Historia liczby

Liczba e pocztkow wesza do matematyki w bardzo niewielkim zakresie. Jest rok

1618, kiedy to w pracy napisanej przez Napiera o logarytmach pojawia si tablica, ktra
przedstawia logarytm naturalny rozmaitych liczb. Ta tablica umieszczona w dodatku pracy
Napiera, chocia nie opatrzona adnym imieniem autora, bya oczywicie w duym stopniu
napisana przez Oughtreda. Niewiele lata pniej, w 1624 roku, znowu liczba e prawie wesza
do matematycznej literatury, ale nie do koca. W tym roku Briggs poda liczbowe
przyblienie logarytmu przy podstawie 10 z e, ale nie wymieniono liczby e samodzielnie w
jego pracy.
Nastpna moliwo wystpienia liczby e jest znowu wtpliwa. W 1647 roku SaintVincent oblicza pole obszaru pod prostoktn hiperbol. To czy on pozna zwizki midzy
logarytmami jest otwart dyskusj i nawet, jeeli tak byo, to mia mao powodw by poda
liczb e jawnie. Przed 1661 rokiem Huygens zrozumia zwizek midzy prostoktn
hiperbol i logarytmem. On zbada stosunek midzy przestrzeni pod prostoktn hiperbol
yx = 1 i logarytmem. Oczywicie liczba e ma tak warto, e pole pod prostoktn
hiperbol od 1 do e jest rwna 1. Jest to wasno, ktra sprawia, e liczba e jest podstaw
logarytmw naturalnych, ale nie byo to tak rozumiane przez matematykw w tym czasie.
Huygens spowodowa inny postp w tej kwestii 1661 roku. Zdefiniowa on krzyw,
ktr nazwa "logarytmiczn", ale w naszej terminologii okrelalibymy j raczej jako krzyw
wykadnicz majc posta y = kax. Znw z tego wynik logarytm o podstawie 10 z e, ktry
Huygens wyliczy do 17 miejsc po przecinku. Jednak w obliczeniach jego pracy jest to
warto staa i nie jest ujmowana jako logarytm liczby (tak wic jest to kolejna informacja o
liczbie e, ktra nadal pozostaje nierozpoznana).
Dalsze prace nad logarytmami pocigny za sob kolejne niepowodzenia w tym, aby
postrzega liczb e tak jaka jest, natomiast przyczyniy si do rozwoju logarytmw. W 1668
roku

Mikoaj

Mercator

wyda

prac

pod

tytuem

Logarithmotechnia

(technika

logarytmowania), ktra zawiera seri rozszerze log (1+x). W tej praca Mercator uywa
okrelenia logarytm naturalny po raz pierwszy dla logarytmu o podstawie e.
Moe dziwi fakt, poczynajc od czasu pracy nad logarytmami, e byo od nich tak
blisko do poznania liczby e, a jednak to ostateczne odkrycie nie nastpio przez pojcie
logarytmu, ale raczej przy badaniu interesujcego zwizku. W 1683 roku Jakub Bernoulli
prbowa znale granic wyraenia (1+1/n)n , przy n dcym do nieskoczonoci. Uy

