Chemia supramolekularna Grzegorz Schroeder Wydzia Chemii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza ul.

Grunwaldzka 6, 60-780 Pozna Pocztku chemii zwizkw makrocyklicznych naley szuka w 1967 roku. Wtedy to amerykaski chemik Charles Pedersen stwierdzi, e otrzymane przez niego tzw. poczenia koronowe mog tworzy trwae kompleksy z metalami alkalicznymi i metalami ziem rzadkich. Zwizki te nazwane pniej eterami koronowymi charakteryzoway si tym, i miay niezwyke waciwoci rozpuszczania zwizkw jonowych, soli nieorganicznych w rozpuszczalnikach niepolarnych, takich jak benzen, heksan czy tetrahydrofuran. Gwnym bodcem do gwatownego rozwoju tej dziedziny nauki byo odkrycie naturalnych antybiotykw makrocyklicznych, zdolnych do kompleksowania biologicznie wanych kationw: Na, K, Mg, i Ca oraz moliwoci badania transportu kationw metali alkalicznych przez bony komrkowe przez te zwizki. Pierwsz grup czsteczek chemii makromolekularnej stanowi etery koronowe.

O O O O O

O
O O O

12-korona-4

15-korona-5

18-korona-6

Etery koronowe w roztworach kompleksuj jony litu 12C4, jony sodu 15C5 oraz jony potasu 18C6. Staa trwaoci kompleksw wzrasta wraz z dopasowaniem wielkoci wnki eteru koronowego do promienia jonowego kationu. W makrocyklicznych kompleksach kation otoczony jest piercieniem eteru koronowego. Wolne pary elektronowe, nalece do atomw piercienia eteru koronowego umieszczone s w centrum wnki. W kompleksie kady donorowy atom tlenu pooony jest w jednakowej odlegoci od kationu. Takie uporzdkowane pooenie ligandw w kompleksach eterw

koronowych powoduje wysz trwao ukadw ni w przypadku kompleksw z czsteczkami liniowymi. Ten gwatowny wzrost trwaoci kompleksw nazywa si efektem makrocyklicznym. Anion natomiast znajduje si poza wnk i bardzo sabo oddziaywuje z kationem. W 1973 roku francuski badacz Jean-Marie Lehn do istniejcych ligandw jednopiercieniowych doczy now grup: ligandy wielopiercieniowe tzw. kryptandy.
O N O O N
N O O O O N
N O O O O O N

[1.1.1] - kryptand lub 111

[1.1.2] - kryptand lub 112

[2.2.1] - kryptand lub 221

Kryptandy, podobnie jak etery koronowe maj zdolno do tworzenia kompleksw na skutek strukturalnego dopasowania kationu metalu do wnki makrocyklicznego ukadu. Na stabilno utworzonych kompleksw wpywa nie tylko rozmiar dziury w zwizkach makroheterocyklicznych, ale rwnie liczba atomw donorowych i konformacyjna struktura ligandu. Kryptandy, ktre maj optymalne rozmiary w odniesieniu do danego jonu metalu tworz bardziej stabilne kompleksy ni odpowiednie etery koronowe. Efekt makrocykliczny jest wikszy dla kryptandw ni dla eterw koronowych W 1987 roku Nagrod Nobla w dziedzinie chemii otrzymali Charles Pedersen, Donald Cram i Jean-Marie Lehn [1]. Nagrod t przyznano im za syntez, ustalenie waciwoci oraz zastosowanie zwizkw makrocyklicznych, specyficznie oddziaujcych z kationami, anionami lub neutralnymi molekuami. Laureaci wyjanili mechanizm oddziaywania tych zwizkw z jonami i obojtnymi molekuami w roztworach. Selektywne tworzenie kompleksw typu: gogospodarz (klucz-zamek) (host - guest complex); kanapkowego (sandwich complex); klatkowego (cage complex) oraz klatratowego (cryptato-cavitate clathrate complex) to podstawy dzisiejszej chemii supramolekularnej [2-6]. Pozwolio to na otrzymanie wielu zwizkw o waciwociach zblionych do enzymw, a take na zrozumienie procesw opartych na oddziaywaniach substratu z receptorem. By to punkt zwrotny w rozwoju chemii organicznej, biologii, biochemii i medycyny. Gwatowny rozwj wiedzy dotyczcej zwizkw makrocyklicznych spowodowa, e w cigu ostatnich kilku lat ukazao si wiele prac, a take liczne monografie dotyczce syntezy, waciwoci oraz zastosowania tej grupy zwizkw [7-10].

