Historia e Institucioneve Shtetrore dhe Juridike

K R E U I Shqyrtime t prgjithshme
1. nda dh metoda e studimit t historis s shtetit dhe t s drejts

Historia e Institucioneve Shtetrore dhe Juridike (H.SH.D), si shkenc shoqrore merret me studimin e fenomeneve shoqrore, si jan shteti dhe e drejta. nd t studimit H.SH.D. ka shtetin dhe t drejtn !rej momentit t krijimit t t"re e deri n ditt e sotme. Shteti dhe e !rejta !r#jn o#jektin ose $ndn e studimit n ku!timin e n%usht t fja$s. &r n%a $nda e studimit n ku!timin en%usht t fja$s, H.Sh.D. e ndajm n Historin e "#R$JI%HSH&E t Shtetit dhe t !rejts dhe n Historin 'aciona(e t Shtetit dhe s !rejts ')*I+') E t nj popu((i t caktuar, 're%u$$at e !r%jithshme me t ci$at !arashihej ve!rimi dhe kufi(imi i a!aratit t dhuns dhe t ci$ave u si%urohej (#atimi !o n%a k" a!arat i dhuns quhen norma juridike- kurse a!arati i dhuns quhet shtet. &ra shteti dhe e drejta krijohen n t njejtn koh dhe njra ndaj tjetrs jan kate%ori sinkrone. Shteti nuk mund t ek(istoj !a t dretjn e as e drejta nuk mund t ek(istoj !a si%urimin e (#atimit t saj me ndihmn e dhuns s shtetit, andaj shteti dhe e drejta !$otsohen ndrmjet veti n mn"r t ndrsje$$ dhe njra ndaj tjetrs jan kate%ori kom!$ementare. H.SH.D. sht shkenc shoqrore dhe n shq"rtimet e saj shkencore !rdor at metod t prgjithshme shkencore q e !rdorin edhe shkencat e tjera humanitare. )i$a do t jet kjo metod e !r%jithshme n shkencat shoqrore, kr"esisht, varet se far konce!sioni kemi m#i (hvi$$imin e shoqris njer(ore. *r"esisht kemi + konce!sione theme$ore m#i (hvi$$imin e shoqris dhe t nat"rs, koncepsioni Idea(ist dhe ai &ateria(ist, &rve metods s !r%jithshm, si shkenc e veant, H.SH.D. !rdor edhe metoda t veanta. &or !asi sht edhe shkenc juridike ajo !rdor edhe metodat e shkencave juridike si jan, metoda do%matike, normative, !o(itive (!o(itiviste). o%jike etj.

+. .((imi i studimit t H,SH,!,

-dhe n H.SH.D. v$en !arimi ./a njohim t ka$uarn !r ta ku!tuar t tashmn0. &ra e msojm Historin e Institucioneve Shtetrore dhe Juridike q ta ku!tojm rndsin e t"re, q$$imin dhe kahun e t"re t (hvi$$imit.

/, Re(acionet e H,Sh,!, me shkencat e tjera

1shtu si t %jitha shkencat e tjera shqrore, edhe H.Sh.D. sht n%usht e $idhur me shkencat e tjera shoqrore, si, si jan, teoria e shtetit dhe e s drejts si dhe me t %jitha de%t !o(itive t s drejts, me siocio$o%jin, me ekonomin !o$itike, m historin !o$itike dhe me shkencat ndihmse historike. H.Sh.D. n%a shkencat shoqrore dhe de%t !o(itvie t s drejts (e drejta !ena$e, civi$e, administrative, kushtetuese, fami$jare, trash%imore, ndrkom#tare etj.) merr $nd t !r!unuar teorikisht m#i institucionet juridike t kt"re $menjve, kurse kt"re u ofron t dhna historike m#i kto institucione. 2johja e Historis &o$itike q do t thot njohja e rrethanave shoqrore, !o$itike dhe eknomike t nj vendi sht kusht !r njohjen dhe studimin e historis s shtetit dhe s drejts se atij vendi. H.Sh.D. m#shtetet edhe n shkencat ndihmse historike dhe i shfr"t(on re(u$tatet e t"re shkencore. Shkencat ndihmse Historike jan, Krono(ogjia shkenca q merret me studimin e kohs

"a(eogra0ia merret me studimin e veorvie t shkrimeve t vjetra, m sakt m deshifrimin e t"re Hartogra0ia merret me studimin e hartave historike !ip(omatika merret m studimin e #u$ave (di!$omave, karturdhresave, kjo disi!iin shkencore mundson $e3imin dhe komentinim e #rendis s #u$ave t vjetra, vrteton saktsin, #urimin, ori%jina$itetin dhe kohn e n3jerrjes s t"re). Hera(dika 1 merret me studimin e stemave dhe t shenjave shtetrore n !eriudha t ndr"shme kohore. 'umi2matika merret me studimin e monedhave dhe t meda$jeve, !o ashtu n !eriudha t ndr"shme t (hvi$$imit historik $jenea(ogjia merret me studimin e !rejardhjes s #re(ave t nj fisi a t nj fami$jeje njri !as tjetrit, mund t4i h"j n !un H.Sh.D. sidomos kur duhet t konstatohet !rejardhja e ndonj sundimtari a!o ndonj dinastie t ndonj shteti e t n%jashme.

5. 3hvi((imi i H,Sh,!, si shkenc e ve4ant

2j studim i s drejts ka ek(istuar edhe n shtetet sk$$avo!ronare, e sidomos n shtetet antike %reke dhe n 'om, ku kr"esisht e drejta dhe komentohej n mn"re do%matike dhe ek(e%etike, dhe #hj njfar stistemati(imi, !or nuk #hej studimimi historik i s drejts e as krahasimi i s drejts s kt"re shteteve m t drejtat e shetve tjera, se!se kto konsideroheshin #ar#are ashtu si !o!ujt e tjer q nuk ishin %rek os romak konsideroheshin #ara#ar. 6e shfaqjen e Humani(mit dhe t 'enesanss u #n ndr"shime t mdha n #otku!timet fi$o(ofike dhe shkencore n mesjet. Interesimi !r H.Sh.D. a!o !a$ikimin e mtods historike n shkencat juridike nuk shfaqet rastsisht a!o n%a kureshtja, !or ajo $ind si nevoj im!erative e kohs. 7etm n shek. 87I, n kohn e n%adhnjimit t !$ot t Humani(mit dhe n kohn e konsi$idimit t monarkive naciona$e, krahas studimit t s drejts romake fi$$on edhe studimi i H.SH.D. naciona$e. 9i$$imin e studimit historik t s drejts naciona$e e hasim n 9ranc, ku si nevoj e unifikimit t s drejts n tr shtetin, q n%a fundi i shek 87, fi$$on re%jistrimi i (akoneve $oka$e juridike. 'e%jistrimin e #nin komesart e shko$$uar m#retror. *shtu q n 9ranc, n shek. 87II !araqitet tendenca e krijimit t historis naciona$e t s drejts dhe !araqiten antikitetet juridike naciona$e france(e. 2 t njejtn koh dhe !r shkaqe t njejta fi$$on edhe studimi historik i s drejts naciona$e dhe !araqitja e antikiteteve juridike naciona(e edhe n shtet e tjera t euro!s e sidomos n %jermani. 'o$ t rndsishm $uajtn shkencat e ndr"shme juridike, !r t ci$at do t #jme fja$ m von si dhe ko$ost e shkncs si ishin ja#nici dhe 6onteskieu t ci$t %jat shek 87II dhe 87III i vun theme$et e ksaj disi!$ine shkencore, duke I kom#inuar me mjeshtri !arimet e raciona$i(mit dhe metodat e shkencave ek(akte me metodn historike. 2 !eriudhn e i#era$i(mit kontri#ut t rndsishm $uajti juristi dhe fi$o(ofi %jerman He%e$i. *" i (#u$oi $i%jet e dia$ektiks, t ci$at i a!$ikoi edhe n shkencat juridike. 2%a %j"sma e d"t e shek. 8I8 6arksi dhe -n%e$si theme$uan nj drejtim t veant n fi$o(ofi t quajtur marksi(m.

5.1. Studimi i s drejts n periudhn antike

2 !eriudhn antike Shteti dhe e Drejta nuk konsideroheshin kom!$ementare andaj edhe studimi it"re #hej ndaras.

/ dhnat m#i shtetin dhe t drejtn jan t #o$$shme se!se shumica e historianve, duke shkruar historin !o$itike t nj vendi a!o !o!u$$i kan dhn edhe mjaft t dhna m#i histroin e atij shteti konkret. / dhnat e hershme I %jejm te HER+!+%I 5vdiq m 678 p,e,s,9- I ci$i edhe !se sh!esh4her u #esonte n mn"re naive fakteve historike me%jithat ka dhn mjaft t dhna historike m#i shtetin e &eris, -%ji!tit dhe t disa !o$iseve %reke. %hukidi 56:;1/88 p,e,s,9 duke I !rshkruar $uftrat e !e$e!one(it je! t dhna t rndsishme m#i !o$iset %reke dhe rre%u$$imin e t"re shkencor. -dhe "o(i<i 5=8>1==? p,e,s,9 i ci$i mund t konsiderohet si historiani I !ar !ra%matik, se!se t dhnat m#i t ka$uarn e !o!ujve, t shtetve dhe t sundimtarve I shtje$$onte n mn"r instruktive !r sundimtart e ardhshm. &rve historianve t !rmendur %rek, n kt !eriudhe v$en t !rmendet edhe histrioani e%ji!tian &aneton 5shek, III p,e,s,9 I ci$i e shkroj historin e -%ji!tit. 6e shtjet e shtetit dhe s drejts jan marr edhe fi$o(oft antik. *shtu Sokrati 50i((imi I shek, I@ p,e,s,9 ndr t tjera merrej edhe me shq"rtime teorike dhe fi$o(ofike m#i shtetin dhe !o$itikn, andaj !r kt q$$im #nt k$asifikimin e formave t shtetit, formave t qeverisjes dhe t sistemeve !o$itike. -dhe n3nsi I tij "(atoni edhe m te!r merrej me !ro#$emet teorike dhe fi$o(ofike t shtetit. )ristote(i teorit e tij m#i shtetin I #a(oi n shq"rtimin e historis s shume !o$iseve %reke (m shum se 1:;). 7e!ra e tij .*ushtetuta e 1thins0 !araqet historin e kushtetutshmris !rkatsisht historin e shtetit t 1thins.

5.+. Studimi I s drejts n periudhn e krishtrimit t hershm 5shek, I@1AII9

*onstantini I me -diktin e 6i$anos t vitit <1< e $e%a$i(oj krishtrimin dhe e #ri 9e t #ara#art me 9en shtetrore. =jat sundimit t Justinianit e !osaqrisht n konci$in e 7 t ekumenve (I d"ti) n *onstantino!oj m ::<, Kisha e dgjueshme 5ecc(esia o<oediens9 u shndrrua n Kish Sunduese 5 ecc(esia reganus9 dhe me kt autokratia !erandorake n sfern fetare arriti ku$min, me fja$ t tjera, feja si ideo$o%ji u # mjet I rndomt I sundimit. Deri n shek. III mendimet fi$o(ofike u (hvi$$uan n shenj t mendimtarit )ure(ius )ugustinus 5/B616/;9 I ci$i n ve!rn e tij C!e civitate deiD 5&<i shtetin e "erendis- n ++ $i#ra), ndr t tjera orvatet q n%a !ik!amja e krishtrimit ta !araqes historin e #ots. 'ea$isht mundemi $irshm t themi q se kjo ve!r sht !a kurrfar v$ere !r historin e shtetit dhe s drejts. ' Ei2ant gjat sundimit t Justinianit u < Kodi0ikimi I s drejts Romake, 2 !eriudhn kur n -uro!, e sidomos !as Justinianit, fi$$on nj rnie e madhe e shkencs dhe ku$turs, n !jesn !erndimore t 1(is, !araqitet Is$ami, si 9e dhe Ideo$o%ji e re, I ci$i fi$$on ta !rvetsoj trash%imin menodre antike dhe kshtu ndrmjet shekujve 7III>8II krijohet *u$tura *$asike Is$ame. *urse !rej shek. 8II n!rmjet ku$turs ara#e, -uro!a f$$on t arrij at shka$$ t (hvi$$imit ku$tura$dhe shkencor sa q mund t merrte mode$et antike t ku$turs dhe shkencs.

5.<. $(osatort 5shek, AI1AIII9

2e Ita$in 7eriore kahshek. 8I fi$$on krijimi dhe (hvi$imi I q"teteve t !ara e m !as edhe n !jest tjera t -uro!s &erendimore. 2 kt !eriudhe fi$$on nj tre%ti e hovshme me ?i(antin (n t ci$in jeta q"tetare nuk jan ndr!rer) dhe me ?otn Is$ame, n t ci$n (hvi$$ohej nj jet e hovshme q"tetare. *shtu !ra, !rej shek. 8I #het nj (hvi$$im I dukshm i qarku$$imit Juridik, i ci$i kishte !r #a( !ronn !rivate. *odifikimi I Justinianit n shek. 87II u quajt C*orpus iuris civi(esD- e ci$a a!sor#onte n vete arrtjet mijvjeare t s drejts romake, e sidomos asaj civi$e.

*ah fundi I shek. 8I juristi I njohur Irnerius n Eo(onj theme$oi shko$$n juridike n t ci$n studiohej e drejta romake. Shko$$a t ti$$a u theme$uan edhe n q"tetet tjera t Ita$is 7eriore si n &avija, &adov etj. Juristt kt"re shko$$ave e studionin *or!usin (sidomos !igestat njrn n%a !jest m t rndsishme t )or!us iuris civi$es>it), duke shnuar ndrmjet rreshtave (inter (ineas9 ose n mar%jinat e tekstit 5in margine9 vrejtjet, komentimet dhe sh!je%imet $idhur me #rendin e institucionit juridik konkret. *ta ve!ronin kshut! r ta kurs"er !er%amenn shum t shrtrenjt t athershme, kurse shnimet e t"re quheshin g(ossa- andaj kta edhe quheshin g(osator 5shko((a e g(osatorve9. &as d" shekujve t !uns dhe ve!rimit t %$osatorve, !r q$$im t unifikimit t !raktiks s (#atimit t s drejts romake, !araqitet nevoja e #otimit t %$osave. 2 mesin e shek. 8III msuesi I shquar dhe I !asur I ?o$onjs, Francesco )ccurius- e #otoi !r#$edhjen e %$osave t mhershme dhe at"re #ashkkohore me titu$$ .$(ossa magistra(is seu ordinariaD, 6ir!o k" nuk u morr me e$iminimin e kundrthenieve n mes t %$osave, !or me nj %j t ti$$ do t mirren n t ardhmen nj !$ejad e juristve.

