1

Dziaania na macierzach

Dodawanie macierzy Dodawa mona tylko macierze o tych samych wymiarach i robi to si nastpujco: 1 2 3 0 3 1 1+0 2+3 3+1 1 5 4 + = = 4 5 6 3 7 8 43 5+7 6+8 1 12 14 Mnoenie macierzy przez liczb Jeli mnoymy macierz przez liczb, to kady jej wyraz mnoymy przez t liczb: 1 2 2 4 2 = 3 4 6 8 Mnoenie dwch macierzy Mnoenie macierzy jest troch bardziej skomplikowane. Mona je wykona tylko wtedy gdy pierwsza macierz ma tyle samo kolumn ile druga wierszy (w szczeglnoci wic wida, e mnoenie macierzy nie jest przemienne, bo iloczyn w odwrotnej kolejnoci moe w ogle nie istnie). Obliczajc iloczyn dwch macierzy mnoymy skalarnie kady wiersz pierwszej macierzy przez kad kolumn drugiej macierzy: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 W miejscu kropki znajduje si iloczyn wiersza przy strzace poziomej i kolumny przy strzace pionowej, czyli: 4 2 + 5 5 + 6 8 = 81 wiczenia

1.1
2 2 1 1 0 1 Wykonaj dziaania: a) 0 0 2, 4 2 1 1 1 3 b) 2 1 1 1 + 1 2 3 2 2 1 1 1 0 1

Operacje elementarne

W kadej macierzy moemy na jej wierszach i kolumnach wykonywa pewne dziaania zwane operacjami elementarnymi. Nie jest to sztuka dla sztuki - operacje takie nie zmieniaj pewnych wasnoci macierzy, moemy wic w ten sposb przeksztaca macierze do wygodniejszej postaci, z ktrej atwiej odczyta dan wasno. Operacje elementarne wykorzystuje si przy:
liczeniu wyznacznika macierzy kwadratowej liczeniu rzdu macierzy rozwizywaniu ukadw rwna liniowych odwracaniu macierzy (w jednej z metod odwracania)

Wyrniamy trzy operacje elementarne:

Dodanie wielokrotnoci wiersza (kolumny) do innego wiersza (kolumny).

Przykadowo w macierzy: 3 2 4 1 2 1 0 1 4 5 8 3 moemy doda drugi wiersz dwa razy do pierwszego, otrzymujc w wyniku: 3 + 2 2 2 + 2 (1) 4 + 2 0 1 + 2 1 7 0 4 3 1 0 1 = 2 1 0 1 2 4 5 8 3 4 5 8 3 Zapisujemy to symbolicznie: 3 2 4 1 w +2w 7 0 4 3 1 2 2 1 0 1 2 1 0 1 4 5 8 3 4 5 8 3 Dokadnie tak samo moglibymy dziaa na kolumnach: 3 2 4 1 k +k 3 2 4 3 4 2 2 1 0 1 2 1 0 0 4 5 8 3 4 5 8 2
Mnoenie wiersza lub kolumny przez niezerow liczb

Przykadowo w macierzy: 3 2 4 1 2 1 0 1 4 5 8 3 moemy doda pomnoy pierwszy wiersz przez 2, otrzymujc: 3 2 2 2 4 2 1 2 6 4 8 2 1 0 1 = 2 1 0 1 2 4 5 8 3 4 5 8 3 Zapisujemy to symbolicznie: 3 2 4 1 2w 6 4 8 2 1 2 1 0 1 2 1 0 1 4 5 8 3 4 5 8 3 Dokadnie tak samo moglibymy podzieli pierwsz kolumn przez 2 (czyli pomnoy przez 1 2 ): 3 2 4 1 3 2k 2 2 4 1 1 2 1 0 1 1 1 0 1 4 5 8 3 2 5 8 3

 Zamiana miejscami wierszy lub kolumn

Przykadowo w macierzy: 3 2 4 1 2 1 0 1 4 5 8 3 moemy zamieni miejscami wiersze pierwszy z trzecim, co zapisujemy: 3 2 4 1 w w 4 5 8 3 1 3 2 1 0 1 2 1 0 1 4 5 8 3 3 2 4 1 lub zamieni miejscami kolumny drug i czwart: 3 2 4 1 k k 3 1 4 2 2 4 2 1 0 1 2 1 0 1 4 5 8 3 4 3 8 5 Kiedy uywa ktrych operacji elementarnych?
Liczenie rzdu macierzy

Rzdu macierzy nie zmieniaj adne operacje elementarne, zarwno na wierszach, jak i na kolumnach. W tym wypadku mamy wic cakowit swobod dziaania.
Liczenie wyznacznika macierzy kwadratowej

W przypadku wyznacznika sprawa jest bardziej skomplikowana. Wartoci wyznacznika nie zmienia wycznie dodanie wielokrotnoci jednego wiersza do innego lub jednej kolumny do innej. Natomiast pomnoenie wiersza (lub kolumny) przez liczb a powoduje, e wyznacznik zwiksza si a razy. Jeszcze trudniej kontrolowa zachowanie wyznacznika przy zamianie miejscami wierszy (lub kolumn) - wwczas moe (ale nie musi) zmieni znak wyznacznika, co zaley od parzystoci stosownej permutacji. Z uwagi na powysze, w przypadku liczenia wyznacznika najlepiej jest ogranicza si do pierwszej z wymienionych operacji.
Rozwizywanie ukadw rwna liniowych

W przypadku rozwizywania ukadw rwna metod macierzow moemy dziaa wycznie na wierszach - dziaanie na kolumnach oznaczaoby bowiem wprowadzenie nowych zmiennych (czego nigdy nie chcemy robi).
Znajdowanie macierzy odwrotnej

Gdy odwracamy macierz przy uyciu dopisanej macierzy jednostkowej, moemy dziaa cay czas na wierszach lub te cay czas na kolumnach - nie wolno nigdy miesza operacji wierszowych z kolumnowymi.

