Demir Çelik Ab Yönetmelik 1120

AVRUPA BRL
ENTEGRE KRLLK NLEME VE KONTROL (IPPC) DEMR VE ELK RETMNDE EN Y TEKNOLOJLER REFERANS DOKMANI
KASIM 2001
TERCME DEMR ELK RETCLER DERNE ANKARA UBAT 2007
NDEKLER AMA ....................................................................................................................................... 1 NSZ ...................................................................................................................................... 2 1- Bu dokmann stats ................................................................................................. 2 2- IPPC nin lgili Yasal Ykmllkleri ve BAT n Tanm ........................................ 2 3- Bu dokmann hedefi ................................................................................................... 3 4- Bilgi Kaynaklar ........................................................................................................... 3 5- Bu Dokmann Anlalma ve Kullanm ekli ............................................................ 3 ZET ......................................................................................................................................... 5 Ama ...................................................................................................................................... 5 Sunulan Bilgiler .................................................................................................................... 5 Dokmann Yaps ................................................................................................................ 5 Genel Bilgiler ........................................................................................................................ 6 Demir Ve elik retimi ....................................................................................................... 6 Sinter Tesisleri in BAT (blm 4).................................................................................... 6 Peletleme tesisleri iin BAT (blm 5) ............................................................................... 8 Kok frn tesisleri iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) (blm 6) .................................. 9 Yksek Frnlara Ait BAT (Blm 7) ............................................................................... 12 Bazik Oksijen elikhanesi Ve Dkm in BAT (Blm 8) ........................................ 13 Elektrikli elik retim Prosesi ve Dkmhanesi iin BAT (Blm 9) ........................ 15 Anlama Zemini.................................................................................................................. 16 1. GENEL BLG ........................................................................................................... 17 1.1 Avrupa ve Dnyada Genel elik retimi ............................................................ 17 1.2 AB de elik retiminin corafik dalm............................................................ 18 1.3 AB demir ve elik sanayinde yatrmlar ve iilik ............................................... 24 1.4 Ekonomik Durum ................................................................................................... 25 1.5 Demir ve elik sanayinin evreyle ilikisi ............................................................. 26 2. HAM MADDELERN DEPOLANMASI VE MANPLASYONU ............................... 30 3. ELKHANEYE GENEL BAKI ........................................................................... 31 3.1 elikhane proses yollar............................................................................................... 31 3.2 Entegre elik iletmeleri......................................................................................... 31 3.2.1 Proses genel bak .................................................................................................. 32 3.2.2 retim prosesleri arasndaki balantlar (Enerji, yar rnler/atklar, hava ve suya verilen kirlilikler ynyle) ......................................................................................... 34 4. SNTER TESSLER ................................................................................................. 38 4.1 Uygulanan prosesler ve teknikler ......................................................................... 38 4.1.1 Sinter prosesinin amac .......................................................................................... 38 4.1.2 Ham maddelerin harmanlanmas ve kartrlmas ............................................ 39 4.1.3 Sinter band ilemi .................................................................................................. 40 4.1.4 Scak sinter eleme ve soutma ............................................................................... 42 4.2 Mevcut tketim/emisyon seviyeleri....................................................................... 42 4.2.1 Ktle akna genel bak ve giri/k verileri ................................................... 42 4.2.2 Tek emisyon kayna ktle akna ait bilgiler ............................................... 46 4.3 BATn belirlenmesinde gz nne alnacak teknikler ............................................. 57 4.3.1 Prosese entegre edilmi teknikler.............................................................................. 57 4.3.2 Artm sonras teknikler............................................................................................. 58 4.3.1 Proses-entegreli teknikler .......................................................................................... 58 4.3.2. Hat Sonu Teknikleri .................................................................................................. 71 4.4 Sonular......................................................................................................................... 90
Demir ve elik retimi
ii
4.5 Ortaya kan teknikler ve gelecek gelimeler ............................................................ 92 4.5.1 PCDD/F uzaklatrlmas ........................................................................................... 92 5. PELETLEME TESiSLERi ................................................................................................ 93 5.1 Uygulanan Proses veTeknikler ................................................................................... 94 5.1.1 tme ve Kurutma/Suyunu atma .......................................................................... 95 5.1.2 Yeil top hazrlama..................................................................................................... 95 5.1.3 Sertletirme ................................................................................................................. 95 5.1.4 Eleme ve tasma ......................................................................................................... 97 5.2 Mevcut tketim/emisyon seviyeleri............................................................................. 97 5.2.1 Ak diyagram ve input/output data ....................................................................... 97 5.2 Mevcut tketim/emisyon seviyeleri........................................................................... 100 5.2.1 Ana ak diyagram ve girdi/kt bilgileri ............................................................. 100 5.2.2 Tekil emisyonlu ktle ak hakknda bilgi ............................................................ 102 5.3 Kullanlabilir en iyi tekniin (BAT) belirlenmesi iin deerlendirilecek teknikler ............................................................................................................................................ 103 5.4 Sonular....................................................................................................................... 109 5.5 Gelitirilen teknikler .................................................................................................. 111 5.5.1 Katlatrma hattnda proses btnleik NOx indirgenmesi ................................ 111 5.5.2 Souk balanm peletler/tulalar .......................................................................... 111 5.5.3 Dier olas teknikler ................................................................................................. 112 6. KOK FIRINI TESSLER.............................................................................................. 113 6.1 Uygulanan prosesler ve teknikler ............................................................................. 113 6.1.1 Kmr ileme ............................................................................................................ 114 6.1.2 Kok frn bataryas iletme ..................................................................................... 115 6.1.3 Kok frn gaznn (COG) toplanmas ve artm ................................................... 119 6.1.4 Kok frn su ak ..................................................................................................... 122 6.2 Tketim / emisyon seviyeleri ..................................................................................... 124 6.2.1 Ak miktarlarna bak ve girdi/kt verileri ....................................................... 124 6.2.2 Havaya verilen emisyon bilgileri ............................................................................. 118 6.2.3 Suya verilen emisyon bilgileri ................................................................................. 118 6.2.4 Enerji gereksinimi .................................................................................................... 120 6.2.5 Toprak kirlilii ......................................................................................................... 120 6.3 En kullanl tekniklerin (BAT) tespitlerinin gz nnde tutulmas ..................... 121 EP.1 Frn arj emisyonlarnn drlmesi ........................................................................... 132 6.4 Sonular....................................................................................................................... 151 6.5 Yeni ortaya kan teknikler ve gelecekteki gelimeler ............................................ 154 7. YKSEK FIRINLAR ...................................................................................................... 156 7.1 Uygulanan Prosesler .................................................................................................. 156 7.1.1 arj............................................................................................................................. 158 7.1.2 Scak Sobalar ............................................................................................................ 158 7.1.3 Yksek Frn ............................................................................................................. 159 7.1.4 ndirgeyici maddelerin dorudan enjeksiyonu...................................................... 160 7.1.5. Dkm ...................................................................................................................... 161 7.1.6 Curuf leme ............................................................................................................. 161 7.2 Mevcut emisyon ve tketim seviyeleri ...................................................................... 163 7.2.1 Ktle ak ve girdi/kt verileri ............................................................................. 163 7.2.2 Tekli emisyon ktle aklar ve enerji ihtiyac bilgileri ......................................... 167 7.3 BATn belirlenmesinde dikkate alnan teknikler .................................................. 174 7.4 Sonular....................................................................................................................... 192 7.5 Yeni ortaya kan teknikler ve gelecekteki gelimeler ...................................... 194
iii
8. BAZK OKSJEN ELK RETM VE DKM ............................................... 196 8.1. Uygulanan Prosesler ve Teknikler ........................................................................... 197 8.1.1 Scak Metalin Transferi ve Depolanmas ............................................................... 198 8.1.2 Scak Metal n lemleri ......................................................................................... 199 8.1.3 BOFda Oksidasyon ................................................................................................. 200 8.1.4 Sekonder Metalurji .................................................................................................. 204 8.1.5 Dkm ....................................................................................................................... 207 8.2 Mevcut Emisyon ve Tketim Seviyesi ...................................................................... 210 8.2.1 Ktle akm genel grn ve giri-k datalar................................................. 210 8.2.2 Ktle aknda emisyon ve enerji gereksinimi ile ilgili bilgiler ............................ 213 8.3 BAT hesaplamalarnda tekniklerin hesaba katlmas............................................. 224 8.4 Sonu ........................................................................................................................... 246 8.5 Yeni teknikler ve gelecee ynelik gelimeler .......................................................... 248 9. ELEKTRK ARK OCAI ELK RETM VE DKM ................................. 250 9.1 Uygulanan proses ve teknikler .................................................................................. 250 9.1.1 Hammadde tama ve depolama ............................................................................. 253 9.1.2 Hurda n stma ....................................................................................................... 254 9.1.3 arj Etme .................................................................................................................. 254 9.1.4 Ark Oca Ergitme ve Artma ................................................................................. 255 9.1.5 elik ve Cruf Dkm ........................................................................................... 255 9.1.6 kincil Metalrji ....................................................................................................... 255 9.1.7 Curuf tama ............................................................................................................. 256 9.1.8 Srekli Dkm .......................................................................................................... 256 9.2 Mevcut tketim ve emisyon deerleri ....................................................................... 257 9.2.1 Ak emas ve girdi/kt verileri ............................................................................ 257 9.2.2 Emisyon ak emas ile grlt emisyonlar ve enerji gereksinimleri ile ilgili bilgiler................................................................................................................................. 259 9.3 En uygun tekniin belirlenmesinde dikkate alnan uygulamalar (BAT) .............. 271 9.4 Sonular....................................................................................................................... 286 10. YEN / ALTERNATF DEMR YAPIM TEKNKLER ......................................... 290 10.1 Giri ........................................................................................................................... 290 10.2 Direk ndirgeme (Dr) ............................................................................................... 293 10.2.1 Genel ........................................................................................................................ 293 10.2.2 Elde edilebilir (mevcut) prosesler: ........................................................................ 293 10.2.3 DRI n evresel yn ............................................................................................. 295 10.3 Ergitme ndirgemesi (SR) ........................................................................................ 295 10.3.1 Genel ........................................................................................................................ 295 10.3.2 Corex: ...................................................................................................................... 296 10.3.3 Gelimekte Olan Prosesler..................................................................................... 298 HIsmelt ................................................................................................................................... 298 DIOS....................................................................................................................................... 299 AISI-DOE/CCF ...................................................................................................................... 299 ROMELT ............................................................................................................................... 300 10.4 Yksek frn prosesinin, direkt redksiyon ve ergitme-redksiyon prosesleriyle karlatrlmas ................................................................................................................ 300 11. SONULAR VE TAVSYELER .................................................................................. 305 TERMLER .......................................................................................................................... 307
iv
AMA Bu BREF, ark oca elik iletmelerinde elik retimi ile birlikte entegre demir elik retimi iletmelerindeki prosesleri kapsar. Tanmlarla karlanan ana operasyonlar aadaki ekildedir: Dkme ham maddelerin yklenmesi, tahliyesi ve maniplasyonu, Ham maddelerin harmanlamas ve kartrlmas, Kok retimi, Demir cevherinin sinterlenmesi ve peletlenmesi, Cruf ilemi dahil yksek frn yolu ile mayi demir retimi, Potada kkrt giderme, pota metalrjisi ve cruf ilemi dahil bazik oksijen prosesi kullanlarak retimi ve artlmas, Pota metalrjisi ve cruf ilemi dahil ark oca ile elik retimi, Srekli dkm Haddeleme, yzey temizleme, kaplama gibi alt prosesler ile ilgili tm dier elik prosesleri ile birlikte tav ve s ilem frnlar, kuvvet santrallar, oksijen tesisleri dahil deildir ve bu konular ayr bir BREF ile ilenecektir. Birincil demir elik retimi prosesiyle dorudan ilgisi olmayan, ancak evreye etkisi olan aadaki prosesler bu dokman kapsamnda yer almamaktadr. Hammadde stoklanmas ve maniplasyonu srasnda yaylan toz emisyonu, sal gvenlii ve tehlike riski Emisyonlarn izlenmesi Bu belgede, bu grler sadece zet olarak ilenmitir, detaylar farkl bir dokmanda yer alr.
NSZ 1- Bu dokmann stats Aksi durum belirtilmedike, bu belgedeki DREKTF iin referanslar entegre kirlilik nleme ve kontrol hususundaki 96/61/EC sayl direktifi kasteder. Bu belge onlar iindeki en iyi mevcut teknikler (BAT), ortak denetleme ve gelimelerle ilgili AB ye Devletleri ve sanayileri arasndaki bir bilgi deiiminin sonucunu sunarak bir serinin devamn oluturur. Direktifin 16 (2) Maddesine uygun Avrupa Komisyonu tarafndan yaynlanmtr ve bu nedenle en iyi mevcut teknikler belirlenirken Direktifin ek 4 ne uygun olarak hesaba katlmaldr. 2- IPPC nin lgili Yasal Ykmllkleri ve BAT n Tanm Bu belgenin taslann hazrlanmasnda okuyucunun yasal metni anlamasna yardmc olmak amacyla, en iyi mevcut teknikler teriminin tanm dhil IPPC Direktifinin en alakal koullarn bazlar bu nsz de izah edilmektedir. Bu tanm kanlmaz surette eksiktir ve sadece bilgi iin verilmitir. Yasal deere sahip deildir Direktifin gerek koullar herhangi bir ekilde deitirilmez yda nyargsz olamaz. Direktifin amac, bir btn olarak evrenin korunmasnn yksek bir seviyesini hedef alarak Ek 1 de listelenmi olan aktivitelerden doan kirliliin entegre eklinde nleme ve kontrol baarlmaldr. Direktifin yasal temeli evresel korumayla ile ilgilidir. Topluluk, srdrlebilir kalknma esasna dayal gelimeyi, kendine esas almaldr. Direktif, deiik kategorideki endstriyel tesislerdeki kirlilii btnyle grmeyi ve bunlar iin gerekli nlemleri almay ngrr. Bu entegre yaklamn amac evre kirliliini btn boyutuyla grp, nlemleri almak iindir. Bu yaklamn merkezi, evresel performanslarn slah etmelerini salayarak mevcut en iyi tekniklerin uygulamasyla kirlilie kar iletmecilerin tm uygun nleyici tedbirleri almasn gerektiren Madde 3te verilen genel prensiptir. Mevcut en iyi teknikler terimi, bir btn olarak evredeki emisyonlar ve etkiyi azaltmak (pratik olmayan yerde) ve nlemek iin dizayn edilen emisyon limit deerlerine ait esas prensip olarak salayan zel tekniklerin pratik uygunluunu gsteren iletim metotlar ve aktivitelerin gelitirilmesinde en etkili ve ileri safha olarak Direktifin Madde 2 (11) de belirtilir. Madde 2 (11) aadaki ekilde bu tanm aklamay srdrr: teknikler hem kullanlan teknolojiyi hem de tesisin dizayn edilmesi, bakm, iletilmesi ve durdurulmas operasyonlarn ierir; uygun teknikler, operatr iin makul ekilde kullanlabilen tekniklerdir. Bu tekniklerin maliyet, teknoloji ve dier avantajlar dnlerek kurulup kurulmamasna karar verilir. en iyi bir btn olarak evrenin genel yksek bir koruma seviyesini baarmada ok etkili demektir.
Ayrca Direktif Ek IVde, nceden alnan tedbir ve nlemin muhtemel maliyetleri ve krlarn karlayarak Mevcut en iyi teknikleri belirlerken genel olarak veya zel
durumlarda hesaba katlacak olan karlklarn bir listesini ihtiva eder. Bu karlklar Madde 16 (2) uygun olarak Komisyon tarafndan yaynlanan bilgiyi ierir. zin koullar belirlenirken Madde 3te belirtilen genel prensiplerin dikkate alnmas gereklidir. Bu koullar emisyon limit deerleri, teknik nlemler veya edeer parametrelerdir. Madde 9(4) deki Direktiflere gre, bu emisyon limit deerleri, eit parametreler ve teknik tedbirler, evresel kalite standartlarna uygunluunu yarglamakszn, herhangi bir teknik veya zel teknolojinin kullanmn tavsiye etmeksizin en iyi mevcut tekniklere istinaden olmaldr ancak corafik yerleimi ve yerel evresel koullarn ilgilendiren tesisin teknik karakterleri hesaba katlmaldr. Tm koullarda, iznin koullar uzun mesafe veya snr tesi kirliliin minimizasyonundaki koullar kapsamal ve bir btn olarak evre iin yksek bir koruma seviyesi temin etmelidir. ye Devletler, Direktifin Madde 11 ne gre kabiliyetli yetkililerin izlemesini veya en iyi mevcut tekniklerde gelimelerin bildirilmesini temin etmek iin ykmldr. 3- Bu dokmann hedefi Direktifin Madde 16 (2)s ye devletler arasnda bilgi ann kurulmasn, izleme alt yapsnn gelitirilerek en iyi teknolojilerin uygulanmasn salayarak gelimeyi ngrmektedir. Bu organizasyonun ise bir komisyon tarafndan yerine getirilmesi istenir. En iyi mevcut teknikler hakknda topluluk seviyesinde bilginin geliimi ve deiimini topluluktaki teknolojik dengesizliklerini gidermeye yardmc olacan, limit deerlerinin ve toplulukta kullanlan tekniklerin yaygn ekilde dnyaya dalmn ilerletecek olan ve Direktifin etkili slahnda ye Devletlere yardmc olacan belirten Direktifin 25. beyanatnda bilgi deiimin amac verilmektedir. Madde 16(2) altnda almaya yardm etmek iin bir bilgi deitirme forumu (IEF) nu tesis eden Komisyon (evre DG) ve teknik alma gruplarnn bir ka IEF nun emsiyesi altnda tesis edilmitir. Hem IEF hem de teknik alma gruplar Madde 16(2) de gerekli olduu zere ye Devletler ve sanayisinden temsilcilerden oluur. Bu dokmann amac, izin koullarn belirlemek, izin yetkisine ait referans bilgisini salamak amacyla Madde 16(2) ile belirlenen bilgi deiimini kusursuzca yanstmaktr. En iyi mevcut tekniklerle ilgili bilgi salanrken, bu belgeler deerli aralar olarak evresel performansn gelimesini etkiler. 4- Bilgi Kaynaklar Bu belge komisyon hizmetleri tarafndan tasdik edilerek, almasnda komisyona yardm etmek iin kurulan uzman gruplar kapsayarak kaynaklarn biroundan toplanan bir zet bilgiyi sunar. Tm destekler memnuniyet vericidir. 5- Bu Dokmann Anlalma ve Kullanm ekli Bu dokmanda salanan bilgiler zel durumlarda BAT n belirlenmesi iin bir girdi olarak kullanlacan gstermektedir. BAT belirlenirken ve BAT-bazl izin koullar ayarlanrken, daima bir btn olarak evre iin yksek bir koruma seviyesinin baarlmas genel hedef olarak dikkate alnmaldr. Bu blmn geri kalan belgenin her bir blmnde salanan bilginin eklini izah eder.
Blm 1,2 ve 3 sanayi sektrndeki genel bilgileri salar ve Blm 49 sektr iinde kullanlan sanayiye ait prosesler hususunda bilgi verir. Mevcut emisyon ve tketim seviyeleri yazm zamannda mevcut tesislerdeki durumu yanstarak Blm 4-9 un ikinci blmnde sunulmaktadr. Blm 49 un nc blm BAT ve BAT-bazl izin koullarn belirleyerek ok ilgili olmasn dikkate alan emisyon azatlm ve dier teknikleri daha detayl olarak izah etmektedir. Bu bilgi, teknik ile birletirilen teknik, baz fikir deerleri ve evresel etkileri kullanarak baarlabilir kayda deer tketim ve emisyon seviyelerini ierir, ve tekniin IPPC gereken tesislerin alanna uygulanabilir olan uzant rnein yeni, mevcut, geni ve ufak tesislere izin verir. Genel olarak atl olarak grlen teknikler dahil deildir. Blm 49 un her birindeki sonu blm genel anlamda BAT ile uygun olabileceini dikkate alan teknikleri ve emisyonlar ve tketim seviyelerini sunar. Bylece bu ama Madde 9(8) altnda genel balayc kurallarn tesisi iin ve BAT-bazl izin koullarnn belirlenmesinde yardmc olmak amacyla uygun bir referans olarak dikkate alnabilir. Ancak, bu belgenin emisyon limit deerlerini arz etmediini ehemmiyetle ifade etmelidir. Uygun izin koullarnn belirlenmesi, ilgili tesisin teknik karakteristikleri, corafik yerleimi ve yerel evresel koullar gibi zel faktrlerin hesaba katlmasyla alakal olacaktr. Mevcut tesisleri yenilemenin ekonomik ve teknik yeterlilii de hesaba katlmaldr. Bir btn olarak yksek bir koruma seviyesini temin etmenin tek amac, lokal olarak evresel yaptrmlar gz nnde bulundurmak gerekir. Bu dzenlemelerin bir kan beyan etme teebbsnde bulunulmasna ramen, btn teknikleri bu dokmanda tantmak mmkn deildir. Dolaysyla, Blm 49 un her birinde En iyi Mevcut Teknikler zerindeki sonu blmnde sunulan teknikler ve seviyeler tm tesisler iin gerekli olarak uygun olmayacaktr. Dier taraftan, uzun mesafe ve snr tesi kirliliin minimizasyonu dahil evre korumasnn yksek bir seviyesini temin etmek iin ykmllk izin koullarnn sadece yerel koullara uyarlamayla mmkn deildir. Bu nedenle, bu dokmanda yer alan bilgilerin izin veren yetkililerce dikkate alnmas gerekmektedir. En iyi mevcut teknikler zamanla deitirileceinden, bu dokman uygun ekilde tekrar incelenecek ve gncelletirilecektir. Tm yorumlar ve neriler aadaki adresteki Prospective Technological Studies Kuruluundaki European IPPC Brosuna yaplmaldr: Edifico Expo-WTC, Inca Garcilaso s/n, E-41092 Seville-Spain Telefon: +34 95 4488 284 Faks: +34 95 4488 426 e-mail eipp@jrc.es Internet: http://eippcb.jrc.es
ZET Konsey Direktifi 96/61/EC nin Madde 16(2) e gre icra edilen Demir ve elik Sanayisinde mevcut en iyi teknikler hususunda ki bu Referans Belgesi bir bilgi deiimini yanstr. Belgelerin objelerini ve kullanmn aklayan, Belgelere balang olarak baklmaldr. Ama Entegre elik iletmeleri (srekli ve ingot dkm dahil sinter tesisleri, peletleme tesisleri, kok frn tesisleri, yksek frnlar ve bazik oksijen frnlar) ve elektrik ark frnlarnda demir ve elik yapmn da ki evresel grleri kapsar. Dkm iin ferro metal prosesleme ak bu Belgenin kapsamnda deildir. Sunulan Bilgiler Demir ve elik yapmnn en nemli evresel dzenlemeleri, havaya ve kat atklara/yan rnlere emisyonlara balantldr. Kok tesisleri, yksek frnlar ve bazik oksijen frnlarndan atk su emisyonlar bu sektrdeki su iin en uygun emisyonlardr. Bu nedenle, bu grler zerinde mevcut iyi bilgilerin var olmas artc deildir fakat sadece onlar minimize etmek iin grlt/titreim emisyonlar ve ilgili lmler hakknda snrl bilgiler mevcuttur. Toprak kirlenmesi, salk ve gvenlik iin ve doal kaynak tketimi iin de aynen geerlidir. Ayrca, sunulan veriler iin bir esas olarak kullanlan numune alma metotlar, analiz metotlar, zaman aralklar, tketim metotlar ve referans koullar hususunda ok az bilgi mevcuttur. Dokmann Yaps Bu BREF in tm yaps ana blmle karakterize edilir: Sektrdeki genel bilgiler Entegre demir ve elik iletmelerindeki bilgiler Elektrik ark frn elik yapmndaki bilgiler Genel bilgiler, Avrupa Birliinde sektrn evresel neminin kabaca deerlendirmesi ile birlikte corafik dalm, ekonomik ve istihdam grleri gibi demir ve elik hususunda ki istatiski verileri ierir. Entegre elik iletmelerinin karmakl yznden, aada verildii gibi ana retim kademeleri iin tam bir bilgi seti salamadan nce genel bir bilgi verilir. (Blm 3) : Sinter tesisi (blm 4) Peletleme tesisi (blm 5) Kok frn tesisi (blm 6) Yksek frnlar (blm 7) Dkm dhil bazik oksijen elikhanesi (blm 8) Tam bir bilgi seti, IPPC BAT (Mevcut En yi Teknikler) referans belgelerine ait Genel Taslaa gre retim safhalar iin bilgilerin tmn kasteder. Byle bir tesis gvenlii bilgisinin toplanmas uygulamada belgenin kullanmasna yardmc olur. Elektrik ark frn elikhanesi entegre elik iletmelerinden tamamen farkldr ve bu nedenle ayr bir blmde (blm 9) sunulmaktadr. Sonu olarak, tmn grmek iin bilgi, yeni/alternatif demir yapm tekniklerinde (blm 10) sunulmaktadr.
Blm 11 sonular ve tavsiyeleri ierir. Genel Bilgiler Demir ve elik yaygn olarak kullanlan nemli mamullerdir. Avrupa Birliinde ham elik retimi 1999 da 155,3 milyon tonda kalm olup, dnya retiminin yaklak %20 ne eittir. Avrupa Birliinde ham eliin yaklak te ikisi 40 tesiste yksek frnlar vastasyla retilir ve te biri 246 ark ocanda retilir. 1995te, inaat, otomobil imalat, mekanik mhendislik vs gibi sanayilere bal olan byk sayda alanla birlikte yaklak 330.000 insan, demir ve elik sanayinde altrlmtr.
Demir Ve elik retimi Demir ve elik sanayi youn olarak enerji ve ar derecede hammadde kullanan bir sanayidir. Madde giriinin yarsndan daha fazlas atk gazlar ve kat atklar/yar mamuller eklinde kar. Bunlar havaya verilen en nemli emisyonlardr. Sinter tesisinde kirleticilerin birou tm emisyonlar birletirir. Byk abalar emisyonlar azaltm olmasna ramen Avrupa Birliinde havaya verilen toplam emisyonlar iin sektrn katks zellikle baz ar metaller ve PCDD / F e ait kirliliin bir miktar olarak dikkate alnabilir. Gemite kat atklar / yan mamullerin geri kullanm ve kazanm oran dramatik olarak artmtr fakat kayda deer miktar hala arazilere braklmaktadr. Entegre elik tesislerinde ana retim tesisleri hususunda ve ark oca iin bilgiler hem evresel sorunlar hem de ilave bilgilerin uygun bir ekilde anlalmasn baarmak amacyla uygulanan proseslerin ve tekniklerin ksa bir izahat ile balar. Hava, su ve kat maddelerin ve ayn zamanda enerji ve grltye gre planlanm giri ve k ktle aklarn emisyon ve tketim verileri detayl olarak karakterize edilir (sinter tesisleri iin: tablo 4,1; peletleme tesisleri iin: tablo 5.1; kok tesisleri iin: tablo 6.2 ve 6.3; yksek frnlar iin: tablo 7.1; bazik oksijen elikhanesi ve dkm iin tablo: 8.2;. Bu verilerin tm mevcut tesislerden alnr ve BATn belirlenmesini dikkate almak iin izah edilen tekliflerin deerlendirilmesi amacyla ok gereklidir. Bu tekniklerin izah belli bir yapy izler (tekniklerin izah, baarlan ana seviyeler, uygulanabilirlik, dier (cross-media) etkileri, referans tesisleri, iletmeye ait veriler, zorunluluklar, maliyetler ve son olarak BATn ne kadar kayda deer olduu sonucu kar. Bu sonular TWGde uzman yargsna dayandrlr. Sinter Tesisleri in BAT (blm 4) Sinter, demir ihtiva eden malzemelerin birletirilerek, yksek frnlara arj edilebilir hale gelmesini salayan ve yksek frnn nemli bir girdi malzemesidir. En nemli evresel etkileri atk gaz emisyonlaryla evreye yaylan; toz, ar metaller, SO2, HCI, HF, PAHs, PCB ve PCDD/F gibi kirleticilerdir. BATn amac bu kirleticilerin havaya verilmesini nlemek zere yeni tekniklerin gelitirilmesidir. Sinter fabrikalarnda en kritik kirleticiler toz ve PCDD/F olduu iin teknikler, bunlar gidermeye ynelik oluturulur. Sinter tesisleri iin aadaki teknikler veya teknikler kombinasyonu BAT olarak dikkate alnr. 1- Aadaki uygulama ile atk gaz tozsuzlatrlmas:
leri elektrostatik keltme (ESP) (hareket eden elektrot ESP, ESP pulse sistemi, ESPnin yksek voltaj operasyonu) veya - Elektrostatik keltme + torbal filtresi veya - n tozsuzlatrma (rnein ESP veya siklonlar) + yksek basnl slak toz tutma sistemleri. Bu teknikler kullanlarak toz emisyon konsantrasyonlar 50 mg/Nm3 n altna indirilir. Torbal filtrenin uygulanmasyla, 10-20mg/Nm3 konsantrasyonlarna eriilir. 2- Aadakiler tatbik edilerek, sinter kalitesini ve verimi nemli ekilde etkilenmez ise, atk gaz sirkle edilir: - sinter bandnn tam yzeyinden itibaren atk gazn bir parasnn sirklasyonu veya - Bir blgeden kan atk gazn sirklasyonu 3- Aadakiler vastasyla PCDD/F emisyonlar minimize edilir; - Atk gaz sirklasyonunun uygulanmas; - Sinter deirmeninden kan atk gazn ilenmesi; - nce slak tip toz tutma sisteminin kullanm, deerler<0,4 ng I-TEQ/Nm3 baarlmtr. - Torbal filtrelere ilave linyit kok tozu ieren filtre ilavesiyle PCDD/F emisyonlarnda %98 oranlarnda azalma olur, 0.1-0.5 ng I-TEQ/Nm3 konsantrasyonu elde edilir. (Bu oran, 6 saatlik bir zaman diliminde, srekli iletme koullarnda alnan numuneye aittir). 4- Ar metallerin minimizasyonu, - suyla-zlebilir ar metal klorrlerini zellikle % 90 n zerinde bir verimlilik ile kurun klorrleri gidermek iin pulverize slak tip toz tutma sistemlerinin kullanm; - Suya geen tozlarn ktrme yaplarak sudan ayrlmasn saladktan sonra szdrmazl salanm gvenli depolama alannda depolamak. amur susuzlatrlarak depolanrsa, kaplad hacim azalacaktr. 5- Kat atn minimizasyonu - Entegre tesislerden kan demir ve karbon ieren yan rnlerin geri kazanm, zellikle ya ierii % 0,1in altnda olanlar dikkate alnr. - Kat atklar iin aadaki sralamaya uygun BATler dikkate alnr. - Atk kn minimize etmek - Sinter prosesine geri kazanm - Dahili kullanm esastr, kullanmn mmkn olmad durumlarda harici kullanm hedeflenmelidir. - Yeniden kullanm mmkn deilse atklarn minimize edilmesi ilkesiyle paralel atk retimi azaltlarak depolanan atk miktar azaltlabilir. 6- Sinter beslemesinin hidro-karbon ieriinin azaltlmas ve yakt olarak antrasit kmrnden kanma. - Geri kazanlan yar mamuller-atklarn ya ieriklerinin %0,1in altnda olmas gerekir. 7- Hassas snn geri kazanm: - Hassas s, sinter soutucu atk gazndan geri kazanlabilir yada baz durumlarda sinter zgara atk gaznn geri kazanlmas daha fizbldr. Atk
gaz geri kazanm uygulamas hassas s geri kazanmnn bir ekli olarak dikkate alnabilir. 8- SO2 emisyonlarnn minimizasyonu, rnein: - Kkrt giriini azaltma (dk kkrt ierii ile kok tozunun kullanm ve kok tozu tketiminin minimizasyonu, dk kkrt ierikli demir cevherinin kullanm); bu nlemlerle emisyon konsantrasyonlar <500 mg SO2/Nm3 baarlabilir. - Atk gaza uygulanan slak tip kkrt giderimi teknii ile, SO2 emisyonlar % 98 verimle giderilir ve SO2 emisyon konsantrasyonlar < 100 mg SO2/Nm3 lk azaltma baarlabilir. Yksek maliyeti nedeniyle atk gaz kkrt giderme tesisleri, evresel kalite standartlarnn karlanamad durumlarda gerekli olabilir. 9- NOx emisyonlarnn minimizasyonu, rnein: - Atk gaz sirklasyonu, - Atk gaz azot giderme - Rejenere edilebilen aktif karbon prosesi - Seici katalitik azaltma - Atk gaz azot giderme yksek maliyeti deer nedeniyle evresel kalite standartlarnn karlanmad koullarda uygulanr. 10- Atksu dearjlar ( soutma suyu deildir ) Atksu, slak tip atk gaz temizleme sistemi kullanm sonucu gazn suyla ykanmas sonucu ortaya kar. kan su ar metallerin ktrlmesi, ntralizasyonu ve kum filtresinden geirilerek filtre edilmesi sonucunda temizlenir. Bu ilemler sonucu TOC konsantrasyonu 20 mg/ltnin altna, ar metal konsantrasyonlar (Cd, Cr, Cu, Hg, Ni, Pb, Zn) ise 0,1 mg/ltnin altna indirilir. Sisteme beslenen suyun, tuz ierii dikkate alnmaldr. Soutma sular geri kazanlabilir. lke olarak 1 ile 10uncu maddelerde bahsedilen teknikler hem yeni hem de mevcut tesislere uygulanabilir. Peletleme tesisleri iin BAT (blm 5) Peletleme demir ihtiva eden malzemeleri topaklatrmak iin kullanlan dier bir prosestir. Sinter, pratik olarak daima eitli sebepler iin elik tesislerinde retilirken peletler, maden ocaklarnda veya sevk limanlarnda retilir. Bu nedenle Avrupa birliinde entegre bir demir elik fabrikasnn paras olarak sadece bir peletleme tesisi mevcuttur. Drt tane bamsz tesis bulunmaktadr. Ayn zamanda bu tesisler iin havaya verilen emisyonlar evresel dzenlemelere tabdir. Sonu olarak, BATnin uygulanmas kararnda, havaya verilen emisyon sonular etkili olur. Peletleme tesisleri iin aadaki teknikler veya tekniklerin kombinasyonu BAT olarak dikkate alnr. 1. Aadakiler vastasyla atk gazda bulunan toz, SO2, HCI ve HFnin etkili ekilde giderilmesi salanr: - Islak tip gaz temizleme veya - Kuru tip deslfrizasyon ve uygun tozsuzlatrma sistemi (rnein, gaz absorblama veya edeeri sistemleri) - Bu birleiklerden artma verimi aadaki ekildedir:
- Toz : > % 95 verimle; < 10 mg toz/Nm3 lk konsantrasyona ulalr, - SO2 : > % 80 verimle; < 20 mg SO2/Nm3 lk konsantrasyona ulalr, - HF: > % 95 verimle; < 1 mg HF/Nm3 lk konsantrasyona ulalr, - HCI: > % 95 verimle; < 1 mg HCI/Nm3 lk konsantrasyona ulalr, 2. Gaz temizleyicilerden suya geen maddeler, ar metal ktrcs, ntralizasyon ve kum filtrasyonu ile sudan ayrlr, 3. NOx azaltm; Tesis dizayn, tm yakma blmlerinden (tme bandnda tatbik edilebilir ve kurutma ileminin olduu yerdeki katlatrma band) hassas s ve dk-NOx emisyonlarnn geri kazanm iin optimize edilmelidir. Bir tesiste, manyetik demir cevheri kullanan zgara tipi frnlarda emisyonlar < 150 g NOx/ton pelet retimi olarak gerekleir. Dier tesislerde (mevcut veya yeni olanlarda) tesisin yapsna uygun ykama zeltisi oluturulur. NOx emisyon seviyesi tesisten tesise deiebilir. 4. NOx emisyonlarnn uygun teknolojilerle minimizasyonu: Katalitik ndirgeme veya baka yntemle en az %80 lik bir NOx indirgeme verimi elde edilir. Yksek maliyeti nedeniyle atk gaz denitrifikasyonu, evresel kalite standartlarn tutturma zorunluluu olduu durumlarda kurulur. u ana kadar hibir pelet tesisinde denitrifikasyon tesisi kurulmamtr. 5. Kat atk/yan rnleri minimize etme BATler uygulanrken aadaki atk ynetimi stratejisi dikkate alnr. (nem sras yukardan aaya doru azalmaktadr) -Atk oluumunu minimize etme -Kat atklarn/yan rnlerin verimli kullanm( geri kazanm veya yeniden kullanm) -Kanlmaz atklar/yan rnlerin kontrol edilmesi 6. Hassas snn geri kazanm; Birok peletleme tesisinde enerjinin byk bir oran geri kazanlmaktadr. Enerji geri kazanm tesisine gre farkllk gsterir. Prensip olarak 16 arasnda listelenmi olan teknikler, hem yeni hem de mevcut pek ok tesise uygulanabilir. Kok frn tesisleri iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) (blm 6) Kok kmrne yksek frnlarda primer indirgeme etmeni olarak ihtiya duyulur. Koklatrma frnlarndan, havaya verilen emisyonlar ok nemlidir. Ancak bunlarn bir ka, kmr arj, kok itme ve kok sndrme gibi belli operasyonlardan itibaren kapaklar, frn kaplar ve seviyeleyici kaplar, kok fabrikalarndan ykselen borularda oluan sznt ve kaaklardr. Havaya verilen emisyonlar iin ana kaynak alttan ateleme sistemlerinden kan atk gazdr. Bu zel emisyon durumu yznden detayl bilgiler, uygun bir anlama sala mak amacyla derlenir. Netice olarak, BAT n belirlenmesini dikkate almak iin tekniklerin ou havaya verilen emisyonlarn minimizasyonunu temsil eder. Esas olarak gzken kok frnlarnn bakm ile birlikte przsz ve rahatszlk vermeyen iletim zerine nem verilmitir. Kok frn gaznn kkrdn giderme, sadece kok frn tesislerinde deil fakat ayn zamanda kok frn gaznn bir yakt olarak kullanld dier tesislerde SO2 emisyonlarn minimize etmek iin yksek ncelikli bir yntemdir. Atk sularn ortadan kaldrlmas kok
frn tesisleri iin dier byk bir dzenlemedir. Detayl bilgi, suya dearj edilen atk miktarn minimize etmek iin izah edilen tekniklerle birlikte aklanr. Sonular yukarda bahsedilen dzenlemeleri yanstr. Bu nedenle kok kuru sndrme BAT olarak genel olarak dikkate alnmaz fakat sadece belli artlar altnda dikkate alnr. Kok frn tesisleri iin aadaki teknikler veya tekniklerin kombinasyonu BAT olarak dikkate alnr. 1- Genel: - Kok frnlar, frn kaplar, at szdrmazlklar, kok fabrikasndan ykselen borular, arj holleri ve dier ekipmanlarn youn bakm (zellikle eitimli bakm personeli tarafndan icra edilen sistematik program); - Bakm sonras kaplar, at szdrmazlklar, arj holleri ve kapaklar ile kok fabrikasndan ykselen borularn temizlenmesi - Kok frnlarnda serbest bir gaz akn salanmas, 2- Kmr arj: arj arabalar Dumansz arj tercih edilir. Zira ift borulama sistemleri sayesinde kan kok gaz ierisindeki toz ve dier istenmeyen empritelerden artlr. Eer gaz, kok frnlar dnda artlyorsa toprak seviyesinde yaplan artm tercih edilir. Gazn artmnda torbal filtreler kullanlr ve toz emisyonu konsantrasyonu 5 g/ton koka ular.
3- Koklama: yi bir koklama aadaki ilemlerin bir kombinasyonudur: Kuvvetli s dalgalanmalarndan kanarak przsz, grltsz kok frn iletimi, Yayl esneyebilir szdrmaz kaplar veya keskin kenarl kaplarn uygulanmas. (zellikle ykseklii 5 m veya < 5m olan, bakm yaplm kaplarda), Yeni tesislerde grlebilir emisyonlarn tm kaplardan < % 5in altnda olmas istenir, (kaplarn toplam saysyla mukayese edilen herhangi bir szntlarn frekans) ve Mevcut tesislerdeki tm kaplardan < % 10 grlebilir emisyonlar baararak. Borulardan kan emisyonlar < % 1in altnda olmaldr. (kok fabrikasndan kan borularn toplam saysyla mukayese edilen her trl szntlarn frekans) arj deliklerinin szdrmaz amurla kapatarak bu deliklerden yaylan grlebilir emisyon miktar < % 1in altna drlr. (hollerin toplam says ile mukayese edilen her trl szdrmazlklarn frekans) Seviyeleme kaplarnn szdrmazl salanarak grlebilir emisyon seviyesi < % 5in altna drlr. 4- Yakma: Kkrd giderilen COGun (kok frn gaz) kullanlmas Dzenli kok frn iletmesi vastasyla koklama hcresi ile stma hcresi arasnda szdrmazln nlenmesi ve Frn hcresi ve stma hcresi arasndaki szdrmazln onarm ve Kademeli yakma gibi yeni bataryalarn yapmnda dk NOx tekniklerinin birletirilmesi (srasyla 450-700 g/t kok ve 500-770 mg/Nm3 dzenindeki emisyonlar yeni/modern tesislerde baarlabilir).
10
Yksek maliyet nedeniyle, baca gaz denitrifikasyonu (rnein SCR) evreye ait kalite standartlarn karlamayan artlar altnda, yeni tesisler haricinde tatbik edilmez.
5- tme: Baca emisyonundaki toz konsantrasyonunu 5g/ton kokdan daha aaya ekmek iin transfer arabas ve kok sndrme ileminden kan tozun toplanarak torbal filtrelerden geirilmesi gerekir. 6- Sndrme: Islak sndrmeyle elde edilen toz emisyonu miktar 50g /ton kokdur. (VDI metoduna gre belirlenen) Sndrme suyu olarak nemli organik yk ieren (hidrokarbon ierii yksek ham kok frn atk suyu, atk su gibi) proses suyunun kullanmndan kanlr. Torbal filtre sayesinde arj, krma ve eleme ilemlerinden tozun giderilmesi ve hassas snn geri kazanm ile kok kuru sndrme. Avrupa Birliinde enerji fiyatlarn sunmayla ilgili olarak, enstruman/iletmeye ait maliyet -evresel yarar-CDQ nun yeterliliinde kuvvetli snrlamalar dikkate alnr. Ayrca, geri kazanlan enerjinin kullanm mevcut olmaldr. 7- Kok frn gaznn kkrdn giderme: Absorbsiyon ile kkrt giderme (H2S, zgara gaz 5001000 mg H2S/Nm3 ierir) veya Oksidasyonla kkrt giderme (< 500 mg H2S/Nm3), Toksik bileiklerin evresel etkileri bylece azaltlm olur. 8- Gaz ileme tesisinin zellikleri: Gaz ileme tesisinin gzle grlebilir gaz szdrmazln salamak iin tm sistemlerde aadaki hususlar dikkate almak gerekir. Her ne ekilde olursa olsun, kaynak, boru ve flan balantlar minimize edilmelidir; Szdrmaz gaz basma pompalarnn kullanm(rnein magnetik pompalar); Basnl vanalardan depolama tanklarna gaz kaann nlenmesi, gaz k vanalarnn ana gaz toplama hatt dna konulmas. 9- Atk su n artm: Bazik solsyon kullanarak sudaki amonyan uzaklatrlmas, Amonyak uzaklatrldktan sonra etkili bir artm yaplrsa sudaki NH3 konsantrasyonu 20 mg/ltye kadar inebilir. Katran giderme 10- Atk su artma: Entegre nitrifikasyon/denitrifikasyon ile yaplan biyolojik artm sonras, COD (kimyasal oksijen ihtiyac) giderme > % 90 Slfit < 0.1 mg/l PAH (poliaromatik hidrokarbonlar)(borneff) <0.05 mg/l CN-: <0.1 mg/l Fenol <0.5 mg/l NH4+, NO3- ve NO2- nin toplam <30 mgN/l Askda kat maddeler <40 mg/l Bu konsantrasyonlar 0.4 m3 / ton kokluk atk suda llenlerdir. Prensip olarak 110 maddeler altnda listelenmi olan teknikler dk NOx teknikleri hari mevcut ve yeni yeni tesislere birlikte uygulana bilir.
11
Yksek Frnlara Ait BAT (Blm 7) Yksek frn, demir cevherinden pik demir retmeye yarayan en nemli bir prosestir. Bu proses, bata kok ve kmr hammaddesi olmak zere entegre demir elik iletmelerinin en ok enerji tketen proseslerinden birisidir. Proses olarak evreye emisyonlar yaylr. Bu nedenle BATn belirlenmesinde evreye olan etkiler ve enerjinin minimizasyonu dikkate alnr. Sonu olarak, yksek frn gaznn ykamasndan kan atk suyun artm, dkm holnden kan tozun azaltlmas cruf, toz veya amurun yeniden kullanlmas ve nihai olarak enerji giriinin azaltlmas ve yksek frn gaznn yeniden kullanlmas ile ilgilidir. Yksek frnlar iin, aadaki teknikler veya tekniklerin kombinasyonu BAT olarak dikkate alnr. 1- Yksek frn gaznn geri kazanm; 2- ndirgeme salayc katk maddelerinin dorudan enjeksiyonu; rnein: 180kg kmr/ton pik demirin kk tanecikler halinde frna enjeksiyonu verimli sonular vermitir. Ancak bu oran daha da arttrlabilir. 3- Yksek frn tepe basncndaki enerjinin geri kazanm. 4- Sobalar toz < 10 mg/Nm3 ve NOx<350 mg/Nm3 emisyon konsantrasyonu (%3 lk bir oksijen ierii ile ilgili olan) baarlabilir. Uygun tasarmla, enerji tasarrufu salanr. 5- Katransz alma astarlarnn kullanm; 6- Etkili tozsuzlatrma sistemli yksek frn gaz artm; Kaba partikl madde tercihen kuru ayrma teknikleri vastasyla gazdan ayrlr (rnein deflektr) ve tekrar kullanlr. Mteakip ince partikl madde aadakiler vastasyla ortadan kaldrlr:
Bir gaz temizleyici veya Islak bir elektrostatik keltici veya Ayn giderici verimi baararak herhangi bir dier teknik; 10 mg/Nm3 lk toz konsantrasyonuna ulalabilir. 7- Dkm hol tozsuzlatrma (dkm alma delikleri, yolu, syrclar, torpido ve pota arj noktalar); Emisyonlar, torbal filtreler veya elektrostatik keltici kullanlarak belirtilen noktalarda minimize edilmelidir. 115 g toz/Nm3 lk toz emisyon konsantrasyonlar baarlabilir. Kaak emisyonlar 515g toz/ton pik demir olarak baarlabilir; dumanlarn tutulma verimi nemlidir. Azot kullanlarak duman nleme (zel koullarda rnein; dkm hol tasarm uygunsa ve azot mevcutsa) 8- Yksek frn atk gaz ykama suyunun artm: a. mmkn olduu kadar gaz ykama suyunun yeniden kullanm b. askda kat maddelerin; koaglasyon ve keltme /sedimantasyonu ile sudan ayrlmas (askda kat madde konsantrasyonu < 20 mg/le indirilebilir. Bu deer, 50 mg/l e kadar da ulaabilir). c. kan amur tane ebatlandrmasnn hidrosiklonla yerine getirilmesi,
12
9- Curuf artma emisyonlarn minimize etme ve kalan curufun land-fill sahasna dklmesi. Piyasa koullarnn msaade ettii ekilde curufun granl hale getirilmesi. Koku azaltlmas iin kan buharn younlatrlmas. Kat curuf elde edildii zaman yer uygun olduu takdirde su ile cebri soutma minimize edilmelidir. 10- Kat atklar ve yan rnleri minimize etme. Kat atklar iin, aadaki teknikler BAT olarak dikkate alnr: Kat atk retimini minimize etme Kat atklar/yan mamullerin etkili kullanm (geri kazanlmas veya yeniden kullanlmas); zellikle, Yksek frn gaz ileminden kaba tozun ve dkm hol tozsuzlatrmadan tozun geri kazanm, crufun komple yeniden kullanm (rnein imento sanayinde veya yol inas iin) Bertaraf edilmesi gerekli olan atklar ise kontroll bir ekilde sahaya boaltmak, (Yksek frn gaz temizleme prosesinden kan amurun ince tanecikli olan blm) Prensip olarak, 110 maddeler olarak listelenen teknikler hem yeni hem de mevcut tesislere uygulanabilir. Bazik Oksijen elikhanesi Ve Dkm in BAT (Blm 8) Oksijen flemeli elik retim prosesinin amac yksek frnlardan gelen scak metalin ierdii istenilmeyen safl bozan maddeleri okside etmek iindir. n artma, oksitlenme, ikincil metalurji istasyonu ve dkm alma (srekli ve/veya ingot) ilemlerinden olumutur. Ana evresel dzenlemeler izah edildii gibi eitli kaynaklardan havaya verilen emisyonlardr ve ayn zamanda izah edilen eitli kat atk/yar mamuller. Ayrca atk su, slak tip tozsuzlatrma ve srekli dkmden ortaya kar. Sonu olarak BAT n belirlenmesini dikkate almak iin teknikler bazik oksijen frn gaznn geri kazanm ile birlikte bak alarn gsterir. Sonular, bazik oksijen frn gaznn geri kazanm ve slak tozsuzlatrmadan gelen atk suyun, kat atk / yar mamullerin yeniden kullanmn/geri kazanmn farkl kaynaklar ve llerden toz emisyonlarnn minimizasyonu ile ilgilidir. Bazik oksijen elikhanesi ve dkm iin, aadaki teknikler veya tekniklerin kombinasyonu BAT olarak dikkate alnr. 1- Aadakiler vastasyla scak metal n ileminden itibaren partikl maddenin azaltlmas (scak metal transfer prosesleri, kkrt giderme ve cruf giderme): Verimli boaltma; Torbal filtrasyon veya elektrostatik ktrc (ESP) vastasyla gazn temizlenmesi, Torbal filtreler ile 5-15 mg/Nm3 lk toz emisyon konsantrasyonlarna ve ESP ile de 20-30 mg/Nm3 konsantrasyonuna ulalr. 2- Aadakiler uygulanarak BOF gaznn geri kazanm ve birincil tozsuzlatrmas salanr; Kontroll yakma ve Kuru elektro statik keltme (yeni ve mevcut durumlarda) veya Gazla ykama (mevcut durumlarda)
13
Toplanan BOF gaz bir yakt olarak sonraki kullanm iin temizlenir ve depolanr. Baz durumlarda, ekonomik olmayabilir veya uygun enerji idaresiyle ilgili olarak, BOF gaznn geri kazanm fizibil olmayabilir. Bu durumlarda, BOF gaz buhar elde edilmesi amacyla yakt olarak kullanlr. Yakmann bu cinsi (tam yakma veya kontroll yakma) yerel enerji idaresine baldr. Toplanan tozlar ve/veya amurlar mmkn olduunca geri dntrlmelidir. Genelde toz/amurda yksek inko ieriini dikkate alnz. Lans deliinden partikl maddenin emisyonlarna zel dikkat gsterilmelidir. Bu delik oksijen fleme esnasnda kapatlmaldr ve gerekirse partikl maddeyi datmak iin asal gaz lans deliinden enjekte edilmelidir. 3- Aadakiler uygulanarak ikincil tozsuzlatrma yaplr; Torbal filtreler veya ESPnin veya benzer verimle alan bir teknikle arj ve dkm alma srasndaki emisyonlarn temizlenmesi, Yaklak % 90 lk toz tutma verimine ulalr. Torbal filtre kullanmnda 515 mg/Nm3 lk ve ESP kullanmnda 2030 mg/Nm3 lk toz konsantrasyonu elde edilir. Tozun genellikle yksek inko ierii dikkate alnmaldr. Scak metalin ilenmesi (tekrar potaya boaltma operasyonu) esnasnda, torbal filtre veya benzer toz giderme verimiyle alan sistemler mevcutsa kan toz emisyonu 5 g/t sv elik olur. Ayn ekilde ikincil metalurjide curufun giderilmesinde de uygulandnda benzer emisyonlara ulalr. Duman/Toz jenerasyonu minimize etmek amacyla torpedo potasndan (veya scak mikserden) arj potasna scak metalin tekrar boaltlmas esnasnda soy gaz ile duman bastrlr. 4- Aadaki tedbirler uygulanarak BOF gaznn birincil slak tip tozsuzlatrmadan suya verilen emisyonlarnn minimizasyonu/azaltlmas: Yerleim alan uygunsa BOF gaz temizleme ilemi uygulanabilir; Mmkn olduka gaz ykama suyunun geri kazanlmas (rnein kontroll yakma sistemlerinde suya CO2 enjeksiyonu vastasyla); Askda kat maddelerin koyulatrlarak sedimantasyonu; 20 mg/l askda kat maddeye ulalabilir. 5- Aadakiler vastasyla srekli dkm makinelerinde direkt soutmadan suya verilen emisyonlarn azaltlmas: Mmkn olduka proses ve soutma suyunun geri kazanlmas Askda katlarn koyulatrlmas ve sedimantasyonu Syrma tanklar veya etkin bir baka yntemi kullanarak yan giderilmesi 6- Kat atn minimizasyonu Kat atk jenerasyonu iin, aadaki teknikler ncelikli sra iinde BAT ta dikkate alnr: Minimize edilen atk retimini, kat atklar/yan rnleri verimli kullanm (geri kazanm veya yeniden kullanm); zellikle BOF gaz temizleme ileminden itibaren BOF crufu ile kaba ve ince baca tozunun geri kazanm. Kanlmaz olarak kan atklarn kontroll yok edilmesi Prensip olarak 16 maddelere gre teknikler mevcut tesislerle birlikte yeni tesislere de uygulanabilir. (Baka bir gsterge yoksa).
14
Elektrikli elik retim Prosesi ve Dkmhanesi iin BAT (Blm 9) Demir ihtiva eden malzemelerin direkt ergitilmesi, zellikle hurdann kullanld elektrikli ark ocaklar olduka byk miktarda elektrik enerjisi tketirken havaya vermi olduu emisyonlar ve baca gaz toz ve curuflar kan dier belli bal atklardr. Havaya verilen emisyonlar demir oksit ve ar metaller, nemli organik bileiklerden; klorobenzenler, PCB ve PCDD/Fleri ierir. BATler belirlenirken bu yaylan kirlilik parametrelerinin nlenmesi; zellikle toz ve PCDD/F parametreleri bu tekniin belirlenmesini salayan en nemli kirleticilerdir. Hurda n stmas, cruf ve tozlarn yeniden kullanm/geri kazanm gibi hususlar BATta dikkate alnr. Elektrikli ark ocaklar ve dkmhanesi iin, aadaki teknikler veya tekniklerin kombinasyonu BAT olarak dikkate alnr. 1- Toz toplama verimi Davlumbazl emi sistemleriyle gazn ekilmesi (drdnc veya ikinci holden) veya Kapal, emi sistemleriyle gazn alnmas (dog house), Alnan gazn toz tutuculardan geirildikten sonra sistemden tahliye edilmesi EAOlar birincil ve ikincil emisyonlarndaki kirleticiler % 98 verimle gazdan ayrlrlar. 2- Aadaki uygulanarak atk gaz tozsuzlatrmas: yi tasarlanm torbal filtreler ile yeni tesislerde 5 mg toz/Nm3 ten daha dk, mevcut tesislerde ise 15 mg/Nm3 den daha dk toz konsantrasyonuna ulalr. Toz ieriinin minimizasyonu ile ar metal emisyonlar da minimize edilir, ancak civa gibi gaz fazl ar metallere etkisi olmaz. 3- Aadakiler vastasyla organik birleiklerin, zellikle PCDD/F ve PCB emisyonlarnn minimize edilmesi: Emilen gazn kontroll olarak yaklmas, Torbal filtre ncesi kanala linyit tozunun enjekte edilmesiyle PCDD/F emisyonlarn 0.1-0.5 ng I-TEQ/Nm3 mertebesine indirilmesi. . 4- Birincil gaz kndan itibaren hassas sy geri kazanmak iin hurdann n stlmas (nc kombinasyonda) Hurdann bir blmnn n stlmas ile yaklak 60kWh/t tasarruf edilebilir, n stma durumunda 100 kWh/t sv elie kadar toplam hurda miktar tasarruf edilebilir. Hurda n stmasnn yeterlilii yerel koullara baldr tesislere gre farkllk gsterebilir. Hurda n stmas uygulanrken organik kirletici maddelerin olas artan emisyonlar dikkate alnmaldr. 5- Kat atk / yan rnlerin minimize edilmesi Kat atklarda aadaki teknikler ncellikli dzende BAT olarak dikkate alnr: Atk retiminin minimizasyonu EAF crufu ve filtre tozlarnn geri kazanlarak atk minimizasyonu; yerel artlara bal olarak filtre tozu ark ocaklarna srekli beslenerek evrim ierisinde tutulmasyla tozdaki inko oran % 30a kadar
15
zenginletirilir. % 20 den daha fazla inko ieriine sahip filtre tozlar demir d metal sanayinde kullanlabilir. Yksek alaml eliklerin retiminden kan filtre tozlar, ieriindeki alamlar geri kazanmak iin tekrar kullanlrlar. kmas kanlmaz olan ve geri kazanlmayan atklar iin, kan miktarn minimize edilmesi nemlidir. Btn tedbirlerden sonra kanlmaz olarak aa kan atklar kontroll bir ekilde bertaraf edilirler. 6- Suya verilen emisyonlar Frn ekipmanlarnn soutulmas iin kapal evrim su soutma sistemi Srekli dkmden gelen atk su Mmkn olduka soutma suyunun geri kazanm Askda kat maddelerin ktrlmesi/sedimentasyonu Atk suda bulunan yan uygun bir sistemle sudan ayrlmas. Prensip olarak 16 maddelerde yer alan teknikler mevcut ve yeni tesislere uygulanabilir.
Anlama Zemini Bu BREFlerde yksek bir anlama zemini olumutur. TWG ve IEF mzakereleri esnasnda gr ayrl olmamtr. Belge zerinde genel bir mutabakat vardr.
16
1. GENEL BLG 1.1 Avrupa ve Dnyada Genel elik retimi Demir ve elik birka yllk dnemde medeniyetin gelimesinde nemli bir rol oynam olup ziraatta, inaatta, elektrik retimi ve datmnda, makine ve ekipman imalatnda, ev aletleri ve tp sektrnde yararlar olmutur. Kmr ve pamuk ile birlikte demir ve elik, sanayi devriminin temeli olan temel malzemeler olmutur. En erken on sekizinci yzyldan itibaren teknik gelimeler, elikte konverter pik demiri iin tavlama prosesinin gelitirilmesi ve srasyla ta kmr/linyit, ve kok ile greli olarak nadir odun kmrn deitirerek verimde dramatik artlara izin vermitir. elik retimi 1995 te 757 milyon tonluk toplama ykselterek yirminci yz yln ikinci yarsnda ar potansiyelle elik retimi artmtr (ekil 1.1).
ekil 1.1: 1870 den itibaren Avrupa ve Dnyada ham elik retimi-(Stat.Stahl 1997)
ekil 1.1 ayn zamanda, dnem sonunda % 21 lik seviyelere derek dnya elik retiminin Avrupaya ait paylamn muntazaman nasl azalm olduunu gsterir. 19741975 yllarndaki petrol krizinden itibaren zellikle Avrupay etkilemesiyle birlikte r etim Dnyada da durgunlamtr. AB ham elik retimi hacm iinde 1985 ve 1994 arasnda % 1.2 yllk bir oranda bymtr (ekil 1.2 e baknz). Byme 1989 a kadar yl iinde olduka daha fazla olmutur (% 3.7 yllk). Akabinde 12 AB da ki retim 1995 de 143 milyon ton ve 1994 de 139 milyon tona ulamas tekrar ele geirilmeden nce 1992 ve 1993 de 140 milyon tondan 132 milyon tona azalmtr. yeni ye Devlet- Avusturya, Finlandiya ve sve- in girii, srasyla 102, 94 ve 93 milyon tonluk Japonya, Amerika ve in in retimi ve 112 milyon tonluk ( Rusya nn pay 51 milyon ton olmutur) Dou Avrupa retimi ile mukayese edildii zere 1995 de 156 milyon tona kadar AB ham elik retimini getirmitir (EC Panorama, 1997). 1999 da AB de ki ham elik retimi ABrofer ve IISI Kaynaklarna gre 155.3 milyon ton veya dnya retiminin % 19.7 olmutur. ekil 1.2 ayn zamanda kademeli olarak ark oca elik retimi artm olduu zere oksijen elik retiminin olduka sabit nasl kalm olduunu gsterir. Sonraki toplam elik retiminin pay 1995 de % 34.4 e ulamtr. Ne yazk ki yksek frn-bazik oksijen frn rotas en az
17
gelecek yirmi ylda elik retiminin dominant yollarnn geri kalmas nceden grlmez (Luengen, 1995). 1995 de AB de adam bana gzken elik retimi 367 kg/adam ba olmutur ( rlanda da 152 kg/adam ba, talyada 533kg/ adam ba olarak deikendir) (Stat. Stahl, 1997). Ayrca, ekil 1.2 hem geri kalan hemde yeni tesislerin kapasiteleri artmken 1990 dan sonra ark ocaklar ve oksijen konverterlerinin saysnda azalmay gstermektedir. 1995teki artn sebebi yeni ye devlet giriinin bir yansmasdr.
ekil 1.2 : 1985 den 1995 e kadar AB de ki ark oca ve oksijen eliinin retimi-(Stat. Stahl, 1997).
1.2
AB de elik retiminin corafik dalm
15 adet ABdeki entegre elik iletmelerinin yerleimleri, ekil 1.3 de gsterilmitir. ekilden elik iletmelerinin Avrupann Merkezinde younlatn aka gryoruz. Ne yazk ki, ye devletlerin ounda yerlemi olan entegre elik iletmeleri vardr. Ark ocaklarnn says ok daha fazladr. (Stat. Stahl, 1997) e gre 15 AB lkesinde 246 ark oca vardr. Yerleimleri ekil 1.3 de gsterilmemitir.
18
ekil 1.3 : Avrupa Birliinde Entegre elik letmelerinin Corafik Dalm
ekil 1.4, 1996 da ham elikten 40 milyon ton reterek Avrupa da Almanyann geni elik sanayine sahip olduunu gsterir. Yani 15 AB retiminin % 27 si. 15 AB retiminin % 16 sn kapsayan talya tarafndan takip edilir. Alt en byk AB reticileri (Almanya, talya, Fransa, ngiltere, spanya ve Belika) birlikte 1996 da AB retiminin % 83 n kapsar.
19
ekil 1.4 : 1996da AB yesi devletlerde oksijen ve elektrik ark oca elik retimi (Stat, Stahl, 1997) 1996 da AB de ortalama retim kapasitesi kullanm faktr Yunanistan da % 22.2 ve Hollandada % 93.2 arasnda deierek % 73.3 olmutur. Pik demir ve elik retiminde (kok frn, sinter tesisi, yksek frnlar, bazik oksijen frnlar ve ark ocaklar) ana proses kademeleri iin 15 AB deki tesislerin says ekil 1.5 de verilmitir.
20
ekil 1.5 : 15 AB lkesindeki pik ve elik retim tesisi says Normal olarak bir kok tesisi 24 adet kok bataryasndan ibarettir. 12 AB lkesindeki kok tesisi kapasiteleri ve dier karakteristikleri ile karlatrlarak Tablo 1.1de verilmitir. Srekli dkmlerden alnan verileri de iermektedir. (Yine 12 adet AB lkesi iin) Tablo 1A: Kok Bataryalar Tesisleri Ortalam Son nemli n says a ya modernizasyon (yl) un ortalama ya(yl) Frnlar Frnlarn ortalama ebatlar n ortalama Ykseklik Genilik Uzunluk says (mm) (mm) (mm) 40 4957 438 13590 1993 de retim (Mt)
106
27
17
34.1
21
Kok bataryalarnn farkl ebatlar iin (YTK) Yllk Teknik Kapasite (kt/y olarak), farkl ebat snflar ve her bir ebat snfnn (MT/yl olarak)Toplam Yllk Teknik Kapasitesi iin tesislerin says(No.) YTK No. TYTK <200 35 5.43 200299 25 6.03 300399 16 5.31 400499 9 3.84 500599 3 1.59 600699 13 8.22 700799 2 1.43 800899 0 900999 0 >100 0 3 4.17
Tablo 1B: Sinter tesisi (sinter bandnda sinterleme) Tesislerin Ortalama Son nemli Ortalama says ya modernizasyonun bant ortalama ya(yl) genilii (mm)
Toplam Ortalama bandn yllk teknik ortalama kapasite alan (Kt/yl) (m2) 47 23 16 3420 252 2521 Toplam bandn (m2 olarak)(Alan) alanlarna gre sinter bantlarnn ebat dalm, farkl ebat snflar ve her bir ebat snfnn (MT/yl olarak)Toplam Yllk Teknik Kapasitesi iin tesislerin says(No.) <100 5 2.8 100199 19 31.9 200299 7 17.3 300399 4 13.1 400499 8 37.9 500599 2 10.6 >600 2 4.9
Alan No. TYTK
Tablo 1C: Yksek frnlar Tesislerin Ortalama says ya (yl)
Toplam gnlk taknik kapasite (Kt/yl) 81 28 7 1721 9.4 3931 Frn aplarna (m olarak)(HD) gre yksek frnlarn ebat dalm, farkl ebat snflar ve her bir ebat snfnn (kt/24 saat olarak)Toplam Gnlk Teknik Kapasitesi iin tesislerin says(No.) 6,06,99 6 8,6 7,07,99 5 9,0 8,08,99 15 38,5 9,0-9,99 10,010,99 20 17 67,6 83,6 11,011,99 7 41,8 12,012,99 1 7,0 >13 6 59,3
Son nemli modernizasyonun ortalama ya(yl)
Ortalama kullanm hamc (m3)
Ortalama frn ap (m)
HD
4.05.99 No. 4 TGTK 3,0
Tablo 1D: Bazik Oksijen Frnlar (oksijen konverterleri) Tesislerin says Ortalama ya Son nemli (yl) modernizasyonun ortalama ya(yl 95 22 11
Ortalama kapasite beher dkm (t/dkm) 204
22
Beher dkm alma kapasitesi ve farkl ebat snflar (Toplam Yllk Teknik Kapasite iin veriler mevcut deildir) iin tesislerin says(No.) C/H No. 50-99 17 100-149 12 150199 17 200-249 18 250299 13 300349 13 350399 5
Tablo 1E: AC ark ocaklar(sadece 4 adet var olan DC ark ocaklar dahil deildir) Tesislerin Ortalama Son nemli Ortalama Transformatrlerin Ortalama says ya modernizasyonun kapasite beher ortalama oran Yllk (yl) ortalama ya(yl dkm (1000kVA) Teknik alma(t/Dkm) Kapasite (kt/yl) 203 21 9 73 44 335 Beher dkm kapasitelerine (C/H) ark ocaklarnn ebat dalm (t/dkm olarak), farkl ebat snflar ve her bir ebat snfnn (Mt/yl olarak)Toplam Yllk Teknik Kapasitesi iin tesislerin says(No.) C/H <20 2039 No. 19 27 TYTK 0,3 2,6 40- 60-79 59 28 44 5,3 15,6 80-99 33 15,1 100119 18 9,3 120139 18 9,6 140-159 9 7,2 160179 4 1,8 >180 3 1,4
Tablo 1F: Ktk veya blumler iin srekli dkm Tesislerin says Ortalama ya Son nemli Bir oksijen Ortalama Yllk (yl) modernizasyonun ergitme tesisine Teknik Kapasite ortalama ya(yl ek tesislerin (kt/yl) says 149 16 8 30 514 Ktk ve blumler iin srekli dkmn farkl ebatlar iin Yllk Teknik Kapasite (YTK)(kt/yl da) farkl ebat snflar ve her bir ebat snfnn (Mt/yl olarak)Toplam Yllk Teknik Kapasitesi iin tesislerin says(No.) YTK <200 200399 47 14,1 400599 29 14,3 600799 29 20,0 800999 18 15,5 10001199 4 4,2 >1200 5 6,2
No. 17 TYTK 2,3
Tablo 1G: Slablar iin srekli dkm Tesislerin says Ortalama ya Son nemli (yl) modernizasyonun ortalama ya(yl 65 14 8
Bir elektrik ergitme tesisine ek tesislerin says 16
Ortalama Yllk Teknik Kapasite (kt/yl) 1399
23
Slablar iin srekli dkmn farkl ebatlar iin Yllk Teknik Kapasite (YTK)(kt/yl olarak) farkl ebat snflar ve her bir ebat snfnn (Mt/yl olarak)Toplam Yllk Teknik Kapasitesi iin tesislerin says(No.) YTK <500 500999 11 7,1 10001499 14 17,8 15001999 14 23,0 20001499 10 21,9 25002999 4 11,0 >3000 2 6,6
No. 10 TYTK 3,5
Tablo 1.1 : 1993 de 12 AB lkesinde pik demir ve ham elik retimi (kok bataryalar, sinter tesisleri, yksek frnlar, ark ocaklar, bazik oksijen frnlar ve srekli dkm) iin tesislerin says ve karakterizasyonu - (ABrostat, 1993); EAF n says 1.2 altnda bahsedilen say ile uyumaz. nk bir say 12 adet AB yesi lkeyi dieri ise 15 adet AB yesini temsil eder. Srekli dkmn gelimesi 1970 ve 1980 lerde elik sanayinin ekonomisi zerinde ar derecede olumlu bir etkiye sahip olmutur. 1990 lar, ancak, AB de radikal yeni teknolojilerin tantmn gstermemektedir. Olduka, retimin klasik metotlar eitli safhalarda (yksek frnlar,elik iletmeleri) tasfiye edilmi ve retim zinciri boyunca slahlar ile ok daha fazla verim alnmtr. Bunlar, retim kalitesini artrrken enerji kullanm ve kirlilikte nemli dlere izin vermitir. DC ark ocaklarnn bir says 1993 den itibaren kurulmu ve iletmeye alnmtr (Almanya da 3, Belika da 2 ve Fransa da 1). 1.3 AB demir ve elik sanayinde yatrmlar ve iilik Yatrm masraf 1991 de 5,9 milyar Ecu dan 1994 de 2.7 milyar Ecu ya kadar azalmtr, ancak 1996 da tekrar 4.0 milyar Ecu ya ykselmitir (15 AB)(EC Panorama, 1997). Bunun yaklak % 16 s demir yapmnda (sinter tesisi, kok tesisi ve yksek frn), % 13 elektrikli elik iletmelerinde, % 4 oksijen flemeli elik iletmelerinde, % 7si srekli dkmde, % 31i haddehanelerde harcanmtr (ABrofer1, 1997). AB de demir ve elik sanayinde istihdam, sanayide statik retim seviyelerinin dmesi ve rasyonel yaklamlar sonucu 1990l yllarda azalmaya balamtr. (ekil 1.6) Yeni teknoloji ve alma pratikleri sayesinde verimlilikte 1985 ve 1994 arasnda % 64 lk bir art olmutur. 1995 de yaklak 330 bin insan inaat, araba imalat, mekanik mhendislik gibi sanayilerle balantl olan byk bir alan says ile 15 AB lkesinde (EC Panorama, 1997) demir ve elik sanayi tarafndan istihdam edilmitir.
24
ekil 1.6 : 1983-1996 15 adet AB lkesi demir elik endstrisindeki istihdam geliimi (Stat.Stahl, 1997) Kmr, demir ve elik iin Avrupa piyasasn birletirmek ve gelimesini ilerletmek amacyla Avrupa Kmr ve elik Birlii (ECSC) 1951 de kurulmutur (ECSC Treaty, 1951). Bu, Avrupa demir ve elik sanayinin evriminde nemli bir safha olmutur, ancak 2002 de sona erecektir. 1.4 Ekonomik Durum
Dnya ekonomisinin globallemesi, elik sanayinde ok derin bir etkiye sahip olmutur ve byle olmaya devam edecektir. Piyasa durgunluuna ramen veya yznden sanayi youn yapsal deiime urayacaktr. Bu, elik iindeki yeni yorumlarn gelitirilmesiyle karekterize edilir (rnein mini elektrik elik haddehaneleri, ark ocaklar iin yeni teebbsler, yeni dkm teknikleri ve direkt veya ergitmeli indirgeme teknikleri) Yksek ekilde rekabet edici piyasa koullar bu yapsal deiimi ve elik sanayisinde ibirliini tevik ederek hzlandrabilir. Birlemelerin byme says, ibirlii riskleri ve devirler bunun delilidir.