dwumianu Newtona by pokaza, e granica tego wyraenia musi lee midzy 2 i 3, wic
moemy uzna, e jest to pierwsze przyblienie liczby e. Ponadto, jeli zaakceptujemy to jako
definicj, to po raz pierwszy liczba ta bya okrelana przez proces ograniczania. Oczywicie
nie zauway on adnych zwizkw midzy swoj prac i logarytmami.
Wspomniane wyej logarytmy nie byy uwaane we wczesnych latach ich rozwoju
jako majce jakikolwiek zwizek z funkcj wykadnicz. Oczywicie od rwnania x = at
moemy wyprowadzi t = log x, gdzie podstaw logarytmu jest a, ale wie si to z duo
pniejszym sposobem mylenia. Tutaj my rzeczywicie mylimy o logarytmie jako o funkcji,
podczas gdy wczeniej uczeni postrzegali w logarytmach czyst liczb, ktra pomagaa w
liczeniu. Pokaza to Jakub Bernoulli, ktry jako pierwszy zrozumia, e logarytm jest funkcj
odwrotn do funkcji wykadniczej. Z drugiej strony pierwsz osob, ktra pokazaa stosunek
midzy logarytmowaniem i potgowaniem by James Gregory, ktry w 1684 roku ostatecznie
uzna zwizek midzy tymi pojciami.
O ile wiadomo po raz pierwszy liczba e pojawia si wraz ze swoimi wasnymi
prawami w 1690 roku. W ktrym to Leibniz napisa list do Huygensa i w nim uywa notacji
b dla liczby, ktr my teraz nazywamy e. Wreszcie liczba e miaa swoj nazw (nawet, jeeli
nie jest tak nazywana obecnie) i zostaa uznana. Logarytm nie by postrzegany jako funkcja.
Naleaoby wspomnie o Janie Bernoullim, ktry zacz badania nad rachunkiem funkcji
wykadniczej w 1697 roku, kiedy to opublikowa Principia calculi exponentialium seu
percurrentium. Praca ta zwizana jest z obliczeniami rozmaitych serii funkcji wykadniczych
i zawiera wiele wynikw osiganych poprzez sumowanie skadnikw wyraz po wyrazie.
Do Eulera naley ten matematyczny zapis, ktry pojawi si bez adnej niespodzianki
tak jak nazwanie tej liczby przez e, co rwnie jest jego udziaem. Przypuszczenia, ktrych
czasami si docieka, jakoby Euler wykorzysta liter e, dlatego e jest ona pierwsz liter jego
nazwiska s zabawne. Prawdopodobne pochodzenie rwnie zaczerpnite jest z faktu, e
litera e pochodzi od sowa exponential (funkcja wykadnicza), ale to moe by po prostu
nastpna samogoska po a, poniewa Euler ju uy litery a w swojej pracy. Niezalenie od
powodu, litera e pojawia si po raz pierwszy w licie Eulera napisanym do Goldbacha w
1731 roku. Tworzy on rne odkrycia dotyczce liczby e przez wiele lat, ale dopiero w 1748
roku, kiedy to Euler opublikowa Introductio in Analysin infinitorum (Wstp do analizy
nieskoczonoci), da caociow ide odnoszc si do liczby e. Pokaza on, e:
e = 1 + 1/1! + 1/2! + 1/3! + ...

oraz, e e jest granic wyraenia (1 + 1/n)n , gdy n dy do nieskoczonoci. Euler podawa

przyblienie dla liczby e do 18 liczb po przecinku.

e = 2.718281828459045235
bez stwierdzenia skd one pochodz. To byo tak samo jakby on obliczy t wartoci bez
wskazania jak to robi. W rzeczywistoci biorc okoo 20 elementw z
1 + 1/1! + 1/2! + 1/3! + ...

dostaniemy dokadno, ktr Euler otrzymywa. Wrd innych interesujcych wynikw w tej
pracy jest stosunek midzy sinusem i cosinusem funkcji i caociowe ujcie funkcji wykadniczej, ktr Euler wyprowadzi uywajc formuy De Moivre's.
Ta sama pasja, ktra doprowadzia ludzi do obliczania coraz wikszej iloci miejsc po
przecinku rozszerzenia liczby , nie powstrzymaa ich od tego samego w przypadku liczby e.
Byli tacy, ktrzy obliczali jej dziesitne rozszerzenie, jednak jako pierwszy liczb e przybliy
do bardzo duej liczby miejsc dziesitnych by Shanks w 1854 roku. Warto zauway, e
Shanks by czowiekiem nawet bardziej zafascynowany dziesitnym rozszerzeniem liczby .
Glaisher wykaza. e pierwsze 137 miejsc oblicze Shanksa dla e byy poprawne, ale
znaleziono bd, ktry po korekcie przez Shanksa da przyblienie liczby e do 205 miejsc po
przecinku. W rzeczywistoci trzeba byo okoo 120 skadnikw sumy
1 + 1/1! + 1/2! + 1/3! + ...

w celu uzyskania prawidowej warto dla e do 200 miejsc po przecinku.

W 1864 roku Benjamin Peirce mia jego zdjcie stojce przed tablic, na ktrej bya
napisana formua: ii = (e). W swoich wykadach mwi do swoich suchaczy:
Panowie, nie mamy pojcia, co to rwnanie oznacza,
ale moemy by pewni, e oznacza co bardzo wanego.
Wikszo ludzi akceptuje to, e Euler jako pierwszy udowodni, e e jest liczb
niewymiern. Waciwie by to Hermite, ktry udowodni, e e nie jest liczb algebraiczn w
1873 roku. Jest to wci kwestia otwarta czy ee jest liczb algebraiczn, chocia oczywicie
brakuje tylko dowodu na to nie matematyk naprawd uwierzyby, e ee jest liczb
algebraiczn! O ile nam wiadomo, to ostatnio matematycy udowodnili, e liczby ee , e oraz e2
s przestpne.
Dalsze obliczenia dziesitnych rozszerze nastpoway. W 1884 roku Boorman poda
warto liczby e do 346 miejsc po przecinku i zauway, e zgadza si to z obliczeniami
Shanksa a do 187 miejsca po przecinku, a potem bya ju rna. W 1887 roku Adams
obliczy logarytm z e przy podstawie 10 do 272 miejsc po przecinku.