Przy nazywaniu zwizkw makrocyklicznych natrafiamy na powane trudnoci nomenklaturowe. Nomenklatura systematyczna zalecana przez IUPAC, pomimo jednoznacznoci, jest zbyt rozbudowana i niechtnie stosowana w praktyce oraz publikacjach naukowych. Nic wic dziwnego, e w literaturze spotykamy bardzo czsto nazwy skrtowe, bd kody literowe przypisane odpowiednim systemom makrocyklicznym. Zwizki makrocykliczne ze wzgldu na budow mona podzieli na kilka grup, a proponowane nazewnictwo dla tych grup oparte jest najczciej na nazywaniu ligandw lub ich kompleksw [11-15]:
Nazwa ligandu Podand Koronand Podando-koronandy Kryptand Sferand Kawitand Karcerand rwnowane: koronand - eter koronowy Nazwa kompleksu Podat Koronat Podando-koronaty Kryptat Sferat Kawitat Karcerat

Oprcz zaproponowanych wedug tej metody nazw ligandw, powszechnie stosuje si nazwy

R O R O O S O O O R O O O R S S

O O O S S O S O O O R O O R

Podand

O O O O

O O O O O O CH
3

O
N

O
N O

O
O CH
3

Koronand

Podando-koronand

N N O O O O N

Kryptand

CH

N O N O O O N O O N

HC
3

CH OR OR RO OR RO OR

HC
3

CH

CH

Sferand

Kawitand

O
O

CH

O
O CH

O O CH H C
3 3

CH O

HC
3

HC
3

O O

O HC
3

O Karcerand

Chemia supramolekularna - jest to chemia oddziaywa midzyczsteczkowych, asocjatw dwch lub wicej czsteczek chemicznych, kompleksw oraz chemia wiza midzyczsteczkowych [10]. Obejmuje ona niezwykle szeroki zakres od asocjacji dwch czsteczek wodoru po asocjaty wysoce specyficzne wystpujce w ukadach biologicznych. Siy, ktre powoduj asocjacj skadnikw s rnego typu: elektrostatyczne, wizania wodorowe, oddziaywania dyspersyjne, oddziaywania donorowo - akceptorowe. Poniewa oddziaywania miedzyczsteczkowe s na og znacznie sabsze ni wizania kowalencyjne, struktury midzyczsteczkowe mog powstawa i rozpada si z szybkoci zalen od rodzaju oddziaywa, liczby elementw wicych i ich wzajemnego rozmieszczenia. Jednym z waniejszych powodw podjcia bada nad poszczeglnymi oddziaywaniami elementarnymi byo ogromne znaczenie, jakie maj asocjacje molekularne w wielu procesach biologicznych. Badania te prowadzone s w celu znalezienia odpowiedzi na takie pytania jak: dlaczego substrat zostaje zwizany przez enzym, a hormon z jego receptorem lub dlaczego jednostki biakowe ukadaj si wzajemnie tworzc hemoglobin?