25
1.5
Demir ve elik sanayinin evreyle ilikisi
Demir ve elik sanayi hammadde ve enerji tketimi yksek olan sektrlerden bir tanesidir. ekil 1.7, 1995de AB de retilen ham eliin miktar ile birlikte ana giri ktle aklarn gsteren ve numaralayan basitletirilmi olan bir emay sunmaktadr. ekilden anlalaca zere girdilerin yarsndan fazlas baca gazlar ve kat atk yan rn olarak kmaktadr.
ekil 1.7 : 1995 yl 15 adet AB lkesindeki demir elik endstrisi girdi ve retimleri (Stat, Stahl, 1997) ekil 1.1 de verilen genel grnm basit, proses ktle aklarn gsterir. Geri kazanm veya ham maddenin madenden alnmas srecini iermez. Hava emisyonlarn kontrol edip, kat atklar yneterek evresel etkiler kontrol altnda tutulmaya allr. Hava kirlilii nemli bir dzenlemeyi gerektirir. Entegre elik iletmelerinde, sinter tesisleri (ekil 1.8) ve kok fabrikalar en byk hava kirlilii kaynadr.
26
ekil 1.8: Sinter Tesisleri, kok tesisleri, Yksek Frnlar, Bazik Oksijen elik Yapm ve Elektrik Ark Ocaklarndan havaya karan kirletici maddelerin relatif emisyonlar ekilde belirtilen % 100 lk deer, her bir bireysel kirliliin en yksek deere ulamasn salayan emisyon deeridir. (mutlak spesifik miktar dip notla aklanr). Dier tesis kategorilerinin emisyonlar en yksek emisyonlar ile bu tesislerin balants verilir.
27
Ark ocaklar ile birlikte yksek frnlar, bazik oksijen elikhanesi, kok frnlar toz emisyonlarnn dikkate alnabilir relatif yzdelerine sahiptir. Ark ocandan gaz emisyonlar, cva ve ekil 1.8 de bahsedilen organik kirlilikler kabilir. Hava kirlilik kontrol dorultusunda ilk tedbirler toz toplama ve giderme olarak alnmtr. Seksenli ve doksanl yllarda toz giderme artarak etkili olmutur ( zellikle ikincil tozsuzlatrma). Bu dorudan cva gibi yksek buhar basnc verilmesi halinde gazlaan metaller dnda dier ar metal emisyonlarn azaltmtr. Ayn zamanda SO2 ve NOx emisyonlarn minimize etmek iin abalar sarf edilmitir. Ayrca, poli aromatik hidro karbonlar (PAH) ve monosilik aromatik hidrokarbonlar, zellikle benzenle birlikte poliklorine olmu dibenzo-p-dioksinler ve furanlar (PCDD/F), heksaklorobenzen (HCB) ve poliklorine olmu bifeniller (PCB) gibi organoholejen birleiklerin emisyonlar artarak nemli olmulardr. Tesislerden bahsi geen emisyonlarla dier ak saha malzeme depolama sahalarndan kan emisyonlar da kontrole tabi olmutur. AB de havaya verilen kirleticilerdeki en byk pay demir ve elik sanayisine aittir. Kirlilik daha ok ar metaller ve PCDD/F emisyonlarna yneliktir. NOx ve SO2 emisyonlarnn etkisi daha azdr (Tablo 1.2). Parametre Yl AB da Emisyonlar (t/yl) 1994 1994 1990 1990 1990 1990 1990 1996 1990 1995 12088000*1,2 12435000*1,2 200 1170 3040 250 4900 12100 11100 580 g I-TEQ Demir ve elik sanayisinin yzde olarak katks (%) Ca. 1.5*6 Ca. 1*6 19 55 5 3 3 9*7.8 35 19
SO2 NOx Cd*3 Cr*3 Cu*3 Hg*3 Ni*3 Pb*3,4 Zn*3 PCDD/F*5
*1 g jenerasyonunu kapsamaz *2 veriler kayna: (EEA, 1997) *3 veri kayna: (TNO Raporu, 1997); rakamlar entegre elik tesislerini kapsar (sinter tesisleri, kok frnlar, yksek frnlar,basik oksijen elikhanesi ve ark ocaklar) *4 (UN-ECE Lead,1998) bazl ar kurun emisyonlarnn son etkili redksiyonu yznden dzeltilen veriler *5 (LUA NRW; 1997) den veriler *6 blm 3 te verilen emisyon faktrlerinden hesaplanan *7 kurunsuz benzinde yzde artacaktr *8 ekil 1.8 ve blmde verilen veriler ile apraz kontrol sadece yzdesi % 4 olduunu gsterir.
Tablo 1.2: 15 AB de ki SO2, NOx, ar metaller ve PCDD/F in genel emisyonlar iin ark ocaklarnn ve Entegre elik tesislerinin (sinter tesisleri, kok tesisleri, yksek frnlar, bazik oksijen elik iletmeleri) katks. Kat atklar, atk ve yan rnlerin miktarlar genel olarak yksektir (Tablo 1.3).Geri kazanm veya kullanm olduka yksek seviyelere ulam ancak ABde deikendir ve daha ileriki optimizasyondan yararlanacaktr.
28
Kat atklar/atklar/yan mamuller Sinter tesisi*3 toz Kok frn tesisleri*4 Yksek frnlar dkm evi tozu YF gaz temizlemeden toz ve amur cruf Pik demir kkrtn giderme Bazik oksijen elikhanesi BOF gaz ileminden kaba toz ve amur BOF gaz ileminden ince toz ve amur Konverter crufu Pik demir potas,mikser,elik potas ve tandiden cruflar Sekonder metalurjiden cruflar Sklen refrakterler Ark oca Cruf Karbon elikleri Dk alaml elikler Yksek alaml ve paslanmaz elikler ve bina tahliyeden toz Srekli Frn dkm
Spesifik miktar (kg/t LS)*1 0.9-15 7 14 918 280 3-12*8 9-15*8 99 34 11*5 6 129 109 161 15*6 4-6
Toprak zerine boaltlan yzde|%|"2 ? ? 33 2 41 42 12 26 9 7 76 69 59 34 63* 6 -7
*1 kullanlan zt faktrler (tm Avrupa bazik ojsijen elik iletmelerinin arlkl ortalamas):940 kg pik demir/t LS *2 atk yzdesi iletme iinde geri kazanlr ve haricen kullanlr *3 sinter band, soutucu ve hava tozsuzlatrma binasndan tozlar normal ekilde elektrostatik ktrcnn son alanndan toz topraa boaltldnda ki baz durumlar hari bant a tekrar gnderilir; ince bir syrc uygulamas durumunda atk su ileminden amur da topraa boaltlr (Avrupada sadece bir ok durumda) *4 yar maml benzen,katran,naftalin,sulfurik asit ,elementer sulfur tamamen geri kazanlr/kullanlr *5 bazik oksijen elik iletmesinden ortalama *6 karbon,dk alaml ve yksek alaml/paslanmaz elik iin ortalama *7 hadde skal normal ekilde sinter tesisine geri kazandrlr *8 (ABROFER BOF; 1997) den itibaren (EC Study,1996)dan itibaren tm veriler,aksi durum belirtilmedike.Gsterilen ortalama deerler. LS= sv elik: BF= yksek frn:BOF= bazik oksijen frn
Tablo 1.3: Entegre elik iletmelerinden ve ark ocaklarndan kat atklarn/atklarn/yan mamullerin topraa boaltlmasnn ortalama spesifik miktar ve ortalama yzdesi Kok tesislerinden dearj edilen atk sular, yksek frnlar, bazik oksijen elikhanesi ve srekli dkm tesislerinden gelenlerden daha yksek neme haizdir. Yzey suyu kirlilii ile birlikte grlt, kat atklar vs. demir ve elik sanayisi iin belli bal atk kaynaklardr. Enerji tketimine dikkat edilebilir. Kok, sinter tesisi,yksek frn yolu ile retilen 1 ton sv elik iin spesifik enerji tketimi yaklak 19.3 GJ dr ( lngen, 1995;Peters, 1994) ve Tablolar 4.1,5.1,6.2,7.1 ve 8.2 e gre). Bu miktar kmr girii de etkiler. Yaklak 1.6 GJ/t LS olan elektrik tketimini de gsterir (kendi elektrik tketimi primer enerji ile mukayese edilebilir klnmas iin faktr ile arplmtr) Ark ocaklarnn retimi iin spesifik enerji tketimi yaklak 5.4 GJ/t LS dir (tablo 10.1 e gre) Elektrik tketimi faktr ile arplmtr.
29
2. HAM MADDELERN DEPOLANMASI VE MANPLASYONU Birincil demir elik retimi, cevher, hurda, kmr, kire, kire ta (baz durumlarda da ar ya ve plastik) gibi ham maddeler, katklar ve yardmc maddelerin kullanmn ierir. Bu malzemeler genellikle kara yolu, demir yolu veya deniz yolu ile dkme yk tayclarnda tesise transfer edilir. Hem bunlar hem de ara mamuller, kok ve sinter gibi, depolarda ve silolarda depolanmal ve genellikle konveyor bantlar ile bireysel prosesleme tesislerine nakledilmelidir. Transfer noktalar dahil, depo ve konveyor bantlarndan rzgarla dalan toz emisyonunun nemli bir kayna olabilir. Hadde skal veya hurdasndan hidrokarbonlar ve filtre edilebilir birleikler dahil malzemeler geirimsizlii salanmam alanlara depolandnda, kat atk oluumuna ve yer st sularnn kirlenmesine neden olur.
ekil 2.1: Entegre elik tesislerinde tipik malzeme maniplasyonu ktle ak emas.
30
3.
ELKHANEYE GENEL BAKI
3.1 elikhane proses yollar elik retimi iin geerli drt yol kullanlr: klasik yksek frn/bazik oksijen frn yolu, hurdann direkt ergitilmesi (ark oca), ergitme redksiyonu ve direkt indirgeme (ekil 3.1)
ekil 3.1 : Ham elik retim Metodlar (Ullmanns, 1994) imdi (1998), ABndeki (15) elik reticisi yksek frn/bazik oksijen (yaklak % 65) ve ark ocana (yaklak % 35) bal olarak elik retmektedirler. (ekil 1.2). Ergitme ve direkt indirgeme vastasyla dnya ham elik retiminin yzdesi 1996 da yaklak % 4 olmutur. Avrupada direkt indirgenmi demirin retimi dnya knn yaklak % 1.5 ini temsil eden yaklak 500.000 t/yl (Almanya ve sve) ile snrldr. EAF elikhanesinde direkt indirgenmi demirin tketimi 1995 de (15) AB de 400.000 ton olarak rapor edilmitir ancak bu malzemeye ilgi artacaktr ve yeni retim teknolojileri ortaya kacaktr. (15) AB lkesinde ticari lekte geerli ergitme indirgenmi birimler yoktur. Bu yollar, bu nedenle, burada izah edilmemitir ancak Alternatif demir yapm teknikleri blmnde bahsedilecektir. 3.2 Entegre elik iletmeleri 3.1de izah edilen drt elik yapma yntemi, klasik yksek frn/bazik oksijen frn yntemi, (ekil 3.2) birka kilometre kare alan kapsayan entegre elik iletmeleri olarak bilinen byk sanayi komplekslerinde yer alan bir ok kompleksden ibarettir. Entegre elik iletmeleri bu BREF de (sinter tesisleri, peletleme tesisleri, kok frnlar, yksek frnlar ve uygun dkm ile bazik oksijen elik haneleri) yer alanlarn ou, eitli retim birimleri arasnda bamsz malzeme ve enerji aklarnn ebekeleri ile karakterize edilmitir. Detayl olarak tesisin bu
31
bireysel ekillerini aklamadan nce bahsedilen birbirine balantl blmlerin genel bir grn verilecektir
ekil 3.2 : Deniz kysna kurulmu entegre elik fabrikasnn ku bak grnm 3.2.1 Proses genel bak Bu BREFde sz edilen demir elik retim metodlar ekil 3.3 de gsterilmektedir. ekil, proses yolunun her bir kademesi iin ana malzeme girileri ve klarnn (emisyon ktle aklar) bir ematik grnn verir. Bir entegre elik iletmesinde yksek frn, oksit cevherlerinin ilk olarak indirgendii pik demir olarak bahsedilen sv demirin olutuu yer olan ana iletim birimdir. Modern yksek performansl yksek frnlar, ar ykn fiziksel ve metalurjik hazrlna ihtiya duyar. Demir cevheri hazrlama tesislerinin iki ekli sinter ve pelet tesisleridir. Peletler daima madende iyi tanmlanm demir cevheri ve konsantreden yaplr ve bu ekilde nakledilir. Avrupa da ayn zamanda bir peletleme tesisi olarak alan sadece bir entegre elik iletmesi vardr. Sinter, genellikle toz cevher, atklar ve katk maddelerinin n dizayn edilmi karmlarndan retilir. Bir yksek frndaki ana indirgeme birimleri, demir oksitleri indirgeyen karbon monoksit ve hidrojenle biimlenen kok ve enjeksiyon kmrdr. Ayn zamanda kok ve kmr bir yakt olarak da kullanlr.
32
Kok, bir kok frnnda kuru damtma vastasyla kmrden retilir ve kmrden daha iyi fiziksel ve kimyasal karakteristiklere sahiptir. Birok durumlarda, ilave indirgeme etkenleri (ajanlar)/ yaktlar, ya, doal gaz ve (birka durumda) plastiklerin enjeksiyonu ile salanr.
ekil 3.3 : Entegre elik fabrikalarnn i ak emas (UK IPR 2/1, 1994) (bir peletleme tesisini gstermez, Avrupada bir adet olan sadece bir entegre elik iletmesidir)
33
Bir scak fleme demir oksit iin bazik redkleme etkisi olan karbon monoksiti ekillendirmek iin gerekli oksijeni salar. Yksek frn kokun alternatif katmanlarndan ve sinter ve/veya peletlerin, para cevher ve karmlarn kartrlmasndan ibaret olan yk ile tepeden arj edilir. Yksek frnda demir cevheri redklenir ve sv demir ve cruf, dkm alnan yerden frnn altnda toplanr. Yksek frndan cruf granle edilir, peletlenir veya cruf ukuruna aktlr. Granle cruf veya peletler genellikle imento imalat irketlerine satlr. Ayn zamanda ukurlardan alnan cruf yol yapmnda kullanlabilir. Yksek frndan alnan sv demir (pik demiri) karbon ieriinin (yaklak % 4) elik olarak % 1 den daha aza drlecei yer olan bazik oksijen frnna nakledilir. Kaliteli elik retimi iin pik demire kkrt giderme ilemi yaplr ve elie pota metalrjisi uygulanr. Bazik oksijen frnndan alnan sv elik ya ingotlara ya da srekli dkmlere kalplar vastasyla dklr. Baz durumlarda vakumla gaz giderme, eliin kalitesini daha sonra slah etmek iin uygulanr. Dkm mamulleri, ingot, slab, ktk veya blum ise, piyasa iin onlar hazrlamak amacyla haddehanelerde ve mamul ileme hatlarnda ileme tabi tutulurlar. 3.2.2 retim prosesleri arasndaki balantlar (Enerji, yar rnler/atklar, hava ve suya verilen kirlilikler ynyle) ekil 3.3, entegre bir demir elik iletmesindeki eitli retim birimlerini gstermektedir. Her bir prosesin, atklar (hadde skal, filtre tozu, YF ve BOF gaz temizleyicisinden alnan amurlar), su kullanm (eitli atk su aklarnn uygun ilemi, soutma suyunun ardk kullanm) ve enerji tketimleri (kok gaz, YF gaz, BOF gaz, YF st basn trbininden veya bazik oksijen frnndan ak) hem retim akna hem de proseslerin kendi iindeki aklarna baldr. Bu balant, hem emisyonlar minimize etmek hem de verimlilii optimize ederek maliyeti drmek iin kurulmutur. 3.2.2.1 Enerji Enerji, bu balantnn en nemli kompleksidir. ekil 3.4, bir entegre elik iletmesinin dahili enerji ak ile birlikte, her bir enerji kaynann giri ve klarn gstermektedir. Dominant enerji girileri, kmr ve dardan satn alnrsa, koktur. Ayn zamanda elektrik, doal gaz, ya ve (birka durumda) plastik enerji girilerini temsil eder. Kok frn gaz (COG), yksek frn gaz (YFgaz) ve bazik oksijen frn gaz (BOF gaz) bir ok amalar (kok bataryalar, scak flemenin koulu, sinter beslemesinin atelenmesi, scak haddeleme iin tav frnlar v.s.) iin kullanlr. Yksek frnlarn st basn trbinlerinden veya bazik oksijen frnlar aklarndan elde edilen enerji de eitli prosesler iin kullanlr. COG ve YF gaz tm entegre elik iletmelerinde geri kazanlr ve kullanlr. Ancak, bu BOF gaz ve YF tepe basncndan elde edilen buhar iin geerli deildir. Buhar geri kazanm, yksek frnn st basncna, BOF un iletme kouluna ve BOF gaznn kullanlabilirliine baldr. ekil 3.5 bir entegre elik iletmesinde farkl enerji tiplerinin nicelik dalmn detayl bir aklamasn verir. Harici elektrik kaynaklar dahil bu ekildeki tm veriler toplam enerji girii ile bantldr. thal edilen enerjinin yaklak % 88 i kmrden elde edilir bunun % 83 koka dntrlr.
34
Yksek frnlar tm enerji tketiminin % 60n, haddehaneler % 25ini, sinter tesisi yaklak % 9 ve kok frnlar ise yaklak % 7sini tketir.
ekil 3.4: Modern bir entegre elik iletmeleri enerji kullanm sisteminde giri, k ve dahili ak rnei- (Joksch, 1998).
35
ekil 3.5: Ham eliin beher tonu iin bir entegre elik iletmelerinde tipik enerji talep dalm (Ullmanns, 1989); Bu rnek 1.5 de verilen rakamlar teyit eder. 3.2.2.2 Kat atklar/yan rnler
Bir entegre elik iletmesinde atklarn ynetilmesi, atk tme tesisi olarak bilinen sinter tesisinde yerine getirilir. Curuf ve dier geri kazanlabilen maddeler sinterde deerlendirilir. Dolaysyla sinter, kendi esas prosesinin yan sra atklar geri kazanm teknolojisiyle baka bir alternatifi olmayan bir prosestir. Deerlendirilemeyen kalan ok az miktardaki atk ise land-fille (depolama sahasna) verilir. Yksek frn gaz temizlemeden kan ince tozlar, BOF prosesinden kan ince baca tozlar, yksek alkali konsantrasyonu ieren klorlu bileikler ve sinter fabrikas elektrostatik toz tutucusunda tutulan ince tozlar bunlardandr. ekil 3.6 rnek bir entegre demir elik retim fabrikasndan kan atklarn ynetimini gstermektedir.
36
ekil 3.6: Bir entegre elik iletmelerinde yar mamuller ve atklarn idare edilmesi iin tipik rnek (Bothe, 1993). 3.2.2.3 Su Bir entegre elik iletmesinde su ynetimi su kaynann mevcudiyetine, yasal mevzuata ve yerel koullara baldr. Yasal snrlamalar soutma suyunun boaltlmasn veya dearj edilen atk suyun minimize edilmesini isteyebilir. Bazen soutma sistemlerinden kan buharn minimize edilerek soutma veriminin ykseltilmesi istenebilir. ekil 3.7, 100m3/t elikten daha fazla spesifik su tketimi olan entegre bir elik iletmesinin su ynetimini gsteren bir rnektir. Su kayna kapasitesi snrlysa tesislerde daha fazla su tasarruf etme ihtiyac vardr. Byle durumlarda, spesifik su tketimi 10 m3/t elikten daha az olabilir ve baz balantlarn daha hassas olduu durumlarda bu deer, 5 m3/t dan daha az olabilir.
37
ekil 3.7: Su Kayna uygun olan bir yerleimdeki entegre demir elik iletmesinin su ynetimi iin verilen rnek SNTER TESSLER
4.
4.1 Uygulanan prosesler ve teknikler 4.1.1 Sinter prosesinin amac Modern yksek performansl yksek frn iletmesi iin girdilerin fiziksel ve metalurjik kompozisyonunun uygun hazrlanmas, bu da frn geirgenliinin ve indirgeme kapasitesinin yksek olmasn salar. Bu hazrlk frn arjna sinter veya pelet (blm 5e baknz) olarak beslemeyle mmkndr. arj, kok tozunun atelenmesini salayan ilave maddeler olan yksek frn gaz temizleme tozlar, hadde ve dkm tufal, gibi malzemeler ile toz cevherler, ilave katk maddeleri, geri kazanlan ve demir ieren dier atk malzemelerin karmndan ibarettir. Avrupa da srekli gezer zgaralarda aa doru draft sinterleme kullanlr (ekil 4.1 ve ekil 4.2).
38
ekil 4.1: Sinterleme sonunda arjlama tesisi (tamburlar veya oluklar) ateleme kabini ile bir sinter bandnn fotoraf 4.1.2 Ham maddelerin harmanlanmas ve kartrlmas Ham maddelerin sinterleme ileminden nce harmanlanmas gereklidir. Bu genel olarak sinterleme ilemi ile gerekli olan malzemelerin hammadde harmanlama sahasnda serilmesiyle salanr. Baz curuf yapc malzemeler, dier geri kazanlabilen atk malzemelerle birlikte bu aamada ilave edilir. Genellikle cevher sahalarnn en st tarafna rzgra kar tozlamay nlemek iin daha byk malzeme serilir. Sinterleme ileminin banda, bu cevher harmanlama sahalarndan alnan malzemeler bunkerlere tanr. (ekil 4.2) sinter elemeden geri kazanlan sinter( <5 mm lik orandaki paracklar) ve yksek frnlardaki gaz temizlemeden gelen kire, olivin, toplanan toz ve hadde tufal, tozlar gibi dier katk maddeleri kartrma safhasnda cevher harmanlamaya ilave edilebilir. Kok tozu (< 5mm lik parack ebatlar ile ufak dereceli kok) sinterleme prosesi iin en uygun yakt olarak kullanlr. Kok tozu genellikle kok tesisi tarafndan retilir ve daha sonraki kullanm iin boaltma silolarnda depolanr. Alternatif olarak, toz kok krmadan da temin edilebilir. Baz durumlarda, antrasit yakt olarak kullanlr. Sinter tesislerinin ihtiyalarn karlamak iin kok kapasitesi yetersizse entegre elik iletmeleri harici kok tozu tedarikilerine gvenir. Cevher harmanlama sahasndan gelen malzemeler ve kok tozu konveyor bantlarda tartlarak bir kartrma tamburuna yklenir. Burada, tamamen harmanlanrlar ve karm (ekil 4.2) sinter yatann geirgenliini arttran mikro peletlerin formasyonunu fazlalatrmak iin nemlendirilir.
39
Bunker harmanlama ve kartrma yerlerinde oluan emisyonun azaltlmas iin kan tozlar tutulur.
ekil 4.2 : Sinter Tesisi ana emisyon noktalarn gsteren ematik diya gram-Theobald1, 1995 Ayn zamanda dier tasarmlar kullanlr: ekil kok krma ve bunker harmanlama kullanan tesisler iindir: ekildeki bacalar emisyon kaynaklarn gsterir; gerekte her bir bacada birleebilen baca gaz akndan daha fazla olan birka baca olacaktr. 4.1.3 Sinter band ilemi Sinter tesisi esas olarak sya dayankl hareketli dkme demir malzemeden yaplma zgaradan olumutur. (ekil 4.1). Sinterlenecek malzeme, geri kazanlan sinterin 3050 mm stne serilir. Bu alttaki tabaka, malzemenin zgara deliklerinden gemesini ve karmn direkt sya maruz kalmasn nler. Modern sinter tesislerinde, sinterlenecek olan malzemelerin tabaka kalnl yaklak 400-600 mm arasnda deiir, ancak eski tesislerde genellikle s yataklar kullanlr. Izgarann balangcnda, gaz brnerlerinin karm ierisindeki kok tozunu atelemesiyle ilem balar. Aa grafit prosesinde gl bir fan rzgar kutular (hava kanallar) olarak bilinen zgara altna yerletirilen datm hcreleri iine sinter yatann tam uzunlamasna geerek proses havasn eker. Bir sinter tesisinden atk gaz ak tesis lsne ve iletme koullarna bal olarak 350.000den 1.600.000 Nm3/saat e deiir(EC Sinter/YF, 1995). Tipik olarak spesifik atk gaz ak 1500 ve 2500 Nm3/t snflanan sinter arasndadr(UBA Comments,1997). Geni emi alanlar ile bir ok sinter tesisi(250 m2 den daha fazla ve/veya 3 m den daha fazla zgara genilii) emisyonlarn toplanmas iin uygun olabilir. ki adet gaz toplama hatt zerinde
40
bulunan fanlar ve tozsuzlatrma ekipmanlaryla emisyonlarn nlenmesi salanabilir. (Bothe, 1993). Izgara boyunca sinterleme ilemi srerken, yakma ilemi karmn iinden aaya doru geer. Bu da kk paracklarn sinterlemesi iin gerekli snn (1300-1480 oC) olumasn salar. Sinterleme prosesi esnasnda birok kimyasal ve metalrjik reaksiyon gerekleir. Reaksiyonlar, birbirini etkileyebilir, kat haldeyken sv ve sinter blgesinde gaz fazna geebilir. Aadaki prosesler ve reaksiyonlar (ok uygun olan 1.5-1.7, ekil 4.9 a baknz) orta baziklikteki sinter karmnda vuku bulur (Matzke, 1987): nemin buharlamas bazik bileiklerin n stlmas ve kalsinasyonu ile kok tozunun karbonuyla, pirit, klorr, florr ieren bileiklerin ve oksijenin reaksiyonu. hidratlarn paralanmas ve karbonatlarn ayrmas kalsiyum oksit ve hematit arasndaki reaksiyon bir silikat ergitme retimi iin silikat safhas, kalsiyum oksit ve demir oksit safhalar arasnda reaksiyon ve erimi safhalarn orann arttrma alkali ve metal klorrler ile birlikte kalsiyum-slfr bileikleri ve fluorinin ihtiva eden bileiklerin formasyonu yksek s blgesinde demir oksitlerin metalik demire redklenmesi kok yakma ve nem buharlatrma ile kavite ve kanal biimleme etkileri sinter soutma esnasnda bzlme, yataklama ve sertletirme etkileri ile yeniden oksidasyon ve yeniden kristalletirme prosesleri sinter soutma esnasnda termal zorlama nedeniyle atlaklarn formasyonu ve sinter mikro yapsnda ki kusurlar. ekil 4.3 atelemeyi mteakip 6 dakikada bir sinter tabakasnn scakln ve reaksiyon blgelerini gsterir. eitli parametreler (H2O,O2)(ekil 4.5 e baknz) ve kirleticilerin (CO2,CO,SO2,NOx alkali kloritler, ar metal kloritler ve PCDD/F) emisyon profilleri tartlabilir (ekil 4.5,4.8 ve 4.2.2.1.2 e baknz). Yanma proseslerinin ounda olduu gibi, kirleticilerin says ve deiimi sinter bandndan itibaren baca gaznda mevcuttur. Gaz, partikl madde (ar metaller, demir birleikleri fakat ayn zamanda dierleri zellikle kurun bileikleri), alkali klorrler, kkrt oksitler, nitrojen oksitler, hidrojen florr, hidrokarbonlar, karbon monoksit ve ayn zamanda PAH n nemli eser miktar ve PCDD/F ve PCB gibi aromatik organo-halojen bileikleri ihtiva eder. ekil 1.8de de izah edildii zere entegre demir elik tesislerinin en byk emisyon kayna sinter tesisleridir (ktle beher zaman birimi). Her bir kirleticinin formasyonu, emisyon miktarlar ve sinter bant profili hakknda detayl bilgiler blm 4.2 de verilmitir. Kok tozu, zgarann sonuna ulamadan nce tamamen yaklr ve en sonuncusu veya iki rzgr kutusu soutma prosesini balatmak iin kullanlr. Soutucu sinter bandna entegre edilebilir fakat ayrlacak olan iin en uygunudur. retildii gibi, sinter dz bir kademe zerine ve bir krc ile krlan bir kek biimindeki zgarann sonuna der. Bir ok tesislerde, yaklak 5 mmden daha az toz lmne ayrlan ve besleme karmna geri kazandrlan sinter scak bir eleme prosesinden geirilir (ekil 4.2).
41
ekil 4.3: Bir sinterleme prosesinde scaklk ve reaksiyon blgelerinin ematik diagram (Dietrich, 1961) bazl 4.1.4 Scak sinter eleme ve soutma Soutma band entegre olmadnda, sinterlenen malzeme banttan skldkten sonra bir soutma ilemine tabi tutulur. Soutucu, 1 m kalnlktan daha fazla bir katmana sinter yerletirildiinde ap olarak bazen 2030 m tipik ekilde bir dn yapsndadr. Sinter, katmandan geerek yukar doru glenen hava ile soutulur. Sinter soutma gaz ak yksektir ve kullanlan sistemin cinsi ve yana baldr. Spesifik ak 100.000 ve 1.000.000 Nm3/saat arasnda ak oranlarna yol gsteren 1500 ve 2500 Nm3/t sinter arasndadr. Ara sra sinter soutma atk gaz da hassas s, bir atk s kazannda, sinter zgara ateleme balnda ve yeil beslemeli n stma iin kullanlr. Soutucunun dier dizaynlar da bilinmektedir. Soutulan sinter, sinter prosesine (geri dnen tozlar olarak 05 mm, frn katman olarak 10-20 mm) sinter prosesine geri dndrlecek olan (4-10 mm ve 20-50 mm) ve yksek frnda kullanlacak olanlar olmak zere eleklere transfer edilir. 4.2 Mevcut tketim/emisyon seviyeleri 4.2.1 Ktle akna genel bak ve giri/k verileri ekil 4.4 bir sinter tesisinin giri ve k ktle aklarnn bir genel grnmn gsterir. Bu genel grnm sinter tesislerinden verilerin toplanmas iin kullanlabilir.
42
ekil 4.4: Bir sinter tesisinin ktle akna genel bak Ktle aknn genel grnm hem spesifik giri faktrleri hem de spesifik emisyon faktrleri kullanlarak hesaplanabilir. Tablo 4.1 be farkl AB ye devletinin sinter tesislerinden alnm, modern tesislere rnek olarak gsterilebilecek verilerdir. Emisyon faktrleri, eitli retim kademelerinden emisyonlarn eklenmesini basitletirmek amacyla sv eliin beher tonunu belirtir. Giri k Ham maddeler Demir cevheri Dier demir kire cevheri Kire ta katklar YF tozu Geri dnm Elemeden malz. sonra ara dn kg/t sinter kg/t sinter kg/t sinter kg/t sinter kg/t sinter kg/t sinter kgA sinter kg/t sinter 680-850*1 37- 125 0.5-14 105- 190 26-42 11-27 42-113 230 - 375 retim sinter Gaz toz emisyonlar Cd Ci Cu Hg Mn Ni Pb Tl kg/t sinter 4 g/tLS' g/tLS g/tLS mg/tLS g/tLS g/tLS g/tLS g/tLS 1000.0 I70-280*5 b 0.002 - 0.04'6 0.005-0.05' 0.007- 13 16-149 * 0.16*6 0.02 - 0.4"6 6 0.002 - 0.04" 0.04 - 7"6 0.005-0.03 "6
43
enerji COG/YF gaz/doal gaz kok elektrik
MJ/t sinter MJ/t MJ/t sinter sinter Nm3/t sinter
57 - 2(X)"2 126096-114 1380"3
V Zn HC1 HF NO, SO2 CO co2 voc"8 PAH"9 PCDD/F PCB"10 Atklar/yar mamuller tozlar*11 amur*12
g/tLS g/tLS g/tLS g/tLS g/t LS g/tLS kg/tLS kg/tLS gALS mg/t LS Mg H KQ/ mgALS (LS kg/tLS kg/tLS
0.005 - 0.02 0.002-1.8"6 17-65 1.4-3.5 440-710 900-1850 13-43 205-240"7 150"8 115-915 0.5-6.5 1-13
Basnl hava
1.2-3
su
m3/t sinter 0.01 -0.35
0.9-15 0.3
*1 daha dk demir ierii ile cevherin tarafmzdaki durumu 1065 kg/t sinter e kadar *2 tketim ateleme tesisinin verimliliine baldr *3 28650 kj/kg kok tozu ile: 44-48 kok tozu/t sinter *4 kullanlan deitirilen faktrler (tm Avrupa ya ait yksek frnlar ve bazik oksijen elik iletmelerinin arlkl ortalamas):1160 kg sinter/t pik demir:940 kg pik demir/t LS *5 ESP iin verilen deerler; siklonlar halinde:560-740 g toz/t LS;ESP+torba filitreler durumunda;bant dan itibaren (Avrupa da ki bir tesiste)10-30 g toz/t LS; ince kazyc durumunda:<110 g toz/t LS (Avrupa da ki iki tesis) *6 uygun torba filitreler ile ESP veya Esp den sonra bir snm ve ince kazyc sisteminin uygulanmas halinde daha dk deer *7 FeO ve CO2 ye ayran demir cevheri ihtiva ederek demir(II) karbonatn kullanlmas halinde 425 kg CO2/t LS e kadar deerler *8 sadece bir tesisden veriler;VOC srekli olarak bir alev iyonlatrma dedektr ile llmtr (1 lme devresi) *9 EPA 16 nn toplam, 2100Nm3/t sinter ile Borneff 6 (EPA 16= Borneff 6x4) den hesap edilmitir. *10 tm PCB nin toplam, sadece iki tesisten mevcut olan veriler 2100 m3 baca gaz/t sinter ile ve (UN-ECE, 1997 E gre faktr 5)( 3PCB 28+52+101+153+138+180)x5) den hesaplanmtr *11 tozun bir ksm topraa dklrse (elektro statik ktrcnn en son alanndan alnan toz) *12 ince kazyc bir sistem uygulanrsa *13 Hg ilgili miktarlarda demir cevheri ierdiinde daha yksek deer
Legend:
Atk su*12
mVt LS 0.06
Tablo 4.1: Drt farkl AB ye Devlette (Avusturya, Belika, Almanya ve Hollanda) be sinter tesisinden giri/k-verileri Emisyon verileri, sinter tesisindeki gerekli emisyon azaltc nlemler (banttan, sinter soutma, binann atmosferinin tozsuzlatrmasndan itibaren baca gaz) alndktan sonra yaplan lmlere aittir. Numune alma ve analiz metotlar, zaman aralklar, tketim metotlar ve referanslara ilikin bilgiler elimizde mevcut deildir. Tablo 4.2, bir sinter tesisi prosesi iin atmosferik emisyon faktrlerini (azaltlmasndan sonra) gstererek Tablo 4.1 ile birbirini tamamlar. Bu tablo, ABne ye lkelerdeki sinter tesislerinden kaynaklanan baca gazndaki SO2, NOx, CO ve VOC ieriklerini verir. En fazla toz k, sinter boaltma blgesi ve soutma blgelerinden kar. Emisyon drme tekniklerinin buralarda yetersiz oluundan kaynaklanr. (EC Study, 1996).
44
Toz g/tLS
HF HC1 g/tLS g/tLS
so2 g/tLS
NOX g/t LS
CO g/tLS
co2 voc kg/t LS gC/tLS
PAH mg/t LS*2
PCDD/F g/tLS *
3
PCB mg/t LS) n.r. na n.r. n.r. n.r.
Sinter tesisi 5' 1 n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. - krma/harmanlama 4 50-150 - sinter band* alan (verilerin 0.423490n'a n/a 1 - 10*J 100757600"(7) says) 480'6(23) 57(18) 95(9) 3000(22) 1600(26) 42500(24) 108+36 4 x s 220100 - tahliye blgesi* 10 - 270** n.r. n.r. 1100600 n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. 550310 23300*7300 8 - sinter soutma 40 - 450" n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. - bina atmosferi n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. n.r. V 10 Be sinter tesisinden veriler* Sinter tesisinin giri/k iin tablo 4.1 e baknz
LS= sv elik (ham elik); x s = v a s t a d e e r i v e s t a n d a r t s a p m a ( y e t e r l i v e r i l e r m e v c u t s a s a d e c e hesaplanr); n.r.=ilgili olmayan; n/a=mevcut deil *1 kullanlan dnm faktrleri (tm Avrupa ya ait yksek frnlar ve bazik oksijen elik iletmelerinin arlkl ortalamas): 1160 kg sinter/t pik demir;940 kg pik demir/t LS; ar metaller iin emisyon faktrleri sinter tesisinin giri/k tablosunda verilmitir *2 EPA 16 nn toplam, 2100 Nm3 baca gaz/t sinter ile Borneff 6 (EPA 16= Borneff 6x4) den hesap edilmitir. *3 (g I-TEQ/t LS) olarak, (LAI, 1995; Theobad 1, 1995; UN-ECE, 1997; LUA NRW, 1997) den itibaren veriler *4 (EC Study,1996) dan itibaren veriler *5 (EC Study,1996) dan itibaren veriler, ancak % 10 en dk ve en yksek saylar olmakszn ve emisyonlarn nemi daha yksek olan azaltma teknii olarak siklonlar dikkate almakszn (faktr 4-2) *6 2100 m3 baca gaz/sinter ile (EC sinter/YF, 1995) den itibaren hesplanm ve sinter tesisinden itibaren mevcut veriler ile tasdik edilmitir *7 sadece bir antiyeden alnan veriler; ok sk baca gaz bina atmosferinin tozsuzlatrlmasndan ve sinter soutmadan baca gaz gibi dier aklarla birlikte ilenir. *8 2000 m3 baca gaz/t sinterile (EC Sinter/YF, 1995) den itibaren hesaplanm ve sinter tesisinden alnan mevcut veriler ile onaylanmtr; siklonlar ile baca gaz ilemi, daha dk torba filitreler (40-110 g/t LS) ile 100 ve 450 g/t LS arasnda emisyonlara yol gsterir *9 bina atmosferinin tozsuzlatrlmasndan alna baca gaz ok sk sinter soutma ve/veya tahliye blgesi/eleme gibi dier ilemlerden alnan baca gaz ile birlikte il eme tabi tutulur *10 Sinter tesislerinin giri/k 4.1 tablo da verilen tm emisyon kaynaklar dahil 15 AB de 5 sinter tesisinden alnan emisyon faktrleri *11 (Dropsch, 1997) e gre bir Alman sinter tesisinden (11 lm) alnan ilave veriler
Tablo 4.2: Sinter tesislerinin her biri iin havaya verilen emisyonlar iin emisyon faktrleri
45
4.2.2 Tek emisyon kayna ktle akna ait bilgiler nceden belirtildii zere, sinter tesisinden zellikle banttan alnan gazl emisyonlar yksek evresel neme haizdir. Emisyonlarn azaltlmas teknikleri uygulandnda dier etkiler oluabilir. Enerji kullanm, havaya ve suya verilen emisyonlarla ilgili detayl bilgi, aada verilmitir: 4.2.2.1 Havaya verilen emisyonlar hakknda detayl bilgi Sinter hammadde besleme stou ve mamulnn maniplasyonu, krma, eleme ve tama bandndan kan toz emisyonlar; Sinter bandndan emilen atk gaz emisyonlar; Sinter soutmadan kan toz emisyonlar; 4.2.2.2 Suya verilen emisyonlar hakknda bilgi Atk gaz artmndan kan atk su (opsiyonal) Soutma ve ykama suyu 4.2.2.3 Kat atklar hakknda bilgi Atk gaz artma ileminden kan kat atklar (opsiyonal) 4.2.2.4 Enerji kullanm ile ilgili bilgi Enerji tketimi 4.2.2.1 Havaya Verilen Emisyon Hakknda Detayl Bilgi 4.2.2.1.1 Sinter hammadde besleme stoklama, krma eleme ve tama srasnda kan toz emisyonlar Sinter hammadde depolama ve maniplasyonu, krma eleme ve tamas srasnda toz emisyonu oluur. Bu toz emisyonlar, uygun toz tutma sistemleriyle kontrol altna alnr. 4.2.2.1.2 Sinter bandndan yaylan atk gaz emisyonlar 4.2.2.1.2.1 Genel 4.1.3de bahsedildii gibi, atk gazn spesifik ak miktar nispeten yksektir (1500-2500 m3/t sinter).Tablo 4.2 bir btn olarak sinter bandndan kan kark atk gaz ilgilendiren bilgileri gstermektedir. Ayr hava kanallarndan emilen atk gazlarn kompozisyonunun hayli farkl olmasna ramen, belirli karakteristik zellikler gsterir. ekil 4.5, sinter band atk gaznda bulunan CO2, CO, O2 ve H2Onun ieriini gsterir. Bu parametreler ayn zamanda eitli reaksiyon dengelerine de katk yapar. Scaklk ve kurun, SO2, NOx, PCDD/F ierii (baknz ek. 4.8 ve 4.1.4) iin karakteristik eriler de mevcuttur ve dier kirleticiler iin de bulunabilir. u anda CO, CO2, H2O, O2, NOx ve SO2 gibi baz parametreler, uygun modellerle hesaplanabilir. [Neuschtz, 1996].
46
ekil 4.5, Sinter band atk gaznn iindeki (hava kanallar) CO2, CO, O2 ve H2Oya [Neuschtz, 1996] dayandrlarak hazrlanm tipik emisyon profilleri 4.2.2.1.2.2 Toz Sinter bandnda toplanan tozlarn (tozsuzlatrma sisteminden geirilmeden nce) parack dalm analizine bakldnda iki farkl yapda toz tipi olduu grlr. Birincisi ebatlar 100 m civarnda olanlar, dieri ise 0.1-1 m arasnda deienlerdir (ekil 4.6). Bu iki bileenli toz karmnn karakteristii, iki toz oluturan prosesin varl ile aklanabilir.
ekil 4.6: eitli sinter demetlerinden alnm tozun para bykl ve arlk dalm. (Bothe, 1993) Byk tozlar, bandn balangcnda sinter beslemesi srasnda, alt tabakadan ve btn suyun uzaklatrld sinterleme blgesinden gelir. Byk tozlarn kompozisyonu sinter beslemesi ile ilgilidir ve yksek etkinlikte elektrostatik ktrclerde (ESPler) ayrlabilirler. Bununla
47
birlikte kk tozlar ise, sinterleme prosesi sresince oluan alkali ve kurun klorrleri ierir (ekil 4.1.3e baknz). Alkali klorrler (1012 ile 1013 cm arasnda) yksek spesifik toz direnliliine sahiptir (ekil 4.7) ve bu nedenle elektrotlar zerinde yaltc yzey olutururlar. Bu yzey, ktrclerin etkinliini drdklerinden, toz uzaklatrlmas iin ciddi problemlere neden olurlar [Bothe, 1993; Gebert,1995]. [Bothe, 1993]e gre alkali klorrler sadece ortalama % 60 etkinlikte uzaklatrlabilirler. Bu ilenmi toz, iyi dizayn edilmi ve ileyen konvansiyonel elektrostatik ktrclerin bile, normalde salnan toz konsantrasyonunu 100-150 mg/m3n altna dremedikleri anlamna gelmektedir.
ekil 4.7: Demir oksit - alkali klorrler ve slfatlarn spesifik toz direnlilii- [Reiche, 1990] Kurun klorrler, dier alkali klorrlerle ayn yapya sahiptirler. Dolaysyla Sinter bandnda yksek kurun emisyonlar oluur. (Tablo 4.1e baknz). Salnan ince tozlar ortam toz kalitesini belirler ve Konsey Ynergesinde 96/62/EC [EC Air, 1996] bu deerler iin (PM 10) snrlama getirilir (EC LV,1998). Bu da sinter tesislerinden yaylan toz emisyonlarna ynelik tartmalar etkileyebilir. 4.2.2.1.2.3 Ar Metaller Sinter tesislerinden ar metal emisyonlar, zellikle kurun iin (ekil 1.8e baknz) yksek derecede anlaml olabilir. Kurun Sinterleme prosesi sresince kurun PbO-PbCl2, PbCl2 ve muhtemelen ayrca PbCl2 formlarnda bulunur. Bu kurun bileikleri nispeten uucudur ve gaz fazna geerler [Matzke, 1987].zellikleri (uuculuk, para boyutlarnda artk art gzlenmemektedir, ok iyi saflkta PbCl2 kristalleri) ilenmemi atk gazda nispeten yksek konsantrasyonlara ( 2100 Nm3/t
48
sinter,150g Pb/t sinter ile 70 mg pb/ Nm3e kadar) neden olur. yi-dizayn edilmi yaygn ESPnin uzaklatrma etkinlii ok kk partikller iin yksek deildir. Bu nedenle g Pb/t sinter dalmnda kurunun nemli emisyonlar gerekleebilir (Tablo 4.1e baknz). ESPden sonra [UA-O, 1998], gazn yksek-verimlilikte slak ykayclardan geirilmesiyle emisyonlar minimize edilmi olsa dahi yaprakta olan birikimlere bakarak, sinter tesislerinin evre havasna yapm olduu etki dier tesislerin yapt etkiden olduka fazladr. Kurun klorr oluumunda en nemli faktr, sinter beslemesinde (normalde 40-100 g Pb/t sinter besleme), kurunun konsantrasyonu deil, klorr konsantrasyonudur (normalde 200700 g Cl/t sinter besleme) [Matzke, 1987]. Klorr konsantrasyonu iin bildirilen 10 kat kadar dk klorr ierii [BS PCDD/F, 1998], daha dk kurun emisyonlar ile korelasyon gsterebilir. Sinter bandndaki kurun bileiklerinin emisyon profili, kurunun sinterleme prosesinin te iki zamannda uucu hale geldiini gstermektedir [Matzke,1987]. Avrupadaki birok sinter tesisi kapal filtre-toz dngleri kullanarak almaktadr. Bu ESPden ken tm filtre tozunun, ileme yeniden dnm yapt anlamna gelir. Ksmi ak filtre-toz dnglerine kyasla ( temelde alkali ve metal klorrlerinden oluan, ESPnin son alanndan filtre tozu, arazi doldurmasnda kullanlr), kapal dng tesisleri daha yksek alkali ve metal klorr emisyonlarna sahiptir [Matzke, 1987]. Bu nemli etkinin (aprazortam) tam doru miktarn lmek ok mmkn olmamtr. Sinter beslemenin florr ieriine bal olarak, kurun florrler de oluabilir. Bunlar ok daha uucudurlar ve tm kurun emisyonuna katk salar. Civa Civa, sinterleme prosesi boyunca gaz fazna dorudan geer. Emisyon dzeyleri sinter beslemesinin civa ieriine baldr fakat, normalde ok dktr. Eer demir cevherinde civa varsa sinter emisyonlarnda da olduka fazla civa emisyonu kacaktr. yi dizayn edilmi ve altrlan ESP ve slak tip baca gaz ykama sistemiyle emisyon seviyesi 15 -54 g Hg/Nm3 veya 38-136 mg Hg/ton sinter seviyelerine drld grlmtr. (Linz,1996). Bu deerler 1994 ylnda tespit edilmitir. Bu tekniklerin kullanmyla evreye olan etkiler azaltlm olur (rnein, aa yapraklar zerindeki birikimler azalr). Ancak yaplan aratrmalarda ortam havasndaki civa konsantrasyonu 0,18-0,19 ng/Hg/m3 olarak tespit edilmitir. Bu da tavsiye edilen Standardlarn ok altndadr. inko Sinter beslemede inko ierii normalde 70-200 gZn/t sinter beslemesi aralndadr. [Matzke,1987]. Yakma/ kavurma / oksidasyon blgesinde yksek scaklklarda (ekil 4.3e baknz), inko buharlar fakat ayn zamanda, ya sinterde kalan [Mazke, 1987] ya da yksek etkinlikle iyi dizayn edilmi ve altrlan ESP kullanarak uzaklatrlabilen, inko ferrit oluturmak zere reaksiyona girer. Sinterleme prosesi sresince ounlukla karmn kok ksm tarafndan etkilenen scakln, inkonun svlamasnda anlaml etkisi olabilir. lenmemi gazda, inko 50 mg Zn/Nm3veya 100 g Zn/t sinter kadar yksek dzeylerde bulunabilir [Bothe, 1993]. Artlm atk gaz, evre asndan anlaml olabilecek 1.65 g Zn/t kadar sinter ierebilir (Tablo 4.1e baknz). 4.2.2.1.2.4 Alkali klorrler Sinter beslemesinin alkali ierii normalde 600-1000 g K2O/t sinter besleme ile 250-500 g Na2O/t sinter besleme arasnda deiir [Matzke, 1987]. Cevherin kalitesine bal olarak baz durumlarda 3000 g K2O/t sinter beslemesine kadar deerler belirtilmitir. Sinterleme prosesi
49
sresince alkali klorrlerin oluumu ve ESP uzaklatrma etkinliinde ters etkisi, yukarda aklanmtr (baknz toz blmne) 4.2.2.1.2.5 Kkrt Oksitler (SOx) Atk gazdaki kkrt oksitler (balca SO2), sinter beslemesinde kkrt bileiklerin yanmasndan oluur. Bu kkrt bileikleri aslnda kok, kl ve snm kmr paralar yoluyla ortaya kmaktadr. Demir cevherinden katk normalde on kat kadar daha azdr. Toplam kkrt girii 0.28-0.81 kg/t sinter arasnda deiir [InfoMil, 1997]. SO2 iin emisyon konsantrasyonlar normalde 400-1000 mg SO2/ Nm3 veya 800-2000g SO2/t sinterdir (Tablo 4.1) [Bothe, 1993]. Bu deerler btn olarak, sinter ilemler zincirinden ortalama atk gaz konsantrasyonlarn temsil eder. Bununla birlikte, sinter ilemler zinciriyle birlikte emisyon profilleri, ayr hava kanallarndaki SO2 konsantrasyonlarnda dikkate deer deiikliklerle, aka deiiklik gsterir (ekil 4.8).
ekil 4.8: Atk gazda SO2 ve NOxin tipik emisyon profili (ayr hava kanallarnda) ve sinter ilemler zinciri yannda scaklk erisi- [Neuschtz, 1996] Prosesin banda, SO2 ierii dktr. Sinter yatann alt yzeylerinde yksek scaklklara ulaldnda, emisyonlar gze arpacak ekilde artar. En yksek konsantrasyonlar, sinter soutma balamadan nce sinterlemenin sonunda oluur. Bu emisyon profili, atk gazn sadece bir ksmnn artlmasna olanak salar. Yukarda bahsedilen SO2 emisyonlarna, dk kkrt ierikli ham maddeler kullanlarak ve, yakt tketimini minimize ederek ulalabilir. Seksenlerin balarnda ortalama 80 kg kok tozu/ton sinter girii yaygnken, u anki tketim 38-55 kg/t sinterdir [Lngen, 1991]. Hammaddenin dnda, baca gaznda SO2 miktarn etkileyen dier faktrler mevcuttur. Bunlardan biri, sinterde bulunmas gerekli kkrt konsantrasyonudur. Bu da sinter beslemesinin bazikliine baldr. 1e kadar bazikliklerde, kkrtn % 90ndan fazlas uar. Yzdeler, 1.5in zerindeki bazikliklerde der [Bothe,1993]. Bazikliin 2 olduu durumlarda, kkrtn % 80-90 salnmaktadr. Almanyada, kendiliinden deiim ykne ulamak amacyla, yetmilerden beri sinterin baziklii ortalama 1.7ye karlmtr ve bu bir btn olarak Avrupa iin tipik rnektir. Bu durum azaltlan SO2 emisyonlarna sadece ok az
50
katkda bulunmutur. Dahas, yksek-baziklikteki sinter tarafndan kkrtn alnm, alkali olarak MgCO3 deil de, CaCO3 alkali olarak kullanldnda mmkndr [Bothe, 1993].
ekil 4.9: Almanyada ortalama sinter kompozisyonu- [Stahl, 1995] CaCO3n SO2 emisyonu zerinde olumlu etkisi olmasna ramen toz spesifik direnci baziklikten dolay artaca iin ESPnin toz tutma verimliliini drr. (ekil 4.10).
ekil 4.10: Sinter bazikliinin (CaO/SiO2) spes. toz direncini etkilemesi [Bothe, 1993] Kok tozu ve kok tozu para boyut dalmnn SO2 emisyonlar zerinde anlaml bir etkisi vardr. Normal para boyutlar (<3mm) yerine, daha iri kok tozu kullanm (5mm- 6mm), SO2 emisyonlarn nispeten azaltabilir. rnek olarak para ap 1mm olan kok tozu kullanm ile SO2 emisyonu 800 mg SO2/Nm3 olurken, para ap 6 mm olan kok tozu kullanmyla SO2 emisyonunun 500 mg SO2/Nm3e dt belirtilmitir (Beer, 1991).
51
4.2.2.1.2.6 Florrler Temelde florr emisyonlar cevherin florr ierii ve sinter beslemesinin bazikliine baldr. Fosforca zengin cevherler, anlaml dzeyde florr ierir (1900-2400ppm). Avrupada bu tip cevherler zellikle sveden ithal edilmektedir (Kiruna D, Graengesberg)( Bothe, 1993). Florr emisyonlar en ok sinter beslemesinin bazikliine baldr (ekil 4.11). Son yirmi ylda sinter beslemesinin bazikliinin artmas (Baknz ekil 4.9), florr emisyonlarnn anlaml derecede dmesine yol amtr. Yukarda belirtildii zere, yksek baziklikte sinter beslemesinin bir dezavantaj, daha yksek spesifik toz direncine sahip, toz oluumudur (ekil 4.10a baknz). Tablo 4.1e gre florr emisyonlar 1.3-3.2 g F/t sinter veya (2100 Nm3/t sinter ile) 0.66-1.5 mg F/Nm3dr.
ekil 4.11: Florr emisyonu ile sinter-besleme baziklii arasndaki iliki- [Bothe, 1993] 4.2.2.1.2.7 Azot oksitler (NOx) Sinter yatanda alev yzndeki scaklklar, doal olarak NOx oluumuna neden olur. Bu NOx ekilde oluabilir: Sinter beslemesinde organik azot bileiklerin yanmas ile(yakt- NOx); yanma blgesinde ryen bileiklerin molekler azot (N2) ile reaksiyonu ile (tam NOx); ve yanan havada molekler oksijenin (O2), molekler azot (N2) ile reaksiyonu ile (termal- NOx). Yakt NOx toplamn yaklak % 80ini temsil ettiinden en nemlisi olabilir fakat, termal NOx %60-70 dzeyinde egemen olabilir [InfoMil, 1997]. Tablo 4.1de 200 -310 mg NOx/ Nm3n konsantrasyonu (2100 Nm3/t sinter ile) anlamna gelen, 400-650g NOx/t sinterin emisyon faktrleri bahsedilmitir. Temel olarak yaktlardaki azot ierii ile ilgili olarak, 700 mg NOx/ Nm3 e kadar emisyon konsantrasyonlar belirtilmitir [Bothe, 1993]. Her bir hava kanalndaki NOx konsantrasyonlar incelendiinde sinter band boyunca NOx konsantrasyonunun eit ekilde dalmad grlebilir. Bununla birlikte, SO2ye kyasla, farklar o kadar anlaml deildir.(ekil 4.8). 4.2.2.1.2.8 Hidrokarbonlar Hidrokarbon emisyonlar, temelde karbon rn veren ilenmemi maddelerin tamamlanmam yanmas ve pirolizden (sl bozunma) oluan rnlerden kaynaklanr. Geri dntrlm atklar, rnein haddehanelerden gelen yal tufal (%10a kadar ya ieren [Gebert,1995]), sinter ilemler zincirinde ana hidrokarbon kaynadr [Gebert, 1995;Ptz,
52
1996]. ou entegre elik fabrikas, ESP ile operasyonel problemlerden (tortu oluumu, ate scakl) kanmak ve emisyonu minimize etmek amacyla, sinter ilemler zincirine geri dnm yaplan ya ierii (bazs < % 0.1, bazs < %0.5 ve bazs < %1) iin i (internal) standartlar getirmilerdir. Hidrokarbon emisyonlar, oksidasyon/yakp kl etme blgesinin en alttaki sinter yatak tabakasna ulamasndan nce, buharlamann bir sonucudur (ekil4.3e baknz). Bu emisyonlar, metan, alifatik bileikler, fenoller, olefinler ve aromatikleri ierirler (Gebert,1995; Bothe, 1993). Alev iyonlatrc dedektrlerce belirlenen, bildirilmi emisyon konsantrasyonlar 49-109mg C/Nm3 (11 lm, x s: 66 18 mg C/Nm3) [Dropsch, 1997] ve, 20-90mg C/Nm3 (32 lm, x s: 51 21 mg C/Nm3) [BS PCDD/F, 1998]. Bu emisyonlar direkt olarak girdiye baldr. 4.2.2.1.2.9 Poliklorlu dibenzo-p-dioksinler ve furanlar (PCDD/F) Sinter tesislerinin nemli bir PCDD/F emisyon kayna olabilecei yeni anlalmtr [Broeker, 1993; Lahl, 1994]. Bir defasnda, 43 ng I-TEQ/Nm3e kadar emisyon konsantrasyonlar (tekrarlanm analiz) belirlenmitir [Broeker, 1993]. Proses optimizasyonu, zellikle girdi kontrolne bal olarak, gerek emisyon konsantrasyonlar normalde 0.5- 5 ng I-TEQ/Nm3 aralndadr ki, bu da (2100 Nm3/t sinter ile) 1-10 g I-TEQ/t sinterdir [LAI, 1995; Theobald1, 1995; UN-ECE, 1997; LUA NRW, 1997]. Bu emisyon konsantrasyonlar/faktrleri, normalde , drt alanl elektrostatik ktrc kullanarak temizlenen gazdaki emisyona karlk gelir. PCDD/Fin emisyonu oluumu iin ayrntl bir aklama yoktur (edeerleri, miktarlar ve oluum mekanizmalar vs.). Aada belirtilen gzlemlerin nemli olduu dnlmektedir: PCDD/Fe asndan sinter tesisindeki birincil toz tutma tesisi olan ESP ile ok dk bir uzaklatrma verimi elde edilir. Bu da, PCDD/F konsantrasyonunda kayda deer bir deiim olmamas gerei ile belgelenmitir; PCDD/Fin homolog ve etrlerinin dalm (PCDD/F profili), termal PCDD/F profili denen profile benzerdir [Ptz,1996]. Fakat burada PCDF ile kyaslandnda, daha yksek yzdede tetra/penta-CDF, daha fazla gze arpan homologlarn dalm ile belli belirsiz PCDD belirtilmektedir; Bu zamana kadar allan sinter tesislerinin atk gaz, PCDD/F homolog gruplarnn ktle konsantrasyonlarnn sadece ok kk dalmn gstermektedir; % 40dan %60a, 2,3,4,7,8 - penta-CDF, toksisite edeerlerinin en byk ksmn temsil eder (ekil 4.12).
53
ekil 4.12: 6 lm iin, sinter tesisinin ( tozsuzlatrma ncesi) ilenmemi atk gaznn tipik homolog gruplar- [Ptz,1996] Yakn zamanda yaplan aratrmalar, de novo sentezi iin, PCDD ve PCDFe oluumuna gtren iki farkl yolun olduu grlmtr. Karbondan, PCDDnin oluumu fenil grubunun kondenzasyonu ile gerekleir. rnein fenoln kondenzasyonu. Ancak tek fenil grubu bu reaksiyonu gerekletirmez, reaksiyonun gereklemesi iin bifenil yapsnda olmas gerekir. Sinter tesislerindeki atk gazlarda PCDF daha baskndr. Bunun da nedeni PCDF oluumu iin fenil grubunun inorganik klorr grubundan daha az etkili olmasndandr. Karbon ve klorr sinter beslemesinde mevcut olduklarndan, PCDD/F oluumu iin snrlayc faktrler olamazlar. Bu dnce, belirtilen, sinter beslemelerinde uucu hidrokarbonlarla, atk gazdaki PCDD/F konsantrasyonu arasndaki pozitif korelasyonu desteklemez [Gebert, 1995; Ptz, 1996]. Fakat dier kaynaklar, sinter beslemesinde veya atk gazda, PCDD/F emisyonu ile (uucu) hidrokarbon ierii arasnda ak bir korelasyondan sz etmezler (ekil 4.13).
ekil 4.13: Sinter tesislerinde atk gazda PCDD/F konsantrasyonu ile VOC konsantrasyonu arasnda ak bir korelasyon gzlenmemitir (korelasyon katsays r=0.25)-[BS PCDD/F, 1998] Dier parametreler iin belirtildii gibi (ekil 4.5 ve ekil 4.8e baknz), PCDD/F i in de sinter ilemler zincirinde (ekil 4.14) emisyon profilleri mevcuttur. Nem tamamen
54
buharlatrldnda, scaklk artar (ekil 4.5) ve PCDD/F emisyonlar ile korele gibi grnr (ekil 4.14). Bu gzlemlerin bir muhtemel aklamas da, sinter yatann st blgelerinde PCDD/Fin oluup, daha souk ykn altnda younlamas ve daha ileri reaksiyonlara uramas ve, yanma blgesi (ekil 4.3e baknz) yatak boyunca yol aldka tekrar-uucu hale gelmesidir.
ekil 4.14: Sinter tesisinde atk gazda PCDD/F ve scaklk profili [Ptz, 1996] Bir dier faktr de, azalan nem ierii ile klorr tarafna kayan Deacon dengesi olabilir (2HCl + O2 H2O + Cl2). Bu etkileimin etkisi tam belirgin deildir. Farkl PCDD/F profili, atk gazn daha konsantre ksmlarn artma ihtimalini teklif etmektedir. 4.2.2.1.2.10 Poliklorlanm Bifeniller (PCB) Uzun sreden beri devam ettirilmesine ramen, termal proseslerde hibir de novo sentez prosesi yoktur, aslnda yukarda PCDD/F iin aklanan ayn koullar altnda PCBnin oluturulabilecei de gsterilmitir [Blaha, 1995; Hagenmaier, 1996; Scholz, 1997]. Bununla birlikte, oluum yol a boyunca fenil halkalarnn ie kart gzlenmemitir. Daha ileri bir reaksiyonda, oluturulan PCB, PCDF vermek zere halka formuna kapanabilir fakat PCDD yapamaz [Scholz, 1997]. Bu nedenle, PCDF rneinde olduu gibi, olumas iin herhangi bir aromatik balatcya gerek yoktur. PCB ayn zamanda ham maddelerde de olabilir. Kok tozu, snm kmr paralar ve demir cevherleri iin belirtilen PCB konsantrasyonlar yaklak 1- 1.6 mg/t civarndadr ve bir sinter tesisi iin snrl hesaplamalar, 850 g/t cins sinter potansiyel girdisini belirtmitir [BS PCDD/F, 1998]. Akas, PCBnin yanma blgesinde paralanabilecei hakknda bir olaslk vardr (ekil 4.3e baknz), fakat rnein, yanma proseslerinin atk yakp kl etme proseslerindeki kadar youn olmad hatrlanmaldr ve, proses havasndaki tm PCBlerin yanma blgelerinde paralanmayaca dnlmektedir. Dahas, PCB nispeten uucudur ve, ar ykler yakma blgesinin nnde gazl yanma rnleri tarafndan stldndan, kontrol edilmekten uzaktr [BS PCDD/F, 1998]. Sinter tesislerinden PCB emisyonunu ilgilendiren veriler, sadece iki tesisten mmkndr (Tablo 4.1e baknz). Bunlar iin emisyon faktrleri 1-12 mg PCB/t sinterdir. Bu konsantrasyon dzeyi nispeten yksektir ve evreye etkisi olabilir. 4.2.2.1.2.11 Dier organohalojen bileikler
55
PCDD/F ve PCBnin varl, klorobenzen, klorofenol, kloronaftalenler vb. gibi organoh alojen bileiklerin oluumu iin indikatr olarak deerlendirilebilir [Stieglitz, 1997]. Bu nedenle bu bileikler, sinter tesislerinin atk gaznda beklenen bileiklerdir. 4.2.2.1.2.12 Polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH) 4.1.3de bahsedildii zere sinter yatandaki reaksiyonlar karmaktr. Yanma prosesi homojen olmayp tamamlanmamtr, bunun sonucunda nemli miktarlarda polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAHlar) oluur. PCB iin, PAH emisyonlar hakknda veriler sadece birka sinter tesisi iin mevcuttur (Tablo 4.1e baknz). 105- 840 mg EPA16/t sinter dzeyindeki emisyon faktrleri, PAH emisyonlarnn nemini belirtmektedir. 4.2.2.1.3 Sinter soutmayla kan kat madde emisyonlar Sinterleme olutuktan sonra kan rn sinter krlr, elenir ve soutulur. Bu ilemlerin toz yayma potansiyeli yksektir ki bu toz ierik olarak sinterle ayn kompozisyona sahiptir. Soutma havas atk ss geri kazanlmak zere sisteme geri beslendiinde krma ve eleme srasnda kan toz prosese tekrar geri dner. Hava, sisteme tekrar verilmezse ierisinde bulunan tozlar ESP vastasyla tutulur. Genellikle soutucudan kan gaz ile boaltma blgesinde oluan gazlarla birlikte artlr. Tutulan tozlar ise sinter prosesine geri beslenir. Sinter soutma ve boaltma blgesindeki toz emisyonlar yksek olmalarna ramen (40 -450 g/t sinter), (sinter band zerindeki tozla ayn seviyede) genellikle tutulmaz. [EC almas, 1996], (Tablo 4.2ye baknz). Oysa, tozun kompozisyonu, sinter bandndan kan tozun ieriinden farkldr. (zellikle alkali klorr ve organik mikro kirletici iermemesi nedeniyle). 4.2.2.2 Suya Verilen Dearjlar 4.2.2.2.1.1 Ykama suyu Demir ve elik retim tesisleri prosesleri gerei tesis bina ve yaplarn zerinde toz braklmasna neden olur. Yzey suyuna ak nlemek amacyla, tercihen kuru teknikler ile bu tozlarn uzaklatrlmas istenir. Bunun yannda birka tesis ykama suyu temizleme tekniklerini kullanmaktadr. Meydana gelen atk su, askda katlar ierir (ar metalleri de ieren) ve tahliye edilmeden nce artlr. rnein, gnde ortalama 11000 ton sinter retimi olan bir sinter tesisinde, ykama suyu ak 460 m3/ gn kadardr. Bu atk su, sirkle etmeden nce ierisindeki kat maddeleri ktrmek iin keltme sisteminden geirilir, dearj edilecekler ise tekrar ikinci bir ktrme ileminden geirildikten sonra dearj edilir. [InfoMil, 1997]. Dier tesislere ait veri mevcut deildir. 4.2.2.2.1.2 Soutma suyu Sinter tesisinde soutma suyu, sinter makineleri iin olduu kadar, yakma bacas ve vantilatrlerin soutulmas iin kullanlr. Ylda 4 Mt elik reten bir entegre elik fabrikasnda, sinter tesisi soutmas saatte yaklak 600m3 su ak gerektirir [EC Haskoning, 1993]. Soutma suyu normalde tamamen geri dntrlr. 4.2.2.2.1.3 Gaz artmndan gelen atk su Atk gaz artmasndan elde edilen atk su, sadece slak tip temizleme sistemi uygulanrsa oluur. kan su, askda kat madde (ar metaller de dahil olmak zere), PCDD/F, PCB, PAH, kkrt bileikleri, florr ve klorr gibi organohalojenleri ierir. Genellikle tahliyeden
56
nce artlr. Byle bir atk suyun nitelik ve nicelikleri, ilgili tekniin aklamasnda dier etkileri bal altnda, daha detaylca aklanmtr (EP.4e baknz). 4.2.2.3 Kat Atk Hakknda Bilgi Normalde, sinter tesisinden kan tm kat atklar (toz tutucu tozlar, eleme ileminden gelen tozlar), sisteme geri dntrlr. Bunun yannda iki istisna olabilir: lki, tesislerin slak tip toz tutucularndan gelen amurlar ki bunlar land-fille gnderilir. Dieri ise elektrostatik ktrclerin (ESP) son ksmndan gelen filtre tozudur. 4.2.2.1.2.3de bahsedildii zere, ou Avrupa sinter tesisleri, tamamen kapal devre alan toz sistemleri ile iletilmektedir [Bothe, 1993]. Bunun yannda, baz tesisler ESPnin son ksmndan gelen ilenmi tozu hesaba katmaz. Bu toz, temelde alkali ve metal klorrleri ierir. Bu ksmen ESPnin veya torba filtrelerinin almasn daha verimli hale getirmek, alkali ve metal klorr emisyonlarn azaltmak iin yrtlr. 4.2.2.4 Enerji Ynnden Bilgi European Blast Furnace Committee (Avrupa Yksek Frn Komisyonu) tarafndan yaplan aklamada 1996 yl ortalamas sinter enerji tketimi 1125 ile 1920 MJ/t sinter arasnda deimekte, ortalama 1480 MJ/t sinter olmaktadr (bu tketim ierisinde kat yaktlar, ve ateleme yakt da dahildir). Bunlar, ortalama 52 kg kok tozu edeer/t sinter ile, 39.5 - 67 kg kok tozu edeer/t sinterdir. Toplam elektrik tketimi, ortalama 105MJ/t sinter ile, 68- 176 MJ/t sinter aralndadr. Dk baziklikte sinter (<1.7 CaO/SiO2) ile yksek baziklikte sinter (1.7 CaO/SiO2) arasnda ok az bir yakt tketimi vardr. Tablo 4.1 bu rakamlarn karlk geldii be sinter tesisinden verileri gstermektedir. Kok, sinter tesisinin egemen enerji girii olup (yaklak % 85), kalan ksm da eit olarak elektrik ve gaz (COG ve/veya BF gaz ve/veya doal gaz) paylamaktadr. Ana enerji klar, atk gaz, su buhar ve sinterleme iin gerekli olan reaksiyon enerjisidir. Genellikle sinter soutma atk snn geri kazanmyla birletirilebilir. 4.2.2.5 Grlt Emisyonu Hakknda Bilgi Sinter tesislerinde egemen olan grltnn kaynaklar aada belirtildii gibidir: Sinter atk gaz fanlar Sinter soutma fanlar 4.3 BATn belirlenmesinde gz nne alnacak teknikler Bu blm, sinter tesislerinde evresel koruma ve enerji tasarrufu iin, proses-entegre ve artm sonras tekniklerini inceler. Her teknik iin aklama, ulalan temel emisyon dzeyleri, uygulanabilirlii, emisyon denetlemesi, evresel etkiler, referans tesisler, iletme verileri, ekonomi ve uygulamaya zorlayan gc, ilgili bilginin bulunduu durumlar iin verilmitir. 4.3.1 Prosese entegre edilmi teknikler Aada belirtilen proses-entegreli tekniklerin sinter tesislerinde kullanld bilinmektedir: PI.1 PCDD/F emisyonunun minimize edilmesi iin proses optimizasyonu PI.2 Sinter tesisine demir-ieren atn geri dntrlmesi PI.3 Sinter beslemesinde uucu hidrokarbonlarn ieriinin drlmesi PI.4 Sinter beslemesinin kkrt ieriinin drlmesi PI.5 Sinterleme ve sinter soutmadan s eldesi PI.6 st-tabaka-sinterleme PI.7 Atk gaz yeniden sirkle edilmesi rnein Emisyon Optimize Sinterleme (EOS) PI.8 Atk gaz sirklasyonu
57
4.3.2 Artm sonras teknikler Aada belirtilen artm sonras tekniklerin sinter tesislerinde kullanld bilinmektedir: EP.1 Elektrostatik ktrc (ESP) EP.2 Torbal filtre sistemi EP.3 Siklon EP.4 nce slak tip gaz temizleme sistemi, rnein Airfine EP.5 Baca gaz deslfrizasyon sistemi EP.6 Rejeneratif aktif karbon (RAC) EP.7 Seici katalitik indirgeme (SCR) 4.3.1 Proses-entegreli teknikler PI.1 PCDD/F emisyonlarn minimize etmek iin proses optimizasyonlar Tanm: Sinterleme proseslerinde poliklorlanm dibenzo-p-dioksin ve furanlarn (PCDD/F) oluumu hakknda kapsaml aratrmalar [BS PCDD/F, 1998], PCDD/Fin, muhtemelen scak gazlarn yatak zerinde ilerlerken alev yzeyinin biraz ilerisinde, sinter yatann iinde olutuunu gstermitir (baknz 4.2.2.1.2.9). rnein duraan faz ilemleri gibi, alev yz yaylmasnn blnmesinin, daha yksek PCDD/F emisyonlar ile sonuland da gsterilmitir. Bu nedenle zm, band hz, yatak kompozisyonu (zellikle klorr giriinin minimize edilmesi yeniden dnen maddelerin srekli harmanlanmas), yatak ykseklii, yanm kire gibi ilavelerin kullanm ve yal tufal ya ieriinin %1in altnda tutulmas ve beslenen hava miktarn optimumda tutmak gibi nlemlerle bu konsantrasyonu drmek mmkndr. Bu nlemler, retilen sinter iletme performansnn gelitirilmesi ve verimliliinin artmas gibi avantajlar da salayacaktr. Ulalan temel emisyon dzeyleri: ngilterede drt blgeden toplam 41 rnekten ortalama 1.0 ng I-TEQ/Nm3e ulalmtr. rneklerin ounluunun 1 ng I-TEQ/Nm3e yakn deerlerde olmasna karn, tipik aralk 0.5- 1.5 ng I-TEQ/Nm3dr. rnekler US EPAnn 23. metodu kullanlarak belirlenmitir. PCDD/F analizleri yetki verilmi (akredite) iz organik laboratuarlarnda yrtlmtr. Detayl sonular, Tablo 4.3de gsterilmektedir. Bunun yannda, ayn veya ok benzer iletme artlarnda olan dier AB ye devletlerinde, bu kadar dk deerlere ulalamamtr. Almanyada genellikle 2-3 ng I-TEQ/Nm3 deerlerine ulalmtr. Bir tesiste de 5 ile 6 ng I-TEQ/Nm3 arasnda deerler bildirilmitir. Nispeten dk PCDD/F emisyon dzeylerine ulaabilmeyi salayan herhangi spesifik bir nlem tanmlanmamtr, onun yerine yukarda bahsedilen birka nlemin kombinasyonu grnmektedir. Uygulanabilirlik: Var olan ve yeni tesislere uygulanabilir Dier etkileri: Enerji kullanm, ilemlerin sreklilii salanarak minimize edilmitir. Herhangi bir negatif etkisi yoktur. Referans tesisler: ngiliz elik Scunthorpe, ngiliz elik Teesside, ngiliz elik Port Talbot, ngiliz elik Llanwern (2 tesis). ABde benzer ekilde iletilen sinter tesisleri mevcuttur. Ksmen uzmanlar bu dk emisyon dzeylerini onaylamaktadr ( 0.5- 1.5 ng I-TEQ/Nm3 ), fakat dierleri 5- 6 I-TEQ/Nm3 e kadar yksek konsantrasyonlara ularlar. letme verileri: Srekli yksek retkenlik ve kaliteli sinter retimiyle proses optimize edilmitir.