Komentarz
Liczba to podstawowe pojcie matematyki, ktre ksztatowao si i rozwijao wraz z
rozwojem cywilizacji i kultury. Rodowd liczby jest geometryczny, a liczba e pojawia si
w matematyce w zupenie innych okolicznociach.

W staroytnoci jej nie znano, lecz

zetknito si z ni dopiero na przeomie XVI i XVII wielu. Ale dopiero w 1736 roku Euler
wprowadzi jej oznaczenie. Gwnym powodem pojawienia si liczby Eulera byo pojcie
logarytmw.

1. Logarytmy i liczba e
Logarytmy wymylono, eby zamieni mnoenie na dodawanie, a dzielenie na
odejmowanie i to na znacznie mniejszych liczbach. Michael Stiefel zaobserwowa zaleno,
jaka wystpuje pomidzy postpem geometrycznym i odpowiadajcym mu postpem
arytmetycznym, ale teorii logarytmw nie stworzy. Udao si to dopiero Szkotowi Johnowi
Neperowi w 1614 roku Pisa on w swojej pracy:
"Wiedzc, e nie ma niczego, co byoby tak kopotliwe w praktyce matematycznej, co
mnoenie, dzielenie, pierwiastkowanie duych liczb, - mudne, czasochonne, a przy tym
czsto podatne na niebezpieczne bdy - zaczem w gbi ducha rozwaa, za pomoc jakiego
sposobu mgbym usun te przeszkody."
Dawniej logarytmy byy uywane do szybkiego mnoenia liczb za pomoc tablic
logarytmicznych,

ktre

byy

podstaw

do

oblicze

naukowych,

geodezyjnych,

astronomicznych i inynierskich. To wanie wynalazkiem Nepera byo powstanie tablic

logarytmicznych. Z tym, e jego logarytmy byy powizane ze zwykymi logarytmami
naturalnymi wzorem:
Nap(x) = 161181957 107 ln x
Umieci je w ksice ''Mirifici logarithmorum canonis descriptio'' (Opis
zadziwiajcych tablic logarytmw). Druga praca - "Mirifici logarithmorum canonis
constructio" (Budowa zadziwiajcych tablic logarytmw) z 1620 r. powstaa przez
stablicowanie wyrae (1 + x/n)-n dla duego n i x przebiegajcego przez wyrazy cigu
arytmetycznego. Byy wic dobrymi przyblieniami logarytmw przy podstawie e

-1

. Jak

okazao si pniej, funkcje logarytmiczne s odwrotne do funkcji wykadniczych.

Tablice Nepera
Oprcz tablic logarytmw zajmowa si rwnie stablicowaniem funkcji trygonometrycznych.

2. Definicje i postacie liczby e

Liczba e moe by rnorodnie definiowana. Poniej przedstawi kilka najbardziej
popularnych postaci, ktre najczciej mona spotka w literaturze na ten temat.
a) Liczba e jako granica cigu:

e = lim (1 + 1/n)n

rdo: http://www.mathsisfun.com/numbers/e-eulers-number.html

Tak granic poda w 1728 roku Daniel Bernoulli. Jest ona najbardziej trafna ze wzgldu na
swoje pochodzenie zaczerpnite z logarytmw i z interpolacji:

10 000 000
x
logarytm 1+
=x

10 000 000

Suy do tego by mc zlogarytmowa wyraenie (1+x)n ze znaczn dokadnoci wyniku dla

maych wartoci x i du wartoci n.

b) Liczba e jako suma szeregu:

e = 1/n! = 1/0! + 1/1! + 1/2! + 1/3! +

rdo: http://mathforum.org/dr.math/faq/faq.e.html

Szereg szybko zbieny, przyblion warto e dla szeregu o n skadnikach otrzymuje si z

bdem bezwzgldnym mniejszym ni 3/n!. Przykadowo, aby obliczy e z dokadnoci do
0,0001 trzeba wzi n = 8 (jest to najmniejsza liczba naturalna n, dla ktrej 3/n! < 0.0001)
skadnikw. Powyszy wzr szybko daje dobre przyblienie tej liczby.

c) Liczba e definiowana przy pomocy caki:

1/x dx = 1,

rdo: http://mathworld.wolfram.com/e.html

Pole powierzchni pod hiperbol y = 1/x w przedziale od x=1 do x=e jest rwne 1.
Sprawdmy:

1/x dx = ln | = ln e ln 0 = 1 0 = 1

d) Liczba e definiowana przy pomocy funkcji: argument, dla ktrego funkcja f(x) = x1/x ma
najwiksz warto
Jeeli funkcja posiada w punkcie x0 ekstremum i jest w tym punkcie rniczkowalna, to jej
pierwsza pochodna w tym punkcie jest rwna zero. Jest to warunek konieczny istnienia
ekstremum. Czyli dla tej funkcji:
f (x) = (1/x) x1/x 1 + (ln x) x1/x (-1/x2)= x1/x (1/x2) (1 - ln x)
6

f (e) = e1/e (1/e2) (1 - ln e) = 0

e) Liczba e w postaci iloczynw nieskoczonych:

1/2
1/4
1/8
1/16
2
4
68
10121416
1820222426283032
e=

1
3
57
9111315
1719212325272931

Podobnie jak dla liczby istnieje posta zapisu w formule iloczynu nieskoczonego
nazywanego wzorem Wallisa:
/2 = (22426282102) / (1232527292) = 2/1 2/3 4/3 4/5 6/5 6/7
Jednak zapis liczby e jest jednak nieco bardziej skomplikowany.
f) Liczba e w postaci uamkw acuchowych

e = [2,1,2,1,1,4,1,1,6,1,1,8,]
Uamek acuchowy jest to uamek nieskoczony, w ktrym mianownik jest sum liczby
cakowitej i kolejnego uamka. W przypadku, gdy liczniki wszystkich wystpujcych
uamkw w tym rozwiniciu wynosz 1, to nazywamy go uamkiem arytmetycznym
acuchowym. Powysze wzory, jak i inne nieskoczone rozwinicia liczby e podane przez
Eulera wiadcz o tym, e jest to liczba niewymierna.

3. Podstawowe wasnoci
Powstaa liczba, ktrej pierwsze oszacowanie poda w 1728 roku Daniel Bernoulli.
Zatem trzeba byo okreli jej wasnoci, by byo wiadomo z czym ma si do czynienia.
Liczba e jest przede wszystkim znana z tego, e jest liczb niewymiern, czyli nie mona jej
przedstawi w postaci uamka o cakowitych wartociach licznika i mianownika. Dowd tej
wasnoci mona znale w ksice Bogdana Mi Tajemnicza liczba e i inne sekrety
matematyki str. 30 - 31. Jako pierwszy wykaza to Johann Heinrich Lambert w 1766 roku w

dwch swoich pracach: Tymczasowych wiadomociach dla tych, co poszukuj kwadratury i

rektyfikacji koa, wydrukowanej w drugim tomie Przyczynkw do matematyki i jej
zastosowa oraz bardziej szczegowo w Rozprawie o niektrych wanych wasnociach
wielkoci przestpnych koowych i logarytmicznych. Jest zadziwiajcym fakt, e taka staa
nie posiada adnych cech powtarzalnoci w rozwiniciu, chocia z uwagi na t sam wasno
u liczby nie budzi to adnych kontrowersji.
Kolejna wana cecha tej liczby to przestpno. Liczba Eulera nie jest pierwiastkiem
adnego wielomianu o wspczynnikach cakowitych. Ta cecha rwnie nie rni jej zbytnio
od liczby . Charles Hermite wykaza to w 1873 roku w dziele Sur la fonction exponentielle
( O funkcjach wykadniczych). Dowd o przestpnoci liczby e poprowadzony nie wprost
mona przestudiowa na stronie internetowej:
http://expertisebay.wikidot.com/przestepnosc-e-hurwitz
Jest to dowd zaczerpnity od A. Hurwitza z 1892 roku. Istnieje rwnie dowd autorstwa
Dawida Hilberta o przestpnoci liczby e, ktry rwnie jest przedstawiony na stronie
internetowej:
http://expertisebay.wikidot.com/przestepnosc-e-hilbert

4. Funkcja wykadnicza o podstawie e

Staa e jest bardzo dobrze znana studentom z jednego bardzo wanego powodu. A
mianowicie jest podstaw funkcji wykadniczej f (x) = ex, ktra jest niezmiennicza zarwno
w przypadku rniczkowania, jak i cakowania (z dokadnoci do staej).
f = ex
F = ex dx = ex + const
Oznacza to tak sam posta funkcji i nie zmienione wasnoci po wykonaniu wyej
wymienionych operacji.
Ponadto funkcja ta posiada kilka innych cennych cech. Jej dziedzin jest zbir liczb
rzeczywistych R, jest ona ciga i rosnca, a ponadto zawsze dodatnia i co wicej nie posiada
ekstremw, punktw przegicia ani miejsc zerowych.

Wykres funkcji e x

Ponadto prostym uoglnieniem tej funkcji jest posta e

ax

lub e

-ax

, gdzie a jest sta

dodatni. Zamiana dowolnej funkcji f(x) na f(ax) powoduje jedynie zmian skali na osi
poziomej.