5.5. "ostg(osatort 5komentatort9 shek, AIII1A@I

Juristte mvonshm, t quajtur "ostg(osator ose komentator- !rej mesit t shek. 8III e deri n shek. 87I merren me shq"rtimin e %$osave dhe me e$iminimine kundrthnieve ndrmjet t"re. *ontri#ut t madh n kt drejtim kan dhn jursitt e &eru%jias, &adovs, &avijs dhe ?o$onjs. *eta i shq"rtonin, komentonin dhe krahasonin %$osat e ndr"shme q #ninfja$ !r t njejtin institucion juridik n%a )or!us Iuris )ivi$es>i !er t krijuar nj mndim t !r%jithshm t %$osatorve 5communis opinio doctorum9, 2dr !ost%$osatort m t da$$uar kan qen, *inus de "istoja- Earto(us de Sasso0erata- Ead(us de U<a(dis, &ost%$osatort e studonin t drejtn romake n mn" t trthort, !rmes studimit t %$osave, t ci$at ishin mjaft vo$umino(e dhe n!rmjet t t ci$ave n%anjher %jrsisht #hej sh!je%imi i ndonj shtjeje juridike dhe n kt mn"r krijohen t ashtuquaturat CtraktateD, 6e rritjen e q"teteve dhe d"fishimin e !o!u$$sis n to, numri i shko$$ave juridike shtohet dukshm. @ n%a shek. 8III !araqiten shko$$at juridike n &aris, /u$us, Aksford etj. dhe krijohen #ashksi t reja si jan, kor!oracionet e !rofesorve dhe t studentve t quajtura B universitas, &rkundr kontri#utit t t"re n !arqitjen, sh!je%imin dhe komentimin e !jesve dhe fra%mentve t *or!us jurisit, edhe &ost%$osatort si %$osatort nuk u morren me shtje historike t s drejts, dhe nuk #n asnj ha! !ara n as!ktin e metods historike, !or n%e$n n sua(a t metods do%matike, !o(itiviste dhe e%(e%onike. 6etoda e %$osatorve dhe &ost%$osatorve (komentatorve) u quajt n shkencn juridike Cmos docendi ita(icusD,

6,B Shko((a e Juristve e(egant 5shek, A@I1A@II9

6e forcimin e shtress q"tetare n %jirin e shoqris feuda$e dhe me n%adhjnimin e !$ot t Humani(mit, u arritn re(u$tate t konsiderueshme edhe n shkencat juridike. 2donse 'enesansa kishte fi$$uar n Ita$in 7eriore q"sh n shek. 8I7, re(u$tatet e saj n shkencn juridike u ref$ektuan vetm n shek. 87I. Humanistt n shkence fi$$uan t !rdorin metodn kritike, dhe $irisht fi$$uan ta komentojn dhe kritikojn edhe ?i#$n. 1ndaj !asi q )or!us Iuris )ivi$es>i konsiderohej si .?i#$0 e dretjsis ata #nin komentime dhe kritika t $ira ndaj tij. 1ta %jithashtu e studionin t drejtn romake jo vetm n%a *or!us jurisi !or edhe n%a t %jitha ?urimet e tjera t mundshme. &r kt q$$im ata fi$$uan ta !rdorin metodn historike t studimit t s drejts. &rmes studimeve t t"re ata konstatuan se *odoi q sht n3jerr n%a Justiniani !rm#an n vete norma juridike q u takojn shekujve dhe shko$$ave t ndr"shme. 2 t kan h"r $i%je dhe dekrete q n%a koha e re!u#$ikes si dhe mendime te juristve t shquar romak. &rveq institucioneve juridike kta e studionin edhe rre%u$$imin shtetror dhe sistemin e or%aneve administrative dhe %j"qsore dhe deri>deri diku,

rrethanat ekonomike>shoqrore t !eriudhave t ndr"shme n t ci$at jan krijuar institucionet ose de%t konkrete t s drejts. &er shkak t %jresis s $nds kt e ndanin n historin e $i%jeve, !kartisht t s drejts 5historia (egum- historia iuris !r kt e quanin (egista9 dhe n historin e antikuiteteve juridike 5antiquitates iuris9 q konsiderohesh t %jith ata faktor q e kusht(onon institucionin institucionin juridik &r shkak t %jersis s $nds,kta e ndanin n historin e $i%jeve !rkatsisht t drejts (historia $e%um,historia iuris), dhe historin e antikuiteteve juridike (antiquitates iuris). &r shkak t !edantris shko$$a e t"re e mori emrin CShko$$a e juris!udencs e$e%anteC , ndrsa !asiq shko$$a u krijua dhe u (hvi$ua n 9ranc,ajo quhet edhe shko$$a juridike france(e. Juristt e$e%ant t !art e !rdorn metodn historike n studimin e s drejts. Si!as t"re, metoda historike sht kusht theme$or i shkencs juridike. )ta thonin q Gpa histori shkenca juridike sht e ver<rG, 6,: Shko((a e t drejts natyra(e 5shek, A@II 1 A@III9 /heme$ues i shko$$s t s drejts nat"rore sht juristi,fi$o(ofi dhe di!$omati i njohur ho$ande( Hu%o =rotius. &rve =rociusit,!rfaqsues t ksaj shko$$e jan edhe Ho#si, oku,'uso,7o$teri,7o$fi,6onteskie etj. &a marr !aras"sh emrin, shko$$a e t drejts nat"ra$e sht m shum nj form e fi$o(ofis mora$e> !o$itike, sesa ndonj $$oj teorie e s drejts,!rkatsisht teori shtetrore juridike. /eoricientt e shko$$s t s drejts nat"rore ishin kritikues t ash!r t rendit shoqror feuda$,sidomos t monarkis a#so$ute. Si!as t"re, !rve t drejts !o(itive ek(iston edhe e drejta nat"ra$e,e ars"eshme dhe e drejt si sh!rehje e !arimeve mora$e t !rhershme dhe t !andr"shueshme,normat e s ci$s #urojn n%a ars"eja njer(ore,kurse normat e s drejtes feuda$e jan n kundrshtim me ars"en. Shko$$a e s drejts nat"ra$e ishte anti>historike,me%jithat kontri#oj n fitimin e njohurive t reja historike !r (hvi$$imin e shoqris njer(ore,si dhe shtetin dhe s drejtn. 6,? Kontri<uti i aj<nicit dhe &onteskieut n 2hvi((imin e historis s shtetit dhe s drejts

> aj<nici 1!rve (#u$imeve t tij n matematik dhe fi(ik,ka merita t jasht(akonshme edhe !r vnien e theme$eve t historis t s drejts.@"sh n moshn +; vjeare #otoj ve!rn e tij t njohur me titu$$ C6etoda e re se si duhet t studiohet dhe msohet shkenca juridikeC.2 kt ve!r aj#nici an%a(hohet !r the$$imin dhe (%jerimin e studimeve juridike. Interesimi dhe qndrimi i aj#nicit ndaj historis m s miri sh!rehet me thnjen e tij t njohur, Ctashmja sht !r!$ot me t ka$uarn dhe e n%arkuar me t ardhmenC. aj#nici thoshte se n%a historia krkojm tri %jra , 1) q t na informoj !r n%jarjet n t ka$uarn , +) q t na ofroj %jra t do#ishme !r jet , <) t na e sh!je%oj ku!timin e t tashmes n%a e ka$uara,se!se cdo %j m s miri ku!tohet n%a kau(a$iteti i vet. aj#nici da$$onte historin e #rendshme dhe t jashtme t s drejts.6e histori t #rendshme ku!tonte vet sistemin juridik dhe !rshkrimin e ndr"shimeve %radua$e t tij,kurse me histori t jashtme ku!tonte at !jes t historis !o$itike !a t ci$n nuk do t ku!toheshin ndr"shimet e sistemit juridik. 6 1DE< #otoj !rm#$edhjen e dokumenteve t s drejts ndrkom#tare C)ode3 Juris =entiumC , !or nuk mundi ta #otonte edhe C/eatre $e%a$eC a!o teatri $i%jeve,ashtu si kishte !remtuar. 1 &onteskieu 1 ishte !araardhsi i d"t i histori(mit n shkencat juridike,i ci$i #ri !r!jekje ta sh!je%oj $idhjen kau(a$e t faktorve t ndr"shm t (hvi$$imit historik t shoqris dhe shtetit,dhe m#i kt fr"m e shkroi edhe ve!rn e tij me titu$$ C6#i madhshtin dhe rnien e 'omsC, kurse m von e #otoj edhe ve!rn tjetr t tij t njohur C6#i fr"mn e $i%jeveC .

6onteskie e ha!i rru%n e ana$i(imit t kujdesshm t veorive s!ecifike t seci$it sistem juridik ve e ve. 6onteskie, duke ana$i(uar rre%u$$imin kushtetues t 1n%$is,t ci$in e adhuronte shum,shkruan se sistemin e rre%u$$imit shtetror an%$e( e ka krijuar fr"ma e $iris %jermane. 1i duke ana$i(uar kushtetutn e 1n%$is krijoi teorin m#i ndarjen e !ushtetit , n !ushtetin $i%jvnes,ek(ekutiv dhe %j"qsor. /eoria m#i ndarjen e !ushtetit hasi n !rkrahje t madhe t !o$itikanve t -vro!s s athershme,ndonse vet 6onteskie thoshte se cdo !o!u$$ duhet ta ket sistemin e vet t rre%u$$imit shtetror. 6,> Shko((a historike e s drejts Shko$$a historike e s drejts $indi n =jermani,si rea%im ndaj shko$$s s t drejts nat"rore dhe 'evo$ucionit 9rance( dhe ndikimit ndrkom#tar t tij.2 kohn e nncmimit dhe nnshtrimit m t madh t %jermanve n%a 2a!o$eon ?ona!!arta, n Fniversitetin e ?er$init fi$o(ofi i madh %jerman 9ihte m 1G;H m#an $i%jeratn e tij t njohur dhe shum t suksesshme m titu$$ C9ja$ime kom#it %jermanC. 2a!o$eoni n disa shtete t !ushtuara t -vro!s si n &o$oni dhe =jermani, vuri n (#atim *odin )ivi$ t tij,i njohur me emrin *odi i 2a!o$eonit. &as rnies s 2a!o$eonit m 1G15 u shtrua cshtja se a duhet t m#ahen reformat e tij a!o t hidhen #ashk me kodin e tij civi$. &r reforma ishin ithtart e shko$$s t s drejts nat"ra$e. *shtu !sh !rofesori %jerman /i#o m 1G15 shkroi #roshurn me titu$$ C6#i nevojn e kodit civi$ t !r%jithshm %jermanC.2 kt shq"rtim k" shkruante se duhet ndr!rer !artiku$ari(mi n drejtsi dhe duhet unifikuar dhe kodifikuar t drejtn civi$e %jermane si!as shem#u$$it france(. *ritikuesi m i ash!r i /i#os ishte !rofesori i s drejts romake Savinji, i ci$i n ve!rn e tij C6#i det"rn e kohs son n as!ektin e n3jerrjes s $i%jeve dhe t !raktiks juridikeC, shkruante se n =jermani ende nuk ishte koha q t #hej kodifikimi i s drejts. Savinji thoshte se (hvi$$imi i s drejts duhet ka$uar n tri fa(a, 1)fa(a e t drejts (akonore , +) fa(a e t drejts shkencore dhe <)fa(a e t drejts s kodifikuar. Shko$$a historike e s drejts,n kundrshtim me idet e shko$$s s t drejts nat"ra$e,!romovoi ide t reja dhe (%joi interesim !r historin e s drejts. 6simet e ksaj shko$$e kr"esisht mund t !rm#$idhen , 1)$indja dhe (hvi$$imi i s drejts ka karakter s!iritua$ , +)e drejta sht !rodukti (hvi$$imit historik t nj !o!u$$i si %ru!acion shoqror unik dhe i !avarur,kurse krijohet n !rocesin e (hvi$$imit t qet,t ci$n e (hvi$$ojn focat e #rendshme !o!u$$ore. *jo shko$$ edhe!se ishte m shkencore sesa shko$$a e s drejts nat"ra$e,ishte m reakcionare,se!se kundr ideve t !rok$amuara t revo$ucinot #or3he(,ishte kundr (hvi$$imit revo$ucionar t shoqris dhe sistemit juridik. / tr (hvi$$imin ia $shonte evo$ucionit. 2dikimi i shko$$s historike t s drejts ndihet edhe %jat shek. 8I8 dhe 88. *jo shko$$ u (hvi$$ua n =jermani dhe at" qndroj m s shumti. B, "ERI+!I3I&I I HIS%+RISE SE SH%E%I% !HE SE !REJ%ES -k(istojn mn"ra dhe kritere t ndr"shme si!as t ci$ave #het !eriodi(imi i historis.*riteret ti!o$o%jike dhe krimino$o%jike jan theme$oret dhe m t rndsishnet !r ndarjen e historis s shoqris njer(ore. Si!as shtetit dhe s drejts historia e !r%jithshme e shtetit dhe e s drejts !eriodi(ohet n katr !eriudha t mdha t (hvi$$imit, 1) !eriudha e shtetit dhe s drejts sk$$avo!ronare +) !eriudha e shtetit dhe s drejts feuda$e <) !eriudha e shtetit dhe s drejts $i#era$e dhe #ashkkohore 5) !eriudha e shtetit dhe s drejts socia$iste n me(okoh.

> &eriudha e shtetit dhe s drejts sk$$avo!ronare> ndahet n fa(n des!o(itive $indore dhe at t shteteve antike. > 9euda$i(mi ndahet n fa(n e feuda$i(mit t hershm,t (hvi$$uar dhe t vonshm. > &eriudha e shtetit dhe s drejts $i#era$e dhe #ahskkohore ndahet n fa(n e $i#era$i(mit,im!eria$i(mit dhe shtetet #ashkkohore. &eriodi(imi krono$o%jik sht !eriodi(im kohor. 2 kt as!ekt, (hvi$imi historik i shoqris njer(ore ndahet n, 1)historin e kohs s vjetr , +) historin e kohs s mesme, <) historin e kohs s re , 5)historin e kohs m t re. Shteti dhe e drejta sk$$avo!ronare (%jat !rej mijvjecarit I7 deri n shek.7 t ers son. Shtetet dhe e drejta feuda$e qndrojn !rej shek.7 deri n fund t shek. 87III, ndrsa !eriudha e shtetit dhe s drejts #or%je(e (%jat !rej 'evo$ucionit t 6adh ?or%je( 9rance( t vitit 1HGE deri n ditt e sotme. 2 mesjet historia e #ots ndahej , 1)!eriudha me%jano>!ersiane, +)!eriudha asiro>#a#i$onase, <)%reko>maqedonase dhe 5)romako #i(antine. :, EURI&E% !HE &+'U&E'%E% HIS%+RIKE 1 JURI!IKE 6e #urime ku!tojm t %jitha ato materia$e,fakte dhe t dhna q na ofrojn njohuri !r ndonj cshtje. *ur cshtja q e studiojm i takon t ka$uars,ather materia$et,faktet dhe t dhnat q na ofrojn njohuri i quajm #urime historike. ?urimet historike ndahen n tri %ru!e , 1) n monumentet e ku$turs materia$e +) n dokumentat e shkruara <) n #urimet %ojore > 6onumentet e ku$turs materia$e > jan sendet e ndr"shme t !rdorimit !ersona$ dhe ko$ektiv sic jan, ve%$at e !uns, armet,sto$it,ent,o#jektet e #animit,kana$et,varre(at,vi(atimet,m#eturinat e ndr"shme t !rodhimeve ushqimore etj. > Dokumentet e shkruara > jan jan #urimet m t rndsishme historike,m t #esueshme,m t !rdorshme dhe m t shumta. Dokumentat e shkruara ndahen n #urime historike dhe #urime historike>juridike.?urimet historike>juridike ndr"she quhen edhe monumente juridike. 2 #urimet historike>juridike h"jn $i%jet,dekret$i%jet,urdhresat,akt%j"kimet dhe vendimet e or%aneve %j"qsore,traktatet ndrkom#tare,kontratat etj. > Burimet gojore > ndahen n ku$turn sh!irtrore dhe n kujtimet e n%jarjeve dhe dshmitarve t kohsI!r t ci$n shkruhet. 2 #urimet e ku$turs sh!irtrore h"jn kn%t,tr%imt,$e%jendat,anekdotat dhe !rover#at !o!u$$ore. ?urimet %ojore jan m t !rshtatshme dhe m t rndsishme !r studimin e t drejts (akonore,!rkatsisht t institucioneve juridike (akonore.

