway znaczenie tej funkcji w teorii przestrzeni topologicznych.
07.05.2013 13:05
153
SIERPISKI
Poprosiem Sierpiskiego o rozmow. Zdziwi si i zapyta, o co chodzi. Powiedzia, e wprawdzie i on publikuje w Comptes Rendus, ale to tradycja jeszcze sprzed wojny. Jest zadomowiony w Akademii, ale prace posya tam z rzadka. Kilka lat temu posa do Parya du rozpraw Wilkosz, ale on jest z Krakowa, pan wie. Kiedy zrobiem ustpstwo Banachowi. Z brzmienia gosu domyle si mona byo, e nie ceni Wilkosza. No i ten odcie dystansu wobec Banacha. Nie po to odzyskalimy pastwowo, by nadal by klientami Francuzw. My mamy Fundamenta, a poza tym ma pan posiedzenia Towarzystwa Matematycznego i Zjazd. Doszlimy do pewnej pozycji. Teraz ju do nas przyjedaj i u nas publikuj. Przysya do nas prace Hausdor. Pan wie, jak walk stoczylimy na I Zjedzie Towarzystwa o to, by wybra teori mnogoci jako nasz gwn dyscyplin. Krakw chcia nam narzuci dyscypliny klasyczne. Oni nadal uwaaj si za rodziemnomorze. Nie chc patrze prawdzie w oczy, e Europa bya i bdzie nacjonalistyczna i bdzie nas lekceway, jeli nie zdobdziemy pierwszestwa chociaby w jednej dyscyplinie. W metodach rniczkowych bdziemy zawsze w trzecim rzdzie. Niemcy i Francuzi siedz w tym od kilkuset lat. Nawet Rumuni, nie mwic o Wgrach, wyprzedzaj nas o kilkadziesit lat, bo tyle lat wczeniej uzyskali pastwowo. To z Rumuni, Jugosawi, Bugari, Czechami i innymi krajami sowiaskimi powinnimy wej w sojusze w matematyce, bo to s rwnorzdni dla nas partnerzy. Take z Rosj, nie patrzc na bolszewizm, ktry jest tam przejciowy. Dlatego organizowalimy Zjazd Sowiaski. Przyby nam niespodziewanie jeszcze jeden sojusznik topologia w Teksasie z R.L. Mooreem. Ten program Wacusia jest u nas powszechnie znany, ale nie wiedziaem, e on go tak emocjonalnie przeywa.
FRANCUZI
Wrci do tematu. Stanowczo odradzam powiedzia. Czy pan ju da swj manuskrypt profesorowi Mazurkiewiczowi? To on ponowi problem. Odpowiedziaem, e profesor Mazurkiewicz ma kopi mojej pracy, ale nie ma teraz czasu na topologi. Pisze ksik z rachunku prawdopodobiestwa. Sierpiski nie wspomina Casimira: wie, e tam nie pjd. Wreszcie co sobie przypomnia. Gdy byem ostatnio w Paryu, Denjoy mi wspomnia, e ma zdolnego studenta, ktry interesuje si topologi, nawet zaglda do pana prac. Denjoy te jest zainteresowany topologi, kontinuami pochodzenia algebraicznego. Odkry u Poincargo pewien ciekawy homeomorzm na kole. Chce pan pojecha na par tygodni do Denjoy?
07.05.2013 13:05
154
Korespondencja z Denjoy najpierw Sierpiskiego, potem moja przecigaa si. Jego studenta wzito do wojska na rok. Posaem mu zasadnicz tre swojego wyniku, na co Denjoy odpowiedzia komplementem, a ja ladem jego studenta pojechaem na letnie przeszkolenie wojskowe na Czerwony Br.
SZKOA POLSKA
Sierpiski wie, e to nie jego pomys. W 1907 roku by w Getyndze, raczej z wizyt u kolegw. Jest z nimi na fotograi. Nie byli gomi pierwszoplanowymi, bo historia Getyngi ich nie odnotowuje. Byli z nieistniejcego kraju. Moe to wtedy narodzia si myl, chocia wczeniej byy rozmowy z Dicksteinem, kiedy ten tumaczy na polski wykady Kleina37 i Helmholtza, a ci nie kryli, e rozwj nauki niemieckiej jest spleciony wielorakimi wizami z rozwojem kultury narodu. Powstawao wtedy pastwo niemieckie, istniejce w umysach ju od czasw napoleoskich. Jak pisa Klein, matematyka niemiecka zgrupowana w dziesitkach uniwersytetw powizana bya ze sob nimi wsplnych problemw idcych od Gaussa, a potem ju nieprzerwanie od Jacobiego w Krlewcu po Dirichleta w Berlinie i w Getyndze. Wkrtce powstao Crelle, czasopismo dajce bilet wstpu do towarzystwa, a z czasem ,,Matematische Annalen, mniej ekskluzywne, ale konieczne, by dawa szanse dalekiej prowincji, a wreszcie oglnoniemieckie Towarzystwo Matematyczne. Centrum matematycznym by Berlin, ale po roku 1870 odnowiono Getyng. Wsplnie z Dicksteinem czyta Sierpiski wstp Dedekinda do sawnego Supplementu 11, w ktrym skromny z natury Dedekind w kilku zwizych sowach wyraa dum z przynalenoci do wielkiego strumienia matematyki, w ktrym si znalaz. Czy mona byo o tym myle w Polsce, istniejcej jedynie jako abstrakcja, i organizowa matematyk na wzr kleinowski, odchodzc od kolonialnej zalenoci od Parya? Stolic Polski by w tamtych czasach Lww i nie przypadkiem skierowa tam swoje kroki Sierpiski. Pod skrzydami znanego i uznanego ju Puzyny znalaza si wkrtce wraz z nim rozumiejca si nawzajem czwrka z Mazurkiewiczem i Janiszewskim, a niedugo ju i Ruziewiczem. Kilka lat wystarczyo, by dali zna o sobie w matematyce i sta si Piemontem tego, co nastpio po roku 1918. Nie wystarczay do tego nauki Kleina. Przeszo stuletni podzia wydawa si nie do pokonania. Na zjedzie w roku 1921, zaoeniowym, Krakw upiera si przy stoecznoci. Ten partykularyzm ciy na nas jeszcze do dziF. Klein, Odczyty o matematyce, prze. S. Dickstein, Warszawa: Wydaw. Redakcyi Wiadomoci Matematycznych, 1899.
37
07.05.2013 13:05
155
siaj, a syk na sierpiszczyzn daje si sysze do tej pory i w Warszawie. Przeszed to wszystko Sierpiski, wiedzc od samego pocztku, e moe mu si nie uda, co gosiy proroctwa idce z Parya. Jest teraz zmczony. Przede wszystkim samotnoci coraz bardziej z latami widoczn. Sukces jest za nim, a przed nim nowe, ktremu trzeba sprosta. Budujemy Gdyni i COP, a teraz przychodzi czas, by postawi nowy krok w matematyce, a moe te i w caej nauce. Czy da si to zrobi, kiedy tylu obcych bogw?
MORENA CZOOWA
Wyczerpujce s te marsze w dzie i w nocy. Kiedy jednak zdarza si w wiczeniach przerwa, a powody s rozmaite, mona popatrze w niebo, lec na stoku nasonecznionego lenego pagrka. Razem ze mn wygrzewaj si jaszczurki, czue na kady najmniejszy szmer. Jest przyjemna wrzeniowa susza. Po zejciu w d cieka prowadzi przez wwz, z ktrego trzeba wyj znowu na gr i znowu napotyka si wwz, a waciwie wielki pad. Teraz wiem, jak wyglda morena czoowa. Strumyka na lekarstwo. Za nastpnym pagrem wie Bacze Suche, a w niej studnia na 30 krgw z wod jak ze rda. W ssiedniej Wygodzie przy szosie par rodzin ydowskich. Jestem teraz radiowcem krtkofalowcem i jednoczenie radiotelegrast. W przyszej wojnie, ktra bdzie wojn ruchom z uyciem czogw i lotnictwa, to niezbdna umiejtno. Ucz si szyfrowania. Syszaem, e Sierpiski z Mazurkiewiczem w roku 1920 byli szyfrantami. Dowdztwo stawia na wyszkolenie w nowoczesnych broniach i umiejtnociach. Dziadek by pod tym wzgldem zbyt konserwatywny. Abymy tylko zdyli z budow COP-u. Witold Wolibner mwi, e samoloty mamy dobre, a na pewno coraz lepsze, oraz dobrze wyszkolonych lotnikw i obsug.
TEORIA WITZU
Sucham jego teorii witzu woli to obce sowo, bo bardziej wspbrzmi z jego teori. Czy widzia pan miejcego si anioa? miej si tylko diaby. miech, jaki syszymy po dobrym witzu, jest podobny do wyrzucania z siebie zej materii skadajcej si z nagromadzonych wczeniej zoliwoci. Matematycy miej si wicej ni inni, bo maj w sobie cae ich zapasy. Rzeczywicie, nie widziaem nigdzie miejcego si witego. Przeraenie budziby Bg Ojciec, nawet z lekka umiechnity.
07.05.2013 13:05
156
RAPPAPORT
Co powiedziaby na to Leon Rappaport, ktry do nas czasem zaglda? Napisa powie z ycia matematykw38, podobno niez, ktra jest znana wrd osb, ktrym udostpni rkopis. Wundheiler j przeglda i mwi o dziele na miar Witkacego. Bohaterem powieci jest matematyk Micha Radon. Prawdziwy wedug Wundheilera jest jego monolog wewntrzny opisujcy zmaganie si z problemem. Ale Rappaport opisuje te wyimaginowane seminarium, podobne do naszego seminarium na Oczki. Radon jest jak zbitk kilku postaci. Nie wykluczabym, e jest nim Wundheiler, bo pracuje nad teori wzgldnoci, a poza tym jest w tej powieci wyjazd do Moskwy na kongres. Wyjeda co prawda nie Radon, lecz mody magister, ale tego rodzaju rozminicia nale do regu powieci z kluczem. Gdzie w tle pojawia si niezbyt sympatycznie opisany autor ksiki o topologii. S wprawdzie aluzje rwnie i do piknoduchw, ale nie jest to paszkwil, lecz prba wydobycia spod tego teatru prnoci, jakim jest seminarium, istotniejszych treci dotyczcych i ludzi, i samej matematyki. Rappaport jest naszym arbitrem elegantiarum, profesorem bez teki. Wundheiler uyczy mi kilku fragmentw Determinanty, bo taki tytu ma powie. Kryje si za tym zwrotem jaki pogld lozoczny, ktry rozmija si z tym, co mgby wypowiedzie alozoczny Tarski. Zdanie jest bez znaczenia, jeli nie jest poparte si przekonania. Alternatywa ale to ju dopowiadam nie jest wyborem jednego z obojtnych mi symboli, 0 lub 1. Jej rozstrzygnicie jest decyzj! Wynotowaem kilka rzeczy.
Warto sdu tkwi w powoce emocjonalnej. Emocja, przenikajc do wygaszanego sdu, nadaje mu cech susznoci i racji. Emocja. Nie na niej spoczywa nasza uwaga. A tymczasem, to niechciane i niesforne jest najwaniejsze i najbardziej istotne. Wrd prostych reakcji na zdarzenia pojawia si jedno, nike, delikatne i subtelne, ktre potra powiedzie, e co jest uderzajce, nieuchwytne, adne i wytworne.
To wspbrzmi z tym, co u Carrela. Pytam: czy w pewniku wyboru sowo wybr znaczy lepy traf czy decyzj?
Leon Rappaport (19001986), doktor lozoi, dyplomata. Wyjecha do Szwecji w roku 1940. Powie Determinanta ukazaa si w Warszawie nakadem Czytelnika w roku 1961. Tumaczona na szwedzki (1962), wydana w Sztokholmie Determinanta II jest jej kontynuacj. Rappaport cytowany jest w Teorii liczb, cz. II, Sierpiskiego, s. 217.
38
07.05.2013 13:05
157
Rappaport bywa u Sierpiskiego, ktry odnotowa pewn jego uwag o uamkach Fareya w swojej Teorii liczb.
STECKEL
Spotkaem Steckla, ktry opowiada mi wraenia ze zjazdu Towarzystwa. Myla, e mnie na nim spotka. Jest starszy ode mnie. Prbowa teorii mnogoci z Casimirem. Teraz uczy w Biaymstoku. On podobnie jak ten drugi Samuel nie udaje, e nie jest ydem. Pisze ksiki szkolne i w ten sposb dorabia do pensji. Poza tym dziaa w Towarzystwie Matematycznym. To profesjona. Nie jest komunist, ale ma do nas al. ydzi, tacy jak on, chc by uyteczni dla Polski. To nie jest Lubelski, ktry, jak artuje Bronisaw, nie mwi w adnym ze znanych sobie piciu jzykw. To prawdziwy polski inteligent. Mwi, e po mierci Marszaka nastpia jaka zmiana. Bojwki narodowcw odbijaj na pytach chodnikw hasa antyydowskie, peno antyydowskich pisemek. Wiem, e Kuratowa zawsze go tak nazywa to nie obchodzi, bo on jest ydem z wyszych sfer, ale yd w Biaymstoku czuje si zaszczuty. Mwi mu, e ydzi te s zorganizowani, e wydaj grone okrzyki przy rnych okazjach. Podobno to syjonici, ale mao o nich wiem. Steckel twierdzi, e Casimir jest kryptosyjonist. Chaim ze syjonizmem si nie kryje. Wybiera si do Palestyny, ale tego nie wiedziaem, bo ju dawno nie byem na seminarium Knastera, gdzie Chaim jest jedn z jego podpr. Ale syjonici mwi Steckel rozkadaj zadania midzy sob. Nas, zwykych ydw, nie zauwaaj. Wy mylicie, e mamy oparcie bolszewickie. To moe tylko tak wyglda, bo skrzydo bolszewickie jest haaliwe, podobnie jak syjonistyczne. Ale caa masa to biedni ydzi, ktrzy si boj, bo w Polsce coraz wicej mog narodowcy. Odpowiadam mu na to, e prawdziwi narodowcy nie s przeciwko ydom. Wiedz tylko, e w nowej sytuacji, kiedy zanosi si na wojn, mobilizacja narodowa jest konieczna. To samo jest w innych pastwach. Dlaczego Steckel nie chce tego zrozumie?
HENRYK
Wspomniany ju przedtem mody student zwrci mi uwag na rys charakterystyczny polskiego antysemityzmu, ktry nie uzewntrznia si w antyydowskich poczynaniach, a ktrego istot jest wszechogarniajce to. yd wie, e zanim zacznie si z nim rozmow, pierwsz myl rozmwcy jest ustalenie, czy jest ydem, czy nie. Musi to by tak wbudowane w polsk psychik, e kady pierwszy kontakt jest krpujcy. Wyssalicie to z mlekiem matki, mwi Henryk. Najbardziej daj to to odczu losemici. Borsuk ma studenta o imieniu Menachem. Na szczcie nie mwi mu Miecio jak inni losemici, ale
07.05.2013 13:05
158
nie pisze jego penego imienia nawet w ocjalnych pismach na jego temat. Wyobraam sobie, e zmuszony jakim urzdowym wymaganiem napisze kiedy M....... Wojdysawski, stawiajc tyle kropek, ile trzeba. Wyobraziem sobie Edwarda. Dopiero teraz zwracam uwag na obojtne mi dotd jego nazwisko. Nie pozwolibym sobie nawet w myli robi przykroci lubianemu koledze. Wiem, e Edwarda boli ta staa nieobecna obecno myli o swoim dalekim ydowskim pochodzeniu. Nie musi mi tego mwi. Moe to wanie jest powodem jego stanw nerwowych.
STEINHAUS
Tego ta ezoterycznego, jak mwi Henryk nie ma u Niemcw. Przeladuj ydw, ale nie s antysemitami. Na szczeblu nauki t osobliw symbioz przerwa dopiero hitleryzm. U nas problem ydowski jest tabu. Tylko Steinhaus nie omija problemu i w ksieczce Czym jest, a czym nie jest matematyka? wspomina o ydowskim pochodzeniu Cantora. Steinhaus jest bogatym arystokrat, jego rodzina miaa od dawna status obywatelstwa galicyjskiego, stryj by w Komitecie Polskim przy Sikorskim, a on sam w Legionach. Std jego otwarto. Jest w Polsce w sytuacji niemieckiej, w takiej, w jakiej by kiedy Cantor. Cantor uy dla oznaczenia liczby kardynalnej hebrajskiej litery alef i nie obawia si uszczypliwych uwag, a wiemy, e ich nie byo. Hausdor dopiero teraz si dowiaduje, jak ze jest jego pochodzenie39. To wszystko przyszo do nich z Wiednia, z poudniowego wschodu, bo nie od nas. U nas najbardziej polski yd jest stale w sytuacji ezoterycznego apartheidu. T sytuacj najzwyklejsza polska codzienno, nawet najuprzejmiejsza, stale mu przypomina. Wyobraam sobie doskonale ten rodzaj traktowania nas przez zachodnich Europejczykw poprzez dyskretne okazywanie nam wspczucia z racji naszych dawnych nieszcz narodowych i nieurodzenia si Francuzem, Niemcem lub chociaby Wochem. Zawieszono Rajchmana za to, e protestowa przeciwko gettu awkowemu. To nasza obuzeria, ale on to uoglnia. Sam te nie przebiera w sowach w rozmowie z dziekanem, do ktrego mia zadawnion niech i mia okazj j z siebie wyrzuci. Na uniwersytecie konikt rozszerzy si na grono wykadowcw. Wszyscy s przeciwko obuzerstwu, niezalenie od umiejscawiania tego w polityce, ale temperatura protestu jest niejednakowa. Borsuk jest w tych protestach najbardziej stanowczy.