Wykresy funkcji e 2x i e -x

Im staa a jest wiksza, tym wykres funkcji e

ax

jest bardziej stromy. W szczeglnym

przypadku, gdy a=0 funkcja e ax jest funkcj sta, gdy e0x = 1.

Natomiast funkcja e-ax jest malejca. Jej wykres jest odbiciem zwierciadlanym funkcji
e ax wzdu osi OY.

Wykres funkcji e -x

Dziki temu, e xn xm = xn+m, iloczyn dwch funkcji wykadniczych te jest funkcj

wykadnicz:

eax ebx = e

(a+b)x

. Natomiast suma dwch funkcji wykadniczych funkcj

wykadnicz ju nie jest.

Wykres funkcji e -5x + e 0,2x

5. Leonard Euler i uamki acuchowe

Nie mona pisa o tej wanej staej bez wspomnienia o matematyku, ktry jako
pierwszy nada jej imi. Jest kilka wersji opowieci dlaczego akurat litera e zasuya sobie
na tak zaszczytne miano. Pierwsza gosi, e to od jego pierwszej litery nazwiska wzi si
pomys, zreszt czsto liczba e nazywana jest sta Eulera. Jest jeszcze inna hipoteza goszca,
i w swoim licie do Christiana Goldbacha uy oznaczenia tej litery dla staej bdcej
wynikiem sumowania wyrazw 1/n! od n=0 do nieskoczonoci, gdy litera a by ju zajta, a
kolejn samogosk w alfabecie jest wanie e. No i ostatnia ewentualno, i litera e
pochodzi od sowa exponential, czyli funkcja wykadnicza, ktrej to staa e jest podstaw.
Liczba e, podstawa logarytmw naturalnych, wystpowaa w matematyce na co
najmniej sto lat przed publikacj Eulera Introductio in analysin infinitorum (Wstp do
analizy nieskoczonoci). W tej fundamentalnej monografii (obok wielu innych tematw)
wiele miejsca powici liczbie e i jej licznym zastosowaniom. By znany z czstego
uywania w analizie szeregw potgowych i przyczyni si do ich znacznego rozwoju. To
prekursor wyraania rozmaitych funkcji jako sumy nieskoczenie wielu skadnikw szeregu
potgowego, np.:

Ponadto zaj si wyliczeniem przyblienia podstawy funkcji wykadniczej. W tym

celu w Rozdziale XVIII powyszej pracy przedstawi teori uamkw acuchowych i poda
oszacowania bdw, jakie s popeniane w momencie urywania go w pewnym miejscu.
Zauway,

schemat

wyliczania

uamka

acuchowego

prowadzi

do

szeregu

naprzemiennego oraz na odwrt.

10

Zatem poniewa:
1/e = (-1)n 1/n!,
wic stosujc swoj metod otrzyma:
Euler wylicza t rwno do szeciu kresek uamkowych z wartoci e podanej z dokadnoci
do 12 miejsc dziesitnych. O nieskoczonym rozwiniciu pisze, e uzasadni je mona za
pomoc rachunku nieskoczonych. Poniej przedstawiam dwa inne rozwinicia wyrae
zawierajcych sta e w uamek acuchowy.

Ponadto Euler jest autorem innej wanej formuy, ktra definiuje funkcj wykadnicz
dla liczb zespolonych i pozwala okreli relacje czce j z funkcjami trygonometrycznymi.
Korzysta z poniszego wyraenia:
e x = (xn / n!)
Poczy on ponisze formuy:

a take za x wstawi x-1 i wyszo mu:

e x-1 = cos x + -1 sin x
e ix = cos x + i sin x
Rwno Eulera stwierdza, e dla dowolnej liczby rzeczywistej x zespolona funkcja
wykadnicza daje si wyrazi w powyszej postaci.
Zacz uywa w dowodach analitycznych funkcji wykadniczej i logarytmw.
Znalaz sposb ujmowania rnych funkcji logarytmicznych w postaci szeregw potgowych;
udao mu si rwnie zdefiniowa logarytm dla argumentw ujemnych i zespolonych, co
znacznie rozszerzyo zakres ich zastosowania w matematyce.