Wszystkie oddziaywania i transformacje biologiczne s wysoce selektywne. Cech charakterystyczn tych oddziaywa jest to, e asocjaty rozpoznaj si wzajemnie i ignoruj innych partnerw. Pierwszym, ktry zwrci uwag na to zjawisko i okreli jego natur by Emil Fischer: Obrazowo chciabym powiedzie, e enzym i glukozyd musz odpowiada jak zamek i klucz, aeby byo moliwe ich chemiczne oddziaywanie. Kluczem i zamkiem s substrat i receptor. Ich asocjacja prowadzi do powstania tworu, ktry mona nazwa superczsteczk. Powstaje on w procesie dwuetapowym, zawierajcym: - konstrukcj metodami syntezy organicznej receptora molekularnego zbudowanego z pomoc wiza kowalencyjnych; - kompleksowanie jednego lub wicej substratw (jonw lub czsteczek) poprzez oddziaywania midzyczsteczkowe. Oprcz miejsca kompleksujcego, w ktrym wizany jest substrat, receptor moe posiada grupy reaktywne, zdolne da katalitycznego przeksztacenia zwizanego substratu lub grupy lipofilowe pozwalajce mu na przeniknicie do membrany i do spenienia funkcji transportowych wzgldem substratu. Receptory biologiczne s w wikszoci przypadkw wnkami, a nie tworami wypukymi. Liczba centrw wicych powinna by jak najwiksza, za dostosowanie ksztatu pomidzy substratem a receptorem jak najlepsze. Powierzchnia ich zetknicia winna by jak najwiksza, co ma miejsce wwczas, kiedy jeden skadnik jest zawarty wewntrz drugiego i przeze objty w sposb jak najpeniejszy. Wynika std, e dopasowanie klucz do zamka Fischera zapewnia najwysz stabilno i selektywno, tzn. najwysz wydajno procesu. Jednym z gwnych kierunkw bada w chemii supramolekularnej jest otrzymywanie nowych materiaw na drodze samoorganizacji. Rozpoznawanie molekularne (molecular recognition) jest procesem zoonym, polegajcym na stereochemicznej, stereoelektronowej, toposelektywnej, geometrycznej i funkcjonalnej komplementarnoci czsteczek i miejsc aktywnych, na przekazywaniu i generowaniu nowych informacji. Kada molekua ma zakodowan w swej strukturze informacj, ktra moe by odczytana tylko przez specyficzny, predysponowany do tego receptor. W wyniku oddziaywa tworz si trwae ukady poczone ze sob za pomoc sabych wiza: niekonwalencyjnych metal-ligand, wodorowych czy van der Waalsa. Kompleksy supramolekularne charakteryzuj si zdolnoci do katalizowania reakcji chemicznych przebiegajcych w obrbie danej wnki lub w bezporednim ssiedztwie. Zjawisko takie nazywane jest kataliz lub wspomaganiem supramolekularnym. Wspomaganie supramolekularne polega na wykorzystaniu niewicych, niekowalencyjnych oddziaywa do kierowania tworzeniem nowych wiza kowalencyjnych pomidzy atomami prowadzcych do utworzenia nowych indywiduw chemicznych. Mona tu
6

wyrni wspomaganie syntez molekularnych (supramolecular assistance to molecular synthesis), w ktrych wykorzystuje si efekty oddziaywa supramolekularnych do sterowania syntez regio i stereoselektywn, jak rwnie wspomaganie supramolekularne, w ktrym wykorzystuje si podczas reakcji chemicznych zwizki makrocykliczne (supramolecular assistance to chemistry reactions). W syntezie chemicznej wspomaganej supramolekularnie wykorzystuje si niespecyficzne oddziaywania hydrofobowe np. wystpujce w cyklodekstrynach, specyficzne ukierunkowane oddziaywania typu wiza wodorowych, ktre wymagaj cisej komplementarnoci rozmieszczenia grup tworzcych wizania wodorowe, oddziaywania koordynacyjne typu metal-ligand wymagajce odpowiedniej geometrii, specyficzne jak rwnie ukierunkowane nie wymagajce specjalnego dopasowania s odpowiedzialne za geometri finalnej samozorganizowanej oddziaywania -donorowo-akceptorowe. Pomimo, i waciwoci stereoelektronowe syntonw supramolekularnych, superstruktury, w wielu przypadkach warunki rodowiska: rozpuszczalnik, temperatura, cinienie czy stechiometria reagentw odgrywaj decydujc rol w syntezie. Z tego powodu, produkty kocowe syntez supramolekularnych s czsto trudne do przewidzenia. Niezbdne s zatem metody eksperymentalne, pozwalajce bada waciwoci nowych zwizkw supramolekularnych, jak rwnie procesw prowadzcych do ich otrzymywania. Krystalografia rentgenowska odgrywa gwn rol w ustalaniu struktur tych indywiduw w fazie staej. Charakteryzacja samozorganizowanych monowarstw na granicy gaz/ciecz i na podoach staych moliwa jest dziki zastosowaniu zaawansowanych technik mikroskopowych, takich jak na przykad mikroskopii kta Brewstera, skaningowej i transmisyjnej mikroskopii elektronowej (SEM i TEM), mikroskopii si elektronowych (AFM) czy tunelowej mikroskopii skaningowej (STM). Spektroskopia absorpcyjna i emisyjna, w poczeniu z rnorodnymi technikami elektrochemicznymi, pozwala bada procesy samoorganizacji w roztworach. Do bada superstruktur wykorzysta mona take rnorodne techniki chromatograficzne (HPLC, GPC), czsto sprzone z nowoczesn spektrometri masow, stosujc niskoenergetyczne metody jonizacji (bombardowanie szybkimi atomami (FABMS), spektrometri masow jonw wtrnych (LSIMS), elektrospray (ESMS), spektrometri czasu przelotu z laserow desorpcj (MALDITOF)). W fazie ciekej bardzo istotn technik, ktra moe dostarczy jak najwiksz iloci rnorodnych informacji w badaniach supramoleku jest multijdrowy rezonans magnetyczny (NMR). Chemia supramolekularna dokonaa rewolucji naukowej w wielu dziedzinach chemii, biologii i medycyny. Swoje pitno wywara przede wszystkim w: poznaniu procesu rozpuszczaniu ukadw jonowych w rozpuszczalnikach nie polarnych;
7