39 O sytuacji politycznej Hausdora w latach trzydziestych pisze Janusz Czy w ostatnim rozdziale ksiki Paradoxes of measures and dimensions originating in Felix Hausdors ideas, London: World Scientic, 1994.
07.05.2013 13:05
159
DYBUK
Oni nie s nam znani. Znamy tylko Nalewki i Koszykow: ydka i yda-adwokata. Nasze wyobraenie o nich jest dalekie, podobne do tego, jakie mieli Ziemianie o Szernach u uawskiego w Na srebrnym globie. Tych ydw rodka widywaem jako chopak, kiedy w Bielsku przebiegaem z kolegami szybko przez ogrdki, gdzie stary yd siedzia w wito kuczek w altance. Nawet nie znamy waciwych nazw tych ich wit. W szkole ich nie byo, mieli gdzie, podobno na Kazimierzowskiej, swj cheder teraz wiem, e bya to znana na Podlasiu jesziwa. Samuel mgby nam to opisa i nieraz napomyka o swoim ojcu rabinie. Czy ten jego ojciec przy modlitwie te owija rk zwojem z jakim wypisanym na nim tekstem, tak jak ten o niesamowitym wygldzie rabin, ktremu zajrzaem przez okno z chodnika na Mickiewicza? Ale Tarski by si na temat zwyczajw Tajtelbaumw nawet nie zajkn. Spord wszystkich trzech i p, tych ydw rodka jest trzy miliony. Casimir wie o nich tyle, co my. Zawsze tak byo. Ich obrzee, to nam znane, byo zawsze wskie: z jednej strony karczmarz, a z drugiej izolujca si od reszty bogata klientela magnaterii. Opowiada si o lmie Dybuk, ktry pokazuje ycie tych prawdziwych ydw. Mwi, e jest to najlepszy lm polski. Nie mamy z nimi koniktu. Jest zrozumienie ich odrbnoci. Zdarzyo mi si na Tomackiej widzie fragment ich wodewilu Blandzen szternen. To miech przez zy, a wszystko w nieustajcym tacu i piewie. Nam brak tej spontanicznoci. Czy zanika na skutek naszego przeszo stuletniego nieszczcia? Trzymilionowa ydowska spoecznoc budzi w nas niepokj, ktrego dawna szlachta nie miaa. Silne pastwo potrao utrzyma problem jako wewntrzny, przyjmowa ich folklor jako wasny. Rozbiory umidzynarodowiy problemy naszych mniejszoci, problem litewski sta si problemem krlewieckim, a ukraiski wiedeskim. W naszych ju czasach wpyw komunizmu bolszewickiego z jednej strony i kosmopolityzmu z drugiej kae si bacznie przyglda tej trzymilionowej wikszoci, o ktrej tak mao wiemy. Pisudski stara si jak najwicej tej mniejszoci asymilowa. Legiony nie czyniy przeszkd. Ale inni obawiali si ich dominacji. Bo ydzi s jakoby mdrzejsi. To nieprawda. Ale prawd jest to, e jeli si asymiluj, maj do przezwycienia wikszy opr, std zwikszona motywacja. Jako urodzony w rodzinie katolickiej katolik nie widz adnej potrzeby manifestowania swojego katolicyzmu. Inaczej neota, ktry ma wiksze motywacje dla zostania biskupem ni ja. Kade spoeczestwo powinno si liczy z tym naturalnym gromadzeniem si mniejszoci w swoich grnych warstwach. I chocia zdolnoci wchaniania tak zasymilowanych mniejszoci s dla kadej spoecznoci ograniczone, nie wydaje si, by nasze byy ju wyczerpane. Dla mnie sprawdzianem byby Begagon.
07.05.2013 13:05
160
Bdc polskim Beot, wczuwam si lepiej w te problemy. Rwnie i ja czuj wysokie cinienie motywacji. To dlatego wybraem jak oni matematyk.
CR PARYSKIE
Ta wiadomo niemal mnie powalia: Denjoy opublikowa moj not w CR, a przedstawi j mile Borel40. Zaraz do niego napisaem, e list nie by przeznaczony do publikacji. Odpisa, e wcale tego tak nie rozumia. Jego student Choquet czyta szkic dowodu. Mwi, e jest atwy do wypenienia. Myl jednak, e Sierpiskiemu atwo si nie wytumacz. Musz sam jak najszybciej napisa szczegowy dowd. Wundheiler ma racj. Nie trzeba ryzykowa niegotowych dowodw. To zera nerwy. Nie mam powodu litowa si nad Noebelingiem. Musz myle o sobie i si uspokoi. To si tylko tak mwi, bo jaki paraliujcy lk nie pozwala mi na postawienie pierwszej litery. Od kilku dni kartka na stole ley pusta. Zaczn od drugiej czci dowodu, gdzie majc kontinuum paskie jednorodne zawierajce uk, trzeba dowie, e jest okrgiem. Ale, jeli to jest prawda, to przecie powinien by to zrobi Mazurkiewicz. Czuj jaki ucisk w piersi. Kiedy wbijam gwd w cian, znam te swoje milimetry tolerancji. W matematyce nie mona pomyli si o wos. Opanowuj si. Z jednorodnoci wynika, e kady punkt ley na jakim uku. Nie mog to by uki rozgaziajce si, tak jak uki w dendrycie, bo rozgazie tego rodzaju jest na kade skadowe zbioru otwartego co najwyej przeliczalnie wiele, co si kci z jednorodnoci. Jest to wic kontinuum atriodyczne. Jeli jest atriodyczne, musi by lokalnie tamowe, a wic powinno by lokalnie wizk cantorowsk lub lokalnie ukiem. To pierwsze jest niemoliwe w przypadku kontinuum paskiego, chocia przestrzenne solenoidy maj t wasno. Drugi przypadek to okrg. Odetchnem. To jest moliwe do zrobienia. Jednak w przyszoci wrc do analizy. Moja dawna praca z szeregw podobaa si Zygmundowi. Mnogociowe lepienie palcami monstrw paskich niemal bez uycia matematyki nie przystoi dojrzaemu matematykowi. Dla Wacusia teoria mnogoci jest rodzajem teorii liczb, a ja cigle polegam na kuchennej intuicji. Moe gdybym wczeniej zabra si do metod symplicjalnych Topologia mnogociowa jest niewdziczna, nie wspgra z matematykiem, wszystko trzeba wymczy jak w plastelinie. Na Hoej znalazem prac Bohra o funkcjach prawie okresowych. Czuj si oywiony, tym bardziej e punkty nawrotu w kontinuach ukowych maj co z punktami
Ta nota Waraszkiewicza bez dowodw ukazaa si w 204 tomie paryskich CR w roku 1937; wspomniana w przypisach do Posowia.
40
07.05.2013 13:05
161
powrotu Poincargo i prawie okresowoci. Poza tym rachunki analityczne nie zmuszaj do czuwania nad kadym zdaniem, bywa, e pisz si bez naszej woli.
RADIO BRESLAU
Dostaem polecenie uruchomienia stacji wyapujcej audycje nadawane do nas od strony niemieckiej. Ale nie tylko, bo tajna instrukcja dotyczy caej zagranicy. Niemcy od dawna nadaj po niemiecku do swojej mniejszoci w Polsce, a teraz ich radio Breslau nadaje po polsku41. Mam rozezna si w skali jego odbioru. Na modzie ta propaganda nie ma adnego wpywu, ale starsze pokolenie ulega. Wiem, e suchaj, bo doszed raz do mnie z dala poprzez pola ich charakterystyczny sygna wymieniajcy pod rzd ca litani stacji. Ale zbyt silna propaganda daje czsto odwrotny skutek. Nasza determinacja wobec Niemcw jest powszechna. api si na sowie. Patrz na atlas Romera z niebieskimi niemieckim plamkami na rowym polskim tle42. Ile tego pod Warszaw! A na Woyniu to ju cae pola. Mwi si o pitej kolumnie. Podobno s uzbrojeni, dobrze wyszkoleni technicznie i zaopatrzeni w nadajniki radiowe. Patrz na niebiesk plamk koo Czerwonego Boru. To Papro Dua, gdzie niedawno byem. Niemiecko wida ju na pierwszy rzut oka, bo wie wyrnia si zasobnoci i porzdkiem. Znaj niemiecki, ale na co dzie mwi po polsku, tak jak w niedalekim Srebrnym Borku. S dumni, e to do nich przyjecha Pisudski bra lub. Problemu wic tu jakby nie wida. Moe tak jest i w wikszoci innych miejsc. Ale jeli pozwolimy na bezkarn propagand niemieckiego adu i dobrobytu bo tylko tym mog ich wzi to stawiamy sobie znak zapytania. Kolonistw jest wielu. To nie tylko Papro Dua. Jest jeszcze mynarz Mowel na strudze koo Zuzeli, pastor w omy i te smarkate Kenigsmanwny. Mowel oeni si z Polci. Pastor jest polskim pastwowcem, a Kenigsmanwny s wzorowymi harcerkami. Wzorowym harcerzem jest Lebenstein, a Necel nawet nie wie, e mgby by z Niemcw. Ale siostra Koaka mieszka w Hamburgu i dziki niej ma on wspania kolekcj znaczkw niemieckich, ca seri maych i wielkich Germanii z czasw kajzera. yd Schmutz, lekarz, po przeprowadzce do Biaegostoku zostawi cay stos ksiek wszystkie niemieckie. Wziem po nim katalog Michla. Steckel mi mwi, e w Biaymstoku nie odrnia si Niemca od wyksztaconego yda. Zapano w omy na kontaktach z pit kolumn
41
W ostatnim roku przed wojn Niemcy uruchomili propagandow rozgoni nazywan w skrcie Radio Breslau. 42 Na mapach etnogracznych atlasu Romera tereny zamieszkiwane przez Niemcw zaznaczane byy kolorem niebieskim.
07.05.2013 13:05
162
tamtejszego matematyka Boetchera. Czyby mia on co wsplnego ze synnym Lucjanem43, ktry zmar w zeszym roku, a by profesorem we Lwowie?
SKCONA EUROPA
Jestemy agodnymi barankami na tle Europy. Hiszpanie nie wahali rozprawi si z republikask lewicow demoralizacj, ktra w kocu pokazaa terror nieznany na Zachodzie od czasw Robespierrea. Italia pokna bezbronn Etiopi i mieje si z przemwie w Lidze Narodw. Wgrzy maj Horthyego i dysz odwetem za traktat w Trianon. Rumuni wkrtce zdystansuj w nacjonalizmie wszystkich. Masaryk mimo profesorskiego prolu znanego ze znaczkw pocztowych okazuje bezwzgldno wobec Sowakw i polskiej mniejszoci. W 1918 roku jakby mu byo mao chcia si zaopiekowa naszymi emkami koo Grybowa. Syte kraje zachodnie eksploatuj kolonie. Hitler o kolonie si nie upomina, on chce je mie obok, na wschodzie. Moemy liczy w walce o przetrwanie tylko na dwie trzecie ludnoci. Dlatego tym dwum trzecim trzeba da poczucie, e s gospodarzami w kraju. Nie mamy czasu na subtelne ukady z mniejszociami. Nawet silne kraje sobie na to nie pozwalaj. Amerykanie nie przyjmuj niemieckich ydw, nie mwic o Anglikach. Tacy jak Tarski czy Ulam nie powinni obnosi si z lamentem, skoro nie chc zrezygnowa ze swojego kosmopolityzmu. Uwaaj nas za antysemitw, a przecie to tylko samoobrona w warunkach oblonej twierdzy. Wyjedaj Ulam, Eilenberg, Tarski i Chojnacki. Tarski podobno z powodu stronniczego potraktowania go w konkursie na katedr we Lwowie. Rzeczywicie, ten Chwistek jest niepowany. Jest szwagrem Steinhausa, ale matematykiem adnym. Nie dlatego, e jako Polak nie moe by rasowym matematykiem. Steinhaus zaprzecza temu rozpowszechnionemu mniemaniu, piszc, e zdolnoci matematyczne nie zale od rasy. Rosjanie mimo e Sowianie s matematykami pierwszej klasy.
STOIOW
Sierpiski wspomnia Rumuni. Przyjani si z Ciceyk w Jassach. Ale czy ze Stoiowem? To lider matematykw rumuskich. Po wojnie te stan przed wyborem, ale wybra inaczej. Zawierzy mocnym punktom, ktre Rumuni mieli w teorii funkcji analitycznych. Przede wszystkim on sam. Pan
ucjan Boetcher (18801938) autor wanych prac z teorii iteracji publikowanych u Dicksteina w Pracach Matematyczno-Fizycznych, absolwent gimnazjum w omy. Boetcher, o ktrym mowa, by profesorem liceum w omy; po wojnie w Erlangen. Przykad rodziny pogranicza narodowociowego.
43
07.05.2013 13:05
163
Witold zwrci mi kiedy uwag na twierdzenie Stoiowa charakteryzujce odwzorowania paszczyzny w siebie rwnowane topologicznie z funkcjami analitycznymi. To daje im wejcie w teori powierzchni Riemanna, a wic w odwzorowania nakrywajce, i oglniej w odwzorowania otwarte. Zajmuje si tym i Casimir, ale jak zwykle bez tych co u Stoiowa analitycznych motywacji. Pan Witold pamita pewien drobiazg Stoiowa, twierdzenie o moliwoci przeduenia kadego homeomorzmu midzy podzbiorami nigdzie gstymi zbioru Cantora do homeomorzmu caoci. Sam posa do Jass pewien wasny drobiazg z tej kuchennej jak stale nazywa topologii. Wytumaczy mi kiedy, na czym polega osobliwo funkcji Pompeiu. Wykres jej pochodnej, po cigniciu do punktu poziomicy zerowej, jest naturalnym przykadem zbioru spjnego z punktem eksplodujcym44. Czy Wacu zrobi bd? Czsto u nas o tym si mwi. Wacu porednio mi to wytumaczy, ale ju wczeniej syszaem podobn argumentacj od pana Witolda. Naszym zudzeniem jest to, e mamy przewag nad maymi w naszym rozumieniu narodami naszego poudnia. Cay swj wielki dorobek stracilimy w wojnach XVII wieku, czego nigdy potem nie nadrobilimy. Tymczasem Wgry od lat siedemdziesitych XIX wieku s mocarstwem, a Rumunia i Bugaria krlestwami. Matematyczne tradycje sigaj tam jeszcze dalej, bo do Bolyaiw. Budapeszt i Bukareszt s Paryami naszej Mitteleuropy, na ktr si tam inaczej ni u nas patrzy bez obaw i korzysta si z jej dobrodziejstw. Take Czesi zorganizowali si w matematyce 50 lat wczeniej od nas. To dlatego Jarnik, Stoiow i Karanikolo nie musieli pj drog Sierpiskiego. Wacu te musia si waha. Oprze si na Rajchmanie, Zalcwasserze i Walszu? Dlaczego tacy rozpolitykowani? A poza tym ju niemodzi. Wacu z niepokojem patrzy na Lww. Czy wytrzymaj konkurencj Wgrw, tych najszkodliwszych ssiadw Polski? Wacu jest pastwowcem. Std i pastwo go popiera. Na Fundamenta ma subwencj ministerstwa. I mimo e druga Warszawa ciga do Prac Matematycznych najlepsze nazwiska, takie jak Polya, Szego i Peano, czym Fundamenta nie od razu mogy si poszczyci, zapeniajc pierwsze tomy pracami samego Mazurkiewicza i Sierpiskiego, to teraz pr naprzd jak taran. Wychodzi wanie jubileuszowy 25. tom. Wacu okaza si trudno to byo z gry przewidzie rwnie dobrym politykiem. Bronisaw mu w tym walnie pomaga.
To, e funkcja Pompeiu (1907) rniczkowalna, rosnca, z gstym zbiorem z zer pochodnej, daje w prosty sposb synn miotek Knastera-Kuratowskiego, zauwayli w kilka lat pniej (1925) sami jej odkrywcy; K. Kuratowski, Topologie I, Warszawa: Polskie Towarzystwo Matematyczne, 1952, s. 8095.
44
07.05.2013 13:05
164
ESPACES SEPARABLES
Starsi panowie lubi spiera si o terminologi. Pan Witold mwi, e caki powinny nam zazdroci wszystkie nacje. Oddaje sens aciskiego integrau i ma wietne sowa pochodne cakowa, scakowa, cakowalny nie liczc tego, e jest krtkie. Nikt nie narzeka na spjno, ale zwarto jest tylko nam zrozumiaa. Pawe Aleksandrow mimo e z matki Polki, ze Smoleszczyzny podobno ledwie potra to szwartosz wykrztusi. Co to bdzie, kiedy ktry z reformatorw jzyka wpadnie kiedy na uzwarcenie? Na szczcie mamy ju kompaktykacj. Ale ostrzeenie: w Krakowie mwi si kompaktyczny. Bronisawowi najbardziej i susznie podoba si orodkowo, bo co u licha moe znaczy separable we francuszczynie. Ale zaraz sypie anegdot: oto Frchet, zastanawiajc si nad odpowiednim terminem, usysza z ssiedniego pokoju rozmow swojej ony z przyjacik, ktra akurat separowaa si z mem. artowa te, e za pno wszed do matematyki, niewiele starsi od niego maj swoje przestrzenie, jemu zosta ju tylko zbir. Niektrzy pisz continuum, ale Bronisaw uwaa, e ten termin powinien by zastrzeony do mocy continuum i do continuum Cantora-Dedekinda. Nasze kontinua naley pisa przez k. Ale Karol idzie dalej i twierdzi, e poprawne jest kontynuum. Pisze i mwi sympleks. We Lwowie Steinhaus mwi sinus, ale cozinus. Mody Hartman cak pisze od dou. Wikszo z nas, matematykw warszawskich, fatalnie pisze alefy.
RETRAKTY I RELACJA TAU