11

6. Historia najpikniejszego wzoru matematyki

Niezwyke zwizki midzy liczbami mog skania do oglniejszych refleksji; do
zastanawiania si nad znaczeniem pojcia liczby, nad natur i potg matematyki. Wrd
znanych wzorw, opisujcych zalenoci wice ze sob rne liczby, wybija si jeden,
krtki, prosty, cho na pierwszy rzut oka wygldajcy moe troch odstraszajco. Tym
niemniej wielu matematykw uwaa go za jedno z najpikniejszych twierdze matematyki.

e i +1=0
Wzr ten powsta z formuy Leonarda Eulera przedstawiajc rwno:
ei = cos + i sin,

dla R

Ma on swoje liczne zastosowania w przestrzeni liczb

zespolonych, gdzie kt bywa nazywany argumentem lub faz
liczby zespolonej. Pozwala wykorzysta funkcj wykadnicz
zamiast funkcji trygonometrycznych z pniejsz separacj
czci rzeczywistej i urojonej. Pomaga wyrazi potgi cosn(x) i
sinn(x) przez sinusy i cosinusy zwielokrotnionego argumentu x
dziki tosamociom:
cos(x) =(eix + eix)/2
sin(x) = (eix eix)/2i.

Ponadto suy do obliczenia takich nieintuicyjnych wielkoci jak

ii = [exp (i /2)]i = exp (-/2).
Formua Eulera pozwala take zorientowa si co to jest logarytm z liczby zespolonej:
log (z) = log (|z|ei) = log (|z|) + i
A take moe by wykorzystywana do upraszczania wyrae trygonometrycznych. W
szczeglnoci, gdy w miejsce rwnania ei = cos + i sin, podstawimy kt rwny , to
otrzymamy wyraenie czce najwaniejsze stae matematyczne.
Co takiego szczeglnego we wzorze ei+1=0 ? Jeden z podstawowych argumentw,
jakie si wysuwa, stwierdza, e w zadziwiajco prosty sposb czy w sobie pi
najsynniejszych staych matematycznych oraz trzy podstawowe dziaania: dodawanie,
mnoenie i potgowanie. Stae te pojawiy si w matematyce zupenie niezalenie, dla potrzeb
rnych gazi tej nauki. Jest to niesamowite, e mona je byo w jakikolwiek sposb
poczy.

12

7. Wspczesne zastosowania
Liczba Nepera ma w matematyce (i to w rnych jej dziaach) ogromne znaczenie i
liczne zastosowania. Szczeglnie istotn rol odgrywa w analizie matematycznej. Dzieje si
tak przede wszystkim dlatego, e funkcja wykadnicza o podstawie rwnej e (przypisujca
liczbie x warto ex) nie zmienia si po zrniczkowaniu, jej pochodna rwna jest jej samej.
Ponadto jest to (z dokadnoci do staej) jedyne odwzorowanie o tej wasnoci.
Liczba e pojawia si niejednokrotnie w sytuacjach, w ktrych najmniej bymy si jej
spodziewali. Oto 3 przykady:

a)

Wyobramy sobie, e pojawi si bank, ktry paci 100% odsetek. a wic, gdybymy

zoyli w tym banku zotwk, to po roku mielibymy dwa zote? Niekoniecznie, poniewa
istnieje co takiego, jak okres kapitalizacji - czas, po jakim doliczane s odsetki. Gdyby ten
okres wynosi rok, to rzeczywicie otrzymalibymy dwa zote. W niektrych bankach jednak
okres ten jest krtszy (trzy miesice, miesic). Przypumy, e w naszym banku okres
kapitalizacji wynosi 1/n cz roku; wtedy po roku wypac nam (1 + 1/n)n zotych. Okresy
te mog by bardzo krtkie, w sytuacji idealnej bank powinien prowadzi kapitalizacj
cig. Wtedy po roku ze zotwki uzyskalibymy e zotych.
FV = PV lim (1+1/n)n = PV e
FV warto przysza pienidza (future value)
PV warto teraniejsza pienidza (present value)

b)

Model dotyczcy sfer urzdniczych. Sekretarka w pewnym urzdzie miaa wysa

kilkanacie listw. W popiechu listy wkadaa do zaadresowanych kopert w sposb zupenie

przypadkowy. Jakie jest prawdopodobiestwo, e kady list trafi do niewaciwej koperty?
Okazuje si, e im wiksza jest liczba kopert, tym bardziej prawdopodobiestwo to zblia si
do 1/e. W ogle w rachunku prawdopodobiestwa e pojawia si niemal na kadym kroku
Chociaby w powszechnie uywanym rozkadzie Poissona p(k)= e k / k!.
Rozkad Poissona znajduje zastosowanie m.in. w okrelaniu nastpujcych zdarze:
liczby czstek emitowanych przez substancj radioaktywn, liczby rozmw zarejestrowanych
przez central, liczby wypadkw przytrafiajcych si ubezpieczonej osobie czy te liczby
bakterii w preparacie mikroskopowym. Rozkad ten znajduje take szerokie zastosowanie w
ekonometrii, m.in. w modelowaniu patentw, zbrodni a take popytu na usugi medyczne.