K R E U II Shteti dhe e !rejta n periudhn sk((avopronare

=,Formimi i shtetit dhe i s drejts
9ormimit t shtetit i ka !ara!rir nj !eriudh e %jat e (hvi$$imit t shoqris njer(ore e ci$a emrtohet me emra t ndr"shm si jan, #ashksia !rimitive, komuniteti !rimitiv, shoqria !rimitive, shoqria !arahistorike e t n%jashme. ?ashksia !rimitive sht formacioni i !ar shoqror>ekonomik dhe m i %jati n historin e tij i ci$i (%jati rreth :;;.;;; vjet. *" formacion i takon !eriudhs !arahistorike dhe ndahet n !eriudhen e #ara#ris dhe t e%riss, t ci$at ndahen n fa(n e u$t dhe t $art t seci$s. 2 kt !eriudh njer(it kan qen t #ara#art aq sa ua ka mundsuar nat"ra. 2%jarjet q ndodhn !rej fa(s s mesme t #ara#sis e sidomos !rej fundit t fa(s s $art t saj, #n q shoqria !rimitive t dekom!onohet trsisht. 6e shfaqjen e diferencimeve socia$e t ci$at #n q shoqria t !a$ori(ohej n t !asur dhe n t varfr n t $ir dhe jo t $ir dhe si re(u$tat i (hvi$$imit t forcave t !rodhimit, !o!u$$sia u vendos n qendra t !rhershme t #animit. (...va(hdon kshtu deri te formimi i q"teteve t !ara t rrethuara me fortifikata..., ndarja e njer(ve si!as $idhjes se %jakut... vendas B t huaj etj. etj. deri sa..). 2ormat e deriathershme m nuk ishin efikase n rre%u$$imin e marrdhnieve t reja t krijuara dhe t ndr$ikuara. 1ndaj u miratuan 2orma t reja shoqrore dhe krijohen mekani(ma trinj shoqror, t !ara!ar dhe t rre%u$$uar me norma t reja. -dhe mekani(mat (or%anet e reja) vet krijojn norma dhe kt"re ua si%urojn (#atimin> sanksionet. 6e fja$ t tjera, krijohen shteti dhe e drejta.

7, Koha e Formimit dhe e .ndrimit t shteteve t para sk((avopronare

Shtetet sk$$avo!ronare jan shtetet e !ara n (hvi$$imin e histors njer(ore. 7iti i sakt i formimit t t"re nuk dihet, se!se ai nuk u krijua !rnjher, nuk u krijua !r nj vit as !r nj dekad, !or krijimi i tij ishte nj !roces shoqror historik q (%jati me shekuj. 2jer(it e !ar q krijuan shtetin madje as nuk ishin t vetdijshm !r nj %j t ti$$, se!se shteti i !ar ishte mjaft rudimentar, !rimitiv dhe sakra$. 1snj n%a funksionet shtetrore ($i%jvnes, ek(ekutiv dhe %j"qsor) nuk ishte i diferencuar, t %jitha ishin t !rqendruara n duart e nj individi. -dhe funksionet shtetrore nuk ishin t diferencuara n%a ato re$i%jio(e, mora$e dhe (akonore. Si!as njohurive t deritanishme dihet se shtetet e !ara sk$$avo!ronare jan krijuar n mi(eniumin e katrt !ara ers s re. 6onumentt dhe #urimet historike f$asin !r vitin e krijimit t shtetit t !ar, !or !r ek(istencn e tij. *shtu !.sh. #urimet historike dshmojn se n itin <+;; !.e.s. sht #r #ashkimi i -%ji!itit 7erior dhe Ju%or, !or dihet se q"tet>shtetet (nomet) e !ara kan ek(istuar edhe m hert. Su!o(ohet se edhe kto jan krijuar n %j"smn e !ar t mi$eniumit t katrt. 9ormacioni shoqror>ekonomik sk$$avo!ronar qndroj deri n sheku$$in e 7 t res s re. Si dat orientuese merret shkatrrimi i &erandoris 'omake, !rkatisht !ushtimi i 'oms n%a #ar#art. Shtetet e !ara sk$$avo!ronare k$asifikohen n shtete sk((avopronare t indjes s asht dhe n Shtt Sk((avopronare "erendimore, /,@endi i Krijimit t shteteve t para Sk((avopronare Shtete e !ara Sk$$avo!ronare t indjes s asht u krijuan dhe u (hvi$$uan n (onat su#tro!ike !ran $u%inave t $umenjve t mdhenj si jan, 2i$i, -ufrati, /i%risi, Indi, =an%esi,

Jancekjan%u, Hoan%>Ho etj. 7endosja e njer(ve n kto vise u # !r shkak t kushteve shum m t !rshtatshme !r jet. 6,Karakteristikat e prgjithshme t shteteve sk((avopronare Shtetet e !ara sk$$avo!ronare, !a marr !aras"sh, kohn dhe vendin e krijimit, !rve karakteristikave t veanta kan edhe nj var% karakteristikash t !r%jithshme, a9 Shtetet sk$$avo!ronare jan shtete eks!$oatuese. Shoqria n kto shtetete shte e !$o$ari(uar n d" k$asa theme$ore, Sk$$avo!ronar dhe Sk$$evr. (mir!o !rveq kt"re + shtresave ek(istojn edhe ndrmjetk$asat. &or edhe n kuadr t k$ass sk$$avo!ronare ek(itonin %ru!acione si!as, !o(its, !rivi$e%jeve dhe !asuris, ndrsa n disa shtete t $indjes s $asht kan ek(istuar edhe kastat. <9 2 shtetet sk$$avoroanre dominon kr"esisht ekonomia nat"ra$e c9 Shtetet sk$$avo!ronare jan shtete $uftarake dhe !ushtuese d9 / %jitha shtetet sk$$avo!ronare i !rshkon ideo$o%jia fetare e9 'endi shoqror sk$$avo!ronar dhe shteti sk$$avo!ronar jan !r!$ot me re$ikte t rendit t m!arshm k$ano>fisnor 09 Shtetet Sk$$avo!ronare jan !r!$ot me anta%oni(ma dhe kundrthnie t mdha shoqrore (Sk$$evrit dhe sk$$avo!ronart). g9 Shtetet sk$$avo!ronare me ndikimin e t"re e sh!ejtojn dekom!onimin e #ashksis !rimitive dhe krijimin e shtetit n territoret fqinje. *" ndikim #het n disa mn"r, 1) me an t ndikimit n!rmjet kontakteve tre%tare, +) me an t oku!imit dhe <) me an t !enetracionit t qet. B,Shtetet Sk((avopronare t indjs s asht Shtetet Sk$$avo!ronare t indjes s asht jan shtetet e !ara sk$$avo!ronare dhe n !r%jithsi shtetet e !ara n #ot. *to u krijuan n &i(eniumin e I@ para ers s re- !or !rocesi i krijimit t t"re va(hdoj deri n mi$eniumin I>r !.e.s. *r"esisht u krijuan n (onn su#tro!ike, n $u%inat e $umenjve t mdhnj si jan, 2i$i, /i%risi, -ufrati, Indiri, =an%esi, Jan%cekjan%u, Hoan%>Ho etj. 2 kto vise njher u krijuan q"tet>shtetet e !ara t ci$at !r nj !eriudh #ukur t %jat qndruan t !avarura, !or !r shkak t kushteve k$imatike dhe kushteve t do#ta t tekniks kto q"tet>shtete vetm t #ashkuara mund t mirm#anin sistemin e iri%acionit (!rmes numrit t madh t sk$$evrve). ?ashkimi i t"re #hej rndom me an t armve dhe shum rra$$ n mn"r vu$$netare, *shtu krijohen Shtetet Sk$$avo!ronare t indjs s $asht, t njohura n histori si des!otit $indore. Shtetet m t njohura t indjes s asht kan qen, Egjipti- Ea<i(onia- Kina- India"ersia- )siria- Fenikia- Shteti He<rej- Shteti i Hetitve etj. Eurimet m t njohura t shkruara dhe m t rndsishmet !r njohjen dhe rekonstruktimin e shteteve t indjs s asht jan, &r shtetin e -%ji!tit B Historia e Egjiptit n%a k$eriku &)'E%+' 5shek, III p,e,s,9- madje 0ragmentet e (igjeve t Ram2esit II 5 shek, @III9 dhe 0ragmentet e (igjeve t Eokhorisit 5shek, AIII p,e,s,9 &r Historin e Ea<i(onis e sidomos !r institucionet juridike t ktij shteti, #urimi historik dhe monumenti m i rndsishm juridik sht Kodi i Hamura<it 5shek, AII p,e,s,9- ndrsa !r !eriudhn !ara njsimit t shtetit v$en t !ermenden (igjet e vjeta sumere 5mi(eniumi I@ p,e,s,9 &r shtetin e Indis s (asht #urime t rndsishme t njohurive jan, Kodi &anu- (i<rat 0etare @ede dhe Upanishada si dhe @argjet Epike t R)&)J)'I% dhe &UH)EH)R%#S,

&r Shtetin e vjetr He<re #urim i rndsishm i njohurive sht EIE )- sidomos EES# I!HJ) E @JE%#R, &r shtetin e Hetitve (1nado$$i i sotm) ndr t tjera #urim i rndsishm sht Kodi i Hetitve 5shek, A@1AI@ p,e,s,9 dhe Ei<(ioteka e )sur<anipa(it e !asur me dokumentacione t $$oj$$ojshme.

B,=, E$JI"%I
-%ji!ti sht njri ndr shtetet m t vjetra dhe m t (hvi$$uara t indjes s asht. 2 $u%inn e $umit 2i$, n mi$eniumin e I7 !.e.s. u krijuan q"tet>shtetet e !ara t quajtura nome, 2evoja !r numr t madh t sk$$evrve (q t ndrtonin dhe mirm#anin sistemin e iri%acionit) i sht"u nomet q t #ashkohen, ku mn"ra m e sh!esht e #ashkimit ka qen $ufta. S !ari u # #ashkimi i -%ji!tit 7erior e !astaj i atij Ju%or, ndrsa #ashkimi i t"re u # rreth vitit /7;; p,e,s, Jhvi$$imi historik i -%ji!tit si!as historianit 6aneton ndahet n, periudhn e krijimit dhe <ashkimit t nomeve- "erandorin e @jetr- "erandorin e &esme- "erandorin e Re dhe n "eriudhn e shkatrrimit t Egjipitit, *u$minacionin e (hvi$$imit -%ji!ti e arriti n &eriudhn e &erandoris s 'e, %jat sundimit t sundimtarve n%a /e#a e sidomos %jat sundimit t 'am(esit II. =jat ksaj !eriudhe -%ji!ti shtrihej n nj territor q ishte edhe m i madh se -%ji!ti i sotm ndrsa Shkenca, *$utura dhe 1rti ishin n nj shka$$ t $art t (hvi$$imit me t ci$n edhe sot mahnitemi. &r Shkak t su$meve t jashtme dhe do#sive t #rendshme, -%ji!ti u do#sua mjaft dhe m n fund n shek. I !.e.s. definitivisht u !ushtua n%a 'oma. &rn%a forma e !ushtetit shtetror ka qen monarki despotike e tipit orienta(, 2 kr"e t shtetit qndronte monarku i trash%ueshm i quajtur F)R)+'- i ci$i kishte !ushtet t !akufishm dhe n !ersona$itetin e tij ishin t njsuara tri !ushtetet, (egjis(ativ- ek2ekutiv dhe gjyqsor, &rfaqsonte shtetin #renda dhe jasht, ishte komandant su!rem i forcave t armatosura n vend. &ushteti shtetror n -%ji!t kishte karakter %eokrat (faraonit i mvisheshin veti h"jnore, konsiderohej %j"smh"jni a!o me !reajrdhje h"jnore). Shef i administrats s o#orrit m#retror ishte Ahati- t ci$in e emronte faraoni. 2 kuadr t administrars shtetrore ishte shum i (hvi$$uar shr#imi fiska$. Ushtria n fi$$im ishte popu((ore !or m !as u (vndsua me at mercenare (!rofesionit t huaj t !a%uar) t ci$t ishin m efikas !r sht"!jen e kr"en%ritjeve t #rendshme. -k(istonte nj numr i madh i Sk$$evrve shtetror (n !ronsi t shtetit), !o(ita e t ci$ve ishte te!r e rnd. 1ta an%o(hoheshin !r ndrtimin e sistemit t iri%acionit, t !iramidave, t tem!ujve dhe t o#jekteve t tjera !u#$ike. Shum n%a ta nuk e kan m#ijetuar !rfundimin e o#jektit n t ci$in e kan fi$$uar !unn, !r kt ars"e ata jan quheshin Cseker auhD q do t thot Ct varrosur pr s gja((iD,

B,7, E)EI +'I)

2 6eso!otami n mi$eniumin e I7 !.e.s. u formuan q"tet>shtete e !ara t quajtura "atesiate, De%a kr"esore ekonomike n kt fush t !$$eshme q shtrihej ndrmjet $umenjve /i%ris dhe -ufrat ishte #ujqsia. =jithashtu 6eso!otamia ishte vend i !rshtatshm !r (hvi$$imin e tre%tis se!se at" kr"q(oheshin rru%t e tri kontinenteve.

@"tet>shtetet s !ari (fundi i mi$eniumit I7 !.e.s.) u krijuan n Sumer (!jesa ju%ore e 6esa!otamis) dhe kto ishin, Erida- Ur- Uruk- agash- arsa- Skurupak- Isin etj. &o!u$$sia e kt"re q"tet>shteteve !r#nte nj etni t veant dhe kishte !rejardhje t njejt etnike. 2 !jsn 7eriore t 6eso!otamis t quajtur )kada- q"tet>shtetet u krijuan !ak m von, n fi$$im t mi$eniumit !.e.s. dhe !o!u$$sia e t"re i !rkist racs semite. &atesiatet m t njohura n 1kad kan qen, 'ipur- Kish- Ea<i(onia- Sipar etj. 2drmjet Sumerit dhe 1kadit ek(istonin jo vetm da$$ime ekonomike !or edhe ku$turore dhe %juhsore. 2 sheku$$in 8I8 !.e.s. Ea<i(onia (!atesiat n 1kada) arrit q t mvetsohet n%a sundimtari i arss, !r t u (%jeruar dhe !ushtruar e nnshtruar s !ari !atesiatet e 1kadit e m !as edhe t Sumerit. ?a#i$onia ku$min e (hvi$$imit e arriti n sheku$$in 87III dhe 87II, sidomos %jat sundimit 5;>vjear t Hamura<it (sundimtari i %jasht i ksaj dinastie) dhe #irit t tij Samsui(init, &r shkak t tra(irave t #rendshme dhe %oditjeve t jashtme, ?a#i$onia !rej shek. 87I !.e.s. #ie nn sundimin e fiseve dhe t !o!ujve q ishin n nj shka$$ m t u$t t (hvi$$it ku$turor dhe ekonomik. *ta do t sundojn si kast Sunduese deri n shek. 8II !.e.s. @"teti ?a#i$on n sheku$$in e 7II !.e.s. do t #het qendr e shtetit t ri #a#i$onas !or vetm deri n shek. 7I !.e.s. kur definitivisht #ien nn sundimin e &ersis.