U Brcknera45 znalazem, e przez retrakt rozumiano staropolskie prawo zwyczajowe umoliwiajce wykupienie przed upywem okrelonego zwyczajem czasu sprzedanego majtku. To taka moliwo odwrcenia losu, kiedy ze okolicznoci zmuszay do sprzeday. Retrakty Borsuka nie s w analogii do tego zwyczaju. Jest to proste, adne pojcie, bo przyjemniej jest powiedzie, e kuli nie mona zretrahowa na brzeg, ni mwi, e kade jej odwzorowanie cige w siebie ma punkt stay. Nie wydaje si jednak, by uyteczno retraktw ograniczya si do sownictwa. Retrakty absolutne i retrakty absolutne otoczeniowe s w topologii czym naprawd nowym. Wic si z twierdzeniami typu Tietzego, bd nie do ominicia w sformuowaniach twierdze o przeduaniu odwzorowa. Ich miejsce midzy lokaln spjnoci i wielocianami, bez identykacji z adnym z tych zakresw, chroni je przed uproszczeniami. To dziki Borsukowi rozumiem teraz histori mego pradziadka, ktry poratowa spokrewnion rodzin Sadowskich, wykupujc od nich Tybory45
A. Brckner, Encyklopedia staropolska, Warszawa: Trzaska, Evert i Michalski, 1939.
07.05.2013 13:05
165
-Kamiank i nie pozwalajc tym samym, by przesza w cakiem obce rce. Przez przeszo rok by ca gb ziemianinem. Ale wkrtce Sadowska wysza bogato za m i odkupia majtek. Teraz wiem, e prawem retraktu. artujemy z Samuelem, ktry ostrzega przed Casimirem. W jego Topologie II do ktrej zaglda pojawia si relacja X tau Y midzy przestrzeniami, motywowana twierdzeniem Tietzego i formalnym ujciem teorii retraktw. Pada pytanie, czy X tau Y pociga Y tau X, motywowane niczym wicej ni napisem, a majce tyle sensu, co pytanie o logarytm o zasadzie 3 z 2, kiedy si zna logarytm o zasadzie 2 z 3. Sensowna odpowied nie tumaczy niesensownego pytania. Mam trudny kontakt z Borsukiem. Ale czy tylko ja? Jest mao spontaniczny. Pogodny, yczliwy, umiechnity, ale z pewnym dystansem, wcale niewynikajcym z wyniosoci. Jest zaledwie cztery lata starszy ode mnie. Matematyk widzi bardzo jednostronnie, jako nauk o przestrzeni, tej jednej, zycznej. Nawet jeli odchodzi w jakie jej warianty, to tylko po to, by pozna lepiej t trjwymiarow. Retrakty widzi jako rodek do jej poznania, a twierdzenie o antypodach jako zyczno. Nie wykluczam, e wierzy, e rzeczywicie w danym momencie warunki meteorologiczne w pewnej parze antypod s te same. Zapewne rozumie teori mnogoci, ale jako konwencj punktow, ktra pozwala na dotarcie do drugiego dna jego przestrzeni, niedostpnego Euklidesowi. Zapewne widzi sens w twierdzeniu Banacha-Tarskiego. Ale nie myl, by przeywa swobodn gr myli algebraikw z wieloci niespodziewanych i niepotrzebnych jak by je nazwa interpretacji. Moe jednak nie zgodziby si na nazwanie matematyki zyk, bo uwaa przestrze za rzecz niematerialn, uyczajc jedynie miejsca zjawiskom zycznym, sama nie biorc w nich udziau. Jest nominalist, jak by powiedzia Supecki.
TOPOLOGIA
Topologia nie daje okazji do odejcia w abstrakcj. Jeli to nawet jest abstrakcja, to na tyle rwnolega do wzorca rzeczywistego, e nie pozwala na swobodn gr myli, ktra cieszy algebraikw moliwoci odstpstwa od reguy, czy wrcz siania herezji. U topologa wszystko jest namacalne, nawet najbardziej osobliwe kontinuum dziedzicznie nierozkadalne. Topolog jest matematykiem, ale nie korzysta z jej swobody. W wle widzi wze ze sznura, a w przestrzeni lokalnie spjnej znieksztacon paszczyzn. Do rozcinania ma mylowe noyczki, a warunki odzielania Hausdora czuje w palcach. Po co wic poszed ku matematyce, skoro nie korzysta z dobrodziejstw jej swobody? To moe dlatego Henryk Majko mawia: ciki jest chleb topologa. A nie czyta Platona, ktry nie znajc jeszcze topologii, ale znajc nieostre logicznie rozwaania geometrw, kierowa ich ku arytmetyce, ktra miaa rozwe-
07.05.2013 13:05
166
sela umys, dajc mu ujcie ku swobodnym spekulacjom, gdzie nie ma rozumowa, a s ukadanki, ktre jeli si ju uo, nie wymagaj uzasadnie. Cikie brzemi wyobrae geometrycznych zwizanych z najprostszym nawet zjawiskiem dwiga Dedekind, podczas gdy Cantor ucieka w manipulacje arytmetyczne z nieskoczonoci. Uniknby choroby, jeliby nie to fatalne zyczne continuum. Zawiedziony rezerw okazan przez matematykw, wszed w rozwaania oglne. Bo oglno wcale nie musi znaczy swobody. Sam Cantor zauway to, kiedy w imi swobody matematyki przedua cig liczb naturalnych, i dostrzeg, e matematyka nie daje w tym adnej swobody, narzucajc jedyn moliw konstrukcj w postaci liczb pozaskoczonych. Przestrzenie Banacha a mcz sw oglnoci, a zniewalaj brakiem swobodnych interpretacji. S one mikkim futeraem dla przestrzeni Euklidesa. Nie wybralimy by moe najlepszej matematyki, biorc tak, jaka bya gdzie rozwinita obok. Ale rodowisko przeksztaci j na wasn mod po przejciu jednego pokolenia lub dwu, kiedy ustali si wasne zainteresowanie i swoboda w wyborze problemw wyrosych na wasnym gruncie. Topologia nie jest bez szans, by sta si rdem takiej wanie matematyki. Osobliwoci kontinuuw kiedy przebij si w rejony matematyki prawdziwie wyzwolonej, ktr Bernoulliowie i Euler nazywali mathematica sublimioris. Moe znajd si w niej moje spirale? Ale myl o kontinuach Bronisawa i tych wszystkich funkcjach osobliwych, ktrymi zajmuje si Saks. Czy wszystko to nie prowadzi do wniosku, e nie wiemy, czego chcemy od matematyki? Czy zycznego konkretu, czy arytmetycznej swobody? Samuel zaartowaby: dlaczego czy czy? Bo dlaczego nie i i?
TRADYCJA PETERSBURSKA
Nasi najlepsi matematycy maj wyksztacenie rosyjskie w stylu petersburskim, ktry znaczy ciso uwolnion od pedanterii, co jest moliwe do osignicia dopiero po wejciu na odpowiednio wysoki stopie rozumieni problemu. Wundheiler mwi, e stylu w mechanice nauczy si od Przeborskiego, a Przeborski to Charkw. Zbir zada z mechaniki Wundheilera to majstersztyk. Nam cigle jeszcze brak pewnoci w tym, co robimy, i ratujemy si formalizmem, a w najlepszym wypadku erudycj. Oni rozwizuj zadania od malekoci i to u Rosjan weszo w ich charakter. Czy jest was sto? Nie, odpowiadaj. Byoby nas sto, gdyby byo nas dwa razy wicej i jeszcze p raza, wier raza i jeszcze jedno dopowiadaj. To zadanie znam od dziadka, ktry uczy si w ich szkoach. Nasz Jeleski prbuje temu zaradzi i rosyjsk smykak przenosi na nasz teren. Czy nie powinno si adaptowa na nasz uytek szkolny Kisielowa, Rybkina, Szaposznikowa i Walcowa, na ktrych wychowa si Sierpiski? Dorzuc te siebie. Bo jakkolwiek wrcilimy z Krymu goli jak wici tureccy, to ksiki wielimy. Stacj Boogoje zamieni trzeba na
07.05.2013 13:05
167
Makini i na przykadzie pocigw na trasie Warszawa Wilno objania regu znakw przy mnoeniu. Nasz Steckel woli motywowa regu znakw algebraicznym wymaganiem permanencji. Czy uczniw to przekonuje? Wiem, e nie. Ucz si poprawnie zapisywa odpowiedzi. Steckel jest dobry, moe a za dobry jako nauczyciel. Uleg presji poprawnoci ze strony takich ludzi jak Tarski, ktry bywa z t swoj poprawnoci po prostu nudny, jeszcze bardziej ni Casimir. Pewnie dlatego nie chciano go we Lwowie i wolano szaawi Chwistka. Podrcznik Steckla jest za poprawny, oniemiela, nie zostawia nic na domys, nie wierzy w ucznia, e moe by zdolny. Luki jeli s przemylane powinno pozostawi si uczniowi, aby pobudzay jego ambicj i daway poywk dla rozbudzenia wyobrani. Steckel nie jest Sienkiewiczem matematyki, ktry by jednym zdaniem potra odmalowa sytuacj. Ju lepszy jest Zydler, ale mimo e moe i najlepszy, to jeszcze nie jest tym, o co chodzi.
MY I MATEMATYKA
A moe ma tak ju zosta? Nie musimy przecie startowa w kadej konkurencji. Rzymianie nie zajmowali si matematyk, zostawiali to podlejszym nacjom, chocia nie sprawdzilimy, czy mieli talent. Podobno ydzi nie zawsze go mieli. Steinhaus nie uwaa, e mieliby by lepsi od innych46. Lombroso47 poszed w tym dalej. Nie ma u niego ydw na licie nacji matematycznych, ale eby by sprawiedliwym, dodaje, e nawet wrd ydw znajdujemy matematykw i wymienia Rozenbauma, Goldwassera i Kranzla. Niemcy nie uwaali si jeszcze na pocztku ubiegego wieku za matematykw, zostawiajc matematyk Francuzom, dopiero po Gaussie nastpia zmiana. Od tego czasu w matematyce s ju tylko Niemcy. Nasz charakter nie sprzyja matematyce. Jestemy niepowani, a nawet wesokowaci. Jest to wielka nasza przywara narodowa. Zachowujemy si tak, jakby nam na niczym nie zaleao. Niemcy nazywaj nas schisko jedno. Opisa t nasz wad Fredro w Trzy po trzy, ale my wolelimy uzna Pana Tadeusza za epopej narodow, z tym naszym polskim zawoaniem kochajmy si. Uwielbiamy tolerancj na kadym polu, co nie wynika z wielkodusznoci, lecz z braku wasnych przekona. Stwarza to gleb dla genialnych dyletantw, a matematyka przynajmniej w naszych czasach wymaga odejcia od tolerancji dla maych zainteresowa. Opisujemy, komentujemy, ale nie stworzylimy wasnej tak jak Niemcy i Rosjanie lozoi. Widzia to ostro Pisudski, nazywajc nas najbardziej nieokrelonym mylowo narodem Europy. Na nasze usprawiedliwienie mamy to, e musielimy wydatkowa energi i skupia uwag na dziaalnoci politycznej i wojskowej. Ale
46 47
H. Steinhaus, Czym jest, a czym nie jest matematyka, Lww: H. Altenberg, 1923. C. Lombroso, Geniusz i obkanie, prze. J.L. Popawski, Warszawa: PWN, 1990.
07.05.2013 13:05
168
Pisudski i tych zasug nam odmawia. W obecnych warunkach zostawiamy te jak dawniej pole w matematyce mniejszociom, w istocie jednej z nich. Czy jedynie Banach we Lwowie miaby by wyjtkiem?
BANACH
To zagadkowy czowiek. Nie ma adnych zudze co do matematyki. Mwi, e nie jest dla piknoduchw. O tym w Warszawie czsto zapominamy. Potra, jeli trzeba, napisa podrcznik mechaniki i robi to tak, jakby to bya jego waciwa profesja, zostawiajc na ten czas za drzwiami niepotrzebne do tego celu matematyczne upikszenia. Jego analiza funkcjonalna nie jest porywajca, po prostu wymaga siy. Dlatego niewielu moe mu sprosta w niekoczcych si posiedzeniach w Szkockiej. Pytania stawia zasadniczo: czy przestrzenie B to od jego nazwiska! musz mie bazy ortonormalne? Idzie poprzez swoj teori twierdzeniem za twierdzeniem. Ma dobr ekip. Schauder to jego rwienik i ma swoj problematyk, ale nie tak bardzo odleg. Nieodcznym towarzyszem jest Mazur. Nie lubi jednak Orlicza i jego przestrzeni, w ktrych teoria Banacha przeradza si w pisanie nierwnoci w jedn stron. Moje kontinua to dla nich egzotyka. Nastpnym razem, kiedy bd we Lwowie, zaaplikuj im funkcje prawieokresowe, no i jeszcze raz zobacz miasto Lww. Banach jest we Lwowie uwielbiany. Dopiero tu zrozumiaem przyczyn. Jego prace s nieliczne i dalekie od elegancji Sierpiskiego i Saksa, ale emanuj si, czego przykadem jest jego z elazn konsekwencj prowadzona konstrukcja miary skoczenie addytywnej na wszystkich podzbiorach paszczyzny. Dominuje w rozmowie. Tylko Schauder i Mazur nie boj si jego przenikliwoci, do czego Steinhaus otwarcie si przyznaje. Obecno rozmwcw stwarza mu okazj do monologw. Konsekwentnie rozwijana myl to wanie wymaga siy sprawia, e monolog jest ledzony i w pewnym momencie kto formuuje puent. Rezultat staje si jakby wspln wasnoci, co staje si zacht nie tylko dla trjki liderw. O Banachu opowiada si rne niesprawdzone rzeczy. e to niby von Neumann proponowa mu wyjazd do Ameryki, a Banach odmwi. Jeli nawet niespecjalnie wierz w tak propozycj bo nie wiem, kim jest von Neumann to wiem, e Banach musia odmwi. On tylko we Lwowie moe by Banachem. Wydatkujc tu energi matematyczn na rzecz otoczenia, tyle energii z tego otoczenia pobiera. To jest zjawisko zwizane z przywdztwem, ktre nie moe zaistnie bez oparcia grupy wiadomej swej wartoci. To obustronne wspomaganie jest widoczne we Lwowie. Von Neumannem zachwyca si Ulam48 i on rozS. Ulam, Adventures of a mathematician, New York: C. Scribners Sons, 1976; wyd. polskie: S. Ulam, Przygody matematyka, prze. A. Grnicka, Warszawa: Prszyski i S-ka, 1996.
48
07.05.2013 13:05
169
powszechnia t pogosk o zaproszeniu. Mam duo uprzedze do ludzi. Ale nazwijmy to przekonaniami.
LWW