Wyznacznik

Wyznaczniki mona liczy tylko dla macierzy kwadratowych, tzn. o wymiarach n n. Formalna denicja wyznacznika jest rekurencyjna: det A =
n i=1

(1)i+1 a1i det A1i

gdzie A1i to macierz powstaa przez wykrelenie z macierzy A pierwszego wiersza i i-tej kolumny. Dla maych macierzy s wygodne sposoby obliczania wyznacznikw: a b Dla macierzy 2 2: = ad bc c d Dla macierzy 3 3 uywamy tzw. metody Sarrusa : dopisujemy do macierzy z prawej strony dwie pierwsze kolumny (lub z dou dwa pierwsze wiersze) i nastpnie iloczyny wzdu trzech przektnych dodajemy, a wzdu trzech odejmujemy: 1 2 3 1 2 4 5 6 4 5=159+267+348753861942 7 8 9 7 8 Rwno z denicji to szczeglny przypadek tzw. rozwiniia Laplacea. W denicji mamy rozwinicie wzgldem pierwszego wiersza, ale rozwija mona rwnie wedug i+j a det A i+j a det A dowolnego wiersza: det A = n lub kolumny: det A = n ji ji ji ji i=1 (1) j =1 (1) Wida, e powysze wzory pozwalaj nam sprowadzi liczenie wyznacznika macierzy n n do liczenia n wyznacznikw macierzy n 1 n 1. Pamitamy jednak, e pierwsza operacja elementarna na wierszach macierzy nie zmienia wartoci wyznacznika, dlatego najwygodniej jest doprowadzi macierz do postaci w ktrej w jednej kolumnie (lub wierszu) bd same zera i nastpnie rozwin wzgldem tej kolumny (wiersza). Wwczas po rozwiniciu wzgldem tej kolumny (wiersza) pozostaje do policzenia tylko jeden wyznacznik macierzy o wymiarze mniejszym o jeden. Przykad: 2 1 3 0 2 1 3 0 1 5 1 1 1 2 1 1 0 5 1 w2 w1 = det = det 8 6 5 det 2 3 2 5 8 0 6 5 1 3 1 1 0 3 1 w3 + 2w1 1 0 3 1 Teraz moglibymy uy ju metody Sarrusa, ale poniewa na oko wychodz due liczby, wic wygodniej bdzie raz jeszcze uy operacji elementarnych: 1 5 1 1 5 1 13 31 det 8 6 5 w2 5w1 = det 13 31 0 = det = 26 0 2 1 3 1 w3 w1 0 2 0 wiczenia

3.1
2 5 Oblicz wyznaczniki: a) 1 2 2 2 1 b) 3 1 5 1 3 0 4 5 c) 3 4 4 1 1 2 2 2 3 1 2 5 0 0 2 3 3 d) 3 3 2 4 6 1 1 8 2 1 1 1 3 0 8 2 3 5 0 2 0 4 2

Rzd macierzy

Podstawowa denicja rzdu macierzy wie si z liniow niezalenoci wierszy, co intuicyjnie mona rozumie w ten sposb, e rzd macierzy to maksymalna liczba wierszy, ktrych nie da si wyzerowa operacjami elementarnymi. Poniewa jednak potrzebne jest nam bardziej precyzyjne okrelenie, wic rwnowanie deniujemy, e rzd macierzy to wymiar najwikszej podmacierzy kwadratowej o niezerowym wyznaczniku. I ta denicja ma jednak pewne wady, poniewa jeli chcielibymy znale rzd macierzy o wymiarze 5 8 liczc po kolei wszystkie minory (czyli wanie wyznaczniki podmacierzy kwadratowych), a rzd powinien wyj 3, to najpierw musielibymy policzy 56 minorw 5 5 (wszystkie rwne zero), nastpnie 350 minorw 4 4 (te wszystkie rwne zero), a dopiero potem znale niezerowy minor 3 3. Na szczcie mona sobie przypieszy rachunki, uywajc metody podobnej do liczenia wyznacznika przy uyciu rozwinicia Laplacea. Mianowicie: doprowadzamy do tego by w pewnej kolumnie (wierszu) byy prawie same zera z wyjtkiem jednego miejsca; nastpnie wykrelamy t kolumn (wiersz) oraz wiersz (kolumn) w ktrej znajdowa si niezerowy wyraz i dodajemy do rzdu jedynk. Proces koczymy w momencie gdy macierz zniknie lub te pojawi si macierz zoona z samych zer. Przeledmy to na przykadzie: 1 2 3 5 1 3 1 0 1 2 1 1 2 0 rz 1 0 2 3 0 1 w3 w1 = rz 0 0 1 1 1 2 0 0 2 1 2 5 1 0 w 2w 0 1 5 1 2 1 1 2 2 1 2 1 2 w w 2 1 = 1 + rz = 1 1 1 2 0 w3 + 2w1 5 4 5 1 6 w4 w1 1 2 1 1 2 3 3 3 3 0 4 = 2 + rz 3 = 1 + rz 3 3 3 0 4 6 6 6 6 0 8 3 3 3 4 0 0 0 0 0 0 0 = 3 + rz = 2 + rz 0 0 0 0 0 0 0 wiczenia 2 3 5 1 3 1 2 1 1 2 2 1 2 1 2 = 1 1 1 2 0 5 4 5 1 6