13

c)

Liczba e pojawia si rwnie na pograniczu medycyny i fizyki. Przykadem jej

zastosowania w tych dziedzinach jest zanik monochromatycznej wizki promieniowania

Roentgena w materii lub rozpad promieniotwrczy pierwiastkw. W pierwszym przypadku
natenie promieniowania I dane jest wzorem:
I(x)=I(0)e -kx,
gdzie I(0) to natenie wychodzce z lampy Rentgenowskiej,
k liniowy wspczynnik pochaniania promieniowania w materii (absorpcji) [1/m],
x grubo warstwy pochaniajcej.
Natomiast w przypadku rozpadu promieniotwrczego, liczba nietrwaych atomw spada
wykadniczo z czasem:
N(t)=N(0)e- t,
gdzie N(0) to pocztkowa liczba atomw,

- staa rozpadu [1/s],

t czas.

Literatura
1. B. Mi Tajemnicza liczba e i inne sekrety matematyki Wydawnictwo NaukowoTechniczne, Warszawa 2008
2. A. P. Juszkiewicz (red.) Historia matematyki, Tom 3, Matematyka XVIII stulecia
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977, s. 36-42 i 353-361
3. http://www.mimuw.edu.pl/delta/artykuly/delta0807/le.pdf
4. http://pl.wikipedia.org/wiki/Leonhard_Euler
5. http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/HistTopics/e.html

Na kolejnych dwch stronach przedstawiono rozwinicie dziesitne liczby e, ten zapis

potguje fakt jej niewymiernoci.

14

2.7182818284590452353602874713526624977572470936999595749669676277240766303
53547594571382178525166427427466391932003059921817413596629043572900334295
26059563073813232862794349076323382988075319525101901157383418793070215408
91499348841675092447614606680822648001684774118537423454424371075390777449
92069551702761838606261331384583000752044933826560297606737113200709328709
12744374704723069697720931014169283681902551510865746377211125238978442505
69536967707854499699679468644549059879316368892300987931277361782154249992
29576351822082698951936680331825288693984964651058209392398294887933203625
09443117301238197068416140397019837679320683282376464804295311802328782509
81945581530175671736133206981125099618188159304169035159888851934580727386
67385894228792284998920868058257492796104841984443634632449684875602336248
27041978623209002160990235304369941849146314093431738143640546253152096183
69088870701676839642437814059271456354906130310720851038375051011574770417
18986106873969655212671546889570350354021234078498193343210681701210056278
80235193033224745015853904730419957777093503660416997329725088687696640355
57071622684471625607988265178713419512466520103059212366771943252786753985
58944896970964097545918569563802363701621120477427228364896134225164450781
82442352948636372141740238893441247963574370263755294448337998016125492278
50925778256209262264832627793338656648162772516401910590049164499828931505
66047258027786318641551956532442586982946959308019152987211725563475463964
47910145904090586298496791287406870504895858671747985466775757320568128845
92054133405392200011378630094556068816674001698420558040336379537645203040
24322566135278369511778838638744396625322498506549958862342818997077332761
71783928034946501434558897071942586398772754710962953741521115136835062752
60232648472870392076431005958411661205452970302364725492966693811513732275
36450988890313602057248176585118063036442812314965507047510254465011727211
55519486685080036853228183152196003735625279449515828418829478761085263981
39559900673764829224437528718462457803619298197139914756448826260390338144
18232625150974827987779964373089970388867782271383605772978824125611907176
63946507063304527954661855096666185664709711344474016070462621568071748187
78443714369882185596709591025968620023537185887485696522000503117343920732
11390803293634479727355955277349071783793421637012050054513263835440001863
23991490705479778056697853358048966906295119432473099587655236812859041383
24116072260299833053537087613893963917795745401613722361878936526053815584
15871869255386061647798340254351284396129460352913325942794904337299085731
58029095863138268329147711639633709240031689458636060645845925126994655724
83918656420975268508230754425459937691704197778008536273094171016343490769
64237222943523661255725088147792231519747780605696725380171807763603462459
27877846585065605078084421152969752189087401966090665180351650179250461950
13665854366327125496399085491442000145747608193022120660243300964127048943
90397177195180699086998606636583232278709376502260149291011517177635944602
02324930028040186772391028809786660565118326004368850881715723866984224220
10249505518816948032210025154264946398128736776589276881635983124778865201
41174110913601164995076629077943646005851941998560162647907615321038727557
12699251827568798930276176114616254935649590379804583818232336861201624373
65698467037858533052758333379399075216606923805336988795651372855938834998
94707416181550125397064648171946708348197214488898790676503795903669672494
99254527903372963616265897603949857674139735944102374432970935547798262961
45914429364514286171585873397467918975712119561873857836447584484235555810
50025611492391518893099463428413936080383091662818811503715284967059741625
62823609216807515017772538740256425347087908913729172282861151591568372524
16307722544063378759310598267609442032619242853170187817729602354130606721
36046000389661093647095141417185777014180606443636815464440053316087783143
17444081194942297559931401188868331483280270655383300469329011574414756313
99972217038046170928945790962716622607407187499753592127560844147378233032
70330168237193648002173285734935947564334129943024850235732214597843282641
42168487872167336701061509424345698440187331281010794512722373788612605816
56680537143961278887325273738903928905068653241380627960259303877276977837
92868409325365880733988457218746021005311483351323850047827169376218004904
79559795929059165547050577751430817511269898518840871856402603530558373783
24229241856256442550226721559802740126179719280471396006891638286652770097