To nie jest miasto, lecz miejsce, gdzie si po prostu jest. Tu nie ma adnego centrum, w kadym miejscu czujemy si jak w najwaniejszym w swoim rodzaju. Kocioy stoj w rwnym szeregu i aden nie jest dominujcy. Nie mogem napatrze si na Bernardynw, ale wiea Korniaktw jest jeszcze bardziej tajemnicza z tym swoim dziedzicem. Najstarsze jest podne Wysokiego Zamku. Ale na cakiem innym skraju s Uniwersytet i Politechnika z Katedr witego Jura w p drogi. A jeszcze cakiem na innych wyspach le yczakw, Rynek i ulica Akademicka, z kawiarniami Steinhausa i Banacha vis--vis. Nasze mazowieckie i podlaskie piachy nie znaj takich miejsc, ktre swoj urod adowayby energi w ludzi je zamieszkujcych. Pocztkowo nie zauwaaem problemu Rusinw. Ka si nazywa Ukraicami, co nabiera nowego znaczenia. To kontakt z Europ poprzez Wiede stworzy nowy nard. Rusini nie wiem, jak nam wrodzy byli dawniej czci naszej wsplnoty. Ale Iwan Franko i esia Ukrainka, ktrzy s w analogii do naszego Prusa i Modej Polski, nie od nas brali wzory, lecz na Zachodzie. Dla swojej samostijnosti Ukraina lwowska nie potrzebuje ani nas, ani Rosjan. Podobnie jak Litwini, ktrzy zapocztkowali swoje odrodzenie w Krlewcu, jeszcze u Wuja Elektora, Rusini signli po nie do poudniowej niemczyzny. Dopucilimy do gry Niemcw i te separatyzmy przestay ju by spraw wewntrzn sowiask. Bolce miejsca dawnej Rzeczpospolitej nabray w okresie rozbiorw nowych niepokojcych barw. Jestemy wiadomi tych czarnych chmur nad Polsk i to nas coraz bardziej jednoczy.
SIERPISKI
Sierpiski bywa we Lwowie, przede wszystkim jednak u Ruziewicza. Ale mwi si te o jego banachaliach w Szkockiej. A mimo to ma co do Banacha. Kiedy wspomina o jakich nieakuratnociach. Sierpiski zaczyna we Lwowie, bo jego wczeniejsze lata warszawskie s czym osobnym. Dlaczego warszawskie si urway? Czy rok 1905 by rzeczywistym powodem? Przecie we Lwowie musia zaczyna od zera. Jego lwowski wykad habilitacyjny w porwnaniu z jego oszacowaniem punktw kratowych w kole, kiedy poprawi Gaussa, nie moe nam dzi imponowa. Odpowiednio wzajemnie jednoznaczn rozumie obecnie kady student.
Admiracja dla von Neumanna posunita jest tak daleko, e autor przytacza jego dowcipy i pisze o tym, co jada na niadanie.
07.05.2013 13:05
170
Nigdy nie mwi, dlaczego rzuci teori liczb. Odnajdywa j pniej w trickach mnogociowych. Zreszt nie rzuci jej do koca. Co wyjania rok 1907, kiedy Woronoja przenieli do Nowoczerkaska, gdzie polecono mu zakada politechnik49. Warszawa przestawaa wiza Sierpiskiego, ale wyczuwamy poowiczno tego wyjanienia.
ZA POUDNIOW GRANIC
Lww nie by tabula rasa w matematyce, kiedy przyby tam Sierpiski. Uniwersytet od lat by polski, a w dorobku matematycznym mia ju dwutomowe dzieo Jzefa Puzyny z funkcji analitycznych. Bya w nim wzmianka o analysis situs. Skd czerpa matematyk Puzyna? By jaki wyjazd do Niemiec, ale najprociej tumaczy, e z Czerniowiec, jeli nie z wikszej jeszcze stolicy, Kluu. Ruziewicz mwi, e na ktrej z inauguracji we Lwowie rektor z Kluu przemawia po polsku. W Czerniowcach mia katedr Hans Hahn. To samo nazwisko nosi rektor Uniwersytetu we Lwowie. Czy ma to jaki zwizek z tym, e dwa twierdzenia Mazurkiewicza wtedy lwowianina s take twierdzeniami Hahna? A twierdzenie Hahna-Banacha? Nie znam si na analizie. A przecie na poudnie od Lwowa, w Jassach, mia swoj siedzib Cicejka50 pisany w druku jako Tsitseica zaprzyjaniony z Sierpiskim. A jeszcze by Pompeiu. To pan Witold zwrci mi uwag na ten trop poudniowy naszej matematyki. Nie mwmy o Wgrzech, tym prawdziwym gejzerze matematycznym. Miasto Szeged zbudowano tam od podstaw jako stolic wgierskiej nauki i kultury, std Acta Szeged. To przechodzio na Lww. Moe wic i Kawiarnia Szkocka? Ale mogo to i prosto z Wiednia. Krakw jednak si tym poudniowym socem nie ogrza, jeli nie liczy wpywu ujemnego, kiedy idc w lad za stolic, wyburzono mury staromiejskie i zaoono Ring. Opowiadano we Lwowie rne zoliwoci o Caccioppolim51 i o pobycie Lebesguea, ktry pozwala sobie artowa ze swojego nazwiska. Po francusku le besgue znaczy jkaa. Ale to tak jak sawny Tartaglia.
49 Georgij Woronoj (18681908) profesor Uniwersytetu Warszawskiego, czonek Petersburskiej Akademii Nauk. Po wyjedzie do Nowoczerkaska wrci do Warszawy, gdzie zmar i zosta pochowany na cmentarzu prawosawnym na Woli. Jak powiedzia autorowi profesor Krzysztof Tatarkiewicz, jego ucze Wacaw Sierpiski by na pogrzebie. Senat UW nie zgodzi si na umieszczenie na cianie obok jego dawnego gabinetu tablicy upamitniajcej Woronoja. 50 Gheorghe Tzitzica (18731939) jeden z zaoycieli wraz z Dimitrim Pompeiu Rumuskiej Szkoy Matematycznej; doktorzy honorowi Uniwersytetu Warszawskiego. 51 Renato Caccioppoli (19041958) znany w Polsce przede wszystkim jako wspautor twierdzenia Banacha o punkcie staym. Std pewne konikty z matematykami lwowskimi. Wzmianka o Caccioppolim ma zwizek z jego chodnym przyjciem wrcz bojkotem we Lwowie, co przekaza autorowi profesor Feliks Baraski. Renato Caccioppol, prawnuk Bakunina, zwizany z Polsk niejasnymi koligacjami; zob. G. Herling-Grudziski, Dziennik pisany noc
07.05.2013 13:05
171
LIDER
Przy okazji myl o rzeczach szerszych, takich jak przywdztwo. Pisudski mia podobno chwile zaamania, a jednak nie uleg, bo czu zawsze wok siebie oparcie. Mona wyobrazi sobie grup siln we wsplne przekonania, ktra kreuje przywdc nawet wtedy, kiedy jest czowiekiem przypadku. Jest to sytuacja skrajna, ale ktra si zdarzaa i w naszej historii. Prowadzio to do katastrof. Niewykluczone, e Niemcy teraz popeniaj ten bd, pieszc si i kreujc przywdztwo nieodpowiadajce ich wielkoci. Skrajno przeciwna wydaje si niemoliwa, bo nawet nadludzki wysiek jednostki nie pobudzi martwego ogu. Przypominam sobie jaowe rozwaania Tostoja na ten temat. Urodzajna musiaa by gleba, na ktr wszed ze swoimi druynami strzeleckimi Pisudski. Teraz te jest urodzajna. Po tak wielkim czowieku, jakim by Pisudski, trudno jest jednak obj przywdztwo, ale nard jest silny i go szuka. Czynione s formalne zabiegi. Nie jestem maym chopcem, by mogy na mnie oddziaywa, ale nie robi sobie z tego artw, jakich wok sporo. Nieprawdziwe byoby stwierdzenie, e Sierpiski jest przywdc matematycznej Warszawy. Ma rzd dusz, czego jednak nie mona nazwa przywdztwem. S arty na jego temat. By kiedy podobno bardzo przystojny, co wida jeszcze z jego rosyjskich zdj. Teraz jest powanym starszym panem o urodzie stosownej do wieku. Syszy si nie tak cakiem szeptem, e jest tam w zoo hipopotam, id, Wacusiu, zastp go tam. Std przylgn do niego ten Wacu. Mwi podobno wymyli to ech e zanim sidzie do niadania, idzie na poczt, aby wysa do redakcji prac. Nie jest mwc. Kiedy inni na kongresach wygaszaj mowy, on mwi par zda. Jest oniemielony przy wystpieniach publicznych. Nie kady to zauwaa. Bronisaw twierdzi, e rozumie tylko sone kaway. Mwi do tablicy, nie patrzc na audytorium, dokadnie tyle sw, ile trzeba. Ma sabo do podry, podobno przejecha Sahar, i sabo do mocniejszych napojw. Podobno zawsze nosi z sob piersiwk, z ktrej wypija przed wykadem. Do tradycji nale banachalia, jak Steinhaus nazywa wizyty Sierpiskiego we Lwowie. Te wszystkie saboci nie przeszkadzaj zajmowa mu wysokiej pozycji w hierarchii midzynarodowej. Bywa przyjmowany przez krlw i ma podobno sabo na punkcie tych swoich honorw. Lubi oglda bogat kolekcj odznacze i dyplomw ustawion na biurku52. Ju z tego wszystkiego wynika, e jest
19801983, Warszawa: Czytelnik, 1996. Uwaany jak pisze Herling-Grudziski za geniusza matematycznego Italii. Zob. take wspomnienia Jana Gawroskiego Wzdu mojej drogi, Warszawa: PIW, 1968. 52 Wedug profesora Krzysztofa Tatarkiewicza biurko nie mogoby pomieci wszystkich honorw Sierpiskiego. Zajmoway ca cian dugiego salonu w jego mieszkaniu przy Marszakowskiej.
07.05.2013 13:05
172
powszechnie lubiany. Bronisaw twierdzi, e to gigant, e uczonego tej miary nie mielimy od czasw Kopernika. Uwielbia Sierpiskiego Edward, a Samuel, kiedy ju wyczerpie arty na temat Wacusia, zawsze dopowie, e tylko dziki Wacusiowi mamy w Warszawie matematyk. Ma pewnie na myli i to, e dziki pogodnemu charakterowi Sierpiskiego matematyka warszawska w niczym nie przypomina przysowiowego polskiego pieka. Jeli Wacusia nie stanie, wszystko moe si rozlecie.
MATEMATYKA SIERPISKIEGO
Matematyka Sierpiskiego przypomina mozaik. Widziaem ostatnio jego prac, jedn z setek, o funkcjach niemierzalnych. A si nie chce wierzy, e funkcje niemierzalne mona tak konkretnie opisa. Znane dobrze funkcje Rademachera s elementami przestrzeni funkcji, w ktrej epsilonowym otoczeniem funkcji jest zbir funkcji, ktre w ustalonej skoczonej iloci miejsc rni si od niej o mniej ni epsilon. Funkcje, na ktrych skupiaj si funkcje Rademachera, przejmuj ich wasnoci, takie jak addytywno, symetri i okresowo z okresami, ktre mog by dowolnie mae. Std niemierzalno ich funkcji granicznych. Albo wemy jego dawne twierdzenie z Tohoku, ktre mwi, e kontinuum nie mona rozbi na przeliczalnie wiele zbiorw domknitych. To prosto wypowiedziane twierdzenie ma chytry dowd. Czy mona rozbi kontinuum na mniej ni continuum czci (to w przypadku, jeli hipoteza continuum byaby faszywa)? Tak naprawd to on podsun Knastrowi i Kuratowskiemu ich zbir z punktem eksplodujcym. Konstrukcja efektywna modych autorw bya poprzedzona prac Sierpiskiego z uyciem metod bernsteinowskich53. Umieszczona w serii twierdze i innych konstrukcji nieefektywnych, wyjania wicej ni przypadkowo wybrany konkretny opis bo dlaczego taki, a nie inny? Efektywno nie zawsze jest lepsza! Za to jego krzywa uniwersalna specjalnie mnie nie zachwyca, ale trjktowa tak! Skada si wzdu przegubw, ale wydaje si lokalnie sztywna. Albo continuum podzbiorw prawie rozcznych w zbiorze liczb naturalnych i trick dowodowy z cigiem zstpujcym podzbiorw zbioru liczb naturalnych prawie zawartych jeden w drugim ze zbiorem nieskoczonym prawie zawartym w nich wszystkich. Albo ten jego i Mazurkiewicza w stylu Galileusza przykad zbioru paskiego majcego rozbicie na dwa zbiory przystajce do caoci. Albo e mnogociowo rozumiane koo nie da si rozbi na dwie
Komentujc znan konstrukcj nieefektywn Bernsteina rozbicia paszczyzny na dwa zbiory punktoksztatne, Sierpiski zauway, e konstrukcja daje si przenie z paszczyzny na pewien zakres kontinuw, do ktrych naley m.in. mioteka Cantora. Otrzymuje si zbir spjny z punktem eksplodujcym. Knaster i Kuratowski (1921) podali konstrukcj efektywn.
53
07.05.2013 13:05
173
przystajce poowy i e jest funkcja rzeczywista ciga, ktrej wszystkie poziomice s przeliczalne.
FILOZOFIA MATEMATYKI
Ale jest i lozoa Sierpiskiego wypowiadana w p sowa przy rnych okazjach i w Fussnotach jego ksiek54. Osobliwy to sposb przekazywania lozoi. Sierpiski przekazujc myl Poincargo przekazuje wicej ni Poincar, bo to wicej wynika z kontekstu jego ksiki. Poza tym robi t przysug Poincarmu, e nie powtarza jego rzeczy delikatnie mwic baamutnych. Przekazujc uzina, odejmuje mu jego mizantropi. Saks ma te ten styl lozofowania. Wydaje si, e w wypowiedziach o matematyce trudno jest utrzyma sens w tekcie liczcym wicej ni pi linijek. W swojej Apologii Hardy pisze wicej o krykiecie ni o matematyce i dlatego daje si go czyta. Matematyk wybra dlatego, e byo to jedyne pole, na ktrym mg bi kolegw, dopiero pniej przyszed krykiet. Jedn rzecz ciekaw mimo wszystko pisze i Poincar, a mianowicie, e odkry swj model geometrii, kiedy stawia stop na stopniu wagonu odchodzcego do Caen. Tarski odkry pewn odmian pewnika wyboru, stawiajc stop na fotelu u dentysty. Co jest w tej stopie, bo wpadem na pomys kontinuw tamowych, wdepnwszy w kau na rogu Hoej i Lwowskiej. Uboga jest, jak std wida, lozoa matematykw i ich niuanse psychologiczne. Wacu to rozumie i tych piciu linijek nigdy nie przekracza. Dowodzi, e wrd podzbiorw danego zbioru nie ma dwu podzbiorw pustych, a przyjcie moliwoci poczenia dwu zbiorw w jeden bdcy ich sum implikuje nieistnienie wicej ni jednego zbioru pustego. Nigdy jednak nie przyszoby mu na myl dowodzi istnienia zbioru pustego.
POLSKA LEKKO MYLI