3 3 4 3 3 4 w2 + w1 = 6 6 8 w3 2w1 =3+0=3

4.1
Znajd rzd macierzy: 1 0 1 2 0 1 0 a) 3 2 5 3 4 b) 1 1 0 3 1 2 0 1 2 3 0 1 1 2 1 2 1 0 1 2 3 0 1 3 2 2 2 1 2 4 4 2 0 1 2 1 3 6

Wzory Cramera

Jeli rozwizujemy ukad rwna w ktrym jest tyle samo rwna co niewiadomych, moemy skorzysta ze wzorw Cramera. Jeli A jest macierz kwadratow n n i mamy n niewiadomych xi , a b jest kolumn wyrazw wolnych, to oznaczamy przez Ai macierz ktra powstaje przez zastpienie i-tej kolumny macierzy A przez kolumn b. Wwczas rozwizujc ukad [A b] moemy stwierdzi, e:
Jeli det A 0, to ukad jest oznaczony, a jego rozwizanie to xi =
det Ai det A .

Jeli det A = 0 i dla pewnego i jest det Ai 0, to ukad jest sprzeczny. Jeli det A = 0 i dla wszystkich i jest det Ai = 0, to ukad moe by sprzeczny lub nieoznaczony (czciej nieoznaczony). W tej sytuacji moemy radzi sobie metod Gaussa lub te zmodykowa metod Cramera.

1 1 1 6 - macierz ukadu to: 1 2 2 3 1 1 1 4 1 1 1 Mamy: det A = det 1 2 2 = 8 i: 1 1 1 6 1 1 1 6 1 1 1 6 det Ax = det 3 2 2 = 8 det Ay = det 1 3 2 = 16, det Az = det 1 2 3 = 24 4 1 1 1 4 1 1 1 4 8 16 24 wic x = = 1 , y = = 2 , z = = 3 8 8 8 Przykad: 1 1 1 6 x+y+z =6 x 2y + 2z = 3 - macierz ukadu to: 1 2 2 3 4 1 5 21 4x + y + 5z = 21 Nietrudno sprawdzi, e wszystkie wyznaczniki si zeruj. W takiej sytuacji, jeli nie chcemy uywa metody Gaussa, znajdujemy najwiksz podmacierz macierzy gwnej ukadu o niezerowym wyznacz1 1 niku - tutaj jest to na przykad . W wyjciowym rwnaniu wykrelamy te wiersze ktrych nie 1 2 uwzgldnilimy w podmacierzy, a za zmienne z kolumn ktrych nie uwzgldnilimy w podmacierzy podstawiamy parametr i przenosimy na drug stron. U nas z = a oraz: x + y = 6 a 1 1 6a - macierz ukadu to: 1 2 3 2a x 2y = 3 2a Tu ju moemy skorzysta ze wzorw Cramera i atwo policzy, e det A = 3, det Ax = 5a 12 i det Ay = a 3. Otrzymujemy std rozwizanie: 5a a+3 x = 12 3 , y = 3 , z = a dla dowolnego a R. wiczenia

Przykad: x+y+z =6 x 2y + 2z = 3 x + y + z = 4

5.1
Rozwi przy uyciu wzorw Cramera ukady rwna: 2x + y = 3 a) x y = 3 6 2x + y + z = 3 b) x y + z = 3 3x + 2y + z = 4 x + 2y + z = 3 c) x + y + z = 1 3x + 3y + z = 5