58
Ekonomi: Yatrm maliyeti yoktur; iletmelerin srekliliinden kaynaklanan iletmesel (operasyonel) avantajlar mevcuttur. Referans literatr: [BS PCDD/F, 1998]
Tablo 4.3: Be adet sinter tesisindeki PCDD/F emisyonlar (PCDD/Fyi drmek iin yaplan Proses optimizasyonundan sonra) PI.2 Demir ieren maddelerin sinter tesisine geri dnmnn yaplmas Tanm: Bir entegre elik fabrikasnda, haddehanelerden demir ieren tufallar ile gaz artma sistemleri sonras toz ve amurlar yan rn olarak kar. Bu toz, amur ve tufallar ieriklerindeki demir ve karbondan dolay (normalde >% 50) sinter tesislerinde tekrar kullanlrlar. Kire ierii yksek olan curuflar kire yerine kullanlmak zere sintere beslenirler. Genellikle dnyadaki btn sinter fabrikalar toz, amur ve tufallar yeniden kullanrlar. Bu da toplam sinter girdisinin % 10 ile 20sini oluturur. En azndan bir tesis %100 toz, amur, cruf ve katk maddelerini kullanr. Ulalan temel evresel kazanlar: Kullanlan yan rnler orannda hammadde tasarrufu salanr. Bu rnlerin araziye boaltlmas nlenmi olur. Bu balamda, sinter tesisinin entegre demir ve elik tesisinde nemli bir fonksiyonu vardr. Uygulanabilirlik: Yeni ve var olan tesislere uygulanabilir. Dier Etkiler: Baz tesislere yksek ya ierikli atk beslemesinden dolay hidrokarbon ve PCDD/F emisyonlarnda art olur. Srekli sirklasyondan dolay Alkali ve klorr konsantrasyonunda art olabilir. Mevcut yasal mevzuatlara uyum amacyla torbal filtre veya gelitirilmi ESP sistemleri uygulanr. Bu sistemlerin toz tutmaya ve maliyete olduka katks vardr (UBA Comments,1997) Referans tesisler: Tm dnyada amur, toz ve tufal geri dntren (hemen hemen) tm sinter tesisleri. Bahse deer bir sinter tesisi Warren Consolidated (Glendirilmi) Endstrisi, Youngstown Sinter Tesisi, Warren, Ohio, ABDdir. 1992 ylnda bu tesis, kendi sinter tesisi iin demir kayna olarak, sadece demir ieren toz/amur ve cruflar kullanmtr. letme verileri: Problemsiz iletme mmkndr. Ekonomi: Hammadde maliyetlerinden kazan salanr, atk bertaraf maliyetleri, atklarn deerlendirilmesi nedeniyle der.
59
Uygulamaya Zorlayan Neden: ou zaman, atk ve yan rnlerin snrl atk depolama (land-fill) imkanlar vardr. Ayrca bu depolama maliyetleri, vergiler vs ile yasal zorunluluklar bu atklarn geri kazanmn optimize etmek iin en nemli itici gtr. Referans literatr: [InfoMil, 1997;Rentz, 1996] PI.3 Sinter beslemesinde uucu hidrokarbonlarn ieriini drmek Tanm: Ya giriini azaltmak ve ayn zamanda antrasitten kanarak, hidrokarbon girii minimize edilebilir. Ya, sinter prosesine temelde yal tufal besleme ile girer. Yal tufaln ya ierii, kaynaklarna bal olarak, nemli ekilde deiiklikler gsterir. Bazen, %10a kadar kabilir. [Gebert, 1995]. Geri dntrlen toz ve tufaln dk ya ierii, yangn kmas ile ESP veya torbal filtre zerinde birikim yaparak tortu olumasn nlemek gibi nedenlerden dolay istenir. Yksek ya ierii ayn zamanda daha yksek PCDD/F emisyonlarnda arta neden olur (4.2.2.1.2.8e baknz). Daha dk ya ierii, VOC emisyonlarn drmeye yol aar. Yal bileikler 100 ile 800 oC scaklkta buharlar ve emisyon olarak evreye yaylr. Toz ve tufal zerindeki ya giriini minimize etmek iin, iki teknik uygulanabilir: 1. Sadece dk ya ierikli toz ve tufaln sintere beslemesi yaplarak ya girii minimize edilir. Haddehanelerde uygulanan en iyi iletme yntemleriyle kan tufaldaki ya konsantrasyonlar drlebilir. 2. Haddehane tufalndaki yan giderilmesi iin genellikle iki yntem gelitirilmitir ve uygulanmaktadr: Hadde tufalnn ortalama 800Cye kadar stlarak, ya ve hidrokarbonlarn uurulmas ve bu hidrokarbonlarn yaklmas, Solvent kullanlarak hadde tufalndaki yan ayrtrlmas. u anda hibir AB elik endstrisinde bu artma tekniklerinden biri ticari olarak kullanlmamaktadr. AB de kok tozu, sinter proseslerinde halen yakt olarak kullanlmaktadr. Bunun yannda baz tesisler hala kok tozu ve antrasit karmn yksek hidrokarbon emisyonlarna ramen degrassing etkisinden dolay kullanyorlar. Bu, prosese kok tozunun dardan ilave edilmesiyle nlenebilir. Uygulanabilirlik: Yeni ve var olan tesislere uygulanabilir. Ulalan temel emisyon dzeyleri: Metan-olmayan hidrokarbon konsantrasyonlar max. 20mg/Nm3 e kadar ulalabilir. Eer sinter hammadde beslemede yakt olarak antrasitin de kullanld durumlarda ya ieriini azaltmak iin nlemler alnmazsa, rakam nemli derecede yksek olabilir. Dier evresel etkiler: Baz durumlarda demir-ieren atklarn bir ksm, sinter prosesinde deerlendirilmezse atk olarak bertaraf edilir. Dolaysyla atk baka bir alana transfer edilmi olur. Yal tufaln kullanld durumlarda yan ayrtrlmas iin yaplan stmada enerji harcanr. Hidrokarbonlarn tam olarak yanmas iin % 6nn zerinde oksijenle s 850 oCye kartlr ve bu scaklkta en az 2 saniye kalmas salanr.
60
Referans tesisler: Birok sinter tesisi, zellikle ESP veya torbal filtresi olanlar tesise atklarla ya giriini kontrol altnda tutarlar. Birok AB lkesindeki sinter tesislerinde antrasit yakt olarak kullanlmaz. Mlheim-Ruhrda, Thyssen Altwert Umweltservice GmbHe ait 15000 t/yl kapasiteli yal tufaldan ya uzaklatrmak iin kullanlan bir dner frn (demonstrasyon amal) iletmesi yaplmaktadr. Birok Alman elik fabrikas (rnein Thyssen Stahl AG), farkl proses lerle pilot uygulamalar yapmlardr (UBA Comments, 1997). letme verileri: Inland elik, Indiana Harbor Works, Dou Chicago, ABDde, maksimum ya girii 0.3 kg/t sinter ile snrlandrlmtr. Ya ieriinin yksek olduu durumlarda ya uzaklatrlr. Tesiste torbal filtreler mevcuttur. Ancak tesisin halen alp almad belli deildir. Yal tufaldan yan alnmas prosesi Nippon Kokan, Keihin Worksde ve Nippon Steel Corporationda, yine Japon Wakamatsu/Yawata Worksde yer alr. (InfoMil, 1997). NSC Yawata Worksde tesisin altrlmad belirtilmitir. Bunun yerine tesise giriteki ya konsantrasyonunun kontrol altnda tutulduu belirtilmitir. Kobe elik, Kakogawa Works, Japonyada ESPdeki hidrokarbon orann % 1in altnda tutmak iin, giriteki yal tufal beslemesini maksimum % 3 orannda tutmaktadr. Ekonomi : Ya uzaklatrma hakknda herhangi bir veri yoktur; kok/antrasit karm kullanmnn, sadece kok kullanmndan daha ucuz olacana dair kesin rakamlar mevcut deildir. Referans Literatr: [Gebert, 1995; UBA Comments, 1997; InfoMil, 1997] PI.4 Sinter beslemesinde kkrt ieriinin azaltlmas Tanm: Kkrt bileenleri temelde sinterleme prosesine cevherle ve kok tozuyla girmektedir (4.2.2.1.2.5e baknz); cevherlerle giri yzdesi ok daha dktr. Kkrtn bir ksm (% 13-25 derecesinde), sinter baziklii ve para bykl dalmna bal olarak (4.2.2.1.2.5e baknz), sinter rnnn iinde kalr. Bu nedenle kok tozu ve daha dk kkrt ierikli demir cevheri (% 0.8 S ) kullanm, direkt olarak daha dk SO2 emisyonlarn verir. Bunun yannda, spesifik kok tozu tketiminin en aza indirilmesi ok nemlidir. Son 15 ylda ABdeki birok sinter tesisinde tketim, yaklak 80 kg/t sinterden 38 -55 kg/t sintere drlmtr (Tablo 4.1 ve [Bothe, 1993]e baknz). Ayrca, daha iri kok tozu kullanm (6 mm), daha ince olanlara kyasla (1mm) nemli lde daha dk SO2 emisyonlarna yol aabilir. 800 mg SO2/Nm3den 500 mg SO2/Nm3e kadar d belirtilmitir [Beer, 1991]. Ulalan temel emisyon dzeyleri: Tablo 4.1 ve 4.2de 1kg SO2/t sinterin altnda emisyon faktrleri, veya (2100 Nm3/t ile) 500mg/Nm3n altnda emisyon deerlerinin ulalabileceini gstermektedir. Uygulanabilirlik: Sinter beslemesine kkrt girdisini minimize etme prosedr (dk kkrtl kok tozu ve demir cevheri kullanma ve spesifik kok tozu tketimini minimize etme ) hem yeni hem de var olan tesislere uygulanabilir. Bunun yannda, dk kkrtl kok tozu ve cevherin mevcudiyeti, bir kstlama (zorunluluk) olabileceine dikkat edilmelidir.
61
Dier evresel etkileri: Herhangi bilinen evre etkisi yoktur. Fakat, dk kkrtl demir istenmesi durumunda, sinterin iinde kalan kkrt, yksek frn iletilmesinde problem yaratabilir.
Referans tesisler: 1) Nippon Steel Works, Yawata/Wakamatsu Works: Sinter tesisinde dk-kkrtl kok tozu kullanlmaktadr 2) Sumitomo Metal Endstrisi, Wakayama Works deki 4 nolu Sinter Tesisi. 3) Sidmar, B-Gentde sinter tesisi mevcuttur. letme verileri: Bilinen spesifik bir problem yoktur. Tesisler sorunsuzca iletilmektedir. Ekonomi: Mevcut deil Referans Literatr: [Bothe, 1993] PI.5 Sinterleme ve sinter soutmadan s eldesi Tanm: Sinter tesislerinden tahliye edilen potansiyel olarak kullanlabilir iki eit atk enerji vardr; sinterleme makinalarndan gelen ana egsoz gaz ve sinter soutucudan gelen soutma gazdr. Bacadan kan egsoz gazlarnn ssndan faydalanmak zere s deitiriciden faydalanr. Enerji kazanlar ak deildir. Atk gaz sirklasyonu, s geri kazanmnn spesifik bir durumudur. Is, sinter yatana scak sirklasyon gaz vastasyla verilir. Bu u anda, atk gazlardan s elde etmenin tek pratik yoludur.
ekil 4.15: Sinter soutucusu, soutucu havasndan s geri kazanm - [Beer,1991] Sinter soutucusundan kan scak havann iindeki hisedilebilir s, aada belirtilen yerler iin kullanlr; a. Atk s kazannda buhar oluumu b. Yakma bacasnda yanma havasnn nceden stlmas; rnein ekil 4.15 c. Sinter beslemenin n stlmas Geri kazanlan snn miktar, sinter tesisinin tasarm ve s geri kazanm sistemiyle balantldr. Is eldesiyle ilgili baz rnekler aada verilmitir:
62
EOS-sinterleme kadar konvansiyonel yolla sinter soutucu atklarndan s eldesi Sinter soutmadan kan scak hava gaz, atk s kazannda buhar oluturmak ve yakma bacalarnda yanma havasn nceden stmak iin kullanlr. Ulalan temel enerji kazanlar: Toplam enerjinin % 18i atk s kazannda % 2.2sinin ise yakma bacalarndan geri kazanld belirtilmitir. [InfoMil, 1997]. Blgesel atk gaz geri kazanm iin sinter soutma ve atk s geri kazanm Sumitomo Ar Endstrisi Kokura 3 Nolu sinter tesisinde, blgesel atk gaz geri kazanm sistemi uygulanmaktadr. Sirklasyondan nce, atk gazlar ve sinter soutucudan gelen gazlar bir atk s kazanna geer. Ulalan temel enerji kazanlar: Bu tesiste bu sistem ile belirtilen enerji kazanlar, enerji giriinin % 23.1i kadardr; 273 C ve 9 barlk bir basnta, 120 kg buh ar/t sinter retilmektedir [SHI, 1987]. Ksmi atk gaz geri kazanm ile ilemler zinciri soutma ve atk s eldesi Sumitomo Heavy Industries Wakayama 4 Nolu sinter tesisinde, sinter soutucusu sinter bandyla entegre edilmitir. Bu, sinterleme ve soutma ilemi sonras kan atk gazlar, zgaralardan gelen gazlar atk s kazanlarna ynlendirilmekte ve banda sirkle etmektedir. Ulalan temel enerji kazanlar: Elde edilen s miktar, s giriinin %30u kadardr. 375 C scaklkta ve, 25 bar basnta yaklak 120 kg buhar/t sinter oluturulur. Tesisde sinter retimi 10.000 t/gn olacak ekilde tasarlanr ve 360 m2 sinter alanna sahiptir [SHI, 1987] fakat, eer sistem mevcut tesislere uygulanrsa maksimum fayda elde edilmek istenirse retim asndan ters etkiler olabilir. Uygulanabilirlik: Baca veya sinter soutma atk s geri kazanm mevcut ve yeni tesislere uygulanabilir. Ancak yatrm aamasnda s geri kazanm tasarm yaplarak iletilen tesislerin maliyeti, mevcutlara oranla daha dktr. Dier evresel etkileri: Enerji tketimini azaltr ve byk toz paracklar n toz tutucuda tutulduu iin toz emisyonu da azalr. Ekonomi: Tesis maliyeti bulunduu yere gre deiir. Fakat atk s geri kazanm iletme maliyetlerini drr. Referans tesisler: Sinter soutmadan s geri kazanm sk sk uygulanmaktadr (rnein Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden, Almanyada Thyssen elik ve belirtilen Japon sinter tesislerinin % 64) [OECD, 1988; Arimitsu, 1995]. 1995 ylnda, Japon sinter tesislerinin % 43 bacadan kan atk sy geri kazanmlardr. [Arimitsu, 1995] ve ngiliz British Steel tesisinde sinter soutmadan gelen scak hava geri kazanlmaktadr. Operasyonel veriler: Bilinen spesifik bir problem yoktur. Referans Literatr: [,Arimitsu, 1995; InfoMil,1997; OECD, 1988; SHI, 1987] PI.6 st-tabaka sinterleme Tanm: PI.2de demir ieren maddelerin sinter prosesine geri dnm aklanmtr. zellikle hidrokarbon, ya ieren maddelerin geri kazanm PI.3de aklanm, bunlarn
63
uzaklatrlma tekniklerinden sz edilmitir. %3e kadar deien ya ieriine sahip byle maddeleri geri dntrmek iin baka imkanlar da vardr. Buna st-tabaka sinterleme denir ve ya giderme tekniklerine kyasla ok daha ucuz olduu iddia edilmektedir. st-tabaka sinterlemesi, ya/hidrokarbon ieren yan-rn/atk malzemenin su oran % 7 olacak ekilde sinter prosesine beslenmesiyle olur. kinci yakma bacasndan kan enerjinin % 25 35i sinter yatann ikinci tabakasn yakmak iin kullanlr. kinci sinter tabakasndaki ya ieren atklarla elde edilecek olan sinter kalitesinin arttrlmas iin bu tabakada suyun ve yan buharlamasn ve organik maddelerin paralanmasn salayacak homojen enerji dalmnn yaplmas gerekir. Bunlara ek olarak sinter atelemesindeki zamanlama ve geen sre de bu ikinci tabakadaki atklarn problemsiz sinterlemesi iin nemlidir. Elde edilen evresel kazan: Hidrokarbonlarn (temelde geri dntrlen maddelerin ya ieriinden kaynaklanan) sinter tabakalar iinde yanmas, ESPyi korumak (yangnlardan kanmak) ve mavi dumandan (tam olarak yanmam organik bileenleri temsil eden) kanmak iin optimize edilmitir. Buna ek olarak PCDD/Fin emisyonu azaltlabilir; yn ocak zgaras testleri, % 60-65 orannda bir azalma gstermitir [VAI, 1996], fakat sinter ilemler zincirinden herhangi bir veri mevcut deildir. Uygulanabilirlik: Ek depolama olana ve ayn zamanda ikinci bir besleme sistemi iin alanlarn olmamas nedeniyle, mevcut tesislere uygulamada kstllk mevcuttur. Yeni tesisler normalde geri dntrlen yan-rn /atklarn hidrokarbon/ya giriini minimize eden teknikleri tercih etmektedirler. Ham maddelerin seiminde esneklik ok snrldr. Dier evresel etkileri: kinci tabakann yaklmas iin ek yaktn salanmas gereklidir. Referans tesisler: Voest-Alpine Stahl Donawitz GmbH, A-Leoben-Donawitzin sinter tesisi letme verileri: Voest-Alpine Stahl Donawitz GmbHin sinter ilemler zincirinin 120 m2 alanlk emme alan ve 35 t/m2.24saat retkenlii vardr. retkenlik Ocak 1995de st-tabakasinterleme sisteminin getirilmesiden sonra deimemitir. Demir ieren kalnt/yan rnler/maddeler iin geri dnm kapasitasi 18 t/sdir. Ekonomi: Mevcut deil Referans Literatr: [VAI, 1996] PI.7 Emisyon Optimize Sinterleme (EOS) Tanm: 1992 ylnda alnan sonulara gre sinter bandndan kan atk gazlarn bir ksmnn geri kazanm neticesinde atmosfere atlan gazlarn miktar azalmakta ayn zamanda kat yakt tketimi de dmektedir. [Gudenau, 1992]. Hollandada Hoogovens IJmuidende Mays 1994de yaplan gsteri/ticari uygulama, bu grn potansiyelini tam olarak onaylamtr. 132 m2 lik emi alanna sahip tamamen szdrmaz bir ekilde kapatlan sinter band, Lurgi EOS (Emisyon optimize sinterleme) prosesine uyumlu bir ekilde yaplmtr. (ekil 4.16).
64
ekil 4.16: EOS prosesine gre kapal sinter band [Panne, 1997] Genel dnce, tm banttan gelen karm atk gazn bir ksmn, bandn tm yzeyine geri dndrmektir. Sinter atk gaz geri dnm oran % 40 -45 civarnda olup, bu gazn % 14-15 oksijenle zenginletirilmesiyle atmosfere verilen atk gaz oran % 45-50 azalmaktadr. Atk gaz, geri dntrlmeden nce ierisindeki tozlar bir siklonda ayrlr. Bu koullar altnda, sinter retimi deimeden kalr ve kok tozu tketimi, konvansiyonel (geleneksel) uygulamalara kyasla % 10-15 drlmtr. ndirgenme paralamas olarak tanmlanan sinter kalitesi sabit grnr, sinterde FeO daha yksektir, indirgenebilirlik artar, itici kuvvet ok az azalr ve ortalama ap yaklak 17 mm kalr [Panne, 1997]. Yksek frnlarda EOS sinter kullanm herhangi bir ters etki gstermez fakat, Hoogovens, NL-IJmuiden yksek frnlarnda kullanlan yksek pelet yzdesinden dolay, toplam arjn %50sine karlk gelir. Baka yerlerde yksek frnlarda kullanlan sinter oranlar ok daha fazla olabilir (%95e kadar).
ekil 4.17: Emisyon Optimize Edilmi Sinterleme (EOS) prosesinin ematik diyagram [Kersting, 1997]
65
Ulalan temel emisyon dzeyleri: EOS temelde atk gaz akn azaltmak iin gelitirilmi ve bu nedenle kat madde ve PCDD/Fin atmosfere verilmeden nce atk gazdan ayrmak zere kurulan baca gaz artma tesisi yk dolaysyla yatrm ve iletme maliyeti azaltlmtr. Yksek baziklie sahip sinter (1.7 CaO/SiO2) tesisleri EOS sisteminin kurulmas ok uygun olmutur. (Tablo4.4). Dk baziklikte sinter tesisleri iin ise benzer sonular elde edilmitir.
*1 Bu tarihlerde toz emisyonlar sadece siklonlarla azaltlyordu.
Tablo 4.4: Hoogovenas IJmuidendeki 132 m2 emi alanl ve gnde 4700 t yksek baziklikte sinter reten tesiste Konvansiyonel sinter retimi ile EOS prosesinin karlatrmas - (Panne, 1997) EOS sistemiyle elde edilen ktlesel emisyon azaltm aada gsterilmitir.
emisyon drlmesi bileenin bir ktle ak d olarak ifade edilmitir. Bu konsantrasyonda mutlaka bir d anlamna gelmemektedir. ?= tutarl herhangibir veri mevcut deildir; n/a= veri mevcut deildir
Tablo 4.5: Emisyon Optimize Sinterlemenin (EOS), bildirilen (ktlece) emisyon azalmalar -[Panne, 1997] EOS, kok tozu tketimini 60 kg/t sinterden 48 kg/t sintere drlmesine izin verir [Panne, 1997]. Aklanan Alman tesisindeki termal enerjideki nemli miktardaki tasarruf, mutlaka dier tesislere de uygulanabilir diyemeyiz, nk bu tesisler proses optimizasyon lmlerinin bir sonucu olarak, kat yaktlardan zaten dk termal enerji girilerinde alyor olabilirler. Hem Tablo 4.1deki hem de Avrupa Yksek Frnlar Komisyonunun sinter tesisleri iin iletimsel verilerinin incelemesi (1996), ou Avrupadaki tesisler [Panne,
66
1997] tarafndan gstermektedir.
zikredilenlerden
nemli
derecede
dk
dzeylerde
iletildiini
EOSun uygulamas, ekstra emi fan gerektirir. Bu da 200lk elektrik kapasitesinin 400 kWa karlmasna, toplamda da 0.003- 0.008 GJ/t sinter enerji tketiminde arta denk gelir. Karbonat demir cevherleri kullanldnda atk gazdaki CO2 konsantrasyonu artar, bu nedenle EOS uygulamas, sinter prosesini gl ekilde inhibe eder. Karbonat cevherleri kullanmayan tesislerde CO2 emisyonlar ortalama 190dan 220 kg/t sinter iken, karbonat cevherlerini kullanan tesislerde ortalama iki kat kadar fazla olabilir (Tablo 4.1). Uygulanabilirlik: Yatrm maliyetlerinin planlama evresinden itibaren sisteme dahil edilmesi nedeniyle yeni tesislerde daha uygun olacaktr. Mevcut tesislerde modifikasyon gerekecei iin daha maliyetli olacaktr. Dier evre etkileri: EOS hem hava emisyonunu, hem de sinterleme prosesinde enerji tketimini azaltr. Ek emi fanlar elektrik tketimini artrr fakat, bu art kok tozundaki tasarrufa kyasla, nemsizdir. alanlarn karbon monoksit zehirlenmesini nlemek amacyla, yeniden sirkle olan atk gazda karbon monoksite zel nem verilmelidir. Referans Tesis: Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden. Bu tesiste tm sinter retimi EOS ile gerekletirilmektedir. ABDde yllarca benzer dzenlemeyle alan Wierton tesisine nem verilmelidir. Ekonomi: Hoogovens IJmuidende bandl EOS sistemli sinter tesisinden kan atk gaz toplam debisi ortalama 1.2 MNm3/s olup, bunun iin gerekli olan yatrm tutar 17 milyon Ecu1996dr. Kok tozu giriinin azaltlmasyla iletme maliyetleri dier konvansiyonel tipe gre dmtr. letme maliyetleri yllk 2,5 Milyon ECU(1996) azaltlmtr. Bu rakamlar kok tozu tketiminin 6 kg/t sinter, kok tozu fiyatnn 100 ECU/t (1996) ve sinter retiminin ise yllk 4,2 Mt olduu bir iletme iin karlmtr. Bu rakamlar kok tozu tketimi Hoogovensdakinden daha az olan ABndeki mevcut sinter tesisleri iin (yukarya baknz) elde etmek ok kolay deildir. Dier AB sinter tesislerinde kullanlan kok tozu ortalama fiyatlarnn, muhtemel kok tozu tasarrufunun ekonomik adan daha az ekici olduunu sunarken, 60 Ecu1996/t civarnda olduu vurgulanmtr. Bunun yannda atmosfere verilen atk gaz miktarndaki azalma, kan atk gazn artm maliyetini de azaltacaktr. Uygulama in zorlayc neden: Otoriteler tarafndan ortaya konulan kat artlar ve emisyon snrlamalar, uygulama iin en nemli itici g olmutur. letme verileri: Hoogovens IJmuiden sinter tesisinin 31. sinter bandnda EOS, ilk kez Mays 1994 ylnda iletilmeye balamtr. u anda EOS tesisde tm sinter bandlarnda iletilmektedir. Bu gne kadar, sistemin kulanlabilirlii >%95 olmutur. Bir hata durumunda, sistem otomatik olarak konvansiyonel sinterlemeye gemektedir. Referans literatr: [Panne, 1997; Goverde, 1995]
67
PI.8 Ksmi atk gaz geri kazanm Tanm: Ksmi atk gaz geri dnm teknolojisindeki genel yaklam, atk gazn sinter bandndaki belli bir blgeden emilerek tekrar sinter yatana verilmesidir. Bu ilem ekli EOS prosesi ile arasndaki temel farkllktr. ekil 4.18de Japonyadaki bir sinter tesisine ait ksmi atk gaz geri dnm sistemi ematik olarak gsterilmektedir.
ekil 4.18: Ksmi atk gaz geri dnm sistemi ematik diyagram ( Nippon Steel Corporation - Yawata WorksTobata Tesis No.3 -[Kersting, 1997]
Bu durumda 480 m2lik-sinterleme yzeyi 4 farkl blgeye ayrlr: 1. Blge : Sinter n stmadan gelen gazlar, bandn ortasna geri dndrlr. (Yksek O2, dk su ve scaklk) (ekil 4.5, 4.8 ve Tablo 4.6ya baknz) 2. Blge : SO2si dk atk gaz, tozsuzlatrmadan sonra bacadan dar atlr. (dk O2, yksek H2O, dk scaklk) (ekil 4.5, 4.8 ve Tablo 4.6ya baknz) 3. Blge : SO2si yksek olan gaz tozsuzlatrma ve kkrt giderme ileminden sonra bacadan dar atlr (rnekte, gaz magnezyum hidroksit zeltisi ile ykanmaktadr) (dk O2, yksek H2O, dk scaklk) (ekil 4.5, 4.8 ve Tablo 4.6ya baknz) 4. Blge : SO2si yksek gaz ateleme blgesi yanndaki bandn ilk blgesine geri dntrlr. (yksek O2, dk H2O, yksek scaklk) (ekil 4.5, 4.8 ve Tablo 4.6ya baknz). Bu prosesde geri dntrlecek atk gazn O2 konsantrasyonu yksek (%19) kalrken, nem dzeyi dktr (%3.6). Sinter kalitesi zerinde olumsuz etki olmakszn (RDI pratikte sabit kalr ve, SI-Shatter indeksi- % 0.5 kadar artar), % 25 orannda geri dnm hzna ulalmtr. Kat yakt tasarrufunun da % 6 olduu bildirilmitir. Konvansiyonel sinterlemeye kyasla, bu sistemin iki avantaj vardr: 1. Atk gazn iinde kullanlmam O2 , yeniden sirklasyon ile etkili ekilde kullanlabilir.
68
2. Gazn kompozisyonuna bal olarak, farkl ksmlardan gelen atk gaz, ayr ayr artlabilir. Bu nedenle, konvansiyonel sinterleme ve EOS sistemi ile bile kyasla, atk gaz artma olanaklarnn yatrm ve iletme maliyetleri, nemli lde drlebilir.
Tablo 4.6: Tobata 3 Nolu sinter tesisinde, NSCs Yawata Works, ksmi atk gaz geri kazanm, atk gaz aknn karakteristii- [Sakuragi, 1994] Ulalan temel emisyon dzeyleri: Birazdan bahsedilecek gelimeler, hava kirliliini azaltma adna gerekletirilmitir: Atmosfere verilen atk gazda nemli lde azalma (yaklak % 28), toz emisyonunda azalma (yaklak % 56, imdi hareket eden elektrotlarla tehiz edilen, elektrostatik ktrcnn iyiletirme etkisini de ierdiine dikkat edilmelidir) ve SO2 emisyonunda azalma (yaklak % 63, blge 3den datlan gazn artm sonras kkrt giderimini de ierir). NOx emisyonunda kk bir d ( %3) de belirtilmitir. Tablo 4.7 blmsel atk gaz yeniden sirklasyonunun nce ve uygulama sonras emisyonlarn kyaslar.
* elektrostatik ktrc ile artm yaplm atk gaz ** ESPnin onarm ile ksmen elde edilen toz emisyonunda azalma *** Kkrt uzaklatrma biriminde artm yaplm atk gazn bir ksm ****net enerji tketimindeki bu azalma, rlatif retkenlik, Japonya ve AB sinter tesislerinde kalite gereksinimleri ile ilikili olarak deerlendirilmelidir
Tablo 4.7: Ksmi geri kazanm sistemi kurulduktan sonra ve ncesindeki atk gaz kompozisyonu kyaslamas [Sakuragi, 1994] Uygulanabilirlik: Ksmi atk gaz geri kazanm sistemi yeni ve eski sistemlere uygulanabilir. Ancak yeni tesislere planlama aamasnda dahil edileceinden, mevcut sistemlere kurulma maliyeti yeni tesislere oranla daha yksektir. Dier evre etkileri: Ek olarak fan kullanmyla enerji tketimi artmaktadr. Ancak kok tozu tketimindeki dn yannda bu tketilen enerji miktar ok nemsiz kalr. Referans tesis: Japonyada bu teknii uygulayan be tesis vardr. Burada verilen veriler, Nippon Steel Corporation, Yawata Worksda Tobata 3 nolu sinter tesisine karlk gelmektedir. letme verileri: Ekim 1992de Nippon Steel irketinin Yawata Worksde Tobata No 3 sinter tesisinde, ksmi atk gaz geri dnm sistemi kullanlarak bir tesis kurulmutur. Atk gaz, her biri ayr artlan drt blme ayrlmtr. Sistem sorunsuzca alr ve, atk gaz geri kazanm sinter kalitesini etkilemez [Sakuragi, 1994]. Bunun yannda, bu son belirtilen Japon tesisindeki sinter retkenlii, dier AB lkelerindeki birok sinter tesisinden daha dktr.
69
Ekonomi: Atk gazdaki NOx,, SOx artma sistemleri hari, gaz geri dnm sistemi yatrm maliyeti, 8 ile 10 Milyon Ecu1997 olarak belirtilmitir. letme maliyetleri gizli raporlanmtr. Yine de kok tozu tketiminde % 6lk bir d kaydedilmitir. Referans literatr: [InfoMil, 1997; Sakuragi, 1994]
70
4.3.2. Hat Sonu Teknikleri EP1.Elektrostatik ktrc (ESP) Tanm : EU sinter tesislerinde, atk gazlarn uzaklatrlmasnda yaygn olarak kullanlan cihazlar nemsiz, kuru ortamdadr. Elektrostatik ktrcler yada drt alanda sralanr. Bu iler hava buharlarnn ierisinde partikl paralarna kar elektrostatik alan oluturarak yaplr. Partikller negatif olarak yklenir ve pozitif ykl toplanma plaklarna doru bir g oluur. Elektrosatik tutucular ierisinde toplanan malzeme periodik olarak rapperslar vastasyla vuruntu da titreimle uzaklatrlr, kaldrlr ve toplanma hunilerinin iine drlr. Nemli ortamda ki tutucular ierisinde toplana malzeme sabit bir su ak ile kaldrlr. yi bir ayrma ilemi gerekletirebilmek iin, partikllerin spesifik direnci 104-109 m arasnda olmaldr. Genellikle sinter proseslerinden geen atk gaz ierisindeki partikllerin ounluu bu oran ierisindedir. Fakat spesifik direnci daha yksek olan alkali chlorides ar metal chlorides ve kalsiyum oksit gibi bileiklerin oluumu ve yksek verimlilikte kaldrlmas zordur. Verimi etkileyen dier faktrler; atk gaz ak oran, elektrik alan mukavemeti, partikl ykleme oran SO3 konsantrasyonu; nem ierii ve elektrotlarn ekil ve alan. Yksek veya deiken voltaj artrm ani voltaj deiimi ve akm kontrolleriyle performans gelitirilmesi ESP ye yaptrlmtr. Uygulamalar vurma gcn 200 Gs ye sistemin balangcnda arttrld. SO3 ve su buharl durumda de-dusting verimi artt gibi HCl emisyonlar artabilir. En yeni elektrostatik ktrc gezintileriyle, bugnk deiken teknolojide birka ticari firma tarafndan kurulan teknikle, en yeni elektrostatik ktrc iyi bir raporlama performansna sahiptir. i. MEEP(Hareketli Elektrotlu Elektrostatik ktrc): Hareketli Elektrotlu Elektrostatik ktrc ierisinde birok elektrot plaka grubu trtll yollar zerinde hareket eder. Bunlar srekli olarak dnen fralar tarafndan temizlenir. Bylece gl yapkan tozlar plakalardan kaldrlr ve hortum izalasyon etkisi nlenmi olur(see 4.2.2.1.2.2) ii. Tatbik Edilen Enerji Darbelerinin Kullanm: Darbe sistemi filtre edilmi negatif polarity, voltaj zerine negatif darbelerle tatbik edilen bir voltaj salar. Bu yksek gerilim darbeleri 140 s geniliindedir. Saniyede maksimum 200e kadar tekrar edilebilir. Yksek enerji daha fazla enerji darbesiyle ykseltilir. Ayrca ktrc ierisine daha iyi partikl yklemesini ve akm dalmn daha iyi hale getirir. Darbeli enerji sisteminin en nemli karakteristik zelliklerinden biri, onun yksek direnteki toza kar olan kapasitesidir. iii. Elektrostatik Space Cleaner Supper (ESCS) ESCS yksek voltajda uygulanr. (70-200 kv) bu elektrot plaka aralklarnn geniletilmesiyle mmkndr. Ulalan Emisyon Seviyesi: ESP partikl para konsantrasyonlarn %95 orannda fazla verimlilikle azaltr. Baz durumlarda bu oran %99u bulur. Sinter tesisleri iin uygulama datalar 20-160 mg/Nm3 oranndadr. MEEP ve ESCS iin emisyon deerleri 40 mg/Nm3te kk deerlere ulatrlabilir. Tatbik edilen enerji arpma vurmasyla ESP 20-30 mg/Nm3 yapar.
71
Uygulanabilirlik: Elektrostatik ktrcler yeni ya da var olan tesislerde kurulabilir. MEEP var olan elektrostatik ktrcler son haliyle kurulabilir ya da kendi iinde ayr bir birim olarak kurulabilir(Bothe 1993). Fakat her iki eit kurulum olabilirlii ve hazrl spesifik bir alanda olacaktr. Dier evresel etkiler: Kat atk ak oluturulur. Baz durumlarda bu kat ak sinter proses ierisine tekrar kullanlr hale getirilebilir. Alkali bileiklerin ya da ar metallerin konsantrasyon zamanlar ok yksektir, reuse sepetlenmelidir. Buna ek olarak enerji tketimi artar. Bir sinter tesisi atk gaz ak 1MNm3/h enerji tketimi 300-400 kw 4 Mt/a sinter retiminde bu miktar 0,002-0,003 GJ/t sinterdir ya da toplam sinter enerji tketiminin 0,10,15% sidir. Referans letmeler: Yaklak olarak Avrupa da ki tm sinter tesislerinde elektrostatik ktrc uygulanr. (UBA yorumlar 1997) tm alman sinter tesislerinde uygulanan kuru elektrostatik ktrc kullanld rapor edilir. MEEP (Hareketli Elektrotlu-Elektrostatik ktrc) Japonya da iki Almanya da ki iki sinter tesisinde kurulmutur. Almaya da kurulan sinter tesisi Krupp Hoesch Stahl, Dortmund EKO Stahl, Eisenhuttenstadt. Enerji ak uygulamas Gney Kore de 4, D-Duisburg ta 2, sinter tesisinde kurulmutur. ESCS Japonya da Nippon elik Corporation sinter tesisinde kuruldu. letme verileri ve sistemin ekonomiklii: Elektrostatik ktrc sinter tesisi gaz atk gaz temizliinde partikl paralarn artadan kullanlan ok yaygn bir aratr. Elektrostatik ktrc problemsiz olarak uygulanabilir. Bakmnda yangn riskini nlemek iin atk gaz ierisine bir miktar hidrokarbon vermek gereksinimi vardr. Tablo 4.8de sinter tesisinde elektrostatik ktrc kullanmna dair uygulama ve ekonomik data bilgileri verir. Dier Maliyetler: DHV (1996) elektrostatik ktrc iin maliyet raporu: Yatrm = 5-7,5 million Ecu1996 Uygulama = 0,05-0,08 Ecu196/1000 Nm3 4 Mt/a kapasiteli bir sinter tesisi iin; 1 million Nm3/h atk gaz ak ve yllk 8640 alma saati bu deerler aadaki maliyetlerle rtr. Yatrm = 5-7,5 million Ecu1996 Uygulama = 0,11-0,16 Ecu1996/t sinter Elektrostatik ktrcye eklenen hareketli elektrotlu elektrostatik ktrc 5.000.000 Nm3/h lik uygulama iin sunulan maliyeti 1,1 million Ecu1997 Kesin maliyet faktr atk gaz akdr. Uygulamay Zorlayan Etmenler : Tanmlanan uygulama teknikleri iin asl yrtme kuvvetinde emisyon standartlar ve yasal gereksinimler zorunlu hale getirilmitir. Referans Literatr: [Gebert, 1995; InfoMil, 1997;Kim, 1998]
72
Tablo 4.8: MEEP ve ESCS elektrstatik ktrclerindeki letme ve Maliyet Verileri (InfoMil, 1997)
73
EP.2 Torbal Filtre Tanmlama: Atk gaz akm ierisinde; partikl para emisyonunun azaltlmasnda bez filtre olduka yksek verimlilik salar. Katklarla glendirilen bez filtreler PCDD/F, HCl, HF ve so2 emisyonlar azaltlabilir. Partikl ierisinde PCDD/F emisyonlar nemli derecede azaltlabilir. Filtreler bez filtre e anlamyla kullanlan sk boru eklinde saport zerine hava geirmez bag house olarak adlandrlan bir shell ierisine yerletirilir. Hava akm aadan girer, bezde partikl paralarn toplar ve torbadan geer. Szge tortular bana dene kadar toplanr, bu zamanda filtre temizlik iin mekanizmadan biriyle (hava dn, vuruntu veya darbe jet) kapatlr. Filtreleme materyallerinden bir ou kullanlabilir ve bunlarn her biri kendi spesifik deerleri vardr. Sinter atk gaz tesislerinde uygulanan bez filtrelerde ok yksek scakla, anmaya, geni gaz hacmine ve buna ek olarak basn dmesine ve yapkanla kar engel olunmaldr. Kk partikllerin varl (zellikle alkaline chlorides, ar metal chlorides ve kalsiyum oksit) ve olduka yksek organik bileikler olduka gl yaptrc etkisine ve su szdrmaz tabaka formunda toz kalb torba zerinde oluabilir. Kk partikl problemi ve yksek konsantrasyondaki organik bileikler susuzluu giderici temel katk maddesi kire sayesinde zlebildii rapor edilir(weiss 1998). Buna ek olarak; yksek konsantrasyondaki hidrokarbonlar filtre yangnna sebep olabilir. Filtre malzemesinin tkanmasn nlemek iin bez filtrenin 20-30 mg/Nm3e limitlenmesinden nce hidrokarbon konsantrasyon beyan edilmelidir. Bremendeki deneyler gsterdi ki; bu snrlama kire ve hidrokarbon konsantrasyonunun llen atk gaz ierisinde 200 mg/Nm3e kadar gerekli deildir. ekil 4.19 toz emisyonlarn ve ar metalleri minimize etmek iin iki blgede kurulan elektrostatik ktrc ieren torba filtrenin layautunu gsterir. Snm kirele birlikte bu uygulamada problemlerden kanmak iin kullanlan dozaj ncelikli olarak atk gaz sinter tesisindeki torba filtre uygulamalaryla birletirilmitir.
ekil 4.19: ESPden sonra kurulu bulunan Torbal filtre sisteminin yerleim plan (Welss, 1996)
74
laveten atk gazdaki PCDD/F ve civa emisyonlarn drmek iin linyit kmr tozu, torbal filtre ncesi sisteme ilave edilir. (ekil 4.20)
Linyit kmrde olduu gibi, torba filtreyi korumak ve kendiliinden tutuma riskini azaltmak ve bir kaplama tabakas oluturmak iin toz kire dozaj ayarlanr. Dier bir etkide HF ve HCl emisyonlar azaltlr. Ayrlan toz ve adsorbent maddeleri sinter fabrikasna tekrar geri dnm yaplr.
ekil 4.21: Linyit kmr tozu eklenmi torbal filtre sistemindeki PCDD/F uzaklatrma verimi Elektrostatik ktrc den kurtulan toz olduka yksek klorit ierii (ki bu ierik atk gaz ierisindeki atk toz miktarn arttrr.) yznden ortam doldurur. Elektrostatik ktrc sonras; giriteki yksek poli klorrl Dibenzo-P, dioksinler, furanlar(PCDD/F) konsantrasyonu sayesinde bunlar 5-10 ng olabilir. I-TEQ/Nm3 atk konsantrasyonu 0,2-1 ng ITEQ/Nm3 arasndadr. Birok durumda 0,5 ng I-TEQ/Nm3 altnda olmasna ramen bu artk ierik kk toz konsantrasyonuyla orantldr.
75
Uygulanabilirlik: Torbal filtre hem yeni hem de eski fabrikalar iin kullanlabilir. Fakat bez filtrenin uygulanabilirlii site (lokal) spesifikasyonlarna atk gazn ve partikl malzemenin karakteristik zelliklerine baldr. Dier evresel etkiler: Torbal filtreler sinter tesisinde tercihen yeniden kullanlmak zere kat bir ak (0,5-1 kg/t sinter) retir. Baz durumlarda tutlan tozlar ierisinde inko, kurun gibi istenmeyen bileikler iierir. Bu durmlarda kat atklarn bir ksm ya da hepsi iskontoya kartlmaktadr. Torbal filtre kullanm elektrik tketimini de arttrr (0,2-2kwh/1000 Nm3). Bu tketim 0,0020,015 GJ/t sintere denk gelmektedir, ya da her yl 1MNm3 ve 8640 alma saati ile her yl 4 Mt sinter retiminde <%1 toplam sinter enerji tketimiyle rtr. Eer daha fazla PCDD/F emisyonu azaltmada C kullanlrsa zel uygulamalarla filtre yanmalarnn ve operasyon derecesini atk gazn i noktasnn altna yaklatrr. Gerektiinde kvlcm bulma ekipmanlar kurulabiliri filtre bypass edilir. Bez filtreler balatma annda by pass edilmelidir. Referans fabrikalar: baarl ekilde filtreleme sistemine sahip olan 3 sinter atk gaz fabrikas bulunmaktadr. leriye dnk olarak yeni filtreleme sistemleri yapm aamasndadr. 1. Stahlwerke Bremen GambH, Bremen, Almanya; Yukarda aklanan sistem 1993 te ina edildi. 1996 tan beri kire ve linyit kmr tozu devaml bir dozajda operasyona tabi tutlmaktadr. 2. Inland elik Dou Chicago, USA 3. Warren Consolitadet Industries (WCl), Youngstown sinter company, Warren, Ohio, USA. 4. US. elik, Gary Worksl Gary Hindistan, USA, Fabric filtreleme sistemi yapm aamasndadr. letme verileri ve Ekonomiklii: Tablo 4.9 iletme verimlilii ve ekonomiklii hakknda genel bir bak as sunmaktadr..
76
verilmemitir. ABD East Chicago Inland Steelde torbal filtre 1978den beri almaktadr (PWS,1987). Yal tufal girii ton sinter bana 3 kgdan daha az olarak ayarlanm olup, torbal filtrenin yangn tehlikesi nlenmitir. Ya uzaklatrma sistemi 1 yldan beri altrlmaktadr. Kullanlan solventle ya miktar %1-2den % 0,1e drlmtr. ** Ohio Youngstown sinter fabrikasnda torbal filtre 1991den beri altrlmaktadr. Filtre torbalarnda yangn tehlikesi olumutur. Tablo 4.9: Sinter tesisi torbal filtreleri iletme verileri ve maliyetleri (InfoMill, 1997; Weiss,1996) n/a *
77
EP.3 Siklon Tanm: siklonlar sentrifjil hareketiyle partikl paralarn dar ayrr. Siklonlar partikl paralarnn byk olduu durumlarda etkili azaltma aralardr. Bir multi siklon, ayr serideki siklonlarla paralel olarak alma prensipleri ayrdr. Bu yzden daha fazla verimlilik elde edilir. Siklonlar bazen sinter tesislerinde atk gaz ierisindeki partikl paralarndan gelecek olan andrc etkilerden korumak iin kullanlan orta derece temizleme cihaz olarak kullanlr. Ulalan Emisyon Seviyeleri: 10m den byk partikller iin multi siklon kullanmyla %90-95lik bir verimlilikle rapor edilir ama atk gaz sinter tesisindeki olduka kk ebatlardaki partikl paralar yznden verimlilik %60-80 arasnda dnlr. Bu yzden sinter tesisinden ktaki konsantrasyonlar giri konsantrasyonu ve partikl ebatna bal olarak 300-600 mg/Nm3 arasnda deiir. Uygulanabilirlik: yeni ve hazr tesislerde kullanlmas mmkndr. Dier evresel etkiler: bir sinter tesisi ile her yl 4 Mt sinter retimi ve bir MNm 3/h atk gaz ak iin slight basn dm (0,5 kPa) atk gaz emi pompalarnn yaklak olarak 200 kwlk enerji tketimini arttrr. Referans letmeler: dnyadaki bir ok sinter tesisinde kullanlan siklonlar byk partikl paralarn azaltan ara olarak kullanlr. rnein Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden; Wakamatsu/Yawata Works, Nippon Steel Corporationi Japan letme verileri: uygulamalar dzgn olarak andrc ve nemli ortamlarda partikl para konsantrasyonlasn azaltmada yaklak olarak tozun spesifik arlna bal olarak %60-80 verimlilikte azaltr. Hoogovens IJmuiden2de 300 mg/Nm3 k konsantrasyonu multi siklonla baarlmtr. Ekonomi: her 1000 Nm3/h iin yatrmlar 500-750 Ecu1996 arasnda tahmin edilir. Bir sinter tesisinde 1 MNm3/h atk gaz ak bu miktar 0,5-0,75 Ecu1996 Uygulama maliyetleri basn dmesine ve dolaysyla enerji maliyetlerine baldr. Bahsedilen sinter tesisi iin her yl 6.000-127.000 arasnda deien miktar 0,02-0,04 Ecu1996/t sintere tekabl gelmektedir.
78
EP.4 Islak Tip Ykama Sistemi, rnein Airfine Tanm: Ykaycda atk gaz ierisindeki toz halindeki maddeleri uzaklatrmak iin su kullanlmaktadr. Karm halindeki sv daha sonra tekrar kullanlmak iin ayrtrc kullanlarak temizlenir. Yksek konsantrasyonlardaki hidrokarbon ve etkin maddeler sinter atk gaz fabrikasndaki bilindik schubberlar (rnein ventur schubbers, spray column scrubbers) tarafndan genellikle konsantrasyonu azaltlamad iin Avrupada sinter fabrikalarna uygulanmamaktadr. Gnmzde gelitirilen yeni tip scrubber (high perfonmance scrubber) AIRFINE ad altnda piyasaya srlmektedir. Gaz temizleme sisteminin ana blmleri (figr 4.22) - Elektrostatik precipitator (ESP): Atk tozu ayrtrmak iin - Atk gaz soutma ve keltme sistemi - A fine scrubber sistemi: nce toz ayrtrma ve e zamanl gaz temizlii - Su evrim sistemi: Ayrtrma ve yeniden kullanm korumak iin Bu sistemin kalbi fine scrubber sistemidir. ift buhar nozzle suyu kartp sktrarak yksek basn elde edip jet etkisiyle atk gaz soutur.
ekil 4.22: Voest-Alpine Stahl AG, A-Linzde yer alan sinter fabrikas slak tip artmal atk gaz artm sistemi AIRFINE ykama sistemi ile en ince toz paralar (alkali ve ar metal klorrleri) ve noxious atk gaz bileikleri gazdan ayrlr. zellikle PCDD/F, ar metaller ve PAHlar ince tozun ierisinde bulunurlar. Kuru tip temizleme sistemi ile bu sistemi karlatrrsak Arfine, suda
79
zlebilen btn bileikleri ayrtrabilmektedir (alkali ve ar metal klorrler gibi). Bunlarn yannda bazik ve asidik bileikleri de (HF, HCl ve SO2) ayrtrlabilmektedir.
ekil 4.23: Voest-Alpine Stahl AG, A-Linzdeki ESP ve slak ykayc sisteminden gelen atksuyun artm Ulalan emisyon seviyeleri: ki ticari tesisten biri Voest-Alpina Stahl AGde 1993 ylndan bu yana uygulanmaktadr; 2. si Hoogevens IJmuiden de 1998 ilkbaharnda bu yana faaliyetine devam etmektedir. 3. ise BHP-ISD, Whyalla Avustralya da planlanmaktadr. Ulalan emisyon konsantrasyonlar ve emisyon faktrleri Tablo 4.10 da gsterilmektedir. Partikl para emisyonlar 50 mg/Nm3 ten kktr bu da %95 lik partikl para uzaklatrma verimliliine denk gelmektedir. Elektrik tketimi 39 MJ/t sinterdir ve 79 MJ/t (boaltmadan nceki atk gazn yeniden stlmas iin tketim). Kaba toz ayrmas ESPnin ilk kurulumu ile yaklak 150-250 mg/Nm3lk bir k konsantrasyonu ile olur. Rapor edilen basn dmesi 8-15 mbar dr. Normal operasyon durumlar altnda; 0,4 ng I-TEQ/Nm3 garanti edilir, bu da yaklak 8 ng I-TEQ/Nm3 giri iin %95 verimlilie denk gelir. Buna ek olarak; 80-95% HCl ve HF uzaklatrlr. SO2 emisyonlar yksek verimlilikte uzaklatrlr. Eer olanaklar ve katk injeksiyonlar saland takdirde (bak EP.5 ve BAT sonucunun 8. noktasna SO2 emisyon minimizasyonu) Ar metal konsantrasyonlar su da erime sonucuna bal olarak 90% dan fazla verimlilikle azaltlr.
80
n/a
verilmemi
Tablo 4.10: Voest-Alpine Stahl AG, A-Linzde Airfine sistemiyle ulalan emisyon faktrleri ve deerleri Bu tekniin verimlilik dzeyleri, uygulana elektrostatik ktrcye gre daha yksek verir (bak Tablo 4.10). Hem de PAH gibi non-polar kirlilikler, kk tozlarn etkili ekilde uzaklatrlmasyla kaldrlr. kelme ve topraklanma sonras, atk su emisyon konsantrasyonlar ve uygulanm emisyon faktrleri Tablo 4.11 de verilmitir.
Tablo 4.11: Voest-Alpine Stahl AG, A-Linz tesisinde atk gaz temizlenmesi sonras kan atksuyun artma sonras ulalan emisyon faktrleri ve emisyon konsantrasyonlar
81
Uygulanabilirlik: Yeni ve hazr tesislerde kullanlabilir fakat specifik deerleri dikkate alnmaldr. Dier evresel etkiler: Kirlenmi atk su artlmaldr. Atk artmasndan oluan amur ya da tortu, gvenli bir blgede elden karlmaldr. Kk gaz temizleme ya da ykama sisteminin olduka yksek enerji ihtiyac vardr. Bu boaltmadan nce temizleme sistemi atk gazn yeniden stlmas iindir. Referans letmeler: Voest-Alpine Linzdeki tesisi 1993den beri almaktadr. Hoogovens IJmuiden 1998den beri almaktadr. Bu tesisi deslfrizasyon nitesini de iermektedir. Economiklii: Voest-Alphine Stahll AG, A-Linz Yatrmlar: 39,2 milyon Ecu1996 (toplam yatrm, kurulum ve mhendislik) bu yksek maliyet, kurulan ilk pilot fabrika olmas yzndendir. letme Verileri: enerji tketim maliyetleri nemlidir buna ek olarak bir ii, atk su artmnda ve sistemin bakmnda gereklidir. Bu yatrm 1,5% dir. Uygulama ve Enerji Maliyetleri: 1997 ylnda 28.000 Ecu1997 olmutur. Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden; Yatrmlar: 40 milyon Ecu1997, bu maliyette alt yap yatrmlar dahildir. letme Verileri: 1998 maystan bu yana yaplan uygulamalarda; 550.000 m3/h atk gaz artlmtr. Asl maliyetler atk su artma servisleri ve local gereksinimleri yznden farkl olacaktr. letme Verisi : Voest Alphine Stahll AG, sinter tesisi yksek performansta gaz temizleyici (scrubber) olarak AIRFINE ad altnda 1993 ylnda grevlendirilmitir. Gaz temizleyici kaba toz ayrcdan sonra (ESP) kurulur ve 270 t/h sinter retiminde 600.000 Nm3 artr. Bugn bu sistem daha yksek verimlilik vaat eder. Hava sktrma ve gaz temizleyici pompalar iin enerji gereksinimi yaklak olarak 2MW dr. Extra enerji ihtiyac 39 MJ/t sinter ile degelenir, bu da 95% lik arttr. Buna ek olarak 650 Nm3/h (79 MJ t/sinter) doalgaz temizleyici sonras gazn tekrar stlmas iin kullanlr. Bu yeniden stma loval reglasyonlara bal ve bu teknik iin specifik deildir. Soutma su ak (hava kompresr istasyonu iin) 200-300 m3/h tir (operasyon durumlarna bal olarak). Referans Literatr : (Gebert, 1995)
82
EP.5 Islak Tip Deslfrizasyon Tanm : Islak ve kuru tip deslfrizasyon prosesleri mevcuttur. Burada sadece slak tip ele alnmtr. Atk gazn soutulmasndan sonra SO2 Ca ve Mg ieren bir zelti ile absorbe edilir, CaSO4 ve MgSO4 olarak ktrlerek sistemden alnr. Reaksiyonu gerekletirmek iin deiik malzemeler kimyasal olarak kullanlr: elikhane curufu (elikhane deslfrizasyon curufu). % 30-40 CaO ieren elikhane curufu pulverize bir ekilde su ile kartrlarak Ca(OH)2 oluturulur , Snm kire (Ca(OH)2), CaCl2 ve snm kire (Ca(OH)2), Snm kire ve CaCO3, Mg(OH)2. Oluan CaSO4 (kalsiyum slfat) susuzlatrlr. Kalsiyum slfat kalitesi kurulan toz tutma sistemin verimliliine gre deiir. Baz lkelerde kalsiyum slfat imento fabrikalarna satlr. Kalsiyum slfat amurundan ayrlan su, resirkle ettirilir. Klorr birikiminden dolay resirkle eden suyun bir ksm blf suyu olarak atlr. Dolaysyla kalsiyum slfat amuru ve atksu bu proses sonucu oluur. Amonyum hidroksit (NH4OH) kullanld zaman NH4HSO3 solsyonu oluur. Bu solsyon kok fabrikalarndaki yan rn geri kazanm prosesinde kullanlarak, amonyum slfat (NH4)2SO4 elde edilir. Islak tip deslfrizasyon sistemi slak tip ykama sistemiyle de birlikte kullanlr. (Baknz EP.4) Ulalan emisyon seviyeleri : % 90n zerinde %95- 99 arasnda deslfrizasyon verimi elde edilir. HCl, HF ve toz atk gazdan ayrlr. Sistem NOxlar ayrmaz. (InfoMil, 1997) Uygulanabilirlik: Eski ve yeni sistemlere yer ksnts olsa bile uygulanr. Dier evresel etkiler: Oluan kalsiyum slfat amuru atk olarak problem oluturabilir. Bu atn satnn yaplmad lkelerde atn depolanabilmesi iin stabilize edilmesi gerekmekte, bu da maliyetli olmaktadr. Bazen bu atk malzeme tozla birlikte sistemden ayrld iin fazla bir zararl etkisi olmad iin sahaya boaltlabilir. Eer ieriindeki kat maddeler ayrlacaksa atksu artma sisteminden geirilmesi gerekir. Kalsiyum slfatn % 10luk blm atk olarak depolanr, % 90lk blm ise geri kazanm iin satlr. Bu sistem, Thyssen Stahl AG, Duisburg tesislerinde mevcuttur (InfoMill, 1997). Ykama suyunun tamamna yakn, deslfrizasyon ncesi toz tutma sistemi varsa geri dndrlr. Klorrn sistemde birikimini nlemek iin zaman zaman su blf olarak atlr. Yaklak 5-20 m3/saat arasnda su atld rapor edilmekle birlikte hi su atlmadan zerine takviye su ile alan sistemler de mevcuttur. Elektrik tketimi , ton sinter retimi bana 6.1-7.2 MJdr. Bunun yannda; temizlenmi atk gaz emisyon ncesi tekrar stlmal yeterli eriyik artn salamak iin. Baz durumlarda frn
83
gaz kullanlr (coke oven gas). Bazende sinter fabrikasndan atk olarak retilen CO stmada kullanlr. Slakeol kire harcamas SO2 i konsantrasyonuna ve atk gazn miktarndaki istenen etkinlie baldr. Wakamatsu Works, NSC, Japan, fabrikasnda rapor edilen tketim miktar m3 SO2 bana 3-4 kg snm kiretir. Referans letmeler: Tablo 4.12 ye gre ya deslfrizasyon uygulayan fabrikalar: Avrupadaki tek Mitsubishi uygulamasyla deslfrizasyon yapan sinter fabrikas Thyssen Stahll AGdir. Bu fabrikada alnan numunedeki SO2 konsantrasyonu yksek olduundan fabrika 2 yldr altrlamamaktadr. nk SO2 azaltlmas yksek maliyetli bir itir.(bkz. Tablo 4.12)
CAL : Kalsiyum klorr ve snm kire
Tablo 4.12 : Sinter fabrikasndaki slak tip deslfrizasyon nitesi (InfoMil,1997) letme Verileri ve Ekonomiklii: Tablo 4.13 bu 5 deslfrizasyon fabrikasnn operasyonel ve ekonomik datalarndan genel bir bak as sunmaktadr. Yerel otoriteler tarafndan bunlarn hepsine bir ayarlama gelitirlmitir. Hibir zorluktan bahsedilmemitir. Deslfrizasyon etkinlii belirli bir srede deil 24 saatlik bir lm ile yapld iin genel etkinlik figrleri daha dk olmaktadr. Notlara bal olaraktan atk sat sonular baz Avrupa lkelerinde mmkn olmamakta ve problemler yaratmaktadr lave maliyet verileri : (InfoMil, 1997) slak tip deslfrizasyon sistemleri iin aadaki maliyetleri raporlamtr. Yatrm : 50-80 Ecu (1996) /Nm3/h) letme : Her bir uzaklatrlan SO2 kg bana 0.5-1.0 Ecu (1996). Yllk retim kapasitesi 4 Mt, atk gaz ak 1 MNm3/h , 8640 saat iletilen ve atk gazdaki SO2 miktar 1200 g/t sinter olan ve % 90 verimle alan deslfrizasyon nitesinden geen tesisin harcamalar aada verilmitir: Yatrm : 50-80 Ecu (1996) letme : 0.5-1.1 Ecu (1996)/ton sinter. Yatrm maliyeti ok yksek olduu iin neredeyse sinter fabrikas fiyatna edeer olan deslfrizasyon tesisi yerine giren hammaddedeki kkrtn drlmesine ynelik aba sarfedilirse daha uygun olur. Referans literatr : (InfoMil,1997)
84
Tablo 4.13 : Sinter tesisi slak tip deslfrizasyon nitesine ait iletme verileri ve maliyetler
85
EP.6 Rejeneratif aktif karbon (RAC) Tanm: Kuru deslfrizasyon teknikleri, aktive edilmi karbon zerinde SO2nin sourulmas esasna dayanmaktadr. Karbon zerine yklenmi SO2 rejenere edildiinde sistem, Rejeneratif Aktive Edilmi Karbon (Rejenerated Aktivated Carbon RAC) ile adlandrlr. Bu durumda yksek kaliteli, pahal karbon kullanlabilir ve Slfirik Asit (H2SO4)ten yan rn olarak tasarruf salanr. Yatak ya su ile ya da termal yolla rejenere edilir. Bu teknie p yakma frn, rafineri, g(enerji) tesisleri ve sinter tesisinde bavurulur. Baz durumlarda, linyit esasl aktive edilmi karbon kullanlr. Bu durumda SO2 yklenmi aktivekarbon genellikle kontrol altnda yaklr. RAC-prosesi atk gazdan eitli kompenentlerin ayrlmasna olanak verir. SO2,HCl, HF, Civa(Hg) ve NOx(deiken). Sistem 1 yada 2 aamal proses eklinde gelitirilebilir. 1 aamal proseste atk gazlar aktif karbon yatana doru ynlendirilir. Pislik, aktif karbon tarafndan emilir. NOx atklar sadece katalizatr yatandan nce gaz buhar iine amonyak (NH3) enjekte edildii durumlarda oluur. 2 aamal proseste, atk gazlar aktif karbonla birlikte 2 yataa ynlendirilir. Yataktan nce NOx emisyonunu azaltmak iin amonyak enjekte edilebilir. Ulalan emisyon seviyeleri : Yksek verimli deslfirizasyon imkan bulunmaktadr(>%95). Denitrifikasyon verimi ilem scakl; NH3 ilavesine bal olarak %80-90 seviyeleri gibi yksek olabilir. Bu verimlilik oranlar tesisin duru zamanlar iim deil 24 saatlik alma iin geerlidir. Buna gre gerek verimlilik oranlar nispeten daha dk olur. Uygulanabilirlik: RAC prosesi eski ve yeni tesislerde hat sonu teknii olarak uygulanr. Proses genellikle atk gazdan eitli komopenentlerin e zamanl olarak arndrlmas iin dzenlenir(SO2, HF, HCl, NOx gibi). Dier evresel etkileri: RAC prosesi uygulandnda ton-sinter bana toplam enerji tketimi ykselir ve kk bir su ak olur. Entegre demir-elik tesisinde uygun tesis mevcutsa bu su, su artma tesisinde kimyasal ileve tabi tutulabilir. Aksi durumda suyun artm iin ek maliyetler oluur. Yan rn olarak slfrik asit oluur. Aktive edilmi karbon rejenere edildii ve ksmen yakld iin kat atk olumaz. Enerji tketimi 12000 kW ya da 8,6 MJ/t sinter (toplam sinter enerji tketiminin yaklak %0,4) kadardr. Rejeneratif olmayan proses uygulandnda t sinter bana enerji tketimi artar ve kirlilie sebebiyet veren kat atk oluur. Referans tesis: RAC prosesi Austos 1987den beri ispanyada bulunan Nippon Steel Corp Nagoya Workstaki 3 no.lu sinter tesisinde kullanlmaktadr. letme Verileri: Sinter tesisi 900.000Nm3/h lik gaz ak ile birlikte gnlk 12.000 t sinter kapasiteye sahiptir. RAC proses 450.000 Nm3/h lik kapasiteye sahip 2 paralel sourma kulesi olarak dizayn edildi. Deslfrizasyondan nce, partikl sorunu bir siklon ve doal olarak sonra ESpde giderilir(temiz gaz konsantrasyonu:20-30 mg/Nm3). SO2 giri konsantrasyonlar 360 mg/Nm3 ve raporlanan deslfrizasyon verimlilii %97dir. Bu durum, 11mg/Nm3lk k konsantrasyonu salar. Partikl maddesi k konsantrasyonlar 15-20 mg/Nm3
86
tr(partikl boyutu 2-4 m ;%60 karbon) denitrifikasyon 2 kuleden sadece birinde uygulanr. NH3, NOx enjeksiyonu bal olarak, uzaklatrma verimi %15 seviyelerinde dktr. SO2 yklenmi aktif karbon 380-430 oC de termal ilemle rejenere edilir. Karbon, bir kk frn gaz ile yaklm stc vastas ile dolayl olarak stlr. Nitrojen (N2) kartrlr (500 m3/h). Suya doyurulmu SO2 zengin gaz (%15) slfrik asit tesisine ynlendirilir. Rejenere edilmi elenir ve sourma yataklarna geri ynlendirilir. Kk boyutlu partikller sinter tesisi besleme-stoo olarak kullanlr. Bu dzenlemeler tesis iin spesifiktir ve dier tesislerde genel kullanm iin bavurulmamaldr. Aktif karbon tketimi 150 kg/h civarndadr. Buhar kullanm (40 bar) 600 kg/h ve su tketimi 0,08 m3/h tir. Atk gaz giri scaklna (< 140 oC) ve partikl giri konsantrasyonuna (max. 50 mg/Nm3) dikkat edilmelidir. Maliyet : Yatrm (slfrik asit ve atk su temizleme tesis dahil) 1987 ylnda yaklak 21 milyon Ecu dur. 1991 ylnda Voest Alpine Stahl AG, A-Linz bir RAC tesisi iin 73 milyon Eculuk fiyat almlardr. letme maliyeti 1991 ylnda ton sinter bana 0,75 Ecu (bakm maliyetleri dahil) idi. Bakm maliyetleri ton sinter bana 0,17 Ecu olarak hesaplanr (750.000 Ecu yllk) Referans literatr: [InfoMil,1997]
87
EP.7 Selektif Katalitic Redksiyonu (SCR) Tanm: Bu proseste, atk gaz ierisindeki NOx, amonyak gaz ya da N2 ve H2O vastasyla katalitik etki azaltlr. Vanadyum penta oksit (V2O5 ya da tungsten oksit (WO3), titanyum oksit (TiO2) tayc zerindeki, genelikle katalizr olarak kullanlr. Dier olas katalizrler demir oksit ve platinyumdur. Optimal iletme scakl 300-400 oC arasndadr. SCR yksek-toz sistemi, alak-toz sistemi ve temiz-gaz sistemi (her biri kendi karakteristiklerine sahip) olarak iletilebilir. u zamana kadar sinter tesislerinde sadece temiz gaz sistemleri kullanlmtr. Katalizr de-aktivasyonu, patlayc amonyum-nitrat (NH4NO3) birikimi, amonyak szmalar ve andrc SO3 formasyonuna dikkat edilmelidir. Genellikle, istenilen iletme scakln salamak iin atk gazlar SCR aygtndan nce tekrar stlrlar. Uygulanabilirlik: yeni ve eski tesislerde hat-sonu teknii olarak uygulanabilir. Sinter tesislerinde sadece temiz-gaz sistemleri kullanlr. Gazn ok temiz olmas (<40mg/Nm3) ve min. 300 oC scaklnda olmas zorunludur. Bu durum enerji ihtiyacn dourur. Ana Emisyon Seviyeleri: Sinter tesislerinde %90dan daha yksek NOx redksiyon verimi elde edilebilir. (katalizr tipi, iletme scakl ve NH3 ilavesine bal olarak) Dier evresel etkileri: SCR kuru teknik olduundan su emisyonu bulunmamaktadr. Bu teknik amonyak kullanm ve depolanmasn gerektirir. re ya da amonyak zmleri de kullanlabilir. Atk gazlarn katalizrle temasa gemeden nce tekrar stlmalar zorunlu olduundan enerji tketimi ykselir. Bu, sinter tesislerinden uygun sya ulama olasln drr. Ayrca SCR aygt elektrik enerjisi harcar. Referans tesisler: 1. 2. 3. Sinter Tesisi, Kawasaki steel corporation, Chiba Works, Japan Sinter Tesisi, Nippon Kokan, Keihin Works, Japan Sinter Tesisi 3&4, China Steel, Taiwan
letme verileri: 1. Sinter tesisi, Kawasaki steel corporation, Chiba Works, Japan Kawasaki steel corporation, Chiba Workste NOx emisyonunu azaltmak iin1975 yylnda bir SCR kuruldu. Sinter tesisi 7000 t sinter/gn ve 620.000-750.000 Nm3/h lik gaz ak kapasitesine sahiptir. NOx emisyonlar platinyum katalizr zerinde 450 mg/Nm3 ten 37 mg/Nm3 drlm ve bylece %90dan byk redksiyon verimi salanmtr. SCR, toz toplama ve deslfrizasyondan sonra kurulan, temiz-gaz-sistemi olarak iletilir. SCR 260 oC ya da 400 oCde iletilebilir. 260 oCde ylda birka kez katalizr yenilenmelidir. Bu scaklkta %90 verim sadece 1.2nin tam katlarnda NH3 ilavesi ile elde edilir. Bu durumda NH3 sznts oluur. 260 oCde 3 senelik iletme sonrasnda SCR akna kar bir CO evirici dzenlenir. Bu eviricide, atk gaz ierisinde bulunan CO, katalizr vastasyla tketilerek s retilir. CO evirici gaz scakln yaklak 400 oCden 480 oCye ykseltir.