Z drugiej jednak strony to nasze odwrcenie si od lozoi sprawia, e trudno byoby u nas o kogo, ktry by jak Hardy wyoy szerzej swj pogld na matematyk. Nasi lozofowie s zbyt niemiali w wypowiadaniu wasnych pogldw, piszc albo mdo jak Ajdukiewicz lub kwiecicie jak Kotarbiski, albo miesznie jak Chwistek. Nie powstaj dziea na miar Carrela. Przyczyna? Wysoko wyksztacone spoeczestwa o wyrobionych pogldach nie boj si dzie przewrotnych. Oczekuj od swoich twrcw wypowiedzi oryginalnych, nawet wrcz heretyckich. Nie widz sensu w powtarzaniu prawd dobrze znanych i trwale umocowanych w zbiorowej wiadomoci. My, w sytuacji staego zagroenia, balimy si zawsze nawet najmniejszych
W. Sierpiski, Cardinal and ordinal numbers, Monograe Matematyczne 34, Warszawa: Polish Scientic Publ., 1958.
54
07.05.2013 13:05
174
odstpstw od uwiconych tradycj pogldw. A jeli ju odstpstwo, to co najwyej w jakiej miesznej materii. Podoba si wic Chwistek. Naukowe skecze Winawera zreszt bardzo wietne, w dobrym gucie odpowiadaj mniej wicej naszemu nieprzygotowaniu do sporw na miar Kanta. Ale to te nasz atut: dobry gust w lekkiej materii. Cwojdziski.
TOMSK
Dobry gust ma Zarankiewicz. Wyjeda do Tomska do Bergmana, ale wrci z tej starej uniwersyteckiej stolicy nad wielk syberyjsk rzek. Wrci w por, jeli jecha tam, by zadouczyni swoim lewicowym, niekoniecznie komunistycznym, pogldom. Jeszcze wtedy nie bya znana prawda o Burstinie55. Widzi u bolszewikw mylenie pastwowe i to mu imponuje. Odszed ju par lat temu od casimirowskiego piknoduchostwa i zaj si mechanik, ktra jest jego hobbystycznym zainteresowaniem. Przyjani si z Saksem i mimo rnicy wieku z Knastrem. Unika Kuratowskiego i nie bywa na seminarium Knastra od czasu, kiedy tam si pojawi Casimir. Nie mam nadal dobrego dowodu, e kontinuum paskie jednorodne zawierajce uki jest topologicznie okrgiem. eby przynajmniej mie tyle! To powinno by nietrudne, ale nie potra si skupi. To mnie w kocu zamczy.
RZECZYWISTO
Tymczasem dziej si rzeczy, wobec ktrych te moje zmartwienia staj si niewane. Modzie na ulicy skanduje: Wodzu, prowad nas na Kowno!. Rydz okazuje stanowczo. Osiga popularno. Pojawiaj si znaczki litewskie w miejsce dawnych otewskich56. Ale czy to usprawiedliwiao entuzjazm przechodzcy w mieszno? Dla Litwy, ktra dostaa w podarunku niemiecki Memel i ktra przy kadej nieostronoci moga go straci, polskie ultimatum byo po prostu szantaem. Ulegajc, unikna rozbioru. Tylko my, matematycy, mamy t oczywisto widzenia, no i pan Begagon. Przyzwyczajonych do obiektywnoci, nic nas nie kosztuje wyobraenie sobie Litwy w sytuacji podobnej do naszej, kiedy poszlimy jako Targowica na ugod z Katarzyn dla uniknicia interwencji pruskiej.
55 Celestyn Burstin, urodzony w Tarnopolu, wyksztacony w Wiedniu, komunista, bezrobotny w latach dwudziestych we Lwowie, czonek Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Od roku 1929 czonek Biaoruskiej Akademii Nauk. Jego mao znan histori opisuje jego siostrzeniec Olgierd Woyski, Gos z Guagu, Londyn: Puls, 1988. Stracony w Kuropatach w roku 1938, oskarony o przynaleno do POW. 56 Po nawizaniu stosunkw z Litw piszcy do Polski z Kowieszczyzny nie musieli ju korzysta z poczty otewskiej.
07.05.2013 13:05
175
W Hiszpanii wojna zakoczya si przegran komunistw. Satysfakcja jest poowiczna, bo chocia pooy kres terrorowi komunistycznemu byo koniecznoci, to jednak znowu wzmocnio to Niemcw. Ronie powszechny defetyzm w krajach zachodnich. Italii zapomniano Etiopi. Nie ma ju adnej wtpliwoci, e agresja popaca i moe tylko narasta.
TO PEWNIE BD
Bronisaw nie pyta wprost, ale czuj cigle na sobie jego wzrok. Nie bywam ju od dawna na jego seminarium. Ten brak dowodu mnie dobija. Unikam rozmw z Borsukiem. Bior si za rzeczy nowe, aby nie wraca do krcenia si w kko w dowodzie niejednorodnoci kontinuum Knastra. Ba, zapowiedziaem wicej, e adne kontinuum paskie bez ukw nie jest jednorodne! To si sprawdza na krzywej Whyburna i na kontinuum Janiszewskiego (tego z Cambridge). Ale oglnie? To paraliuje myli. Zaczem ba si topologii. Pewniej czuj si nawet w trudnych rachunkach analitycznych. W nich bdy, nawet jeli si zdarzaj, s jakby nie nasze, robi je maszyna, ktra w nas siedzi. Nazywane s przewanie pomykami, ktrych mona zrobi kilka w cigu wieczoru, traktujc je jako nieudane prby. Tymczasem kade najdrobniejsze nawet stwierdzenie topologiczne wypywa z naszego przekonania, a wtedy bd widzimy jako przewinienie obciajce sumienie.
EMIGRACJA
Chojnacki, Eilenberg i Tarski ju wyjechali. Lada dzie wyjedzie Natan Aronszajn. Z nim byem najbliej. To prawdziwy yd nieudajcy Greka. O sprawach ydowskich nigdy nie rozmawialimy dosownie, ale rozumielimy si w p sowa. On te zbudowa nieprzeliczalnie wiele kontinuw nieporwnywalnych przez obrazy cige. Potem moje spirale zyskay wiksze uznanie, ale nigdy nie okazywa mi niechci. To jest duy matematyk i wszechstronny. Prbowa hipotezy Suslina, ale mwi, e to tylko jego hobby. Naprawd zajmuje si hydrodynamik. Jeszcze nie wie, gdzie poza Polsk si zatrzyma. Na razie w Paryu. Co na to Dickstein? Czy jest na to guchy, tak jak wtedy, kiedy bojwkarze krzyczeli na jego wykadzie precz? Podobno jest faktycznie guchy. Dlatego gono mwi. Pomaga Sierpiskiemu utrzyma obie Warszawy razem. Prezydent dekoruje go krzyem Polonia Restituta. Problem ydowski w Polsce jest coraz bardziej zoony. Mamy wielu ydw polskich patriotw chocia duo mniej ni Niemcy. Hausdor jest a tak dobrym Niemcem, e jest w partii. Podobno bardzo przeywa niezrozumiay i nagle powstay antysemityzm. Jego wiedeski ucze Fritz na odlego, bo Hausdor w swoim Bonn uczniw nie ma jest w Warszawie. Ale czy nadal? Bo go dawno ju nie widziaem.
07.05.2013 13:05
176
KRAKW
Osobliw enklaw matematyczn jest Krakw. Stary Zaremba patrzy zym okiem na Warszaw i Lww. Cieszy si wielkim uznaniem u Francuzw. Ale to mamut. Miaem w rku jego kuriozalne ksiki: Mechanik i Teori liczb. W pierwszym tomie Mechaniki ile ma ich by? dyskutowa przestrze i czas, nie dochodzc nawet do zasad Newtona. Ma odwag zwalcza Einsteina, nad czym ubolewa Infeld, przyjaciel Rajchmana. W pierwszym tomie Teorii liczb ustali, czym jest liczba naturalna. Jest oryginalny i nie idzie ladem Fregego. Jego styl promieniuje. Hoborski ucze Zaremby w pierwszym tomie Rachunku rniczkowego i cakowego nie wyszed poza przekroje Dedekinda, a Alfred Rozenblatt ktry ju pewnie w Limie w Geometrii analitycznej przez cay pierwszy tom mczy wzory na zamian ukadu wsprzdnych.
NIKODYM
O Ottonie Nikodymie opowiadaj, e przez pierwsze p roku analizy wykada twierdzenie o elastycznoci epsilona57. To dlatego tylko, eby pani doktor na wiczeniach nie musiaa dobiera delty do epsilona przez 7. Nikodym jest znany z podstawowego twierdzenia z teorii miary, ktrym zachwyca si Edward i ktre przechodzi ju do literatury podrcznikowej. Dla mnie miar geniuszu Nikodyma jest jego zbir paski miary penej, z ktrego kadego punktu moe wystartowa promie nienapotykajcy ju potem adnych punktw tego zbioru. Fantastyczno tego wyniku ley w tym, e zbir jest konstruowany efektywnie i adne zabiegi z zasad maksimum w stylu Zorna i Casimira nic tu nie pomog. A pani Stanisawa Nikodymowa, warszawianka, zajmuje si topologi. S jeszcze w Krakowie Gob, Leja i Waewski, ktrzy urywaj si od czasu do czasu spod wadzy pryncypaa ku topologii. Witold Wilkosz jest amatorem, ale ksik z topologii w istocie traktat przegldowy napisa znakomit. Kuratowski w swoim drugim tomie podobno gotowym na temat Wilkosza nie ma zamiaru si nawet zajkn. Obcy jest nam ten Krakw, ale to, co robi Casimir, jest nieuczciwoci. Borsuk bardzo ceni Goba za jego twierdzenie de balayage.
DRUGA STOLICA
Sierpiski nie ma naboestwa do Krakowa. Nie dlatego, e Galicja, bo ze Lwowem nawet w razie sporw potra si porozumie. Secesja krakowska
57 Anegdot z elastycznoci epsilona, ktrej matematykom nie trzeba tumaczy, wiza Bronisaw Knaster z osob Nikodyma, zamiowanego dydaktyka. Osoba pani doktor jest w tym kontekcie kcyjna.
07.05.2013 13:05
177
jest groniejsza, bo podwaa stoeczno Warszawy. Na I Zjedzie Krakw sprzeciwia si przeniesieniu wadz Towarzystwa do Warszawy, pretendujc do roli stolicy. Knaster mia si wtedy odezwa, e rozumie przewag Krakowa, wymieniajc Goba, Wrbla, Zib i Wron, i dodajc, e u nas w Warszawie, c? jeden Vogelsang!. Knaster tego nie powiedzia, to tylko jego esprit descalier. Sypie anegdotami, ale kameralnie. Nie syszaem, by zabiera gos publicznie, nawet na posiedzeniach Towarzystwa. Poza tym te dowcipy od nazwisk wcale nie s zachwycajce. Ale warszawka je lubi. Celuje w nich Sonimski, jest podobny do Knastra, a moe na odwrt. Maj z sob co wsplnego. Nasuchaem si niedawno rnych na ich temat niedyskrecji.
TE DEUM
Zajcie Zaolzia byo jak koniecznoci. Ale piewania po kocioach Te Deum naleao unikn. Na niewykonanie tego ruchu i na przyznanie si do paraliujcego lku nie moglimy sobie w tej sytuacji pozwoli. Francja ktrej nie grozi wymazanie z mapy moe sobie pozwoli na rozmaite pacystyczne gry. Tym bardziej Wielka Brytania. Co zdecydowanego trzeba byo zrobi. Moe nie to? Moe naleao wymusi w tym momencie co na Gdasku. Ten nieczysty ruch bdzie si mci. Ale stoimy przed dalszymi koniecznociami. S takie sytuacje, w ktrych kady ruch jest bdny. Mog teraz nadej.
SUMMA TOPOLOGIAE