Metoda eliminacji Gaussa

Najefektywniejsz metod rozwizywania ukadw rwna (tym razem dowolnych) jest metoda eliminacji Gaussa. Polega ona na doprowadzeniu operacjami elementarnymi macierzy ukadu do takiej postaci, z ktrej atwo odczyta rozwizanie. Najwygodniejsza posta to taka, w ktrej jest jak najwicej kolumn macierzy jednostkowej, tzn. kolumn z jedn jedynk i reszt zer. Warto te pamita, e jeli pojawi si wiersz zoony z samych zer to moemy go wykreli; podobnie jeli pojawi si kilka identycznych wierszy to moemy wykreli wszystkie z wyjtkiem jednego. Przykad: x + 2y + 2z u + 3t = 1 1 2 2 1 3 1 2 3 1 1 1 2 2x + 3y + z + u + t = 2 -macierz ukadu to oczywicie: 1 3 2 5 2 0 x + 3y + 2z + 5u 2t = 0 2 2 1 5 6 3 2x + 2y + z 5u + 6t = 3 Przeksztamy macierz ukadu: 1 2 2 1 3 1 1 2 2 1 3 1 w1 2w3 1 0 2 13 13 3 2 3 1 1 1 2 w 2w 0 0 3 9 10 1 0 1 3 3 5 0 w + w 2 1 3 2 1 3 2 5 2 0 w3 w1 0 1 0 0 1 0 6 5 1 6 5 1 2 2 1 5 6 3 w4 2w1 0 2 3 3 0 1 w4 + 2w3 0 0 3 9 10 1 Ostatni wiersz si dubluje, a drugi moemy podzieli przez 3: 1 0 2 13 13 3 1 0 0 7 19 7 w 2w 3 3 1 2 1 1 10 0 0 1 3 0 0 1 3 10 3 3 3 3 0 1 0 6 5 1 0 1 0 6 5 1 Mamy ju trzy kolumny macierzy jednostkowej. Odpowiadajce im zmienne x, y, z wyznaczymy zalenie od parametrw, a parametry wprowadzamy za pozostae zmienne, czyli u, t. Niech wic u = a, t = b 7 19 7 - wwczas pierwszy wiersz oznacza, e x 7a + 19 3 b = 3 skd x = 7a 3 b + 3 . Analogicznie wyliczamy y i z otrzymujc ostatecznie rozwizanie: 7 x = 7a 19 3 b+ 3 y = 6a + 5b 1 1 gdzie a, b R z = 3a 10 3 b+ 3 u=a t = b Oczywicie nie jest to jedyna posta rozwizania, natomiast na pewno w kadej innej postaci te musz pojawi si dwa parametry. wiczenia

6.1
Rozwi ukady rwna: x+y+z+t=2 a) 2x + y + 2z t = 0 x + 2y + 1z + 4t = 6 6x + 4y + 5z + 2t + 3u = 1 3x + 2y + 4z + t + 2u = 3 b) 3x + 2y 2z + t = 7 9x + 6y + z + 3t + 2u = 2 x1 + 2x2 + 3x3 2x4 + x5 = 4 x1 + 2x2 + 7x3 4x4 + x5 = 11 c) 2x1 + 4x2 + 2x3 3x4 + 3x5 = 6 3x1 + 6x2 + 5x3 4x4 + 3x5 = 5

Macierz odwrotna

Macierz odwrotna do macierzy kwadratowej macierzy A to taka macierz A1 , e A A1 = A1 A = I , gdzie I to macierz jednostkowa. Odwracalne s tylko macierze kwadratowe o niezerowym wyznaczniku. S dwa sposoby wyznaczania macierzy odwrotnej: Sposb I A1 = (AD )T det A

Przykad: 1 1 1 A = 1 3 2. 1 2 2 atwo policzy, e det A = 1, natomiast macierz dopenie algebraicznych liczymy zastpujc w macierzy A wyraz z i-tego wiersza i j -tej kolumny przez wyznacznik macierzy powstaej po wykreleniu z macierzy A i-tego wiersza i j -tej kolumny pomnoony przez (1)i+j : 3 2 1 2 1 3 2 2 1 2 1 2 2 0 1 1 1 1 1 1 1 D 0 1 1 = A = 2 2 1 2 1 2 1 1 2 1 1 1 1 1 1 3 2 1 2 1 3 czyli (po transpozycji i podzieleniu przez wyznacznik nic si nie zmienia): 2 0 1 A1 = (AD )T = 0 1 1 1 1 2 Sposb II Dopisujemy z boku danej macierzy macierz jednostkow i operacjami elementarnymi przeksztacamy nasz macierz do macierzy jednostkowej: 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 0 0 w w 3 1 3 2 0 1 0 w2 w1 0 2 1 1 1 0 1 w2 w3 1 2 2 0 0 1 w3 w1 0 1 1 1 0 1 1 0 0 2 0 1 1 0 0 2 0 1 0 1 0 0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 1 1 1 0 1 w3 w2 0 0 1 1 1 2 Macierz z prawej strony to ju macierz odwrotna. Drugi sposb jest efektywniejszy w przypadku macierzy wikszych rozmiarw. wiczenia