B,7,=, Rregu((imi Shtetror

&rn%a forma e !ushtetit shtetror ka qen monarki despotike- unitare dhe centra(iste, "atesiatet !ar #ashkimit ishin shtetet %eokrate, por pas <ashkimit t Ea<i(onis #heshin !r!jekje t va(hdueshme !r (aici2m- ndarjen e shtetit n%a k$erikt dhe m#shtetjen n forcat ushtarake>#urokratike. aici(mi i !ushtetit shtetor u arrit sidomos %jat !eriudhs s Hamura#it(!or edhe k" !ra! m#ante kontakte me .!erendit $oka$e0 dhe n %urin n t ci$in ishte %dhendur *odi i tij, n re$iev shihej .!erendia0 Shmashi duke ia dor(uar Hamura#it i%jet...) , si!as *odit t tij, !ushteti shetror ishte territoria$ dhe $aik. 2 territoret e !ushtruara, !ushteti shtetror m#shtetej n !arimin e s drejts s oku!imit $uftarak (occu!atio #e$$ica). Shteti ishte unitar, dhe rre!tsisht i centra$i(uar. 2 kr"e t shtetit qndronte sunrimtari i qujtur U$) (q i !r%ji%jet termit t sotm !erandor). 2 duart e tij ishte i !rqendruar i tr !ushteti shtetror, ai !rfaqsonte shtetin #renda dhe jasht, ishte komandant su!rem i ushtris, ishte i vetmi or%an $es%jis$ativ n vend, ishte %j"qtari m i $art dhe kishte !ushtetin m t $art administrativ dhe ek(ekutiv. &ushtetin m t $art administrativ, %j"qsor dhe ushtarak e vet ose me an t de$e%imit mund t n%arkonte or%ane tjera dhe t kundrten me ane t devo$ucionit at"re mund tua merrte shjn ($ndn) !r shq"rtim dhe vendosje. -dhe !se kishte !ushtet autokratik, !ushteti i sundimtarit ishte i kufi(uar se!se k" ishte eks!onent i k$ass sunduese sk$$avo!ronare dhe ve!rimet e tij nuk mund t #inin ndesh me intersat e t"re. 2dr funksionart m t rndsishm i ci$i !r n%a ran%u vinte menjher !as sundimtarit ishte drejtuesi i !a$$atit m#retror i quajtur 'u<anda, 1i administronte !asurin e sundimtarit dhe financat e shtetit, sidomos ato q #uronin n%a !ronat shtetrore, madje udhheqte !unt !u#$ike $idhur me ndrtimin dhe mirm#ajtjen e sistemit t iri%acionit, rru%ve, urave, mureve t q"tetit, !a$$atit m#retror dhe tem!ujve. +rgani2imi i pushtetit (oka(, *rahas !ushtetit shtetror qendror ishte or%ani(uar edhe !ushteti vendor administrativ dhe %j"qsor. I tr territori ishte i ndar n krahina administrative t ci$at si!as rre%u$$it !r!utheshin me territorin e q"tet>shteteve t dikurshme. 2 kr"e t krahins qndronte drejtuesi i quajtur Shakanaku- i ci$i ishte monokrat ( ishte shef i t tri !ushteteve). 1dministrata vendore n #a#i$oni mnd t thuhet se ishte administrat ushtarake. Ar%anet vendore

kontro$$oheshin rre!tsisht !rej !ushtetit qendror dhe koh !as kohe dr%oheshin kontro$$or t shoqruar n%a njsitt ushtarake. +rgani2imi i ushtris, 2 fi$$im ek(istonte vetm ushtria popu((ore e or%ani(uar si!as !arimit C<urr pr shtpiD dhe si!as nevojs. 6 von formohet ushtria e !rhershme !rofesiona$e e !r#r n%a t huajt. 2%a as!ekti i or%ani(imit t ushtris. ?a#i$onia da$$on mjaft n%a shtetet tjera t $indjes s $asht. Kd! q"tetar i $ir ishte i o#$i%ues ushtarak. 2uk dihet sa (%jatte dhe deri n far mosh ek(istonte k" o#i$i%im ushtarak. @"tetari deri sa qndronte i (n ro# $ufte a!o derisa %jendej n shr#im ushtarak, eks!edita ushtarake, shteti i njihete t drejta !rivi$e%je t caktuara. 2 ?a#i$oni ek(istonte edhe nj form, !r at ko shum karaktersitike e or%ani(imit t ushtris. Sundimtari i je!te njeriut t $ir n shfr"t(im nj !asuri #ujqsore t qujtur I(ku- t ci$n e !unonte vet ose me sk$$evr me kusht q k" t i !r%ji%jej thirrjes s sundimtarit, t shkonte n ushtrri. I$ku mund t trash%ohej vetm ns #ijt e trash%im$nsit t4i !ranonin kushtet q kishte #a#ai ndaj sundimtarit. I$ku nuk mund t tjetrsohej.

B,7,7, Shtresat Shoqrore dhe po2ita e tyre juridike

2 #a#i$oni ashtu si n t %jitha shtetet sk$$avo!ronare !o!u$$sia ndahej n t $ir dhe jo t $ir. &or edhe #renda k$ass sk$$avo!ronare ek(istonin shtresa. *odi i Hamura#it njeh + kate%ori t k$ass sk$$avo!ronare, avi(iumt (shtresa e $art sk$$avo!ronare) dhe mushkent (shtresa e u$t sk$$avo!ronare), 1vi$iumt %(onin m#rojte m t madhe juridike, n qoft se mushkeni $ndonte avi$iumin ather ndaj tij (#atohej !arimi i ta$ionit ndrsa n rastin e kundrt avi$iumi dnohej vetm me %jo#. 2 *odin e Hamura#it si shtres e veant !rmenden edhe damkart <ankart- t ci$t %(onin t m#rojtje juridike dhe !rivi$e%je t jasht(akonshme. 2 shtetet e /eokrate si kan qen ato t $indjes s asht, !a d"shim q shtresa e k(erikve ka qen shtresa m e !riv$i%juar n shoqri. &o!u$$sin jo t $ir e !r#nin kr"esisht Sk((evrit- numri m i madh i t ci$ve ishte n !ronsi t shtetit dhe tem!ujve. 2 !o(it m t mir ishin Sk$$evrit e tem!ujve ndrsa n !o(it m t vshtir kan qen ata n !ronsi individua$e. Sk$$evrit ishin vetm o#jekt !or jo edhe su#jekt i s drejts. Sk$$avi nuk kishte kurrfar t drejtash, ai nuk mund t !osedonte sende t !a$uajtshme, ndra t $uajtshme vetm me !$qimin e !ronarit, ai mund t martohej vetm me !e$qimin e !ronarit, jo vetm me !ersonin jo t $ir !or edhe me !ersonin e $ir, ndrsa fmija i $indur n%a nj martes e ti$$ merr statusin e ans (neni 1H: *.H.)

B,7,7 Eurimet e s !rejts

?urimet kr"esore t s drejts n #a#i$oni si dhe n shtetet e tjera t indjes s asht ishin, e drejta 2akonore- igjet- Urdhresat e organeve t administrats qendrore dhe t asaj vendore si dhe praktika gjyqsore, E dreja 2akonore ka qen ?urim kr"esore i s drejts. *jo e drej #urimin forma$ nuk e kishte n ndonje norm q e kishte miratuar or%ani shtetror $e%jis$ativ, !or n (akonet e rrethit shoqror, t ci$at ishin krijuar !r nj koh t %jat dhe s!ontanisht q"sh n%a !eriudha !arashtetrore. 6e krijimin e shtetit kto (akone sanksionohen n%a ai dhe marrin fuqin e t drejts (akonore.

igjet e !ara kan qen mjaft t thjeshta, n3irreshin n form t urdhresave %ojore t sundimtarit. 6 von kto fi$$ojn t jen m !rm#ajtsore dhe t n3irren n form t shkruar. Jakonisht shkruheshin n !$$aka t ar%ji$it, %urit, drurit dhe n !$$aka t #ron(it. Urdhresat e organeve t administrats qendrore dhe pushtetit vendor kan qen #urime forma$e t s drejts n rastet kur shtja nuk ishte rre%u$$uar me t drejtn (akonore dhe me $i%j.

B,7,6, Kodi i Hammura<it

Kodi i Hammura<it sht n3jerr n %j"smn e d"t t shek. 87III !.e.s. (m sakt n vitet 1HE5>1H:; se!se kto jan vitet e sundimit t Hammura#it). *odi i Hammura#it sht i shkruar n gjuhn akade n a(0a<etin kunei0orm dhe sht i !r#r n%a tri !jes, "ro(ogu 5Hyrja9%eksti 'ormativ dhe Epi(ogu 5pjesa pr0undimtare9, &ro$o%u dhe e!i$o%u jan t %rshetuara me !$ot mistici(m dhe sakramenta$i(m. 2 pro(og Hammura#i thirret n fuqi h"jnore, madje e quan veten me !rejardhje h"jnore B t (%jedhur n%a .!erendit0 q t sundoj. 2 epi(og %jithashtu i $artson meritat e veta t sundimtarit dhe vetveten e !ersonifikon me .hyjnin e drejtesisD, 6 e rndsishmja dhe kr"esorja sht !jesa e tesktit normativ e !r#r !rej 7>7 neneve, *jo !jes n krahasim ne !ro$o%un dhe e!i$o%un sht mjaft e $aici(uar. &or me%jithat m#shtetet n $o%jikn ka(uistike dhe nuk njeh ndonj teknik t (hvi$$uar juridike dhe sistemati(im t sotm juridik, !or me%jithat ka njfar sistemati(imi. &rm#an norma m<i gjyqet (neni 1>:), m<i sendet dhe t drejtn rea(e (neni D>1+D), m<i martesn- 0ami(jn- priken ose dotn dhe trashgimin (neni 1+H>1E:), m<i m<rojtjen e identitetit 0i2ik dhe jetn e njeriut- me 0ja( t tjera m<i t !REJ%#' "E') E (neni 1ED>+15), m<i punn- prgjegjsin rreth dmeve t shkaktuara dkekryer pun t ndryshme si dhe m<i veg(at e puns (neni +1:>+G+). 2 shum nene, !erve shtjeve t !rmendura #het fja$ edhe !r !rocedurn %j"qsore dhe mjetet e !rovs. *odi sht i shkruar (%dhendur) n nj sht"$$ %uri t ?1J1 I/I/ t %jat +.+: m, at" sht %dhendur edhe fi%ura e Hammura#it, i ci$i !araqitet so$emnisht !ara .h"jnis s Die$$it > shamashit0, duke marr !rej tij *odin. Sht"$$a ka qen e vendosur n shesh B qendr t q"tetit dhe si duket ka qen e vendosur n disa q"tete t ?a#i$onis. Shty((n e ka 2<u(uar nj ekspedit arkeo(ogsh 0ranc2- e udhhequr nga 3han 3hak d &organ 5Jean Jacques de &organ9- n vitin =8;=H=8;7 n grmadhat e qytetit SU3I n jug t Iranit t sotm- kryeqytet i dikurshm i shtetit E(am, 1tje n%a ?a#i$onia n shek. 8II !.e.s. e ka #artur nj sundimtar i -$amit. Ky monument i rndsishm juridiko1historik ruhet sot n U@#R 5 ouvreu9 t "arisit,

B,7,B, Karakteristikat theme(ore t s drejts

- drejta n shtetet e indjes s asht ka qen n !r%jithsi jo mjaft e (hvi$$uar, !or nat"risht nuk ishte %jithkund njsoj. 2 sistemet juridike t kt"re shteteve nj koh t %jat u ruajtn re$iktet e rendit !arashtetror q sh!reheshin n!rmjet t drejts (akonore. 2 fi$$im kjo e drejt (hvi$$ohet nn ndikimin e re$i%jionit e ci$a m von emanci!ohet n%a re$i%jioni. - drejta kisht karakter t ha!t k$asor se!se sh!rehte !a#ara(in forma$e juridike ndrmjet !ersonave q u !rkisnin shtresave t ndr"shme shoqrore. *jo sh!rehej m s shumti n sfren e t drejts !ena$e. ' Ea<i(oni ishte e (hvi$$uar e drejta pena(e dhe civi(e,

Si deg t s drejts civi(e ek2istoninI e drejta sendore- e drejta e detyrimeve- e drejta 0ami(jare dhe trashgimore, (ndonse !r nj ndarje t ti$$ shkenca dhe teknika e athershme juridike nuk dinte. 6adje nuk #hej as da$$imi i !$ot n mes t drejts !ena$e dhe asaj civi$e.)

B,7,:, E !rejta Sendore

Kodi i Hammura<it t drejts sendore (ose rea$e) i kushton nj ha!sir t konsiderueshme 5neni :1=:9. - drejta sendore #a#i$onase njihte tri institute theme$ore, pronsin- servitudin dhe hipotekn, "ronsia ka qen institut theme$or i t drejts civi$e dhe ek(istonte n sendet e $uajtshme dhe t !a$uajtshme si dhe m#i sk$$evrit. 2 kohn kur #ujqsia ishte de%a kr"esore e ekonomis, sht e ku!tueshme q !ronsia m#i tokn ka qen m kr"esorja. Ek2istonin disa 0orma t pronsis m<i toknI pronsia shtetrore- pronsia e tempujvepronsia e <ashksive 0shatare e m von edhe pronsia private, /oka e marr me qira nuk mund t ishte o#jekt i qarku$$imit juridik e as inter vivos e as mortis causa, &rona, sidomos ajo shtetrore dhe e tem!ujve ishte e jasht(akonisht e m#rojtur n%a shteti. Hajni ishte i detyruar ta kompensonte dhjet0ishin e ndonjher tridhjet0ishin e sendit t vjedhur ose dmtuar. 2 qoft se nuk ishte n %jendje t #nte kt do t vritj 5neni > K,H,9 2 t drejtn rea$e #a#i$onase ek(itonin edhe servitudet (t drejtat rea$e m#i sendet e huaja). -k(istonin servitudat 0ushore dhe servitudat e qytetit, *odi i Hammura#it t drejtn e ka$imit m#i tok t huaj e #ara(onte me qiran. ?a#i$onasit dinin edhe !r hipotekn dhe (i<rat toksor q quheshin CkuduruD,(shpjegim pr
sistemin kuduru libr faqe 51)

B,7,?, E drejta e detyrimeve

Ishte mjaft e (hvi$$uar, q shihet jo vetm n%a normat e *odit t Hammura#it !or edhe t nj numri t madh dokumentsh t (#u$uara. 7etm %jat sundimit t Dinastis s tret F'1 (+111> +;;< !.e.s.) jan ruajtur m#i 1;; ;;; dokumente q #jn fja$ !r !unt e ndr"shme juridike si, kontrata, akt%j"kimet, aktvendimet etj. 2 ?a#i$oni e drejta e det"rimeve ishte e drejt em!irike, joforma$e dhe #a(ohej n $o%jiken uti$atersite. 9orma !r t ka qen e o#$i%ueshme vetm n at mas q ta #j t ku!tueshme #rendin e !uns juridike dhe t krijoj si%uri juridike, e jo kurrsesi t jet q$$im i vetvets. - drejta #a#i$onase nuk njihte ndarjen e kontratave e ci$a #ehj n t drejtn romake, n kontratat forma$e, rea$e dhe konsensua$e.
(detajet e lidhjes s kontrates n libr faqe 53).