Nikodym zbudowa swj zbir, a potem pisa ju tylko prace, ktre razem wzite nie s warte tej jednej konstrukcji. Nie on jeden wpad w puapk, ktr zastawia na nas matematyka. Jeli nawet przykad Nikodyma moe si wyda za ostry, to na kadego przychodzi moment, kiedy stwierdza, e jego nastpna praca nie bdzie lepsza od poprzedniej. Uczciwie mwic, naleaoby wtedy przesta. Ale na to nie zdoby si nawet Sienkiewicz po napisaniu Trylogii. Mimo to kontynuacja malarstwa historycznego u Matejki miaa sens, bo w poprzednim wywodzie nie bior pewnie pod uwag jakiego dodatkowego czynnika. Bo i Sierpiski nie przestaje, a to, co robi, ma sens jako summa. Kiedy w. Tomasz z Akwinu napisa dzieo Summa Theologiae, zyskujc uznanie potomnych. Czy widziabym siebie jako autora summy kontynuw pokrewnych z odcinkiem? Swoj summ pisze Casimir. W odrnieniu od tamtych summ, ktre widz jako sumy scalone, te dwie Topologie cz si w cao dziki uporzdkowaniu, jakie daje numeracja rozdziaw. Jak mwi Julian, za lat dwadziecia, oprawione w czarne okadki, opatrzone zoconymi napisami bd sta na pce matematyka, ktry bdzie
07.05.2013 13:05
178
do nich zaglda, aby sprawdzi, czy aby si nie pomyli w jakim wzorze z operacjami domknicia, wntrza i brzegu. Casimir potra rozdziela swoje zainteresowania, a przebywajc w rodowisku tak ywym jak nasze, mia okazj do rozwijania wielostronnoci. Przybywao prac, przybywao uznania. Czy tak si zabiera do swojej konstrukcji samotny Nikodym? Przede wszystkim, musia sam wypracowa problem, a szukajc rozwizania, szarpa nerwy. To wida po nim. Dla rozwizania takiego problemu na nic kartka i owek. Tu trzeba raczej pooy si na kanapie albo przej kilometry brzegiem Wisy tam i z powrotem. Zapisa to potem w cigu godziny, a potem szuka luk, nie bdc nigdy do koca pewnym, czy wszystko jest dobrze. W rozwijaniu teorii kontinuw rozwarstwionych czy innych nie ma obawy o pomyki. Nie moe ich by, skoro nie byo z gry adnych oczekiwa. Koczymy tam, gdzie materia stawia opr Casimir nawet nie wie, z czego kiedy bdzie sawny. Pokaza kiedy pewien drobiazg. Zawieranie si w krzywych peanowskich jednego z pewnych dwu grafw znanych od czasw Hierholzera58, o ktrym mao kto sysza jest rwnowane ich niespaszczalnoci. Potomni nazw te grafy na jego cze grafami K1 i K2 i bd zamieszcza jego fotogra obok wizerunku Eulera. Bd upomina si o autorstwo inni, ale autor znanych i licznych dzie z topologii bdzie mia pierwszestwo przed mniej znanymi. Podobnie na Weierstrassa spady zasugi jego licznych uczniw i rwnie licznych nauczycieli. I nikt mu nie zarzuca przejcia cudzych zasug, bo taka jest natura rzeczy.
CIENIE ZAWODU
Na puapk pierwszej udanej pracy zwrci mi kiedy uwag Bronisaw. Czyby mia na myli siebie? Mia pan mocny doktorat, wic bdzie mia pan trudn habilitacj, mniej nie bdzie wypadao panu zrobi. Pamitam jego wykad z geometrii analitycznej na naszym pierwszym roku. Zdenerwowa go szum na sali, odwrci si od tablicy i wygosi mwk, jedn z tych, ktrych po nudnych rachunkach oczekiwano. Jeli matematyka was nie za bardzo porywa lub czujecie si za mao zdolni mwi to zrezygnujcie z niej, nie czekajc, jeszcze dzisiaj, bo inaczej bdziecie robili przez cae ycie co, na co nie macie ochoty. Jest co takiego jak zdolno zgadzam si, chocia jest to trudne do okrelenia, chyba e przez negacj. Jest co takiego jak zainteresowanie, charakter i determinacja, a wic cechy emocjonalne. U mnie przewaa emocjonalno. Co do zdolnoci co za gupi termin to nieraz odczuwam, jak si odblokowuj. Nie zawsze chc by usune. Na przykad teraz.
Carl Hierholzer symbolizuje tu dziewitnastowieczn teori grafw. By on tym, ktry dowid w roku 1873 twierdzenia odwrotnego do twierdzenia Eulera o mostach krlewieckich.
58
07.05.2013 13:05
179
Zazdroszcz panu Witoldowi. Pracujc w Instytucie Lotnictwa i wykonujc tam uyteczne rzeczy, w samej matematyce robi jedynie to, co uwaa za wartociowe. Znam jego prace, bo referowa je na posiedzeniach Towarzystwa. Korespondowa z Lichtensteinem na temat hydromechaniki. A taki jak ja, na posadzie adiunkta, musi cigle si wykazywa czym, nawet niekoniecznie wartociowym byle nowym i nie zawsze przez kogo oczekiwanym. To wywiera presj na czowieka. To moe kiedy mie ze skutki i dla samej matematyki, ktra nie wie, jak pozbywa si rzeczy maej wartoci. Alexis Carrel pisze, e organizm ginie, jeli nie umie si oczyszcza. Carrel to uj adniej, trudno dorwna mu w stylu. My, czytajcy, tumaczymy to zbyt prosto na dostpny nam, mylowo prymitywny, ogrodniczy darwinizm. Organizm matematyki odywia si zbyt intensywnie. Co gorsza, jest niewybredny. Babym si tego powiedzie wrd topologw. Nie kochamy matematyki samej w sobie. Matematyka angauje emocje, ale dotycz one nie matematyki, lecz nas. Jeli nie udaje si nam w topologii, a udaje si nam w teorii miary, rzucamy topologi, bo nie o ni nam chodzi, a o przewag nad zadaniem, a take vide Hardy nad kolegami. Tylko w naukach uytkowych istnieje zobowizanie wobec tematu no i wobec ludzi, ktrzy prac zamwili chocia tam te ocieramy si o granic. Pomylmy o lekarzu, dla ktrego pacjent jest tylko pretekstem do naukowych docieka. Nie cofnie si przed eksperymentem na czowieku, uzasadniajc to pasj odkrywcz. Gdzie przebiegaa ta cienka granica dla Pasteura, kiedy postanowi pomc pani Meister, ratujc jej synka. W pewnym momencie dostrzeg, e to jest dar losu. Uczeni dowiadczaj czsto tego rodzaju egoizmu. Zawsze faryzejsko mog tumaczy sobie, e przeamuj barier moraln nie dla siebie, lecz w celach wysokich. Tyranizuj dla tych wysokich celw swoje rodziny. Jest to szczeglnie wyrane w matematyce, w ktrej ich bliscy nie mog uczestniczy. Schizofrenia twrcy tak to nazwijmy przenosi si na otoczenie. Czy Banach nie ma podwjnego ycia? Sierpiski jest pod tym wzgldem na przeciwnym biegunie. Nie ma w nim tego, o czym pisze Hardy, a wic ustawicznego widzenia si w lustrze sukcesw. Jego yczliwo dla ludzi nie ma sobie rwnej wrd matematykw. Jaka to maa pochwaa! Bo i Wacu musi by w pewnych sytuacjach jako matematyk do okruciestwa sprawiedliwy. Matematyka jest fataln profesj, ktra rzadko pozwala na odkrywanie naszych lepszych ludzkich stron. Fizyka daje pod tym wzgldem wicej luzu. Taki Winawer potra napisa sztuk teatraln w konwencji komediowej. Take Cwojdziski. A matematyk Rappaport potra napisa na matematykw jedynie ponury pamet o zawici i wadzy. Opisuje katedr matematyki z jej tworzc si hierarchi. Nie ma w niej prawie wcale kontaktw poziomych. Na czowieka patrzy si albo w gr, albo w d. Jakie krtkie prowadzi si tu rozmowy, jakie celne syszy si riposty, ile aluzji! Jak atwo znale si poza nawiasem wtajemniczonych! I to wszystko w ramach absolutnej uczciwoci.
07.05.2013 13:05
180
Pan Witold mwi, e mdrzy matematycy nie rozmawiaj ze sob o matematyce. Niech pan ich zaobserwuje dodaje. To im daje dystans wobec siebie pozwalajcy na znone wspistnienie. Rzeczywicie, Wacu posiad t mdro i poprzestaje na sonych kawaach, ktre syszy od innych. Pan Witold pooy kiedy Diamanta na rk, mwic: Nie wiedziaem, e z pana taki saby matematyk. Na to mu Diamant odrzek, e nie wiedzia, jak silnego matematyka ma przed sob.
BEGAGON
Tak piknego lata nie mielimy dawno. Znowu jestemy na Czerwonym Borze. Jest Begagon, ale nie rozmawiamy beztrosko jak ostatnim razem. On nie ma zudze, co mogoby go czeka, gdyby Niemcom si udao. Nie ma jednak za grosz woli walki. Mwi mu, e nie bior takiej ewentualnoci pod uwag. Umiecha si. Dodaje: ydzi nie s solidarni, to jeszcze jedna rzecz, ktra im nie pomoe w trudnych chwilach. Co ma wsplnego potny nansista Nissenbaum z Warszawy z biednym Mosze Radziwiem z Bielska, ktry ma na Mickiewicza sklep elazny po schodkach? Dlaczego nie poartowa mwi w staroytnym, a te i w papieskim Rzymie, ydzi, jeli ju wyszli z getta, stawali si Gonzagami i im podobnymi. Znam waszego Wajsberga. Ma doktorat i chyba nikt poza nim w miecie. Mieszka na Kanalnej i uczy w gimnazjum ydowskim. W polskim gimnazjum nikt go nie zna59. Tarski te si nim w razie biedy nie zainteresuje. Tak jak ja, nie jest ani komunist, ani syjonist. Do Paproci Duej std par kilometrw. Polecono mi mie nasuch na dywersantw. Zauwaono jakiego osobnika w bereciku i zatrzymano. Podejrzewa si, e Niemcy mog szuka u kolonistw z Paproci kontaktw. Nie znajd ich na pewno u pana Korduplewskiego znad Buga. Dodano mu to ski do Kordoppel i chocia to nie Potocki jest z tego dumny i jest bardziej wiadomym Polakiem od innych. Ale musimy by czujni i nie czas na sentymenty. Zreszt mimo swej poczciwoci, wszyscy oni tutaj wieczorem suchaj radia Breslau i dowiaduj si, e Niemiec nie zarabia niej 200 marek. By w Polsce genera Ironside mwi radio Breslau i nie da Polsce poyczki na dozbrojenie, bo nic by nie znaczya przy tak sabym stanie wasnym. Ja mam obowizek tego sucha. Wzbiera gniew na niemieck pych. Nie bdzie z nimi pardonu. Z Sowietami wystarczy, jeli zachowaj si wyczekujco, bo jeliby nam chcieli okaza pomoc, to byoby to posunicie zdradliwe.
59 Mordechaj Wajsberg (19021942?) nauczajcy w gimnazjum ydowskim w omy, nie by znany profesorom tamtejszego liceum pastwowego, co dobitnie wiadczy o obcoci obu rodowisk.
07.05.2013 13:05
181
26 SIERPNIA
Sowiety wybray wariant wyprbowany i zwyczajny. Sojusz z Angli i z nami wymagaby reorientacji, ktrej nie byli zdolni w tak krtkim czasie przemyle. W chwilach krytycznych uciekamy si do krokw najprostszych i w dodatku przewiczonych. Pomoc Polsce nie mieciaby si w gowie Rosjanina, chyba e od samego pocztku byaby pomylana jako zdradliwa, taka, jak bya pomoc patriotom targowickim. Jest to zwyka powtrka, do przeprowadzenia od zaraz. Tak jak w czasach drugiego rozbioru inicjatyw zostawiaj Niemcom, dla ktrych wojna z nami jest przymusem zniewolonej germask mitologi psychiki. Wojna jest kwesti dni. Ludzie wracaj spiesznie z urlopw. Jest 26 sierpnia. Czuje si powag sytuacji. Ale paniki nie ma. Podobno w zeszy poniedziaek Niemcy prbowali przej granic pod Maw, ale ich odparto. To wojna nerww. Niechby ju si zaczo. Po odwoanej mobilizacji przez ciemne ulice przewala si tum ludzi. Jest pena determinacja.