7.1
Wyznacz macierz 1 3 2 a) b) 1 1 1 2 odwrotn do macierzy: 1 1 1 1 2 0 0 1 1 1 3 1 c) 0 0 1 1 4 1 0 0 0 1 8

Dziaania na wektorach

Wektory w R3 moemy w naturalny sposb dodawa i odejmowa, np.: [2, 3, 1] + [1, 2, 1] = [1, 5, 2] [2, 3, 1] [1, 2, 1] = [3, 1, 0] a take mnoy przez skalar (liczb): 3 [2, 3, 1] = [6, 9, 3] Nieco trudniejsze (i nie tak naturalne) jest mnoenie wektora przez wektor. Iloczyn skalarny wektorw to dugo wektora, ktra dla wektora Formalna denicja to: a b = a b cos ( a, b), gdzie v 2 2 2 = [vx , vy , vz ] jest rwna v = vx + vy + vz . v Natomiast praktyczny sposb liczenia dla wektorw [vx , vy , vz ] i [wx , wy , wz ] to: [vx , vy , vz ] [wx , wy , wz ] = vx wx + vy wy + vz wz ] na przykad: [2, 3, 1] [1, 1, 2] = 2 1 + 3 (1) + 1 2 = 1 Warto zwrci uwag, e po pierwsze iloczyn skalarny wektorw jest liczb, a po drugie z denicji wynika, e jest rwny zero wtedy i tylko wtedy gdy mnoymy dwa wektory prostopade (przyjmujemy przy tym, e wektor zerowy jest prostopady do dowolnego wektora). Iloczyn wektorowy wektorw i Formalna denicja iloczynu wektorowego brzmi: a b to wektor prostopady do wektorw a b, o dugoci rwnej polu rwnolegoboku rozpitego przez dwa wyjciowe wektory, oraz o zwrocie takim, , eby ukad a b, a b by dodatnio zorientowany. W praktyce aby policzy iloczyn wektorowy wektorw [vx , vy , vz ] i [wx , wy , wz ] liczymy wyznacznik macierzy: i j k vx vy vz wx wy wz gdzie i, j, k s wersorami jednostkowymi. Przykadowy rachunek dla wektorw [2, 3, 1] i [1, 1, 2] to: i j k [2, 3, 1] [1, 1, 2] = 2 3 1 = 6i + j 2k 3k + i 4j = 7i 3j 5k = [7, 3, 5] 1 1 2 Aby sprawdzi poprawno rachunku mona (przy uyciu iloczynu skalarnego) sprawdzi czy wektor ktry nam wyszed jest prostopady do dwch wyjciowych wektorw. Warto zwrci uwag, e po pierwsze iloczyn wektorowy wektorw jest wektorem, a po drugie z denicji wynika, e jest rwny zero wtedy i tylko wtedy gdy wyjciowe wektory s rwnolege (przyjmujemy przy tym, e wektor zerowy jest rwnolegy do dowolnego wektora). Ponadto, co szczeglnie wane, dziki iloczynowi wektorowemu zawsze moemy znale wektor prostopady do dwch danych (a to bardzo czsto przydaje si w geometrii analitycznej). wiczenia

8.1
Wyznacz iloczyny skalarny i wektorowy dla nastpujcych par wektorw: a) [1, 0, 0] i [0, 2, 3] b) [1, 1, 1] i [2, 1, 4] c) [1, 3, 1] i [2, 5, 2] 9

Proste i paszczyzny w przestrzeni trjwymiarowej

Rwnanie paszczyzny

Rwnanie oglne paszczyzny (najwaniejsze) to: Ax + By + Cz + D = 0 = [A, B, C ] to wektor normalny paszczy(gdzie A, B, C nie mog by jednoczenie rwne zero) n zny, czyli wektor, ktry jest do niej prostopady. Mona powiedzie, e wektor normalny wyznacza kierunek paszczyzny. eby mie jednoznacznie wyznaczon paszczyzn, wystarczy zna jej wektor normalny oraz dowolny punkt. Warto te wiedzie, e rwnanie paszczyzny o wektorze normalnym [A, B, C ] i przechodzcej przez punkt (x0 , y0 , z0 ) to A(x x0 ) + B (y y0 ) + C (z z0 ) = 0. Inne postaci paszczyzny to:
y z Posta odcinkowa: x a + b + c = 1 - to paszczyzna przechodzca przez punkty (a, 0, 0), (0, b, 0), (0, 0, c).

x = x0 + a1 t + a2 s Posta parametryczna: y = y0 + b1 t + b2 s , gdzie (x0 , y0 , z0 ) to dowolny punkt paszczyzny, a z = z0 + c1 t + c2 s [a1 , b1 , c1 ] i [a2 , b2 , c2 ] to dwa wektory rwnolege do paszczyzny (ale nierwnolege wzajemnie) + sw - oznaczenia jak wyej, tylko wektory zostay Posta wektorowa: (x, y, z ) = (x0 , y0 , z0 ) + tv iw nazwane v W dwch ostatnich przypadkach do paszczyzny nale te i tylko te punkty, ktrych wsprzdne s powyszej postaci dla pewnych parametrw t, s.

Rwnanie prostej Prostej w przestrzeni trjwymiarowej nie da si opisa jednym rwnaniem liniowym, dlatego musimy poradzi sobie inaczej. Postaci w jakiej mona przedstawi paszczyzn to:
Posta kierunkowa:
x x0 a

y y0 b

z z0 c

x = x0 + at Posta parametryczna y = y0 + bt z = z0 + ct
Posta wektorowa: (x, y, z ) = (x0 , y0 , z0 ) + t (a, b, c)

= [a, b, c] to wektor kierunkowy W kadej z tych postaci (x0 , y0 , z0 ) jest dowolnym punktem prostej, a k prostej, czyli (jak sama nazwa wskazuje) wektor, ktry wyznacza nam kierunek prostej. Jest jeszcze jedna moliwo zadania prostej - z uwagi na to, e dwie nierwnolege paszczyzny przecinaj si zawsze wzdu prostej, mona powiedzie o ktr prost nam chodzi wskazujc dwie paszczyzny do ktrych ona naley. Taki sposb przedstawienia prostej nazywa si postaci krawdziow. 10

Warto jeszcze zna wzr na odlego punktu (x0 , y0 , z0 ) od paszczyzny Ax + By + Cz + D = 0: d= Ax0 + By0 + Cz0 + D A2 + B 2 + C 2

Oglne wskazwki przy rozwizywaniu zada z geometrii analitycznej:

Warto wyobrazi sobie i narysowa sytuacj z zadania. Naley uzmysowi sobie co jest potrzebne do rozwizania, przykadowo: jeli szukamy paszczyzny, potrzebny jest nam wektor normalny i dowolny punkt; jeli szukamy prostej potrzebny jest nam wektor kierunkowy i dowolny punkt. Trzeba zastanowi si skd wzi szukane wektory (moe s do czego prostopade albo rwnolege?) i punkty (moe s podane w zadaniu, moe s czci wspln prostej i paszczyzny?). Bardzo czsto przydaje si fakt, e jeli mamy dane dwa wektory, to prostopady do nich jest ich iloczyn wektorowy. Przed przystpieniem do rachunkw sensownie jest zrobi sobie plan dziaania, rozpisujc sobie czego po kolei szukamy i wyjani jak doprowadzi nas to do celu.