88
0,9un tam katlar eklinde NH3 ilaves ile yaklak %90 verim (NOxin atlmasnda) elde edilir. Amonyak sznts olumaz. 2. Sinter Tesisi, Nippon Kokan, Keihin Works, Japan Nippon Kokan, Keihin Worksteki sinter tesisinde 1979 ylnda bir SCR kuruldu. Bu sistem toz toplama ve slfrizasyondan sonra temiz gaz sistemi olarak iletilir. Sinter tesisi 12.000 t sinter /gn ve 1.2-1.3 milyon Nm3/hlik gaz ak kapasitesine sahiptir. SCR katalizr olarak maden cevheri (Asyadan gelen limonit ve gezit cevheri) kullanr. Gazlar, 410 mg/Nm3 konsantrasyonlu NOx ile 340 oC deki n stmadan sonra, SCRye girer. Temiz gaz konsantrasyonu 100-120 mg/Nm3tr ki bu %70-75 SCR verimine karlk gelir. SCR aygt zerindeki basn dm 60-70 mm su seviyesidir. Is dntrc 80 mm su basnca sahiptir. NH3 tketimi120 g/t sinterdir. Elektrik tketimi 0,014 GJ/t sinter ya da toplam sinter enerji tketiminin <%1dir. SCR rapor edilen hibir probleme sahip olmadan iletilmektedir. Ekonomik veri: 1. Sinter Tesisi, Kawasaki steel corporation, Chiba Works, Japan Yatrmlar = 27,3*106 Ecu, 1975 ylnda Bakm giderleri = 0.08 Ecu/t sinter, 1992 yl (200.000 Ecu/a) letme Giderleri = 0.40 Ecu/t sinter, 1992 yl (n stma giderleri dhil 1.000.000 Ecu/a) 2. Sinter Tesisi, Nippon Kokan, Keihin Works, Japan Ytarmlar = 50*106 Ecu, 1979 ylnda Bakm giderleri = 0.57 Ecu/t sinter, 1992 yl (900.000 Ecu/a) letme giderleri = 0.75 Ecu/t sinter, 1992 yl [InfoMil,1997] SCR iin aadaki giderleri raporlamtr. Yatrm = 25-45 Ecu (Nm3/h) letme = 0,7-0,9 Ecu/1000Nm3 4 Mt/a kapasite, 1 MNm3/h gaz ak ve yllk 8640 saatlik iletme iin aadaki giderler karlabilir. Yatrm = 25-45 milyon Ecu letme = 1,5-2,0 Ecu/t sinter 1992 ylnda Hoogovens IJmiden, NL-IJmiden deki SCR nitesi iin (n stma dahil) tahmini 30 milyon Ecu fiyat verilmitir. Fiyat faktrleri katalizr kullanm, NH3 tketimi, atk gaz n stmas giderleridir. Avrupada hibir sinter tesisi de-NOx sistemini kullanmamaktadr. Referans Literatr: [InfoMil,1997]
89
4.4 Sonular Bu blm ve ieriini anlamak iin okuyucunun dikkati bu dkmann nszne ve zellikle nszn beinci blmne ekilir: Dkman anlamak ve kullanmak. Bu blmde sunulan teknikleri ortaya karma ve /veya tketim dzeyleri ya da dzeylerin menzilleri ni takip eden admlar ieren tekrarlanan ilem yoluyla deerlendirildiler: - Sektr iin anahtar evresel konunun tanmlanmas; sinter tesisleri iin bunlar toz,ar metaller, NOx, SOx, dioksinler ve enerji verimlilii(s) dir - Bu anahtar konularla en ok ilikili tekniklerin snanmas - En iyi evresel performans seviyelerinin tanmlanmas - Ulalan bu performans seviyelerindeki durumlarn snanmas;maliyet,cross-media etkileri, bu tekniklerin yrtlmesinde karlalan ana zorlayc kuvvetler - Mmkn olan en iyi teknikler(BAT), makale 2(11) ve Annex IV ynergesine uygun olan bu sektr iin ortak emisyon ve/veya tketim dzeyleri Bu deerlendirmenin temelinde,teknikler ve BATn kullanm ile ortak mmkn olan emisyon ve tketim dzeyleri, bir btn olarak sektre uygun olmak iin ngrlen blmde sunulmutur.Mmkn olan en iyi tekniklerle birletirilmi emisyon ya da tketim dzeylerinin sunulduu blmde, u anlalr ki bu dzeyler uygulamann ve tantlan tekniklerin bir sonucu olarak beklenilen evresel performans temsil ederler. Baz durumlarda daha iyi emisyon ya da tketim dzeyleri baarmak teknik olarak mmkn olabilir,fakat maliyetten ya da cross-media snrlarndan dolay Bir btn olarak sektr iin BAT olarak uygun olduklar kabul edilmez.Yine de zel etkileyici kuvvetlerin bulunduu spesifik durumlarda bunun gibi seviyelerin kullanlabilirlii kabul edilir. Yukarda anlatlan BATla birletirilmi seviyeler kavram dkmanda bahsedilen gerekletirilebilir seviye terimleriyle kartrlmamaldr. zel bir teknik yada teknikler kombinasyonu kullanlarak gerekletirilebilir olarak bahsedilen seviyeden, yeterli zaman peryodu ierisinde,iyi bakm yaplan ve iletilen ekipmanla gerekletirilebilecei beklenen seviye anlalmaldr. Mmkn olduunca fiyatlar ilgilendiren veri nceki blmde sunulan tekniklerin tanmyla birlikte verildi.Bunlar fiyatlarn bykl hakknda kabataslak bilgi verir.Fakat uygulanan bir tekniin gerek maliyeti belirli durumlara bal olacaktr, rnein vergiler,cretler ve tesisin teknik karakteristii.Bu dkmanda byle blgeye bal faktrleri deerlendirmek mmkn deildir.Maliyet verilerinin eksikliinde tekniklerin ekonomik mr hakknda varolan ekipmanlarla ilgili yaplacak inceleme ile sonuca varlr. una niyet edilir ki, bu blmdeki genel BAT var olan tesisatn geerli performansnn deerlendirilmesinde kullanlsn ya da yeni bir tesisat iin neri ve bu suretle o tesisat iin uygun BATn saptanmasnda yardmc olsun.Yeni tesisatn burada sunulan BAT seviyeleriyle ayn dzeyde ya da daha iyi performans gstermesi istenir.Ayrca varolan ou tesisatn genel BAT seviyeleriyle ayn dzeyde hareket etmesi yada daha iyisini yerine getirmesi istenir.
90
BREFS yasal olarak balayc standartlar ayarlamazken,belirli teknikler kullanlarak baarlabilecek emisyon ve tketim dzeyleri hakknda endstri,ye lkeler ve halka rehberlik ederler.Herhangi bir spesifik durum iin uygun limit deerlerinin IPPC direktif ve yerel gereklilikler hesaba katlarak saptanmas gerekir. Sinter tesisleri iin, BAT olarak aadaki teknik ya da teknik kombinasyonu dikkate alnr.ncelik sras ve tekniklerin seimi yerel durumlara bal olarak deiir.Ayn yada daha iyi performans yada verimlilii salayan herhangi baka bir teknik ya da teknik kombinasyonu da dnlebilir.Byle teknikler gelimekte olan yada kullanlabilir olan fakat bu dkmanda belirtilmemi bir teknik olabilir. 1. Atk gazn tozunun giderilme uygulamalar: - leri elektrostatik ktrc(ESP)(Hareketli elektrot ESP,ESP darbe sistemi,ESP yksek gerilim ilemi) - Bez filtreli elektrostatik ktrc -Yksek basn slak ovalama sistemli n toz giderici Bu teknikler kullanlarak normal artlarda <50mg/Nm3lk toz emisyon konsantrasyonu gerekletirilir.Kuma filtre uygulams kullanld takdirde 10-20mg/Nm3lk emisyon salanr. 2. Atk gaz re-sirklasyonu,sinter kalite ve verimliliinin nemli derece etkilenmedii durumlarda - Sinter standnn tm yzeyinden atk gaz blmnn resirklasyonu ya da - Blgesel atk resirklasyonu 3. PCDD/F emisyonlarnn minimize edilmesi - Atk gaz resirklasyon uygulamas - Sinter standndan atk gazn ileme tabi tutulmas - ince slak ovalama sistemi kullanm ile <0.4ng I-TEQ/Nm3lk deerler elde edilebilir - Linyit tozu ilaveli bez filtreleme ile dk PCDD/F emisyonlar gerekletirilebilir (%98 redksiyon, 0.1-0.5ng I-TEQ/Nm3.-Bu oran 6 saatlik duraan koullarda rastgele alnm rnee dayanmaktadr) 4. Ar metal emisyonlarnn minimize edilmesi - Suda znen ar metal kloridlerini yok etmek iin kire ilavesiyle birlikte ince slak ovalayc sistem ya da torba filtre kullanm,zellikle >90 verim oranl kurun klorrler yada kire ilaveli torba filtre - tozun son ESP alanndan karlmas,gvenli bir araziye boaltlmas,imkan dahilinde boaltma miktarn minimize etmek iin ar metallerin ktrlp suyunun alnmasndan sonra 5. Kat atklarn minimize edilmesi - Entegre tesislerden elde edilen demir ve karbon ieren yan rnlerin geri dnm,tekil yan rnlerin ya ieriinin hesaba katlmas - Kat atk jenerasyonu iin aadaki teknikler azalan ncelik srasna gre dikkate alnan BATlardr. -Atk jenerasyonun minimize edilmesi -Sinter prosesine ayrc geri dnm -Dahili tekrar kulanm engellenirse,harici kullanm amalanmaldr
91
- Tm tekrar kullanmlar engellenirse, minimisation ilkesiyle kombinasyondaki kontroll dzen tek seenektir. 6. Sinterin hidrokarbon ieriinin drlmesi ve yakt olarak antrasit kullanmndan kanma <%0.1lik Geri dnm tamamlanm yan rn/tortu ya ierii elde edilebilir 7.Uygun snn elde edilmesi Uygun s sinter soutucu atk gazdan elde edilebilir ve baz durumlarda sinter zgara atk gazndan elde edilmesi mmkndr.Atk gaz resirklasyon uygulamas ayrca uygun snn elde edilme formlarndan biri olarak dnlebilir. 8. SO2 emisyonunun minimize edilmesi -Slfr giriinin drlmesi(Dk slfr ierikli kok tozu kullanm ve kok tozu tketiminin minimize edilmesi,dk ierikli demir cevheri kullanm);bu yntemlerle <500 mgSO2/Nm3 lk emisyon konsantrasyonu elde edilebilir. -Ya atk gaz deslfrizasyonu ile >%98lik SO2 emisyon redksiyonu ve <100mg SO2/Nm3lk S02 emisyon konsantrasyonu elde edilebilir. Yksek maliyetten tr,sadece evresel kalite standartlarnn salanma olaslnn ollmad durumlarda, Ya atk gaz deslfrizasyonu istenir. 9. NOx emisyonun minimize edilmesi -Atk gaz resirklasyonu -Atk gaz denitrifikasyonu -Rejeneratif aktive edilmi karbon prosesi -Ayrc katalitic redksiyon Yksek maliyetinden tr, evresel kalite standartlarnn salanma olaslnn bulunmad durumlar hari, atk gaz denitrifikasyonuna bavurulmaz. 10. Suya emisyonlar(soutma suyu deil) Bu durulama suyu kullanld ya da ya atk gaz sisteminin altrld durumlarla ilgilidir.Bu durumlarda,dar akan su ar metal ktrc,ntralizasyon ve tuz filtrasyonu ilemelerine tabi tutlmaldr.<20mg C/ llik TOC konsantrasyonu ve <0.1mg/l lik ar metal(Cd,Cr,Cu,Hg,Ni,Pb,Zn) konsantrasyonlar elde edilebilir. Su taze ise tuz ieriine dikkat edilmelidir. Soutma suyu geri dntrlebilir Prensip olarak 1-10 maddelerinde bahsedilen teknikler yeni ve varolan tesislerin her ikisinde de uygulanabilir. 4.5 Ortaya kan teknikler ve gelecek gelimeler Bu blmde henz endstride uygulanmam yada endstride uygulanm fakat demir-elik endstrisinde kullanlmam tekniklerden bahsedilmektedir.Bahsi geen tekniklerin ou hatsonu teknikleridir. Ayrca u ifade edilmelidir ki,yeni demir-imalat teknikleri gelecekte sinter tesislerine ihtiyac azaltabilir.Bu yeni demir-imalat teknikleri Blm11de tantlmaktadr. 4.5.1 PCDD/F uzaklatrlmas
92
PCDD/F emisyonlarn ve dier mikro-toz(kirletici madde)lar azaltabilmek iin linyit tozu injeksiyonu ve sonrasnda torba filtre (EP.2), ince ovalayc ve sonrasnda atk su ilemi(kimyasal muamele) (EP.4) gibi hat-sonu teknikleri tantlmtr.Bu tozlarn sonradan katalitik oksidasyonu gerekli ise bir dier ihtimal sourma teknii uygulamasdr.Almanya ve Sidmar N.Vdeki sinter tesisi iletmecileri, B-Gent,sinter tesislerinden PCDD/F emisyonlarn azaltma tekniklerinin gelitirilmesi zerinde alan bir kurulu olan Verein Deutscher Eisenhttenleute ile ortaklk kurdular.Son zamanlarda bu elik irketleri grubuna Sollac(USINOR, Fransa) da katld.Bu ortaklk varolan tesislerde uygulanabilecek iletme bakmndan gvenli,suya ihtiya duymayan bir proses gelitirmeyi ama edinmitir.Ortaklk ilk balang deneyleri ve maliyet hesaplamalar iin Thyssen Krupp Stall AG,D-Duisburg da bir tesis ina etmitir.Bu tesis sourma kat(kayan ak reaktr),kullanlmakta ola ESP ve sonrasnda okside edici hareketli katalizrden(ekil 4.24) olumaktadr.lenmemi gaz hatt iine tutucu madde olarak linyit tozu enjekte eden aygt(EP2) ESPnin 27m yukarsna yerletirilmitir.Bir kontrolr vastasyla tutucu dozaj 0-300 mg/m3 aralnda ayarlanabilmektedir.PCDD/F esasnda gaz olarak mevcuttur ve linyit tozu vastasyla tutulur.Daha sonra ESPde ktrlr ve sinter standna geri dndrlr.Kalan PCDD/F ,<0.1 ng I-TEQ/Nm3 seviyesine drlerek, fan ile baca arasna yerletrilen petek katalizrde yok edilir.Fakat katalitik oksidasyondan sonra <0.1 ng I-TEQ/Nm3 deerleri henz pratikte gerekletirilememitir.Katalitik oksidasyonsuz ilk testler prosesin uygunluunu gstermitir. u ifade edilmelidir ki,iki sistem,linyit tozu enjeksiyon ve katalitik oksidasyon, ayr olarak test edilmi ve her iki sistemde de <0.1 ng I-TEQ/Nm3 deerlerinin elde edilmesi gerekmemektedir.
ekil 4.24 : Adsorbsiyonlu ve katalitik konvertrl atk gaz artm sistemi blok diyagram- (Kersting, 1997, Philip,1988)
1 2 3 4 5 6 7 8 sinter band ateleme frn atk gaz borusu reaktryle birlikte enjeksiyon borusu dozlama istasyonu adsorbent besleme tank doldurma aparat toz sirklasyonu 9 10 11 12 13 14 15 elektrostatik ktrc toz ve PCDD/F lm istasyonu fan atk gaz kompozisyonu lm katalitik konvertr PCDD/F lm istasyonu baca
5. PELETLEME TESiSLERi
93
3.2.1de bahsedildii gibi,demir cevherinin peletlenmesi ve sinterlenmesi,primer demir -elik retimi iin ham demiroksit materyallerin hazrlanmasnda tamamlayc prosestir.Her ikisi de kendine zg avantaj ve dezavantajlara sahiptir.Bunlar ham materyallerin temini ve tipi gibi lokal artlarda yksek oranda etkilenirler.eitli sebeplerden tr sinter pratikte her zaman elik retim tarafnda retilirler:Kat atklarn geri dnm imkan bulunmaktadr,kok tozu yakt olarak kullanlabilir.Pelletler, ham materyaller-ince cevher ve <0.05mm kat malzemesiden yksek scaklklarda 9-16mmlik yuvarlar haline getirilir ve bu ounlukla maden tarafnda ya da limanda srdrlr.EU15te peletleme tesisi ieren sadece bir entegre elik iletmesi mevcuttur(Hollanda).svete ise drt adet tekil peletleme tesisi bulunmaktadr. 5.1 Uygulanan Proses veTeknikler Pelletler 9-16mmlik boyutlarda kristallemi demir cevheri toplardr.ekil5.1de pelletleme tesisinin bir paras olan yuvarlama davulu gsterilmitir. Peletleme prosesi ekil5.2de gsterildii zere tme ve kurutma,yada suyunu atma,yuvarlama ve sertletirmeden oluur.
ekil 5.1 : Peletleme tesisindeki topaklatrc tambur
94
ekil 5.2 : Pelet tesisi ematik grnm (InfoMil, 1997) 5.1.1 tme ve Kurutma/Suyunu atma Peletleme tesisine verilmeden nce cevher eitli snflandrma ve zenginletirme admlarndan geirilir.sve tesislerinde tme ve younlama ya prosestir.Alman tesislerinde ise tme olduka tksek scaklklarda(yaklak 100C) gerekletirilir.Ya proseste katk maddeleri(son rne bal olarak olivin,dolomin ve/veya kireta) suyunun alnmasndan nce tipik olarak %3-3.5 seviyesinde cevher amuruna eklenir.Dier proseste scak tmeden sonra materyal arkl tip mikserlerde tekrar slatlr ve katk maddeleriyle birletirilir.Her iki durumda da nem %8-9a ayarlanr. 5.1.2 Yeil top hazrlama Suyu alnan ve tekrar slatlan pellet katk maddeleriyle kartrlr ve sonra top hazrlama tesisinde ilenir.Tipik olarak besleme kab,yuvarlama davulu,silindir elek ve konveyorler ieren 4-6 yuvarlama devresinden oluur.Yuvarlama davulu yataya gre 6-8 derece eimlidir.yi top boyutlar,tipik olarak 9-16 mm, elde edebilmek iin normalden kk ve byk boyutlu paralar elenir ve resirkle edilirler. 5.1.3 Sertletirme Serletirme;kurutma,stma ve soutmay ieren sl ilemler,iki farkl sistemle gerekletirilir;dz zgara ve zgara ocak sistemleri.Isl ilemler srasnda manyetit hemen hemen tamamen hematite okside edilir.Bu durum prosesin iletilme iin byk miktarlarda s gereksinimini douru. Manyetiti sertletirme,hematide oksidasyon ve sinterleme prosesin TPH,PH,F ve C blmlerinde gerekleir(ekil 5.4) Topaklatrma prosesi Bu proses, gezici zgaraya sahip birok blmeden olumutur. (ekil 5.3)
95
ekil 5.3 : Topaklama prosesi ematik grnm

UDD DDD PH F AF C CII C IIden gelen scak havayla yukardan kurutma AFden gelen scak havayla alttan kurutma Cden gelen scak havayla n stma Cden gelen scak havayla ateleme blgesi Cden gelen scak havayla yanma sonras blm Souk havayla soutma blgesi souk havayla soutulan ikinci soutma blgesi
Yeil topaklar zgaralar zerine beslenmeden nce zgaralar 5 ile 10 cm kalnlnda yanan peletle rtlr. Yeil topaklar bu tabakann zerine serilir ve yaklak 40-55 cm kalnla ular. Yeil topaklar 1250 oCye kadar stlarak yksek mukavemetli pelet elde edilir. Bu da yan taraflara konulan ve fuel oil ile yaklan yakclarla (burnerla) salanr. Bandn sonunda oluan peletlerin bir ksm yatak zerine serilmek zere geri kullanlr. Izgaral frn prosesi Bu frn sistemi ana blmden olumutur. Hareketli zgara, dner frn ve soutucu. Izgaralar birbirlerine sonsuz zincir mekanizmas ile balanm olup, szdrmazl salanm hava kanallaryla birbirlerine baldr. Yeil topaklar zgara yzeyine 20-25 cm derinlik oluturacak ekilde beslenirler. Izgaradaki n ilemden sonra peletler dner frna beslenirler. Frn fuel oil veya kmr yakt olarak kullanan ve yaklak 1250 oCa kacak ekilde tasarlanmtr. Soutucunun alt blmesi zgaradan yaplm olup, souk havann pelet yatana giriini salar. Soutucu blmelerle ayrlm olup, proses iin gerekli olan scak havay verir. Prosesin tamam ekil 5.4de grlmektedir.
96
ekil 5.4 : Topaklatrc frn prosesi ematik grnm

UDD DDD TPH PH F C soutucunun yanndan gelen scak havayla yukardan kurutma soutucunun ortasndan gelen scak havayla alttan kurutma soutucunun ortasndan gelen temperlenmi scak havayla n stma dner frndan gelen scak atk gazla n stma soutucu giri blmnden gelen scak havayla ateleme blm Souk havayla soutma blgesi
Magnetitin hematit ve sinterlemesi prosesin TPH, PH, F ve C blmelerinde gerekleir. 5.1.4 Eleme ve tasma Serletirme standnn bitiminde pelletler biriktirilir ve elenir.Kk boyutlu ya da krlan peletler yeniden kullanlabilirler.nemli partikl emisyonlar oluabilir. sveteki tesislerde sertletirilen peletler,N-Narvik ve S-Lulea limanlarna tanmak iin ak vagonlara yklenmeden nce kapal kutularda tutulur.Gemi yklemesi srasnda %2-3 orannda materyal kk boyutlarda olduklarndan elenir 5.2 Mevcut tketim/emisyon seviyeleri 5.2.1 Ak diyagram ve input/output data ekil 5.5 peletleme tesisinin ak diyagram(input/output data)hakknda bilgi verir.Bu diyagram tekil peletleme tesisinden datalarn toplanmasnda kullanlabilir. Spesifik input ve emisyon faktrlerinin her ikisi de hesaplanabilir. EUdaki 5 peletleme tesisindeki bu faktrlerin deerleri tablo5.1 de gsterilmitir. Kok frnlar ve blast ocaklarndaki gerekli dnmler mmkn olmadndan sinter tesisleri iin 1t elie kadar emisyon faktrlerinden sz edilmemitir. Spesifik atk gaz ak 1940-2400 Nm3/tpelettir.
97
ekil 5.5 : Pelet tesisi ktle ak diyagram
98
Ksaltmalar: Pel = pelet; n/a: mevcut deil *1 *2 *3 *4 *5 *6 *7 *8 direkt redkleme ile pelet retimi durumunda yksek frn iin pelet retimi durumunda pelet tesisi entegre bir tesisin paras olmas durumunda sveteki tek pelet tesisinden alnma atk gazdaki asit ieren bileenler ayrldndaki dk deerler deslfrizasyon teknikleri uygulanrsa lm teknii bilinmiyor Borneff 6 veya EPA 16 veya benzopyrene ile ilgili bilgi yoktur
Tablo 5.1 : 15 AB lkesindeki pelet tesisinden elde edilen giri/k deerleri; Veriler 1996 ile 1998 yllarn kapsar, Emisyon ile ilgili deerler baca gaz artma sonrasn gsterir, Numune alma ekli, sresi, metodu, hesaplama metodu vs. gibi bilgiler mevcut deildir.
99
5.2 Mevcut tketim/emisyon seviyeleri 5.2.1 Ana ak diyagram ve girdi/kt bilgileri ekil 5.5 bir peletleme tesisinin girdi ve kt deerlerinin zetini vermektedir. Bu zet tekli peletleme tesislerinden bilgi toplamak iin kullanlabilir.
ekil 5.5 : Bir peletleme tesisinin ana ak diyagram.
100
Daha sonra ise hem zgl girdi deerleri hem de emisyon deerleri hesaplanabilir. ABdeki be peletleme tesisindeki sz konusu deerler Tablo 5.1 de gsterilmitir. Gerekli evrim faktrleri mevcut olmad iin, emisyon deerleri, sinterleme tesisleri, yksek frn tesisleri ve maden ergitme ocaklarndaki gibi 1 ton sv elie oranlanamaz. zgl atk gaz ak yaklak 1940 ila 2400 Nm3/t peletdir. Girdi Ham madde Demir cevheri Bentonit Olivin Kireta Dolomit kt rn Pelet Emisyon Toz Cd Cr Cu Hg Mn Ni Pb Tl V Zn HF*5 HCl*5 SOx*6 NOx CO CO2 VOC*7 PAH*8 PCDD/F*4
kg/t Pel kg/t Pel kg/t Pel kg/t Pel kg/t Pel
935 - 1120 5.1 7.2 31 35.8 03 31
kg/t Pel
1000.00
Enerji COG*3 Doal gaz Kok Kmr Kmr Ya Elektrik
MJ/t Pel MJ/t Pel MJ/t Pel MJ/t Pel MJ/t Pel MJ/t Pel
398.7 209.0 283.0 213 269 38 171 51 128
Su
m3/t Pel
0.11 1.5
Basnl hava
Nm3/t Pel
6.2 15.2
g/t Pel mg/t Pel mg/t Pel mg/t Pel mg/t Pel mg/t Pel mg/t Pel mg/t Pel mg/t Pel mg/t Pel mg/t Pel g/t Pel g/t Pel g/t Pel g/t Pel g/t Pel kg/t Pel g/t Pel mg/t Pel g I-TEQ/ t Pel
20 130 0.02 0.4 1 4.4 1.7 7.5 <0.1 0.4 8 38 5 25 3 130 n/a 21 150 2.4 110 0.8 39 2 48 18 250 120 510 <10*4 - 410 15.6 31.8 <5*4 40*3 0.19 0.0057
Tortu/Yan rn Toz Lejant: Pel = Pelet; n/a = mevcut deil
kg/t Pel
*1 dorudan indirgeme iin pelet retimi durumunda *2 yksek frnlar iin pelet retimi durumunda *3 peletleme nitesi entegre elik tesisinin paras olmas durumunda *4 svete bamsz alan peletleme tesisleri durumunda (magnetit cevheri) *5 asidik atk gaz bileenleri ayrcs kullanlmas durumunda daha dk deer *6 kkrt giderme teknikleri uygulanmas durumunda daha dk deer *7 lm teknii bilinmemektedir *8 Borneff 6 veya EPA 16 veya benzo(a)pyrene olup olmad hakknda kesin bilgi yoktur *9 EPA 16 toplam Borneff6 (EPA 16=Borneff 6 x4) deerinden hesaplanr (2 100nm3/t sinter)
Tablo 5.1: 15AB lkesindeki be peletleme tesisinin girdi kt verileri;

101
1996dan 1998e kadar verileri ierir emisyon verileri azaltmadan sonraki emisyonu temsil eder; rnekleme yntemleri, analiz yntemleri, zaman aralklar, hesaplama yntemleri ve referans durum zelliklerinin belirlenmesi hakkndaki bilgi mevcut deildir. 5.2.2 Tekil emisyonlu ktle ak hakknda bilgi Peletleme tesisi, toz ve gaz emisyonlarn kaynadr. Emisyonu azaltmak iin uygulanan yntemler dolaysyla baka etkiler de meydana gelir. Bunlar: 1. tmeden dolay toz emisyonu 2. Kurutmadan ve katlatrmadan dolay NOx emisyonu 3. Katlatrma hattndan toz ve gaz emisyonlar 4. Katlatrmada SO2 emisyonu 5. Katlatrmada HCl ve HF emisyonu 6. Atk gaz artmada atk su oluumu (opsiyonel) 7. Atk gaz artmada kat atk oluumu (opsiyonel) 8. Elekten geirme ve ilemede toz emisyonu 9. Enerji ihtiyac. 5.2.2.1 tmeden dolay toz emisyonu Hava ayrma kademesi sonras ilem atk gaz yksek miktarda toz ierir. erik olarak youn oranda demir (Fe) ieren bu toz, kullanlan ham maddenin kimyasal yapsn yanstr. Emisyonu drmek iin elektrostatik keltme yntemi kullanlabilir. 5.2.2.2 Kurutmadan ve katlatrmadan dolay NOx emisyonu Yanma srasnda NOx oluumu iin iki mekanizma vardr. Hidrokarbon yaktlarn oluturduu azot bileenlerinin oksidasyonu ile meydana gelen yakt NOx ve en nemli mekanizma olarak peletleme srasndaki yksek scaklklar yznden NOx oluumu; bunlar havada serbest dolaan azot ve oksijenin ayrp sl NOx olumasna sebep olurlar. Tablo 5.1 deki veriler NOx oluumundaki nemli farkllklar yanstmaktadr. 5.2.2.3 Katlatrma hattndan toz ve gaz emisyonlar Gaz ve tozlar katlatrma hattnn ateleme blgesinde oluurlar. Bu oluum sreklidir ve etkili ESP, torba filtre veya ykama ile temizlenmesi gerekmektedir. 5.2.2.4 Katlatrmada SO2 emisyonu Kkrt dioksit (SO2) katlatrma ilemi srasnda oluur. Emisyon seviyeleri cevherin kkrt ieriine gre, katk maddeleri ve kullanlan yakta gre farkllk gsterir. Tablo 5.1 de grld zere SO2 emisyonu, emisyon azaltma teknikleri kullanlmad takdirde yaklak olarak on kat daha fazladr. 5.2.2.5 HCl ve HF emisyonlar Peletleme tesisi ayn zamanda hidroflorik asit (HF) ve hidroklorik asit (HCl) oluumuna da sebep olur. Katlatrma safhasnda, cevherin ierisinde mevcut olan florin ve klor ieren mineraller (apatite) bu asitlerin olumasna sebep olur. Tablo 5.1 gstermektedir ki HF ve HCl emisyonu, emisyon azaltma teknikleri kullanlmad takdirde yaklak olarak on kat daha fazladr. 5.2.2.6 Atk su Kirlilii temizlemek iin bir ykayc kullanld takdirde, mutlaka atk su oluacaktr. Bu atk suyun, ieriindeki HF nedeniyle byk bir kurutucudan geirilmesi gereklidir. Ayrca tesisin ve ekipmanlarn temizlii srasnda da atk su oluur. Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden tesisinde ak yaklak olarak 0.04m3/t peletdir. Soutma suyu, tme ve
102
kurutma blmnn yan sra katlatrma srasnda da ortaya kabilir. Sz konusu tesis ii n zgl debi srasyla 0.16m3/t pelet ve 0.05m3/t peletdir. 5.2.2.7 Kat atk Peletleme tesisi kendi bana kat atklarn ilk kayna deildir, ancak hammaddeyi tasnif etmek ve ilemek bir kat atk kaynadr. Ayrca toz emisyonu azaltlmas ileminde de kat atk oluur. 5.2.2.8 Enerji ihtiyac Tablo 5.1 de grld zere entegre bir elik tesisindeki peletleme tesisinin enerji tketimi svete bamsz alan tesislere gre daha yksektir. Bunun ana sebebi bu bamsz alan tesislerin, magnetit yataklarndan kardklar cevherden magnetit oksidasyonu ssn kullanabilmeleridir. 5.3 Kullanlabilir en iyi tekniin (BAT) belirlenmesi iin deerlendirilecek teknikler Bu blm peletleme tesislerinde, evresel koruma ve enerji tasarrufu iin hem ilem ile btnleik hem de ilem sonras (boru sonu- end of pipe) teknikleri iermektedir. Her bir teknik iin tanm, ulalan ana emisyon deerleri, uygulanabilirlik, dier etkiler, referans tesisler ve referans makaleler verilmitir. Bu bilgi, ekonomi ve iletme bilgileriyle, olabildiince tamamlanmtr. Avrupada olduka az tesis (svete 4 ve Hollandada 1 adet) bulunduu ve peletleme tesislerindeki evre tekniklerinin uygulanmas hakknda ok az bilgi olduu iin liste olduka ksadr. Proses ile btnleik nlemler PI.1 Katlatrma hattndan snma ssnn geri kazanm PI.2 Btnleik NOx indirgenmesi prosesi Proses sonras teknikler EP.1 Tamburda elektrostatik keltme EP.2 Katlatrma ve kurutma blgesinden toz ayrtrlmas EP.3 Gazl amortisr
103
PI.1 Katlatrma hattndan snma ssnn geri kazanm Tanm: Peletleme tesisi yle bir ekilde dizayn edilmitir ki katlatrma hattndaki s ak verimli ekilde tekrar kullanlr. rnek olarak, birincil soutma blmnden kan scak hava, ateleme blmnde ikincil yanma havas olarak kullanlr. Daha sonra, ateleme blmndeki s katlatrma hattnn kurutma blmnde kullanlr. Ayrca ikincil soutma blmndeki s da kurutma blmesinde kullanlr. Entegre bir demir elik tesisinin paras olan bir peletleme tesisinde, soutma blmesi katlatrma hattnn kullanabilecei miktarn zerinde duyulur s aa karr. 1980lerin ortalarna kadar bu s kullanlamamtr, daha sonralar ise kurutma ve tme nitesinde kurutma odalarnda kullanlmaya balanmtr. Scak hava, izolasyonlu bir boru hatt olan BRAMA-leiding vastasyla tanmtr. BRAMA-leiding yaklak olarak 150.000m3/sa debisindeki 250Cdeki scak gaz katlatrma hattnn soutma blmesinden, kurutma ve tme blmesine tamakta kullanlr. Kurutma blmesinde 600-800Cdeki scak hava tme ncesi youturma ve saflatrma ileminde kullanlr. Soutma blmnden gelen sy kullanarak daha az ateleme yaplabilir. Ulalan ana emisyon deerleri: Yukarda bahsedilen peletleme tesisi iin brt enerji tketimi yaklak olarak 1.8GJ/t peletdir (Bamsz alan tesislere gre bu tketim bariz ekilde yksektir Tablo 5.1). Bu deerin yaklak 0.7GJ/t peleti s geri kazanm, kalan 1.1GJ/t peleti ise yakt ile (Tablo 3.2) salanmaktadr. Bu hesaplamaya BRAMA-leiding dahil edilmitir ve yaklak olarak 67.5Mj/t peletlik enerji geri kazanmna tekabl etmektedir (yaklak olarak brt enerji tketiminin %4). Uygulanabilirlik: Isnma ssnn geri kazanm peletleme tesislerinin prosesle btnleik ksmlarndan biridir. Yeni tesislerin mevcut olanlara oranla daha yksek verimle alacak dizayna sahip olmas mmkndr. BRAMA-leiding mevcut tesislere benzer bir tasarmla uygulanabilir ve yeterli s elde edilebilir. Dier etkiler: Katlatrma hattnn soutma blgesindeki scak havann ateleme blmnde kullanm burnerlarda yksek alev scaklklarna ve dolaysyla NOx emisyonunun artna sebep olabilir. Referans tesis: Peletleme tesisi, Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden letme verileri: Mevcut deil Ekonomik veriler: Katlatrma hattndan duyulur snn geri kazanm tesisin tasarmnda mevcut olup ayr bir yatrm gerektirmemektedir. BRAMA-leiding 1984 ylnda devreye alnm olup yatrm deeri 5 Milyon ECU1984dur. Yllk enerji tasarrufu toplamda 2.8 milyon ECUdr. Referans makale: [InfoMil,1997]
104
PI.2 Prosesle btnleik NOx indirgenmesi Tanm: Kurutma hattnn ateleme blmndeki yksek scaklklar NOx oluumuna sebep olur. Entegre bir elik tesisinin bir paras olan peletleme tesisinde toplam NOxin %50 ila %75i burnerlarda (sl bazl NOx) ve %25 ile %50si peletleme yatanda oluur. Isl bazl NOx oluumu iin en nemli etkenler yksek scaklklar (1300-1400C) ve yanma blgesinde oksijen bulunmasdr. Pelet yatanda, kok kmrndeki hidrokarbonlar ve azotun havadaki azot ve oksijen ile birlemesi ile meydana kan NOxin ou kimyasal bazl NOx ve yakt bazl NOx den oluur. Kimyasal yaplar arasnda fark olmad iin NOxlar, olutuktan sonra birbirinden ayrt etmek mmkn deildir. Bir peletleme tesisinde toplam NOx emisyonunu azaltmak iin alnabilecek en nemli nlem sl bazl NOxin oluumunu azaltc almalardr. Bu da burnerlardaki tepe scaklklarnn azaltlmas ve yanma havasndaki fazlalk oksijenin azaltlmas ile mmkndr. Ulalan ana emisyon deerleri: LKAB firmasnn S-Kirunadaki KK3 peletleme tesisinin ateleme blmndeki NOx emisyonlar 140g/t pelet (Tablo 5.1) veya (2400Nm3/t pelet) 58mg/Nm3 dr. Bu tesisin kurulu tarihi Ocak 1996 olup NOx emisyonunu azaltmak iin herhangi bir ilem sonras teknii kullanlmamaktadr. [InfoMil,1997]e gre dk NOx emisyonlar yakttaki dk azot ierii (kmr ve fuel-oil) ve oksijen fazlalnn snrlandrlmas ile salanmtr. Katlatrma hattnda iki byk burner kullanlmaktadr. Ancak Hoogovens IJmuiden peletleme tesisindeki durum farkldr. 1970 de kurulan tesis 56 adet kk burner (44 tanesi ezamanl almaktadr) kullanmaktadr. Katlatrma hattndaki NOx emisyonu yaklak olarak 510-970 g/t pelet veya (1940 Nm3/t pelet) 260-500mg/Nm3 dr. Bu tesisteki proses btnleik nlemler karmaktr ve tesis iin zel olarak tasarlanmtr. Uygulanabilirlik: Yeni bir tesis kurulurken NOx oluumunu indirgeyici nlemler tasarm aamasnda yaplabilir. Mevcut tesislerde ise proses btnleik nlemler ok daha zordur ve sz konusu tesis iin zel olarak yaplr. Dier etkiler: Yoktur. Referans tesis: KK3 peletleme tesisi, LKAB, S-Kiruna letme verileri: Mevcut deil Ekonomik veriler: Yeni tesislerin tasarmlarnn bir parasdr. Mevcut tesisler iin bilgi yoktur. Referans makale: [InfoMil,1997]
105
EP.1 Tamburda elektrostatik keltme (Kuru gtme) Tanm: tme ileminden sonra toz zerrecikleri hava snflandrcs vastasyla ayrlr. Byk paralar tme ilemine tekrar verilir ve ince paralar yeil pelet oluturulan tambura iletilir. Hava snflandrcsnda kullanlan hava yksek oranda toz ierir. Bu basite ham maddedir ve tutulmas gerekmektedir. Elektrostatik keltme ilemi uygun biimde kullanld takdirde emisyon deerleri genellikle der. Ham madde ile benzer bileime sahip olduu iin (%62 demir cevheri ve %8.5 kok) kelti dorudan tambura verilebilir. Ulalan ana emisyon deerleri: Elektrostatik keltme, hava snflandrma sisteminin bileik bir paras olarak alr. Emisyonlar <50mg/m3 olabilir, modern elektrostatik keltme ilemleri ile daha dk emisyonlara ulaabilir ve hatta ham maddenin geri kazanmn salayabilir. Uygulanabilirlik: Elektrostatik keltme yeni tesisler iin olduu kadar mevcut tesislere de uygulanabilir. Dier etkiler: kelti tamburda ham madde olarak kullanlr. Elektrostatik keltme ilemi enerji tketir, atk gaz debisi 300000 Nm3/sa ve retimi 4Mt/a olan bir tesiste enerji tketimi yaklak olarak 0.001 GJ/t pelet dir. Referans tesis: Peletleme tesisi, Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden letme verileri: Mevcut deil Ekonomik veriler: Herhangi bir referans veri mevcut deildir, elektrostatik keltme tesis dizaynnn bir parasdr; hava snflandrcs hattndaki ham maddenin bir ksm ESP tarafndan geri kazanlr. Ancak debisi 300000Nm3/sa olan atk gazn kuru tip bir ESP ile slah iin gereken yatrm deeri yaklak olarak 2 Milyon ECU1996 olarak hesaplanmtr. letme giderleri yllk retimi 4Mt ve atk gaz debisi 300000Nm3/sa olan bir peletleme istasyonu iin 0.03 ile 0.05 ECU1996/t pelet olarak hesaplanmtr. Referans makale: [InfoMil,1997]
106
EP.2 Katlatrma ve kurutma blgesinden tozun ayrtrlmas Tanm: Peletleme tesislerinde toz ayrtrlmas iin eitli teknikler mevcuttur. Kullanlan ana teknikler: Mekanik toplayclar (byk partikller iin), multi-siklonlar, sulu ykayclar, torbal filtreler ve elektrostatik kelticilerdir (ESP). Torbal filtreler ve ESP, yksek temizleme kapasitesine sahip olmalarna ramen sadece belirli bir scaklk ve nem aralnda alabilirler. Bu yzden peletleme tesislerinde toz toplamak iin sulu ykayclar da kullanlr. Ykayclar yksek verimli toz toplayclardr. Ykama suyu ilemden sonra toplanp, slah edilir(sedimentasyon- temizleyici). Kat madde ise tekrar srece dahil edilir. Su pskrtcler ayn zamanda asidik bileenler (rnein suda kolaylkla znebilen HCl ve bir miktar HF), duman ve aerosol gibi dier kirleticileri yakalama asndan kuru tip toz toplama sistemlerine gre daha avantajldr. Ulalan ana emisyon deerleri: Yukarda belirtilen tekniklerin toz toplama verimlilii normalde >%95 ve baz durumlarda >%99 dur. Toz emisyon konsantrasyonlar 20mg/Nm3 veya daha dk olarak tespit edilmitir. rnek olarak en yeni sve tesisi olan KK3de (Kiruna) kurutma ve katlatrma blgesinden kan atk gazn toz konsantrasyonu 10mg/Nm3 n altndadr ve tesisten toplam toz emisyonu 100g/t pelet in altndadr (Tablo 5.1). Uygulanabilirlik: Hem yeni hem de mevcut tesislerde bu yntemler uygulanabilir. Dier etkiler: Normalde toplanan toz peletleme srecine tekrar kazandrlr. Sulu ykayc kullanlmas durumunda fazlalk su, uygun ekilde slah edildikten sonra dearj edilmelidir. Referans tesis: KK3 peletleme tesisi, LKAB, S-Kiruna letme verileri: Belirli bir problem ile karlalmamtr Ekonomik veriler: Mevcut deil Referans makale: [InfoMil,1997]
107
EP.3 Gazl amortisr Tanm: Gazl amortisr (GSA) yar-kuru bir sretir. Svlatrlm reaktr yatanda slak kire zeltisi atk gaz zerine pskrtlr. zeltideki su buharlar ve snm kire, ortamdaki safszlklarla (HF, HCl ve SO2) tepkimeye girer. Tepkime yzey alannn artmasndan dolay GSAnn verimi, atk gazdaki toz konsantrasyonu ile doru orantl olarak artar. lem sonrasnda toz, snm kire tabakasyla kaplanm olur. Svlatrlm reaktr yatandan sonra atk gaz siklonlardan geirilir. Kuru rnn (tepkimeye girmi kire ve toz) bir ksm burada alnr ve tekrar reaktre gnderilir, bunun sebebi reaktrde toz konsantrasyonunu artrmaktr. Atk gaz son olarak elektrostatik keltme yntemiyle temizlenir. Ulalan ana emisyon deerleri: GSAnn performans verileri Tablo 5.2 de verilmitir. Bu veriler, KK3 peletleme tesisinde katlatrma hattndaki atk gazn slah iin GSA kullanan bir sve firmas olan LKAB tarafndan salanmtr. Katlatrma hattnn kurutma blgesinden kan atk gaz havaya salnmadan nce ieriindeki tozu almak amacyla Venturi pskrtclerden geirilir. Tablo 5.1 deki deerler bu tesis iin en dk emisyon deerlerini gstermektedir. Bileen Kkrt Oksit (SO2) Hidroflorik asit (HF) Hidroklorik asit (HCl) Toz GSA ncesi (mg/Nm3) 300 78 133 1400 GSA sonras (mg/Nm3) 9.6 <0.1 0.6 2 Toplama Verimi (%) 96.8 99.9 99.5 99.9
Tablo 5.2 : KK3 peletleme tesisi LKAB, S-Kirunadaki Gazl Amortisrn (GSA) 1995 performans verileri [nfoMil, 1997] Bu tesis iin aadaki veriler mevcuttur: Tesis Ocak 1995 de kurulmu olup retim kapasitesi yllk olarak 4.5Mtdur. 1995 deki gerek retimi 2.8Mt pelet olmutur. Tesis iki burner ile donatlmtr; birincisi katlatrma hattnn ateleme blgesinde dieri ise ikincil soutma blgesinin k gaz scakln artrmakta kullanlr ki bu da ilk n stma blgesinde n stma havas olarak kullanlmaktadr. Uygulanabilirlik: GSA, hem yeni hem de mevcut tesislerde uygulanabilir. Dier etkiler: GSA, son temizleme basama olarak elektrostatik kelticiyi (ESP) kullanan bir yar-kuru cihazdr. ESPdeki kuru kelti toz, CaSO3, CaCl2, CaF2 ve bir miktar tepkimeye girmemi kire (CaO) ierir. Kuru kelti saklanr. Snm kire tketimi 264 kg/sa (proje deeri) ve su tketimi 10.6 m3/sa (proje deeri) dir. Bunun dnda 7 bar basnl hava kullanlmaktadr, proje deeri 690kg/sa dir. Projeye gre enerji tketimi yaklak 0.64 MJ/t pelet dir. Referans tesis: KK3 peletleme tesisi, LKAB, S-Kiruna letme verileri: Belirli bir problem ile karlalmamtr
108
Ekonomik veriler: Mevcut deil Referans makale: [InfoMil,1997] 5.4 Sonular Bu blm ve ieriini anlamak iin, okuyucun ilgisi nszn beinci blm olan Bu dokman nasl anlamal ve kullanmal blmne ekilmitir. Bu blmde sunulan teknikler ile ilgili emisyon ve/veya tketim seviyeleri, deer aralklar, aadaki admlar ieren tekrarl srelerin deerlendirilmesiyle hesaplanmtr. Bu sektrdeki evre asndan nemli faktrlerin belirlenmesi; peletleme tesisleri iin bunlar toz, SOx, NOx, HCl ve HF; Bu nemli konularla ilgili tekniklerin incelenmesi; AB ve dnya genelinde mevcut verilere dayanarak, evre asndan en iyi performans deerlerinin belirlenmesi; Bu performans deerlerine ulalrken mevcut koullarn incelenmesi; (rnein maliyetler, dier etkiler, bu tekniin uygulanmasn gerektiren ana etken) Mevcut en iyi teknikler (BAT) ve ilgili emisyon ve/veya tketim deerlerinin IPPC Direktifinin Madde 2(11) ve Ek-IVne gre seimi. Avrupa IPPC brosunun uzman deerlendirmesi ve ilgili Teknik alma Grubu (TWG) bu aamalarda ve bilginin sunum eklinde etkin rol almlardr. Bu deerlendirmenin temelinde yer alan teknikler ve BATn kullanmyla mmkn olan emisyon ve tketim deerleri sektr iin uygun olarak dnlmektedir ve pek ok durumda sektrde faaliyet gsteren tesislerin mevcut performansn yanstmaktadr. Bu veriler, uygulamann gerekletirilmesiyle ortaya kmas muhtemel sonular vermekle birlikte, baz durumlarda daha iyi emisyon ve tketim deerlerine ulamak mmkn olabilmektedir. Ancak bu sonular elde etmek iin, dier etkilerde ve maliyetlerde art gerekleebilecei iin, bunlar BAT olarak deerlendirilmezler. Bununla birlikte, bu deerler, zel durumlarn gstergesi olarak dnlebilmektedir. BATn kullanmyla elde edilen emisyon ve tketim deerlerini incelerken, zel referans artlar gz nne alnmaldr. Yukarda bahsedilen BAT ile ilikili deerler ile baka herhangi bir yerde rastlanm olabilecek ulalabilir deerler birbirinden ayrlmaldr. Ulalabilir olarak nitelendirilen deerler, belirli bir teknik veya birka tekniin birlikte kullanlmas ve bu uygulamann bakm ve iletimi iyi olarak yaplm tesiste belirli bir srenin sonucunda eriilen deerlerdir. nceki blmde, eer varsa, tekniklerin tanmlaryla birlikte, maliyetleri de verilmitir. Bu bilgiler, maliyetlerin kabaca belirlenmesinde yardmc olabilir. Ancak bununla birlikte, herhangi bir tekniin gerek uygulama maliyeti belirli durumlara gre deiebilir, rnein vergiler, cretler, uygulamann teknik karakteristikleri maliyette farklla yol aabilir. Bu makalede bu kadar zel durumlara yer vermek mmkn olmamtr. Maliyet verilerinin yokluu dolaysyla tekniklerin ekonomik geerlilikleri mevcut uygulamalarda yaplan gzlemlerden elde edilmitir.
109
Bu blmdeki BATlar, mevcut tesislerin performansn deerlendirmek amacyla veya yeni bir uygulama iin uygun BATn seilmesi ve tekliflendirilmesi amacyla verilmitir. ngrlmektedir ki yeni uygulamalar, burada belirtilen BAT deerlerinden daha iyi sonular verecektir, ayrca zaman ierisinde mevcut uygulamalarda da daha iyi deerlere ulamak mmkn olacaktr. BREFler, yasalarla balayc standartlar koymaz iken endstri, ye Devletler ve halk iin zel teknikler kullanarak elde edilebilen emisyon ve tketim deerleri hakknda rehber bilgi vermeyi amalamtr. Herhangi bir zel durum iin uygun snr deerler IPPC Dierktifi ve yerel karar mercileri ile birlikte belirlenmelidir. Peletleme tesisleri iin aadaki teknikler veya bu tekniklerin kombinasyonu BAT olarak adlandrlr. Yerel koullara gre tekniin nemi ve seimi farkllk gsterebilir. Aadakiler ile ayn veya daha iyi performans, verimlilik gsteren farkl herhangi bir teknik ya da tekniklerin birleimi de deerlendirmeye alnabilir. Bu teknikler aratrma gelitirme aamasnda, ortaya kan veya kullanlabilir (ama bu makalede belirtilmemi/tantlmam) teknikler olabilir. 1. Katlatrma hattnda toz, SO2, HCl ve HFnin verimli olarak tutulmas iin: Sulu ykama veya Yar kuru kkrt giderme ve sonrasnda toz toplama (rnek: gazl amortisr (GSA) ) veya ayn verimde herhangi baka bir yntem u bileenler iin eriilebilir toplama verimlilii: Toz: >%95; <10mg/Nm3 deerinde toz konsantrasyonuna karlk gelmektedir SO2: >%80; <20mg/Nm3 deerinde SO2 konsantrasyonuna karlk gelmektedir HF: >%95; <1mg/Nm3 deerinde HF konsantrasyonuna karlk gelmektedir HCl: >%95; <1mg/Nm3 deerinde HCl konsantrasyonuna karlk gelmektedir 2. Sulu ykayclardan suya olan emisyonlar, kapal devre evrimi, ar metal keltmesi, ntralizasyon ve kum filtre ilemleri ile azaltlr. 3. Proses btnleik NOx indirgenmesi ; Tesisin tasarm snma ssn tekrar kullanacak ekilde ve ateleme blgelerinin hepsinde (katlatrma hatt ve eer mevcutsa tamburda kurutma blmesi) dk NOx emisyonu iin optimize edilmelidir. Izgara ocak tipinde magnetit cevheri kullanan bir tesiste emisyonlar <150 g NOx/t pelet seviyelerinde olmutur. Dier tesislerde (mevcut veya yeni, ayn tip veya farkl tip, ayn ham maddeleri veya farkl) zmler tesise zel yaplmtr ve olas NOx emisyonlar tesisten tesise farkllk gsterebilir. 4. Proses sonras NOx emisyonlarnn, proses sonras teknikler kullanlarak, azaltlmas: Seici katalitik indirgeme veya NOx indirgemesi verimi en az %80 olan dier teknikler. Atk gazn denitrifikasyonu olduka yksek maliyetli olduu iin bu proses, evre standartlarnn karlanmad durumlarda dnlmelidir, bu gn ticari peletleme tesislerinin hibirinde almakta olan de-NOx sistemi bulunmamaktadr. 5. Kat atk ve yan rnlerin azaltlmas Azalan nem srasna gre aadaki teknikler BAT olarak deerlendirilmektedir Atk retimini azaltmak Kat atklarn/yan rnlerin etkin kullanm (geri dnm veya tekrar kullanm)
110
Engellenemeyen atklarn/yan rnlerin kontroll olarak imhas 6. Isnma snn tekrar kazanm; ou peletleme tesisinde halihazrda yksek oranda enerji geri kazanm mevcuttur. Daha fazla gelitirme iin tesise zel iyiletirmeler yaplmas gerekir. Prensip olarak 1-6 aras listelenen teknikler hem yeni hem mevcut tesislere uygulanabilmektedir. 5.5 Gelitirilen teknikler 5.5.1 Katlatrma hattnda proses btnleik NOx indirgenmesi Tanm: PI.2 NOxin oluumu ve olas nlemler hakknda bilgi vermektedir. Ancak peletleme tesislerinde bu nlemlerin ou alnmamaktadr. Baz nlemler, gelitirilen teknikler olarak tanmlanr ve belirli bir tekniin uygulanabilirlii pek ok etkene baldr ve burada tartlmayacaktr. Aadaki nlemler brlr alevindeki tepe noktalarn molekler oksijen (O2) veya molekler azota (N2) snrlama getirmek suretiyle sl- NOx oluumunu azaltmay (PI.2) hedefler. Aadaki nlemler yle tanmlanmtr: 1. Katlatrma hatt brlrlerine su enjeksiyonu Bu nlem alevin tepe noktas scaklklarn drr. Ancak enjekte edilen su miktar arttka enerji verimlilii der. 2. Egzoz gaznn dier ilemlerde yanma havas olarak kullanlmas Bu nlem brlrlerdeki oksijeni azaltmay hedefler ve bylece NOx oluumunda azalma gzlenir. Kullanlm egzoz gaz peletleme tesisinden veya baka bir yerden (rnek: Entegre demir elik tesislerinde ocaklar, sinter tesisi, yksek frn.) temin edilebilir. Bu nlem tesisin almasnda olduka byk etkiye sahip olabilir. 3. Soutma blmnde dorudan olmayan su enjeksiyonu Oluan buhar brlrlerde oluan NOxu azaltabilir, ancak bu kesin deildir. Bunun yannda bu nlem katlatrma hattnda kurutma ve soutma ilemlerini etkiler. Referans makale: [nfoMil,1997] 5.5.2 Souk balanm peletler/tulalar Tanm: Souk balama yakn zamanda Japonya, ABD ve sveteki demir elik tesislerinde kullanlmtr. Bu proses, cevherin s kullanmadan bir balayc kullanarak sertletirilmesini salar. Souk balama prosesleri, mevcut sinter ve peletleme ilemlerini tamamlayc olarak tasarlanr, hem kaba hem ince hem de geri dntrlm materyallerin toplanmasyla, p roses gerekletirilir. Souk balanm pelet/tulalarn en fazla %15i (ama genellikle %3 -5i) ocaa arj edilir. Souk balama iin eitli prosesler mevcuttur. Birincisi Nippon elik irketi (Nagoya) tarafndan gelitirilmitir. Prosesde, kuru toz, demir cevheri, slak toz, tortu ve kok tozu bir balayc vastasyla tamburda birletirilmektedir. Stok alannda 10 gn havada sertletirildikten sonra ergitme ocanda kullanlabilir. Bir dier proses olan NKK-Corac (NKK Niigata) crufu balayc olarak kullanmak suretiyle ardk bir slah srecidir. Bu proses, slah sresini yaklak 10 saat gibi ksa bir sreye indirmektedir.
111
Ulalan ana emisyon deeri: Souk balama teknikleri SOx ve NOx yaymaz. Souk balanm peletler/tulalar, sinter veya pelet aglomeralarnn yerini alamaz. Bu teknik, sinter tesisine verilen demir cevheri tozu ve geri dnm materyali iin kullanlabilir. Durum: Ticari olarak Japonya, ABD ve svete uygulanmtr. Ancak, souk balanm pelet/tulalar kendinden cruflu (self-fluxed) sinter ve peletlerin yerini tam olarak alamaz. Referans makale: [EC Sinter/BF,1995] 5.5.3 Dier olas teknikler Peletleme tesislerinde proses sonras teknikleri olarak ancak birka teknik uygulanmasna ramen, ticari olarak ciddi bir problem olmakszn uygulanabilecek daha birok teknik mevcuttur. NOx emisyonlar ile ilgili olarak aadaki teknikler peletleme tesislerinde uygulanabilir. Seici katalitik indirgeme (SCR) Shell-denox; Degussa H2O2 Rejenerasyonlu aktif karbon (RAC) SO2 emisyonlar ile ilgili olarak aadaki teknikler peletleme tesislerinde uygulanabilir. Sv deslfrizasyon : MgO rejenerasyon prosesi ift Alkali prosesi NaOH prosesi KHI sistemi CFB prosesi AIRFINE ykama prosesi Yar kuru deslfrizasyon: Flkt/Niro Flkt/Drypac Flkt CDAS Walther Kuru deslfrizasyon Kuru alkali enjeksiyonu Rejenere aktif karbon (RAC) Ykama svsyla deslfrizasyon Wellman-Lord prosesi Flkt-boliden prosesi Degussa H2O2 prosesi Solinox
112
6. KOK FIRINI TESSLER Kmr pirolizi, kmrn oksidasyon olmayan bir ortamda gazlar, svlar ve kat kalntlar (kok veya kor) oluturmak amacyla stlmas anlamna gelmektedir. Yksek scaklkta kmr pirolizine koklatrma denir. Bu proseste baca gazlar ss genellikle 1150-1350 C olup kmr dorudan olmayan yntemle 1000-1100 Cde 14-24 saat stlr. Bu proses, ergitme oca ve dkmhane koku retilmesine yarar. Ergitme frnlarnda kok, indirgeme aracs olarak ilk sradadr ve kmr gibi dier yaktlarla karlatrlamaz. Kok hem destek maddesi hem de gazn dolat matris olarak ilev grr. Sadece belirli kmrler, rnein kok veya madenkmr ancak uygun plastik zelliklerde ise kok kmrne evrilebilir ve dier cevherlerle birlikte, ergitme ocaklarnn retimini artrmak iin harmanlanabilir. 6.1 Uygulanan prosesler ve teknikler 1940 l yllarda modern kok frnlarnn temel tasarmlar olumaya balad. Frnlar yaklak 12 m uzunluunda 4 m yksekliinde ve 0.5 m geniliindeydi ve her iki tarafnda kaplar ile donatlmlard. Hava k gazyla n stlr ve atk s kazanm ile yksek s scaklklarna ve kok elde etme oranlarna ulalrd. 1940lardan beri proses mekanize edilmi ve dizaynda ok nemli deiimler olmadan yap malzemeleri gelitirilmitir. Mevcut montaj uzunluu 14 m ykseklii 6 m olan 60 frna kadar kabilir. Is transferi kstlamalar yznden genilikler 0.3-0.6 arasnda kalmtr. Bataryadaki her frn 30 tona kadar kmr ileyebilir. Resim 6.1 byle bir bataryay gstermektedir. Baz yeni ina edilmi kok frn tesisleri boyutlar daha da artrmtr. rnein, 1992nin sonlarnda almaya balayan Kaiserstuhl yeni kok frn tesisinin hazneleri 18 m uzunluunda 7.6 m yksekliinde ve 0.61 m geniliinde olup yaklak 65 t kmr ileyebilmektedir. [Schnmuth,1994]
ekil 6.1 : Bir kok frn tesisinin hazneler, kmr kulesi ve kok frn gaz toplama hattnn resmi.
113
Son yllardaki gelimeler zellikle proseslerdeki emisyonlar azaltmay ve iletmeciler iin alma koullarn iyiletirici olmay hedeflemitir. Kok elde etme sreci u alt blmlere ayrlabilir: Kmr ileme Tesis iletme ( kmr arj, stma/ateleme, koklama, kok ykleme, kok ykama) Kok ileme ve hazrlama Kok frn gaznn (COG) yan rnlerin geri kazanmyla toplanmas ve artm Kok prosesindeki su aklarn daha anlalr klmak iin atk su artm tanm da burada yaplmtr. ekil 6.2 kok retimi iin gerekli proses ve operasyon dizelerini basitletirmi bir ema halinde vermektedir.
ekil 6.2 : Bir kok frn tesisisin emisyon kaynaklarn gsteren tipik ak diyagram [UK Coke, 1995] 6.1.1 Kmr ileme Kmr ileme aadaki admlardan oluur: Kmrn boaltlmas; kmr genellikle gemilerden veya trenlerden tama sistemine veya depolama alanna boaltlr. Genellikle kepeli vinler kullanlr. Rzgar, kmr tozu yaylmasna sebep olabilir. Kmrn depolanmas; kok frn tesisleri genellikle byk kmr depolama alanlarna sahiptir. Rzgar kmr tozu emisyonuna sebep olabilir. Kaan su iin uygun slah yntemi (sedimentasyon) uygulanmasna dikkat edilmelidir. Kmrn nakliyesi; konveyr ile nakil, bina dnda olabilecek nakil yerleri ve yol vastasyla nakliye gz nne alnmaldr. Kmrn hazrlanmas; kmr hazrlama ilemi, yatakta harmanlama, bunkerde harmanlama ve ezme ilemlerini ierir ve toz emisyonuna sebep olabilir. Kartrma
114
ilemi srasnda katran gibi geri dntrlm malzemeler eklenmesi uucu madde emisyonuna sebep olabilir. Kmr kulesinin doldurulmas (kmr tozu emisyonu olabilir) arj arabasnn doldurulmas (kmr tozu emisyonu olabilir) 6.1.2 Kok frn bataryas iletme Kok frn bataryas iletme aadaki admlar ierir : - Kmr arj - Haznelerin stlmas/atelenmesi - Koklatrma - Kok sktrma - Kok spreyleme Bu ilemler kok frn tesislerindeki emisyonlarn byk blmn oluturmaktadr. Bu yzden bunlar emisyon kaynaklar hakknda bilgi ile birlikte burada daha fazla ayrntya girerek verilmitir. ekil 6.3 bataryann genel grnn ve ana emisyon kaynaklarn gstermektedir.
1 frnlarn arj 4 kok sktrma 7 kok spreylemesi
2 ykselme borusu 3 kok frn kaps ve dzleyici kaplar 5 kok spreyleme arabas 6 kok iskelesi, nakliyesi, elemesi 8 eksik ateleme sistemi yn
ekil 6.3 : Bir kok frn bataryasnn ana emisyon kaynaklarn gsteren ematik diyagram
115
6.1.2.1 Kmr arj arj deliklerinden tozlatrlm kmrn (%70-85 kadar <3 mm) arj iin birka farkl teknik mevcuttur. En yaygn teknik, arj arabalarn kullanarak, yerekiminden faydalanmaktr (ekil 6.4). Bu ilem ezamanl, ardk sral veya safha safha arj olacak ekilde hz kontroll yatay besleyiciler veya dner tablalar ile gerekletirilebilir. Baka sistemler de mevcuttur. Kmr ak ne olursa olsun kontrol altnda olmaldr. Bu sistemlerin hepsine genel tedbirler uygulanr. Bu nlemlerin amac dumansz arj (dk emisyonlu arj) salamaktr. Boru hatt arj veya pres arj nadiren uygulanr. arj deliklerinin ve sistemin geometrisi arj emisyonlar iin ok nemli bir etkendir. Sre ile ilgili olarak aadaki ayrmlar yaplmaktadr: arj prosesindeki emisyonlar arj gazlarnn tahliyesi ve artlmas Kmr dzleme aamasnda seviye dzleyici kapsndan olan emisyonlar. Frn zerine dklen malzemeden oluan kaak emisyonlar Tesis donanmna gre bir veya birka tekniin kombinasyonu kullanlabilir.
ekil 6.4 : Kok frn odalarna kmr arj srasnda oluan emisyonlar gsteren diyagram (oklar emisyonlar gstermektedir) 6.1.2.2 Yanma odalarnn stlmas/atelenmesi Tekil kok frn odalar stma duvarlaryla birbirinden ayrlmtr. Bunlar, yakt salamak iin fleleri bulunan belirli saydaki stma bacalar ve bir ya da daha ok (kok frn duvar yksekliine bal) hava giriinden olumaktadr. Ortalama fle tula scakl, baca stma hatt almasn karakterize etmekle birlikte genellikle 1150 C ile 1350 C arasnda tutulur. Genellikle, temizlenmi kok frn gaz yakt olarak kullanlr ancak zenginletirilmi ergitme oca gaz gibi dier gazlar da kullanlabilir.
116
Enerji verimliliini artrmak amacyla, frnlarn hemen altna baca gazlarndan yanma havasna veya ergitme oca gazna s transferi yapmak iin rejeneratrler yerletirilir. ekil 6.5 te bir kok frn stma sisteminin emisyon noktalaryla beraber ematik bir izimi verilmitir. Eer atlaklar yznden stma duvarlar szdrmaz deilse (ki bu olduka yaygn bir durumdur) kok frn gaz baca gazna karacak ve onunla birlikte atdan dar kacaktr.
ekil 6.5 : Kok frn stma sisteminin ematik izimi (oklar emisyonlar gstermektedir) Yukardaki dizayn tek aamal yanmann olduu bir tesisi gstermektedir. u anki ou modern tesis ok aamal yanmaya sahiptir; normalde yakt olarak kkrtszletirilmi ham kok frn gaz (COG) kullanlr.
117
6.1.2.3 Koklatrma Koklatrma sreci kmr arjndan hemen sonra balar. arj edilen kmrn yaklak %811i gaz ve nemden oluur. Bu ham kok frn gaz (COG) ykselme borular vastasyla ana kolektrde toplanr. Bu gazn yksek kalorifik ierii saflatrmadan (COG artm) sonra yakt olarak kullanlabilecei anlamna gelir. (rnek: Bataryann stlmas). Kmr stma/ateleme sistemi ile yukarda anlatld ekilde stlr ve merkez scakl 1000-1100 Cye eriinceye kadar kok frnnda bekletilir. Frn geniliine ve stma koullarna bal olarak, koklatrma sreci yaklak 14-24 saat aras bir srede tamamlanr. ekil 6.6 koklatrma srasnda ana emisyon kaynaklarn gstermektedir. Bunlar kap emisyonlar, arj deliklerinden ve ykselme borularndan emisyonlar ve ayn zamanda duvar atlaklar olmas durumunda stma gazlar ile birlikte COG emisyonu olabilir.
ekil 6.6 : Kok frn haznesinin koklatrma esnasnda olas emisyon noktalarnn ematik izimi (oklar ile gstermektedir) 1000 kg kmr 750 ile 800 kg aras kok ve yaklak 325 m3 COG (yaklak 187 kg COG) verir. Ancak not edilmelidir ki elde edilen kok ile COG retim ve tketimi kmr bileimine bamldr ve koklatrma zamannda byk arta sebep olur. 6.1.2.4 Kok sktrma ve spreyleme Koklatrlm kok frndan depo haznesine iticinin kou sayesinde sktrlr (ekil 6.7). Atmosferik oksijenle temas, kokun annda yanmasna sebep olur. Kullanlan hazne genellikle kok spreyleme arabas olup scak koku bir spreyleme kulesine tamakta kullanlr. Burada kok dorudan olarak byk miktarlarda su ile spreylenir. Buharlamayan su tanecikleri toplanp bir sonraki ilemde kullanlabilir. Bu atk su emisyonlarn azaltmak iin kullanlan bir yntemdir.
118
ekil 6.7 : Koklatrlm kokun spreyleme arabasna itilmesi. Emisyon noktalar oklarla gsterilmitir. Kuru spreyleme olarak bilinen alternatif bir sistemde, spreyleme arabas scak koku dikey bir spreyleme haznesine tar. Haznenin etrafnda asal gaz sirklasyonu vardr ve atmosfer havasndan izole edilmi olan kokun bu ekilde yanmadan soumas salanr. Gaz, sl enerjinin geri kazanm iin bir s deitirici vastasyla soutulur. 6.1.2.5 Kok tama ve eleme Sprey soutmadan sonra kok, konveyrler, karayolu, tren veya bunlarn kombinasyonlar vastasyla stok ynlar halinde depolanacaklar yere sevk edilir ve en son olarak ezilip elenir. Kk paralar (<20 mm) genellikle sinter prosesi iin ayrlr ve byk olanlar ise (20 70 mm) ergitme ocaklarnda kullanlr. Kok tama ve eleme, toz emisyonlarnda arta sebep olur. 6.1.3 Kok frn gaznn (COG) toplanmas ve artm Ham COG ieriindeki hidrojen, metan, karbon monoksit ve hidrokarbonlar sebebiyle yksek kalorifik deerdedir. Bundan baka, ham COG katran, hafif yaktlar (ounluk olarak BTXbenzen, tolen ve ksilen), kkrt ve amonyak gibi deerli rnler ierir. Tablo 6.1. ham COGun bileimini gstermektedir. Pek ok sebepten dolay COG yakt olarak kullanlmadan nce slah edilmelidir.
Ham Gaz Verimi
[m3/h/t kmr]
Ham Gaz younluu

[kg/Nm3]
H2
[vol%]
CH4
[vol%]
C2H2
[vol%]
CO
[vol%]
H2S
[vol %]
BTX
[g/Nm3]
PAH
[mg/N m3]
NH3
[mg/Nm3]
CO2
[vol%]
12-25 0.53-0.62 39-65 Lejant: n/a= mevcut deil
32-42
3.0-8.5 4.0-6.5 3-4 23-30
n/a
6-8
2-3
Tablo 6.1 : Ham COG bileimi ve sonras [InfoMil,1997]
119
Kok frn gaz bileimi koklatrma sresine ve kmr bileimine baldr. Bu datalar alnrken su ve klsz kmr kullanlmtr. Sz konusu rnein H2S ierii greceli olarak yksektir. Dier tesislerin tipik aral 3.5-4.5 gH2S/Nm3 deerlerindedir. Ham gazn ieriindeki katran ve naftalin borularn ve cihazlarn tkanmasna sebep olabilir ve ncelikli olarak alnmas gerekmektedir. retilen her ton kok iin yaklak olarak 35-45 kg katran elde edilebilir. Katrandan pek ok rn elde edilebilir, rnein zift, antrasen yakt, ykama yakt, naftalin yakt, karbolik yakt (phenol) ve hafif yakt. Kkrt bileenleri ve amonyak borular ve ekipmanlarda korozyona sebep olurken, ayrca COGun yakt olarak kullanlmas durumunda SO2 emisyonuna sebep olur. retilen her ton kok iin yaklak olarak 3 kg amonyak ve 2.5 kg H2S retilir. Baz durumlarda hafif ya ve zellikle BTX deerli bir yan rn olarak COGdan ayrtrlr. retilen bir ton koktan 15 kga kadar hafif yakt elde edilebilir. Bu yakt benzen, tolen, ksilon, aromatik olmayan yaktlar, homolog aromatik yaktlar, fenol, piridin bazl ve polisayklik (polycyclic) hidrokarbonlar (PAH) gibi dier organik bileenleri ierir. ekil 6.8 tipik bir COG artm tesisini gstermektedir. Sreteki ana admlar aada tanmlanmtr.