07.05.2013 13:05
Posowie
WOJNA
Zenon Waraszkiewicz spdzi wojn w Warszawie60. By zwolennikiem pracy organicznej. Zachodzi na Ho, ktra bya miejscem spotka kolegw z uczelni. Wszed do konspiracji. Podupad na zdrowiu. Zarobkowa, udzielajc lekcji. Zbudowa odbiornik, z ktrego prowadzi nasuch audycji. Kreli zmieniajce si linie frontw. Zaangaowano go do tajnych kursw uniwersyteckich, na ktrych przyszo mu wykada nielubian algebr. To te nie sprzyjao zdrowiu. Nie zdoa wypeni luki w pomylanym przez siebie dowodzie niejednorodnoci kontinuum dziedzicznie nierozkadalnego Knastera. Problem ydowski rozwizywa si na jego oczach, ranic jego dum Polaka, ktry poza tym, e wiedzia i przeywa, nic nie mg zrobi. Podobno zrobi rekonesans w stron Treblinki. W kocu przyszo Powstanie, w ktrym uczestniczy jako ocer AK. Zmar po wojnie, w ostatnim tygodniu roku 1945, organizujc matematyk na nowo powstaym uniwersytecie w odzi, nie przeywszy 37 lat. Niewiele wicej ni rok pniej Edwin Moise i R.H. Bing, uczniowie R.L. Moorea w Teksasie, odkryli kady na swj sposb kontinuum Knastera. Syszy si, e to Pal Erdos w ostatnim roku wojny zwrci Mooreowi uwag na kontinua dziedzicznie nierozkadalne. Moise nazwa odkryte przez siebie kontinuum pseudoukiem, bo jak dowid, kade jego podkontinuum wielopunktowe jest z nim homeomorczne61. W tym samym 1947 roku Bing62
60 A. Derkowska, Zenon Waraszkiewicz (19091946), Wiadomoci Matematyczne 37 (2001), s. 135137. 61 E.W. Moise, An indecompatible continuum which is homeomorhie to each of non-degenarate subcontinua, Transaction of American Mathematical Society 63 (1948), s. 581594. Twierdzenie Moisea przeczy anonsowanej przez Waraszkiewicza na odczycie PTM w czerwcu 1945 roku charakteryzacji odcinka. 62 R.H. Bing, A homogeneous indecomposable plane continuum, Duke Mathematical Journal 15 (1948), s. 729742.
07.05.2013 13:05
Dwie Warszawy posowie
183
dowid jednorodnoci pseudouku. Przeczyo to wspomnianemu twierdzeniu Waraszkiewicza z CR, ktre tak mczyo go przez lata63. Ale jak pisze F.B. Jones zauwaona bya bdna praca Choqueta z tego CR, z roku 1944. Bya to krtka nota64, w ktrej Choquet, nie sprawdzajc poprawnoci pracy Waraszkiewicza, wycign bezkrytycznie dalsze wnioski. Gustave Choquet przebywa przez dwa lata, 19451946, na posadzie profesora w Instytutie Francuzskim Polszi, tak podaje Biograczeskij sowar (Kijw 1980). Odwiedza rozmaite orodki matematyczne w Polsce, by na zjedzie we Wrocawiu. W ogoszonych niedawno wspomnieniach z pobytu w Polsce65 nie pisze ani sowa o Waraszkiewiczu. To zastanawiajce, bo Waraszkiewicz by znanym mu matematykiem, z ktrego pracy skorzysta niewiele wicej ni rok wczeniej. Unika spotkania? Przypomnienie wasnego bdu byoby przykre. A moe jednak spotka si, ale o tym nie napisa. A moe przyjecha ju wtedy, kiedy Waraszkiewicz nie y? Ale i w tym przypadku brak wzmianki jest znamienny. S wszake przesanki, by sdzi, e jego pobyt w Polsce jako z Waraszkiewiczem si wiza. Oto w pracy z roku 1950 Bing66 dzikuje Choquetowi za termin kontinua wowe. Kontinuom wowym powici wiele miejsca Waraszkiewicz w swojej pisanej po polsku habilitacji, uywajc dla ich przyblie terminw tama i tor, i mona przypuszcza, e Choquet zaglda do tej polskiej pracy Waraszkiewicza. Waraszkiewicz by pierwszy, ktry na te kontinua zwrci uwag jeszcze przed wojn. Dowid kilku twierdze, wrd ktrych s poprawne i bdne67. Bd jest rzecz fataln, za co Waraszkiewicz zapaci z naddatkiem. Podzikowania za jego prekursorskie prby spyny na bezkrytycznego Choqueta, z ktrego pracy nic dla Binga nie wynikao, bo bya to praca tautologiczna. Bd Waraszkiewicza, jak zauwaa F.B. Jones, by twrczy, bo wskazywa na trop, a mianowicie, e jeli chcemy dowie, e jedynym kontinuum paskim jednorodnym jest okrg, naley wykluczy
63 Z. Waraszkiewicz, Sur les courbes planes topologiquement homognes, Comptes Rendus Hebdomadaires des Sances de lAcadmie des Sciences 204 (1937), s. 13881390. 64 G. Choquet, Prolongements dhomomorphies. Ensembles topologiquement nommables. Caractrisation topologique individuelle des ensembles ferms totalement discontinus, tame 219 (1944), s. 542544. 65 A. Gulisashvili, Gustave Choquet rozmawia o swoim pobycie w Polsce po II wojnie, Wiadomoci Matematyczne 39 (2003), s. 157164. 66 R.H. Bing, Snake like continua, Duke Mathematical Journal 18 (1951), s. 653663; zpodzikowaniem dla Choqueta na wstpie. 67 Poprawne jest twierdzenie o punkcie staym dla kontinuw wowych i dowd ich spaszczalnoci. Zagadkowe jest twierdzenie o ich wsplnym modelu, pniej sprecyzowane i potwierdzone. Twierdzenie o charakteryzacji kontinuw wowych jako nierozcinajcych paszczyzny i atriodycznych okazao si faszywe: W.T. Ingram, An uncountable collection on mutually exclusive planar atriodic tree-like continua with positive span, Fundamenta Mathematicae 85 (1974), s. 2378.
07.05.2013 13:05
184
kontinua dziedzicznie nierozkadalne. I wydawao mu si, e to wanie zrobi. Czy mia poczucie bdu? Czy dochodziy do niego gosy o pracach topologw w Teksasie? Jeli dziaoby si to w czasach szybko rozpowszechnianych preprintw, wiadomo o ich wynikach mogaby go dosign. Czy dosiga, nie wiemy. Duy bd towarzyszy duym osigniciom. Prace Zenona Waraszkiewicza z lat 19321934 nale do najwybitniejszych w polskiej midzywojennej topologii. Byy inspiracj dla wielu dalszych odkry. Do dzi topologowie nie pomijaj ich w cytowaniach. Jak wszyscy yjcy w gorcym okresie midzywojennym Waraszkiewicz by uwikany w silnie przeywane idee dotyczce narodu i pastwa. Sytuacja zobowizywaa do opowiedzenia si po jednej ze stron. By polskim patriot. Ale idee krzyoway si w nim w pozornych sprzecznociach. Bo pozorn sprzecznoci jest ideologia zoona z przekona ultrakomunistycznych, wrcz bolszewickoci, i przywizania do polskich tradycji uosobionych przez Pisudskiego. A do tego jeszcze dochodzio gorce przywizanie do idei pastwowej i pracy organicznej. Na co dzie y matematyk, ktra podkopaa mu zdrowie, nie odwzajemniajc si pasmem sukcesw. Powali go bd, bezlitosny wrg matematyka. Dlaczego odszed ze rodowiska topologw skupionych wok yczliwych mu matematykw jak Knaster i Borsuk? Wsppracowa z Tarskim przy redagowaniu czasopisma Wektor. Obok tego biego ycie, ktrego by wraliwym obserwatorem. Kto, kto go sprzed wojny zapamita przelotnie, okreli go jako antysemit. Chwila zastanowienia wystarcza, by zrozumie, jak wieloznaczny, a wic i bez znaczenia, jest ten epitet. Bo problem ydowski przenika cae midzywojenne ycie spoeczne, a objawia si na tyle sposobw, ile byo rozmaitych rodowisk. Nauka, a ju najbardziej matematyka, musiaa si rwnie wobec tego problemu okreli. A nie byo atwo. Fakty dokonane, w postaci gett awkowych, nie pozwalay na spokojne i wielostronne przemylenia. Pozostawa uraz, na ktry nagle naoy si dzie 1 wrzenia, ukazujc niedostrzegany dotd apokaliptyczny wymiar problemu. Ci, ktrzy widzieli to z bliska, nigdy nie bd wydawa uproszczonych sdw. Poczucie narodowe byo spoiwem pastwa. Si odrodkowych byo wiele, a na zewntrz szala nacjonalizm wszelkich odcieni. Std tyle miejsca w tym monologu wewntrznym na temat narodu. S w nim przerysowania, domysy, ktre si nie potwierdziy, a wypowiadane byy jako prawdy. Przecie ci ludzie nie znali tej przyszoci, ktra dla nas jest tak oczywistoci. Nie lubi Kazimierza Kuratowskiego, ktrego cechuje chd wobec kolegw, a c dopiero wobec modszego o przeszo dziesi lat pocztkujcego topologa wikajcego si w dowodach sobie tylko znanych pomysw. Wzajemne opinie matematykw o sobie s ostre i wydaje si, e opinie Waraszkiewicza
07.05.2013 13:05
Dwie Warszawy posowie
185
o matematykach byy wanie takie, jak tu zostay opisane. S niezalene od tego, co mylaby autor odtwarzajcy monolog. Rwnie rodowisko naukowe byo sterowane ide narodow. Sierpiski nada polskiej matematyce kurs wasny, dziki czemu przez dwadziecia lat nie wleklimy si w ogonie. Modzi, tacy jak Waraszkiewicz, spostrzegali jednak ju i odwrotn stron medalu. Byy te tendencje kosmopolityczne. Ale lot zosta przerwany i nie bdziemy ju znali tego dalszego cigu, ktry mia nastpi. Pi lat przebywali w Polsce Niemcy i nie zostawili po sobie nic, o co mona by zaczepi myl. Przebyli te pi lat w jakim amoku, ktrych nawet nie musz wykrela z pamici, bo tych lat po prostu nie mieli. Pytano, gdzie zapodziali ducha Goethego i Beethovena? Ale zapytywano te, czy to wanie nie ten duch wtoczy w nich poczucie narodu wybranego i nie by ow si fataln? Jest tu jaka rnica z Rosjanami. Dla przykadu, ich dwa lata lwowskie daj powody do przemyle i co do ich polityki, i co do naszej wobec niej reakcji. Jeli nawet ogromy zniszcze i win za ludzkie tragedie s porwnywalne, to wida, jak trudno zo wyrazi liczb. Jeli Niemcy mieliby czego aowa, te przede wszystkim tego, e nie pozostawili po sobie adnego ludzkiego ladu, ani jednego logicznego posunicia. Prnym trudem jest przypomnienie sobie chociaby jednej opowieci o nich godnej powtrzenia, ktrych tak peno mimo e nieraz do dzikich po stronie sowieckiej. Wielka cywilizacja Zachodu, a przykadem s Grecy, nie kierowaa si poza kilkuwiekowym zaledwie, dawno ju zapomnianym okresem chrzecijaskim ku czowiekowi. Powinna przemyle te swoje pi lat, w ktrych osigna apogeum nieludzkiej sprawnoci. Sprawnoci, bo nie wydaje si, by rezultat zniszczenia wynika z jakiej szczeglnej do nas nienawici. Jeszcze dotd ta cywilizacja nie moe sensownie wstawi tych piciu lat ani do swojej historii, ani do swoich yciorysw. Nam te wykrelono pi lat ludzkiego losu. Dlatego, nie byo tych piciu lat w opowiedzianej historii.
07.05.2013 13:05
07.05.2013 13:05