9ormat kr"esore t o#$i%ueshme si!as *odin e Hammura#it ja# qen, kontrata e shkruar, e $idhur me #etim, e $idhur n !rani te dshmitarve. 2 t drejtn e det"rimeve t ?a#i$onis, njiheshin kr"esisht kto kontrata, m<i shit<(erjenqiran- huan- huaprdorjen- punn persona(e- depo2itn- ortak((kun dhe kontrata m<i pun t tjera tregtare,
(detajet e secils kontrat n libr faqe 53 5!)

B,7,>, E drejta &artesore dhe Fami(jare

&artesa $idhej n form t kontrats ndrmjet dhndrit dhe !rindrve t va(j(s, !rkatsisht kujdestarit t saj. *ontrata m#i martesn ishte e o#$i%ueshme. 6artesa !a kontrat kunsiderohej

nu$e (neni 1+G). *jo kontrat nuk da$$ohet n%a kontratat e tjera civi$e dhe n t nuk ka kur%j t veant sakra$e. @$$imi kr"esor i saj ishte sti!$imi i det"rimeve reci!roke !r #ashkshortt e ardhshm. 6e rastin e $idhjes s kontrats dhndri je!te tirhatn, /irhata ka qen nj dhurat e jo mim i #$erjes s %ruas. Disa autor tirhatn e trajtojn edhe si ka!are t martess se!se nse nusja i #inte !ishman, famija e saj det"rohej q dhndrit t4ia kthente d"fishin e saj, ndrsa nse dhendri i #inte !isham ai e hum#te tirhatn. 7$era e s ci$s nuk ka qen e caktuar dhe nuk ka qen kusht !r v$efshmrin e martess. Dhndri fami$jes s %ruas i je!te edhe nj dhurat t n%jashme m tirhatn q quhej <i1<(a1ma (neni 1:E) q !r#hej !rej sendeve t $uajtshme. *ur ka$onte n sht!in e dhndrit %ruaja me vete merrte shiritkn, Shiritka ka qen nj $$oj !aje ose !rike t ci$n vaj(a e merrt n%a fami$ja e saj, me q$$im q t $ehtsosnte jetn #ashkshortore. ?urri !r ta si%uruar %ruan !as vdekjes s vet eventua$e, asaj %jat martess i dhuronte nudunu1n (neni 1H1).
(detaje rreth shkurore"imit# dhe pushtetit te $rindit faqe 5% &' le(oni se i qet n)pro*im "akonisht)

B,7,8, E drejta trashgimore

-dhe ne ?a#i$oni si n shtete e tjera t indjes s asht trasahe%imtar $e%jitim kan qen meshkujt. Djemt kan qen trash%imtar t domosdoshm ndrsa dja$i imadh nuk kishte !r!arsi ndaj djemve t tjer. ?a#ai, dja$in mund ta !rjashtonte n%a trash%imi vetm me !$qimin e %j"kats kur ai !rsrit4te ve!r !ena$e kundr #a#it (neni 1DE). 9i$$imisht n%a !asuria e trash%im$nsit vaj(ave t !amartuara u ndahej shiritka, e %jithashtu edhe at"re q ishin martuar !or nuk e kishin marr m hert. &astaj !r %ruan ndahej nudunda q t mos m#etej n mshirn e trash%uesve. 2se trash%im$nsi kishte fmij me sk$$aven dhe ata i kishte !ranuar si fmij t vet ather kta trash%onin n mn"r t #ara#art vetm !asurin e $uajtshme kurse !asurin e !a$uajtshme e trash%onin vetm fmijt me %ruan e $ir.

B,7,=;, E drejta "ena(e

*arakteristika kr"esore e t drejts !ena$e n ?a#i$oni sht se ajo nuk ka qen mjaft e (hvi$$uar, ndonse ishte m e (hvi$$uar se n shum shtete t tjera t $indjes s $asht. *jo n%ecje e saj sidomos n krahasim me t drejtn civi$e shihet n disa as!ekte, 1) 2 ?a#i$oni, edhe !se shteti e kishte re(ervuar !r vete (#atimin e sanksioneve !r t %jitha de$iktet ose ve!rat !ena$e, me%jithat nuk #nte da$$imin ndrmjet de$iktit !rivat dhe de$iktit !u#$ik. +) 2 t drejtn !ena$e nuk #hej diferencimi i e$ementeve su#jektive dhe o#jektive t ve!rs !ena$e, !ra, nuk #hej diferencimi i !r%je%jsis su#jektive, !rej asaj o#jektive. <) 2 t drejtn #a#i$onase ashtu si edhe n t drejtat e tjera, sk$$avo!ronare, sh!rehej !a#ara(ia forma$e juridike ndrmjet !ersonave q u !rkisnin k$asave dhe shtresave t ndr"shme shoqrore. *jo !a#ara(i nuk manifestohej vetm n $artsin e dnimit t shqi!tuar, !or edhe n $$ojin e dnimit. 5) *jo e drejt me ash!rsin e dnimeve q !arashihte, m shum kishte !r q$im ndshkimin dhe hakmarrjen ndaj kr"esit t ve!rs !ena$e si dhe arritjen e !revencionit t !r%jithshm e m !ak arritjen e !evencionit s!ecia$ !r !rmirsimin dhe risocia$i(imin e de$ikuentit.

:) 2 t drejtn ?a#i$onase kishte mjaft re$ikt t !eriudhs !arashtetrore. D) / %jitha ve!rat !ena$e n #a#i$oni mund t4i k$asifikojm n 5 %ru!e a9 veprat pena(e
kundr shtetit dhe re(igjionit- <9 veprat pena(e kundr personit- c9 veprat pena(e kundr pasuris- dhe 49 veprat pena(e kundr 0ami(jes dhe mora(it, (detajet !er t4%jitha karakteristikat faqe D1>D:).

B,7,==, $jyqsia dhe procedura gjyqsore

2 *odin e Hammura#it !r or%ani(imin e %j"qsis nuk #hej fare fja$e, kurse !r !rocedurn %j"qsore f$itet vetm n disa nene, n #a( t t ci$ave nuk mund t #het rekonstruktimi i or%ani(imit t %j"qsis dhe !rocedurs %j"qsore. 2johuri m t %jra !r kto shtje ofrojn #urimet e tjera historike si dhe studimet krahasuese t kt"re shtjeve n shtetet e tjera t indjes s asht. >2 #a#i$oni, madje as n !eriudhn e art t (hvi$$imit t saj, nuk ek(istonte nj ndarje e !$ot e or%aneve t %j"qsis !re at"re administrative, ndonse !r shkak t vet nat"rs s %j"kimit (me !orot, asnjansia e %j"kats etj.) #nte q or%anet shtetrore kur %j"konin n esenc ndr"shonin n%a ato t thjeshta administrative. > Dihet se !a$a e !aknaqur me vendimin %j"qsor kishte mundsi t4i ankohej %j"kats m t $art, !or nuk dihet se sa instanca %j"qsore kan ek(istuar. Instanca m e $art %j"qsore ka qen !a$$ati m#retror dhe vet sundimtari. 2%a kjo q u tha m $art #esohet q !rocedura %j"qsore ndr"shonte n%a ajo administrative, !or !rocedura !ena$e ishte krejtsisht e njejt me !rocedurn civi$e. 2isja e !rocedurs fi$$onte me krksn e !a$s s dmtuar, !rkatsisht t interesuar. Shteti fi$$onte !rocedurn vetm !r ve!rat !ena$e !u#$ike a!o n raste kur cenoheshin interesat e tij. &rocedura ka qen %ojore, kontradiktore, !rkasisht aku(atore dhe !u#$ike. -dhe !se !rocedura fi$$ohej %ojarisht kishte edhe mjaft e$emente t !rocedurs s shkruar. &a$t ndr%j"qsore !r t4i !rovuar (ar%umentuar) thniet dhe krkesat e veta, i !araqitnin %j"kats mjete t ndr"shme !rovuese si, !ohimi i !a$s, dokumentet e shkruara, dshmia e dshmitarit, (nia n ve!r, #etimi dhe %j"qi h"jnor. 2%a as!ekti i sotm kto mjete mund t ndahen n mjete provuese- raciona(e dhe n mjete t provs iraciona(e, ?a#i$onasit ashtu si !o!ujt tjer t indjes s asht nuk #nin da$$im ndrmjet mjeteve t !rovs raciona$e dhe iraciona$e. 2 mjetet raciona$e t !rovs h"nin, pohimi i pa(s dokumentet e shkruaradshmia e dshmitarit dhe 2nia n vepr kurse n mjetet iraciona$e h"nin, #etimi, #etimi me #ashk#etar dhe format t ndr"shme t %j"qit h"jnor. 2 !rocedurn %j"qsore t ?a#i$onis ashtu si n shumicen e sistemeve t tjera juridike !rimitive, a!$ikohej gjyqi hyjnor (q m vone te fiste %jermane u quajt Corda(ijeD9, -k(istonin forma t ndr"shme t %j"qit h"jnor si, hedhja n uj- 0utja e dors n uj t va(- kapja e hekurit t skuqur me dor e t tjera.

:, SH%E%E% SK

)@+"R+')RE "ER#'!I&+RE

*to u krijuan kr"esisht n %jirin e 6esdheut dhe n #ri%jet e Detit t Ji, me fja$ t tjera !rej =ji#ra$tarit e deri n *rime. &rocesi i diferencimit ekonomiko>shoqror dhe !araqitja e konturave t !ara t shtetsis !araqiten n mi(eniumin e dyt- kurse shtetet e para sk((avopronare perndimore paraqiten n mi(eniumin e par p,e,s, 9aktort q ndikuan n krijimin e shteteve t !ara ishin t n%jashme me ato t indjes s asht ($e3o m %jersisht $i#r faqe DH>DG). &rej t %jitha q"tet>shteteve t ksaj !eriudhe m t (hvi$$uarat dhe m t rndsishmet ishin q"tet shtetet %reke dhe shteti i 'oms.

?, SH%E%E% )'%IKE $REKE &E 'J# @#SH%RI& %# "+S)J#& &EI )%HI'#' !HE S")R%#' ?,=. Eurimet e njohurive &r !eriudhn e hershme, !arashtetrore, #urimet e njohurive !r jetn shoqrore dhe ekonomike t %rekve jan t varfra. &r kt !eriudh t (hvi$$imit t t"re shfr"t(ohen kr"esisht #urimet e ku$turs materia$e, kurse !r !eriudhn e shekujve 8II>I8 !.e.s. ("eriudha Homeriane9- kjo sht !eriudha e dekom!onimit t rendit k$ano>fisnor ose !eriudha e demokracis ushtarake, #urimet m t rndsishme t njohurive jan e!et e Homerit CI(iada dhe +diseaD, Si #urime t rndsishme t shkruara shr#ejn edhe ve!rat e historianve t njohur antik Hedoriti- %ukidi- Kesno0ani- "(utarku etj, 2 kt as!ekt jan shum t v$efshme edhe ve!rat e )rsitote(it dhe t "(atonit, -dhe fja$imet e ruajtura t !o$itikanev edhe oratorve t t njohur !emosteni- I2okrati- "i2istrati etj, sher#ejn si #urime njohurish !r shtetin dhe t drejtn %reke. / dhnat q ofrojn historiant dhe fi$o(oft antik duhet t shfr"t(ohen %jith4her me re(erva. &r fat t keq jan ruajtur vem nj numr i vo%$ #urimesh dhe monumentesh juridike. &rej t"re v$en t !rmenden igjet e So(onit dhe igjet e !rakonit n )thin- igjet e ikurgut n Spart, C igji i $ortinitD ko(eksioni i (igjeve n shtetin $ortin, &rve $i%jeve t !rmendura jan ruajtur edhe nj numr i konsiderueshm i kontratave t ndryshme- dis aktgjykime dhe akte t tjera t organeve shtetrore- n trsi ose 0ragmente t tyre, ?,7, Krijimi i shteteve t para greke Shtete he$ene krijohen si q"tet>shtete t quajtura po(ise. *rijimi i kt"re shteteve #het kr"esisht si re(u$tat i (hvi$$imit ekonomiko>shoqror dhe i shtres(imit ekonomik dhe shoqror t !o!u$$sis, !or edhe nn ndikimin e q"tetrimit t indjes s asht. &e "o(is- nuk nnkuptojm vetm territorin- por edhe nj njsi territoria(e- ekonomikemora(e- re(igjio2e- tradiciona(e dhe shoqrore1po(itike, Kt kuptim t grekt e vjetr po(isi e kishte q nga koha e Homerit e deri te )rsistote(i, *oha e krijimit t !o$iseve t !ara ishte fundi i shek. I8 dhe fi$imi i shek. 7III !.e.s. &rocesi i formimit t q"tet>shteteve, !o$iseve %reke !rfundon n fi$$im t shek 7III !.e.s. ndrsa !rej %j"sms s shek. 7III !.e.s. fi$$oj ko$onimi %rek. ($i#r faqe H; !rocesi i ko$oni(imit) 2umri i !o$iseve %reke duke $$o%aritur edhe *o$onit jasht %reqis arriti n m shum se +;; sosh. 2 mesin e t"re kishte mjaft n%jashmri, !or kishte edhe da$$ime. 2%jashmrit ishin n %juh, (akone, tradit, re$i%jion, ku$tur e t n%jashme. 2 mes !o$isve ndodhnin $uftra t sh!eshta !or kishte edhe a$eanca t karakterit t ndr"shem si !.sh. )(eanca !etare e !e(0it- )(eanca e "e(epone2it- )(eanca e %e<s etj, ?ota antike %reke njihte t %jitha sistemet dhe rre%u$$imet shtetrore t mundshme, duke fi$$uar !rej monarkis- tiranis- repu<(iks demokratike sk((avopronare- repu<(iks aristokratikeoh(okracis- p(utokracis- o(igarkis e t n%jashme. 2dr !o$iset %reke m t njohura ishin )thina- Sparta- Korinthi- %e<a- smirna- &i(eti- KretaItaka- %roja- *ipri etj. &rej t %jitha m t (hvi$$uarat dhe m t rndsishmet ishin )thina dhe Sparta,