Przykadowe zadania z rozwizaniami: Zadanie: Wyznacz rwnanie paszczyzny przechodzcej przez punkty A(1, 2, 3), B (1, 1, 0), C (2, 1, 1). Rozwizanie: Aby wyznaczy rwnanie paszczyzny potrzebujemy znale jej wektor normalny oraz dowolny punkt. Punkt (a nawet trzy) oczywicie ju mamy. Pozostaje wic znale wektor normalny. Wektor ten jest prostopady do paszczyzny, w szczeglnoci wic jest te prostopady do kadej prostej nalecej do tej paszczyzny i do kadego odcinka nalecego do tej paszczyzny. Jest wic prostopady na przykad do odcinkw AB i AC , a zatem take do wektorw AB i AC . W takim razie wektorem normalnym (przykadowym) jest iloczyn wektorowy dwch powyszych wektorw: AB = B A = (1, 1, 0) (1, 2, 3) = [0, 3, 3] AC = C A = (2, 1, 1) (1, 2, 3) = [3, 1, 2] i j k = AB AC = 0 3 3 = [3, 9, 9] n 3 1 2 zatem uwzgldniajc na przykad punkt A otrzymujemy rwnanie paszczyzny: 3(x 1) + 9(y 2) 9(z 3) = 0 czyli po prostych przeksztaceniach: x + 3y 3z + 2 = 0. Warto zwrci uwag, e gdybymy zamiast punktu A wykorzystali na przykad punkt B - wyszoby dokadnie to samo. Zadanie: Wyznacz rwnanie kierunkowe prostej prostopadej do prostych: x + y + z = 1 y z 2 x 1 l1 2 = 0 = 3 i l2 3x 2y + z = 3 oraz zawierajcej punkt P (2, 1, 3) 11

Rozwizanie: Szukamy rwnania prostej, zatem potrzebny jest nam punkt i wektor kierunkowy. Punkt ju oczywicie mamy - jest to P , pozostaje wic zastanowi si jak wyglda wektor kierunkowy. Skoro szukana prosta jest prostopada do prostych l1 i l2 , to znaczy, e jej wektor kierunkowy jest prostopady do wektorw kierunkowych tych prostych, a zatem jest iloczynem wektorowym tych wektorw 1 = [2, 0, 3]. kierunkowych. Wektor kierunkowy l1 mamy za darmo - jest to k Zauwamy teraz, e prosta ktra jest czci wspln dwch paszczyzn, jest prostopada do wektorw normalnych tych paszczyzn, czyli jej wektor kierunkowy take. Std wektor kierunkowy l2 jest iloczynem wektorowym wektorw [1, 1, 1] i [3, 2, 1]: i j k k2 = [1, 1, 1] [3, 2, 1] = 1 1 1 = [3, 2, 5] 3 2 1 Tak wic szukany wektor kierunkowy to: i j k k = k1 k2 = 2 0 3 = [6, 19, 4] 3 2 5 i ostatecznie nasza prosta ma posta: y 1 z 4 x 2 6 = 19 = 4 Uwaga: jeli szukamy prostej prostopadej do dwch danych, to wystarczy wiedzie, e wektor kierunkowy szukanej prostej jest prostopady do wektorw kierunkowych prostych. Gdybymy natomiast szukali paszczyzny prostopadej do dwch danych, to wystarczyoby wiedzie, e wektor normalny szukanej paszczyzny jest prostopady do wektorw normalnych danych paszczyzn. Zadanie: Znajd rzut prostopady punktu A(4, 2, 7) na paszczyzn x 2y + 3z 1 = 0. Rozwizanie: Oznaczmy szukany rzut przez A . Oczywicie A . Skoro rzut jest prostopady, to znaczy, e odcinek AA jest prostopady do paszczyzny , a zatem take prosta wyznaczona przez ten odcinek jest prostopada do . Ale skoro ta prosta jest prostopada do paszczyzny, to znaczy, e wektor normalny paszczyzny jest zarazem wektorem kierunkowym tej prostej. Tak wic nasza prosta y +2 z 7 4 ma rwnanie kierunkowe: x 1 = 2 = 3 , lub w postaci parametrycznej: x=4+t y = 2 2t z = 7 + 3t Inaczej mwic - kady punkt prostej AA jest postaci (4 + t, 2 2t, 7 + 3t) dla pewnego t rzeczywistego. My natomiast szukamy punktu A , ktry nie do, e naley do tej prostej (czyli jest tej postaci), to jeszcze naley do paszczyzny , a to oznacza, e jego wsprzdne speniaj rwnanie tej paszczyzny. Wystarczy zatem podstawi te wsprzdne do rwnania: (4 + t) 2(2 2t) + 3(7 + 3t) 1 = 0 14t + 28 = 0 t = 2 Tak wic wsprzdne punktu A to: (4 + (2), 2 2 (2), 7 + 3 (2)) = (2, 2, 1) i to jest wanie szukany rzut. Uwaga: gdybymy rzutowali punkt na prost, to musielibymy znale rwnanie paszczyzny prostopadej do tej prostej i zawierajcej wyjciowy punkt. Szukany rzut jest wtedy czci wspln tej paszczyzny i wyjciowej prostej.