15

52767069777036439260224372841840883251848770472638440379530166905465937461
61932384036389313136432713768884102681121989127522305625675625470172508634
97653672886059667527408686274079128565769963137897530346606166698042182677
24560530660773899624218340859882071864682623215080288286359746839654358856
68550377313129658797581050121491620765676995065971534476347032085321560367
48286083786568030730626576334697742956346437167093971930608769634953288468
33613038829431040800296873869117066666146800015121143442256023874474325250
76938707777519329994213727721125884360871583483562696166198057252661220679
75406210620806498829184543953015299820925030054982570433905535701686531205
26495614857249257386206917403695213533732531666345466588597286659451136441
37033139367211856955395210845840724432383558606310680696492485123263269951
46035960372972531983684233639046321367101161928217111502828016044880588023
82031981493096369596735832742024988245684941273860566491352526706046234450
54922758115170931492187959271800194096886698683703730220047531433818109270
80300172059355305207007060722339994639905713115870996357773590271962850611
46514837526209565346713290025994397663114545902685898979115837093419370441
15512192011716488056694593813118384376562062784631049034629395002945834116
48241149697583260118007316994373935069662957124102732391387417549230718624
54543222039552735295240245903805744502892246886285336542213815722131163288
11205214648980518009202471939171055539011394331668151582884368760696110250
51710073927623855533862725535388309606716446623709226468096712540618695021
43176211668140097595281493907222601112681153108387317617323235263605838173
15103459573653822353499293582283685100781088463434998351840445170427018938
19942434100905753762577675711180900881641833192019626234162881665213747173
25477727783488774366518828752156685719506371936565390389449366421764003121
52787022236646363575550356557694888654950027085392361710550213114741374410
61344455441921013361729962856948991933691847294785807291560885103967819594
29833186480756083679551496636448965592948187851784038773326247051945050419
84774201418394773120281588684570729054405751060128525805659470304683634459
26525521370080687520095934536073162261187281739280746230946853678231060979
21599360019946237993434210687813497346959246469752506246958616909178573976
59519939299399556754271465491045686070209901260681870498417807917392407194
59963230602547079017745275131868099822847308607665368668555164677029113368
27563107223346726113705490795365834538637196235856312618387156774118738527
72292259474337378569553845624680101390572787101651296663676445187246565373
04024436841408144887329578473484900030194778880204603246608428753518483649
59195082888323206522128104190448047247949291342284951970022601310430062410
71797150279343326340799596053144605323048852897291765987601666781193793237
24538572096075822771784833616135826128962261181294559274627671377944875867
53657544861407611931125958512655759734573015333642630767985443385761715333
46232527057200530398828949903425956623297578248873502925916682589445689465
59926584547626945287805165017206747854178879822768065366506419109734345288
78338621726156269582654478205672987756426325321594294418039943217000090542
65076309558846589517170914760743713689331946909098190450129030709956622662
03031826493657336984195557769637876249188528656866076005660256054457113372
86840205574416030837052312242587223438854123179481388550075689381124935386
31863528708379984569261998179452336408742959118074745341955142035172618420
08455091708456823682008977394558426792142734775608796442792027083121501564
06341341617166448069815483764491573900121217041547872591998943825364950514
77137939914720521952907939613762110723849429061635760459623125350606853765
14231153496656837151166042207963944666211632551577290709784731562782775987
88136491951257483328793771571459091064841642678309949723674420175862269402
15940792448054125536043131799269673915754241929660731239376354213923061787
67539587114361040894099660894714183406983629936753626215452472984642137528
91079884381306095552622720837518629837066787224430195793793786072107254277
28907173285487437435578196651171661833088112912024520404868220007234403502
54482028342541878846536025915064452716577000445210977355858976226554849416
21714989532383421600114062950718490427789258552743035221396835679018076406
04213830730877446017084268827226117718084266433365178000217190344923426426
62922614560043373838683355553434530042648184739892156270860956506293404052
64943244261445665921291225648893569655009154306426134252668472594914314239

16