?,/, )%HI') 2 fund t shek. I8 dhe n fi$$im t shek. 7III !.e.s. n %adishu$$in e 1tiks n%a fiset (fi$et) jone u formua q"tet> shteti i 1thins. 9ormimi i shtetit t 1thins $idhet n%usht me reformat e heroit $e%jendar, %e2eut, Si!as reformave t tij u # #ashkimi i katr fiseve jone t 1tiks me nj ?a(i$eus t !r#ashkt, me qendr n 1thin. ?a(i$eusi n kt koh (%jidhej !r tr jetn. 1i ishte !rijsi kr"esor ushtarak, ishte kr"ek$erik,!or edhe %j"qatari m i $art i 1tiks. 1i nuk kishte !ushtet vetm m#i !jestart e katr fiseve t 1tiks !or edhe ndaj t huajve, me fja$ t tjera m#i t %jith #anort e 1tiks. J%jidhej me an t shortit n%a katr kandidatt e !ro!o(uar !rej seci$it fis. 9iset e #ashkuara i kishin or%anet e veta, si ishin #a(i$eusi dhe kuvendi i !r%jithshm i !o!u$$it, Ar%ane t ci$at n kushtet e or%ani(imit shtetror u shndrruan n or%ane t !ushtetit $oka$. &erve reformave t /e(eut, n 1thin jan t njohura edhe nj var% reformash t tjera si ato t So(onit- K(istenit- E0ija(tit dhe t "erik(iut, Jhvi$$imi historik i 1thins ka ka$uar n!r eta!a t ndr"shme t (hvi$$imit, por dy periudha jan m kryesoret =, "eriudha prej theme(imit t shtetit e deri n vitin B8B p,e,s, 5e ci$a karakteri(ohet n%a re$iktet e rendit k$ano>fisnor. 9ja$n kr"esore n kt !eriudh n drejtimin e shtetit e kishin njer(it me !rejardhje fisnore, kurse forma e !ushtetit ishte re!u#$ikane aristokratike>'e!u#$ik 1ristokrate)dhe 7, "rej vitit B8B e deri ne vitin //> p,e,s, 5 'e!u#$ika aristokratike (vendsohet n%a re!u#$ik demokratike) 2 vitin <<G !.e.s. 1thina !as difats s Heronjs hum#i !avarsin dhe ra nn shtetin 6aqedonas, !or ksaj iu njoh nj shka$$ e konsiderueshme e mvtsis. 2drsa n vitin 1DG !.e.s. ra nn sundimin 'omak. ?,/,=, Rregu((imi Shtetror &rej theme$imit e deri n reformat e So$onit (fi$$imi i sheku$$it 7I !.e.s.) 1thina ka qen repu<(ik aristokrate, kurse !rej reformave t !rmendura e dri n fund t ek(istimit t shtetit t !avarur ka qen repu<(ik demokratike sk((avopronare, Deri n reformat e So$onit or%anet kr"esore t !ushtetit qendror kan qen 8 arkondt dhe areopagu- kurse kuvendi !o!u$$or i t %jith q"tetarve t 1thins nuk ka ek(istuar. -k(istonin kuvendet !o!u$$ore t fiseve t veanta q e !r#nin shtetin e 1thins. 8 )RK+'!#% kan qen or%an administrativ dhe ek(ekutiv. 2 fi$$im ek(istonte vetm nj arkond 5arkond <a2i(eu9- q n%rihej m#i !ushtetin fisnor dhe i kishte t %jitha atri#utet e shefit t shtetit. &rfaqsonte shtetin #renda dhe jasht, ishte komandant su!rem i forcave t armatosura dhe njhersh ishte urdhrdhnsi m i $art i ek(ekutivs shtetrore. J%jidhej me short n%a katr kandidatt e !ro!o(uar n%a seci$i fis (fi$e) n%a nj. J%jidhej !r tr jetn. 2%a shek, IA u vendos q krahas tij t (%jjidhej edhe nj arkond tjetr arkond po(emar(h- si komandant i !r#ashk ti ushtris. J%jidhej n t njejtn mn"r dhe me mandat t !rjetshem sikurse 1rkond ?a(i$eusi. 2 mn"r t njejt m von (%jidhet edhe nj arkond tjetr 5arhon eponymos9 !r shtje administrative dhe %j"qsore. . nga &esi i shek @III p,e,s, mandati i arkondve ku0i2ohet n vetm =; vjet ndrsa n vitin :>/ p,e,s, t tre arkondt 2gjidhen vetm pr nj vit, )RE+")$U u quajt kshtu se!se arkondt e dikurshm (ish>arkondt) m#$idheshin n kodren 1'-S. &as kufi(imit njvjear t mandatit t 1rkondve u # or%ani kr"esor i !ushtetit shtetror.

1i shq"rtonte dhe vendoste !r t %jitha shtjet e rndsishme n 1thin, m#ikq"rte !unn e arkondve aktua$ dhe t or%aneve t tjera shtetrore, ushtronte funksionin e %j"kats shtetrore etj. 2dr t tjera vendoste edhe !r numrin e 1rkondve, kshtu q !rej shek. 7II !.e.s. u instiruciona$i(uan edhe %jasht arkond t rinj dhe numri i t"re arriti n nnt, EK E3I) tu<imi i t gjitht popu((it prkatsisht kuvendi popu((or- u # or%ani m i $art dhe m i rndsishm i !ushtetit shtetror (!as reformave t So$onit kur n vitin :E: !.e.s. 1reo!a%u e an%a(hoi at q t je!te !ro!o(ime konkrete !r %jetjen e (%jidhjeve, !asi 1ero!a%u nuk ishte m n %jendje t #nt nj %j t ti$$. &rmes kt"re reformave iu vun theme$et re!u#$iks demokratike). *uvendi !o!u$$or kishte kom!etenca t %jra, miratonte, ndr"shonte, a#ro%onte $i%jet, vendoste !r $uftn dhe !aqn, ratifikonte traktatet dhe kontratat ndrkom#tare si dhe vendoste !r marrdhniet me shtetet e tjera, etj. 2 kuvend merrnin !jes t %jith meshkujt e $ir athinas t moshs madhore (m#i +; vjeare). 2umri i !jesmarrsve n kuvend ishte !rej +;.;;; deri n 5;.;;;. *uorumi nuk ka qen i caktar !r!os n rsate kur vendosej !r +S%R)KI3#& 5d#imi i nderit, q u #hej !ersonave q ishin #r kari(m n 1thin, (%jaste 1; vite B i d#uari nuk mund t kthehej n 1thin !r kt !eriudh kohore !r!os nse Shteti kishte nevoj !r t dhe ftohej q t kthehej). Deri n reformat e &erik$iut (%j"sma e dt e shek. 7) t %jitha !unt shtetrore kr"heshin !a !a%es q nnku!ton q edhe kvendart nuk !a%uheshin. &as reformave n fja$ u miratua (igji i quajtur &IS%H+FIRI)- me t ci$n u je!ej dieta a!o kom!ensimi !r kohn e hum#ur n kuvend !or edhe n or%anet e tjera shtetrore. *uvendi m#ante seanca t rre%u$$ta dhe t jasht(akonshme. *oha e m#ajtjes dhe rendi i dits i seancave t rre%u$$ta caktohej n fi$$im t vitit. @iti po(itik n 1thin ndahej n =; prytani 5prytanea9 q ka!te <D dit. 7endimet e *uvendit duhej t ishin n !r!uthje me Dvu((netin e prhershm t popu(itD dhe n prputhje me normat 2akonore, *t kontro$$ n fi$$im e #nte 1'-A&1=F ndrsa !rej re0ormave t E0ija(tit t viti 6:7 p,e,s, e #nte He(ieja, EU E) ishte kshi$$ !o$itiko>administrativ dhe ek(ekutiv. &rej reformave t So$onit !r n%ra rendsia vinte menjher !as *uvendit. &r#hej !rej 5;; kshi$$tarve (#u$entve) !rej seci$s fi$e (fis) n%a 1;; me mandat njevjear. 9isi n 1thin, deri n re0ormat e K(istenit 5 B;8 p,e,s,9 ishte njsia theme$ore (%jedhore, ndrsa !rej kt"re reformave e tutje njsia kr"esore (%jedhore ishte njsia territoria$e. *$isteni tr territorin e 1thins e ndau n 1;; *omuna (deme), t ci$at ndaheshin n 1; rrethe (q edhe kto quhesh fi$e). ?ue$a tani !r#het !rej :;; antarve. Seci$i rreth (%jidhte me short n%a :; ?u$ent (m t moshuar se <; vjet) t !ro!o(uar n%a kuvendi i 0isit )gora9, Kdo de$e%acion qeversite %jat nj t dhjets s vitit !o$itik B %jat nj !r"tanie andaj edhe de$e%acioni quhej prytani, Kryetari i Eu(es udhhiqte edhe m<(edhjet e Kuvendit Ek(e2is, ?u$ea %jithashtu vendoste dhe shq"rtonte !r !+KI&)3I'# (do n!uns i (%jedhur dhe do #u$ent duhej t i !$otsonte kushtet !ara se t merrte det"ren, andaj i nnshtrohej !rocedurs s dookima(s q (hvi$$ohej n form t nj !rocedure %j"qsore !ara ?u$es) 2drsa !r ?u$entt !rocedurn e dokima(is e (hvi$$onte H- I-1..> (m shume rreth ?u$es faqe HH>HG). HE IE) %j"kata !orotike, %j"kata m e $art n 1thin. *uvendi !o!u$$or n%a q"tetart e athins t moshs m#i <; vjeare !r do vit (%jidhte :;;; %j"qtar t rre%u$$t dhe 1;;; !$otsues %jithsejt D;;;. 1jo ndahej n dikastere- q n esenc ishin porot gjyqsore, Dikasteret nuk ishin t !rhershme ato krijoheshin ad hoc me short dhe !r#hshin !rej 7;=- B;= dhe =B;= anetarve,

He$ieja %j"konte si %j"kat su!reme, n instanc t fundit, ather kur %j"konte n #a t ankess, !or %j"konte edhe si instanc e !ar (!or edhe efundit se!se nuk kishte %j"kat m t $art) kur ishte fja$a !r ve!ra t rnda kundr shtetit a!o !r shtje me interes shtetror. Deri n reformat e *$istenit funksionart dhe n!unsit m t rndsishm kan qen, akond <a2i(eu- arkond po(emarhu- arkkond eponimi- gjasht arkond testemont, *urse !rej reformave t k$istenit kan qen, =; strategt 5komandantt suprem t ushtris9- =; toksijarh 5komandantt e km<soris9- 7 Hiparha 5komandantt e ka(orsis9- =; Fi(arha 5komandantt e ushtrive t 0i(eve9 etj, ?,/,7, Shtresat shoqrore dhe po2ita e tyre juridike *ur f$asim !r shtresat shoqrore dhe !o(itat e t"re juridike, !rve k$asifikimeve q i #n reformatort /e(eu e m von So$oni n as!ektin Juridik, e q v$ejn !r t d" !eriudhat kr"esore, e tr !o!u$$sia e 1thins ndahet n a9 "opu((sin e (ir 5 <9 popu((sin jo t (ir,

a) "opu((sin e (ir e !r#nin qytetart, !rkatsisht shtetasit athinas dhe t huajt t

quajtur &E%IK, #) "opu((sin jo t (ir e pr<nin sk((evrit t ci$t numerikisht ishin m t shumt se q"tetart e $ir (m detajisht faqe G1 deri G< !er !o(itat e seci$it....m#ajeni mend ka sht Cius vitae ac nesisD e drejta m#i jetn dhe vdekjen se!se n vitet e ka$ume e ka !"t n teste). Eurimet e Sk((avrimit kan qen t njejta me ato t shteteve t tjera sk$$avo!ronare, shit<(erjashndrrimi i ro<rve t (u0ts n sk((evr- (indja nga prindr sk((av dhe ska((vrimi me an t <orgjit (deri n reformat e So$onit, kur u nda$ua sk$$avrimi i 1thinasve !r #or%j) ?,/,/, Karakteristikat dhe vijat theme(ore t s drejts - drejta 1thinase n krahasim me t drejtat n !o$iset e tjera %reke ishte m e (hvi$$uar, !or n esenc ishte e n%jashme, se!se e drejta 1thinase ishte e !ranueshme !r t %jith %rekt se!se #a(n e kishte n t drejtn (akonore. 6und t themi se e drejta ktu sht (hvi$$uar m shum si shkak i nive$it t (hvi$$imit t #a(s ekonomike sesa i ndikimit t sistemeve t huaja juridike. ?urimet e s drejts kan qen, e drejta 2akonore- (igjet- praktika gjyqsore dhe aktet e organeve administrative t pushtetit, E drejta 2akonore ka qen #urimi theme$os i s drejts, e nj koh t %jat edhe i vetmi #urim i s drejts. 2 fi$$im areo!a%u e m !as kuvendi !o!u$$or fi$$uan t miratojn $i%je, !or t ci$at ishin n !r!uthje me (akonet, andaj n !r%jithsi fja$a $i%j n 1thin kishte ku!timin e s drejts (akonore. "ra nes shprehemi me termino(ogjin e sotme- e drejta 2akonore ishte nj kushtetut e pashkruar athinase n prputhje me t ci(n duhej t ishin t gjitha aktet dhe veprimet e organeve shtetrore, igjet e !rakonit- u qujaten kshtu si!as thestemotit Drakon, t ci$in n vitin D+1 !.e.s. e kishte an%a(huar areo!a%u me !ro!o(imet !r n3jerren e $i%jeve t !ara. 6 kto $i%je u (%jeruan kom!etencat rea$e t or%aneve shtetrore si dhe u # instituciona$i(imi i or%aneve t reja %j"qsore si isht gjyqi i e0etve q pr<hej nga <a2i(eu- po(emarhueponimi dhe 6> nauktratort, *jo %j"konte !r vrasjen n%a !akujdesia dhe !r tentimin e vrasjes s athinasit, vrasjen e metikut, sk$$avit dhe $endimin e rnd tru!or. &r!os ksaj m ktto