12

wiczenia

9.1
Wyznacz rwnanie prostej przechodzcej przez punkty A(1, 2, 2) i B (1, 3, 1).

9.2
Wyznacz rwnanie paszczyzny przechodzcej przez punkty A(1, 2, 2), B (1, 3, 1) i C (3, 2, 2).

9.3
Wyznacz rzut prostopady punktu P (4, 3, 4) na paszczyzn x + y 2x + 3 = 0.

9.4
Wyznacz rwnanie paszczyzny zawierajcej punkt (0, 0, 0) i prostopadej do paszczyzn: x + 2y + 4z = 3 oraz x + 3y + z = 0.

9.5
Wyznacz rwnanie prostej zawierajcej punkt A(2, 1, 2) i przecinajcej prostopadle prost: y 3 z 2 l : x 1 = 2 = 1 .

9.6
Wyznacz punkt symetryczny do punktu P (2, 2, 2) wzgldem paszczyzny x + y z + 1 = 0.

9.7
Wyznacz rwnanie paszczyzny przechodzcej przez punkt (1, 2, 0) i prostopadej do paszczyzny x + y 3z 1 = 0 oraz do paszczyzny x y + z = 0.

9.8
Znajd rwnanie rzutu prostopadego prostej
x 1 2

y 0

z +1 3

na paszczyzn x + 3y z = 0.

13

10

Liczby zespolone

Wstp Formalnie rzecz biorc liczby zespolone to punkty na paszczynie z dziaaniami zdeniowanymi nastpujco: (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d) (a, b) (c, d) = (ac bd, ad + bc) Takie okrelenie dziaa zapewnia nam porzdne zachowanie caej struktury, co cile rzecz biorc oznacza, e zbir punktw na paszczynie z tymi dwoma dziaaniami jest ciaem, czyli czym o podobnych wasnociach do zbioru liczb rzeczywistych. Wygodniej ze wzgldw rachunkowych bdzie jednak uywa postaci algebraicznej liczb zespolonych: (a, b) = a + bi W szczeglnoci wic (1, 0) = 1 i (0, 1) = i oraz i2 = (0, 1) (0, 1) = (1, 0) = 1. Dziki temu uatwieniu mona dodawa i mnoy liczby zespolone jak normalne wyraenia algebraiczne, wystarczy tylko pamita, e i2 = 1. Dla wygody deniujemy jeszcze dla z = a + bi: Re z = a (cz rzeczywista) Im z = b (cz urojona) z = a bi (sprzenie) z = r = a2 + b2 (modu) Nietrudno zauway, e z z = z 2 . Dziki temu atwo dzieli liczby zespolone: Przykad: (2+i)2 4+4i+i2 = 3i = 3i
3+4i 3i

(3+4i)(3+i) (3i)(3+i)

9+12i+3i+4i2 10

5+15i 10

3 =1 2 + 2i

Proste rwnania zespolone Przykad: z 2 2z + 5 = 0 Takie rwnanie rozwizujemy tak samo jak zwyke rwnanie kwadratowe, z t rnic, e nie przeszkadza nam ujemna delta: = 4 20 = 16 Pierwiastki kwadratowe z 16 s dwa: 4i oraz 4i (atwo wida, e kwadrat tych liczb to wanie 16). Moemy wybra ktrykolwiek z nich i zapisa (umownie!): = 4i skd ostatecznie: 4i 4i z2 = 2 z1 = 2+ 2 = 1 + 2i 2 = 1 2i