Linzdeki kok tesisinin basitletirilmi gaz ve atk su saflatrma diyagram
ekil 6.8 : COG artma tesisinin yan rnlerin geri kazanmn gsteren tipik emas [UK Coke, 1995]
120
6.1.3.1
Gaz soutma
Scak ham frn gaz askanya borularna yaklak olarak 800oC scaklk ile girer. Kaz boynu tabir edilen blgede amonyakl sv madde pskrtlerek buhar doyma scakl olan 80 oC civarna kadar direk soutulur. Bunun iin karbonlam kmr ton bana 2-4 m3 amonyakl sv maddeye ihtiya duyulur. Gaz faz ilk soutuculara giderken, sv faz katran/su ayrtrcy besler. lk soutucular, ak sistem olarak kullanmak yaygnlamtr. imdilerde kapal soutma sistemlerde indirekt soutma daha yaygndr. Doru scaklktaki yeterli soutma suyu ile gaz 20oCnin altndaki seviyelere soutulabilir ve evreyi lk bir hava sarar. Bu artlar altnda kaynama noktalar yksek olan birok bileikler ve gaz iinde bulunan bir miktar su buhar younlar. Eksozlar yolu (emi fanlar) ile emilen gaz, ykama nitesine gnderilmeden nce ak ynndeki elektrostatik katran kelticilerinde, iinde bulunan damlacklar ve partikller keltilir. Elektrostatik katran kelticiler bazen ak ynndeki eksozlar iine yerletirilmektedir. Elektrostatik katran kelticisindeki keltiler de katran/su ayrtrcsna gnderilir. Emi fanlar gazn skmasna neden olur, her ne kadar fan olsa da bunu kmsememek gerekir, buna bal scaklk art aa ak ynndeki proses artlarnda tolere edilemez. Bu durum son soutucularn kullanlmasn gerekli klar. Kok frn gazndaki emprteleri tutmak iin kullanlan son soutucular indirekt veya direkt olabilir. Sonu olarak soutma dngsnn sonunda dn akndaki soutmada doal yol veya fan soutucular da kullanlsa emisyon olumas kanlmazdr. Bu nedenle son soutucularda indirekt yntem tercih edilse de baz tesislerde hala ak sistemler kullanlmaktadr. 6.1.3.2 Kok Gazndan katran kazanm Kok frn gaznn soumas srasnda suyun ve kaynama noktas yksek hidrokarbonlarn byk bir ksm younlar. Younlaan sv borulardan ve elektrostatik katran kelticilerinden katrann geri kazanld katran/su ayrtrcsna gider. Kmrl su denen sv faz ayrlr ve daha ileri artma iin amonyak stripping nitesine gider. Bazen katran ayrtrcdan karmak iin raspa monte edilir. Bu iri paralar genellikle kmr beslemeye geri gnderilir. 6.1.3.3 Kok Gaznn deslfrizasyonu Kok frn gaz Hidrojen Slfr (H2S) ve eitli bir ok organoslfr bileikleri (Karbon dislfat (CS2), karbon oksislfat (COS)) ierir. Halen kullanlmakta olan btn deslfrizasyon teknikleri H2Sin temizlenmesinde olduka verimlidir. Organoslfr bileiklerinin temizlenmesinde daha az verimlidir. Ticari kok frn gaz deslfrizasyon prosesi iki kategoriye ayrlabilir. 1. Elementel kkrt (SO) retmek iin ya oksidasyon prosesinin kullanlmas 2. Slfrik asit (H2SO4) ve elementel kkrt (SO) haline dntrlmesini salayan H2S absorblama ve stripping prosesi Ya oksidasyon prosesi Hidrojen Slfrn elementel kkrt veya slfata dntrlmesi iin indirgeme-oksidasyon katalizr kullanlr. Bu proseslerin tamam H2Sin (en dk 2 mg/Nm3) giderimi konusunda olduka verimlidir ancak yksek oranda su ve/veya havann kirletilmesi ile sonulanan prosese ilave artm tesislerinin yaplmas gerekli hale gelmitir. (UN-CE,1990)
121
H2Sin gideriminde absorblama-stripping proseslerinin verimi dktr (0.5-1 g/Nm3),ancak rejenerasyon sistemi iinde hava kullanlmamas ve toksik olmayan katalizr kullanlmasndan bu yana prosesin hava ve suya verecei emisyonlar azaltlm veya elemine edilmitir. Prosesler, slfrik Asit veya ok yksek saflkta elementel kkrt retmek iin altrlabilirler. (Claus Fabrikalar) Alak basnta NH3 / H2S ykayc ve yksek basnta potasyum karbonat ile giderme (karbonat vakum prosesi) ile hem alak hem de artan basnta alan BTX ykayc genel bir proses kombinasyonudur. Her iki basn aamasnda potasyum ykayc sistemine bir BTX ykayc eklenmesi ok yaygndr. 6.1.3.4 Kok Gazndan amonyak geri kazanlmas Koklatrma prosesi esnasnda oluan amonyan bir ksm kok gaznda kalrken bir younlaan svda kalmaktadr. Amonyan %20-30u sv zeltide ierisinde bulunur. Kok gazndan amonya ayrtrmak iin ticari teknik kullanlr. NH3 / H2S ykayc. Bu proseste kok gazndaki amonyak, suyla veya seyreltik zelti ile ykanarak giderilir. Amonyak giderme nitesinde (ykayc) oluan atksu H2S ykayc nitesinde kullanlr. H2S ykaycda oluan atksu hem H2S hem de NH3 ierir ve atksu amonyak stripping nitesine gnderilir. Bu proses ayn zamanda Carl Stil, Diamex veya Amonyum Slfat Kreislaufwascher (ASK) prosesi olarak da bilinir. Amonyum Slfat ((NH4)2 SO4) geri kazanm. ki proses kullanlabilir : Otto-tip absorblama ve Wilputte dk diferansiyel kontroll kristalletirme prosesi. Her iki sistemde de kok gazna seyreltilmi slfrik asit zeltisi pskrtlerek amonyum slfat geri kazanlr. Susuz amonyan (NH3) geri kazanm. Kok gazndan susuz amonyan geri kazanm USS PHOSAM ad altnda US Steel Corp. tarafndan gelitirilmitir. Bu proseste, kok frn gaz ters akml temas salanarak fosforik asit ile ykanarak, amonyan giderimi salanr. Amonyan giderme verimi %98-99dur. (UN-ECE, 1990)
6.1.3.5 Kok Gazndan hafif ya geri kazanlmas Amonyak absorblama nitesini terk eden gaz spesifik arl 0.88 olan ak sarkahverenginde hafif ya ierir. Kok gaz kaynama noktas ounlukla 0 ile 200oC arasnda olan yzn zerinde bileeni iermektedir. Bunlarn bir ou dk konsantrasyonlarda gsterilir ki geri kazanm uygulanabilir deildir. Hafif ya genellikle benzen, toluen ve ksileni (BTX) kapsamaktadr. Balca kullanlabilir bileenleri benzen (%60-80), toluen (%617), ksilen (%1-7) ve solvent nafta (%0.5-3). Hafif yan geri kazanlmasnda ana metot kullanlmaktadr. (UN-ECE, 1990) -70oCnin altndaki scaklklara soutma ve 10 bara sktrma, Absorblama; hafif yan aktif karbon yata iinden geirilerek, direkt ve indirekt stma yoluyla karbondan hafif yan geri kazanm, Solventler ile absorblama; kok gaznn petrol ykama ya, kmr-katran karm veya absorblayclar ile ykanmasndan sonra buhar damtma yntemi ile absorblaycdan hafif yan geri kazanm.
6.1.4 Kok frn su ak
122
Koklatrma prosesi ve kok frn gaz temizlii esnasnda bir ok su ak oluturulmutur. Bu aklardan bazlar kendi iinde koklatrma ilemleri ile balantl ve dierleri kok gaz artm ile ilikilidir. ekil 6.9 Kok frnndaki su ak rneini gstermektedir. Bununla birlikte bir ok alternatif akm emalar bulunmaktadr.
ekil 6.9 : Kok Fabrikas Su Ak Diyagram.
Ana hatta toplanan su buharnn bir ok kayna bulunmaktadr; Kmr rutubeti, kimyasal su (koklama prosesi esnasnda oluan), arj gazlarnn emilmesi iin kaz boynunda (goose neck) kullanlan buhar veya amonyakl sv. Ham kok gaz, su buharnn ve daha ok katrann younlat ilk soutucu ve elektrostatik filtrelerden geer. Ana toplayclarda, soutucularda ve elektrostatik filtrelerde younlaan su ve katran katran/su ayrtrcsna gider. inde yksek miktarda amonyak konsantrasyonu ieren katran/su ayrtrcsndaki su, amonyak zeltisinin depoland tanka gnderilir. Amonyak zelti depolama tank, kaz boynu pskrtme ekipman iin su salar. Askanya boru kapaklarna conta takldr. Amonyak alkol depolama tankndaki fazlalk amonyak stripping/tutma kolonu nitesine gnderilir.
123
Kapal soutma sistemleri ve ya oksitleyici deslfrize sistemleri haricindeki btn su , amonyak tutma kolonuna ve daha sonra da atksu artma tesisine gnderilir. Amonyak tutma kolonundaki atksuyun NH3n konsantrasyonu ok yksektir. Atksuyu artma tesisine gndermeden veya evreye boaltmadan nce amonyak konsantrasyonunu azaltmak iin bir ok sebep vardr. Amonyak deerli bir enerji kayna olarak (slfrik asit tesisinde) veya deerli bir yan rn olarak (amonyum slfat susuz amonyak) geri kazanlabilir. Serbest amonyak suda yaayan ekosistem iin ok zehirlidir (biyolojik atksu iyiletirme tesisleri dahil) Amonyak ok yksek zellikte oksijene gereksinim duyar (nitrat oksidasyonu iin kendi arlnn 4.5 kat oksijene ihtiya duyar). Sonu olarak atksu iyiletirme tesislerinde veya alc su ortamnda oksijen tketiminde bir risk vardr.
Bu durum kok frn tesislerinin hemen hemen tamamna amonyak stripping nitelerinin konulmasna sebep olmutur. Bu cihaz buhar ve alkali katk maddeleri ile atksudan H2S ve NH3 ayrtrr. Buharlar daha sonra gelen ham gaz NH3 / H2S ykaycya (H2Sin sprme verimliliini gelitirmek) veya NH3 ve H2Sin birlikte yand slfrik asit tesisine gnderir. Bazen NH3 bu buharlardan ayrlarak amonyum slfat elde edilir. Kostik soda (NaOH) genel olarak en yaygn kullanlan alkalidir. nceden kuru kire (CaOH2) daha sk kullanlmtr. Olmas mmkn olan baz su aklar ekil 6.9da belirtilmemitir. 1. Benzen, toluen ve ksilen (BTX) geri kazanmndan aa kan atksu katran/su ayrtrcsna verilir. 2. Kmrl su amonyak zelti depolama tankna gnderilmeden nce solvent ekstraksiyon prosesi ile kmrl sudan fenol (konsantrasyon>3 g/l) geri kazanlabilir. 3. Oksidatif deslfrize prosesinden aa kan atksu n artma sonras ayr olarak dearj edilir. 4. Slfrik asit tesisinden (istee bal) aa kan kimyasal su genellikle kolona gnderilir. 5. Claus prosesinden (istee bal) aa kan kimyasal su genellikle younlamayacak olmasna ramen bir baca yoluyla atmosfere atlr (EC Kok, 1996). Baka bir alternatif de bu suyu artmadan nce ham gaz iine enjekte edilmesidir. 6. Soutma suyu. ndirekt gaz soutma suyu tekrar sirklasyon yaplr ve atksu miktarn etkilemez. Direkt gaz soutmada ise soutma suyu bir ykama zeltisi olarak dnlr ve neticede kolona ynlendirilir. 6.2 Tketim / emisyon seviyeleri 6.2.1 Ak miktarlarna bak ve girdi/kt verileri ekil 6.10 Kok frn iyiletirme tesisi girdi ve kt miktarlarna genel bak gstermektedir. ekilde gsterilen veriler tek frnl kok tesisinden alnmtr.
124
ekil 6.10 : Kok Frn Tesisinin Ak Miktar emas
Sonraki zel girdi faktrlerinde olduu gibi zel emisyon faktrleri de hesaplanabilir. Bu eit faktrler Tablo 6.2de gsterilmitir. Veriler, AB yesi drt lkedeki 11 kok frn tesisine bal olarak verilmitir.
125
eitli retim nitelerinin emisyon faktr ilemlerini kolaylatrmak iin emisyon faktrleri 1 ton sv elie gre verilmitir.
Girdi
Hammaddeler Kmr (kuru)
kt
rnler Kok (kuru) Kok frn gaz*3 Buhar*3 Gaz emisyonlar Toz SOx NOx NH3 H2SO4 HCN H2S CO CO2 CH4 VOC*8 Benzen PAH*10 Tortu/yan rn Benzen H2SO4*6 Katran (NH4)2SO4 SO42-*12 Slfr*13 Atksu
Kg/t kok
1250-1350
kg/t MJ/t LS MJ/t LS
1000.0 2500-3200 3-90/500*4
Enerji Y.F.gaz+Kok gaz Elektrik
MJ/t kok MJ/t kok
3200-3900 20-170 *1
Buhar
MJ/t kok
60-300*2
Sktrlm hava
Nm3/t kok
7-15
Proses suyu (soutma suyu)
M3/t kok
0.8-10
g/t LS*3 g/t LS g/t LS g/t LS g/t LS g/t LS g/t LS g/t LS kg/t LS g/t LS g/t LS g/t LS mg/t LS
17-75*1 27-950*5 230-600*1 0.8-3.4 0.7*6 0.02-0.4 4-20*1 130-1500*1 175-200 27*7 4-8 0.3-15*9 170-500*11
kg/t kok kg/t kok kg/t kok kg/t kok kg/t kok M3/ kok
8-15 4-9 25-46 1.7-3.4 1.5-2.3 0.3-0.4
Aklama : LS = sv elik (ham elik); VOC = Organik Uucu Bileikler; PAH = Poliaromatik Hidrokarbonlar
*1 *2 *3
eski tesisler iin yksek deer (20 yldan daha eski) eski tesisler (20 yldan daha eski) 1200 MJ/t kok buhar tketimi yapabilirler.
kullanlan dnm faktrleri (Avrupadaki btn Yksek Frnlar ve Bazik oksijenli elik iletmeleri) : 358 kg kok/t scak maden; 940 kgscak maden/t sv elik kok kuru sndrme deerleri yksek olduunda (buhar formundan s geri kazanm ile) 14 -15 yldan buyana iletmede olan iki tesisten alnan deer 90 MJ/t sv elik; 7 yldan buyana iletmede olan bir tesisten alnan deer ise 500 MJ/t scak maden. deslfrize edilmemi kok frn gaz deerleri yksek olduunda; deslfrze olduu taktirde SO 2nin belirli emisyonu 27-300 g/t sv elik (bu alandaki en yksek deer yetersiz deslfrizeyi gstermektedir)
*6 *7 *8 *5 *4
SO2nin absorblanarak,son rn olan H2SO4e dntrlmesi sadece bir tesisten veri alnmtr metan iermeyen organik uucu bileikler
126
*9 *10
bir tesiste dk deer (5 yanda) poliaromatik hidrokarbonlar (PAH) EPA 16 (16 PAHn toplam) ((FLU+PYR+TRI+CPP+BaA+CHR+BNT+BeP+BbF+BkF+BaP+DbahaA+BghiP+INP+ANT+COR)) sadece iki tesisten veri alnabilmitir amonyak zeltisi ile SO2 nin absorbsiyonu SO2nin absorbsiyonu ve elementel slfrn geri kazanm
*11 *12 *13
Tablo 6.2 : Drt deiik AB yesi lkedeki 11 Kok Fabrikasnn girdi/kt verileri Dier tesislerin ilgili veri detaylarna ulalamamtr, veriler 1996dan bu yanadr; emisyon verileri, emisyonlarn artma sonras deerlerini temsil etmektedir; deerler kok ve kmrn maniplasyonu srasndaki emisyonlar eksik bilgiden dolay iermemektedir ancak bu emisyonlarn etkisi azdr; rnekleme metotlar, analiz metotlar, zaman aralklar, hesaplama metotlar ve referans durumlarn belirlemek iin bilgi alnamamtr.
127
Tablo 6.3de yer alan bilgiler, Tablo 2de nde gelen kok fabrikalar iin havaya verilen emisyon faktrlerini (artmadan sonra) tamamlamaktadr. PM [g/t LS] CH4 [g/t LS] ali.HC [gC/t LS] Benzen [mg/t LS] BaP [mg/t LS]
3.5 0.5-5*5 0.0071.5 0.01 5-74*5 0.02-24 0.3 0.003-3 <0.1
lem
arj
eski tesisler*3 [Eisenhut, 1990] [EC kok, 1993] Kaiserstuhl 96*4 Karbonizasyon Kaplar eski tesisler*3 [Eisenhut, 1990] [EC kok, 1993] Kaiserstuhl 96*4 Kapaklar eski tesisler*3 [Eisenhut, 1990] [EC kok, 1993] Askanya/borular Kaiserstuhl 96*4 eski tesisler*3 [Eisenhut, 1990] [EC kok, 1993] Kaiserstuhl 96*4
PAH*2 [mg/t LS]
CO [g/t LS]
7-13
SO2 [g/t LS]
H2S [g/t LS]
NH3 [g/t LS]
NOx [g/t LS]
1-1.5
17
34 34-570
0.1-3.5 0.3
0.02-25
0.003-10
2-400 3
335 2700-4700*6 70-100*7
19 19*6 01.-5*7 1.5-15 0.3 3 1-90*5 3-5 0.05 401100*5 0.5-3 0.050.3 0.003 0.03-0.1 0.01-0.05 31250*5 0.5-10 0.050.5 0.0060.3 0.03-0.5 0.01-0.15
0.1-2 0.3
1.5-25
0.3-7
70-4700 30 270 270-9000*8
0.06-0.3
1.5-8.5
0.5-3
270-2700 0.03
3-600*9 <0.07 0.1-1 0.03-0.3 3-33
0.1-11*9 0.1-1 0.0010.1 2 0.0030.03 5 <0.003 <0.003
Aklama : LS=sv elik(ham elik), PM=partikl madde, ali.HC=alifatik hidrokarbonlar, BaP=benzo piren, PAH=Polisilik hidrokarbonlar
128
Tablo 6.3 : Kok Fabrikalarnn havaya emisyonlar iin emisyon faktrleri (Devam ) PM [g/t LS]
eski tesisler*3 [Eisenhut, 1990] [EC kok, 1993] Kaiserstuhl 96*4 Sndrme eski tesisler*3 [Eisenhut, 1990] [EC kok, 1993] Kaiserstuhl 96*4 Eleme Yan rn tesisi Alttan yanmal 45e kadar 5 2*16 30-8000*17 0.02-0.03 0.5-1.5 27-100*19 100-500*20 1250ye kadar*21 135-200*10 <2*11 >70 0.3 20-40 15-1000*15 0.003-3*5 0.2-33 100-470 17-27 1-3 0.3-2 <0.001 30-50 22 1.5 170*12 7-25*13
lem
tme
CH4 [g/t LS]
ali.HC [gC/t LS]
Benzen [mg/t LS]
BaP [mg/t LS]

17 0.001-17*14
PAH*2 [mg/t LS]
CO [g/t LS]
SO2 [g/t LS]
H2S [g/t LS]
NH3 [g/t LS]
NOx [g/t LS]
2-12
2-8
80-600
Aklama : LS=sv elik(ham elik), PM=partikl madde,ali. HC=alifatik hidrokarbonlar, BaP=benzo piren, PAH=Polisilik hidrok arbonlar
*1
kullanlan dnm faktrleri (Avrupann btn Y.Frn ve Bazik Oks.elik Tesislerinin arlkl ortalamas) PAH as EPA 16 (16 Poliaromatik Hidrokarbon toplam) ((FLU+PYR+TRI+CPP+BaA+CHR+BNT+BeP+BbF+BkF+BaP+DBahaA+BghiP+INP+ANT+COR)) [Hein et al., 1996]dan alnan veriler. Eski tesisten balayp yerine yenilenen modern tesis (Kaiserstuhl-D-Dortmund) ile devam etmitir.
*2
*3
129
*4
[Hein et al., 1996]dan alnan veriler. yksek deerler eski ve kt durumdaki tesisler iin, dk deerler yeni ve iyi tesisler iindir. Sert eki bak contas Esnek kap contas (rnek : membran) Yksek deerler, kaplarn szdrmazlnn salanmad durumlar Metal contalar iin yksek deerler, su contalar iin dk deerler Azaltlmam emisyon verileri Alman [TA Luft, 1986]a gre 5 g/t kok veya 1.7 gPM/t sv elik elde edilmeli. Kok arabas ile
*13
Balk arabas ile Dk deerlere torba filtrelerle ulalmtr, yksek deerler toz giderici ile olumutur. Tamamlanmam kok olduu taktirde [US PM-10, 1994] verileri Yksek deerler, gaz dengeleme boru sistemli tesislerden alnmtr. 1997 ylndan bu yana 10 kok frn tesisinden alnan deerler Deslfrize kok frn gaz kullanld taktirde (bir ok durumda Y.F. gaz karm) Deslfrize kok frn gaz kullanld taktirde, fakat gaz skmas olmayan kamara duvarlar yksek emisyonlar iin en nemli unsur olmutur. Deslf. edilmemi kok f. gaz kullan. taktirde (bir ok durumda Y.F. gaz karm)
*5
*14
*6
*15
*7
*16
*8
*17
*9
*18
*10
*19
*11
*20
*12
*21
130
6.2.2 Havaya verilen emisyon bilgileri Kok fabrikalarnn olduka fazla sayda emisyon kaynaklar olduu bilinir. Bu emisyonlarn birou zamanla ok deimektedir (rnein: kaplardaki, kapaklardaki ve askanya borularndaki yar srekli emisyonlar; itme ve ekme kaynakl srekli olmayan emisyonlar ). stelik bu emisyonlar lmek ok zordur. Tesisler arasndaki emisyon faktrlerini karlatrabilmek iin ayn zamanda tesislerin spesifik parametrelerini de hesaba katmak gerekir. rnein kaplardan kaynaklanan emisyonlar byk oranda kap tipinden, frnn byklnden ve bakm kalitesinden kaynaklanmaktadr. Bakm faaliyetleri belirleyici faktr olabilir. Bakmlar iyi yaplm geleneksel kaplara (keskin kenarl) sahip kk frnlarda iyi sonularn alnd ve bakmlar iyi yaplmam esnek kaplara sahip yeni ve modern tesislerde ise kt sonularn alnd rneklere rastlamak mmkndr. Tablo 6.2 ve 6.3de havaya verilen emisyon kaynaklar ile ilgili bilgi deerlendirilirken bu durum gz nnde bulundurulmaldr. Emisyon faktrlerindeki geni aralk deerleri her eyden nce bakm program, performansna (sabit ve standart alma ortam salanmas) gsterilen zen derecesi ve uygulanan azaltma teknikleri ile aklanabilir. 6.2.3 Suya verilen emisyon bilgileri Aada suya verilen emisyonlar ve enerji talebi konusunda detayl bilgi verilmitir.
6.2.3.1 Suya verilen srekli emisyonlar 6.2.3.1.1 Miktarlar
Kok frn gaz aa ak prosesinde bir ok deiik proses ve eitli yntemler kullanlr. Gaz Artma Sisteminden oluan atksuyun miktar , sistemde kullanlan suyun miktarna gre deiir. Yaklak olarak atksu miktar, kok prosesinden kaynaklanan su miktarnn 1,5 - 3 kat civarndadr. Kok prosesinden dreyn edilen suyun nemli bir blm kok frnndaki kmrn nemidir. Kmrn ortalama rutubeti %8-11 civarndadr. rnein: 0.08-0.11 m3/t kmr. Bu sonula retilen 780 kg kok/t iin kmr yaklak olarak 0.1-0.13 m3/t su ak olacaktr. Kmrn termal dekompozisyonu ilave su oluturur. Kmrn kalitesine bal olarak arlka %3 ile %5 oranndaki kimyasal su olarak adlandrlan ksm 0.03-0.05 m3/t kmr ve 0.04-0.06 m3/t kok bana olumaktadr. Eer buhardaki younlamann emilmesi (arj gazlarnn emilmesi) iin buhar enjeksiyonu kullanlyor ise bu ilk soutucularda tekrar su olumas ile sonulanacaktr. Younlama ayn zamanda kok frn tesisinden gelen suyun bir ksmdr. Kok fabrikalarndan borularla atlan su ve ham kok frn gazndaki katran ile birlikte sonradan younlar. Katran ve su karm, kmrl su ayrtrcs denilen katran/su ayrcsna gnderilir [EC Kok, 1996]. Bu su, amonyak alkol zelti tankna ve buradan da amonya tutmak iin amonyak tutma kolonuna gnderilir. 6.2.3.1.2 Kok Fabrikas Atksular Distilasyon yoluyla amonyan giderilmesinden sonra oluan atksu eitli organikler (fenoller gibi) ve inorganik bileikler (artk amonyak ve siyanrler) ierir. Direkt boaltld taktirde bu bileiklerin alc suda olumsuz etkisi vardr. Bu nedenle, bu atksular dearj edilmeden nce atksu artma tesisinde artlmaldr.
118
Veriler, artmadan ncesi atksuyun kompozisyonunun ok deiik olduunu gstermektedir, atksuyun konsantrasyonu ve yk retilen kok bana deimektedir. Bunun ana nedeni gaz artma sistemleri, kok prosesinin tipi ve kmrn zelliine baldr. Tablo 6.4, Biyolojik artma tesislerinin en nemli dizayn parametrelerini gstermektedir. Parametre Konsantrasyon [mg/l] Ortalama deer Kimyasal Oksijen talebi (COD) Amonyak (NH3/NH4) 2250 - 4450 25 - 85 Standart sapma 310 - 590 15 - 105 Emisyon faktr [g/t kok] 430 1700 5 - 30
Tablo 6.4 : Belika ve Almanya, Fransa ve Hollandada yer alan kok fabrikalarnn atksu zellikleri. [Lhr, 1996] Gsterilen veriler, atksudan amonyak ayrldktan sonras fakat seyreltme ve iyiletirme ncesi elde edilen ortalama deer ve standart sapmalar temsil etmektedir.
Kimyasal oksijen talebi, fenol (1000-2000 mg/l), organik nitrojen bileikleri (Kjeldahl-N: 250-500 mg/l), polisilik aromatik hidrokarbonlar (PAH) (30 mg/lye kadar) gibi bir ok deiik organik kimyasal bileiklerin toplamndan olumaktadr. Buna ilave olarak amonyak, tiyosiyanat (150-350 mg/l) de olduu gibi, inorganik nitrojen ihtiva eden dier bileikler gibi tannabilir. 6.2.3.1.3 Islak oksidasyon deslfrize prosesi atksuyu Biyolojik atksu artma tesisleri zerinde zararl etkisi olan bileikleri iermesinden dolay slak oksidatif deslfrize prosesinden kaynaklanan atksu genellikle ayr olarak artlr. Tablo 6.5de atksu kompozisyonunun iki slak oksidatif deslfrize prosesi gsterilmektedir. Dier bir slak oksidatif prosesinin uygulanmas da arsenik bileikleri aa karabilir.
Bileen NH3 (free) NH3 (fixed) Na2CO3 CO2 SCNClH2S S2O32SO42Vanadate (VO3-) Tartrate (V4O92-) Anthraquinodisulphonate (ADS) Hydroquinone pH Stretford deslfrizasyon (g/l) 0.1 ? 5.7 65 ? 80 300 ? ? 50 12.2 1.2 1 1.9 ? Perox deslfrizasyon (g/l) 7.5 24 48 61 13 34 61 73 1.5 0.04 0.2 35 127 7 23 0.3 0.6 8.7
Tablo 6.5 : ki slak oksidatif deslfrize prosesi atksu kompozisyonu [EC Kok, 1996]
119
6.2.3.1.4 Soutma suyu Kok gaz (COG) artma sisteminde indirekt soutma iin su kullanlr. Bu soutma suyu resirkle eder. Buharlama ve drenaj kayplarna kar taze su ihtiyac yaklak olarak 6-10 m3/hdir (0.06 m3/t kok). Kapal devre kok gaz (COG) direkt soutma iin amonyak zeltisi kullanlr. Kapal devreki ak yaklak olarak 6 m3/t koktur. 6.2.3.2 Suya verilen kesikli emisyonlar 6.2.3.2.1 Ya kok sndrme Baz durumlarda ya kok sndrme operas yonu ile suya kesikli emisyon verilebilir. Bununla birlikte sndrme ilemi doru yapld taktirde artan su toplanp bir sonraki ilemde kullanlr. Bu artan suyun dier proseslerde kullanlmas mmkndr. Bu ilem suya verilen emisyonu elemine eder. 6.2.4 Enerji gereksinimi Tablo 6.6da kok gaz (COG) artm yapmayan bir kok frn tesisinin enerji girdi bilgileri yer almaktadr. Tablo 6.2 bu deerleri dorulamaktadr. Tablo ayn zamanda enerji verim bilgilerini de vermektedir, bylece olduka ok olan enerji kayplarn da gstermektedir. (yaklak olarak 3GJ/t kok). Kok fabrikalar tarafndan retilen kok gaz, entegre elik tesislerinde enerji tedarikinde ve ynetiminde ok nemli rol oynamaktadr (ekil 3.3 ve 3.4e baknz).
Enerji girdisi Enerji tayc Kmr Kok frn atei Kimyasal reaksiyon GJ/t kok 40.19 3.01 0.32 Enerji verimi Enerji tayc Kok Kok frn gaz Enerji kayb lave rnler (So, katran vb.) Kokun elek atklar Kok tozlar Toplam GJ/t kok 27.05 8.08 3.33 2.56 1.92 0.26 43.20
Toplam
43.52
Tablo 6.6: Bir kok frn tesisinin enerji kyaslamas (kok frn gaz artm iermeyen) [BM-ECE, 1990]ye dayanarak; varsaylan kok getirisi 780 kg kok/t kmr.
6.2.5 Toprak kirlilii Kok gaz artma tesisinde, kok gazndan katran ve dier organik bileikler (rn. Benzen, Toluen, Ksilen (BTX)) geri kazanlr. Bu bileiklerin dknt veya szntlar blgesel toprak durumuna gre toprak kirliliine yol aabilir. Bunun yannda kmrl su dknt veya sznts da toprak kirliliine yol aabilir. Bu dokmanda toprak kirlilii iyiletirilmesi blgesel olarak tek ynl ele alnmtr. Bu nedenle burada sadece lm yaplmas mmkn olan zet bilgiler verilmitir. flan ve eklenti saylarnn drlmesi boru ve flanlarn mmkn olduunca kontrol edilebilir olmas (rn.: toprak altnda veya kapal boru iine yerletirilmesi), tesisin ya ve dizayn bunu imkansz klmadka.
120
topra tehlikeli ekilde kirletebilecek potansiyel maddelerin toprak oluumunu etkilememesi, depolama ve tanmas esnasnda dklmesine engel olmak iin gerekli nlemlerin alnmas
6.3 En kullanl tekniklerin (BAT) tespitlerinin gz nnde tutulmas Bu blm, evre koruma ve kok fabrikalarnda enerji tasarrufu iin entegre proses ve baca gaz artma tekniklerinin her ikisini de iermektedir. Ulalan ana emisyon seviyeleri, uygulanabilirlii, emisyonlarn izlenebilmesi, kesien ortam etkileri, ilemsel veriler, ekonomiklik ve gerekletirmek iin zorlamalar (bu verileri almann mmkn ve geerli olduu) ile birlikte her teknik iin bir aklama verilmitir Entegre proses lmleri Aadaki entegre proses tekniklerinin kok frnlarnda kullanld bilinir. PI.1 PI.2 PI.3 PI.4 PI.5 PI.6 PI.7 PI.8 PI.9 Kok fabrikalarnn sorunsuz iletilmesi Kok frnlarnn bakm Frn kapaklarnn ve ereve szdrmazlklarnn gelitirilmesi Frn kapaklarnn ve ereve contalarnn temizlenmesi Kok frnnda serbest gaz aknn korunmas Kok frn atelenmesi esnasnda emisyon azaltlmas Kok kuru sndrme (CDQ) Daha geni kok frn kamaralar Geri kazanm olmayan koklatrma
End-of-pipe teknikleri Aadaki End-of-pipe tekniklerinin kok fabrikalarnda kullanld bilinir. EP.1 EP.2 EP.3 EP.4 EP.5 EP.6 EP.7 EP.8 EP.9 EP.10 EP.11 Frn arj emisyonlarnn drlmesi Askanya boru ve arj delikleri szdrmazlklarnn salanmas Kok frn kamaras ile stma kamaras arasndaki szntlarn azaltlmas Kok frn itmelerinde toz giderme Ya sndrme emisyonlarnn azaltlmas Kok frn yanmasndan aa kan Azot oksitlerin (NOx) giderilmesi Kok frn gaz deslfrizasyonu Kmrl sudan katrann ve Poliaromatik Hidrokarbonlarn ayrtrlmas Amonyak stripping Gaz artma sisteminde kaaklarn olmamas Atksu artma tesisi
PI.1 Kok fabrikalarnn sorunsuz iletilmesi Tanm : Bakm rejimi (PI.2) ve temizleme ilemi (PI.4) ile birlikte, kok fabrikalarnn sorunsuz iletilmesi en nemli entegre proses lmlerinden biridir. Herhangi bir baarszlk,
121
iddetli scaklk inip kmalarna ve itme esnasnda kokun tkanma olaslnn artmasna neden olur. Bunun refrakter zerinde ve kok frnnn kendisinde ters etkisi vardr, bu durum szntnn artmasna ve anormal iletme artlarna sebep olabilir. Sorunsuz altrmann nkoulu frn makinesinin ve bunun kurulmasnn gvenilirliinin tam olmasdr. Bu ayn zamanda yksek verimlilii de etkiler. Dier bir nkoul da iyiletirilmesi yaplm kmr kullanmak kok frnnn optimum iletilmesi kmrn homojen arjn gerektirmektedir. Modern bir kmr n iyiletirme t esisi iki adet kartrma silosu, bir krma eleme tesisi, tama (maniplasyon) ekipmanlar, toz toplama sistemi ve kmr kurutma veya ilave kimyasal madde ekleme sistemine sahip olmaldr. Istma yzeyi scaklnn kontrol edilmesi, frn kamaras iindeki scakln dalmnn belirlenmesini ve bylelikle de stma sistemi verimlilii salar. Bu sonulara gre tamir etmek veya en iyi ekilde kullanmak konusunda tercih yaplabilir. Uygulanabilirlik : Hem yeni hem de kullanmda olan tesislere uygulanabilir. Ulalan balca emisyon seviyesi : Kok fabrikasnda en nemli emisyonlar stma kamaras ile frn kamaras arasndaki atlaklardaki szntlardan, deforme olmu kaplardan, kap erevelerinden ve itme arabalarnn durmasndan kaynaklanr. Daha fazla dzgn ve kartrlmam iletme artlarna sahip bir kok fabrikas ile bu emisyonlarn daha da bymesi engellenebilir. Ayrca bu lm kok fabrikas mrn nemli lde arttrabilir. Referans tesisler : Dnyadaki btn iletmeciler kok frnlarn olabildiince dzgn altrmak iin eitilmektedir. Ancak ekonomik zendirmeler yksek retim seviyelerine sevk etmekte ve bu durum dzgn almayan tesislerin saysn arttrmaktadr. Dier etkileri : Dier etkiler olarak nemli bir kayt bulunamamtr. letme verileri : bulunamamtr. Ekonomiklik : bulunamamtr. Referans kitap : [InfoMil, 1997] PI.2 Kok frnlarnn bakm Tanm : Kok fabrikas bakm, entegre proseslerin en nemli ls ve ayn zamanda sorunsuz iletilmesinin nemli faktrdr. Bakm sadece kampanyalarda deil, srekli yaplmaldr. Sabitlenmemi veya az periyotlu bakmlar ayarlanabilir. Bu sistematik bir program takip edebilir ve zel eitim alm personel tarafndan gerekletirilebilir (r. 2 vardiya). SIDMARda bakm programnn ardndan, B-Gent aada bir rnek olarak tarif edilmitir. Orada her frnn her 3-3,5 ylda bir bakm ve tamiri yaplr. Aadaki ilemlerin yaplabilmesi iin frn bir hafta iin bo braklr: Kamaradaki tortularn yeniden grafitlenmesi (duvarlar ve tavan) Refrakter tulalarnn yzeylerindeki hasar, delikler ve atlaklar oksitermik kaynakla kapatlr Frn kamarasnn taban imento yaylarak tamir edilir. atlaklara hava ile toz enjekte edilir. 122
Frnlarn kap ereve ve yzeylerindeki szntlarn tamiri Kaplarn tamirinin tamamlanmas; btn blmlerin ayr ayr sklmesinin tamamlanmas, temizlenmesi ve tekrar bir araya getirilmesi; esnek contalarn yeniden ayarlanmas. Hasarl kap tulalarnn deitirilmesi; bir ok durumda kap tulalarnn tamam yeniden rlr.
Bu yllk bakm-onarma ilave olarak frnlarn destek sistemleri (kaynaklar, balantlar, vb.) dzenli olarak kontrol edilmeli ve ayarlanmaldr. Uygulanabilirlik : Hem yeni hem de kullanmda olan tesislere uygulanabilir. Ulalan balca emisyon seviyesi : Yaplan iyi bakm refrakter tulalarn atlamasn nler ve sonu olarak szntlar ve kok gaz emisyonlar en aza iner. Kok frnndan atlan mavi gaz ve bacalarda grlen siyah dumann kmas nlenebilir. Buna bal olarak bakm, yeniden ayarlama, kaplarn ve erevelerinin onarm szntlar nler. Referans tesisler : Sidmar kok fab., B-Gent; Hoogovens IJmuidenin 2. Kok fabrikas, NLIJmuiden Dier etkileri : Dier etkiler olarak nemli bir kayt bulunamamtr. letme verileri : B-Gentda 1986dan buyana uygulanan bakm programnn Sidmarda byk bir baar ile uyguland aklanmtr. Ekonomiklik : Bakm program iin alan kalifiye iiler iin harcanan giderler olduka fazladr, (yaklak 1.5 Ecu1997/t kok) fakat dzgn ve kartrlmadan altrma iin yaplan lmlerde kalifiye operatrlerin kullanlmas bu harcamalar telafi etmektedir. Uygulama iin itici g : Kok fabrikalarn en verimli ekilde ve en az emisyon ile olabildiince dzgn altrmak. Referans kitap : bulunamamtr PI.3 Frn kapaklarnn ve ereve szdrmazlklarnn gelitirilmesi Tanm : Frn kaps gaz kaaklarnn nlenmesi ok nemlidir ve stesinden gelmek iin aadakiler uygulanr: 1. yayl ve esnek szdrmaz kaplarn kullanm, 2. her tamada kap ve erevelerinin dikkatlice temizlenmesi. Mevcut bataryalardaki ereveler ve zrhl levhalar eer fazla deforme olmamsa yeni yayl szdrmaz kaplarla deitirilebilir. Buna gre itme arabalar buck-stays ok nemli bir rol oynar nk itme arabalarna tutturulan zrhl levhalar (tulalar yerinde tutan) tercihen kaynakla tutturulmutur. Bu durumun kk ve byk frna gre farkllk gsterecei not edilmelidir. 5 m ykseklikten daha az keskin kenar kapl frnlar bakmlar iyi yaplrsa kap emisyonlarn nlemekte yeterli olabilir. Uygulanabilirlik : Yeni tesislerde ve baz durumlarda kullanmda olan tesislerde uygulanabilir.
123
Ulalan balca emisyon seviyesi : Esnek szdrmaz kaplarn zel emisyon deerleri geleneksel kaplardan ok daha dktr. Temiz tutulmas salanan yeni nesil kaplar, kok taraf ve her iki itici tarafndaki frn kaplarnn tamamnda grlen emisyonlar %5in altnda tutmay mmkn klmaktadr. Bununla beraber bakmlar ok iyi yaplm geleneksel (keskin kenarl) kapl kk frnlarda ok iyi sonularn alnd ve bakmlar kt yaplm esnek szdrmaz kapl byk frnlarda ok kt sonularn alnd rneklere rastlamak mmkndr. Fakat esnek szdrmazlk zellikle byk frnlarda sklk iin ok daha elverili durum sunmaktadr. Tablo 6.3 emisyonlarn azaltlmasnda mmkn olan gelimeleri gstermektedir. Referans tesisler : Bir ok yeni ve yeniden yaplan tesisler esnek szdrmaz kap sistemi uygulamaktadr. Kok Fab.1, Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden Kok Fab., Httenwerke Krupp Mannesmann GmbH, D-Huckingen Dier etkileri : Dier ortam etkileri olumamtr. Ekonomiklik : bulunamamtr letme verileri : bulunamamtr Referans kitap : [Vos, 1995] PI.4 Frn kapaklarnn ve ereve contalarnn temizlenmesi Tanm : Avrupann eski kok fabrikalarnn bir ou hala yay gergili keskin kenarl kaplara sahiptir. Bu tesislerde kaplardaki sznt ok ciddi bir problem olabilir. Bununla birlikte iyi yaplan bakm (PI.1 ve PI.2ye baknz) mevcut kaplar ile %10un altndaki emisyonlar grlebilir [Vos, 1995]. Stabil koklatrma prosesindeki bakm plannn baars byk oranda bakm iin devamlln salanmas, srekli izleme ve geri besleme ile ilgili elde edilen verilere dayanmaktadr. Kaplar iin her tesise kendi bakm atelyesi nerilmektedir. Kok frn kaplarnn temizlii iin uygulanan bir baka yol da yksek basnl su jeti kullanlmasdr. Bu yntemin baars kantlanmtr. Bunla birlikte kok frn kapsnn yksek basnl su jeti ile temizlii her dnemde ie yaramayabilir. Uzman kap temizleyicilerinin kulland kazyclar her dnemde iyi sonu vermektedir. Uygulanabilirlik : Hem yeni hem de kullanmda olan tesislere uygulanabilir. Ulalan balca emisyon seviyesi : Yksek basnl su jeti temizleme sistemi, grlen emisyonlarn hemen hemen giderilmesini mmkn klmtr - %95 azalma elde edilmitir (EPA metoduna gre) Referans tesisler : Kok Fab.2, Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden Redcar Kok Fab. No.1, British Steel Teside Works, UK Cross-media etkileri : Yksek basnl su jeti ile temizleme sonucu aa kan kirli su, kok bataryalarndan atlan atksu ile birlikte artlabilir. Ekonomiklik : bulunamamtr
124
letme verileri : bulunamamtr Referans kitap : [Vos, 1995; Murphy, 1991] PI.5 Kok frnnda serbest gaz aknn korunmas Tanm : Koklatrma esnasnda frn kamaras genellikle zayf pozitif basn altnda tutulur. Negatif basn havann frn kamarasna girmesine neden olur ve bu kokun bir ksmnn yanmasna neden olabilir, bu durum frnn deforme olmas sebeplerinden birisidir. Frn taban atmosferik basnta olmaldr. Kural olarak ana toplama borusundaki yksek basncn (mm su stunu) frn yksekliinin (m) 2 kat kadar olmas salanr. Dolaysyla 7 m ykseklikteki modern bir frna karlk gelen yksek basn 14 mm su stunudur. 4 m ykseklikteki eski frnlarn toplayabilecei en yksek basn 8 mm su stunudur. Bu basn fark kok frn kamarasndaki gaz ve katrann giderilmesi iin gereklidir. Basncn 80 mm su stunu olan ana toplama yerinin dndaki bir basn vanann kslmas ile basncn drlmesi salanr. Frn kamarasnn st tarafnda gazlarn ve katran buharnn askanya borusundan atlabilmesi iin, dizayna bal olarak genellikle frnn itme makinesi tarafnda veya her iki yannda boluk braklmtr. arj olan kmrn frnn st blmne ulamas ve orada grafit oluturmas gaz akna engel olur. Frnda her gaz tkandnda kapda ve arj deliinde sznt oluur nk engelin arkasndaki basn ykselir. Bu durum frn atsndaki grafitlenmenin periyodik olarak engellenmesi, periyodik kaz boynu temizlii yaplmas ve arj edilen kmr seviyesinin yeterli miktarda yaplmas ile nlenebilir. (PI.2ye baknz) Frn atsndaki grafit oluumu, frn duvarlar zerindeki s dalmnn uygun yaplmas ile azaltlabilir. Uygulanabilirlik : Hem yeni hem de kullanmda olan tesislere uygulanabilir. Ulalan balca emisyon seviyesi : Kok frn kamarasndaki basn dalmnn iyi olmas sznt ve emisyon yaylmn nemli lde azaltr. Ayrca itme ileminin yavalamas esnasnda kok arj skma riskini azaltr. Referans tesisler : Uygun bakm program (PI.2ye baknz) ve kap szntlarn azaltma teknikleri uygulayan btn tesisler. Dier etkileri : Kesien ortam etkileri olumamtr. letme verileri : bulunamamtr Ekonomiklik : bulunamamtr Referans kitap : [InfoMil, 1997] PI.6 Kok frnn atelenmesi esnasnda emisyon azaltlmas Tanm : Koklatrma prosesi iin gerekli olan s, stma kamarasnda gaz yakt yaklmas ile salanr. Kok frn kamarasndaki scaklk refrakter tulal duvar yoluyla transfer edilir. Frn iindeki scaklk ne kadar yksek olursa koklatrma o kadar ksa zamanda olur. Kok frnnn
125
yanmasndan aa kan en nemli kirletici maddeler NOx (Azot Oksit), SO2 (Kkrt Dioksit) ve partikl maddelerdir. SO2 emisyon seviyesi byk bir olaslkla yaktn ihtiva ettii slfr ile ilikilidir. Bylece yaktn iindeki slfr azaltld taktirde SO2 emisyonu da azaltlabilir. Genellikle kok frnn atelemek iin Y.frn gaz (zenginlemi) veya kok gaz kullanlr. Kok gaz iinde bulunan slfr oran kok gaz iyiletirme tesisinin deslfrize performansna baldr. Kok gaz iinde yer alan H2S miktar deslfrize prosesi ve verimlilie bal olarak 50 mg/Nm3 ile 1000 mg/Nm3 civarnda olabilir. Eer deslfrizasyon hi uygulanmyorsa (ABdeki tesislerin bazlarnda hala mevcut) H2S ierii 8000 mg/Nm3 mertebesinde olabilir. Kok gaz deslfrizasyon prosesindeki ana parametrelerden biri de gazn scakldr. Frn kamarasndaki stma duvarlarnda bulunan atlaklardan szan ham kok gaz ile birlikte stma yakt ile yaklarak SO2 emisyonu ve partikl madde oranlarn arttracaktr. NOx (Azot Oksit), durumu biraz daha fazla karmaktr. NOx tamamyla N2 ve O2nin alev iinde reaksiyona girmesi ile oluan termal NOxden meydana gelmitir. Byk olaslkla scakln doruk noktaya ulat ve O2nin alev iinde konsantrasyona girmesi ile termal NOx formasyonu olumutur. Dolayl olarak NOx emisyonlar; yakt (zengin Y.frn gaz veya kok gaz), kullanlan kmrn cinsi, kmrn arj arlna, koklatrma zaman ve kok frn kamarasnn ebatlar ile ilikilidir. NOx formasyonunu azaltmann en etkili yolu stma kamarasndaki alev scakln azaltmaktr. Bu yzden ama souk alev ile yakmaktr. Bunu yapabilmek iin metot gsterilmitir: Atk gaz resirklasyonu. Kok frnndan kan atk gaz, yanan hava ve yakt ile karr. Dk O2 ve yksek CO2 konsantrasyonu alev scakln drr. Ancak atk gaz resirklasyonunun n stma etkisi, scakln dmesini nleyebilir. Havann tutuma aamas. Havann tutumasn eitli aamalara eklenerek tutuma hali lml hale gelir ve NOx formasyonu azalr. Dk koklatrma scakl. Kok frnlarnda dk koklatrma scaklnn ekonomi ve enerji verimine etkisi vardr. Dk koklatrma scakl ok az NOx formasyonu ile sonulanan dk frn kamaras stma scaklna gereksinim duyar.
Bundan baka, stma kamaras tarafndan refrakter duvar zerinden kok frn kamaras tarafna scaklk deiimini azaltma yoluyla normal koklatrma scakln srdrd esnada frn kamara scakln stma (byleceNOx formasyonu) azalabilir. Bu, daha kaliteli termal younluklu ve daha ince tula kullanlarak yaplabilir. nceden 1320oC olan bir kamara stma scakl, 1180oC kok frn kamara scaklna gelebilir. Gnmzde kok frn kamara scakl 1200oCdir ve ince tulalara bal olarak ayn kamara stma scaklna ulalabilmektedir. Uygulanabilirlik : Prosesin kullanld yeni tesislerde de-NOx lmleri uygulanabilir. Mevcut bir tesiste scakln drlmesi kok retim sresini uzatacak ve kapasite altnda almaya neden olacaktr. Ulalan balca emisyon seviyesi : de-NOx lmlerinin entegre edilmedii proseslerde,, havann tutuma safhas gibi, NOx iin ulalabilecek seviyeler 1300 g/ kok ile 1900 g/t kok arasndadr (konsantrasyonlar: %5 O2 ne gre 600-1500 mg/Nm3). Tablo 6.2 700-1800 g/t kok arasndaki emisyon faktrlerini gstermektedir). de- NOx prosesini uygulayan tesislerde yaplan NOx lmlerinde sonu 450-700 g NOx/t kok kmtr (konsantrasyon: %5 O2 ile 500-770 mg/Nm3).
126
Referans tesisler : Modern tesislerin bir ou dk-NOx atelemeli ekipmanlar ile donatlmtr. rnein: Kok Fab., Httenwerke Krupp Mannesmann GmbH, D-Huckingen; Prosper Kok Fab., D-Bottrop; Kok Fab. Batarya No.5, Ruhrkohle Hassel, D-Gelschenkirchen Dier etkileri : Deslfrizasyon verimliliini arttrmak iin ham gaz soutucularnn soutma kapasitesi arttnda enerji tketimi ve olas termal emisyonlar artar. Kok frn atelenmesinde NOx emisyonunun drlmesi sonucunda herhangi bir kesien ortam etkisine rastlanmamtr. Ekonomiklik : bulunamamtr letme verileri : bulunamamtr Referans kitap : [Eisenhut, 1988; Stalherm, 1995] PI.7 Kok kuru sndrme (CDQ) Tanm : Bir svire patentine dayanan orijinal kok kuru sndrme prosesi 1960n balarnda Sovyetler Birlii tarafndan gelitirilmitir (Giprokoks prosesi olarak adlandrlmtr). Bu proses, souk blgelerde iddetli souklara maruz kalan kok frn tesisleri iin tasarlanmtr. rnein: Sibirya, Finlandiya, Polonya gibi slak sndrmenin ok zor yada imkansz olduu lkeler. Ayn zamanda bu blgedeki tesislerin boru hatlar ve defrost ekipmanlarnn [Bussmann, 1985] stlmas iin ok daha fazla enerjiye (buhar ve/veya elektrik) ihtiyalar vardr. Daha sonra Japonya enerji tedarik pazarndaki zel dzenlemeler sebebiyle Giprokoks prosesi orada uygulanmaya baland ve 1973 yllarnda baz ilave sistematik gelimeler geirdi. ekil 6.11de imdiki kok kuru sndrme tesisinin gvde soutmal nitesi, atk s kazan ve gaz geri kazanm sisteminin yer ald ema gsterilmektedir.
ekil 6.11 : Kok kuru sndrme tesisi emas - [Schnmuth, 1994]
Kmrleen kok nce direkt olarak bataryadan geer veya asansr zerindeki konteynr vastasyla, soutma gvdesine alan bir aralktan aa dkld soutma blmne gelir.
127
Kok kolonu sabit bir oranda alalmaya baladnda bu durumdan etkilenen scaklk, gaz ak salanan byk giriten ters ynde dar atlr. Souyan kok (180-200oC) soutma gvdesinin tabanndaki kapaktan dar boaltlr ve uygun ekipmanlarla tanr. Blower yolu ile geri dntrlen gaz 750-800oC scakla sahiptir ve atk gaz kazannda buhar retimi iin kullanlan scaklktan kazanlmtr (yaklak 0.5 t buhar (480oC, 60 bar)/t kok). Bu tekrar soutma gvdesine gnderilir. ri taneler ve kelen toz partiklleri tarafndan kazan ve havalandrma blm kok tozuna kar korunur. Kokun gazlamasndan sonra inert gaz, karbon monoksit ve dier bileiklerle zenginletiinden zaman zaman bu gazn dar atlmas gerekir. Bu fazla gaz 5 mg/Nm3 den kk tozlar toplayabilen torbal tip toz toplama blmnde toplanr. Bu gaz daha sonra kok bataryasna stma gaz olarak gnderilir [Schnmuth, 1994; Bussmann, 1985]. 50 Nm3/t civarndaki kok iin bu fazla gaz ak dktr. Uygulanabilirlik : Kok kuru sndrme teknik adan u anda almakta olan ve yeni tesislere uygulanabilir. Kok kuru sndrmenin snrl yararlanma oranna bal olarak her kuru sndrme sistemli kok fabrikasnn bir de slak sndrme sistemine ihtiyac vardr. Ulalan balca emisyon seviyesi : Islak sndrme ile karlatrlan kuru sndrmenin avantajlar enerji geri kazanm ve ok daha iyi evresel performanstr (toz, karbon monoksit ve hidrojen slfat emisyonlarnda azalma). Kuru sndrme ile 0.5 t buhar(480oC, 60 bar)/ton koka karlk 1.5GJ/t kok geri kazanlabilir ve havaya atlan buhar nlenmi olur. Bununla birlikte stc erozyonunun nemli problemi de zlebilir. [Ritamaki, 1996] Toz emisyonlar zerinde hesap yaplrken sndrme ve bunu takip eden ileme ve eleme aamalar da dikkate alnmaldr. rnein Almanyann Kaiserstuhl kok fabrikasnda kok ileme ve eleme toz emisyonlar nedeni ile ilave bir soutma aamasna ihtiya olmutur (kok scakln 80oCnin altna drmek iin). Kuru kok nem orannn %1 olacak ekilde slatlmas gerekmektedir. Btn bunlara ramen kuru sndrme ile lmleri yaplan ve emisyonlar drlen slak sndrme arasndaki toz emisyonlarnda nemli bir fark yoktur (EP.5e baknz). Ayn zamanda gaz evriminden aa kan fazla gazn atlmas sebebiyle CO emisyonlarnda da nemli bir fark yoktur. Kuru sndrme ile elde edilen dk H2S emisyonlarnn entegre elik irketlerinden aa kan slfr emisyonlar ile ilikileri nemli deildir. Her ne kadar [Ritamaki, Wenecki, 1996] iddia edilse de Alman kok kuru sndrme operatrlerine gre eleme ilemine tabi tutulduktan sonra kok kalitesinde nemli bir fark yoktur. Referans tesisler : Ritamaki irketine gre dnya apnda 18 deiik lkede 60 civarnda kok fabrikas kuru sndrme sistemi altrmaktadr. Bu irketlerin ou souk iklim artlar nedeniyle BDT lkelerinde (109 niteli 25 fabrika), yksek enerji maliyetleri nedeniyle Japonyadadr (33 niteli 25 fabrika). Kuru sndrme sistemi Japonyadaki fabrikalarn %80ine uygulanmtr [Arimitsu, 1995]. ABdaki bir ok lkede de kuru sndrme nitesi vardr: Thyssen Stahlda 2 adet, D-Duisburg [Bussmann, 1985] 250 t/h ile dnyann en byk nitesi Kokerei Kaiserstuhl, D-Dortmund [Schnmuth, 1994] 3 nite Raahe Steel, FIN-Raahe [Ritamaki, 1996] Dier etkileri : Kuru sndrmenin bir dezavantaj, kuru sndrme yaplan yerlerde kokun boaltlmas esnasnda oluan partikl madde emisyonudur [Eisenhut, 1988; Schnmuth,
128
1994]. Bu emisyonlar pskrtme ve/veya tama iin kapal konveyr sistemleri kullanlarak nlenebilir. zellikle ok uzak mesafelere tama ihtiyac olan (entegre olmayan kok fabrikalar) fabrikalarda yksek seviyede partikl madde emisyonlar oluabilir. Toz toplama birimlerinde alan elektrikli fanlarn tketimleri nemsenmez. letme verileri : Thyssen, D-Duisburg [Bussmann, 1985], Raahe Steel, FIN-Raahe [Ritamaki, 1996] ve Przyjazn Kok Fab. Polonya [Wenecki, 1996] tarafndan olumlu iletme sonular raporlanmtr. Fakat yararlanma oranlar dndrcdr. Kuru sndrmede en iyi veri Raahe Steel [Ritamaki, 1996] tarafndan %99.9 olarak bildirilmitir nk onlarn 3 kuru sndrme nitesi vardr ve bir tanesi her zaman altrlmadan hazr bekletilmektedir. Mevcut irketlerin tamam tarafndan raporlanan ortalama yararlanma oran %80 ile %90 arasnda olmaldr. En dk deer %40 ile 60 arasndadr [Ritamaki, 1996]. Bununla birlikte kuru sndrme sistemi kullanan her kok fabrikasnn ayn zamanda slak sndrme sistemi de bulunmaktadr. Ekonomiklik : Ekonomik boyutu kuru sndrmenin en nemli noktasdr. Yatrm ve iletme maliyetleri ok yksektir. 2 Mt/a kok frn tesisi iin yatrm maliyeti yaklak 110 MEcu1996dr. Bu slak sndrme istasyonu altrmaktan yaklak 10-15 defa daha yksektir (sndrme kulesi, keltme tanklar, pompalar, vb. dahil). Buna ilave olarak kuru sndrme sisteminin kstl kullanm oranlar sebebiyle ilave bir slak sndrme sistemi de kurulmaldr. Yatrm tutarnn 15-20 defa daha ykselecei raporlanmtr. Bu 40-60Ecu1996/t koka eittir. letme maliyeleri (yatrm maliyetini kapsamamaktadr) 7-8 Ecu1996/t koktur. Almanyadaki doal gaz fiyatlarna gre retilen buhar (480oC, 60 bar) 7-8 Ecu1996/t kok olarak hesaplanmtr. Bylece kuru sndrme sisteminin ABda ekonomik olarak altrlmas mmkn deildir. Bu tekniin neden sadece birka tesiste uygulandnn sebebi budur. Ekonomik verimlilik direk olarak enerji fiyatlarna baldr. Bundan dolay Japonyada kurulan kuru sndrme tesislerinin ayrca kurulmu bir enerji retim niteleri vardr. Referans kitap : [Arimitsu, 1995; Bussmann, 1985; Eisenhut, 1988; Ritamaki, 1996; Schnmuth, 1994; Wenecki, 1996] PI.8 Daha geni kok frn kamaralar Tanm : Geni ve yksek kok frn kamaralarnn gelitirilmesi iki ana prensibe dayanmaktadr: gnlk frn itme saysnn azaltlmas ve kapatlan yarkl yzey uzunluklarnn azaltlmas. Geni ve yksek kok frn kamaralarnn ana karakteristii geni hacimli frnlarn geleneksel frnlarla karlatrlmasdr. Bylelikle verilen ktlarda kap szmalar, mesafe baznda azaltlm ve itme frekans drlm olacaktr. Fakat dolgu ile yaplan szdrmazlklara zellikle dikkat etmeliyiz nk bu gibi frnlarda gaz kaaklarn nlemek ok daha zordur, zellikle tepe ve dip bitilerinde (PI.3e baknz). Uygulanabilirlik : Sadece yeni tesislere uygulanabilir. Baz durumlarda, eski fabrikalardaki yksek bir kok frn kamaras da yeniden yaplmak iin seilebilir. Ulalan balca emisyon seviyesi : Karlatrma yaplabilecek iletme durumlarnda tam olarak bakm yaplm ve yayl esnek kap kullanldnda, kap ve ereve szdrmazlklarnn ton kok bana emisyonunun direkt olarak geleneksel kok frnlarnn szdrmazlk uzunluunun azalmas ile orantl olmas beklenir. Frn kaplarnn yksek oluu daha youn bakm yaplmasn gerektirir.
129
tme ileminden kaynaklanan emisyonlarn azalmas ancak ton kok bana daha az itme ilemi ihtiyac ile beklenebilir ve bu emisyonlar direkt olarak itme says ile orantldr. Yine de emisyon faktrleri (ton kok bana emisyon) geni kok frn kamaralar uygulamasndan etkilenmemektedir. Referans tesisler : Kok frn bataryas, D-Huckingen Prosper No.3 kok frn bataryas, D-Bottrop Kokerei Kaiserstuhl, D-Dortmund Dier etkileri : Kap emisyon kaaklar grlebilir. letme verileri : Tablo 6.7 eitli kok frnlar karakteristiklerini gstermektedir.
Safha Boyutlar Ykseklik Boy En Faydal Hacim Verimlilik Frn says Toplam Frn al Szdrmaz yzey mesafesi tme Toplam ama Temizlenen szdrmaz yzey mesafesi [m] [m] [m] [m3] [t kok{frn] [#] [#] [km] [#/d] [#/d] [km/d] 4.5 11.7 0.45 22.1 12.7 322 2898 10.5 430 3870 14.0 6.0 14.2 0.45 36.4 21.3 187 1496 6.9 257 2056 9.5 7.85 17.2 0.55 70.0 43.0 120 1080 6.0 128 1152 5.6 7.1 15.9 0.59 62.3 39.8 142 1278 6.2 138 1242 6.0 7.63 18.0 0.61 78.9 48.7 120 1080 5.5 115 1035 5.3 Birim Kk Orta Huckingen Uzun Prosper Kaiserstuhl
Tablo 6.7 : eitli kok frn tiplerinin karakteristikleri [Eisenhut, 1988]
Geni ve yksek kamaral tesisler ile ilgili zel problemler bilinmemektedir. Daha byk talepler duvar gcne baldr. Ekonomiklik : bulunamamtr Referans kitap : [Eisenhut, 1988; Stalherm, 1990] PI.9 Geri kazanm olmayan koklatrma (Non recovery coking) Tanm : Geri kazanm olmayan koklatrma proseslerinde koklatrma esnasnda kan katran ve gazlar frn ierisinde yanarak bacadan atlmaktadr. Geri kazanm olmayan koklatrma prosesi geleneksel olarak kullanlan frn tipinden farkl olarak dizayn edilmektedir. Bu proseste gaz temizleme ve atksu artma sistemine ihtiya duyulmamaktadr. Ksmi yanma iin gerekli olan ilk hava arjn yukarsnda kaplarn iine yerletirilmi deliklerden kok frn kamaralarna verilmektedir. Bu ksmi yanma, frnn st blmesindeki koklatrma iin gerekli olan sy salamaktadr. Frnn st blmesinde istenilen scakln salanmas iin ilk hava miktar kontrol altnda tutulmaktadr. Yanan gazlar frn kamarasn frnn duvarndaki geilerden terk ederek, baca gaz k hattna girer. Bu hatta ikincil hava verilerek, yanma tamamlanr. kincil yanmadaki s tabandaki refrakterin s iletimi yoluyla frn kamarasna transfer edilir.
130
Tm atk gazlar ana boruda toplanarak, havaya atlmadan nce atk s kazanna ynlendirilir. Btn sistem atmosferik basncn altnda iletilmektedir. Yan rn kok frn dizaynlarna uyumlu olarak, frn geni veya dar olabilir. Geri kazanm olmayan kok frnlarnn dizaynna bir rnek Tablo 6.8de verilmitir.
Proses Frn uzunluu Frn genilii Orta hattn uzunluu (centerline distance) arj arl Koklatrma sresi
Boyutlar 15.6 m 4.2 m 5.2 m 23 - 43 t 24 - 48 t
Tablo 6.8: Geri kazanm olmayan kok frnn boyutlar [Knoerzer,1991]
Dnyann en yksek kapasiteli Yksek Frn beslemek zere Mays 1998 tarihinde Hindistanda Inland elik irketine ait Indiana Harbour Works fabrikas iletmeye alnd. Besleme stok alanlar belli zellikteki kmrler iin snrl tutuldu. [Eisenhut,1992;Nashan 1997] Uygulanabilirlii:Yeni fabrika kurulmas dnldnde uygulanabilir. Ulalan balca emisyon seviyeleri: Tablo 6.9da geri kazanm olmayan Kok Fabrikas emisyon deerlerini vermektedir. Bu deerler artma sistemlerinin kullanlmamas durumundaki deerleri yanstmaktadr. Vansanttaki Virginia fabrikas, belli miktarlardaki atk gaz termal kurutucudan geirerek, gaz temizler ancak geri kalan frnlarda gaz temizleme sistemleri bulundurmadan altrmaktadr.
Bileen Partikl Madde SO2 NOx CO
Birim mg/m3 mg/m3 mg/m3 mg/m3
Deer bulunamamtr bulunamamtr bulunamamtr bulunamamtr
Birim g/t kok g/t kok g/t kok g/t kok
Deer 1960 7000 380 77
Tablo 6.9: Geri kazanm olmayan Kok Fabrikas emisyon deerleri (Artma Sistemleri bulunmamaktadr) ( Deerler 1 ton kmr retiminden 0,78 ton kok retimi baz alnarak hesaplanmtr.)
Kok Fabrikasnn atmosferik basntan dk almas nedeniyle, kaplardan szan emisyonlar ihmal edilebilir. tme ve arj esnasnda oluan emisyon Tablo 6.10da verilmitir. Frnlarda toz toplama sistemi bulunmamaktadr.
Bileen Partikl madde Benzen znebilir organikler Birim* g/ton kok g/ton kok arj 7.35 bulunamamtr tme 276 0.65
131
Benzo(a)piren *: EPA-USA emisyon faktrleri
g/ton kok
1.3x10-5
bulunamamtr
Tablo 6.10: Geri kazanm olmayan Kok Fabrikas itme ve arj emisyon deerleri [Knoerzer,1991] ( Deerler 1 ton kmr retiminden 0,78 ton kok retimi baz alnarak hesaplanmtr.)
Referans Tesisler: Geri kazanm olmayan Kok Fabrikalar 1962 ylndan beri iletilmektedir. Gnmzde altrlan tesisler; Battery 3B ve 3C, Jewell Coal ve Coke Company, Vansant, Virginia, USA. Avrupada imdilerde geri kazanm olmayan Kok Fabrikasnn ina edilmesi veya iletilmesi dnlmemektedir. Dier etkileri: Bacadan kan SO2 ve partikl madde emisyonlar klasik koklatrma prosesine oranla yksektir. Emisyonlarn giderilmesi amacyla ykaycnn kullanlmas durumunda da atksu olumaktadr. Frnlarn yatay dizayn edilmesi nedeniyle ok byk alanlara ihtiya duyulmas prosesin dezanvantajdr. Entegre elik tesislerinde geri kazanm olmayan Kok Fabrikas ile mevcut enerji a arasnda ekonomik kazanc olan enerji bann kurulmas ok zordur. letme verileri: Battery 3C 199o ylnda, Battery 3B Jewell Coal ve Coke Company 1989 ylnda ticari iletmeye alnd. u ana kadar iletme problemleri olmamamtr. Ekonomiklik: Kmr maniplasyonu ve enerji retim maliyetleri hari, 1,2 milyon ton/yl reten iletmenin maliyeti 185 milyon $1996. Bu da yaklak 147 milyon Ecu1996dr. letme maliyeti ise 13,2 Ecu1996/ton koka edeer, 16,6 $1996/ton koktur. Referans kitap: [Knoerzer,1991;Shoup,1991];Eisenhut,1992;Nahsan,1997] EP.1 Frn arj emisyonlarnn drlmesi Tanm : Frn arj en yaygn olarak arj arabalar ile yerekimi arj ile gerekletirilir. Bu arj ekli iin temel teknik kullanlmaktadr 1. Dumansz arj. Bu sistem kok frn ile arj arabas arasndaki gaz kaan nleyici balantlarn kullanr. Bataryalar drt veya be arj deliinden ok ksa bir srede doldurulur. Kaz boynu askanya borusuna buhar veya su enjekte edilerek emme meydana gelir. 2. Sral arj veya aamal arj. Sral veya aamal arjda, arj delikleri arka arkaya deitirilir. Bu tip arj ok uzun zaman alr. Askanya borusunun her ikisi de kullanlarak frnn her iki tarafnda da emme gerekletirilir yada frna bitiik geici bir boru ve askanya borusu kullanlr. arj arabas ile frn arasndaki balantlar gaz skmasna deil emmeye neden olur, ilk alta atmosfere neredeyse hi emisyon atlmaz. 3. Japon arj olarak da bilinen i ie geen rekor arj; bu tip arj drt delikten ayn anda yaplr. arj arabas ile frn arasndaki balantlar gaz kaan nleyici deildir fakat i ie geen rekor ile yaylan gaz arj arabas ve ana toplama yeri arasndaki balant yoluyla ana toplama yerine gnderilir. Aa kan gazlar yaklm ve daha sonra baz zel maddelerin tutulduu topraa yerletirilmi bir cihazdan geirilmektedir. Baz durumlarda aa kan gazlar arj arabas zerinde ilemden geirilir.
132
arj ayn zamanda boru hatlarndan transfer olan kmr ile de tanabilir. Boru hatlar ile arj iin iki sistem gelitirilmitir: 1. Btn frnlara balants olan merkezi boru hatt sistemi, 2. Kmr arj edilen kmr arabasna balantl bir boru hatt. Kmr n stmas boru hatt ile arj mmkn klmaktadr. Seviye kaplarna kar szdrmazlk conta uygulamas sonras seviye prosesi esnasnda seviye engeli kapdan kaynaklanan emisyonlar azaltabilir. Uygulanabilirlik : Hem yeni hem de kullanmda olan tesislere uygulanabilir. Ulalan balca emisyon seviyesi : Bu sistemlerin tamamnda arj emisyonlar ok dk olabilir. Belirleyici ana faktr frn bataryasnda ve arj teleskopunda yksek basntr. Baz sistemler dierlerine gre daha ok iletme problemlerine maruz kalrlar. arjdan kaynaklanan emisyonlarn llmesi zordur fakat arj bana emisyonlarn grnrl (visible emission) 30den kk ise yaplabilir. 10 saniyeden az olan emisyonlar uygun artlarda baarlabilir. zerinde toz toplama nitesi olan arj arabas ile teleskobik kollarla yaplan arjdan kaynaklanan kk toz partikllerinin oluturduu emisyon 5 g/t kok (<50 mg/Nm3 konsantrasyon)tan azdr. Bu durumda tahliye gaz atlmadan nce yaklmtr. Referans tesisler : Dnyadaki bir ok tesiste emisyon azaltc arj uygulanmtr. Buna aadaki rnekler verilebilir. Dumansz arj : Kok frn 2, Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden. Sral/aamal arj : ABDdeki bir ok tesiste Kok frn Mannesmann Httenwerke Krupp, D-Huckingen Kok frn Prosper, D-Bottrop Japon arj : Kok frn 1, Kawasaki Steel Corp., Chiba Works, Japonya. Kok frn, Nippon Steel Corp., Kimitsu Works, Japonya. Kok frn, Sumitomo Metal Ind., Wakayama Works, Japonya. Kok frn 1, Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden. Kok frn, ZK Saar & Gneisenau, Almanya letme verileri : bulunamamtr. Ekonomiklik : bulunamamtr. Referans kitap : [Eisenhut, 1988] EP.2 Askanya boru ve arj delikleri szdrmazlklarnn salanmas Tanm : Koklatrma periyodunca kok frn kapaklarnn almasndan kaynaklanan yaygn emisyonlar arj ilemi ve itme sonras szdrmazlk verimlilii ile azaltlabilir. Buna ramen bu lmler dikkatli bakm ve temizlik ile birletirildiinde baarl olabilir. [Eisenhut, 1988].
133
Bir ok yeni kok frn fabrikalarnda su ile szdrmazln saland askanya borular standart ekipman haline gelmitir (ekil 6.12).
ekil 6.12 : Kok frn askanya borusu (bacas)
Buna ilave olarak eski tesislerin bir ou su ile szdrmazl salayan askanya borulu sistemi uygulamtr. Borularn tkanmadan altrlmas durumunda su ile szdrmazlk verimli olabilir. Bugnlerde arj deliklerinin sznt geirgenliini korumann en iyi yolu ek yerlerini kil ve sudan oluan bir sspansiyon ile svamaktr.