Mioduszewski CZTERY SZKICE Z Historii Matematyki

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mioduszewski CZTERY SZKICE Z Historii Matematyki

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CZTERY SZKICE Z PRZESZOCI MATEMATYKI

Piotrowi ktry napisaby to lepiej

CZTERY SZKICE Z PRZESZOCI MATEMATYKI

Copyright by Ocyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2013

Recenzent: prof. dr hab. Stefan Jackowski

Redakcja i korekta: Zoa Smyk, Klaudia Drd www.e-dytor.pl

Opracowanie typograczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okadki: Irena Czusz

Rysunek na okadce: Jerzy Mioduszewski

NIE KOCHAMY TEGO WIEKU O LEONARDZIE EULERZE

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

EULER ALGEBRA STIEFLA

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

EULER. MATHEMATICA SUBLIMIORIS

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

WITKACY O SWOIM WIEKU

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Wolter, Pamitniki, Warszawa: Ksika i Wiedza, 1994.

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Markiz de-Kiustin, Nikoajewskaja Rossija, Moskwa 1990.

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

Nie kochamy tego wieku o Leonardzie Eulerze

GEORG CANTOR O DEDEKINDZIE, KRONECKERZE I O SAMYM SOBIE

Cztery szkice z przeszoci matematyki

Georg Cantor o Dedekindzie, Kroneckerze i o samym sobie

Cztery szkice z przeszoci matematyki

Georg Cantor o Dedekindzie, Kroneckerze i o samym sobie

Cztery szkice z przeszoci matematyki

Georg Cantor o Dedekindzie, Kroneckerze i o samym sobie

Cztery szkice z przeszoci matematyki

Georg Cantor o Dedekindzie, Kroneckerze i o samym sobie

Cztery szkice z przeszoci matematyki

Georg Cantor o Dedekindzie, Kroneckerze i o samym sobie

Cztery szkice z przeszoci matematyki

(1887) PASZCZYZNA I PROSTA

Eugen Netto (18461919) studiowa u Kroneckera, potem w Halle.

Georg Cantor o Dedekindzie, Kroneckerze i o samym sobie

x = 0, x1 x2 x3... y = 0, y1 y2 y3... f (p) = 0, x1 y1 x2 y2 x3 y3...

Cztery szkice z przeszoci matematyki

Georg Cantor o Dedekindzie, Kroneckerze i o samym sobie

TWIERDZENIE, KTRE POWINNO BY PRAWDZIWE

A B f f (A) f (f (a)) f (a) a

Cztery szkice z przeszoci matematyki

Georg Cantor o Dedekindzie, Kroneckerze i o samym sobie

Cztery szkice z przeszoci matematyki

MANIFEST MATEMATYKI WYZWOLONEJ

Georg Cantor o Dedekindzie, Kroneckerze i o samym sobie

Cztery szkice z przeszoci matematyki