14

Nie zawsze jednak pierwiastek z delty mona po prostu odgadn, czasem koniecznie bdzie jego policzenie: Przykad: z 2 + (1 2i)z + 1 + 5i = 0 = (1 2i)2 4(1 + 5i) = 1 4i 4 4 20i = 7 24i Nie wida od razu ile wynosi pierwiastek z tej liczby, wiemy jednak, e na pewno jest postaci a + bi dla pewnych a, b rzeczywistych. Mamy wic: (a + bi)2 = 7 24i a2 b2 + 2abi = 7 24i czyli a2 b2 = 7 oraz 2abi = 24i. Wyznaczamy z drugiego rwnania b = 12 a , wstawiamy do pierwszego: a2 144 a2 = 7 (a2 )2 + 7a2 144 = 0 a to ju atwo sprowadzi podstawieniem t = a2 do rwnania kwadratowego (tym razem ju w liczbach rzeczywistych). Nietrudno si przekona, e rozwizaniami rwnania t2 + 7t 144 = 0 s t1 = 9 i t2 = 16, czyli a2 = 0 lub a2 = 16. Oczywicie rzeczywiste rozwizania ma tylko to pierwsze rwnanie, mamy wic a = 3 i b = 4 lub a = 3 i b = 4. Wybieramy dowoln z dwch moliwoci otrzymujc ostatecznie: = 3 4i z1 = 1+2i2+34i = 1 + i z2 = 1+2i23+4i = 2 + 3i Jeli natomiast rwnanie nie jest kwadratowe, bo wystpuje w nim modu iub sprzenie, wwczas radzimy sobie podstawieniem z = a + bi. Przykad: z 2 2iz = 1 Podstawiamy z = a + bi: (a + bi)2 2i(a bi) = 1 a2 b2 + 2abi 2ai 2b = 1 a2 b2 2b + (2ab 2a)i = 1 Musi by wic a2 b2 2b = 1 oraz 2ab 2b = 0. Z drugiego rwnania wynika, e a = 0 lub b = 1. Jeli a = 0, to z pierwszego wynika, e b = 1, a jeli b = 1, to z pierwszego wynika, e a = 2 lub a = 2. Ostatecznie otrzymujemy trzy rozwizania: i, 2 + i, 2 + i Posta trygonometryczna Oprcz postaci algebraicznej liczb zespolonych jest jeszcze posta trygonometryczna, w ktrej korzystamy ze wsprzdnych biegunowych punktu na paszczynie, czyli kta midzy pprost dodatni OX , a pprost OZ (gdzie Z to nasza liczba zespolona; oraz promienia r (czyli dugoci odcinka OZ ). atwo sprawdzi, e wwczas: b sin = z cos = a z skd dostajemy: a + bi = z (cos + i sin ) Aby znale posta trygonometryczn liczby zespolonej wystarczy wyczy przed nawias modu tej liczby, a nastpnie znale w tablicach warto kta dla ktrego cosinus i sinus przyjmuj odpowiednie wartoci. 15

 Przedstawmy w postaci trygonometrycznej liczb 3 + i. Jej modu to oczywicie mamy zatem: 3 + i = 2 23 + 1 2i

Przykad:

( 3)2 + 12 = 2,

Szukamy wic takiego kta, ktrego cosinus jest rwny 23 , a sinus jest rwny 1 2 . Nietrudno sprawdzi 5 w tablicach, e takim ktem jest = 6 , mamy wic ostatecznie: + i sin 56 3 + i = 2 cos 56 Posta trygonometryczna jest szczeglnie przydatna z uwagi na wzr de Moivrea, ktry przydaje si do potgowania i pierwiastkowania liczb zespolonych: ( z (cos + i sin )) = z n (cos n + i sin n)
n

Zobaczmy jak wyglda potgowanie liczby z poprzedniego przykadu: 11 = 211 cos 11 56 = + i sin 56 + i sin 11 56 ( 3 + i)11 = 2 cos 56
55 = 211 cos 55 = 211 cos 76 = 2048 + i sin 76 6 + i sin 6 3 2 1 2 i

Pierwiastkiem n-tego stopnia z liczby zespolonej w nazywamy dowolne rozwizanie rwnania z n = w. Zasadnicze Twierdzenie Algebry mwi, e kady wielomian (niezerowego stopnia) ma zespolone miejsce zerowe. atwo std wywnioskowa, e kady wielomian zespolony n-tego stopnia ma dokadnie n miejsc zerowych (liczc z krotnociami). W szczeglnoci wic rwnie pierwiastkw n-tego stopnia z w musi by dokadnie n. Wystarczy zatem wskaza n rozwiza powyszego rwnania, eby znale wszystkie pierwiastki z w. Jeli w = w (cos + i sin ), to te rozwizania s postaci: 2k 2k + i sin +n dla k = 0, 1, . . . , n 1 zk = n w cos +n W szczeglnoci jeli w = 1, to pierwiastki n-tego stopnia z jedynki s postaci: 2k zk = cos 2k dla k = 0, 1, . . . , n 1 n + i sin n Warto zwrci uwag, e pierwiastki n-tego stopnia z dowolnej liczby zespolonej na paszczynie s wierzchokami n-kta foremnego. Policzmy dla przykadu pierwiastki czwartego stopnia z 1 czyli rozwizania rwnania z 4 = 1. Mamy: 1 = cos + i sin , czyli = i n = 4. Tak wic szukane pierwiastki to: 2 2 z0 = cos 4 + i sin 4 = 2 + i 2 2 2 2 +2 z1 = cos + + i sin = + i 4 4 2 2 2 +4 4 i 22 z2 = cos + 4 + i sin 4 = 2 2 2 6 +6 z3 = cos + 4 + i sin 4 = 2 i 2

16

wiczenia

10.1
Przedstaw liczb zespolon w najprostszej postaci: a) (1 + 3i)(2 i) b) (1 2i)(2 i) (2 + i)(3 i) (1+2i)2 (1i)(2i) 2 i c) 1 d) +i (1+i)(3+2i)

10.2
Rozwi rwnania: a) z 2 + 6z + 13 = 0 b) 4z 2 + 4z + 17 = 0 2 c) z z + i + 1 = 0 d) z 2 (i + 1)z + i = 0 e) z 2 + (i 5)z + 8 i = 0 f) z 2 3iz 3 + i = 0 h) z 2 2z = 1 g) z 2 + 2z = 1 + 2i

10.3
Oblicz: a) (1 + i)2013 b) (1 + i 3)44 c) ( 6 i 2)81

10.4
Znajd: a) pierwiastki zespolone smego stopnia z 1 b) pierwiastki zespolone trzeciego stopnia z i

17