poznaniu procesu reaktywnoci jonw i par jonowych, w tym tak zwanych nagich jonw oraz anionw litowcw; poznaniu procesu transportu jonw oraz w opracowaniu nowych jonoforw dla potrzeb biologii i medycyny; zrozumieniu roli kationw w syntezie zwizkw organicznych, a w szczeglnoci w procesie tworzenia si ukadw o znaczeniu biologicznym; zrozumieniu procesw samoorganizacji czsteczek w roztworach, majcych fundamentalne znaczenie w syntezie organicznej oraz biochemii: syntezie kationowych i anionowych receptorw molekularnych dla potrzeb medycyny i biologii. Chemia XXI wieku to chemia supramolekularna. Przewiduje si, e znajdzie ona

zastosowanie w nastpujcych obszarach nauki: w generacji, przetwarzaniu i detekcji sygnaw molekularnych; w urzdzeniach molekularnych tumaczcych rozpoznanie molekularne na sygnay np. elektryczne; w konwersji wiata poprzez transfer energii w urzdzeniach A-Et-E (absorpcja-transfer energii-emisja); w molekularnych przewodnikach elektrycznoci; w molekularnych urzdzeniach jonowych do transportu jonw; w programowanych systemach molekularnych do odczytywania bdw i ich naprawy (error fiolter drivce); w chemionioce nauce o ukadach funkcjonalnych; w systemach zdolnych do repliki na podstawie samoorganizacji.

PIMIENNICTWO CYTOWANE 1. J-M. Lehn, J. Inclusion Phen., 1988, 6, 103. 2. C. J. Pedersen, J. Am. Chem. Soc., 1967, 89, 2495. 3. C. J. Pedersen, ibid., 1967, 89, 7077. 4. J. -M. Lehn, J. P Sauvage, J. Chem. Soc. Chem. Commun., 1971, 440. 5. B. Dietrich, J. -M. Lehn, J. P. Sauvage, Tetrahedron Lett., 2885 (1969). 6. J. -M. Lehn, J. P. Sauvage, J. Am. Chem. Soc., 1975, 97, 6700. 7. I. M. Kolthoff, Anal. Chem., 1979, 51, 1R. 8. E. Weber, Kontakte (Merck), 1983, 1, 38. 9. E. Weber, Kontakte (Merck), 1984, 1, 26.
8

10. E. Weber, F. Vgtle, Kontakte (Merck), 1978, 2, 16. 11. G. W. Gokel, S. H. Korzeniowski, Macrocyclic Polyether Syntheses, Springer-Verlag, Berlin-Heidelberg-New York 1982. 12. K. B. Jacimirskii, J. D. Lampeka, Fizikochimia kompleksow metallow z makrocykliczieskimi ligandami, Kiev, Naukowa Dumka, 1985. 13. M. Hirakao, Crown Compounds - Their Characteristics and Applications Moskwa, MIR, 1986. 14. J. -M. Lehn, Chemia supramolekularna, IChF PAN, Warszawa 1993. 15. R. Ostaszewski, J. Jurczak, Wiad. Chem., 1990, 44, 193.