134
Uygulanabilirlik : Hem yeni hem de kullanmda olan tesislere uygulanabilir. Yeni tesislerdeki askanya borular ve arj deliklerindeki istenmeyen emisyon kaaklarn azaltmak iin dizayn iyiletirmesi yaplabilir. Ulalan balca emisyon seviyesi : Su szdrmazl uygulanan askanya borularnda partikl madde, CO ve hidrokarbon emisyonlar nemli lde azaltlacaktr (Tablo 6.3e baknz). Szma skl (arj deliklerinin toplam saysnn %) olarak ifade edilen arj deliklerindeki kaaklarn %1inin nlenmesi iin kapaklar kil ile svanabilir. (Tablo 6.3e baknz). Referans tesisler : Dnyadaki bir ok tesis sulu sistem askanya borusu uygulamtr. Buna ilave olarak tesislerin bir ou arj deliklerini elle veya otomatik olarak svanmasn salamtr. Dier etkileri : Sulu sistem askanya borular atksu olumasna neden olur. Bu atksu baz durumlarda amonyak zelti tanknda geri dntrlebilir veya amonyak stripping/amonyak tutma kolonuna gnderilir. Suyu sirkle eden pompalar elektrik tketirler. arj deliklerinin kil ile svanmas herhangi bir kesien ortam etkisine neden olmamtr. Ekonomiklik : bulunamamtr. letme verileri : bulunamamtr. Referans kitap : [Eisenhut, 1988] EP.3 Kok frn odas ile stma odas arasndaki szntlarn azaltlmas Tanm : Kok fabrikalarna srekli olarak sistematik bakm salayarak, PI.2ye uygun olarak, tula rgsnden kaynaklanan szntlar nlenebilir. Tulalardaki atlaklar, kok gaznn yanma sonucu oluan atk gaza ulamasna izin verir. Bu durum SO2 partikl maddelerinin ve hidrokarbon emisyonlarnn olumasna neden olur. Frnn yanmas esnasnda atlaklardan kan siyah duman emisyonlar ile atlaklarn oluumu kolayca saptanabilir. Bununla birlikte szntnn hangi bataryadan olduunu saptamak hi de kolay deildir. Bunu tespit etmek iin bir teknik de bo frnn her iki taraftan birden atelenmesidir. Duvarlardan frn iine gelen alevler ile atlaklarn pozisyonu tespit edilir. Refrakter tula rgs yzeyindeki atlaklar, delikler ve dier hasarlar oksitermik kayna, silikon kayna ve refraktere slak veya kuru imento pskrtlme yntemleri ile verimli bir ekilde tamir edilebilir. Baz olaanst durumlarda refrakter tulasn yenileme ihtiyac olabilir. Uygulanabilirlik : Bu teknik sadece kullanmda olan tesislere uygulanabilir. Kesien ortam etkileri : Pskrtme tam olarak uygulandnda ve atlaklarn oluumu izlendiinde emisyonlar sfra yakn azaltlabilir. Bu bakmdan kok frn duvarlarnn refrakter kalitesi ve durumu ok nemlidir. Referans tesisler : ABdeki bir ok tesis. Dier etkileri : bulunamamtr. letme verileri : bulunamamtr. Ekonomiklik : bulunamamtr. Referans kitap : [InfoMil, 1997]
135
EP.4 Kok frn itmelerinde toz giderme Tanm : Kok itmeden kaynaklanan partikl madde emisyonlarnn azaltlmas iin bir ok sistem gelitirilmitir. 1. Kok kenar dkntleri, boaltma ve tozumay da kapsamaktadr. Boaltmadan kaynaklanan kok kenar dkntleri ve tozlamadan oluan partikl maddeler kuma filtrede tutulur. 2. Draft-hood sistemi Islak ykayc prensibine gre alr, termal gazn toz yklerini kullanarak koku kuru tutar ve hidrojen slfat oluumunu nler. 3. Konteynr araba Kok, frndan direkt olarak konteynr arabasna srlr. Kok oksijen ile ilikiye girmez ve ok az miktarda partikl madde oluur. Genellikle kok kuru sndrme ile kombinasyon olarak uygulanr (PI.7ye baknz). 4. Kok transfer makinesi ile (entegre) balkl ve mobil toz toplama cihaz Partikl madde, kok transfer makinesi zerindeki entegre balk yardm ile boaltlr. 5. Balkl (entegre) kok transfer makinesi, sabit kanal ve sabit gaz temizleme, tercihen kuma filtre (ekil 6.13), Minister Stein Sistem olarak bilinir.
136
tme prosesinin tamam sresince sndrme arabas toz toplama sisteminin yakalama blgesinde pozisyon alacaktr (kok transfer makinesi zerindeki balk (entegre) ile tek noktal sndrme arabas kullanm).
ekil 6.13 : Kok itme kaynakl tozlar iin toz toplama sistemine rnek.
Uygulanabilirlik : Kok kenar toz toplama hem yeni hem de kullanmda olan tesislere uygulanabilir. Kullanmda olan tesislerde terzi yapm zmler sk sk kullanlmtr. Bazen tesisteki alann yetersiz oluu sknt yaratabilir. Ulalan balca emisyon seviyesi : Partikl madde emisyonu azaltlmadan nce 500 g/t kok civarndadr. yi alma artlar altnda operatrler iin yukarda bahsedilen be teknikten en iyisi ulalan >%99 verimlilik deeri ile Minister Stein Systemdir. Emisyon faktrleri iin (ynda) 5 g partikl madde/t kokun altndaki deerlere ulalmtr (Tablo 6.3e baknz).
137
Varolan tesislerde >%99 partikl madde toplama oran elde edilebilir, Ruhrkohle Hassel (Almanya) kok tesisinde gsterildii gibi. Atlan havadaki bir partikl madde miktar <30 mg/Nm3 olarak elde edilmitir. Sistem, sabit kanallar yolu ile boaltm temeline dayanmaktadr. Minister Stein sistemini kullanan tesislerin hava kapasitesi 200000 Nm3/hdir fakat bu oda boyutuna gre deimektedir. Partikl emisyonlarnn azaltlmas iin kuma filtre kullanlmtr. Draft-hood-sisteminin toz tutma verimlilii %95-96 olarak bildirilmitir. Referans tesisler : Minister Stein sistemi : US Steel Kok Frn, Clairton Works, Pittsburgh, ABD Sidmar Kok frn bataryas, B-Gent Ruhrkohle Hassel Kok frn batarya No.5, Almanya Mannesmann Httenwerke Krupp Kok Frn, D-Huckingen Prosper Kok Frn, D-Bottrop Hoogovens IJmuiden Kok Frn 1, NL-IJmuiden Hoogovens IJmuiden Kok Frn 2, NL-IJmuiden Draft-hood sistemi : Sluiskil ACZ Karboniasyon, Hollanda Dier etkileri : Toz toplama cihaznn iletilebilmesi ve pervanelerin havay boaltabilmesi iin enerjiye ihtiya vardr. Toplanan kat partikller prosese geri dndrlebilir. Ekonomiklik : bulunamamtr. letme verileri : bulunamamtr. Referans kitap : [Eisenhut, 1988; InfoMil, 1997] EP.5 Ya sndrme emisyonlarnn azaltlmas Tanm : Kok, sndrme kulesinde sndrldnde yanarak dar atlan koktan sndrme suyunun buhar ile birlikte duman ve partikl maddeler kar. ekilen partikl madde miktar iletme artlarna, kok zelliklerine ve su ilave tipine baldr. Partikl madde ve su buhar emisyonlarn azaltmak iin yapsal ve dier lmler araclyla baz denemeler yaplmtr; rnein dumana su pskrtlmesi. En uygun zmler, ince yn engellerini kullanmak ve uygun sndrme kule dizaynn iermektedir (ekil 6.14). Bunun yannda koku su ile sndrmeye bir modifikasyon ile swamp (su ile doldurma) sndrme uygulanabilir. Daha sonra doldurulan su sndrme arabasnn dibindeki boru ile boaltlarak bir ksm kokun zerine pskrtlr (bir ok sndrme sisteminde sadece kokun zerine su pskrtlr). Bylelikle partikl madde emisyonlar azalr. Yine de sndrme kulesinin kendisi su ile doldurarak sndrme ve toz tutma sistemi ile ayndr. Swamp su ile doldurarak sndrmenin tek dezavantaj kok paracklarnn emisyonu ve sndrme arabas iindeki kok ktlesinin buhar ile patlamaya sebep olma olasldr. Yk yata ekli iin zel bir tip tahta kullanlmtr. Gerek toz toplama cihaz, ierisine panjur ekilli plastik ince levhalarn monte edildii ayr ereveler iermektedir.
138
Uygulanabilirlik : Hem yeni hem de kullanmda olan tesislere uygulanabilir. Kullanmda olan sndrme kuleleri emisyon drme engelleri ile donatlmtr. Yeterli draft artlarn salayabilmesi iin en kk kule ykseklii 30 m olmaldr. Ulalan balca emisyon seviyesi : Islak sndrme esnasndaki partikl madde emisyonu azaltlma yaplmadan 200-400 g/t kok civarnda llmtr. Sistem ile bu oran 50 g/t kokun altna ekilebilir (azaltlmadan nceki emisyon faktr, en fazla 250 g/t kok ve sndrme suyu ieriinde en fazla 50 mg/l kat ierii). Bu emisyon faktr sadece Avrupal tedariki tarafndan garanti edilmektedir [Nathaus, 1997]. Denemelerde 25 g/t koktan daha az emisyon deerlerine normal ulalmtr. rnek lmlerin zor olduu not edilmelidir. Anlan emisyon faktr VDI 2303 metodu ile belirlenmitir (Islak sndrmede toz emisyonunun rnek ve lm klavuzu). Referans tesisler : yeni yaplm veya almakta olan eski tesislere uygulanm sndrme kuleleri ile emisyon drme engelleri uygulanm tesis rnekleri : Sidmar, B-Gent Httenwerke Kruppmannesmann GmbH, D-Duisburg Kokerei Kaiserstuhl, D-Dortmund Kokerei Hassel, D-Gelsenkirchen Preussag Stahl AG, D-Salzgitter Bu tesislerin hepsi 25 g toz/t kok emisyon faktrne ulamtr. Dier etkileri : Bu her ne kadar nemli olmasa da su pskrtme iin ilave enerji ihtiyac vardr. letme verileri : Dnyada, emisyon azaltc engeller ile donatlm bir ok sndrme kuleleri vardr. yi iletme tecrbeleri raporlanmtr.
139
ekil 6.14 : Emisyon azaltma engelleri ile donatlm sndrme kulesi ematik diyagram
Ekonomiklik : almakta olan sndrme kulelerine sonradan emisyon drc engeller uygulama maliyeti 150000-200000 Ecu1997 civarndadr. Bu sisteme sahip yeni bir sndrme kulesinin tamamnn yatrm maliyeti 11 mEcu1997 civarndadr (Dortmundda bulunan Kokerei Kaiserstuhl tesisinin kulesi dnyadaki en byk kuledir (15x15x50m)). Uygulama iin itici g : Normal yasal talepler ve yerel otoritelerin tepkileri sonucunda almakta olan sndrme kulelerine sonradan uygulanmtr. Referans kitap : [Nathaus, 1997] EP.6 Kok frn yanmasndan aa kan Azot oksit (NOx) atk gazlarnn giderilmesi
140
Tanm : Kok frn yanmasndan aa kan NOx emisyonlar, entegre proses lmleri ile azaltlabilir fakat ayn zamanda end-of-pipe teknikleri de uygulanabilir. SCR prosesinde, scak gaz duman iindeki NOx amonyak (NH3) katalizr ile N2 ve H2Oya indirgenmitir. Titanyum oksit (TiO2) zerindeki tayc Vanadyum pentoksit (V2O5), tungsten oksit (WO3) sk sk katalizr olarak kullanlr. Kullanlabilecek dier katalizrler demir oksit ve platindir. En iyi alma scakl 300 ile 400oC arasndadr. Bu gibi yksek scaklklar atk gazn biraz daha stlmasn gerektirir veya kok frn rejeneratrlerindeki (en iyi 180-250oC) enerji geri kazanmn drr. Patlayc amonyum nitrat (NH4NO3) birikmesi, amonyak kamas ve rtc SO3 oluumu gibi katalizrlerin aktivasyonuna zel bir nem vermek gerekir. Uygulanabilirlik : Projeleri uygun ise SCR sadece yeni tesislere ve tamamen yeni batan yaplacak tesislere uygulanabilir. Ulalan balca emisyon seviyesi : NOx giderilmesinde %90 verimlilie ulalmtr. Kok frn tesislerine uygulanm baka srdrlebilir herhangi bir baar yoktur. Referans tesisler : Kok frn yanmasndan aa kan atk gazdan NOx giderilmesi nadiren uygulanr. Sadece bir durum bilinmektedir 2,3 ve 6 nolu kok bataryalar, Kawasaki Steel, Chiba Works, Japonya Dier etkileri : Amonyak tketiminde ve enerji tketiminde bir artma oluur. Katalizrler daha fazla etkili olmadnda bir ksm tortular. letme verileri : 1976 ylnda Kawasaki Steel Chiba Works tesislerinde kok frn yanmasndan aa kan atk gazn iyiletirilmesi iin bir SCR kuruldu. SCRnin kapasitesi 500000 Nm3/hdir. alma scakl 240oC ve indirgenen ortam amonyaktr (NH3). NOx giderilme verimlilii %90dr. Amonyum slfat formasyonu ve toz birikintileri, atk gazn gnde bir kere >260oCye stlarak katalizrlerin yeniden oluturulmas anlamna gelmektedir. 1992 ylnda 2 ve 4 nolu bataryalarn kapatlmas ile SCR iletmeden alnmtr. Ekonomiklik : Yatrm maliyet : 1976 ylnda 47 milyon Ecu1996 letme maliyeti : bulunamamtr. lave ekonomiklik : [InfoMil, 1997] aada SCR iin yaplan genel harcamalar raporlamaktadr : Yatrm : 50 Ecu1996/(Nm3/h) %30 Gaz ak 300000 Nm3/h ve retimi 1 Mt kok/yl olan bataryal bir kok frn tesisi iin: Yatrm : 15 milyon Ecu1996 5 milyon letme : 0.17-0.51 Ecu1996/t kok Referans kitap : [InfoMil, 1997] EP.7 Kok frn gazndan kkrt giderme Tanm : Arndrlmam kok frn gaznn hidrojen slfat ierii (H2S) ihtiva etmesi (8 g/Nm3e kadar) sebebiyle bir ok endstriyel uygulamalarda kullanma uygun deildir. Gaz ancak kkrt giderme bir ok uygulamada kullanma uygun hale gelmektedir. Gnmzde bir ok tesis kok frn gazn kkrt gidermeden sonra karl bir ekilde satmaktadr. Ticari
141
sebepler ile kkrt giderme, evrenin asit yamurlarnn etkilerinden korunmas ile ayn zamana denk gelmektedir. nk kkrt giderilmi kok frn gaz, kok frn gaznn yanmasndan kaynaklanan SO2 emisyonlarn azaltmaktadr. Bir ok durumda iki safhada slfr karlmaktadr: ok dk basn ve ok yksek basn safhalarnda. Her ne kadar kok frn gazndan kkrt giderme henz yaygn bir uygulama olmasa da ABdeki 15 uygulama ile artarak yaygnlamaktadr. Kok frn gaz ayn zamanda organik slfr bileikleri, karbon dislfat (CS2), karbon oksislfat (COS) ve slfr ieren kimyasal bileikler gibi eitlilik ierir. Bununla birlikte kok frn gazndan organik slfr bileiklerinin geri kazanlmas hakknda ok az bilgi vardr. 6.1.3.3de akland gibi iki tip kok frn gaz kkrt giderme prosesi vardr: slak oksidatif prosesler ve absorbsiyon prosesler. Absorbsiyon prosesi, H2S ayrma prosesi ile amonyak (NH3) ayrma prosesinin birleimi ile oluur. Tablo 6.11 farkl prosesleri ve karakteristiklerini gstermektedir.
Islak oksidatif prosesler Ad Stretford Aklama Kok gaznn sodyum karbonat solsyonu (Na2CO3) ile ykanmas sonucu H2S giderilir ve Vanadate (VO3) kullanlmas ile kkrt elementi (So) elde edilir. Ykama zeltisinin rejenerasyonu antrakinon disulfonik asit (ADA)kullanlarak, havalandrma ile (O2) salanr. Stretford prosesine benzer, farkl olarak rejenerasyonda ara rn olarak 1- 4 naphthoquinone 2- sulphonic asit kullanlmtr. Emme / ayrma prosesleri Ad Carl Stil Diamex veya ASK* Aklama Kok Gaznn ierdii H2S, NH3 zeltisi ile ykanr. NH3 ykaycdan elde edilir. Buhar verilmek suretiyle ykama zeltisinden H2S ve NH3 ayrlarak, buharlar Claus tesisine ve slfrik asit tesisine ynlendirilir.
Takahax
Vakum karbonat
Kok gaz, Sodyum karbonat zeltisi veya potasyum karbonat zeltisi (Na2CO3 veya K2CO3) ile ykanarak, H2Sin (ayn zamanda HCN ve CO2) giderimi salanr. Potasyumun deikenlii, yksek karbonat konsantrasyonuna msaade eder. Yksek scaklk ve dk basn (0.12-0.14 bar) kullanlarak, ykama zeltisi rejenere edilir. Ykama zeltisinden kan asit gazlar Claus tesisinde veya slfrik asit tesisinde artlr. Kok frn gaz monoethanolamin (MEA) ile ykanr H2Sin giderimi iin kullanlan ykama zeltisinin kirlenmesini nlemek iin ncelikle NH3n giderimi salanr. MEA zeltisinden buhar ile H2S giderilir ve Claus tesisinde veya slfrik asit tesisinde artlr. zlemeyen organik S-bileikleri MEA zeltisinden kat atk olarak ayrlr. Hemen hemen ASK prosesi ile ayn fakat ayrtrclarda amonyum slfat ((NH4)2SO4) retmek iin NH3/H2S buharndan NH3 karlr.
Thylox
Sodyum thioarsenate (Na4As2S5O2) H2Si balar ve rejenerasyon oksijen ile yaplr. Kkrt elementi kazanlr.
Sulfiban
Perox
Gaz amonyak solsyonu ile ykanr. Slfr oksidasyonu iin parabenzoquinone kullanlr ve zeltinin rejenerasyonu oksijen ile yaplr.
DESULF
Fumaks-Rhodacs
Kkrt elementinin retilmesi iin H2S fumaks faznda pikrik asit ile oksidize olur. Rhodacs faznda siyanr geri kazanlr.
142
* ASK : Amonyum slfat Kreislaufwascher
Tablo 6.11 : Kok frn gaz kkrt giderme prosesleri ve karakteristikleri [UN-ECE, 1990; EC Kok, 1996]
Kok gazndan H2Sin giderilmesi iin amonyak zeltisi ile ykanmas Avrupada en yaygn kullanlan absorbsiyon prosesidir. (Carl Stil, Diamex veya Amonyum Slfat Kreislaufwascher (ASK) prosesleri). ekil 6.15 ASK prosesinin yeni uyguland bir rnei gstermektedir.
ekil 6.15 : 1997 ylnda kurulan kok frn gaz kkrt giderme tesisi (ASK proses) ak diyagram
Uygulanan en yaygn slak oksidatif proses Stretford prosesidir. Stretford prosesi, kkrt giderme kapasitesinin en geni aralklarnda uygulanabilir. Raporlanan kok gaz kkrt giderme dizayn kapasite aral 400den 110000 Nm3/he kadardr. Uygulanabilirlik : Islak oksidatif ve emici tip kok gaz kkrt giderme proseslerinin her ikisi de yeni ve almakta olan tesislere uygulanabilir. Seim, kok frn gaznn zellikleri, evre etkileri, gaz temizleme tesisi ile entegrasyonu gibi etkenlere baldr. Ulalan balca emisyon seviyesi : Islak oksidatif prosesi, emme prosesine gre ok daha iyi kkrt giderme verimliliine sahiptir. Islak oksidatif prosesi >%99.9 verimlilie sahip olabilir, kok frn gazndaki artk H2S konsantrasyonu en dk deer olan 1 mg/Nm3 elde edilmitir. Absorbsiyon prosesinin kkrt giderme verimlilii genellikle %95i geememitir ve kok frn gazndaki artk H2S konsantrasyonu genellikle 500 ile 1000 mg/Nm3 olmutur. Kullanlan tekniklerin hibiri organik kkrt bileiklerinin giderilmesinde yksek verimlilie ulaamamtr. Gaz temizlemenin dk basn safhasnda organik kkrt bileikleri sadece 0.5 g/Nm3den 0.2-0.3 g/Nm3e azaltlabilmitir. Referans tesisler : Tablo 6.12 referans tesisleri (geni kapsaml deil) genel olarak gstermektedir.
143
Dier etkileri : Kok frn gaz kkrt gidermede kullanlan herhangi bir slak oksidatif proses kok gazndan hidrojen siyanr kararak aadaki reaksiyon ile sodyum tiyosiyanat oluturur : 2HCN + Na2CO3 + 2So ----> 2NaCNS + H2O + CO2 Sodyum tiyosiyanat, kk bir miktar sodyum slfat ve yan reaksiyonlarla oluan tiyoslfat proses tarafndan tekrar retilmez ve sirklasyon svsnda kullanlmaz. Bu yzden kimyasallarn tuzlanmasn nlemek iin sv yamurlama ile temizlenmesi gereklidir. Stretford prosesinin bu safhasnda ak vanadyum bileikleri, kuinon ve hidrokuinon bileikleri (ADAdan), tiyosiyanat ve tiyoslfat ierir. Bu bileiklerin atlmas ekonomik ve evresel adan son derece sakncaldr (su kirlilii ve pahal kimyasallarn kayb). Kimyasal tketimi azaltmak iin deslfirizasyondan nce n ykayclarda sodyum polislfat veya amonyum polislfat solsyonu kullanlarak, siyanik asit (HCN) giderilebilir. HCNnin nce giderimi toplam atk retim hacmini azaltmaz. Ekonomiklik : Avrupada iki ana tipi (ASK ve Stretford) kullanlan kok gazndan kkrt giderme prosesinin ekonomiklii Tablo 6.13te gsterilmitir. [Rothery, 1987] raporuna gre Stretford prosesinde sadece %10 fazla maliyetle kkrt giderme verimliliinde %95den %99.9a ykselme kaydedilmitir. Stretford prosesindeki ana nemli iletme maliyet maddeleri tesis masraflar ve kimyasallardr (tablo 6.11e baknz). Yksek miktarda HCN konsantrasyonu (>2g/Nm3) ieren kok gaz her ey gz nnde tutulduunda ok byk miktarda kimyasal tketir. Bu safhada Stretford nitesinden nce bir HCN n ykama kurmak faydal olabilir. Referans kitap : [Rothery, 1987; InfoMil, 1997]
Islak oksidatif Stretford Dofasco, Hamilton, Kanada British Steel, Orgreave, ngiltere British Steel, Redcar, ngiltere Metarom, Romanya Erdemir, Trkiye Sollac, Fransa Kobe Steel, Japonya Posco, Kore Nippon Steel, Yawata Works, Japonya Nippon Steel, Nagoya Works, Japonya Nippon Steel, Hirohata Works, Japonya Nippon Steel, Oita Works, Japonya Nippon Steel, Muroran Works, Japonya Nippon Kokan, Fukuyama Works, Japonya Nippon Kokan, Keihin Works, Japonya Nippon Steel, Kimitsu Works, Japonya Sumitomo Metal Ind., Wakayama Works, Japonya Sumitomo Metal Ind., Kashima Works, Japonya Kawasaki Steel, Chiba Works, Japonya Bulunamamtr Prosper, Bottrop, Almanya Thyssen Stahl, Duisburg, Almanya Zentral Kokerei Saar, Dillingen, Almanya Kawasaki Steel, Mizushima Works, Japonya 2 nolu Kok frn, Hoogovens IJmuiden, Hollanda Sidmarn kok frn, B-Gent
Takahax
Fumax
Thylox Emme prosesi Carl Stil veya Diamex veya ASK
144
Vakum Karbonat Sulfiban
ACZ Karbonizasyon, Sluiskil, Hollanda 1 nolu Kok frn Hoogovens IJmuiden, Hollanda Nippon Kokan, Keihin Works, Japonya
Tablo 6.12 : Kok frn gaz kkrt giderme prosesi referans tesislerin tablosu [InfoMil, 1997]
Maliyet ve Verimlilik H2S kartma verimlilii Sermaye maliyeti letme maliyeti Kimyasallar Elektrik Buhar & su Bakm gc Sermaye arjlar Brt maliyet Kkrt kredisi Toplam net maliyet
3 3
nite [%] (1-10 Ecu1996) (Ecu1996/1000Nm3 COG

6
Stretford Prosesi 95-99.5 4.43-5.99 1.06-1.92 0.46-0.60 0.12 0.25-0.30 0.36 2.25-3.04 4.49-5.61 0.33-0.57 3.92-5.28
ASK Prosesi 90-97 n/a n/a n/a n/a
Vakum Karbonat
>90 19.3*
1.90 2.38 0.48 1.90
* 30000 Nm /h ve 6 g H2S/Nm safhasndan hesaplanm slfrik asit tesisini kapsamaktadr. Tablo 6.13 : 8 g/Nm3 H2S ieren, 45000 Nm3/h kok frn gaz, kkrt giderme tesisi iletme ve maliyet giderleri [Rothery, 1987; InfoMil, 1997]
EP.8 Kmrl sudan katrann (ve poliaromatik hidrokarbonlarn(PAH)) ayrtrlmas Tanm : Amonyak tutma kolonun at normalde katran iermez fakat bu olduunda, katran biyolojik atksu artma tesisinde negatif etki yaratr. Katrann ierdii PAHlarn biyolojik artma tesisindeki mikroorganizmalardaki toksik etkisi nedeniyle, iletme problemlerine yol amaktadr. Bu nedenle suyun biyolojik artlmasndan nce kmrl sudan katrann ayrtrlmas tavsiye edilmektedir. Katran, koaglasyonu salayan ayrtrlabilir : kimyasallar kullanlarak, aadaki ayrma teknikleri ile
Filtrelemeyi takip eden yerekimsel kelme, Kmrl suyun filtreleme sonras santrifjlenmesi, Filtreleme sonras yzdrerek ayrma.
Atksudaki katrann byk bir ksm filtrelerde yksek konsantrasyon haldeki kekleme ve tortulardan ayrtrlarak elde edilir. Buna ilave bir artma daha uygulanmaldr, r. Kok frnlarna geri kazandrlarak. Atksudan katran ayrtrmann dier bir yolu da kereste tozuyla kaplanm dner vakumlu tambur filtre kullanmaktr. Bu sistem, biyolojik iyiletirme ncesi kmrl su iindeki PAH konsantrasyonunun azaltlmas iin uygulanmtr. Yinede Hoogovens IJmuiden, NLIJmuidende uygulanmakta olan kereste tozu filtresi 1998 ylnda ayn PAH ayrtrma verimliliine ulaan kum filtre ile deitirilmitir. Uygulanabilirlik : Atksuyun artmndan nce katrann ayrtrlmas hem yeni hem de kullanlmakta olan tesislere uygulanabilir.
145
Ulalan balca emisyon seviyesi : Kereste tozu filtresinde tutulan atk madde konsantrasyonunun 700-800 g/l (EPA-PAH) ayrtrma verimlilii %99dur. Biyolojik artmasonras emisyonlar kesin ekilde dmtr. 150g/l atk maddenin biyolojik artlmas EPA-PAH emisyonuna tekabl edebilir. PAH ykl kereste tozu kok frnna geri kazandrlabilir. Referans tesisler : kelme ve filtreleme : ACZ Karbonizasyon, Sluiskil, Hollanda Kereste tozu filtresi : Kok frn, Hoogovens, IJmuiden, NL-IJmuiden Dier etkileri : Btn bu katran ayrtrc tekniklerin hepsi atk oluturur. Buna ramen bu katran ykl atklar kok frnlarna geri kazandrlabilir. letme verileri : bulunamamtr Ekonomiklik : bulunamamtr Referans kitap : [InfoMil, 1997] EP.9 Amonyak stripping Tanm : Amonyak tutma kolonu ve strippingde atk amonyak konsantrasyonu seviyesini dk tutabilirse biyolojik atksu artma tesisinin almasndan daha ok faydallanabilir. Giderme verimi stripping dizaynndaki (r. tepsi says) ilave alkali ve buhara baldr. NaOH miktarnn arttrlmas ve tepsi saysnn arttrlmas atksu iindeki amonyak konsantrasyonunu nemli oranda drecektir. Artma tesisi nitrifikasyon-denitrifikasyon prosesinden oluuyorsa amonyak stripping nitesinin gereksinimi azalr. Bu durumda, ekonomiklik ve evresel yararlar ett edilmelidir. Uygulanabilirlik : Hem yeni hem de kullanlmakta olan tesislerde uygulanabilir. Ulalan balca emisyon seviyesi : Atk amonyak konsantrasyonu, buhar ve alkali dosaj miktarna ve ayrc dizaynna bal olarak 20 mg/lden 150 mg/lye kadar deiiklik gsterebilir. 20 ile 40 mg/l arasndaki deerlere ulalabilir fakat biyolojik iyiletirmeden nce atksu iindeki BOD5/P/N orannn balans ayar uygun ekilde yapld taktirde bu gerekli olmayabilir. Referans tesisler : Dnyadaki kok frnlarnn hemen hemen tamam amonyak stripping kullanr. Dier etkileri : Stripping, buhar (0.1-0.2 t buhar/m3 atksu) halinde enerji ve alkali (NaOH;622 l/m3) tketirler. Eskiden NaOH yerine kire kullanlrd. Yksek dozajda buhar ve alkali atksu iindeki NH3 konsantrasyonunun azalmasna yol aar. Ayrca amonyak (ve H2S) ykl bir buhar retildiinde slfrik asit tesisinde, Claus tesisinde veya amonyak kkrt kristalizasyon nitesinde iyiletirilmesi gerekir. letme verileri : bulunamamtr Ekonomiklik : Amonyak ayrc, saatte 150 m3 atksu iyiletirmesi Yatrm : 1993 ylnda kolonlar iin 0.75-0.9 milyon Ecu1996 letme maliyeti : 1993 ylnda 0.18 Ecu1996/m3 Referans kitap : [InfoMil, 1997]
146
EP.10 Gaz artma tesisinde gaz kaaklarnn olmamas Tanm : Ham kok gaznn yakt olarak kullanlabilmesi iin gaz artma tesislerinde bir ok aamadan geirilerek temizlenir. Ham kok frn gaz bileiklerinin dierlerine gre daha uucu karakterde olmas nedeniyle flanlardan, basn vanalarndan, pompalardan emisyon oluabilecei anlamna gelmektedir. evreye verdii olumsuz etkiler bir yana kanserojen madde ierdii bilinen baz kok gaz bileiklerinin (r. PAH ve benzen) meslek hastalklar gvenlik faktr asndan da ok nemlidir. Kok gaz artma tesisine birletirilen BTX tesisi bu ynden ok byk nem tamaktadr. Bu tesiste, BTX (byk oranda Benzen, Toluen ve Ksilen ierir) ykama svs ile kok gaz ykanr. Bu ykama svs daha sonra yeniden ilenerek BTX geri kazanlr ve satlabilir. Bir gaz artma tesisinde gaz kaaklarnn nlenmesi ilemi ana gvenlik konusudur. Bir gaz artma tesisinde gaz skmas ile ilgili btn lmlerin yaplabilmesi iin yaplabilecekler : Mmkn olan yerlerde borular kaynak yaparak flan saylarn azaltmak, Manyetik pompa veya integral pompalarn kullanm, Depolama tanklarndaki basn vanalar emisyonlarndan kanlmaldr. En ok kok gaz ana toplama yerine vana birletirilirken yaplr (toplanan gazlarn daha sonra tutumas veya ortamda birikmesi veya ykayclarda hasara yol amas mmkndr)
Uygulanabilirlik : Hem yeni hem de kullanlmakta olan tesislerde uygulanabilir. Yeni tesislere gaz kaaklarn nleme dizayn uygulamak, kullanlmakta olan tesislere gre ok daha kolaydr. Referans tesisler : Voest-Alpine Stahl AG, A-Linz, Hoogovens IJmuiden, NL-IJmuiden, ve Sidmar. B-Gent gaz artma tesislerindeki kaaklar nlemek iin almalarn tamamlamak zeredir. Dier etkileri : Kesien ortam etkisine rastlanmamtr. letme verileri : bulunamamtr Ekonomiklik : bulunamamtr, tesis dizayn blm Referans kitap : [InfoMil, 1997] EP.11 Atksu iyiletirme tesisi Tanm : Kok frn tesisinden atlan atksu yksek konsantrasyonlarda hidrokarbon karm, siyanr bileikleri ve azot bileikleri iermektedir. Bu atksuyu iyiletirmek iin bir ok metot vardr. Her durumda, atksu daha sonraki artma aamalarna gemeden nce amonyak strippingden geer (6.2.3.1.2ye baknz). Atksu biyolojik ve kimyasal olarak iyiletirilebilir. Biyolojik iyiletirme uygulandnda ou kez kimyasal/fiziksel metot ile katran karlr (EP.9a baknz) ve atksularn mikroorganizmalar zerindeki toksik etkisini nlemek ve zellikle bakteri nitrifikasyonunu nlemek iin atksu ou kez seyreltilir. Kok frn atksu artm iin en yaygn kullanlan biyolojik teknik, aktif amur aerobik biyolojik sistemidir. Baz durumlarda nitrifikasyon ve denitrifikasyon nem tamaktadr. Baz durumlarda, atksuyun iyiletirilmesi iin biyolojik sistem olan akkan yatak kullanlr. ngilterede atksuyun basn yataklar ile iyiletirildii bir tesis vardr. a. Aktif amur aerobik sistem
147
Tanm : Aktif amur aerobik sistemde bakterilerle ayrabilen kirleticiler biyolojik olarak CO2, H2O, mineraller olarak paralanrlar; paralanamayanlar bileikler (PAHn byk blm ve ar metaller) ise adsorbsiyon yntemi ile giderilir. evreci gzyle bakldnda aktif amur sisteminde ile dk besin/ mikroorganizma oran (F/M) tercih edilir. Dk F/M oran ar paralanabilir organik bileiklerin biyolojik paralanmasna imkan verir. F/M oran organik maddenin aktif amura oran ve kg COD/kg MLSS/d olarak ifade edilir. COD kimyasal oksijen ihtiyac, MLSS ise askda kat maddedir. Hava ile temizlemede ortam havas yerine oksijen kullanlabilir. Bu proses kontroln arttrr ve atksu iindeki uucu bileiklerin ayrcln azaltr. rnein, ACZC ve Sibmar tesislerinde oksijen ile temizleme kullanlmaktadr. Ulalan balca emisyon seviyesi : Atk Tablo 6.14 Avrupada bulunan kok frnlarndaki aerobik aktif amur sistemi performans verilerini gstermektedir.
Bileen COD N-Kjeldahl NH3 SCNFenol PAH Konsantrasyon 140 700 20 120 <1 100 <0.1 35 <0.1 10 0.003 0.2 nite [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] Spesifik emisyon deeri 0.2 1 0.01 0.1 0 0.1 0 0.05 0 0.005 0 0.001 nite [kg/t kok] [kg/t kok] [kg/t kok] [kg/t kok] [kg/t kok] [kg/t kok]
Tablo 6.14 : Aerobik etkinleen sla atksu iyiletirme kullanan Avrupal kok frn tesislerinin atksu konsantrasyonu ve spesifik emisyonlar (hem yksek hem de dk F/M oran) [EC Kok, 1996]
b. Nitrifikasyon kavram Tanm : Baz atksu iyiletirme tesisleri amonya (NH4+) verimli bir ekilde ayrtrmak iin nitrifikasyon ile dizayn edilmilerdir. Bu tip tesisler iin geleneksel aerobik aktif amur dizayn balang noktas olarak alnabilir. Sistem ok yava byyen nitrifikasyon bakterisinin ykanmasn nlemek iin ok dk F/M oranna ve ok yksek resirklasyon oranna sahip olmaldr. Nitrifikasyon bakterisi amonya nitrata (NO3-) evirir. Bu gibi artlar altnda ar biyolojik paralanabilir organik bileikler de yksek ayrma verimlilii ile kristalleebilirler. Ulalan balca emisyon seviyesi : Genellikle dk spesifik yk sistemleri daha iyi performansa sahiptir ve nitrifikasyon yoluyla amonyan azaltlmasna izin verir. Dk spesifik yk ayn zamanda organik bileiklerin dk paralanma oran ile paralanmasn gelitirir. Eer nitrifikasyon uygulanrsa atk nitrat (NO3-) konsantrasyonu nispeten yksek olacaktr (200 mg/l). Referans tesisler : Ayn atksu artma tesislerinden c de bahsedilmitir (nitrifikasyondenitrifikasyon kavram). c. Nitrifikasyon-Denitrifikasyon kavram
148
Tanm : Baz durumlarda yerel otoriteler atksulardaki btn azot bileiklerinin (nitrat da kapsamaktadr) dk seviyede dearj edilmesini isterler. Bu atksularn ilave anoksik artmadan geirilmesini gerektirir. Birok tesisin projesi mmkn fakat n nitrifikasyondenitrifikasyon kavram olarak bilinen yntemin uyguland tesislerde atksu artmada ok iyi sonular elde edilmitir (n-DN/N).
ekil 6.16 : 4 farkl nitrifikasyon-denitrifikasyon metoduyla Kok Fabrikas atksu artma tesisi ak diyagramlar [Lhr, 1996]
A tesisi: Kokerei Kaiserstuhl, D-Dortmund; B tesisi: Kooksfabriek Sidmar, B-Gent C tesisi: Kooksfabriek ACZC, Hollanda D tesisi: Cokerie de Seremange, Fransa n denitrifikasyon ve nitrifikasyon (pre-DN/N) sisteminde ayn zamanda aerobik aktif amur sistemi balang noktas olarak kullanlmaktadr. Bununla birlikte atksuyun havalandrlmadan nce nitrifikasyon admnda zengin nitrat suyu eklenir. Anoksik artlar altnda bakteri nitrat molekler oksijen (O2) yerine terminal elektron alcs olarak kullanr. Azot, molekler azot (N2) olarak yaylr. Reaksiyon aadaki gibidir : 5 Corganik + 2 H2O + 4 NO3- -----> 2 N2 + 4 OH- + 5 CO2 Ulalan balca emisyon seviyesi : Nitrifikasyon - denitrifikasyon sistemleri ok dk F/M oranna (0.05-0.2 kg COD/kg MLSS/d) sahiptir ve kok frn atksu temizliinde ok iyi sonulara ulalmtr. Sistemden aa kan azot emisyonu, yksek F/M oran veya yalnz nitrifikasyon sistemleri ile karlatrldnda olduka dktr. Bu tesislerin drt tanesindeki atksu artma tesisine giren atksu ve artma tesisinden dearj edilen atksu konsantrasyon deerleri Tablo 6.15te verilmitir. Referans tesisler : n denitrifikasyon ve nitrifikasyon (pre-DN/N) sistemli kok frn atksu artma tesisi ngilterede (British Steel Corp., Scunthorpe ve Orgreave), Belikada (Sidmar, B-Gent), Fransada (Lorfonte Seremange), Almanyada (Ruhrkohle AG Kaiserstuhl, D-Dortmund) ve Hollandada (ACZC Sluiskil) (ekil 6.16ya baknz).
Hal/bileen Kok retimi nite [Mt/a] Sidmar 1.180 Seremange 0.630 Kaiserstuhl 2.0 ACZC 0.605
149
Kmrl su ak Seyreltme Toplam ak Spesifik atksu dearj Besin-mikroorganizma (F/M) oran Artma Tesisine giren atksu PH Askda kat madde Kimyasal oksijen ihtiyac (COD) (xs) Biyokimyasal oksijen ihtiyac (BOD) Fenol Tiyosiyanat (SCN) N-Kjeldahl Amonyak (xs) Nitrit Nitrat Ya ve katran PAH Artma Tesisinden kan atksu PH Askda kat madde Kimyasal oksijen ihtiyac (COD) (xs) Biyokimyasal oksijen ihtiyac (BOD) (xs) Fenol Tiyosiyanat (SCN) N-Kjeldahl Amonyak (xs) Nitrit Nitrat Ya ve katran PAH
[m3/h] [m3/h] [m3/h] [m3/t kok] [kg COD/kg MLSS/d] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [g/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [g/l]
42 40 86 0.59 0.15 n/a 30-40 3650310 2100 964 355 n/a 8361 n/a n/a 40 200 n/a 42 18930 192.8 0.06 3 n/a 0.70.8 3 65 5 <50
16 5 30 0.31 n/a n/a n/a 4450460 n/a 1000 380 n/a 82105 n/a n/a n/a n/a n/a n/a 486315 19? <2 <4 n/a 3253 0 0* n/a n/a
71 (15)*** 72 0.38 0.15 9.5 <10 2250590 1340 350 200-250 n/a 4330 n/a 106 7.8 43 22848 432 0.16 n/a n/a 1.30.232 0.21 15.0 n/a 11.7
20 40 59 0.86 0.17 9.3 n/a 3600500 n/a 900 72.5** n/a 2515 n/a n/a n/a n/a 7.04 28.6 11729 5.41.9 0.1 0.9 7.0 0.050.6 1.0 48.1 n/a 2.7
n/a bulunamamtr, xs aritmetik ortalama, standart sapma * Bu deeri Lorfonte raporlamtr, her ne kadar teoride imkansz olsa da amonyak ierii ile nemsiz nitrat konsantrasyonu arasndaki byk fark bir engeli gstermektedir. ** ACZC, uygulanan rnek teknie gre bu deerin ok dk olabileceini belirtmitir. *** yamur suyu iermektedir, bylelikle srekli deildir [Lhr, 1997]
Tablo 6.15 : Artma Tesisine giren/kan atksu konsantrasyonu ve n -DN/N sistemi ile atksu artma yapan tesislerin durumlarn gstermektedir [InfoMil, 1997; Lhr, 1996; Lhr, 1997]
Dier etkileri : ACZC tesisinin enerji tketimi 0.008 GJ/t koktur. Ekonomiklik : Yatrm : 1994 ylnda bir nitrifikasyon sisteminin n denitrifikasyon ve nitrifikasyon (preDN/N) sistemine geniletilmesi 0.6 milyon Ecu1996. Toplam yatrm : 4.6 milyon Ecu1996 letme giderleri : yllk 345000 Ecu1996 (0.57 Ecu1996/t kok) atksu vergilerini iermektedir. Referans literatr: [EC kok, 1996; InfoMil, 1997; Lhr, 1996; Lhr, 1997]
150
6.4 Sonular Bu blmn ve ieriinin daha iyi anlalabilmesi iin, okuyucunun dikkati nsz ksmna, zellikle nszn 5. ksmna dikkat ekilmitir: Bu dokman nasl anlar ve kullanrm. Bu blmde yer alan teknikler ve ilgili emisyon ve/veya tketim seviyeleri, veya seviyelerin aralklar aadaki aamalar kapsayan ve sreki tekrarlanan bir proses araclyla deerlendirilmitir: sektre ynelik anahtar evre hususlarnn tanmlanmas; kok fabrikalar iin bunlar gaz kaaklarnn nlenmesi, kok gaznn artlmas, ve zellikle amonya dikkate alan atksu artm, bu anahtar hususlarn zm ile en ok ilgili tekniklerin incelenmesi; Avrupa Birlii ve dnya genelindeki mevcut veriler nda, en iyi evresel performans seviyelerinin tanmlanmas; bu tekniklerin uygulanmasyla ilgili maliyetler, arpraz-ortam etkileri ve bu tekniklerin uygulanmasnda gzlenen balca itici gler gibi, bu performans seviyelerinin ulald koullarn incelenmesi; Direktifin Madde 2(11) ve Ek IVne uygun olarak, genel anlamda bu sektre ynelik mevcut en iyi tekniklerin (BAT) ve ilgili emisyon ve/veya tketim seviyeerinin seilmesi. Avrupa IPPC Brosu ve ilgili Teknik alma Grubu (TWG) tarafndan salanan uzman hkmleri, bu aamalarn herbirinde ve bilgilerin burada sunum yntemi konusunda anahtar rol oynamtr. Bu deerlendirme nda, teknikler ve mmkn olduu kadaryla BATn kullanmyla ilgili emisyon ve tketim seviyeleri bu blmde sunulmaktadr. Bunlarn bir btn olarak sektre uygun olduu ve ou durumda sektrdeki baz tesislerin mevcut performansnn yanstt dnlmektedir. Mevcut en iyi tekniklerle ilgili emisyon ve tketim seviyelerinin belirtildii yerler; Bu seviyeler, BATn tanmnda bulunan maliyetler ve avantajlar dnlerek tarif edilen tekniklerin ve bu sektrdeki uygulamann bir sonucu olarak ngrlebilecek evresel performans temsil etmektedir eklinde anlalmaldr Ancak, bu deerler ne emisyon ne de tketim snr deerleridir ve bu ekilde alglanmamaldr. Baz durumlarda daha iyi emisyon ve tketim seviyelerine ulamak teknik adan mmkn olsa da, maliyetler ve arpraz-ortam etkileri yznden bu durum, sektrn tamamna ynelik bir BAT olarak deerlendirilmemektedir. Ancak, zel itici glerin bulunduu daha spesifik durumlarda bu gibi seviyeler uygun grlebilir. BATn kullanmyla ilgili emisyon ve tketim seviyeleri herhangi bir referans koull a birlikte deerlendirilmelidir. Yukarda tarif edilen BAT ile ilgili seviyeler kavram, bu dokmann eitli ksmlarnda geen ulalabilir seviye teriminden farkldr. Bir seviyenin; zel bir teknik veya tekniklerin kombinasyonunu kullanarak ulalabilir diye tanmland yerlerde bu; iyi kurulmu ve uzun ve kesintisiz bir zaman diliminde iyi iletilen bir tesis veya bu teknikleri kullanan bir proseste bu seviyeye ulalabilir anlamna gelmektedir. Mevcut olan yerlerde, maliyetlerle ilgili veriler, nceki blmde sunulan tekniklerin tanmlaryla birlikte verilmitir. Bunlar, maliyetlerin bykl hakknda kabaca bir fikir vermektedir. Ancak uygulanan bir tekniin gerek maliyeti; vergiler, harlar ve tesisin zellikleri gibi spesifik durumlara baldr. Bunun gibi tesise zel faktrlerin tamamn bu dokmanda deerlendirmek mmkn deildir. Maliyetlerle ilgili verilerin olmamas durumunda, tekniklerin ekonomik kapasitesine ilikin sonular, mevcut tesislerdeki gzlemlerden karlmaktadr.
151
Bu blmdeki genel BATn mevcut bir tesisin u andaki performansn veya yeni bir tesise ynelik teklifi sorgulamas ve bylelikle tesisin uygun BAT esasl koullarnn belirlenmesinde kullanlmas amalanmtr. Yeni tesislerin burada verilen genel BAT seviyelerinde veya daha iyi koullarda iletilecek ekilde tasarlanaca ngrlmtr. Ayn zamanda, ok sayda mevcut tesisin de zamanla genel BAT seviyelerini yakalayaca veya daha iyi olaca dnlmektedir. BREFler kanuni olarak balayc standartlar getirmemekte, ve endstri, ye lkeler ve halka belirtilen teknikler kullanldnda ulalabilecek emisyon ve tketim seviyeleri hakknda bilgi vermeyi amalamaktadr. Herhangi bir spesifik durum iin uygun limit deerlerin, IPPC Direktifinin amalar ve yerel faktrler dikkate alnarak belirlenmesi gerekecektir. Kok fabrikalar iin aadaki teknik veya tekniklerin kombinasyonu BAT olarak deerlendirilmitir: ncelik sras ve tekniklerin seimi, lokal koullara gre farkllk gsterecektir. Ayn veya daha iyi performans veya verimi salayan dier herhangi bir teknik veya tekniklerin kombinasyonu da dikkate alnabilir. Bunlar, gelitirme aamasnda, yeni ortaya kan veya halihazrda mevcut olup bu dokmanda bahsedilmemi/tanmlanmam bir teknik olabilir. 1. Genel: - Frn odalar, frn kaplar, kap ereveleri, dikey bacalar, arj kamaralar ve dier ekipmanlarn genel bakm (zel olarak eitilmi bakm personeli tarafndan gerekletirilen sistematik program); - Kaplarn, kap erevelerinin, arj kamaralar ve kapaklarnn ve dikey bacalarn temizlenmesi - Kok frnlarnda serbest gaz aknn salanmas. 2. arj: - arj arabalar ile arj. Entegre bir bak asndan, "ift dikey baca veya by-pass borular ile dumansz" arj veya ardk arj tercih edilen tiplerdir. nk bu durumda tm gazlar ve partikl maddeler kok gaz artmann bir paras olarak artlrlar. Ancak gazlarn karld kok frnnn dnda artlmas halinde, karlan gazlarn yer esasl artlmasn ieren arj sistemi tercih edilmektedir. Artma; etkin bir tahliye ve onun takibinde yanma ile filtrasyondan olumaldr. Tozlar iin 5 g/t kokdan az emisyonlar ulalabilir deerlerdir. 3. Koklatrma: Aadaki nlemler: - Gl scaklk deiimlerinden uzak, dzgn ve sarsntsz kok frn operasyonu; - Aadaki deerleri salayan Yayl esnek contal kaplar veya bak azl kaplarn (Frnlarn 5m yksekliini salamalar ve iyi bakm durumunda) kullanlmas: < Yeni tesislerdeki tm kaplardan %5 orannda grnr emisyonlar (toplam kap saysna gre herhangi bir kaak oran) ve < Mevcut tesislerdeki tm kaplardan %10 orannda grnr emisyonlar. - Tm borulardan %1den daha az oranda grnr emisyon deerleri elde eden su szdrmaz dikey bacalar, (Toplam dikey baca saysna gre herhangi bir kaak oran); - arj kamaralarnn kil sspansiyonu (veya dier uygun szdrmazlk malzemesi) ile svanmas, Tm kamaralardan %1den az oranda grnr emisyonlara (Toplam kamara saysna gre herhangi bir kaak oran) ulalmaktadr; - Szdrmazlk paketi ile donatlm kaplarn tesviyesi ile %5den az oranda grnr emisyonlara ulalmaktadr. 4. Yakma: - Kkrd giderilmi Kok Gaz kullanm
152
- Dzenli kok frn operasyonu ile frn odas ve stma odas arasndaki kaaklarn nlenmesi ve - frn odas ve stma odas arasndaki kaaklarn tamiri ve - Yeni batarya inaatlarnda aamal yanma gibi dk-NOx tekniklerinin uygulanmas (yeni/modern tesislerde 450 700 g/t kok ve 500-770 mg/Nm3 mertebesinde emisyonlara ulamak mmkndr.). - Yksek maliyetinden dolay, evresel kalite standartlarnn karlanamayaca durumlardaki yeni tesisler hari dier yerlerde baca gaz denitrifikasyonu (rn: SCR). 5. tme: - 5 g toz/t kok (baca emisyonu)dan az bir emisyona ulaabilmek amacyla, kok transfer makinasndan entegre bir klf ile karma ve, yer merkezli ve filtreli gaz artm ile tek noktadan sndrme arabasnn kullanm. 6. Sndrme: - Emisyonun en aza indirildii ya sndrme ile 50 g toz /t kokun altnda emisyon (VDI metodu ile belirlenmitir.) . Sndrme suyu olmakszn nemli oranda organik yke sahip proses suyu kullanmndan (ham kok frn atksuyu, yksek oranda hidrokarbon ieren atksular vs. gibi) kanlmaldr. - Is geri kazanm ile kok kuru sndrme (KKS) ve filtrasyon vastasyla arj ve eleme faaliyetlerinden kaynaklanan tozun tutulmas. ABdeki mevcut enerji fiyatlarna bakldnda, enstrman/operasyonel maliyet-evre faydas konsepti, KKSnin uygulanabilirliine gl snrlamalar koymaktadr. Bunun yannda, geri kazanlm enerji kullanm da gerekmektedir. 7. Kok gaz kkrt giderme: - Absorbsiyon sistemleri ile kkrt giderme (gazdaki H2S miktar 500-1000 mg H2S/Nm3) veya - Toksik bileenlerin arpraz ortam etkilerinin byk lde azaltlm olmas artyla Oksidatif kkrt giderme (< 500 mg H2S/Nm3), 8. Gaz artma tesisinin szdrmaz ekilde iletilmesi: Gaz artma tesisinde gaz szdrmaz bir iletmeyi gerekletirmek iin aada verilenlere benzer tm nlemler dikkate alnmaldr: - Mmkn olan yerlerde boru balantlarnn kaynatlmas ile flan saysnn en aza indirilmesi; - Gaz szdrmaz pompalarn kullanm (rn: manyetik pompalar); - Vana kn kok gaz toplama hattna balamak suretiyle (veya gazlar toplayp hemen ardndan yakmak suretiyle) depolama tanklarndaki basnl vanalardan kaynaklanan emisyonlarn nlenmesi. 9. Atksu n Artma: - Alkali kullanmyla etkin amonyak azaltm. Azaltma verimi, bu ilemin ardndan gelen atksu artmyla ilikili olmaldr. 20 mg/l lik bir NH3 k salamak mmkndr; - Katran bertaraf. 10. Atksu Artma: Entegre nitrifikasyon/denitrifikasyon ilemlerini ieren Biyolojik atksu artm sonucunda aadaki deerler salanmaktadr: - KO bertaraf: > 90% - Slfit: < 0.1 mg/l - PAH (6 Borneff): < 0.05 mg/l - CN-: < 0.1 mg/l - Fenol: < 0.5 mg/l - NH4+, NO3- ve NO2- toplam: < 30 mgN/l - Askda Kat Madde: < 40 mg/l
153
Bu konsantrasyonlar, 0.4 m3/t kokluk spesifik bir atksu debisi esas alnarak verilmitir. 1-10 numaralar arasnda listelenen teknikler prensip olarak yeni ve ayn zamanda dk-NOx teknikleri hari (sadece yeni tesisler iin) nsz dikkate alarak mevcut tesisler iin uygundur. 6.5 Yeni ortaya kan teknikler ve gelecekteki gelimeler Yksek frnda kullanlan kokun bir ksmnn yerine petrol trevi yalar, yakn zamanlarda da pulverize kmr kullanlmas, yakt maliyetlerinin azalmasnda nemli bir rol oynamtr. u anda pulverize edilen kmr yaklak 180 kg/t pik demir seviyelerinde olup, kok tketimi 300 kg/t pik demir dzeyindedir. Teorik olarak maksimum yksek frn kmr enjeksiyonu yaklak 270 kg/t pik demir olup, kok tketimi 220 kg/t pik demir seviyesindedir. Bu durum, kokun tama kapasitesi ve yksek frndaki termokimyasal artlardan kaynaklanmaktadr. Daha yksek kmr enjeksiyon oranlar mmkn olabilir. Elde edilen enerji tasarrufunun yannda, kmr enjeksiyonu; daha az kok tketildiinden ve dolaysyla da kok frnlarndan kan emisyonlar azaldndan, evre zerinde olumlu bir etkiye sahiptir. 180 kg/t pik demir orannda bir kmr enjeksiyonunda, ki ou yerde bu rakama ulalmtr, yaklak %30 orannda daha az kok tketilmektedir. Gelecek yllarda kmr enjeksiyon orannn ykselmeye devam edecei beklenmektedir. Ayrca, ok sayda yeni demir-retim teknikleri gelitirilmekte olup, bunlardan biri halihzrda ticari olarak iletilmektedir (Corex). Bu yeni demir-retim teknikleri yakt olarak kok yerine kmr kullanmaktadr. Gelecek 25-50 yl ierisinde, bu yeni tekniklerin yksek frnlarn yerini almas beklenmektedir. Bu durum, metalurjik kok frn tesisini gereksiz hale getirecektir. Yeni demir-retim teknikleri Alternatif demir retim teknikleri balyla Blm 7de anlatlmaktadr. Yine de, mevcut kok frn tesislerinden kaynaklanan emisyonlarn azaltlmasna ynelik gelimeler devam etmektedir. Daha az emisyona ve/veya daha fazla enerji verimine sahip yeni tesis kavramlar iletme (bkz. PI.9 geri kazanlmayan kok) veya gelime (Jumbo kok frn) halindedir. Jumbo kok frn henz ticari olarak iletilmediinden burada bir tanm verilmitir. Tek Kamaral Sistem (SCS) Tanm: SCS koklatrma reaktrleri /Tek Kamaral Sistem (eskiden JCR olarak ifade edilirdi), 450-850 mm arasndaki geniliklere ve geni bir hacme sahip kok frnlardr. Proses, nceden stlm kmrn kullanlmasn iermektedir.Yksek koklatrma basncn absorbe etmek amacyla Reaktrler, salam, sabit basnl stma duvarlarndan ayr proses kontroll modllerden olumaktadr.SCS kok frnlarnn, gnmzn snrl esneklie sahip duvarlaryla ok kamaral bataryalarnn yerini alabilmesi beklenmekteidr. Sistem, aada belirtilen avantajlara sahiptir: - Koklatma kmrnn daha geni bir alanda kullanlmasn salamaktadr (uucu madde deerlerine oranla); - Frn servis progran daha byk bir kolaylkla izlenebilmekte ve daha iyi bir stma kontrol salanabilmektedir; - Kamara geniliine bal olarak, daha az sayda orifisler ve dolaysyla da daha az sayda emisyon kayna bulunmaktadr; - Kamara geniliine bal olarak, daha az sayda frn akl bulunmaktadr (Mesela, Kaiserstuhl tesisindeki 115 itmeye kyasla, 850 ve 450 mm arasnda kamara geniliine bal olarak 55-102 itme/gn oran salanmaktadr) - Termal verimin %38den % 70e kmas;
154
- Neredeyse emisyon olmayan ve farkl szdrmazlk seviyesinde alan kaplar. Sonular Sistem genelinin ekonomik optimizasyonu zerine yaplan almalar; modern Kaiserstuhl kok tesisi ile ayn retimi salayacak tek reaktrl bir kok fabrikasnn, kamara geniliinin 850 mmden 450ye dmesi artyla hemen hemen ayn yatrm gerektirdiini gstermitir. Referans literatr: [Nashan, 1997; EC Coke, 1993]n Kok frn gazndan yksek performansl ya kkrt giderme Tanm: Ham kok gazndan kkrt giderilirken, ya oksidatif prosesler, absorbsiyon/azaltma proseslerinden genelde daha iyi performans gsterirler. Ancak, ya oksidatif proseslerin dezavantajlarndan biri de yksek derecede toksik kimyasallarn kullanmdr (ve emisyonu). Ham gaz akna basnl duman olarak pskrtlen bir kostik soda solsyonu (NaOH) ile gaz temizlii vastasyla absorbsiyon proseslerinin bertaraf verimini arttrmak mmkn olabilir. Balca beklenen kazanlar: 0.1 mg/Nm3 lk bir kkrt oran ulalabilir grlmektedir. Stat: bilinmiyor.
155
7. YKSEK FIRINLAR 7.1 Uygulanan Prosesler Koka dayal ilk gerek yksek frn 1735 ylnda yaplmtr [Ullmanns, 1994]. Yksek frnlar pik demir retiminde ak ara farkla en nemli sretir. Bu teknik pik demir retimindeki yerini nmzdeki 20 ylda da koruyacak gibi grnmektedir [Lngen, 1995]. ekil 7.1de 2 yksek frnn genel grnm verilmitir.
ekil 7.1 : Her birinde 3 scak soba ve bu sobalara ait atk gaz bacalar olan 2 yksek frnn genel grnm
Bir yksek frn, demir ieren malzemeler (demir cevheri, sinter ve/veya pelet), katk maddeleri (kireta gibi cruf yapclar) ve indirgeyicilerin (kok) yksek frn gaznn (YF gaz) kamasn engelleyen bir besleme sistemiyle frn aftnn stnden srekli beslenen kapal bir sistemdir. Bir yksek frnn, frnn kendisi, dkmhane, scak soba ve YF gaznnn 2 aamal artmasndan oluan basitletirilmi plan ekil 7.2de gsterilmitir.
156
ekil 7.2: Yksek Frnn Basitletirilmi emas - [UBA Rentz, 1996]
Oksijen ve yardmc indirgeyici maddelerle (kmr tozu, ya, doal gaz ve nadir durumlarda plastikler) zenginletirilmi scak hava indirgeyici gazlarn kar akmn salayacak ekilde tyer dzeyinde pskrtlmektedir. Hava ve indirgeyici madde tepkimeye girerek ounlukla karbon monoksit (CO) oluturur. Karbon monoksit daha sonra demir oksitleri metal demire indirger. Sv demir, curufla birlikte frnda toplanr ve her ikisi de dzenli bir ekilde dklr. Sv elik torpidolarla elikhaneye tanrken cruf yol yapm ve imento yapmnda kullanlmak zere mcr, granle ya da pelet haline getirilir. Yksek frn gaz (YF gaz) frnn stnde toplanr ve ilenerek stma ya da elektrik retme amal yakt olarak kullanlmak zere datlr. eitli indirgeyici maddeler bulunmaktadr. Kok, kmr, ya, doal gaz ve hatta son zamanlarda baz plastikler formunda yer alan karbon/hidrokarbonlar genellikle uygun fiyatlara yeterli miktarlarda bulunabilmektedir. Ancak, birka indirgeyici madde arasndaki seim yalnzca fiyatlara bal yaplamamaktadr. Kok indirgeyici madde olmasnn yan sra, yksek frnlarda byk stun taycs olarak da alr. Bu tama kapasitesi olmadan yksek frnlarn almas mmkn deildir. Son zamanlarda kullanlan demir cevheri byk miktarlarda hematit (Fe2O3) ve bazen az miktarda magnetit (Fe3O4) iermektedir. Yksek frnda bu bileenler azalmakta olup, demir oksit (FeO ve daha sonrasnda ksmen indirgenmi ve karbonlanm kat demir retmektedir. Son olarak, demir arj erir, reaksiyonlar tamamlanr ve sv scak metal ve cruf tabanda toplanr. ndirgenen karbonlar reaksiyona girerek CO ve CO2 olutururlar. Eritici ve katk maddeleri eklenerek gangn erime noktas drlr, crufun slfr balama kapasitesi
157
ykseltilir, istenen sv pik demir kalitesi salanr ve cruf daha sonraki ilemlere hazr hale getirilir. Yksek frn aft aa doru hareket ederken scakl ykselir ve bu da oksit indirgeme reaksiyonlar ve cruf oluumuna neden olur. aft, bir seri kompozisyon deiimine urar: - aftn iindeki demir oksitler indirgenir ( snger demir ve scak pik demir oluturur) - Demir cevherindeki oksijen kok veya karbon monoksitle reaksiyona girerek karbon monoksit veya karbon dioksit oluturur. Gang malzemeleri eriticilerle birleerek crufu oluturur. Bu cruf, erimi demirden daha dk younlua sahip silikat karmndan oluur. - ncelikle indirgeyici madde olarak grev gren kok ayn zamanda yakt olarak da kullanlr. Kok, frn karbon monoksit, karbon dioksit veya pik demirdeki karbon olarak terk eder. - Ortamda bulunan herhangi bir hidrojen de indirgeyici madde olarak grev yaparak oksijenle reaksiyona girer ve su oluturur. Ana operasyonlar aadaki gibidir: Hammadde arj Scak hava retimi Yksek frn sreci ndirgeyici madde dorudan enjeksiyonu Dkm Crf ileme 7.1.1 arj Demir ihtiva eden malzemeler (demir cevheri molozu, sinter ve/veya pelet) ve katk maddeleri (eritici maddeler) karm aft olarak bilinmektedir. aft ve beraberindeki kok, arj arabas veya mekanik konveyr bantlaryla frna arj edilir ve frn gazlarn atmosferden izole eden szdrmaz arj sistemi ile frn ierisine girer. Yksek frn basnc atmosfer basncn getii iin (0.25 2.5 bar) bu sistem gereklidir. Birok yeni yksek frnda basn 2.5 barn zerine karken bu basntan ok daha dk basnlarla alan modern yksek frnlar da bulunmaktadr. Bu yksek frnlardaki basn frnn yana ve mevcut hava basnc ve gaz artma tesisinin yapsndan kaynaklanan dier kstlamalar gibi baz etkenlere bal olarak 0.25 bara kadar debilir. Szdrmaz arj sistemi alarml ya da alarmsz olabilir. arj esnasnda baz partikl maddeler ve yksek frn gaz salnabilir. Gazn frnn tepesinde tahliye edilmesi ve YF gaz artma sistemine balanmas prosesin bu aamasndaki emisyonlarn kontrol altna alnmas amacyla kullanlabilir. 7.1.2 Scak Sobalar Yksek frn operasyonlar iin scak fleme havas scak sobalardan (bazen yksek frn sobas da denilir) temin edilir. Sobalar fleme havasn stmak iin kullanlan yardmc tesislerdir. Ykselen fleme havas scakl karbon ihtiyacn azaltr. Scak fleme havas, kat arja scaklk ileterek reaksiyon scakln ykseltmek iin gereklidir. fleme havas ayn zamanda kok gazlatrma iin gerekli oksijenin teminine ve demir oksitleri indirgeyen gazlarn tanmasna yardm eder. Sobalar dngsel almaktadrlar. ncelikle kubbe doru scakla ulancaya kadar (yaklak 1100 1500C) soba, yanc gazlar (genellikle zenginletirilmi YF gaz) ile stlr.
158
Sonra, yanma gaz kesilir ve souk ortam havas sobalara ters ynde itilir. Scak tulalarla snan souk hava yksek frnlar besleyen scak fleme havasn (900 - 1350C) oluturur. Bu sre, soba uygun scaklktaki fleme havas gaz scakln daha fazla retemez duruma gelene kadar devam eder. lem tamamlandktan sonra balangtaki stma dngs tekrar balar. Herbir dngnn sresi enerji kayna, sistem zellikleri ve tasarruf nlemleri gibi bamsz saha koullarna baldr. Prensipte, sobalar dahili ve harici yanma odas tipi olamak zere snflara ayrlabilir. (ekil 7.3). Bu ayrm CO emisyonlar asndan nem tamaktadr.
ekil 7.3: ve d yanma odal scak soba (yksek frn sobas) kesiti [EC Sinter/BF, 1995]
Herbir yksek frn iin 3-4 scak soba gereklidir. Sobalarn snmas aamasnda hava emisyonlar oluur. 7.1.3 Yksek Frn 7.1.3.1 Genel Tanmlar Yksek frnlarda hammaddeler tepeden verilirken rnler (erimi demir ve cruf) tabandan (hazne) alnr. Kat arj aa doru hareket ederken ykselen scak indirgeyici gaz dalgas ile karlar. YF gaz geri kalan kalori deeriyle birlikte artlmak zere frnn tepesinden toplanr. Yksek frn 6 scaklk blgesine ayrlabilir: Tepe: Tepede, arj ve YF gaznn tahliyesi gerekleir. aft: aftta, YF gaz ssn kat arja verir. Bu blgede, aftn scakl ortam scaklndan yaklak 950Cye ykselirken demir oksitler ksmen indirgenir. an: an, aft frnn karn blgesine balar. Bu blgede scaklk 950Cden yaklak 1250Cye ykselirken demir oksitler indirgenmeye devam eder ve kok reaksiyonu balar.
159
Karn Blgesi: Karn blgesinde kok reaksiyonlar devam eder. Demir erir ve cruf oluur. Tyerler: Bu blgede scak hava bir seri (maksimum 42) tyer tarafndan frna verilir. Tyerler, haznenin st evresine konulandrlm olup, frn karn blgesi seviyesinde evreleyen uzun bir boruyla (simit) beslenir. Scaklk 2200C aabilir ve oksitler tamamen indirgenir. Hazne: Hazne erimi demiri ve crufu toplar. Haznenin etrafnda 1 ya da 4 tepe delii yer alr ve ayn anda 1 ya da 2si operasyona girer. aft, an, karn ve tyer kemeri genellikle hazne suyuyla soutulmu su, ya veya havayla soutulur. Frn refrakterle astarlanr (hazne kalnl 1,5 mye kadar kar) Pik demir retimi kk yksek frnlarda yaklak 0,5 Mt/adan byk frnlarda yaklak 4 Mt/aya kadar deiir. 7.1.3.2 Yksek Frn Gaz (YF Gaz) Yksek frn gaz yaklak 20-28% CO, 15% H2, inert bileenler (50-55% N2, 17-25% CO2),, baz slfr ve siyanr karmlar ve byk miktarlarda aft kaynakl toz ierir. Siyanr miktar zellikle yksek frn blf operasyonlarnda yksek olabilir. Fakat, bu arasra olan bir olay olup sisteme eklemeler yaplarak siyanr oluum miktar en aza indirilir. YF gaznn stma deeri yaklak 2,7-4,0 MJ/Nm3 arasnda olup ortalama 1200-2000 Nm3/t pik demir aralnda retilir. Temizleme ileminden sonra, YF gaz ounlukla daha yksek stma deerine sahip kok gaz veya doal gazla zenginletirilerek yakt olarak kullanlr. YF gaz iyiletirilmeden de kullanlabilir (rn. Modern yakma tesisleri ve/veya yanma havas n stma kullanld durumlarda scak sobalarda kullanlabilir) [UBA Comments, 1997]. Uygun gvenlik nlemlerinin alnmas halinde YF gaz zanginletirilmeden veya modern yakma tesisi/n stma olmakszn da kullanlabilir. 7.1.3.3 inko ve Kurun Yksek frn teknolojisi yksek kalite demir cevheri kullanr. Demir cevherinin iindeki dier maddeler scak metal ve cruf arasnda dalr. Scak metale geen maddeler arasnda fosfor, slfr, mangan ve silikon yer alrken titanyum, alminyum, kalsiyum, magnezyum ve silikon kmesi ve slfr oksit olarak crufa geer. Demir cevherinde yer alan dier birok deiik maddenin de buharlamas ve yksek frnn deiik blgelerinde toplanmas mmkndr. Bu durum zellikle, yksek frnlara demir cevheri ve sinter fabrikalarnda geri dntrlen yan rnlerle ulaan inko ve kurun iin geerlidir. arjn iindeki inko miktar genellikle 100-250 g/ton pik demir arasnda deiir. Kural olarak, birok modern tesiste inko miktar 100-150 g/t pik demirle snrlandrlmtr. Yksek inko veya kurun ihtiva eden geri dntrlm maddeler ounlukla kabul edilmez ya da snrl miktarda kullanlr. inko ve kurunun frndan uzaklatrlmas, frnn merkezi scakl 400Cnin zerinde tutularak gerekletirilir. Bu ekilde kurunun tepe gaznda toz ZnO olarak atlmas dah a muhtemeldir. ZnO daha sonra YF gaz artm esnasnda tamamen tutulur [Pazdej, 1995]. 7.1.4 ndirgeyici maddelerin dorudan enjeksiyonu Birok yksek frnda indirgeyici maddeler tyer seviyesinde enjekte edilir. Bu, tepe arj esnasnda ksmen kokun yerini alr. Bu ilem operatrn indirgeyici madde kullanmn optimize etmesini salar. ktlarn artmas ve kok retimi gereksinimlerinin azaltlmas ve bylece ton banan spesifik kok emisyonlarnn drlmesi bu ilemin dier avantajlar
160
arasnda yer alr. Birok tesiste toz kmr, ya veya doal gaz enjekte edilir.2 irket, plastik atk enjeksiyonuyla plastiin yksek hidrokarbon ieriini, indirgeme ilemlerinde kullanmaya balamtr [UBA Comments, 1997]. 7.1.5. Dkm Yksek frn periyodik olarak dklerek erimi pik demir ve cruf hazneden alnr. Bu amala, haznenin yan duvarlarndaki dkm alma deliklerinden biri dkm alma deliini amada kullanlan bir makine yada tav ubuuyla alr. Baz durumlarda, dkm alma deliini amak iin oksijen lans kullanlr. Genellikle, yksek frnlarda 1-4 dkm alma delii bulunur. Dkm alma delii says yksek frnn kapasitesine (byklne) gre belirlenir. Modern yksek frnlarda, pik demir ve curuf birlikte dklr. (genellikle, curuf, scak metalden nce akmaya balar). Curuf ve pik demir dkmhanede ardarda ayrlr ve daha sonra herbiri ayr dkm kanallarndan akmaya devam ederler. Yksek frndan dklen erimi pik demir, sya dayanakl alumina-karbon veya silika-karbid karmlaryla desteklenmi refrakter veya dk imentolu dkm kanallar boyunca akar ve potalara boalr (dorudan veya tumbalanm dkm kanallar araclyla). Bu potalar ak veya tepesi kapal tip, veya da torpedo arabalar eklinde olabilir. Bu erimi fazda metalin scakl yaklak 1440-1500 C civarndadr. Frndan dklen curuf kanallar vastasyla granle tesisine, curuf potalarna veya ak bir ukura boalr. Dkm dngsnn sonunda dkm hol; spesifik bir s rezistanl dkm hol kil karmnn amur tabancas kullanlarak enjekte edilmesiyle mekanik olarak kapatlr. 7.1.6 Curuf leme retilen curuf miktar, kullanlan demir cevheri ve gerekli pik demir kalitesi iin lazm olan curuf yapc malzeme miktarna baldr. Curuf; yol yapm, beton agregas, t ermal izolasyon (mineral yn) ve imento gibi eitli amalar iin kullanlabilir. Yksek frn curufunun tamamnn kullanlmas, ou yerde olduu zaten karlanan bir hedeftir. Gnmzde yksek frn curufunun ilenmesi ile ilgili uygulanan 3 adet proses vardr: - curuf granle prosesi; - curuf ukuru prosesi; - curuf peletletirme prosesi. Tm curuf soutma prosesleri kokuya neden olan hidrojen slfit oluumuna yol amaktadr. 7.1.6.1 Curuf granle ilemi Granle ilemi, yksek frn curufunun ilenmesi amacyla AB-15 lkeleri ierisinde u anda en sk kullanlan prosestir. Proses, granlasyonun tepesinden yksek basnl su pskrtmek vastasyla erimi curufun boaltlmasn kapsamakta olup, yksek frna ok yakn konulandrlmaktadr. Granle ileminden sonra, curuf/su karm genellikle bir drenaj sistemine tanr. Drenaj sistemi, yatay bir filtre yata (zellikle OCP prosesi), yatay filtre oluu veya dner susuzlatrma tamburundan (zellikle INBA prosesi) olumaktadr. ou durumda, curuf/su karm su drenajndan nce bir ayrma tankna tanr. Burada, su buharlar toplanp younlatrlr, veya bir bacadan havaya salnr. Susuzlatrmadan sonra curuf kumunun artk nemi genellikle %10 civarndadr. Filtre yata su ve hava ile periyodik olarak geri ykanarak kk paracklar temizlenir. ekil 7.4 ve ekil 7.5 en yaygn iki granle tekniini gstermektedir: OCP prosesi ve INBA prosesi.