$i%je %jakmarrja m nuk konsiderohej shtje !rivate !or shtje !r t ci$n shteti shqi!tonte denime t rre!ta. &rveq i%jeve t Drakonit n 1thin jan t njohura edhe igjet e So(onit- 0i((imi i shek, @I 5 B8B p,e,s,9, "r praktikn gjyqsore n veanti nuk #het fja$e, !or nuk ka kurrfar ars"esh q t mos jet marr si #urim i s drejts. 2 kontekstin #ashkkohor t s drejts mund t themi se n 1thin kan qen t njohura kto de% t s drejts, e drejta sendore 5ose rea(e9- e drejta e detyrimeve- e drejta 0ami(jare dhe martesore- e drejta trashgimore- e drejta pena(e dhe e drejta procedura(e, ?,/,6, E drejta sendore &r shkak t rndsis q kishte <ujqsia si deg kryesore e ekonomis- ndrsa toka si mjet them$ore i !rodhimit ndodhi q ndr de%t e !ara t !araqitet e drejta sendore. *jo e drejt !rm#ante mjaft re$ikte t !eriudhs k$ano>fisnore. "ronsia private e paku0i2uar n 1thin ishte e !aku!timt (nuk e%(istonte) der n shek. 7I !.e. s re. Individi konsiderohej n as!ektin shoqror, mora$ dhe !o$itik si !jes e ko$ektivitetit andaj ashtu konsiderohej edhe n as!ektin !asuror. &rona m#i tokn deri n shek. 7I !.e. s re ishte ko$ektive, ose si !ron ko$ektive e shtetit ose e fami$jes s madhe. *jo !ron quhej K ER+S (sipas fjals short kleros). &rona !rivate n 1thin asnjher nuk e arriti deri n fund t ek(istimit t shtetit eksk$u(ivitetin e !rons !rivate si n t drejtn romake (dominium e( iure +uiritum). "ronsia e toks n )thin konsiderohej si institut theme(or i s drejts, &ronari kishte disa kufi(ime dhe det"rime q mund t konsideroheshin si re$ikte t ko$ektivitetit. ' <a2 t prons caktoheshin edhe t drejtat dhe detyrimet e qytetarit ndaj shtetit, Shteti mund edhe ta <nt kon0iskimin e tkos- nse kjo ishte e nevojshme pr q((ime pu<(ike, - drejta sendore 1thinase njihte edhe t drejtn e pengut 5pengun e dors n sendet e (uajtshme9 dhe hipotekn- t drejtn e !en%ut n !ronsin e !a$uajtshme t tjetrit. Hipoteka konstituohej me kontrat dhe me aktgjykime. (n qoft se kreditori e dmtonte sendin at duhej ta kom!ensonte, ndrsa n rast se de#itori nuk e !$otsonte det"rimin n afat, kreditori #hej !ronar i atij sendi). E drejta e pronsis n )thin m<rohej n disa mnyra dhe n disa shka((, Ek2istonte padia pr m<rojtjen e 0ruteve 50rutave natyrore dhe 0rutave ekonomike9- padia pr m<rojtjen e vet t drejts s pronsis 5dike ousias9 si dhe padia pr m<rojtjen e posedimit, 2 1thin njihen edhe servitudet (t drejtat rea$e m#i sendin e huaj), q krijohehsin m#i tokn e huaj, si e drejta e marrjes s ujit n tok t huaj, vje$ja e frutave n tok t huaj, e drejta e ka$imit n tok t huaj etj. *to servitude ishin m t thjeshta dhe m t !a(hvi$$uara sesa ato n t drejtn 'omake. ?,/,B, E drejta e detyrimeve *jo de% e s drejts, n krahasim me de%t e tjera, u (hvi$$uar m te!r, se!se 1thina ishte nj !o$is #re%detar me nj tre%ti dhe (ejtari mjaft t (hvi$$uar. *tu u (hvi$$uan dhe marrdhniet kreditore 5punt <ankare9 si dhe disa institute juridike t s drejts detare, Deri n shek. 7I

!.e.s re ishte e n%arkuar me forma$i(m, sim#o$ik dhe sakramenta$i(m, kurse m von $irohet krejt n%a forma$i(mi. E drejta detyrimore n )thin- nuk e <nte da((imin e qart ndrmjet detyrimeve t kontraktuara dhe atyre t rijuara nga de(ikti, "or- kur njher krijohej detyrimi qo0t me kontrat apo nga de(ikti- respektohej me serio2itetin m t madh, Kontrata konsiderohej si (igj ndrmjet pa(ve kontraktuese, 2njiheshin disa kontrata 5syna((agma9- !r $idhjen e saj nuk krkohej ndonj forma$i(m a!o sim#o$ik e veant. *ontratata, !r t qen sa m e qart dhe sa m !reci(e si dhe n rast t kontestit, !r t4i !rovuar m $eht #rendia e saj, shpeshKher sh0ryt2ohej 0orma e shkruar- madje kontratat tipike 50ormu(ar tipik9- ndonse kontrata ishte e v(e0shme edhe n 0ormn gojore, "ra 0orma e shkruar nuk ishte kusht pr v(e0shmrin e saj, Disa kontrata krijojn det"rime t d"anshme andaj nnshkruheshin n%a t d" !a$t, ndrsa ato q krijonin det"rime t njanshme nnshkruheshin vetm n%a njra !a$. Sigurimi i ek2ekutimit t kontratave #hej n disa mn"rI me an t kaparit- hipotekspengut t dors- me an t dor2anis e t ngjashme, Kontratat duhet t ishin t (ejueshme n aspektin mora( sepse ndryshe nuk v(enin, 2dr kontratat m t sh!eshta dhe m t rndsishme ishin, shit<(erja- qiraja- huajahuaprdorja- kontrata m<i punn persona(e- depo2ita- ortak((ku etj, (detajet !r seci$n faqe GG>GE). ?,/,: E drejta martesore dhe 0ami(jare 9ami$ja n 1thin konsiderohej ce$u$ theme$ore e shoqris, kurse jeta martesore e o<(igueshme, / !amartuarit konsideroheshin t !amora$shm dhe nuk mund t (%jidheshin n funksionet $arta !o$itike dhe shtetrore. 9ami$ja ka qen monogame dhe patriarka(e, Jakonisht si !jes e fami$jes konsiderhohej #a#ai, !rkatsisht !rindrit dhe djemt se!se vaj(at ka$onin n fami$je tjetr dhe !ranonin ku$tin e saj. Joti i sht!is kishte !ushtet t konsiderueshm ndaj antarve t fami$jes. ' priudhn homeriane <a<ai kishte pushtet t paku0ishm ndaj 0mijve t vet- kishte t drejtn e jets dhe vdekjes m<i ta, 6 von !ushteti atror kufi(ohet !or me%jithat deri n re0ormat e So(onit <a<i kishte t drejt tKi shiste 0mijt e vet n sk((avri, &as ksaj kohe ai fmijt e !ad%jueshm kishte t drejt vetm t i d#onte n%a sht!ia. 6arrdhniet fami$jare nuk kan qen krejt shtje !rivate, !or ishin shtje mora$e, fetare e m n fund edhe juridike. )t q si((ej keq ndaj prindrve mund ta padiste 4do qytetar i athins, Sje((ja jokorekte e 0mijve ndaj prindrve ishte penges serio2e pr 2gjedhje n 0unksione pu<(ike, &artesa (idhej n 0orm t kontrats ndrmjet dhndrit dhe kujdestarit t vaj2s 5kyrios9, 7etm n raste t jasht(akonshme ajo $idhej n %j"kat ose !ara or%anit shtetror. &jekuria martesore fitohej n moshn 1G>vjeare. 2 !eriudhn homeriane !jes !r#rse e kontrats m#i martesn ka qen dhurata martesore 5hedna9- q ishte <ukur e (art dhe i prgjigjej 4mimit t <(erjes s gruas, 2usja nuk ka qen e det"ruar t sje$$ dot (!rik),!or n !raktik e hasim sh!esh. 2 t shumtn e rasteve e je!te v$$ai n form t !jess trash%imore t mors. (!r%je%jsit e %ruas ndaj #urrit dhe anasje$$tas faqe E;>E1).

2 1thin ka qen #ukur i (hvi$$uar prostitucioni, 2 kohn e demokracis (hvi$$ohej nj jet e $ir e femrave t !amartuara t quajtura hetere- disa !rej t ci$ave %(onin njfar autoriteti n shoqri. 2 athin sk((evrit kishin t drejt t (idhnin martes. ?,/,?, e !rejta trashgimore (shume e thjesht dhe e shkurt n faqe E1...sja ka v$ejt me !ershkru krejt)

?,/,>, E drejta "ena(e

2 t drejtn !ena$e t 1thins, !r ndr"shim n%a e drejta !ena$e n shtetet e indjes s asht, m qart #hej da$$imi ndrmjet de$iktit !ena$ dhe atij civi$, ndonse edhe ktu nuk #hej nj !rkufi(im ri%oro(. !eri n igjet e !rakonit %jakmarrja (m sakt hakmarrja) ka qen dukuri m e sh!esht. 6e kto $i%je shteti ndrh"n m te!r n sern e %jakmarrjes, duke !ara!ar dnime t rre!ta. @rajsa me dashje dnohej me vdekje, 6ir!o !as n3jerrjes s kt"re $i%jeve, de$iktet ndahesh n de(ikte private dhe pu<(ike, De$iktet !rivate ndiqeshin n%a %j"kata vetm n #a( t !adis !rivate, me iniciativn e t dmtuarit, kurse shteti #nte ndjekjen !ena$e vetm !r de$iktet !u#$ike, si tradhtia dhe ve!rat !ena$e ushtarake. @rasja konsiderohej 4shtje private- i dmtuari !rkatsisht t afrmit e tij, kishin mundsi t (%jidhinin so$ucionin, t hakmerreshin, t krkonin kom!ensim, a!o n%a %j"kata t krkonin akt%"kim. 7rassi mund t4i sh!tonte %jakmarjes ose %j"kimit nse vu$$netarisht $ar%ohej n%a 1thina. 7e!rat !ena$e n t drejtn !ena$e 1thinase mund t k$asifikohen n, veprat pena(e kundr personit 5vrasja- (ndimi trupor- 0yerja etj,9 veprat pena(e kundr shtetit dhe 0es- veprat pena(e kundr pasuris dhe veprat pena(e kundr 0amij(es dhe mora(it seksua(, Ek2istonin kto dnimeI dnimi me vdekje- ro<rimi 5shndrrimi n sk((av9- kon0iskimi dhe dnime t tjera pasurore d<imi nga vendi- atimia, I dnuari me vdekje kishte n dis!o(icion t (j%ihte njren !rej < mn"rave t ek(ekutimitI t pinte he(min- (itarin ose therjen, )%I&IJ) ka qen dnim i hum#jes s nderit dhe i t drejtave q"tetare. - shqi!tonte %j"kata kom!etente !r de$ikte t cakuata. -k(istonte 1timija e !$ot dhe e &jesrishme. 6e atimin e p(ot !ersonit i mohohej e drejta e !jesmarrjes n *uvend, ?u$e dhe he$ie, i nda$ohej hr"ja n o#jektet !u#$ike dhe t ku$tit fetar e t n%jashme. 6e )timin e pjesrishme !rsonit t dnuar (akonisht i mohoheshin ato t drejta q i kishte keq!rdor. - Drejta !ena$e 1thinase, nuk e #nte da$$imin e qart ndrmjet e$ementeve o#jektive dhe su#jektive t ve!rs !ena$eL nuk e #nte individua$i(min dhe %radimin e !r%je%jsis. Joti i sht!is !r%ji%jej !r ve!rat q i kr"enin antart e fami$jes a!o sk$$evrit e tij. ?,/,8 $jyqsia dhe procedurat gjyqsore *an qen mjaft t (hvi$$uara.

*an ek(istuar %j"kata t ndr"shme me kom!etenca t caktuar rea$e dhe territoria$e dhe (akonisht kan qen ko$e%jia$e. -k(sitonte shka$$(imi %j"qsor, q do t thot se !a$a e !aknaqur kishte t drejt ankese %j"kats m t $art deri n %j"katn su!reme e kjo ishte he(ieja, =j"katat ishin t #ukur t !avarura n%a or%anet administrative,!or me%jithat nuk #het nj ndarje e !$ot e %j"qssise n%a administrata. &rve He$ies ek(istoninedhe %j"kata t u$ta dhe t s!ecia$i(uara !r t %j"kuar shtje t caktuara si, gjyqi i e0etve- gjyqi i njem<dhjetve dhe gjyqi i dy2etve, "rocedura gjyqsore nuk ka qen e diferencuar n !rocedurn civi$e dhe at !ena$e, !or njihte njfar ndarje n !rocdur !rivate dhe !u#$ike. &rocedura ka qen mja0t demokratike dhe e tipit aku2ator- kshtu q gjyqi procedurn e 0i((onte vetm n <a2 t padis, ")!I'# !IKE mund ta n%riste !ara %j"qit vetm ai !erson q kishte interes t drejt!rdrejt juridik n%a shtja kontestuese. 6e t !aditsi krkonte dmsh!r#$imin(kom!ensimin e dmit t shkaktuar etj.) (n t vrtt ishte !adi !rivate B H- I-J1 kur %j"konte n #a( t ksaj !adie !r#hej n%a +;1 antarve) ")!I'# $R)FE ka qen !adi !u#$ike e n%jashme me actiones !o!u$ares n t drejts romake., kurse !rocedura %rafe ishte !rocedur !u#$ike. Kt padi mund ta ngriste 4do qytetar i athins dhe kur nuk kishte interes t drejtprdrejt juridik, 6e t krkohej dnimi i dorasit e jo dmsh!r#$imi. (se si (hvi$$ohej !rocedura %j"qsore faqe ED). &rve %j"katave ko$e%jia$e n 1thin hasim edhe or%ane individua$e q krahas !unve administrative kr"enin edhe funksione %j"qs!re. / ti$$ kan qen gjyqi i )rkond Ea2i(eutgjyqi i po(emarhut 5kompetent pr gjykimin e metikve dhe sk((evrve9- gjyqi i arkond eponimit- kompetent pr konteste 0ami(jare dhe martesore etj, ?,6 S")R%) D" fiset dore q n shek. I8>7III !.e. s re kishin krijuar nj federat t fuqishme !ushtuan &e$e!one(in dhe at" n fushn e akonis nnshtruan !o!u$$sin atutoktone akeje dhe theme$uan q"tetin e S&1'/MS. S!arta kr"esisht ka qen shtet (u0tarak dhe agrar "opu((sin e (ir e pr<nin spartant e (ir dhe perikt, &eriket ishin !o!u$$si me ori%jin n%a (ejtart dhe tre%tart e !o!u$$is s nnshtruar autoktone. 6 von n kt kate%ori h"jn edh t huajt q jetonin n S!art. ' popu((sin jo t (ir <nin pjes HE +%#%, *ta ishin !o!u$$sia e nnshtruar autoktone e shndrruar n sk((evr t pr<ashkt t shtetit- n sk((evr agrar, &r do 1; vjet or%ani(ohej aksion !r vrasjen e sk$$evrve (reduktimin e enumrit t t"re) q quhej KRI"%I), E !rejta spartane n krahasim m t drejtn athinase ka qen m e !a(hvi$$uar. ?urim kr"esor i s djrets ka qen e drejta 2akonore, ' <urimet historike prmndien (igjet e ikurguttheme(uesit (egjendar t shtetit spartan, 2%a e drejta sendore institucioni m i rindishm ka qen !ronsia m#i tokn. &ronsia ko$ektive qndroi deri n fundin e ek(istencs s ktij shteti. &rej sheku$$it t I7 !.e.s. fi$$on t