161
ekil 7.4 : OCP prosesinde yksek frn curufunun granle edilmesi [Poth, 1985]
ekil 7.5 : INBA prosesinde yksek frn curufunun granle edilmesi [Radoux, 1982] 1. Cruf kanal 13. Souk su 2. amur haznesi 14. Scak su pompas 3. Souk kanal 15. Hazne suyu pompas 4. Toplama tank 16. Dn suyu 5. Distribtr 17. Ekleme suyu 6. Filtre tamburu 18. Temizleme suyu 7. Konveyr 19. Basnl hava 8. Su toplama haznesi 20. Granle cruf deposu 9. Soutma istasyonu
7.1.6.2 Curuf ukuru prosesi Curuf ukuru prosesi, erimi ince curuf tabakalarnn frnlarn yannda bulunan curuf ukurlarna dorudan akmasdr. Bu ileme alternatif olarak, curuf kepelerde toplandktan sonra erimi curuf yavaa soutulur ve ak havada kristalletirilir. ukurlar deimeli olarak
162
doldurulup kazlr, ve yn halindeki curuf kaba agrega olarak kullanlmak zere paralara ayrlr. Pratikte, koku emisyonlarn arttrsa da scak curufun stne kontroll olarak su pskrtmek suretiyle soutma zaman azaltlr. Dzgn olarak uygulandnda soutma suyu tamamyle buharlamaktadr. Curuf ukuru prosesi, yol yapm iin elverili bir hammadde olan curufu retmektedir. Soutma zamannn, retilen para curufun kalitesi zerinde nemli etkisi bulunmaktadr. Su ile soutma ayn zamanda mikro-yapy kuvvetlendirmekte ve dolaysyla daha iyi mekanik zelliklerin elde edilmesini salamaktadr. 7.1.6.3 Curuf peletletirme prosesi Peletletirme prosesi yalnzca AB-15 ierisindeki birka tesiste ve Kanadadaki baz tesislerde kullanlmaktadr. Erimi curuf, deflektr vazifesi gren bir plaka zerinde bir tabakaya yaylr. Curuf tabakalar, curufun imesi ve soumasn balatan kontroll su jetleriyle kesilmektedir. Curuf daha sonra, bytme ve soutmay tamamlamak amacyla bir dner tambur zerinde merkezi olarak havaya ynlendirilir. Curuf paracklar, granle kumdan geni pellete uzanan farkl ebatlarna bal olarak farkl yrngeler izlemektedir. Dzgn olarak uygulandnda, proses suyu tam olarak buharlamakta ve rnde nem olarak tketilmektedir. Spesifik su tketimi ya granlletirme iin gereken miktardan daha azdr. 7.2 Mevcut emisyon ve tketim seviyeleri 7.2.1 Ktle ak ve girdi/kt verileri ekil 7.6 yksek frnn girdi ve kt ktle aklarn gstermektedir. Bu ekil, tekli yksek frnlardan veri toplamada kullanlabilir.
163
ekil 7.6 : Bir yksek frnn ktle ak diyagram
164
ekil 7.7 yksek frnn giri k arasndaki malzeme aknn genel proses yerleimi ile ilgili bir rnei gstermektedir.
ekil 7.7 : Tekli operasyonlar ile girdi ve kt ktle aklar gstermiyle Genel proses yerleimi
Daha sonra her iki zel girdi faktrleri ve zel emisyon faktrleri hesaplanabilir. Tablo 7.1 bu faktrler iin drt farkl AB yesinin drt farkl yksek frnndan alnm deerleri verir ayrca modern bir fabrikann rnek resmi de veriliyor. Emisyonlar eitli retim nitelerinin izin verilen ek emisyonlarna gre ton bana sv elik olarak deerlendirilmitir.
165
Lejant: LS = sv elik (ham elik) *1 farkl yerlerdeki artlara bal olarak *2 kmr tozu enjeksiyonu halinde artan sklkta fakat genel olarak deil (pratik olarak: 140-180 kg kmr/t pik demir) *3 ya enjeksiyonu halinde dier hava enjeksiyon hzlar 140 kg/t pik demire kadar olabilir. *4 1998in plastik enjeksiyonu kullanm EU 15de sadece iki blgededir. *5 ek oksijen her zaman istenmez, zellikle dk tyer enjeksiyon hzlarnda 0 olabilir, raporlanan drt yksek frn iin sz konusu deildir. *6 tepe gaz trbini durumunda *7 yksek frnn toplam emisyonu, elikhane ve kok frnlar gibi dier fabrikalardaki yksek frn gaznn yanmasn iermez. *8 kullanlan eviri faktrleri (tm Avrupa yksek frnlarnn arlkl ortalamas): 940 kg pik demir/t LS *9 hammmaddeki yksek tuz oranna bal olarak daha yksek olabilir
Tablo 7.1 : Drt farkl AB yesi lkede bulunan drt yksek frnn Girdi/kt bilgileri; 1996dan bilgiler; artmadan sonraki emisyon bilgilerini gstermektedir; Bilgilerin nasl elde edildii ile ilgili bilgi mevcut deil, rnekleme, analiz ve belli zaman aralklarnda ve referans durumlarnda hesaplama vb yntemleri kullanlmtr gibi. Tablo 7.2, Tablo 7.1de verilen deerleri emisyon faktr zerindeki daha fazla detay ile tamamlar.
166
aret: LS = sv elik (ham elik); xs = ortalama deer ve standart sapma (sadece yeteri kadar deer ile hesaplanmsa vardr); n = veri says; r = veri aral (min-max); l.s. = dk nemde; n/a = mevcut deil *1 [EC Study, 1996]dan veriler *2 kullanlan dnm faktrleri (Avrupadaki tm elikhanelerin arlkl ortalamas): 940 kg pik demir/t LS *3 mantksz ekilde dk emisyon faktrleri (< 1 g/t LS) dikkate alnmamtr; ya sukruberlerden gelen emisyon faktr deerleri de dikkate alnmamtr (2-20 kat daha fazla) *4 srekli lm yaplan tesislerden alnan veriler *5 dikkate alnmamtr- 64 g H2S/t LS gibi bir tane ar yksek deer vardr. *6 180 ve 250 g SO2/t LS gibi iki deer dahil, dier deerler 100 g SO2/t LSun altndadr *7 2450 g NOx/t LSlik ar yksek deer dikkate alnmamtr *8 buhar kondensi yaplan curuf granle tesislerine ait dk deerler (1 g/t LS civarnda) *9 Kullanlan kok gazndaki SO2 ieriinden dolay 8 adet deer nemli derecde yksektir (> 200 g SO2/t LS) *10 Yanma koullarndan tr 3 adet deer nemli derecede yksektir (> 300 g NOx/t LS ) *11 Dahili yanma odalarnn kullanld scak sobalarda yksek deerler olabilir *12 yk arj edilmesi esnasndaki emisyonlarn dahil edilip edilmedii net deil
Tablo 7.2 : Yksek frnlardan havaya verilen emisyonlara ait emisyon faktrleri*1,2 7.2.2 Tekli emisyon ktle aklar ve enerji ihtiyac bilgileri Yksek frn prosesinde aadakiler gzlenebilmektedir: 7.2.2.1 Atk gaz emisyonlar - scak sobalardan kan baca gaz - arjdan kan emisyonlar - yksek frn gaz (indirekt emisyon olarak) - dkm holnden kan emisyonlar - curuf ilemeden kan emisyonlar 7.2.2.2 Kat atklar /yan rnlerin emisyonlar - dkmden kan toz - YF gas temizlemeden kaynaklanan toz ve amur - yksek frndan gelen curuf 7.2.2.3 Atksu dearjlar - Yksek frn gas temizlemeden taan sular - Curuf granleden kan atksular - Soutma suyu devrelerinden kaynaklanan blfler 7.2.2.1 Atk gaz emisyonlar 7.2.2.1.1 Scak sobalardan kan atk gaz emisyonlar Scak sobalar genellikle YF gaz ile Kok gaz ve/veya doal gaz bileimi kullanlarak atelenir. Kkrt bileenleri ierdiinden Kok gaz yakma iin kullanlnda sobalarda SO2 emisyonlar olmaktadr. [UBA Comments, 1997], zenginletirme olmakszn YF gaz kullanlarak iletilen modern yakma ve yakma havas n stma sistemlerine sahip ok sayda scak soba bulunduunu rapor etmektedir.
167
Scak sobalardan kaynaklanan baca gaz debisi yksek frn bana yaklak 100000 ila 240000 Nm3/saat arasndadr. SO2 emisyonlar, retilen ton pik demir bana 20 ila 250 g arasnda olup (Tablo 7.1), sobalar zenginletirilmi YF gaz ile yakldnda bu rakam 160 ila 400 mg/Nm3 arasnda gereklemektedir. YF gaz ile kkrd giderilmemi Kok gaznn kartrlarak kullanmas halinde ise emisyon faktr 400 g SO2/t pik demir seviyelerine kmaktadr. (Tablo 7.2). Scak sobalar, yksek frn prosesindeki NOx emisyonlarnn balca kaynadr. NOx sobadaki yksek scakln sonucunda olumaktadr. Emisyonlar ise 10 ile 580 g/t retilen pik demir arasndadr (Tablo 7.2). Emisyon konsantrasyonlar 70 ile 400 mg/Nm3.arasnda deiebilir. Scak sobalardan kaynaklanan partikl madde emisyonlar 10 mg/Nm3. den daha azdr. Bu da yaklak 3-6 g/t retilen pik demir seviyelerine denk gelmektedir. (Tablo 7.2). Dahili yanma odalarnn kullanlmas halinde CO emisyonlar dikkate alnabilir (bkz. ekil 7.3) nlenmesi ok zor olan tulalardaki atlaklar, YF gaznn atk gaz yakma olmadan hareket edebilmesi ve 2500 mg CO/Nm3 civarlarna varan konsantrasyonlarda atmosfere salnabilmesi anlamna gelmektedir (Bu da 2700 2700 g CO/t pik demire denk gelmektedir) (Tablo 7.2). Kontroll yakma ile donatlm bir harici yanma odas ile konsantrasyon 50 mg CO/Nm3 civarndadr. 7.2.2.1.2 arj ve tama srasnda oluan emisyonlar Frn basnc atmosfer basncndan daha yksek olduu iin, an ekilli veya daha yatk an ekilli arja dayanan szdrmaz bir arj sistemi kullanlmaktadr. Yksek frn gaznda bulunan tm bileenler burada salnabilse de, balca emisyonlar karbon monoksit (CO) ve partikl maddedir. Modern sistemlerin kullanlmas halinde ok daha az arj ve tama kaynakl emisyonlara ulamak mmkndr. [UBA Comments, 1997]. 7.2.2.1.3 Yksek frn gaz (dolayl emisyon olarak) Ham YF gaz partikl madde (ar metaller ve karbon dahil), karbon monoksit, karbon dioksit, kkrt bileenleri, amonyak, siyanr bileenleri, hidrokarbonlar ve PAHlardan oluur. YF gaz kapal tutulmakta ve enerji kayna olarak kullanlmaktadr. Gaz, kalite spesifikasyonlarn karlamak iin temizlenmekte ve sobalarda scak hava oluumu (bkz. 7.1.2) veya kok frnnn yaklmas (bkz. 6.1.2.2) gibi eitli yakma proseslerinde yeniden kullanlmaktadr. Bu yzden yaklan YF gaznda (dolayl) emisyonlar olumaktadr. YF gaz artma genellikle kaba partikllerin bertaraf iin bir n artma ve ince partikllerin (ve dolaysyla ar metallerin), SO2 ve siyanr bileenlerinin bertaraf iin de onu takip eden ya sukruber sisteminden olumaktadr. Baz tesislerde elektrostatik ktrme uygulanmaktadr. Ham YF gaznn partkl madde ierii bir tesisten dierine ok farkl olup, proses koullarna ok baldr (7 ile 40 kg/t retilen pik demir arasnda farkllk gstermektedir). Temizlemeden sonra YF gaz normalde 10 mg/Nm3 den daha az partikl madde iermektedir. Bu da yakma ile salnmaktadr. Tablo 7.3de artlmam ham YF gazndaki eitli bileenlerin spesifik faktrleri verilmektedir.
168
* blf esnasndaki emisyonlar daha fazla olabilir ** dier ok sayda polisilik aromatik hidrokarbonlar da (PAH) mevcuttur
Tablo 7.3 : Ham yksek frn gaz kompozisyonu (art madan nce) [InfoMil, 1997]
YF gaznn iki aamal artmas esnasnda, ou ar metal ve PAH gibi partikl maddelerle ilikili bileenler ve toz yksek bir verimle bertaraf edilir. Tablo 7.4, artmadan sonraki YF gaz kompozisyonunu gstermektedir. Gaz hala baz ar metaller iermekle birlikte sinter tesislerine nazaran (bkz. 4.2.1) atk yk ok daha azdr.
n/a = veri bulunmuyor.
Tablo 7.4 : Yksek frn gaz kompozisyonu (iki aamal artmadan sonra) [InfoMil, 1997]
ABde ya sukruber sistemi, YF gaz artmann ikinci aamas olarak en sk uygulanan tekniktir. Sukruber askda kat madde (rn: karbon ve ar metaller), siyanr bileenleri, azot bileenleri gibi maddeleri ieren kirlenmi bir atksu oluturur. Ayrltrlm katlar bata inko olmak zere ar metal ieriklerinden dolay bir atk problemine yol aarlar. Ancak, kaba toz normalde sintere gnderilmekte, sukruberden kan amur da susuzlatrlarak hem sinter tesisine geri kazanm amacyla gnderilmekte (normalde hidrosiklon vastasyla) hem de gvenli bir dzenli depolama tesisine konulmaktadr. 7.2.2.1.4 Dkmhanden kaynaklanan emisyonlar Pik demirin dklmesi esnasnda partikl madde emisyonlar olumaktadr. Artma tabi tutulmam emisyonlar ortalama olarak 400 ile 1500 g/t retilen pik demir mertebesindedir. Bu emisyonlar ounlukla scak metal ve curufun ak havadaki oksijenle temasndan kaynaklanmaktadr. ABdeki ok sayda yksek frnda dkm esnasnda oluan tozlar tutmak amacyla; uygulanan artma tekniine (baz durumlarda hala olmayanlar da var) ve toz toplama verimine bal olarak, 200000 ile 700000 m3/h.arasnda deien toz emisyonlaryla dkmhane toz tutma sistemleri (dkm holnde toz karma, skimmer ve torpedo potasna pik demir arj) kullanlmaktadr ou durumda 10 mg toz/Nm3 den daha az emisyonu
169
salayan torba filtreler kullanlmaktadr. Tablo 7.2ye gre toz emisyon faktrleri 2 ile 85 g/ t retilen pik demir arasnda deimekte olup, ortalama olarak 32 g toz/ t pik demirdir. Ayrca, dkm esnasnda sv curuftan belli oranda SO2 ve demir emisyonu salnmaktadr. (2270 g/t pik demir bkz. Tablo 7.2). 7.2.2.1.5 Curuf ilemeden kaynaklanan emisyonlar Suyun erimi curuf, zellikle de kkrt bileenleri (CaS ve MnS) ile reaksiyonu buhar ile difze H2S ve SO2 emisyonlarna yol amaktadr.Bu emisyonlar, koku ve korozyon problemlerine neden olmaktadr. Bunlarn nemi, kullanlan curuf ileme tekniine gre deiiklik gstermektedir. Emisyonlar bir tesisten dierine, bir curuf artma dngsnden dierine ve curuf artma dngsnn kendi ierisinde byk deiiklikler gstermektedir. Bu nedenle, mevcut emisyon faktrlerinin aral genitir. Tablo 7.2 curuf granle ilemine ynelik olarak 1 320 g H2S/t pik demir ve 1 150 g SO2/t pik demir arasnda deien rakamlar ihtiva etmektedir. Curufun suya deil de havaya maruz tutularak soutulmas durumunda, uzun sreli kk SO2 emisyonlar olumaktadr. Zarar verici eylerin bertarf perspektifinden baklnca bu bir avantaj olarak dnlebilir. Granle ilemi ve peletletirme prosesi iin kullanlan su genellikle toplanabilir ve yeniden kullanlabilir. Bu sistemler ok az miktarlarda atksu retecek ekilde iletilebilmektedir. Bu proses esnasnda oluan buhar partikl madde, SO2 ve H2S iermekte olup, genellikle atmosfere verilmektedir.Curuftaki hissedilen snn geri kazanmna ynelik testler devam etmekle birlikte, henz ticari olarak uygulanan bir sistem mevcut deildir. Yaklak potansiyel enerji geri kazanm 0.35 GJ/t pik demirdir. ukurlardan gelen para curuf retimi daha fazla SO2 ve H2S emisyonlarna yol amakta olup, kontrol de daha zordur. u ile artlandrma H2S emisyonlarn etkileyebilir. 7.2.2.2 Kat atklar /yan rnler 7.2.2.2.1 Dkmden kaynaklanan partikl madde Dkmhaneden ton pik demir bana (Tablo 7.1) 0.5 ve 1.5 kg arasnda toz kmaktadr (bkz. 7.2.2.1.4) Bu toz mesela bir torba filtrede ayrlabilir ve kolaylkla sinter harmanna geri gnderilebilir. Tozun bu yolla geri dnmnn salanmas yaygn bir uygulamadr. 7.2.2.2.2 YF gaz artmadan kaynaklanan toz ve amur YF gaz genellikle iki aamada artlr: kaba tozlarn siklonlarda ayrlmasn takiben ya sukurberde ince tozlar tutulur. Bu durumda, ton pik demir bana 6 17 kg kuru toz ve ton pik demir bana 3 5 kg amur retilir. (Tablo 7.1). Tablo 7.5 kuru kaba tozun tipik kompozisyonunu gstermektedir. Bu toz genelde kok ve sinter anmasndan kaynaklanan srasyla karbon ve demir iermektedir. Bu kaba toz normalde sinter harmanna geri gnderilmektedir. Bu ilem amur iin ok daha g olup, bunun nedeni de amurun inko ieriinin 10 ile 20 kat, kurun ieriinin de 20 ile 30 kat daha fazla olmasdr.
Tablo 7.5 : YF gaz artmadan kaynaklanan kuru kaba tozun tipik kompozisyonu [arlk -%] [IISI, 1987; Mertins, 1986; data from European blast furnaces from 1997]
170
inko ve kurun bileenleri ounlukla siklona gemekte ve sukruberde tutulmaktadr. inko ve kurun bileenleriyle veya bu ar metallerin kendileriyle ilikili partikllerin ou 25 m den daha az dane boyutuna sahip olup, amurun bu ksmnda younlamaktadrlar.
Tablo 7.6 : YF gaz artmadan kaynaklanan amurun tipik kompozisyonu [arlk -%] [IISI, 1987; Mertins, 1986; data from European blast furnaces from 1997]
ou durumda bu amur dzenli depolamaya gnderilmektedir. ekil 7.8, YF gaz artmadan kaynaklanan toz ve amurun ayrt etmeksizin ne ekilde ileme tabi tutulduklarn gstermektedir. %33lk dzenli depolama oran, amur boaltmnn bir sonucudur.
ekil 7.8 : ABde YF gaz artmadan kaynaklanan toz ve amurun ekilde ileme tabi tutulduklar [EC Study, 1996]
7.2.2.2.3 Yksek frn curufu Spesifik curuf miktar ounlukla kullanlan hammaddeye bal olsa da, 210 310 kg/t retilen pik demir aralnda deimektedir (Tablo 7.1). 1.0n zerinde veya altnda baziklie sahip olmalarna gre kompozisyonu Tablo 7.7de verilmektedir.
Tablo 7.7 : Yksek veya dk baziklie ynelik olarak yksek frn curufunun kimyasal kompozisyonu [% arlk olarak] 1.0 [Geiseler, 1992]
171
ekil 7.9 : ABde yksek frn curufunun nihai kullanm [EC Study, 1996]
7.2.2.3 Atksular 7.2.2.3.1 YF gaz artmadan kan tama sular YF gaz sukruberinden gelen sular normalde artlp, soutulup sukrubere geri gnderilmektedir. (ekil 7.10). Artma genellikle dairesel keltme tanklarnda meydana gelmektedir.
ekil 7.10 : Bir yksek frnda su ynetiminin ematik gsterimi
Su geri dnmn optimize etmek amacyla alnan nlemleri etkileyen su elverililiine ve hammadde kalite/spesifikasyonuna bal olarak devrenin takn oran normalde 0.1 3.5 m3/t
172
pik demir civarndadr. zellikle yksek tuz ieren hammaddeler ciddi oranda daha fazla ykama suyuna ihtiya duyabilirler. 7.2.2.3.2 Curuf granleden kaynaklanan atksular Curuf granleden gelen takn sular zellikle su elverililiine bal olup, miktar 0.125 10 m3/t pik demir aralndadr. Kimyasal kompozisyonuna ilikin bilgiler bir Alman tesisinden alnmtr. (Tablo 7.8).
*medyan esasl
Tablo 7.8 : Curuf granleden kaynaklanan atksuyun kompozisyonuna ynelik olarak Stahlwerke Bremen GmbH, D-Bremen tesisinden rnek 1996/1997 [Weigel, 1998]
7.2.2.3.3 Soutma suyu devresinden gelen blfler Soutma suyu devresinde blfler meydana gelmektedir (bkz. ekil 7.10). Temsili miktar ve kimyasal kompozisyona ynelik bilgiler yoktur. 7.2.2.4 Enerji ve indirgeyici ihtiyac Yksek frn prosesi, demir elik retiminde en ok enerji tketilen birimdir (bkz. ekil 3.4). Tablo 7.9, elektrik retimi iin tepe gaz basn geri kazanm ve kmr enjeksiyonu kullanan bir yksek frnn eneji girdi/ktsna ait rakamlar vermektedir.
Tablo 7.9 : Tepe gaz basn geri kazanm ve kmr enjeksiyonu kullanan bir yksek frnn enerji girdi/kts rnei -1986 - [InfoMil, 1997]
Uygun tepe gaz basnc (> 1.5 bar gauge) ve yeterli basn dmne sahip ok sayda tesis, tepe gaz basncndan gelecek enerjiyi geri kazanmaya ynelik geniletme trbinlerinin kurulmas iin elverilidir. Proses iyiletirmeleri, Avrupadaki demir elik reticilerinin spesifik kmr tketimlerini son 30 ylda ciddi bir ekilde azaltmalarna yol amtr. Dorudan indirgeyici enjeksiyonu kullanmna ynelik bir trend, muhtemelen spesifik kok tketiminde ayrca bir azalmaya yol aacaktr. Yksek frna dorudan indirgeyici enjeksiyonu, kok kullanmnn yerini almakta, bylelikle kok retiminde enerji tasarrufu salamaktadr. Ayn zamanda Avrupada yerleik ok sayda yksek frn, kmr enjeksiyon yerine fuel oil enjeksiyonu kullanmaktadr.
173
7.3 BATn belirlenmesinde dikkate alnan teknikler
Prosesle btnleik tedbirler PI.1 Redkleme maddelerinin dorudan enjeksiyonu PI.2 Yksek Frn gazlarndan enerji kazanm PI.3 Baca gaz basncndan enerji kazanm PI.4 Scak sobada enerji tasarrufu PI.5 Katran iermeyen yolluk astarlarnn kullanlmas Hat sonu teknikleri (End of pipe ) Ep.1 Yksek Frn gazlarnn artm EP.2 Dkm alma delii ve yolluklarda toz tutma EP.3 Dkm srasnda duman knn basklanmas EP.4 Yksek Frn amurunun hidrosiklondan geirilmesi EP.5 Gaz Ykama-temizleme sularnn artm ve tekrar kullanm EP.6 Curuf krma tme srasnda kan dumann younlatrlmas
174
PI.1 Redkleme maddelerinin dorudan enjeksiyonu Tanm : Redkleme maddelerinin dorudan enjeksiyonu, kullanlmas gereken kokun bir miktarnn, tyer seviyesinden enjekte edilerek verilen baka bir hidrokarbon kayna ile karlanmas anlamna gelmektedir. Bu hidrokarbon kaynaklar, ar akaryaktlar, ya tortular, taneli veya pulverize kmr, doal gaz veya plastik atklar olabilir. Taneli veya pulverize kmr ile akaryakt, gnmzde kullanlmakta olan trlerdir. Kok ihtiyacnn azaltlmas genel olarak kirlilii ve enerji gereksinimini de azaltacaktr. Ancak, bu arada, Yksek Frn ilemlerinin uygun ve iyi bir biimde yaplabilmesi iin belirli bir miktarda kok kullanmnn zorunlu olduu gerei de ayrca vurgulanmaldr.Kok bir yandan yksek frn arjn srdrebilmek iin, destek gibi tama kapasitesi salarken, dier yandan yeterli miktarda gazn geiini gvencede tutar. Tyer seviyesinden enjekte edilebilecek maksimum kmr miktar teorik olarak 1 ton pik iin 270 kg olarak dnlmektedir. Bu deer, kokun tama kapasitesi ve frn iindeki termokimyasal artlar dikkate alnarak belirlenmi bir deerdir.Tyerlerden Hidrokarbon enjeksiyonu, frn iinde istenen scakl elde edebilmek iin, oksijen enjeksiyonunun da artrlmasn gerektirir ( Tyer enjeksiyon oranlar arttka bu oran da artacaktr). imdiye kadar yksek enjeksiyon oranlar ( ayn zamanda yksek Oksijen oranlar) uygulamalarnda az bir tecrbe edinilmitir ve bu noktada , tm dier konularn ierisinde emniyet daha nemli olmaktadr. Kullanlan kmrn tipi ve kmr enjeksiyonu , pik kalitesi zerindeki etkilerinin yansra ayn zamanda maksimum besleme miktarn belirlemektedir.( Campbell,1992 ; infomill,1997) Tip Hi uygulanmayan Tipik En iyi uygulama
Tablo 7.10 Deiik karlatrlmas
Enjeksiyon oran(kg/t-pik) 0 180 210
bakiye Kok miktar (kg/t-pik) 500 310 270-300
Toplam kmr tketimi*(kg/ t pik) 625 568 547-585

tketim miktarlarnn
* 1 kg kokun 1,25 kg kmrden retildii kabul edilmitir.
pulverize kmr enjeksiyon oranlarnda bakiye kok
Salanan Enerji tasarrufu: Yaplan hesaplamada , enjekte edilen 1-ton kmr iin 3.76 GJ net enerji tasarrufu elde edilebilecei grlmektedir.180 kg /t-pik enjeksiyon oran ile , enerji tasarrufu 0.68 GJ/t-pik veya yksek frn toplam enerji tketiminin %3.6sna ulamaktadr.( bkz.Tablo 7.9 ) Bu tasarruf aslnda , dolayl olarak, azaltlm kok tketimi sonucu olumaktadr. Daha yksek enjeksiyon oranlar gerekletiinde tasarruf miktar da artacaktr. Kar Ortam etkisi : Redkleyici malzemelerin dorudan enjeksiyonu kok retimi ihtiyacn da azalttndan, kok frnlarndan emisyon miktarnn da azalmasn salamaktadr.Bu ekilde, enjekte edilen her 1 kg. kmr iin, 0,85 0,95 kg. daha az kok retimi gerekmektedir. Uygulanabilirlik : Redkleyici malzemelerin dorudan enjeksiyonu, hem yeni Yksek Frnlarda hem de mevcut Yksek Frnlarda uygulanabilir.Ancak, unutulmamas gereken, prosesle ok fazla i-ie ve btnl olan bu nlemler, Yksek Frnn almas ve bunun sonucunda ortaya kan sreklik, pik ve curuf kalitesi ile ok yakndan ilgilidir.
175
Referans Tesisler : Yksek Frnlarda kmr ve yakt enjeksiyonu artk Avrupa ve dnyada yaygn olarak kullanlan bir tekniktir.( rnek : Kmr enjeksiyonu ; Hoogovens Ijmuiden , Hollanda - IJmuiden , Sidmar,Belika Gent , Thyssen AG, Almanya -Duisburg, Yakt enjeksiyonu ; British Steel ,ngiltere Teesside , Voest Alpine,Avusturya Linz ) letme verileri : Pulverize kmr enjeksiyonu , Hoogovens Ijmuiden de ticari lekte uygulanmtr.1993 ylnda 6 Nolu yksek Frnda yaplan almalarda standart enjeksiyon oran 170 kg/t-scak metal olarak uygulanm fakat yksek Frn testleri, 270 kg/t-pik kok kullanlmak kayd ile 210 kg/t-pik oran ile uygulanan kmr enjeksiyon miktarnn daha baarl olduunu gstermitir.Ancak bu oranlar henz, uzun srelerle uygulanabilme bakmndan mmkn grnmemektedir.Yaplan lmler, enjekte edilen kmrn % 1 den daha az bir miktarnn yksek frnn bacasndan dar katn gstermektedir.(Steeghs,1994) Yksek enjeksiyon oranlarnda, frn duvar blgeleri daha az hareket grmekte ve Yksek frn i direnci artmaktadr.Bu yzden, dk kok oranlarnda , ocak arj dalmnn dikkatli bir ekilde kontrol ve duvarlar ile merkezdeki gaz ak dengesinin hassasiyetle salanms gerekmektedir. Ekonomi : Tesislerin daha fazla maliyet drebilmesi iin, kmr enjeksiyonunu daha yksek oranlarda kullanmalarnda ekonomik olarak bir ekicilik bulunmaktadr.zellikle bu sistemi uygulamamas durumunda, yeniden bir kok fabrikas kurmak zorunda kalarak sermaye yatrm veya Kok satn almak iin harcama yapacak Tesisler iin konu daha belirgin hale gelmektedir.Dahas,kmr enjeksiyonunda kullanlacak kmr kalitesinin, koklatrlabilir kmr kalitesine gre daha dk kalitede seilebilecek olmas maliyeti azalten dier bir unsurdur. 1999 da 1GJ maliyetinin 10 Ecu 1996 olduu raporlandrlmtr..( InfoMil, 1997).Ancak , (Campbell,1992 ) daha az kok kullanlmas nedeniyle maliyetin azaltldn iaret etmektedir.British Steelin , 1997 de Port Talbot No.4 Yksek Frnnda yapt kmr enjeksiyon yatrmnn maliyeti dier baz fazladan harcamalar da kapsamak zere 24MEcu tutarndadr. Reference literature: (Campbell , 1992 ,Steeghs ,1994 ; InfoMil ,1997) PI.2 Yksek Frn gazlarndan enerji kazanm Tanm : Tipik bir Yksek Frn yaklak olarak her 1-ton pik iin 1200 ile 2000 Nm3 Yksek Frn gaz retir.Yksek Frn gaz % 20 28 karbon monoksit (CO), ve %1-5 hidrojen den meydana gelmektedir.( Bkz. Tablo 7.3 ve Tablo 7.4 ) Karbon monoksit frn iinde karbonun oksitlenmesi sonucu olmaktadr.Oluan karbon monoksidin byk blm oksitlenmeye devam ederek karbon dioksite (CO2 )dnmektedir.Karbon monoksit ve hidrojen potansiyel bir enerji kaynadr ve dnyadaki tm yksek frnlarda bu enerjiden geri kazanm iin tedbirler gelitirilmektedir. Bu nedenle Yksek frn baca gaz, daha sonra yakt olarak kullanabilmek iin temizlenir ve bir gaz tanknda depolanr.Bu gazn enerji kapasitesi dk olduu iin, yakt olarak kullanmndan nce kok fabrikas gaz veya doal gaz ile zeginletirme yaplr. Salanan Enerji tasarrufu : Yksek Frn baca gaz, karbon monoksit konsantrasyonuna da bal olarak 2,7 4,0 MJ/Nm3 enerjiye sahiptir.Bu enerji doal gazn sahip olduu enerjinin
176
ancak % 10una karlk gelmektedir. Ancak, ok yksek miktarlarda retiliyor olmas , yksek Frn gaznn yine de ok nemli bir enerji kazanm kayna olduu anlamna gelmektedir.Yksek frndan toplam enerji k yaklak olarak 5 GJ/t-pik civarndadr ve bu enerji miktar yksek frnda tketilen toplam enerjinin % 30 una eittir. Uygulanabilirlik : Tm yeni ve mevcut tesislerde uygulanabilir. Kar ortam etkisi : Yksek Frn gazlarnn temizlenmesi kanlmazdr, bunun sonucu olarak da atk su ve kat tortular ortaya kar. Referans Tesisler : Dnyadaki yeni ve mevcut tesislerin pek ounda uygulanmaktadr. letme verileri : zel bir iletme verisi gerekmemitir. Referans literatr : Mevcut deil PI.3 Tepe gaz basncndan enerji kazanm Tanm : Yksek tepe basnc olan Yksek Frnlar, byk hacimlerde rettii basnl baca gazlar sayesinde enerji kazanm iin ideal bir frsat salamaktadrlar.Enerji, baca gazlarnn temizleme ilemlerinin yapld nitelerin sonrasnda tesis edilen genleme trbinlerinde geri kazanlmaktadr. Salanan Enerji tasarrufu :Baca gaz basncndan geri kazanlabilecek enerji miktar, gazlarn hacmine, basn farkna ve giri ( admission) scaklna baldr. Bu ekilde enerji kazanm, Yksek Frn gaz temizleme ve datm ebekesinde basn dmesi az ise, srdrlebilir zelliini korur. Tepe basnc, modern yksek frnlarda yaklak olarak 0,25 2,5 bar dr.Yksek frn gaz toplama hattnn basnc yaklak olarak 0,05 0,1 bar dr. Baca gazlarnn basncnn bir blm gaz temizleme nitesinde kaybedilmektedir. Baca gaz basnc 2 2,5 bar olan modern bir yksek frnda,15 MW elektrik gcnn retilebilecei rapor edilmitir. 15 MW bir trbin iin enerji tasarrufunun 0,4 GJ/T-pik seviyesine ulaaca tahmin edilebilmektedir.Bu ekilde elde edilen tasarruflar yksek frnn toplam enerji ihtiyacnn %2 sine karlk gelmektedir.Baca gaz basncndan yararlanarak gerekletirilen enerji kazanm, ancak yksek tepe basnc ile alan yksek frnlarda yaygn olan bir uygulamadr. Uygulanabilirlik : Yksek tepe basnc geri kazanm , daha ok yeni tesislerde uygulanmakta ve baz artlarda -birtakm glkler ve ek maliyetlerle de olsa - mevcut tesislerde de uygulanabilmektedir. Yeni tesislerde , baca gaz trbini ve yksek frn gazlar temizleme nitesi birbirine adapte edilerek temizleme ve enerji geri kazanm daha verimli hale getirilebilmektedir. Kar Ortam etkisi : aret edilmesi gereken bir nokta , gaz trbinlerinin kullanlabilmesi iin yksek frn gazlarnn iyi bir temizlik ileminden gemi olmas gerekliliidir. Her eyden nce , yksek oranda alkaliler birtakm teknik problemlere ( korozyon) neden olmaktadr. Referans tesisler : Yksek tepe basnc geri kazanm , yksek basn ve hacmlerde gaz reten modern yksek frnlarda , dnyada yaygn olarak uygulanabilmektedir.
177
letme verileri : Uygulama otomatik olarak problemsiz iletilebilmektedir.Sistemde eksenel trbinler kullanlabilir.Bu tr trbinler radyal trbinlerden daha etkindir.Kritik olan nokta , basn farknn gaz temizleme nitesine aktarlp trbinin durdurulmas gereken ann zamanlamasnn iyi yaplmasdr.Gaz trbinine veya gaz toplama hattna herhangi bir zarar gelmemesi iin her zaman zel tedbirler gelitirilmesi gerekli olmutur. Ekonomi : Bir tepe gaz basn geri kazanm trbini kurmaktaki esas ekicilik, elde edilebilecek ekonomik kazanmlar ile ilgilidir. Trbinin yararll, gazlarn miktar arttka, basn fark bydke ve enerji maliyetleri ykseldike artmaktadr.Yerel artlara ve tepe basncna bal olarak, geri deme sreleri 10 yla kadar kyor olsa da, modern bir yksek frnda 3 yla kadar geri deme sreleri mmkndr. Referans literatr :( Arimitsu , 1995 ; Fisher , 1988 ; Joksch , 1995 , InfoMil ,1997 ) PI.4 Scak sobada enerji tasarrufu : Tanm : Scak sobalar genellikle zenginletirilmi Yksek Frn gazlar ile yaklr. Scak sobalarn enerji verimliliini optimize etmek iin deiik teknikler bulunmaktadr. 1. Bilgisayar destekli Scak Soba iletmesi; ihtiyaca uygun miktarda enerji teminini salayarak gereksiz miktarlardan kanlmasna olanak verir, ilave edilecek gaz miktarnn en az seviyede kalmasn salar. 2. Souk fleme hattnn izolasyonu ve atk, uucu gazlarla birlikte dnlerek, yaktn n stmaya tabi tutulmas. Uucu gazlarn ierdii s ( sensible heat) yaktn n-stmas iin kullanlabilir.Bunun uygulanabilirlii, sobalarn verimli altrlabilmesine baldr, nk atk gazlarn scakln da belirleyen sobann verimli almasdr; kald ki 250 oC altnda s geri kazanm, teknik veya ekonomik olarak ekici bir frsat olmayabilir..Eanjr sistemi , ekonomik nedenlerle, bir stc ya devresinden oluturulmutur. Baz durumlarda, eer mesafe de uygunsa, rnein sinter soutucu ss gibi, dardan temin edilen s da kullanlabilir. n-stlm gaz ortam enerji tketimini azaltr. Zenginletirilmi yksek frn gaz kullanan tesislerde, gazn n stmadan geirilmesi, gaz zenginletirme ihtiyacn da ortadan kaldrabilir. 3. Daha uygun brlrler kullanlarak yanma veriminin artrlmas 4. Hzl O2 lm ile buna bal olarak yanma artlarnn ayarlanmas Salanan Enerji tasarrufu : (Josch,1995) aadaki enerji tasarruflarn raporlandrmtr : 1. Bilgisayar destekli scak soba iletmesi, scak soba veriminde %5 orannda ilave art salamaktadr. Bu art miktar yaklak olarak 0,1 GJ/t-pik enerji tasarrufuna karlk gelmektedir. 2. Gaz ortamnn n stmadan geirilmesi de yaklak olarak 0,3 GJ/t-pik enerji tasarrufu salayabilir. 3/4. Yanmann iyiletirilmesi ve yanma artlarnn dzenlenmesi ile ilave 0,04 Gj/tpik daha enerji tasarrufu salanabilir. Bu tekniklerin birlikte uygulanmas ile elde edilebilecek toplam enerji tasarrufu 0,5 GJ/t-pik seviylerine ulaabilir. Uygulanabilirlik : Yeni ve mevcut tesislerde uygulanabilir.
178
Dier evre etkisi : (Josch,1995) tarafndan herhangi bir kar etki raporlanmamtr. Ancak, Yakt ortamnn n stlmas ve uucu gazlarn, raporlandrlan scaklk artnn, scak sobalardan NOx emisyonunu artraca beklenebilecek bir ey olsa da, modern brlr uygulamalar bu etkiyi azaltabilir. Referans tesisler : Thyssen Stahl AG, Almanya Duisburg 7No. Yksek Frn ; Hoogovens IJmuiden,Hollanda- Ijmuiden Sidmar, Belika - Gent , Aceralia , spanya- Gijon letme verileri : Mevcut deil Ekonomi : Bu tedbirler ekonomik adan ekici bulunabilir, nk enerji tketimi azaltlmakta ve parasal olarak bir tasarruf salanmaktadr.Elde edilen karn bykl , tasarruf edilen enerji miktarna ve alnan tedbirlerle ilgili yatrm ve iletme maliyetlerine baldr. Bir scak soba grubu veya dier ifade ile bir yksek frn iin, tipik bir s geri kazanm yatrmnn maliyeti 6Mecu 1997 cvarndadr. Bilgisayar destekli kontrol sistemlerinin uygulanmas , sobal yksek frnlarda en yksek yararn salanabilmesi iin eer mmknse drdnc bir sobann inasn gerektirir. Referans literatr : (Josch,1995) PI.5 Katran iermeyen yolluk astarlarnn kullanlmas Tanm : Yksek frnn, dkm yolluk sisteminin d taraf refrakter betonundan yaplmtr. Yolluk ii, karbon matrisin iine gmlm aluminadan meydana gelen ve s direnci yksek malzeme ile kaplanr.Kmr katran bir balayc gibi davranr. ksma yaplan kaplama, yolluun d blmn, sv pik ve zellikle curufun scaklk etkisine kar korur. Bu kaplamann, anmas nedeniyle birka haftada bir yenilenmesi gereklidir.Karbon matrisin kalitesi, kaplamann mrn belirleyen nemli faktrlerden biridir. Zayf bir matris, iesindeki alumina tutunamayaca iin kaplamann daha hzl anmasna neden olur. Karmn dayanc, ancak brlrler ile birka saat stlmas sonucunda salanr. Bu stma srasnda katrann bozunmas ile bir hidrokarbon ( ve PAH) emisyonu meydana gelir.Bir ksm emisyon da pik ve curuf ak srasnda oluur. eriinde katran bulunmayan yeni tip bir yolluk kaplama malzemesi gelitirilmi ve baar ile uygulanmaya balanmtr.Bu yeni tip malzemede, uucu organik bileikler ( VOC ) ile poli aromatik hidrokarbonlar (PAH)n emisyonu ok daha azalmtr. Szkonusu malzemelerin curufa kar direnci ve dayanm mr geleneksel yolluk malzemelerinden daha da iyidir.
Ulalan emisyon seviyesi : Tablo 7.11 katran iermeyen yolluk malzemesi kullanlarak emisyonda salanan azalmay gstermektedir . Deerler teorik modellemeye dayanarak yaplan tahminlerdir.
179
Bileen Uucu organik Bileikler ( VOC) Polisayklik aromatik hidrokarbonlar ( PAH)
Geleneksel yolluk malz. ( g/t pik ) 100 3,5
Katransz yolluk malz. ( g/t-pik) 1 0,03
Emisyonda azalma (%) 99 99
Tablo 7.11 : Yolluk kaplama malzemelerinden oluan emisyon ( InfoMil , 1997 )
Uygulanabilirlik : Prensip olarak katran iermeyen malzemeler yeni ve mevcut yksek frnlarda uygulanabilir. Dier evre etkisi : Bu tedbirin uygulanmas, alanlarn zararl bileiklere daha az maruz kalmalar nedeniyle, onlarn sal bakmndan olumlu bir etkiye sahiptir. Bunun dnda baka bir kart ortam etkisi bilinmemektedir. Referans tesisler : Hoogovens IJmuiden, Hollanda- Ijmuiden letme verileri : Katran iermeyen malzemeler Hoogovens Ijmuiden de problemsiz olarak halen uygulanmakta olup, yolluk mrlerinden daha iyi sonular alnmaktadr. Ekonomi : Bilgi yoktur. Referans literatr : (InfoMil , 1997) EP.1 Yksek Frn Gazlarnn artm Tanm: Gaz datm ebekesi zelliklerini karlayabilmesi iin, yksek frn gazlar bir temizlemeden geirilmelidir. Gazlar (tepe gazlar) yksek frn terk ederken iinde, parack maddeler ,siyanid, (HCN), amonya (NH3) ve slfr bileikleri bulunur. (Bkz. Tablo 7.3 , 7.4) Yksek frn gazlar genel olarak iki aamada artlr. 1.aamada, iri paracklar kuru siklon, veya saptrc v.s.kullanarak giderilir. Bu ekilde tutulan iri paracklar, yksek oranda demir ierdiinden ,sinter tesisinde tekrar kullanlabilir. (bkz.tablo 7.5) kinci aamada, inko oksit (ZnO), karbon (C) gibi paracklar ieren tozar ile siyanr ve amonyak gibi bileikler slak tip gaz ykama (wet scrubbing) yntemi ile giderilir. Gaz temizleme sistemleri, parmaklk tipi (hurdle type), venturi veya halka boluklu ( annular gap )tipte zel tasarmlardr. Baz durumlarda sulu elektrostatik ktrme de uygulanr. Modern tesislerde, gaz temizleme sisteminde basn kayplarna zel bir dikkat gsterilir, nk yksek basn kayplar, baca gazlar basn geri kazanm trbinlerinin verimliliini olumsuz etkiler. (bkz.PI.3) Bu yzden ama, yksek gaz temizliini salamak iin gaz temizleme nitelerini bk basn kayb oluturacak ekilde yaplandrmaktr. Ulalan emisyon seviyesi :Yksek frn gaz temizleme sistemleri olduka verimlidir ve parack konsantrasyonu, temizlenmi gaz iinde 10 mg./Nm3 den daha dk deerlere, hatta, 1 mg./Nm3 gibi ok dk deerlere kadar drlebilmektedir.
180
Gaz temizleme sistemi tarafndan tutulamayan paracklar ya ortama yaylr veya yksek frn gazlarnn yakld ortamda yaklr. Gaz temizleme sistemindeki basn kayb kullanlan ekipmann tipine de baldr. ki modern tesisteki raporlanan basn kayplar 0.07 ve 0.14 bar dr. Eski sistemlerde basn kayb 0.15 0.5 deerleri arasnda bulunuyordu. Uygulanabilirlik: Dnyadaki yksek frn tesislerinde gaz temizleme sistemleri uygulanmaktadr. Yeni tesislerde, dk basn kayb, dk su ve enerji tketen modern sistemler uygulanabilmektedir. Eski yksek frnlarn pek ounda eski tip gaz temizleme makinalar kullanlmaktadr. Bu tip makinalar , ebeke gaz zelliklerinin gereklemesini salayabilmekte ancak, dikkat ekici miktarda su ve enerji tketmekte ve basn kayplar yksek olmaktadr. Zamam zaman eski tip makinalarn daha modern olanlarla deitirilmesi olanakldr, fakat bunun tepe gaz basn trbini ile birlikte dnlmesi gereklidir.(bkz.bl.PI.3) (ki bunun dier faktrlerin yannda, frnn iletme basncna bal olduu unutulmamaldr.) Dier evre etkisi: unu belirtmek gerekir ki, gaz temizleme makinalar sonuta kirli atk su retirler. Bir yksek frnn kulland toplam su miktar 0.1 3.5 m3/t - pik arasndadr. (bkz.7.2.2.3-I ve tablo 7.1) inde yksek miktarda tuz bulunan hammaddeler, frn gaznn temizlenmesi iin daha fazla miktarda su gerektirir. lem sonucu suyun ierisinde, karbon, ar metaller (zn, pb) gibi askda katlar, siyanid bileikleri, amonia gibi maddeler bulunur. Genellikle, atk sular, ar metal keltme yntemi kullanlarak artlr ve sonunda kat atk amuru meydana gelir. Yksek frn amuru, greceli olarak yksek miktarlarda inko (zn) ve kurun (pb) ierir. (bkz.tablo 7.6) Bu nedenle , retim prosesleri iinde bu amurun tekrar kullanm ok zordur.inko, zellikle, yksek frn iin bir zehir dir. Bu yzden baz tesisler, hidrosiklonlama uygulayarak, amuru iki ayr ekilde ilemden geirirler: birincisi, sinter tesisinde tekrar kullanlabilecek ekilde dk inkolu amur, ikincisi, depolanan veya bertaraf edilen yksek inkolu amur. (bkz.EP.4) Referans Tesis: BF Gas artma tm dnyada yaygn olarak kullanlmaktadr. letme verileri: mevcut deil. Ekonomi: mevcut deil. Referans literatr: [gazdej, 1995; Info yil, 1997] EP.2 Dkm alma delii ve Yollukta toz tutma Tanm : Yksek Frndan alnan pik ve curuf yolluktan, srasyla pik potasna ve curuf potasna akar. Dkm alma ve svnn yolluk iinde ak srasnda, metal, atmosferde bulunan oksijenle temas halindedir. Bu temas sonucu, 1300 1500 oC scakalktaki sv demir oksijenle reaksiyona girerek kahverengi bir duman k ile bilinen demir oksitleri ( rnek :Fe2O3 ) oluturur. Curuf, kendisi oksit bileiklerinden meydana gelmesi nedeniyle, atmosferik oksijenle bir reaksiyonu szkonusu deildir. Ancak, cruftaki, rnein Na2O ve K2O gibi alkali oksitler buharlaarak parack emisyonu oluturabilir. Dkm srasnda oluan emisyonun azaltlmas iin genellikle iki tr tedbir uygulanabilir : 1. Hareketli kapaklar kullanarak, yolluklarn zerini kapatmak,
181
2. Scak metali azotla(N2) koruyarak , oksijenden uzak tutmak . Bu ekilde demir oksitlerin oluumu da engellenmi olacaktr.( Bkz. EP.3) Ulalan emisyon seviyesi : Azaltc herhangi bir tedbir uygulanmyorsa, dkm alma srasnda yaklak olarak ortama kan parack miktar 400 1500 g/t-pik seviyelerinde olabilir. Yolluklarn zerinden, havann tahliye edilmeye allmas , aslnda ortamdaki oksijen miktarn artrarak parack emisyonunu artran bir etki yaratmaktr. Yolluun zerinin kapatlarak paracklarn ortamdan tahliye edildii ve sonra artmnn yapld durumlarda, en nemli faktr yaplan tahliye ileminin etkinliidir. Yolluun rtlmesikapatlmas konusuna zel bir dikkat gstermek gereklidir. Kapaklar, herhangi bir kaaa izin vermeyecek ekilde szdrmaz olmaldr. Dkm deliinde, paracklarn tahliyesinin etkin bir biimde yaplabilmesi hayli zordur, nk bu blgede, dkm delii ama ekipman ve amur tapa ekipmann alabilmesi iin bir alan gereklidir. Bu glk ayn zamanda, bosh seviyesinden geen ve frn epeevre kuaklayan tuyerlere hizmet veren bustle borusunun da bu blgede yeralmasndan kaynaklanmaktadr. Genellikle, dkm delii evresinde oluan tozluluun etkin olarak ortamdan tahliye edilebilmesi iin ok byk miktarda ak gereklidir. Dkmhanede ana tahliye noktalar unlardr : - dkm delii - curuf syrc (skimmer) - eimli yolluk ( torpedo potasna arj alnan ) Tahliye edilen atk gazn spesifik ak miktar 1200 3300 Nm3 /t-pik tir. Etkin bir toz tutma ve giderme sistemi ( rnek : torba filtre ) ile, 10 g/t-pik deerinden daha dk spesifik deerlere ulalabilir. ( InfoMill 1997) Toz toplama verimi % 99 lar geerken, torbal filtreler ile toz giderme verimi de % 99 deerini aabilir. (InfoMill 1997) Uygulanabilirlik : Yolluklarn zerinin kapatlmas ve ve bunu takibeden tahliye ve temizleme ilemleri yeni ve mevcut tesislerde uygulanabilir. Dier evre etkisi : Gazlarn tahliyesi ve artma ilemleri, gl fanlar gerektirmesi nedeniyle ilave enerji tketimine yolaar. InfoMill, 1997 den yararlanlarak, 7 No.Yksek Frndan 8640 saat alma sonucu yllk 3 Milyon ton retim yaplmas kabulne dayanarak yaplan hesaplamada, yaklak olarak 0,007 GJ/t-pik enerji tketimi hesaplanmaktadr. Toplanan toz yksek oranda demir ierdiinden sinter tesisinde tekrar geri kazanlabilir. Referans tesisler : Gazlarn tahliyesi ve artlmas : Yksek frn, No.7 Hoogovens Ijmuiden, Hollanda Ijmuiden, Yksek frn A, Voest Alpine,A-Linz ; Yksek frn Schwelgern, Thyssen AG, D-Duisburg letme verileri : Aklanan teknik ok nemli bir problem olmakszn iletilmektedir. Ekonomi : Hoogovensda, 690.000 Nm3 /h kapasiteli kuma filtreli bir gaz artma tesisi yatrmnn 1 2,3 milyon Ecu 1996 tutarnda olduu raporlandrlmtr. Bu sadece filtre tesisi ekipmanlarnn tutardr. Yolluklarn kapatlmas ve tahliye hatlarnn yerleimi bu tutar iinde bulunmamaktadr. Yllk 8640 saat alma ile 7 no. Yksek frnda, 3 milyon ton retim iin iletme maliyetinin 0,5 2,8 Ecu 1996 / t-pik olduu hesaplanmaktadr. .( InfoMill , 1997 ) British Steel, ngiltere-Scunthorpe ( yksek frn, 1 milyon ton-yl ) da bir dkmhane iin toz tutma sisitemi yatrmnn tutar yaklak olarak 4 milyon Ecu 1997 olmutur.
182
Voest Alpine,-Avusturya Linz deki yksek frn A ( 3 milyon - yl) iin yaplan toz toplama sisitemi yaklak 14,5 milyon Ecu 1996 malolmutur. letme giderleri ( enerji hari) yllk 0,42 milyon Ecu 1996 civarndadr. Referans Literatr : ( InfoMill , 1997 ) EP.3 Dkm esnasnda kan dumann basklanmas Tanm : EP.2 dkmhane emisyonlarnn klasik toz giderme sistemlerini aklamaktadr.Bu sistemler olduka karmak ve maliyetli sistemlerdir.Yeni yakalmlar ergimi demirin oksijenle reaksiyonunu engelleyerek kahverengi duman oluumunu bask altnda tutar.Bunun yaplabilmesi iin, sv metalin dkm deliinden itibaren deiik datm ve transfer noktalarndan geerek torpedo potalarna kadar olan tama gzergah, dikkatle tasarmlandrlm perdeleme ve koruma yaplar ile kapatlm durumdadr.Sv metalle kapak arasndaki mesafe mmkn olduu kadar kk tutulur ve aradaki hacim, eer gerekirse, azot gaz baslrak doldurulur. Bir entegre elik fabrikasnda, oksijen retimi srasnda elde edilen azot gaz bu ama iin rahatlkla kullanlabilir. Bu yeni metod, nceleri gerekli olan, karmak ve pahal eksoz ve filtre sistemlerinin kurulma ihtiyacn ortadan kaldrmakta, bylelikle nemli lde bir maliyet tasarrufu salamaktadr. Buna bal olarak filtre tozlarnn da geri kazanm maliyeti dmektedir. Dkm deliinde bir ekzoz sistemi zorunludur. ekil 7.11 scak metal arj srasnda, tozun basklanarak kontrol altnda tutulmas ve tutulmamas durumunda ortama kan toz miktarn gstermektedir. Bu deerler, azot ile ortamn etkileimsiz hale getirilmesi durumunda, 100 kat daha dk gereklemektedir.
183
ekil 7.11 Scak metal arj srasnda , azotlu ve azot olmayan durumda, pik demir akna bal olarak oluan toz miktar ( de Haas , 1997)
Ulalan emisyon seviyesi : Klasik dkm srasnda 0,4 1,5 kg toz/t-pik miktarnda toz olumaktadr( Tablo.7.1). Bu miktar , tozlarn kontrol ve bask altnda tutulmas ile 0,012 kg/t-pik deerlerine kadar drlebilir(de Haas , 1997). ekil 7.12 ,scak metalin torpedo potasna arj srasnda, tozlarn kontrol altnda tutulmasnn etkisini gstermektedir.
184
ekil 7.12 : Asal gaz ile toz kontrolu salanan bir torpedo potasna scak metal arj
Uygulanabilirlik : Yeni ve mevcut tesisilerde uygulanabilir. Kart ortam etkisi : EP:2 de aklanan klasik toz tutma sistemleri ile karlatrldnda, kaydadeer herhangi bir ters etkisi bulunmamaktadr. Referans tesisler : Stahlwerke Bremen, Almanya Bremen de szkonusu toz tutma teknii 1991 den beri kullanmdadr. letme verileri : Stahlwerke Bremen deki toz basklama sistemi ile edinilen tecrbe, problemsiz olarak iletmenin istikrarl ekilde srdrldn gstermektedir. Ekonomi : ekil 7.13 te bir maliyet karlatrmas gsterilmektedir. Yeni toz basklama sistemi ok daha ucuz bir sistemdir. Stahlwerke Bremen de 3 milyon ton retim kapasitesine gre yaplan yatrm, toz basklama sistemi, dkm delii toz tutma ve buna bal torba filtre sistemi dahil 6,8 milyon Ecu 1996 gerektirmitir.
185
ekil7.13 : Stahlwerke Bremende 3 milyon ton retim kapasitesine gre yaplan yatrm, toz basklama sistemi , dkm delii toz tutma ve buna bal torba filtre sistemi dahil 6,8 milyon Ecu 1996 gerektirmitir.
Enerji maliyetleri, yllk 190.000 Euro, bakm maliyetleri ise 170.000 Euro dolayndadr. Bu deerler klasik sistemlere gre olduka dk kalmaktadr. Azot maliyetleri ise yerel artlara gre deimektedir. Referans literatr : ( Grtzmacher,1991; de Haas,1997) EP.4 Yksek frn amurunun keltilmesi Tanm : Yksek frn baca gazlar iinde, yksek miktarda kat parack bulunmaktadr. (7 40 kg/t pik ,bkz.Tablo 7.3) Bunun nemli bir ksm, yksek frn gazlar artma sisteminin, birinci kuru aamasnda giderilir. Bunlar daha ok, yksek oranda demir ve karbon ieren iri paracklardr ve geri kazanm iin sinter tesisine gnderilir. Kalan ksm ( 1 10 kg/t-pik) sulu ykama yntemi ile yksek frn gazlarndan temizlenir. keltme sonrasnda, her bir ton pik demir iin 3 5 kg amur ortaya kar. Bu amur greceli olarak yksek miktarda inko ierir. Bu, szkonusu amurun sinter tesisinde tekrar kullanmna engel bir durumdur. amurun, daha sonra hidrosiklonlama ile yksek inkolu ve dk inkolu olmak zere ayrtrlmas mmkn olmaktadr.amurun ieriinde bulunan inko, ok kk paracklar eklinde esas olarak inko oksit (ZnO) halinde bulunur.(bkz.7.2.2.2.2) Hidrosiklon, bu paracklarn siklondan stte toplanmasn ve tahliye olmasn, dk inkolu ksmn da alttan tahliye olmasn salar. Bu arada, Hidrosiklonun veriminin amurun karekteristiklerine bal olduu unutulmamaldr. Hidrosiklondan alttan tahliye olan amur sinter tesisinde tekrar kullanlr. Dikkat gsterilmesi gereken, tekrar kullanma giren miktarn, yksek frn girdilerindeki toplam inko girdisi ile balantl dnlmesi gerekliliidir. Hidrosiklondan stten alnan yksek inkolu amur, gelecekte tekrar ilemden geirilmek zere veya toprak dolgusu yapmak zere depolanr.
186
Buna ek olarak, iinde ok kk oranlarda bulunan radyoaktif bileikler yznden daha baka problemler ortaya kabilir. Ulalan emisyon seviyesi : Talo 7.1 de amurda bulunan inko ve kurun miktarlar verilmektedir.
lem grmemi amur Hidrosiklonda stten tahliye edilen Hidrosiklon alttan tahliye edilen
Spesifik amur miktar(kg/t-pik) 1,0 9,7 0,2 2,7 0,8 7,8
inko miktar(%) 0,1 2,5 1 - 10 0,2 0,6
Kuru bazda arlk(%) 100 20 - 40
lem Hidrosiklon Depolama /toprak dolgu Sinter tesisine geri dn
60 - 80
Tablo 7.12 : Hidrosiklonda ilem yaplm yksek frn amuru iin bir rnek ( pazdej,1995; InfoMil,1997) Uygulanabilirlik : Hidrosiklon yeni ve mevcut tesislerde, sulu toz giderme tekniinin uyguland ve tane dalmnn kabul edilebilir bir ayrtrmaya izin verdii srece , bir hat sonu teknolojisi olarak kullanlabilir. Kar ortam etkisi : Siklonlarn altrlmas iin nemsiz saylabilecek lde bir enerji tketimi szkonusudur. Referans tesisler : Hoogovens Ijmuiden, Hollanda- Ijmuiden , Thyssen AG, Almanya Duisburg letme verileri : Sistem problemsiz olarak almaktadr. Ekonomi : ( UBA Rentz, 1996), kademeli, yllk kapasitesi 20.000 ton olan bir tesis iin yatrm tutarnn 2 milyon Ecu1994 ve iletme maliyetinin 25 Ecu/t olduunu raporlandrmaktadr. Referans literatr : ( Pazdej , 1995 ; UBA Rentz ,1996 ) EP.5 Ykama suyunun artlmas ve tekrar kullanm : Tanm : yksek frn gazlar, genellikle, zel tasarmlandrlm engel (bariyer) tipi , venturi veya halka eklinde boluklu ykayclarda temizlenir.(bkz.EP.1) .Bu ilem, iinde 1-10 kg/t-pik orannda askda kat madde bulunan kirli bir su meydana getirir. Askda kat maddeler, ayn zamanda, ierisinde, ar metaller, siyanr ve fenolleri barndrmaktadr. Suya yaplan dearjlarn ve su tketiminin en aza indirgenmesi ynnde deiik tedbirler gelitirilebilir. Yksek frn gazlarndan, kirleticilerin uzaklatrlmas iin gerekli miktar yaklak olarak 0,3 4,0 l / Nm3 civarndadr. Bu toplamda 0,4 8 m3/t-pik su tketimine karlk gelmektedir. Bu miktarn nemli bir blm artlabilir ve geri kazanlabilir. Artma genellikle dairesel ktrme tanklarnda gerekletirilir. Anyonik polielektrolitler, polimer karmlar veya aktif silisik asit gibi kimyasallarn dozajlanmas veya amur geri
187
dnm nitesi ile amurun kelme zellikleri gelitirilebilir. Ancak pH deeri ve suyun sertlik deerine zel dikkat gsterilmelidir. Tablo 7.13 de, yedi adet Alman amur geri dnm tesisinin iletme verileri grlmektedir.
Tesis No.
Ysek frn Su gaz miktar miktar (103 Nm3/h) (m3/h)
1 2 3 4 5 6 7
50 250 55 550 225 320 125
225 375 1500 500 50 1100 1400 800
Askda kat madde (mg/l) artma ncesi 10003000 500 300-600 100-300 260 430 150
Kimyasal Artma sonras 10-50 50 20 20-30 10 13 20
amurda su miktar ( %) Doz (mg/l) 5-10 0,4 6 0,13 0,13 10 60-85 85-90 75-85 85-95 63 60 60
Tr
Elektrik tketimi (kwh/1000 m3)
Aktif silisik asit Kark polimer Aktif silisik asit Aktif silisik asit Anyonik polielektrolit Anyonik polielektrolit Kark polimer
40 17,8 8 27,5 21,5 -
Tablo 7.13 : Yksek frn gazlar ykama suyunun artmasn yapan Yedi adet Alman amur geri dnm tesisinin iletme verileri ( Theobald,1988)
Yksek frn letme koullarna bal olarak , zellikle blf srasnda, siyanid artm gerekli olabilir. Bu ilem, su devresine formaldehit ilave edilerek gerekletirilir.( ekil 7.14) Mevcut tecrbenin gsterdikleri unlardr : - optimum pH 8-9 arasndadr. - pH 7 deerinin altnda herhangi bir reaksiyon olumamaktadr. - glikonitril pH 10 deerinin zerinde siyanid ve formaldehite dnmektedir.
188
ekil 7.14 : Ykama suyu devresinde siyanr artmna rnek bir proses (Theobald, 1997)
nce taneli paracklarn keltilmesi ile elde edilen amur greceli olarak yksek bir inko ieriine sahiptir ( Bkz. Tablo 7.6) ve hidrosiklon kullanlarak artma salanabilir. (Bkz. EP.4) Atk sularn artm ile ilgili, Hoogoves IJmuiden, Hollanda - Ijmuidende yeni kavram hayata geirilmektedir ve 1999 ylnda iletmeye geecektir. Bu sistem, kok frnndan, yksek frndan ve pelet tesisindeki ykaycdan gelen atk sularn aktif amur sistemi iinde kombine bir ilemden geirilmesidir. Bu ilemde COD ve azot bileiklerinin emisyonunun en az olumas iin n nitrifikasyon ve nitrifikasyon uygulanr. Ulalan emisyon seviyesi : Ykama suyunun yksek geri kazanm verimi iin, stten tama ile alnan miktarn en fazla 0,1 m3/t-pik olmas istenir. Bu su, sistemden yksek frn amuru ile birlikte alnarak, daha sonra baka ilemlere tabi tutulabilir.
189
Parametre Ak Kimyasal O2 ihtiyac CN*1 Kjeldahl-N H Slfr (H2S) Askda kat inko(Zn) Bakr(Cu) Krom(Cr) Kadmiyum(Cd) Ni(Ni) Kurun(Pb) Cva(Hg) Arsenik(As) PAH-EPA *1 serbest siyanr Deerler (Weigel ,1998)
Birim m3/d mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l ug/l ug/l ug/l ug/l ug/l ug/l ug/l ug/l ug/l
Ortalama deer 3387 51 0,7 133 2,2 16,1 1051 12,7 33,4 0 39 89 <0,1 5,7 3,1
Birim m3/tpik g/t-pik g/t-pik g/t-pik g/t-pik g/t-pik mg/t-pik mg/t mg/t mg/t mg/t mg/t mg/t mg/t mg/t
Emisyon faktr 0,23 11,7 0,06 30 0,5 307 242 3,0 7,6 0 8,9 18,3 0,02 1,3 0,71
Tablo7.14 : Yksek frn gaz ykama devresinden ilemden sonra dearj edilen atksu iin bir rnek (InfoMil,1997)
Uygulanabilirlik : Hem yeni, hem de mevcut tesislerde ykama suyu artma ve geri kazanm uygulanabilir.Modern tesisler ciddi bir avantaja sahiptir.nk Tesis etkin bir su devresi ile birlikte tasarmlandrlabilir.Ykama iin kullanlacak suyun tuz oran, geri kazanm hzn etkiler. Ancak yine de eski tesislerde de etkin bir su devresinin kurulabilmesi mmkndr. Kar ortam etkisi : Yksek miktarlarda bir su dolam olacaksa, o zaman etkin bir su artma tesisinin kullanlmas zorunludur.Yoksa, temizleme sisteminde, tkanma vb. problemler yaratarak veriminin dmesine yolaacak etkilerinin ortaya kmas olasdr. Su artma ve geri kazanm ilemlerinin sonucunda iinde yksek oranda inko bulunan bir amur elde edilir. Mineral ve tuzlarn birikerek artmasn nlemek iin devreden tama ile bir miktar suyun alnmas gereklidir. Ykama suyunun geri kazanm sreci, nemli saylabilecek bir enerji gerektirir.(Tablo 7.13) lave olarak, dozajlama kimyasallar da dikkatte tutulmak zorundadr. Referans tesisler : Krupp Hoesch Stahl , Almanya-Dortmund; Hoogovens Ijmuiden, Hollanda- Ijmuiden , Ekonomi : Hoogovens Ijmuidende, yksek Frn atk su artmas iin toplam yatrm tutarnn yaklak olarak 18 Milyon Ecu1996 olduu raporlandrlmtr. Atk su artma ilemleri, iki aamal kat atk seperasyon ve pH dzeltme ilemlerini kapsamaktadr.letme maliyetleri belirtilmemitir. Referans literatr : ( InfoMil,1997 ; Theobald , 1988 )
EP:6 Curuf ileme tesisi dumannn younlatrlmas
190
Tanm : Blm 7.2.2.1.5 te akland gibi, curuf ileme tesisinden H2S ve SO2 gibi, koku problemi de yaratan , gaz klar vardr. Bu problemin zlmesi iin baz krma tesisleri, kan duman younlatran sistemler altrmaktadr.(ekil 7.15) Kondensat ve curuf szme suyu soutulduktan sonra tekrar dolama sokulur.
ekil 7.15 Duman younlatrma sistemi ile bir curuf krma tesisi ( Poth,1985)
Ulalan emisyon seviyesi : Duman younlatrma ile H2S emisyonu 10 g H2S/t-pik deerinin altna dmektedir.Tablo 7.2 ye gre 1 g H2S/t-pik ulalabilir deerlerdir. Uygulanabilirlik : Yeni ve mevcut tesislerde uygulanabilir. Dier evre etkisi : Dolamdaki suyun soutulmas nemli miktarda enerji gerektirir. Enerji retiminin kendisi ounlukla kkrt emisyonu ile ilintilidir. Duman younlatrma srasnda , drlen kkrt miktar olduka kktr ve bu miktar muhtemelen enerji retiminde ortaya kan kkrt miktar ile ilkilidir. Referans tesisler : Almanya da pek ok curuf krma tme tesisinde duman younlatrma sistemi bulunmaktadr.rnek : Thyssen AG , Alamanya Duisburg
191
Ekonomi : Bilgi mevcut deil Referans Literatr : Mevcut deil
7.4 Sonular Bu blmn ieriinin anlalmas bakmndan, okuyucunun ilgisini bu dkmann nszne, zellikle beinci blme ekilmesi nemlidir: Bu dkman nasl anlalr ve nasl kullanlr? Bu blmde tantlan Teknikler ve bu tekniklerle ilgili emisyon ve/veya tketim seviyeleri , veya bu seviyelerin aralklar, aada belirtilen admlar da ieren, iterasyon sreci kullanlarak deerlendirilmitir: sektrn evre ile ilgili nemli kritik konularnn belirlenmesi: Yksek Frnlar iin bu konular; Yksek frn gazlarnn ierii, artma ve deerlendirilmesi, dkmden kan dumanlar ve curufla ilgili konulardr. Bu anahtar nitelikli konulara adreslenebilecek en yakn tekniklerin aratrlmas, Dnya leinde veye Avrupa Birlii iinde, elde edilebilen verilere dayanarak evre ile ilgili en iyi performans deerlerinin belirlenmesi, Bu performans seviyelerinin hangi artlar altnda ulaldnn aratrlmas; rnein maliyetler, kar ortam etkileri, bu tekniklerin uygulanmasnda dikkate alnan esas tercihler gibi, Genel anlamda, 2 (11) maddesine ve bu Direktifin Ek.4 ne uygun olmak zere, sektr iin mevcut en iyi tekniklerin ( BAT ) ve bunlarla ilgili emisyon ve/veya tketim seviyelerinin seilmesi Bu admlarn her birinde ve bilgilerin buradaki sunumunda, uzman kurulu European IPPC ve ilgili kurumu Tecnical Working Groupun ( TWG) grleri anahtar rol oynamtr. Bu deerlendirmeler temelinde, teknikler ve mmkn olduunca verilmeye allan bununla ilgili emisyon ve tketim deerleri, bu blmde sunulmaktadr. Bu bilgilerin, bir btn olarak sektre uygun, ou zaman da sektr iindeki baz tesislerin gerekleen performansn yanstt dnlmektedir. Nerede, Mevcut en iyi teknikle balantl olarak sunulan emisyon ve tketim deerleri varsa, bunun, sektrdeki uygulamalarn, aklanan tekniklerin bir sonucu olarak beklenebilecek bir evre performansn temsil eden deerler olduu anlalmaldr. Burada hatrda tutulmas gereken ey, oluan maliyetler ve avantajlarn fark, BATn tanm iinde dnlmelidir. Ancak, ne emisyon, ne de tketim deerleri snr deerler deildir ve bu ekilde anlalmamaldr. Baz durumlarda, teknik olarak daha iyi emisyon veya tketim deerlerini elde edebilmek mmkn olabilir, fakat maliyet nedeniyle veya kar ortam etkisi nedeniyle, btn sektr iin uygun bir BAT teknii eklinde deerlendirilemeyebilir. Ama, bu tr deerlerin ,zel tercihlerin olduu daha zel durumlarda geerliliinin olabilecei kabul edilebilir. BAT n kullanm ile gerekleen emisyon ve tketim deerleri, iinde bulunulan zel artlarla (rnein : ortalamalarn alnd periyodlar) birlikte deerlendirilmelidir. Yukarda tanmlanan BAT ile ilgili seviye kavram, bu dkmanda baka ksmlarda kullanlan ulalabilir seviye ifadesinden farkl anlalmaldr.zel bir teknik veya teknikler kombinasyonu kullanlarak elde edilen ve Ulalabilir seviye olarak tanmlanan seviyenin, szkonusu teknikleri kullanan, bakml ve iyi iletilen bir tesiste veya proseste, zamann nemli blmnde gereklemesi beklenen deerler olarak anlalmaldr.