(hvi$$ohet edhe &ronsia !rivate. Si !asoj e ekonomis s !a(hvi$$uar a%rare dhe qarku$$imit jo t mjaftueshm ma$$>!ara edhe institucionet e t drejts s det"rimeve nuk kan qen mjaft t (hvi$$uara. Re(iktet k(ano10isnore jan ruajtur edhe n t derjtn martesore dhe fami$jare. E drejta pena(e ishte mja0t e a2hvi((uar, 2uk #hej da$$imi i qart i de$iktit !ena$ dhe atij civi$. 2drkaq ve!rat !ena$e ndaheshin n vepra pena(e pu<(ike dhe vepra pena(e private- kshtu vrasja konsiderohej shtje !rivate. Si!as !ik!amjeve s!artane vjedhja m te!r konsiderhohej si %jest i !ahijshm sesa de$ikt, andaj nuk !arashihen denime t rre!ta. "rocedura gjyqsore ka qen e thjesht dhe e pa2hvi((uar, 2uk da$$ohej !rocedura civi$e !rej asaj !ena$e. Sistemi i dnimeve ka qen i n%jashm me at t !o$iseve t tjera %reke. -k(istonte dnimi, me vdekje- me gjo<- d<imi nga vendi- por nuk njiheshin dnimet 0i2ike 5gjymtimet trupore dhe rrahjet9 e as dnimet me heqje t (iris, ?,6,= Rregu((imi shtetror &r n%a forma e !ushtetit shtetror S!arta ka qen !rej fi$$imit e deri n m#raim repu<(ik aristokrate sk((avopronare, Ar%anet kr"esore t !ushtetit shtetror ishin, kuvendi popu((or- dy m<retrit- geru2ia dhe pes e0ort, Kuvendi popu((or ka qen or%ani m i $art $i%jvns. 2 t vendosej !r $uftn dhe !aqen, (%jedheshin antart e %eru(is dhe efort di dhe miratoheshin vendimet m t rndsishme !r shtetin. !y m<retrit me !rejardhje n%a + fiset dore q them$uan s!artn kishin funksione ushtarake, %j"qsore dhe fetare se!se njhersh kan qen edhe k$erik su!rem. *ta i kufi(onin njri>tjetrit !ushtetin., nuk ishin m#retr monark se!se vetm forma$isht ishin t trash%ueshm. 2%a k" as!ekt s!arta ka qen re!u#$ik e jo monarki. $eru2ia ka qen oran o!eartivo > administrativ q !r##hej !rej +; %erontve dhe + m#retrve. =erontt duhej t ishim m t vjet se D; vje. *ta i (%jidhte kuvendi !r tr jetn !or kur merret !aras"sh mosha e t"re mandati i t"re ishte shum i shkurt. (!roceduren !er (%jedhjen e %eronteve faqe 1;;) 6e vone %eru(ia fiton te drejten e vtos ne vendimet e kuvendit dhe kishte edhe funksionte %j"qsore. =j"konte ne instance t !ar kur %j"konte !r vrasje dhe !r ve!rat !ena$e !o$itike, kurse n instanc t fundit %j"konte vetm n #a( t ankess. =eru(ia !r !unn e vet nuk i !r%ji%jej asnj or%ani. Institucioni i "es e0orve u theme$ua m von dhe u # or%ani m i rndsishm shtetror n S!art. *ta i (%jidhte kuvendi !o!u$$or !r nj vit. J%jidheshin n%a s!artant m t !asu dhe m autoritativ. *ishin t drejt t krkonin m#$edhjet e kuvendit !o!u$$or dhe t %eru(is, vendosnin !r !o$itikn e jashmte dhe t #rendhsme, kishin t drejt t4i ndrronin n%a froni edhe m#retrit dhe ta kontro$$oninin !unn e t %jith n!unsve shtetror. *to funksione i kr"enin ko$e%jia$isht dhe individua$isht. &er!os Shteteve te !ermendura Shteti me i fuqishem i kesaj !eriudhe ka qene shteti i 'omes.

KREU III SH%E%I !HE E !REJ%) 'E "ERIU!HE' FEU!) IS%E =, K+H) E 3$J)%JES !HE "ERIU!H) E FEU!) I3&I%
9euda$i(mi sht formacion ekonomiko>shoqror m i ri dhe m !ro%resiv sesa formacioni sk$$avo!ronar.9ja$a feuda$i(m vjen n%a fja$a %jermane fief,q dmth !ron #ujqsore,se!se #a(n ekonomike e ka n mardhnjet !ronsore juridike t krijuara m#i !ronn #ujqsore. 9euda$i(mi n -vro! $indi n shek.7 dhe qndroj deri n fund t shek.87III dhe ndahet n tri !eriudha, n feuda$i(min e hershm,t (hvi$$uar dhe t vonshm. > 9euda$i(mi i hershm fi$$on n%a %j"sma e d"t e shek.7 (si n%jarje e fi$$imit t feuda$i(mit mirret !ushtimi i 'oms dhe shkatrrimi i saj n%a #ar#art n vitin 5HD), dhe qndron deri n fund t shek. 8. > 9euda$i(mi i (hvi$$uar fi$$on n%a shek.8 dhe qndron deri n fund t shek. 87. > 9euda$i(mi i vonshm fi$on n%a fundi i shek. 87 dhe !rfundon n fund t shek. 87III.*jo fa( e feuda$i(mit ka d" nnfa(a, !rej %j"sms s d"t t shek. 87 deri n %j"smn e shek. 87II(deri n fi$$imin e revo$ucionit an%$e(), dhe nnfa(a e d"t !rej ktij revo$ucioni deri n fund t shek. 87III. 9euda$i(mi i hershm te s$$avt !araqitet n fund t shek.7III dhe n fi$$im t shek.I8(me !rjashtim t *anarins>S$$ovenis s sotme),dhe (%jat deri n fund t shek.8II ,feuda$i(mi i (hvi$$uar fi$$on n%a fundi i shek. 8II e qndron deri n fund t shek. 87I,ndrsa feuda$i(mi i vonshm fi$$on n%a shek. 87II e deri n %j"smn e shek. 8I8. &eriudha e feuda$i(mit sht !eriudha e mesjetes,dhe si dat e!rfundimit t kohs s mesme dhe fi$$imit t kohs s re miret viti 15E+((#u$imi i 1merikes),kurse disa t tjer e mariin vitin 15:<,dmth fundin e #i(antit.

7, K)R)K%ERIS%IK)% E "ER$JI%HSH&E %E FEU!) I3&I%

2dr karakteristikat kr"esore t feuda$i(mit jan , 1.2 feuda$i(m #ujqsia sht de%a kr"esore e ekonomis. 2 ?i(ant,krahas #ujqsis ishin t (hvi$$uara edhe disa de% tjera t ekonomis si (ejtaria,3ehetaria dhe tre%tia. ?a(a kr"esore e ksaj ekonomie ishte !rona feuda$e m#i tokn> feudi. 9eudi !r#hej !rej d" !jesve, !jesa ur#aria$e(#enefika$e) dhe !jesa a$odia$e. +.=ajt %jith feuda$i(mit dominonte ekonomia nat"ra$e.Deri n %j"smn e sheku$$it 87II ekonomia nat"ra$e sht dominuese,kurse !rej ksaj kohe kemi nj !ara$e$i(m konkurent mes ekonomis nat"ra$e dhe ekonomis s tre%ut. <.9euda$i(mi sht sistem shoqror>ekonomik dhe !o$itik i !a#ara(ive socia$e dhe juridike.2 t njihet dhe sanksionohet !a#ara(ia forma$e juridike.-ks!$oatimi #hej jo n #a( t ve!rimit t $i%jeve t ekonomis s tre%ut,!or n #a( t a!$ikimit t dhuns shtetrore dhe !o$itike.

5.Shoqria fedua$e !r#hej !rej d" k$asave theme$ore, !rej feuda$ve dhe #ujkro#rve.9euda$t ishin k$asa sunduese dhe ata e kishin n dis!o(icion mono!o$in e !ushtetit shtetror.?renda k$ass feuda$e ek(istonin shtresa dhe kate%ori t ndr"shme sic jan fisnikt $aik dhe fisnikt kishtar. :.2 shoqrin feuda$e kisha ishte faktor shum i rndsishm shoqror dhe !o$itik.*jo ishte sht"$$a e d"t e rendit feuda$,menjher !as !ushtetit shtetror.*isha shtetit ia si%uronte m#shtetjen ideo$o%jike,kurse shteti kishs me an t a!aratit t !ushtetit ia mundsonte (#atimin e normave t saj. D.Si !asoj e eks!$oatimit t !amshirshm t k$ass s #ujkro#rve dhe shtresave tjera t varura dhe %j"sm t varura,n feuda$i(m ndodhn tra(ira dhe tronditje t mdha shoqrore.2 vende t ndr"shme t -vro!s (hvi$$oheshin $vo(je t ndr"shme heretike,t ci$at ishin $vi(je antifeuda$e. Si re(u$tat i kt"re $vi(jeve !araqiten kisha t reja si kisha !rotestante n =jermani dhe 9ranc,si dhe kisha an%$ikane n 1n%$i.N H.2 shoqrin sk$$avo!ronare qndruan !rkoh t %jat re$iktet e shoqris k$anofisnore, sic jan ek(istimi i komunave fshatare,ruajtja e disa or%aneve,(#atimi i institucioneve t s drejts (akonore etj. G.Sa i !rket fushs s artit,shkencs dhe fi$o(ofis,feuda$i(mi !araqet nj !eriudh t errt, nj sta%nim t dukshm t t"re. -dhe!se feuda$i(mi ishte sistem i !rivi$e%jeve dhe !adrejtsive shoqrore,!ra!se!ra! ishte m !ro%resiv sesa sistemi shoqror sk$$avo!ronar.

6, SH%E%I I FR)'K#@E
Shteti i 9rankve sht shtet ti!ik i feuda$i(mit t hershm,I takon %ru!it t .6#retrive ?ar#are0. *" shtet qndroj deri n fund t shek. I8. Shteti i 9rankve sa i !erket sundimit t tij ndahet n d" !eriudha t mdha , 1)$eriudha e ,ero*ing*e # -)$eriudha e .aroling*e. &eriudha e 6erovin%ve> ishte n%a theme$imi i shtetit t 9rankve deri n mesin e shek. 7III. Ishte fa(a !arafeuda$e.=jat ksaj !eriudhe shteti 9rank u co!tua disa her !r shkak t kundrthnjeve t #rendshme. &eriudha e *arto$in%ve> 2 kt !eriudh mardhnjet feuda$e morn formn e !rer.=jat ksaj fa(e shteti arriti ku$min e (hvi$$imit, sidomos %jat sundimit t *ar$it t 6adh.2 vitin GG;, *ar$i i 6adh u kuror(ua !erandor i &erandoris 'omake. 2%a ather u njoh n%a &erandorit -vro!iane edhe sovraniteti i Shtetit t 9rankve.

6,= &ardhniet 0euda(e dhe 0ormsimi i tyre juridik

Sundimtart e !eriudhs s merovin%ve fi$$uan ta shfr"t(onin institucionin e astrucionit,q ishte nj institucion i $asht n%a !eriudha e demokracis ushtarake.1struciont ishin shoqrues t sundimtarit,ndr"she quheshin edhe komes, ishin t !akt dhe %jendeshin vetm #renda !a$$atit m#retror. ?eneficiumi ishte e mir toksore e #anuar me !rodhues t drejt!rdrejt,t ci$n sundimtart(!ronart) ua je!nin njer(ve t $ir me kusht q kur t thirreshin,t viheshin t armatosur si ka$ors n shr#imin ushtarak.?eneficiarit #eneficiumi i je!ej ad personam#dhe nuk kishte t drejt q kt ta trejrsonte n asnj mn"r. 2 shek.7II #eneficium quhej toka e dhuruar.

7asa$iteti ishte mardhnie !ersona$e mes sundimtarit dhe njeriut t $ir,i ci$i me dek$arat so$emne $idhej !er sundimtarin dhe i !remtonte ktij se me #esnikri do ta shr#ente tr jetn,kurse sundimtari ka qen i det"ruar ta m#ronte vasa$in e vet. 6e fu(ionimin e mardhnieve rea$e t #eneficiumit dhe mardhnies !ersona$e t vasa$itetit,krijohet nocioni i feudit dhe mardhnies feuda$e. 2 kr"e t !iramids feuda$e qndronte sundimtari,kurse vasa$t e t"re !araqiteshin edhe si senior,!asiq edhe ata kishin vasa$t e vet. 1kti juridik me t ci$in #hej ndr"shimi i statusit juridik t fshatarit t $ir dhe i ci$sis juridike t !rons s tij quhej komendacio. - tr !o!u$$sia ndahej n #ujkro#r dhe feuda$.

6,7 Rregu((imi shtetror

Shteti i 9rankve ka qen monarki !atrimonia$e,ose #ashtinore. Ar%ani m i rndsishm i !ushtetit ishte monarku,!ushteti i t ci$it m#shtetej n mundium dhe banusin m#retror. 6undium ku!tojm det"rat dhe t drejtat e monarkve fren% q shtetasit e t"re ti m#rojn,ti !ajtojn dhe tu a (%jidhin konf$iktet. ?anusi m#retror sht e drejta e sundimtarve fren% q shtetasve t t"re tu urdhrojn a!o nda$ojn dika me krcnim t %jo#s a!o sh!a$$jes s t"re jasht m#rojtjes $i%jore. 9unksionet shtetrore monarku i kr"ente n!rmjet a!aratit administrativ t !a$$atit m#retror. 2dr funksionart e $art t !a$$atit m#retror da$$oheshin referendariusi#i ci$i i !r!i$onte aktet e monarkut, !astaj komest dhe kontt e pallatit mbretror#ndr t ci$t !o(itn m t rndsishme e fitonte majordomi#i ci$i ishte drejtues i o#orrit dhe m#ikq"rte shr#tort e !a$$atit. 2 as!ektin civi$o>juridik,monarku kishte t drejtn su!reme !ronsore m#i tr teritorin shtetror./eritori shtetror konsiderohej si #ashtin e tij,andaj kto monarki edhe i quajm !atrimonia$e ose #ashtinore. Ar%an tjeter i rndsishm i !ushtetit qndror ishte edhe kuvendi !o!u$$or.2 kuvend !jesmarrsit vinin t armatosur, kurse vendimet i merrnin me ak$amacion,duke vrrin%$$uar armt. *uvendin !o!u$$or frankt e m#anin n !ranver,n muajin mars, andaj edhe quhej )am!us 6artius, kurse m von e ndr"shoj terminin,m#ahej n maj dhe quhej )am!us 6aius.6#$edhjet e kuvendit !o!u$$or i kr"esonte m#reti ose !ersoni i autori(uar n%a ai. 2dr or%anet tjera t rndsishme t !ushtetit qndror kan qen edhe *uvendi I !a$$atit m#retror,kuvendi i ma%natve dhe kuvendi kishtar. *uvendi i !a$$$atit !r#hej kr"esisht !rej aristokracis s !a$$atit dhe !re$atve.*" kuvend mirrej me qshtje administrative,!o$itike dhe %j"qsore.Seancat e kuvendit i kr"esonte m#reti a!o majordomi. *uvendi i ma%natve fi$$oj t konstituohej si or%an ather kur kuvendi !o!u$$or fi$$oj ta hum#te rndsin.*" kuvend m#ahej n vjesht.2 t ana$i(oheshin re(u$tatet e $uftrave t (hvi$$uara dhe #heshin !$anifikimi dhe !r%aditja !r $uftrat e vitit t ardhshm. 2 !eriudhn e merovin%ve ro$ t rndsishm kishte edhe kuvendi kishtar,n t ci$in merte !jes ,!rve !re$atve dhe ma%natve,edhe m#reti.*" i fundit edhe i kr"esonte seancat e ktij t fundit.6a%natt nuk kishin t drejt vote,!or !rania e t"re %jithmon ka ndikuar n ci$sin e vendimeve q a!rovoheshin. / tri kto kuvende !araqesin fi$$et e kuvendit t ardhshm !rfaqsues shtresor q !araqitet n !eriudhn e feuda$i(mit k$asik.