192
Mmkn olduu lde, nceki blmde sunulan tekniklerin anlatmlar iinde maliyetlerle ilgili bilgiler de verilmeye allmtr. Bunlar, maliyet kapsamnn byklkleri hakknda kaba fikirler verebilmektedir. Ancak, bir tekniin uygulanmasnn gerek maliyeti, nemli oranda onun, rnein, vergiler, cretler, dnlen yatrmn teknik zellikleri gibi zel artlarna bal olduu bilinmelidir. Bu trden, zel konumlarla ilgili tm faktrlerin bu dkman iinde deerlendirilebilmesi mmkn deildir. Maliyetleri ilgilendiren verilerin elde edilemedii durumlarda, tekniklerin ekonomik uygulanabilirlii konusundaki yarglar mevcut tesisledeki gzlemlere dayandrlmtr. Bu blmde, BATn, mevcut bir tesisin performansnn deerlendirilmesinde veya yeni bir tesis iin yaplan nerinin deerlendirmesinde kullanlabilmesi hedeflenmitir. Bylelikle, szkonusu tesis iin uygun BAT kriterlerine gre artlar belirlenmesi mmkn olabilecektir. ngrler, yeni tesislerin, burada bahsedilen genel BAT seviyelerinden bile daha iyi performans verecek ekilde tasarmlandrlabileci ynndedir. Mevcut tesislerin ounun da, zaman iinde, genel BAT seviyelerini yakalayaca, hatta daha iyisini gerekletirebilecekleri gznnde tutulmaktadr. BREF, yasal olarak balaycl olan standartlar deil, belirlenmi tekniklerin kullanlmas ile ulalabilecek emisyon ve tketim seviyeleri hakknda, endstriye, ye devletlere ve kamuoyuna yol gstermek iin bilgiler verir. Herhangi zel bir duruma uygun snr deerlerin belirlenmesi iin, IPPC Direktiflerinin gereklilikleri ile yerel etmenler dikkate alnmak durumundadr. Yksek frnlar iin, aada belirtilen teknikler ve tekniklerin deiik bileimleri BAT olarak deerlendirilmektedir. Bu tekniklerin ncelikleri ve sralamas, yerel artlara gre deiebilir. Ayn veya daha iyi bir performans ve etkinlii salyorsa, baka herhangi bir teknik veya tenikler bileimi de dikkate alnabilir; ki bu teknikler, gelimekte olan veya yeni ortaya km, veya u anda mevcut olup ta bu dkmanda szedilmemi, aklanmam teknikler de olabilir. 1. Yksek frn gaz geri kazanm 2. Redkleyici maddelerin dorudan enjeksiyonu ; rnek: 180 kg/t-pik orannda kmr enjeksiyonu halihazrda kantlanm durumdadr, dahas bu orann zerinde enjeksiyon oranlar da mmkn olabilir. 3. nartlarn salanmas durumunda, yksek frn baca gaz basncndan enerji geri kazanm 4. Scak sobalar, - toz <10 mg/Nm3 , NOx < 350 mg/Nm3 ( %3 O2 konsantrasyonu ile balantl olarak ) emisyon deerlerine ulalabilir - Tasarm elveriyorsa enerji tasarrufu gerekletirilebilir. 5. Katran iermeyen yolluk astar malzemelerinin kullanm 6. Yksek frnda etkin bir toz tutma ile gaz artm ri taneli maddeler, tercihan kuru ayrtrma teknikleri kullanlarak giderilir (rnein: saptrclar) ve tekrar kullanlmaldr. Daha sonra ince taneli maddeler u ekilde giderilir : - Bir gaz ykama sistemi, veya - sulu elektrostatik keltme, veya - ayn giderme etkisine sahip baka herhangi bir teknik Bu ekilde, parack madde konsantrasyonu 10 mg/Nm3 deerinin altna drlebilir.
193
7. Dkm hlnde toz tutma (dkm alma delikleri, yolluklar, curuf syrma, torpedo potas arj noktalar): Yoluklarn stlerinin kapatlmas suretiyle emisyonun minimize edilmesi ve yukarda belirtilen kaynaklardan, emi yaptrlarak tahliyesi, daha sonra da kuma filtreler veya elektrostatik keltme ile temizlenmesi mmkn olabilmektedir.Toz emisyon konsantrasyon deerleri, 1 15 mg/Nm3 deerleri arasnda salanabilmektedir. Emisyon kaaklarna gelince; 5 15 g/t-pik deerlerine ulat dnlrse, duman kaaklarnn engellenmesinin nemi daha iyi anlalabilir. Azot kullanlarak dumann basklanmas ( zel koullarda, rnein dkm holnn tasrmnn uygun olmas ve azotun yeterli miktarda bulunmas ) 8. Yksek frn gaz ykama sistemi atk suyunun artm : a. Ykama atk suyunun mmkn olduunca tekrar tekrar kullanm b. Askda kat maddenin keltilmesi ( yllk ortalama deerlerde askda kat madde orannn 20 mg/l, gnlk ortalama deerlerde 50 mg/l deerlerine ulalabilmitir) c. amurun hidrosiklondan geirilmesi ; eer tane dalm uygun bir seperasyona izin veriyorsa iri taneli ksm daha sonra tekrar kullanlabilir. 9.) Curuf ilemlerinden kan emisyonu ve curuf arazi dolgusunu asgariye indirmek; Pazar artlar uygun olduu srece, tercihen curufun tanelenmesi suretiyle ilemden geirilmesi Eer kokunun azaltlmas isteniyorsa, dumann younlatrmadan geirilmesi Curufun bir ukurda oluturulmas durumunda, mmkn olduunca ve yeterli alan bulunuyorsa, su kullanlarak yaplan harici soutmadan kanlmas 10. Kat atk veya yan rnlerin asgari dzeyde tutulmas Kat atklar iin, aada belirtilen tekniklerin, azalan nem sras ile, BAT uygulamas olduu kabul edilir : a. Kat atk oluumunu en aza indirmek b. Kat atk veya yan rnlerden, tekrar kullanm veya geri kazanm eklinde, etkin olarak yararlanlmas, zellikle yksek frn gaz artmndan ve dkm hol toz tutmasndan kan iri taneli tozlarn geri dnm, curufun tamamnn tekrar kulanlmas ( rnek: imento endstrisi veya yol yapm ) c. Kanlamayan atklarn/yan rnlerin kontrollu bertaraf ( Yksek frn gaz artmndan kan ince amur, bir ksm moloz ) Prensip olarak , 1 10 . maddelerde listelenen konular, bahsedilen nartlar yerine getirilir ve nszde belitilenler dikkate alnrsa, yeni ve mevcut tesislerde uygulanabilecek tekniklerdir . Yeni ortaya kan teknikler ve gelecekteki gelimeler
7.5
Demir retiminde yksek frn yntemi temel proses olmasna karn, u anda baka baz teknikler de gelitirilmi durumdadr ve bunlardan biri ( Corex) ticari olarak uygulamaya girmitir. Ergitme ve ndirgeme ad verilen bu teknikler yakt olarak kok yerine kmr kullanmaktadr. Yeni tekniklerin bir blm de, pelet ve sinter yerine pulverize demir cevheri kullanmaktadr. Eer bu tekniklerin gvenilir, kaliteli ve ucuz retim salayabilecei kantlanrsa, ham demir retiminin grn ok nemli bir biimde deiiklie urayacaktr. Bu teknikler aada daha detayl olarak aklanmaktadr.
194
Bu gelimelerle birlikte, dnyada yzlercesi almakta olan yksek frnlar, hala ham demir retiminde belirleyici durumda olan ana nitelerdir.Yksek frnlarn tarihi olduka uzundur.Yeni modern yksek frnlar verimlilikleri yksek, enerjiyi etkin kullanan frnlardr. Tuyerlerden karbon enjeksiyonu, yksek frn ietme pratiinde, yeni, hz kazandran tevik edici bir unsur olmutur. Oksijen-kmr tekniklerindeki gelimeler, gelecekte yksek frn operasyonlarna yeni imkanlar sunacak konulardan biridir. Yksek oksijen kmr teknikleri Tanm : Kmr enjeksiyonu, eer bir kar tedbir alnmyorsa, scaklk ykselmesini engelleyen bir etki yaratma eilimindedir. Bu durumda, yksek oranda kmr kullanm, yanmay olumsuz etkiler ve kmrden salanacak fayda azalr. Kmrden etkin bir ekilde yararlanmay ve kok yerine ikame edebilecek rnlerin kullanmn tevik edebilmek iin, uygun koullarnn bakmna izin verebilmek amacyla, kmr enjeksiyon miktar artrldka, ayn ekilde, ya frn scaklklarnn artrlmas yada frn iindeki oksijen miktarnn artrlmas zorunludur. Klasik , Rejeneratif sobalarda, frnn stlmas ilemi, mhendislik kriterleri nedeniyle 1200 oC ile snrlandrlmtr. Bu scaklk seviyeleri, 150 kg/t-pik orannda kmr enjeksiyonuna imkan vermektedir. Daha yksek kmr enjeksiyonu yapabilmek iin kullanlan iki metod vardr. 1. Elektrikle glendirilmi plasma superstma kullanlarak daha yksek blast scaklklarnn salanmas Bu yntem, sadece elektriin ucuz olduu blgelerde ekonomik olabilir. Nkleer enerji retimi sayesinde, ucuz elektrik enerjisi tedariinin mmkn olduu Fransada bu konuda test almalar yaplmaktadr. . 2. Blasta oksijen ilave edilmesi Blast sobasna girmeden nce, hava ayrtrma tesisinden gelen oksijen, blastn iine ilave edilerek oksijen zenginletirmesi yaplabilir, veya tuyerlerden kmr ile birlikte enjekte edilebilir. (Oksi-kmr enjeksiyon) . Scak sobadan nce oksijenle zenginletirme, bir takm mhendislik ve emniyet sorunlar yaratabileceinden, oksijenin tuyerleden enjeksiyonu tercih edilir. Temel baar : Yksek miktarda oksijen zenginletirmesi yaplm blast kullanlarak, teorik olarak 400 kg/t-pik oranna kadar kmr enjeksiyonu mmkndr. Bu durumda, fleme havasnn %30 oksijenle zenginletirilmesi ( toplam %51) gereklidir. Bylelikle, mevcut kullanmlarla karlatrldnda, kok tketimi nemli lde azalmaktadr. Durum : Yksek frnlarda, pilot almalar ve test almalar yaplm durumdadr. Buna gre, prensip kantlanm durumdadr.Yaplan denemelerde, frn iletme artlarnn kararl olduu ve kmrn yeterli gazlamay salad arlarda, mmkn olan en yksek girdi miktarlar hedeflenmektedir. Referans literatr : ( Campbell,1992; Ponghis ,1993)
195
ten yanma odal Scak Sobalardan CO emisyonunun azaltlmas Tanm : Blm 7.1.2 de, scak sobalarn i ve d yanma odal, iki temel tasarm aklanmaktadr. yanma odal scak sobalarda, refrakterdeki atlaklardan szmalar nedeniyle, CO emisyonu oluka yksektir. ( ekil 7.2.2.1.1). Bu kaaklar bir yerde kanlmazdr ve sonuta yanmam gaz emisyonuna neden olmaktadr. Fakat, refrakterin yapm aamasnda, uygun kalitede sac plakalar yerletirilmek suretiyle bu kaaklarn oluumunu engellemek mmkdr. Ulalan emisyon seviyesi : atlaklarn yaratt etki ( CO emisyonu) nemli lde azaltlabilir. Sac plakalarn yerletirilmesinden nce ve sonra gerekleen deerler ile ilgili henz bir veri olumamtr. Durum : Bu tedbir bir yksek frn tesisinde uygulamaya alnmtr.( EU 15) Curuf ssndan geri kazanm : Tanm : Yksek Frndan alnan sv curuf nemli miktarda sya sahiptir. Curufun scakl 1450oC civarndadr ve modern yksek frnlarda her bir ton pik retimi iin yaklak 250 300 kg curuf ortaya kmaktadr. Dnyada, bu sdan ticari anlamda yararlananmay salayan bir teknik henz bulunmamaktadr. Bu, esas olarak, gvenli, gvenilir, enerji verimini salayan, ayn zamanda curuf kalitesini etkilemeyen, bir sistemin gelitirilmesindeki teknik glklerden kaynaklanmaktadr. Enerji tasarrrufu : Tahmini tasarruf 0,35 GJ/t-pik tir. Durum : Birtakm testler yaplm durumdadr, ancak curuftan s geri kazanm, yakn gelecekte ticari lekte uygulanabilir bir duruma gelecek gibi gzkmemektedir. Referans Literatr: ( InfoMil , 1997) 8. BAZK OKSJEN ELK RETM VE DKM elik retiminde hava yerine oksijen kullanm Henry Bessemer tarafndan nerilmitir. 1950den beri zel retim metodlarna bakmakszn elik retiminde oksijen kullanlmaktadr. Endstriyel boyutta bazik oksijen frnlarnn (BOF) uygun maliyetli kullanlmas iin kullanlacak teknik saf oksijenin gerekli tonajnn, konverterler iin kullanlan su soutmal lans teknolojisinde olduu gibi nceden bilinmesi gerekliydi. BOF (oksijen konverteri) ilk olarak 1953te Linzde retime balamtr. BOF prosesi ve elektrik ark frn (EAF), Thomas prosesi ve open-heart prosesi (Bessemer, Siemens-Martin) gibi dk enerji verimli prosesler ile yer deitirmitir. AB lkelerinde son Siemens-Martin frn 1993n sonunda iletmeden kaldrlmtr. BOF ve elektrik ark frn ABde kullanlan sadece iki retim yntemi olmulardr. retimin 2/3 BOF prosesi, 1/3 ise EAF ile gereklemektedir (AB 15 1996 Bknz. ekil 1.2). ekil 8.1de scak metalin bazik oksijen frnna arj an grlmektedir.
196
ekil 8.1 : Scak metalin arj srasndaki bazik oksijen frn 8.1. Uygulanan Prosesler ve Teknikler Oksijen ile elik retiminde ama, beslenecek hammadde ierisindeki istenmeyen empritelerin yaklmasdr (rnein; oksitleme). Oksitlere dntrlen balca elementler, karbon, silisyum, magnezyum, fosfor ve kkrttr. Bu oksidasyon prosesinin hedefi u ekildedir: Karbon ieriini istenen seviyelere indirmek (yaklak %4ten %1in altna) stenen ilave elementlerin ieriini ayarlamak stenmeyen empriteleri mmkn olan en iyi seviyeye indirmek BOF prosesi ile elik retimi srekli olmayan bir prosestir ve aadaki aamalar iermektedir: Scak metali transfer etmek ve depolamak Scak metale n ilem yapmak (deslfrizasyon) BOF ierisinde oksidasyon (dekarbrizasyon ve empritelerin oksitlenmesi) Sekonder metalurji uygulamas Dkm (Srekli dkm ve/veya ingot dkm) Proses aamalar ve emisyon oluumu ekil 8.2de zetlenmitir.
197
ekil 8.2. Oksijen retim aamalar ve emisyon kaynaklar 8.1.1 Scak Metalin Transferi ve Depolanmas Yksek frndan gelen scak metal elikhaneye transfer arabalar veya torpedo potalar ile getirilmektedir. Potalar, elik ile refrakter malzeme arasnda ilave bir izolasyon kaplamas ile brlikte, korund mullit, boksit veya dolomit tulalar ile rlmtr. Raylar zerinde hareket eden bir scak metal kartrcs olan torpedo pota, en yaygn sistem haline gelmitir. Kartrc alet her iki taraftan da desteklenebilir ve ieriini boaltacak ekilde evrilebilir. Torpedo potalar genellikle 100 ile 300 ton kapasiteye sahiptir ve en byk kapasite 400 ton civarndadr. Torpedo potann tasarm, s kayplarn minimize etmektedir. Scak metal kartrcs olarak torpedo pota iftleri, ayr bir scak metal depolama sistemine ihtiya duymamaktadr. Normal kullanmda torpedo pota servis mrleri 150.000 ile 400.000 ton arasnda deimektedir. Torpedo pota ierisinde gerekletirilen kkrt giderme ilemi, re-linings arasndaki devirde potansiyel kullanmn azaltr ve refrakter malzeme seiminde zel dikkat gsterilmesini gerektirir. Scak metal open-top pota ierisinde nakledilirken, baz durumlarda kartrclarda depolanm halde olabilir. Kartrclar, rekraktr tulas ile astarlanm ekseni zerine dnebilen dikey elik konteynerlerdir. Bireysel yksek frn ssnn kimyasal komposizyonunu eitlemek ve homojen bir scaklk salamak amacyla, yksek frn ve elik
198
retim tesisindeki retim dalgalanmalarn telafi etme ilevi grmektedirler. Modern scak metal kartrclarnn kapasiteleri, 2.000 tona kadar kmaktadr. 8.1.2 Scak Metal n lemleri Scak metalin klasik n ilem kademeleri aadaki aamalardan olumaktadr. Kkrt Giderme Fosfor Giderme Silisyum Giderme Avrupada kkrt giderme ilemi, sadece scak metal BOF prosesi iin hazrland zaman yaplmaktadr. Fosfor ve silisyum giderme ilemleri, ngrlen gelecekte pahal ve karmak proses teknolojileri iermektedir. Gelimi yksek frn metalurjisi ve redksiyon elementleri yolu ile kkrt ieriinin indirilmesi daha dk kkrt seviyelerine sahip scak metal elde edilmesini salamaktadr. Bugn konvertere arj edilecek scak metalin belirlenmi kkrt konsantrasyonlar (0,001 ile 0,020% aras), yksek frndan ayr bir yerde sv metalin kkrt giderme ilemlerinin yaplmas ile ayarlanmaktadr. Kkrt gidermenin harici ekilde yaplmas ile, evre korumas anlamnda kazanlar salamaktadr. Upstream yksek frn prosesi ile sinter ve kok tketimi azalmakta, elikhane crufu ve scak metal verimi dmekte, metalurjik curuf kalitesi gelimekte, refrakter malzemelerin mrleri artmakta ve oksijen tketimi azalmaktadr. Bilinen Kkrt giderme elementleri, kalsiyum karbr, kostik soda, soda kl, kire ve magnezyum ieren malzemelerdir. Soda ile kkrt giderme dk ergime scakl ve scak metal ile kolay karm zellii sayesinde, basit bir sretir. Bu yntemin olumsuz ynleri arasnda ise, dk belirgenlik ile birlikte retilen soda crufu iin atma yolunun bulunma gerekliliidir. Bu curuflarn kkrt ierii 1 ile 15%, Na2O ierii ise uygulanan prosese gre farkllk gstererek 5 ile 40% arasnda deiebilmektedir. Soda curufunun iletme iinde geridnm yksek alkali ierii sebebi ile pratik bir zm deildir. Maliyet etkili alternatif bir proses gnmze kadar henz bulunamamtr. Yere dkldnde, ierisinde su bulunmas nedeniyle, sodyum slfat, sodyum hidroksite solsyonuna ve hidrojen slfre dnmektedir. Soda kl kullanm snrlandrlmtr. Curuf syrma srasnda snrl miktarda soda kl kullanlabilmektedir. Avrupada kullanlan en yaygn scak metal kkrt giderme metodu kalsiyum karbr esasldr. Bu method atk ve hava kalitesi idaresi sebepleri ile soda prosesi yerine kullanlmaktadr. Kalsiyum karbr, magnezyum ve kire karm kullanlarak, ilk kkrt deeri ne olursa olsun 0,001% final kkrt deerlerine ulamak mmkndr. Kkrt giderme elementlerinin olduka dk egzos gaz ve bu ajanlarn scak metalle hassas kartrlmas gerekmesi nedeni ile dezavantajlar yatmaktadr. Bu prosesin zel bir yarar da kolay ufalanabilir curuf meydana gelmesidir. Kalsiyum karbr ile birlikte magnezyum kullanm, tek bana kalsiyum karbr kullanm kadar yaygndr. Dier kkrt giderme elementleri ise kire tozu, doalgaz ile kire karm ve magnezyumdur. Kkrt giderme prosesi birka farkl metod ve sistem ile gerekletirilmektedir. En yaygn uygulama yerleri Yksek frn launderda Dkm aknda Transfer potasnda, veya
199
Amaca gre dizayn edilmi metalurjik kazanlardr.
Pota iinde kullanlan bilinen kkrt giderme ekipmanlar, daldrma lans, sifon pota, dnen ve asilasyon hareketi yapan kazanlar ve alkalama ekipmanlardr. Kalsiyum karbr en yaygn olarak daldrma lans ve kartrma metodu ile birlikte kullanlr. Magnezyum daldrma lans yardm ile toz halinde tayc gaz formunda ilave edilmektedir. Kkrt giderme prosesi ayr bir ilem istasyonunda yaplmaktadr. Bir uygulama rnei u ekildedir: kkrt giderme elementi lans ile ve azot yardmyla scak metal iine flenmektedir. Curuf iinde balanan kkrt scak metal st ksmna doru yzmektedir. Daha sonra curuf, curuf ayrma istasyonunda atlr ve sv demir potadan tartm ukuruna beslenir. Eer gerekli ise, proses elementleri bu ksmda ilave edilebilmektedir. Baz durumlarda ikinci bir curuf alma ilemi de burada curuf kazyclar kullanlarak yaplabilmektedir. 8.1.3 BOFda Oksidasyon Yukarda bahsedilen konulara gre, istenmeyen empriteler oksitlenir ve kan gaz veya curufla atlr. ekil 8.3 BOFnda meydana gelen oksidasyon proseslerini listelemektedir. stenmeyen empriteler kan gazlar veya sv curufla atlmaktadrlar. Scakl ykseltmek ve ergitmeyi salamak amac ile gerekli enerji ekzotermik reaksiyonlar yardm ile salanmaktadr. Bu nedenle sy dengelemek amac ile ilave edilmek zorunda olan cevher veya hurda iin de ayrca bir s giriine ihtiya duyulmaktadr. Baz BOF veya dier fleme proseslerinde, tyere coolant olarak hidrokarbon gazlar (rnein doalgaz) enjekte edilmektedir.
ekil 8.3 : Oksidasyon prosesi sresince meydana gelen kimyasal reaksiyonlar
Bazik oksijen frn (BOF) yar sreklilii olan bir ilemdir. Proseste meydana gelen aamalar u ekildedir: pik demir ve hurdann arj edilmesi, oksijen fleme, numune alma ve scakln kaydedilmesi ve dkm almadr. Modern bir elik fabrikasnda, 30-40 dakikada bir yaklak 300 ton elik retilmektedir. Proses sresince, elik kalitesini ayarlamak ve curuf oluturmak iin katk malzemeleri ilave edilmektedir. arj etme ve dkm alma sresince, konverter yana yatrlmaktadr. Oksijen fleme esnasnda ise konverter dik konumda tutulmaktadr.
200
Bazik oksijen elik yapm prosesinde kullanlan birok reaktr bulunmaktadr. En yaygn kullanlan tip dk fosfor ieren pik demir retimi iin kullanlan LD (Linz-Donawitz) konverteridir. Yksek fosfor ieren durumda modifiye edilmi bir proses kullanlmaktadr (LD/AC process = Linz-Donawitz / Arbed-CRM- prosesi). Konverter armut eklindedir, alt ksmda su soutmal oksijen lans bulunan reaktr ii refrakter ile rlmtr. Bu lansn iinden pik demire, hava ayrtrma istasyonundan (oksijen tesisi) gelen saf oksijen (>%99) flenmektedir.
ekil 8.4 : stten flemeli (Top blown) oksijen konverteri [Ulmann, 1994]
a - oksijen lans; b konverter st; c destek ringi; e dkm delii; f refrakter tabakas; g gaz boluu; h curuf tabakas; i ergimi metal
Dier tip elik retim reaktrleri, OBM (Oxygen-Bottom-Maxheuette prosesi) veya BOP prosesi ve LWS (Loire-Wendel-Sprunch prosesi) prosesidir. Bu prosesler LD konverterine gre farkldr. Frn tepesinden lans iinden oksijen flenmesi yerine, oksijen ve curuf yapclar frn tabannda bulunan daldrma tyereleri iinden flenmektedir.
201
ekil 8.5 : OBM konverterinin kesit grnm [Ullmann, 1994]
Bu konverterlerde oksijen alttan enjekte edilmekte, hidrokarbonlar ile soutulan tyereler iinden eriyie flenmektedir. Kombine edilmi fleme teknikleri de gelitirilmitir. Gerektii zaman, prosesin belirli fazlarnda argon (Ar) veya azot (N2) gazlar ile altta bulunan gzenekli tulalar iinden kartrma yaplma sureti ile gelitirilmitir. fleme prosesi sresince alternatif olarak saf oksijen ve dier gazlarn enjekte edilmesi iin alt tyerler de kullanlabilmektedir. Bu da ergimi eliin daha hassas sirklasyonunu salamakta ve sv metal ile oksijen arasndaki reaksiyonlar iyiletirmektedir. En sk rastlanan tipler LBE prosesi (Lance-Bubbling-Equilibrium proses) ve TBM prosesi (Thyssen-Blowing-Metallurgy prosesi)dir (Baknz ekil 8.6). zel bir versiyon olan KMS prosesinde (Klckner-Maxhtte elik yapm prosesi) oksijen kire ve kmr ile birlikte alttan flenmektedir.
202
ekil 8.6 : stten fleme lans veya kenarlardan tyerler ile kombine edilmi kombine fleme teknii [Ullmann, 1994]
Tablo 8.1 proses tiplerine gre ABde kullanmda olan oksijen konverter tiplerini gstermektedir. LD-prosesi en hakim prosestir. Proses Oranlanm Kapasite [1000 t/yl] LD Alttan kartrmal LD LBE OBM K-OBM EOF LWS Toplam 17 44 22 5 1 1 2 92 12.400 64.960 27.550 2.780 2.200 400 2.900 11.3210
Tablo 8.1 : ABde iletmede olan bazik oksijen frnlarnn (oksijen konverterleri) tr, say ve kapasite oranlar.
203
Oksijen tketim miktar, scak metalin kompozisyonuna baldr (rnein C, Si, P ierii). Ergimi metalden numune alnarak elik retim prosesi ilerlemektedir. Modern tesislerde numune alma oksijen flenmesi kesilmeden daldrma lanslar ile gerekletirilmektedir. Ayn sonular proses prosedrlerinin standartlatrlmas ile ve/veya uygun dinamik modelleme ve monitrleme metodlar ile de elde edilmektedir. Bu tarz ilemler konverter devirme ilemi srasnda devaml kalite ve retkenlii ve gaz emisyonunu azaltma imkan salamaktadr.elik istenen kaliteye geldiinde, oksijen fleme durdurularak, ham elik potaya alnmaktadr. Ergimi elik sekonder metalurji ilemlerinden sonra dkm makinesna transfer edilmektedir. Oksidasyon reaksiyonlar ekzotermik olduundan ergimi demirin scakl ykselmektedir. Hurda, pik demir ve dier soutma elemanlar ilave edilmekte ve reaksiyon soutularak yaklak 1600-1650 Cde scaklk korunmaktadr. Genellikle, konvertere %10-20 orannda hurda arj adilmekte olup % 40 hurda orann da kullanlmaktadr. arj edilecek hurda miktar, pik demire uygulanan n ilem ve istenen sv elik dkm scaklna gre deimektedir. [UBA Comments, 1997]. Hurda piyasasndaki deiimler ve istenen elik spekifikasyonlar da etkili olmaktadr. Oksijen fleme srasnda ortaya kan gazlar (konverter gazlar) byk miktarda karbonmonoksit iermektedir. Birok elik retim iletmelerinde, lmler konverter gazlarn geri dnm ve bir enerji kayna olarak kullanlmas amac ile yaplmaktadr. Hem ak yanma hem de kontroll yanma sistemleri kullanmdadr. Ak yanma sistemlerinde hava konverter baca gazlarnn boru kanalndan verilmekte ve karbonmonoksit yaklmaktadr. Daha sonra bir atk s kazannda yaplan geridnm esnasnda s ortaya kmaktadr. Kontroll yanmada ise, oksijen fleme srasnda konverter azna bir etek indirilir. Bylece ortam oksijeni baca gaz boru kanalna giremez ve karbonmonoksit yanmas nlenmi olur. COce zengin baca gazlar toplanabilmekte, temizlenip depolanarak yakt olarak kullanlabilmektedir. Bastrlm yanmann en nemli avantaj, yanma olmad iin daha kk gaz ak meydana gelmekte ve ayrca hava-azot ilavesi gerekmemektedir. Oksijen fleme hz arttrlabildiinden daha yksek retkenlik elde edilebilmektedir. Oksijen ile elik retim prosesi, scak metal ve hurda arj, fleme ve sv elik ile curuf dkm sresince dikkate alnabilir miktarlarda parackl maaddeler ortaya karmaktadr. ABdeki btn elik fabrikalarnda bu parackl maddelerin emisyonunun azaltlmas iin lmler alnmaktadr. Oksijen ile elik retim prosesi sresince curuf olumaktadr. Curuf kontrol sv metal ierisinde istenmeyen maddelerin azaltlmas iin tasarlanmtr ve bylece daha sonraki proses aamalarnda yksek kalite elde edilebilmektedir. Genellikle, metalik demir manyetik ayrma ile ayrldktan sonra curuf soutularak krlmaktadr. Curuf teknik zellikleri nedeni ile, hidrolik ve inaat mhendisliinde kullanm alan bulmaktadr. Yaps nedeni ile, LD curufunun anma direnci yksek olduundan yol yapmnda kullanlmaktadr [Kller, 1995]. Ayrca dier kullanm alanlar da mevcut olup arazi doldurma ile de elden karlabilmektedir.
8.1.4 Sekonder Metalurji
204
Konverter iindeki oksidasyon prosesini eitli metalurjik ilemler takip etmektedir. kincil metalurji denilen bu uygulamada istenen kalite zelliklerine cevap olarak gelitirilmi ve konverterden ayr bir yerde metalurjik rafinasyon prosesi olarak nemli lde retkenlik arttrlmtr. Sekonder metalurjinin ana hedefleri u ekildedir: Kartrma ve homojenletirme Analiz toleranslarna yakn kimyasal kompozisyonun ayarlanmas Dkm prosesi iin scakln ayarlamas Oksijen giderme Hidrojen ve azot gibi istenmeyen gazlarn uzaklatrlmas Metalik olmayan inklzyonlarn uzaklatrlmas ile oksit temizliin salanmas ekil 8.7de sekonder metalurji ilemlerinin genel grnm verilmektedir. Bu aamalar pota veya pota ocanda, vakum sisteminde veya istenen ekilde dizayn edilmi frnlarda gerekletirilmektedir.
205
ekil 8.7 : kincil metalurji ilemlerinin genel grnm
Sekonder metalurjide vakum uygulamas nemli bir aamadr. Bu ilem 50Pa vakum altnda hidrojen, oksijen, azot veya kalnt karbon konsantrasyonlarnn elikten uzaklatrlmas iin yaplmaktadr. Bu ilemin amac dekarbrizasyon ve oksijen fleme srasnda ergimi elikten dkm ierisinde znen gazlarn uzaklatrlmasdr. Bu nedenle, 10 mbar basnca inilerek, oksijen ve azot miktarlar ktlece sras ile %0,0002 ve %0,005 miktarlarna indirilebilmektedir. Gnmzde, vakum uygulama ilemleri, alamlanmam eliin oksijen ve karbonun giderilmesi, krom alaml kalitelerin karbonunun giderilmesi, kkrt ve inklzyonlarn uzaklatrlmas, eitli alamlandrma ilemleri, homojenletirme, scaklk kontrol ve reoksidasyonun nlenmesi gibi ilemleri kapsamaktadr.
206
Vakum metalurjisi gelimi temizlik, daha dk gaz ierii ve dar alamlandrma tolerans imkanlarna ulamay salamaktadr.
Aadaki vakum ilem metotlar uygulanr: Potada veya tankta gaz giderme Sirklasyon ile gaz giderme Bunlardan sirklasyon ile gaz giderme, dier metot (potada gaz giderme) tekrar yaygnlamaya balamasna ramen, gnmzde en ok uygulanan prosestir. Potada gaz alma metodunda iinde oksitli metal bulunan pota, vakum uygulanan bir kaba yerletirilir. Uygulanan ilave enerji ,reaksiyon hzlarnn artn ve banyodaki istenmeyen bileiklerin konsantrasyonunun azalmasn salar. Bu hareket pota tabanndaki gzenekli bir veya iki tuladan verilen argon gazyla,sv metali lensle homojen duruma getirerek veya endktif kartrma prosesi ile oluturulur. Gerektiinde dkm scakln ayarlamak iin yksek saflkta hurda(soutucu) veya dkmn kimyasal kompozisyonunun hassas ayar iin alam elemanlar ilave edilebilir. Kullanlan alam elemanlar kat paralar halinde, tel iinde enjeksiyonla veya lensle toz halinde dkme ilave edilir. Kartrma ileminin sonlarna doru oksijen seviyesi zel kartular yardm ile tespit edilip gerekli deoksidantlar katlabilir. Proses srasnda oluan toz ve gaz karm duman emme bacas yardmyla emilir. Sirklasyon ile gaz gidermede ergimi metale srekli olarak veya ksmen vakumla ilem yaplr. Proses tipine gre ayrtrma vakumla ekerek(DH) ve sirklasyonla (RH) yaplr. Vakum, buhar ile elde edildiinden ve su bazl proses olduundan vakum ileminde suyun ynetimi ok nemlidir. Kk sistemlerde su dolam pompalar kullanlrken byk sistemler iin ok kademeli jet vakum pompalarnn kullanm veya her ikisinin kombinasyonu daha gvenlidir. Vakumla ilem sonucu ortaya kan gaz, basn dm salayan pompalar yardm ile suyun iine ekilir. Bu emme prosesinde suyun ak hz yaklak 5 m3/TH(TH=ton ham elik) seviyelerine kadar ulaabilir. 8.1.5 Dkm stenen elik kalitesine ulaldnda pota iindeki elik dkm makinelerine gtrlr. Yakn zamana kadar standart dkm metodu sv eliin permanant kalplara dkm eklinde srekli olmayan bir prosesti. Bugn seilen metot srekli veya kontin dkmdr.
207
8.1.5.1 Kontin Dkm (Srekli Dkm) ekil 8.8 bir kontin dkm tesisinin ematik diyagramn gstermektedir.
ekil 8.8 : Scak arj yaplan bir kontin dkm tesisi , tav frn ve haddehane emas.
Kontin dkm nemli faydalar salar: - Enerji tasarrufu, ingot dkmn bertaraf edilmesi ile emisyon ve su kullanmnda azalma - alma koullarnn iyiletirilmesi - %95 zerinde yksek randman oranlar - retim art Kontin dkm, endstriyel llerde ilk olarak 60 larn sonunda kullanlmaya baladndan beri kullanm pay Avrupa Birlii lkelerinde yaklak %94,5 e kmtr. Dnyada, tm eliin yaklak %75i kontin olarak dklmektedir. Kontin dkm, ingot dkm yannda haddehanelerin geleneksel blum-slab ve yar rn hazrlama ilemlerininde yerini ald. Bugn hadde rn olacak hemen her cins elik kalitesi kontin dkm yolu ile elde edilebilirken modern ikincil metalrji ile deoksidasyon ve gaz giderme gibi gerekli n artlar salanmaldr. Dikey, kavisli ve dzelticili yay tipi, oval yay tipi gibi deiik ekillerde kontin dkm makineleri vardr. Sv elik konverterden potaya alnr. kincil metalrji ilemlerinden sonra potadaki elik kontin dkm makinesindeki (CCM) tandie aktarlr. Tandi, altnda kontroll ak salayan delikleri bulunan ara potadr. Potalara sv elik alnmadan n stma yaplmas tandite oluabilecek scaklk farklarn engellemek iin gereklidir. stenilen scaklk deerine getirilmi olan potadaki sv elik tandie dklr. Sv elik tandi altndaki deliklerden, eliin yapmasn engellemek iin yukar-aa hareket eden, su soutmal ksa bakr kalplara geer. Kalplar metale istenilen ekli verir. Metal kalb terk ettiinde zerinde katlam bir kabuk tabakas oluur. Hafif kavisli bir hat zerinde bulunan
208
makaralar dklen elie yatay pozisyona gelene kadar klavuzluk eder.Dkm yaplan slab, blum ve ktkler yatay duruma geldikten sonra istenilen boyda kesilir. Yzeyi katlam ktk, blum veya slab bir blm tahrikli makaralar zerinde hareket eder, bu makaralar ayn zamanda ferrostatik basnca kar d kabua destek olur. Nve halen sv halde olduu iin tamamen souyana kadar elie dardan su pskrtlr(sekonder soutma).Bu ilem eliin, halen ince bir kabuk olan, yzeylerinde atlamalar, ayrca makaralarn ar snmalarn engeller. Tayc, src ve destek elemanlar genellikle ierden ve dardan soutmal makaralardr. Sekonder soutma alannda, sprey soutmann yeterli olduu ksmdan itibaren elemanlarn ieriden soutulmas gereksizdir. Bir ksm yataklar otomatik gres sistemi ile yalanr. Yol tamamen souduunda, makas veya yolla birlikte hareket eden tor (alev makinesi) ile istenen boyda kesilir. Hzl soutma ilemi elie, katlama mikro yapsnn muntazam olmasyla birlikte uygun teknolojik zellikler salar. Kalp geometrisi yolun eklini belirler. Geerli olan kalp tipleri dikdrtgen, kare, yuvarlak veya okgen kesitlerdedir. Amalanan nihai rnn kesitlerine yakn llerde kalp kullanlarak retim yaplr. Kontin dkmde tipik yol kesitleri 80x80 mm ile yaklak 310x310mm, 600mm yuvarlak ktk, 450x650mm blum olarak deiirken slab dkm makinelerinde 350mm kalnlkta ve 2720mm geniliine kadar dkm yaplabilir. Ktk dkm makinelerinde 8 yola kadar ayn anda dkm yaplabilirken slab makinelerinde yol says iki ile snrldr. 8.1.5.2 ngot Dkm ngot dkmde, sv elik dkm kalplarna dklr. Amalanan yzey kalitesine bal olarak NaF gibi gaz gidericiler ingot kalplarna dkm esnasnda ilave edilebilir. Souduktan sonra ingotlar dkm kalplarndan karlr ve haddehaneye gnderilir. ngotlar n stmay takiben slab, blum veya ktk olarak haddelenir. Bir ok yerde kontin dkm, ingot dkmn yerini almtr. Ar dvme elikler gibi ingot dkmn gerekli olduu zel durumlar haricinde ilerisi iin beklenti, kontin dkmn hemen hemen tamam ile ingot dkmn yerini almasdr.
209
8.2 Mevcut Emisyon ve Tketim Seviyesi 8.2.1 Ktle akm genel grn ve giri-k datalar ekil 8.9 bazik oksijen elik yapmnn giri ve k ktle ak ile ilgili genel bir grn salamaktadr. Bu genel grn bir oksijenle elik yapm tesisi hakknda datalarn toplanmasnda kullanlabilir.
ekil 8.9: Bazik oksijen elik yapm ktle ak emas
210
ekil 8.10 lemleri ve giri-k ktle aklarn gsteren bazik oksijen elik yapm genel proses plan
ekil 8.10 lemleri ve giri-k ktle aklarn gsteren bazik oksijen elik yapm genel proses plan
Sonradan spesifik giri faktrleri ve spesifik emisyon faktrleri hesaplanabilir.ekil 8.2de Avrupa Topluluu yesi 4 ayr lkedeki bazik oksijen elik yapm tesislerine ait deerler grlmektedir.
211
Girdi Hammadde Pik demir *1 Hurda Demir cevheri Dier Fe malz. Kok Kire Dolomit Alamlar *2
kt rnler Slab Blum Ktk ngot Enerji BOF gaz Buhar *3 Kg/t S 1000,0
kg/t S kg/t S kg/t S kg/t S kg/t S kg/t S kg/t S kg/t S
820-980 170-255 7-20 7-10 0,02-0,48 30-55 1,5-4 3-9
*4 *5
Mj/t S Mj/t S
(0)-650-840 (0)-20-270
Oksijen
m3/t S
45-55
Enerji Doal gaz Elektrik
Mj/t S Mj/t S
20-55 38-120
Buhar
Mj/t S
30-140
Gaz emisyonlar Toz Cr Cu Pb Mn NOx CO CO2 PAH PCDD/F
*6 *6 *6 *6
*7 *8
g/t S g/t S g/t S g/t S g/t S g/t S g/t S kg/t S mg/t S g I-TEQ/t S
15-80 0,01-0,36 0,01-0,04 0,13-0,9 <0,01-1,2 5-20 1500-7960 11,2-140 0,08-0,16 <0,001-0,06
Basnl hava
Nm3/t S
4-18 Atklar/yan rnler Deslfrizasyon curufu BOF curufu kincil metalurjiden gelen curuf Spitting Tozlar Kontin dkmden gelen curuf Skal Moloz Atksu kg/t S kg/t S kg/t S kg/t S kg/t S kg/t S kg/t S kg/t S m3/t S 2,2-19,2 85-110 2-16 4-5 1,5-7 4-5 1,2-6 0,8-5 ?
Su
m3/t S
0,4-5
Bilgi: S = Sv elik (Ham elik) *1: Yksek fosforlu(1.5-2.2%) ve dk fosforlu scak metal (0.08-0.25%P)farkl olarak gsterilir. *2: nemli alam elemanlar: Fe-Ti, Fe-W, Fe-Ni, Fe-V, Fe-Si ve Fe-Mo *3: rnlerin tamam(slab,blum,ktk ve ingotlar) *4: BOF gaznn geri kazanm yoksa sfrdr. *5: Yanma ve buhar halindeki baca gaznda s kazanm varsa bu deer ykseltir.BOF gazndan s kazanm olmadan (buhar oluumu yok) nicel kazanm varsa sfrdr. *6: kincil dumanemme zayfsa deerler yksektir. *7: BOF gaznn ksmi veya tamamen yaklmas durumunda deer yksektir. *8: Borneff 6 olarak PAH; yalnz iki tesisten data alnabildi.
Tablo 8.2 Drt farkl AT lkesindeki drt bazik oksijen elik yapm tesisinin giri/k verileri.
Verilerin tayini ile ilgili numune alma metodlar, analiz metodlar, zaman aralklar, hesaplama metodlar ve referans artlar ile ilgili bilgi bulunmamaktadr. Dier tesislerden de bu konuda detayl bilgi salanamamtr. Veriler 1996 ylna aittir.
212
Oksijenli elik yapmnda ana operasyonlar/kaynaklar iin havaya toz emisyonunu(duman emme vb.kstlamalardan sonra) gsteren Tablo 8.3, nceki Tablo 8.2 yi tamamlamaktadr. Operasyon/emisyon kayna Konverter gaz Tam yanma *2 Yakt gaz dnm olmayan kontroll yanma *3 Yakt gaz dnml kontroll yanma Konverter haricindeki emisyon kayna Scak metal deslfrizasyon *4 Scak metalin potaya aktarlmas *5 BOF arj,dkm alma,curuf ekme*5 kincil metalurji *6 Kontin dkm *5 BOF haricindeki emisyonlar *7 26/1-7 1-17 1-30 0,1-10 0,5-4 20-80 13/10-200 17/15-190 13/1,5-16 66+78 74+65 8+4 Toz (g/t S) n/r x+s
Bilgi: S = Sv elik(ham elik); x+s=mutlak deer ve standart sapma(yalnz yeterli veri olduunda hesaplanr.); n= veri says; r= veri aral(min-max); n.r =ilgili deil; n/a mevcut deil. *1 baka belirtilmediyse veri AT almas, 1996dan(EU Study,1996) *2 konverter 200g toz/ton S, kalan <50g toz/ton S *3 konverter 190g toz/ton S, bir konverter 140gtoz/ton S, kalan<100gtoz/ton S *4 ki tesis slak tip filtre(wet scrubber) veya kuru elektrostatik keltici(ESP) kullanyor (15 -20g toz/ton S kadar); yeterli veri yok. *5 Yeterli veri yok *6 Be BOF tesisi ,potadaki ilemleri kapsayan ikincil metalurji, pota ocaklar, BOF ve arj -dkm alma ve dier ekipmanlar iin toz emisyonlarn 15-20g toz/ton S olarak bildirilmitir. *7 Veri (EC Study1996) dan alnm ancak(EUROFER BOF1997) verileri ile dzeltmeler yaplmtr.
Tablo 8.3: Bazik oksijen elik yapm tesislerinde havaya toz emisyonu iin emisyon faktrleri .(duman tutma , nlem alma vb. sonras),
8.2.2 Ktle aknda emisyon ve enerji gereksinimi ile ilgili bilgiler Aada belirtilen atk gaz emisyonlar, kat atklar/rn baznda ve atksular oksijen flemeli elik yapmnda olumaktadr. 8.2.2.1 Atk gaz emisyonu 8.2.2.1.1 Birincil atk gaz - Pik demir n ileminden - Oksijen fleme ve BOF gazndan(konverter gaz) - kincil metalurjide kullanlan potalar, pota ocaklarnda konverterler ve dier ekipmanlardan 8.2.2.1.2 kincil atk gaz - Scak metalin pota aktarm veya curuf ekilmesinden
213
- BOF arjndan - BOF (konverter) ve potalardan dkm veya curuf alnmas - kincil metalurji ve dkm alma ilemlerinden - Katk maddelerinin aktarlmasndan - Srekli dkmlerden 8.2.2.2 Kat atklar/yan rnler - Deslfrizasyon curuf - BOF curufu - kincil metalurjiden gelen curuf - Kuru tip BOF gaz temizlemeden gelen tozlar veya dier gaz temizleme sistemlerinden gelen tozlar (deslfrizasyondan gelen, ikincil toz toplamadan gelen , ikincil metalurjiden gelen vs.) - BOF gaznn slak tip temizlenmesi sonucu gelen amur - Srekli dkmden gelen curuf - Srekli dkmden gelen tufal - Moloz 8.2.2.3 Atksu dearj - Ya tip BOF gaz temizleme sisteminden - Srekli dkmden
8.2.2.1 Atk Gaz Emisyonlar 8.2.2.1.1 Birincil atk gazlar 8.2.2.1.1.1 Pik demir n ileminden kan atk gazlar Pik demir n ileminde, aamann her birinde toz madde emisyonu meydana gelir. Deslfrizasyon prosesi, devamnda curuf ekme ve tartm srasnda kan gazda 1000 mg/Nm3 veya 1000 g/ton elik kadar toz madde bulunur (Koeller 1995,EC BOF 1995).Emisyon, uygun ekilde yerletirilmi emi bacas ve devamndaki torbal filtreler veya ESP gibi dier filtreler vastasyla elimine edilebilir. 8.2.2.1.1.2 Oksijen flemedeki emisyonlar ve konverter gaz Oksijen flemesi sresince konverterden gaz k olur. Bu gazda karbonmonoksit (CO) ve fazla miktarda toz (zellikle ar metal ieren metal oksitler), nispeten daha dk miktarlarda slfr oksitleri (SO2) ve azot oksitleri (NOx) bulunur.lave olarak ok az miktarda PCDD/F ve PAH (bak Tablo 8.2) vardr. Genellikle konverter gazndaki enerjiyi tekrar kazanm iin iki sistem kullanlr. a) Ksmi/tam yanma; b) Kontroll(suppressed) yanma Seilen tip geri kazanm emisyonlar etkiler.
214
Tam(veya ak) yanma sisteminde, konverterden gelen proses gaz baca gaz hattnda yaklr.Konverter ve birincil havalandrma hatt arasndaki aklk hava giriine olanak verir bylece ksmi veya tam yanma salanr.Bu durumda proses gaz yaklak 15-20 kg/ton ham elik toz madde ve yaklak 7 kg/ton ham elik karbonmonoksit iermektedir.Enerji geri kazanm atk s kazanndaki grnr s kullanlarak elde edilir.Ak yanma sistemlerinde gaz ak (2000-3000Nm3/ton ham elik) kontroll yanma sistemlerine (50-100 Nm3/ton ham elik)gre ok fazladr. Bu BOF gazna (konverter gaz) dardan hava girii nedeniyledir. Kontroll yanma (suppressed combustion) sisteminde su soutmal ve hareketli tipte bir etek konverter azna indirilir.Bu yolla baca hattnda karbonmonoksit tutularak geri kazanlabilir. Azotun olmay (hava girii olmad iin), oksijen yksek hzda flenmekte ve bu da prosesin daha ksa srede tamamlanmas anlamna gelir. BOF gaz (konverter gaz) jeneratr gaz gibi, kalorifik deeri ve Wobbe endeksine gre snflandrlmaldr. Fakat yanma zellikleri dikkate alndnda(zellikle yanma scakl) zengin gazlar gurubundadr. Konverter gaznn kompozisyonu kullanlan prosese, geri kazanm metoduna ve zellikle oksijen hacmine gre deiir.(tablo 8.4) PARAMETRE Kompozisyon CO H2 CO2 N2+Ar Karakteristik Younluk Brt kalorifik deer Net kalorifik deer Teorik alev scakl Spesifik hava ihtiyac (ya) Spesifik atk gaz miktar (ya) BRM ORTALAMA DEM DEER ARALII 72.5 3.3 16.2 8.0 1.33 9515 9580 2079 1.81 2.43 55 - 80 2 - 10 10 - 18 8 - 26 1.32 1.38 7100 - 10100
(hacimce %) (hacimce %) (hacimce %) (hacimce %) (kg / Nm3 ) (kj / Nm3 ) (kj / Nm3 ) ( oC) (Nm3 / Nm3 ) (Nm3 / Nm3 )
1) Yanma gaz deerleri, ak ynndeki gaz tutucunun 15 oC scaklk, 60 mbar lm basnc, 1013 Pa barometre seviyesi ve %100 nem artlarna gredir. 2) Toplam nem ve 0 oC
Tablo 8.4: BOF gaznn kompozisyon ve karakteristik deerleri
ekil 8.11 Kontroll yanma proseslerinde CO miktar (BOF gaznn kullanmnda anahtar parametre) oksitlenme zamannn fonksiyonu olarak gsterilmektedir. fleme balang ve bitimindeki birka dakika boyunca BOF gazndaki CO miktar dk olduundan dikkate alnmaz, ancak toz tutma ileminden sonra kan gaz, baca tepesinde yaklarak atlmaktadr.
215
ekil 8.11: Bask altnda yanma durumunda BOF gaz toplama
Genellikle, BOF gazndaki tozlar, venturi gaz ykayclar(venturi scrubbers) veya kuru tip elektrostatik kelticiler yardm ile uzaklatrlr. Kontroll yanma uygulamasnda venturi gaz ykayclar ile datm hattndaki gazda 5-10 mg/Nm3 (50 Nm3e kadar mmkn) toz konsantrasyonuna ulalabilir. Bu da 1g/ton sv elik demektir. Tutulan tozdaki demir miktar %42-45 dir. Bu gazn ierisindeki toz, datm hattnda yakt olarak kullanld yerde bacadan dar atlr. Tam yanma prosesinde artm sonras toz konsantrasyonu 25 ile 100mg/Nm3 arasnda atmosfere atlr.Ak yanma sistemlerinde baca gaz miktarnn ok fazla olmas nedeniyle bu, ton sv elik bana 180 gram toz emisyonu demektir.Tablo 8.5 BOF gazndan havaya verilen emisyonlar zetlemektedir.
216
Bilgi: S = (Ham) sv elik * Pik demir deslfrizasyonunda flaks olarak florit(CaF2) ilave edilirse, floritlerin emisyonu daha yksek olabilir.
Tablo 8.5 Bazik oksijen frnndan kontroll(suppressed) yanma ile havaya verilen spesifik emisyon deerleri (InfoMil,1997 Kaynakl)
BOF gaznn baz tesislerde tam yanma, bazlarnda ksmi yanma, bazlarnda ise kontroll (suppressed) yanma prosesleri vardr. Baz durumlarda BOF gazndan faydalanmak yerine gaz, baca tepesinde tututurulur. Bu gnlerde eilim, gazn kontroll yaklarak, geri kazanlmasdr. Bu kazanm iin byk bir gaz tank gerekir. Bu gazn tesiste kullanm da olmaldr. Avrupa Topluluu lkelerinde, hala baz bazik oksijen elik yapm tesislerinde, BOF gaznn geri kazanm uygulamalar yaplmamaktadr. Partikl madde emisyonunda Lans deliinin durumu nemlidir. Oksijen lansi geri ekilebilir tipte olmas gerektiinden, baca gaz kanalndaki partikl maddeler bu delikten kaarak binann atmosferine yaylabilir. zolasyon ve buhar fleme veya asal gaz flenmesi bu emisyonu engelleyebilir.
217
8.2.2.1.1.3 kincil metalurjide kullanlan potalar, pota ocaklar, BOF ve dier ekipmanlardan kaynaklanan emisyon. eitli proseslerde kan toz miktar 1- 275 g/ton sv elik aralndadr(EUROFER BOF,1997).Havaya verilen toz emisyonu, Duman emme tesisi vb. dier kstlamalar sonrasnda 0,110 g/ton sv elik aralndadr(Bak Tablo 8.3). Kurunlu eliklerin retiminde, kurunun pota ierisindeki sv elie ilavesi srasndaki emisyonlara(bak 1.1.5) bakalm.zellikle bu ilem srasndaki emisyonda dk toz oran salanmas (<5 mg/Nm3) iin gaz emilerek torba filtrelerden geirilir.Ancak potann kendisinin hava szdrmazl olmad iin tutulamayan bir ksm emisyon, endie verecek boyutta olabilir.Ak ve kurun emisyonu ile ilgili bilgi elde mevcut deildir. 8.2.2.1.2 kincil atk gazlar kincil atk gazlar aadaki ilemler sonucu oluur. Scak metal curufunun ekilmesi veya potaya aktarlmas BOF arj(scak metal veya hurda) BOF(konverter) ve potadan sv eliin dkm ve curuf ekilmesi kincil metalurji ve dkm ileri Katk maddelerinin aktarlmas Srekli dkm Tm bu proseslerden ve emisyon kaynaklarndan havaya olan emisyonlar Tablo 8.3de zetlenmitir. BOF arj ve dkm alma ilemlerindeki emisyon detayl incelendiinde: BOFa hurda arj, scak metal arj ve BOFdan dkm alma srasnda partikl madde k olur.arj ve dkm ilemleri srasnda konverter yatrlr.kincil havalandrma, bu ilem srasndaki partikl madde emisyonunu engellemek iin yaplr.kincil havalandrma sistemi yatk durumdaki konverterin zerindeki davlumbaz ve konverter etrafndaki3/4lk blgeyi kapatan dog house dan oluur.Emilen gaz daha sonra torbal filtrelerde veya ESPde ileme sokulur. arj ve dkm alma srasnda kan partikl maddelerin tm ikincil havalandrma ile tutulamaz. Az miktarda partikl madde (25-100 g/ton sv elik) konverter binasnn atsndan dar kar.Gerek emisyon miktar duman emme sisteminin randmanna ve hurda, sv pik demir arj sklna baldr.
218
8.2.2.2 Kat atklar/yan rnler Oksijenli elik yapmnda oluan eitli kat atklar ve yan rnler spesifik miktarna gre Tablo 8.6da sralanmtr. Kat Atk/yan rn -Deslfrizasyon curufu -BOF curufu -Spitting -BOF gaz artmndan gelen iri tozlar ve amurlar -BOF gaz artmndan gelen ince tozlar ve amurlar -kincil toz toplamadan gelen tozlar -kincil metalurjiden gelen curuf -Srekli dkmden gelen curuf -Srekli dkmden gelen skal -Moloz
Bilgi: S = Sv elik
Spesifik miktar(aralk) (kg/t S) 2-25 100-130 4-10 3-12 9-15 0,2-3 2-16 4-5 1,2-6 0,8-6
Tablo 8.6 Oksijenli elik yapmnda kan kat atklarn/yan rnlerin eit ve spesifik miktar(EUROFER BOF,1997;Rentz,1996)
Tablo 8.6daki deerler, Avrupa Topluluundaki drt entegre tesise ait Tablo8.2deki deerleri teyit etmektedir. 8.2.2.2.1 Deslfrizasyon curufu Deslfrizasyon curufu ksmen erimi bir heterojen curuftur. Deslfrizasyon curufunun yaps zellikle kullanlan slfr giderici maddelere baldr.Bu curufun tipik bir kompozisyonu Tablo 8.7 de grlmektedir.
Tablo 8.7 Pik demir deslfrizasyon curufunun kimyasal kompozisyonu (arlk%)(Geiseler,1991)
Nispeten yksek slfr oran ve kt mekanik zellikleri nedeni ile deslfrizasyon curufunun tekrar kullanm uygun deildir. Ksmen dolgu malzemesi veya ses izolasyon malzemesi olarak kullanlr.(ekil 8.12) Atk dkm sahasna da gnderilir.
219
ekil 8.12 Pik dkm deslfrizasyon curufunun, Avrupa Topluluunda dalm (EC Study,1996)
8.2.2.2.2 BOF (Bazik oksijen frn) Curufu Bazik oksijen elik yapmndan gelen curuf, toplam artk maddeler iinde en fazla paya sahip olandr. Kullanlan prosese bal olarak kimyasal kompozisyonu deiir.(Tablo 8.8)
Bilgi: LD/AC = Linz-Donawitz/Arbed-CRM proses; LD = Linz-Donawitz proses, AOD = Argon,Oksijen,Dekarburizasyon
Tablo 8.8 BOF curuflarnn kimyasal kompozisyonu(arlk%) (Geiseler,1991)
BOF curufu elik yapm prosesinde tekrar kullanlabilir.Ayrca gbre imalatnda veya yol yapmnda kullanlabilir. Kire, fosfat, curuf (LD/AC veya OBM proseslerinden gelen) tamamen gbre retiminde kullanlr.BOF curuflar normal olarak inaat ve hidrolik mhendisliinde ,yol yapm ve imento endstrisinde kullanlr.Bununla beraber yksek oranda serbest CaO ieriinde dikkate alnmaldr.Avrupa Topluluu lkelerinde nemli oranda BOF curufu hala dkm sahalarna atlmaktadr.(ekil 8.13)
220
ekil 8.13 BOF curuflarnn, Avrupa Topluluu lkelerinde dalm(EC Study,1996)
8.2.2.2.3 Spitings (Yan rnler) Yan rnlerin sinter tesislerinde geri dnm salanabilir. 8.2.2.2.4 BOF gaz artmndan gelen iri tozlar ri tozlar, BOF gazndan, kuru tip (filtre) veya ya tip artma sonras amur olarak(venturi gaz ykayc vb.) ayrlr. ri tozlarn kompozisyonu Tablo 8.9da ince tozlarla karlatrmal olarak grlebilir. Kaln ve ince amurun karlatrlmasnda benzer durum vardr.
Tablo 8.9 ri ve ince toz kompozisyonlarnn karlatrmas (arlk%)-(Harp,1990;IISI,1987) Veriler Avrupa Topluluundaki bir entegre tesisten alnmtr.
ri tozlar hazrlamadan sonra genellikle tekrar elik yapm prosesine gnderilir veya sinter blmnde deerlendirilir. Avrupa Topluluu lkelerinde ok az miktar atk dkm sahasna gnderilir.(ekil 8.14)
221
ekil 8.14 BOF gaz artmndan gelen tozlarn dalm(EC Study,1996)
8.2.2.2.5 BOF gaz artmndan gelen ince tozlar ve amur Tablo 8.9 ince tozda, iri toz ile kartrldnda yksek miktarda inko ve kurun olduunu gstermektedir.Bu ar metallerin kayna genellikle BOFa arj edilen hurdalardr.Baz durumlarda hurda ile giren kurun ve zellikle inkonun kontrol mmkndr. Hurda arj oranlar deitirilerek inko miktarlar hedeflenen %1 seviyesinin altna drlr. inko iermesi nedeniyle, ok ska ince toz ve amurun tekrar kullanm mmkn olmayabilir ve atk dkm sahasna gnderilir.(ekil 8.15)
ekil 8.15 BOF gaznn tretmanndan (ya) gelen amurun AT lkelerinde dalm(EC Study,1996)
Bu ekil ikincil artmda kullanlan venturi gaz ykayc veya ESPden gelen amurla ilgilidir. 8.2.2.2.6 Srekli Dkmden Gelen Cruf ve Hadde Tufal
222
Bu rnler normalde sinterde geri kazanlr. 8.2.2.2.7 Moloz Bu kat atklarn bertarafna ynelik uygun rneklemeler mevcut deildir. Baz elik retim proseslerinde elikhaneye takrar veriliyor yada refrakter reticileri, yeni refrakter malzeme retiminde kullanyorlar. Dierleri ise toprak dolgu sahasna gnderiliyor. 8.2.2.3 Atk Su Emisyonu Konu ile ilgili kaynaklar aadadr : BOF (elikhane) gaznn slak tip artma sisteminden geirilmesi (gas scrubbing) sonucu ortaya kan atk su, Srekli dkm direkt soutma prosesinden kaynaklanan atksu
Buna ilave olarak temelde , BOF, srekli dkmler ve ingot soutmadan gelen sulardr. 8.2.2.3.1 BOF Gaz Artmndan Gelen Atk Su BOF gaz kuru veya ya tip gaz ykama sistemlerinden geirilerek temizlenirler. Ya tip temizlemeden gelen atksular, artmdan geirildikten sonra tekrar sistemde kullanlr. Bu proses iki aamaldr. lk aamada 200 mikrondan byk paracklar ayrlr, daha sonra su ierisinde kalan kat maddelerin ayrtrlmas iin yuvarlak keltme tanklarna alnr. keltmeyi kolaylatracak koagulantlar eklenir ve ken amur, vakum veya santrifuj amur kekletirme sistemlerinden geirilerek, susuzlatrlr. Bu artm prosesinden kan suyun kalitesiyle ilgili veri mevcut deildir. 8.2.2.3.2 Vakum retimden Gelen Atk Su Vakum retimden gelen atk su miktar yaklak 5 m/ton sv eliktir. ( 8.1.4 e baknz ) Bu suyun zellikleri, artm ve geri kazanmyla ilgili bilgi mevcut deildir. 8.2.2.3.3 Srekli Dkmden Gelen Atk Su Srekli dkm tesisinden gelen atksu, direkt soutma ilemi sonras oluur. Slab ve ktn dorudan soutulmas sonucu oluur. Atksu metal oksit (tufal) ve ya ierir. Bu su genellikle haddeleme prosesinden gelen atksularla birlikte artlr. Bu artlm suyun miktar ve kalitesiyle ilgili veri mevcut deildir. 8.2.2.4 Enerji Gereksinimi 8.2.2.4.1 elik retim Prosesi (Bazik Oksijen Frn - BOF ) BOFta yakt, konvertrn n stlmasnda veya bakm sonras devreye almada kurutma amacyla kullanlr. Bu termal enerjinin tketim miktar yaklak olarak 0.051 GJ/ton sv eliktir. Elektrik tketimi yaklak 23 kWh/ton sv elik veya 0.08 GJ/ ton sv elik olduu tahmin ediliyor. Bu tketim deerlerine oksijen retim ve konvertrn iletilmesi iin gerekli enerji tketim deerleri de dahil edilmitir.
223
Konvertrlerden kan proses gaz CO iermekte olup, scak gazdr. kan bu gaz geri kazanldnda, BOF gaz, birincil enerji reticisi konumuna geer. Modern tesislerde kazanlan bu enerjinin miktar, 0.7 GJ/ton sv elike kadar ulaabilir. . 8.2.2.4.2 Srekli Dkm Sv elii tekrar stmak iin gerekli enerji miktar yaklak olarak 0.02 GJ/ton sv eliktir. Srekli dkm tesislerinde tketilen elektrik enerjisi miktar ise 0.04 GJ/ton sv elik (1997 verisi) olarak tahmin edilmektedir. 8.3 BAT hesaplamalarnda tekniklerin hesaba katlmas Prosesle balantl teknikler P1.1 BOF gazndan enerji elde edilmesi P1.2 Hurda iindeki inko orann azaltmak P1.3 elikten on line olarak numune alnmas ve analiz edilmesi Artma teknikleri (end-of-pipe) EP.1 Birincil toz toplama EP.2 Pik demir n artmndan gelen paracklarn azaltlmas EP.3 kincil toz toplama EP.4 Tozun scak briketlenmesi ve geri kazanm EP.5 Ya tip toz toplama sisteminden gelen atk suyun artlmas EP.6 Srekli dkmden gelen atk suyun artlmas P1.1 BOF gazndan Enerji Kazanm Tanm: Bu sistem BOF gaz ssnn ve kimyasal enerjisinin kullanmn gerektirir. nceleri bu enerji, atk gazn baca tepesinde yaklmas ile atlrd. Oksijen fleme esnasnda retilen BOF gaz konverter azndan BOF u terk eder ve birincil havalandrclarda tutulur. Bu gazn scakl yaklak olarak 1200 C civarndadr ve 50-100 Nm/ton elik debiye sahiptir. Gaz yaklak olarak %70-80 civarnda CO iermekte ve sl gc 8,8 MJ/Nm dr. Genelde , BOF gazndan enerji elde etmek iin iki sistem kullanlabilir : 1 - BOF gaznn gaz tutma sisteminde yaklmas ve sonrasnda kan snn atk s eanjrlerinde geri kazanlmas ; Bu BOF gaz, birincil havalandrma sistemi gaz borusunun iine dardaki hava verilerek yaklabilir. Bylece , hissedilen s ve toplam gaz ak artmakta, dolaysyla atk s kazanlarnda daha fazla buhar elde edilmektedir. BOF gaz ile karan havann miktar, elde edilen buharn miktarn tespit etmede kullanlr. elik retme periyodunda (toplam yaklak 30-40 dakika ) oksijen fleme yaklak 15 dakika devam eder. Buhar, oksijen flemeye bal olarak retildiinden, retimi kesiklidir. 2 - BOF gaznn yanmasnn engellenmesi ve sonradan kabilecek kullanmlar iin BOF gaznn bir tankta depolanmas
224
Primer havalandrma sisteminde BOF gaznn yanmas , sisteme dardan hava girmesi nlenerek engellenebilir. Bu da genellikle konvertrn giri azna su soutmal kenarlkla yaplabilir. Bu yolla CO tutulur ve BOF gaz enerji olarak baka yerlerde kullanlabilir. Gaz enerji retim amal kullanlacaksa temizlenip, bir tankta depolanabilir. Isnn kazanlmas iin atk s eanjr montaj yaplr. BOF gaz fleme balangc yada sonunda iermi olduu CO konsantrasyonunun dk olmas nedeniyle toplanmaz. Bu birka dakika sren zaman da gaz baca tepesinde yaklarak atmosfere verilir. (Baknz ekil 8.11) BOF gaznn geri kazanmyla yakma sistemleri kontroll hale dntrlmektedir. Bunun iki nedeni vardr : Kontroll yanma sistemi kullanlan gaz miktarn drd iin toz uzaklatrma maliyeti ile fanlarn maliyetlerini drmektedir. Gaz ak hznn drlmesi, hamgazn ktle konsantrasyonunun artmasna neden olur. Dolaysyla toz konsantrasyonunun makul seviyelerde olmas uygun toz tutma sistemlerinin kurulmasyla mmkndr. (Baknz EP.1) Byk yakma sistemleri sonucu olduka fazla buhar elde edilir. Fakat buhar retimi kesikli olursa tam verimli kullanlmaz. BOF gaz kullanm esneklik yaratr. Yksek frn ve kok gaz ancak kartrma istasyonlarnda dier gazlarla kartrlarak kullanlrlar. Oysa BOF gaz rnein doal gaz yerine de kullanlabilir. Baz tesislerde yksek frn gaznn kalitesinin arttrlmas iin de kullanlr. Tablo 8.10 hava/yakt oran 0,1den az olan kontroll yakma sistemlerindeki avantaj ve sonular gstermektedir.
Avantajlar - Atk gaz hacimsel debisi daha dktr. - Gaz tayc ekipmanlarnn byk hacimli seilmi olmas, hatlardaki akn daha dzgn olmasn salar, - Atk gaz fannda enerji tketimi azalr. - Gazn soutulmasnda su gereksinimini azalr. - Daha kk hacimsel debiler iin toz toplama sistemi dizayn yaplr - kan gazdan faydalanma imkan vardr, - Szdrmazlk ekipmanlar tasarm gerei gaz szntlarnn azalmas.
Dezavantajlar - Kompeks ekipman teknolojisi ( emniyet mhendislik standartlarna gre ) - lave ekipmanlara ihtiya vardr. - Tesis gvenliine ynelik ilave nlemlerin alnmas.
Tablo 8.10 Hava / yakt orannn 0,1 deerinin altnda olan yakma sistemlerinin avantaj ve dezavantajlar.
Kontroll yakma sistemindeki BOF gaz ierii Tablo 8.5 te verilmitir. Tam yanma olduunda CO oran en dk, CO2 miktar ise bu oranda yksek olur. Ulalan enerji kazanmlar :
225
Tablo 8.11, Thyssen Stahl AG- Almanyadaki elik retim prosesi (BOF) atk s eanjrnden elde edilen buhar miktaryla ilgili rnekleri iermektedir. Parametre Kapasite Hava katsays* Gaz debisi Buhar retimi Birim Ton sv elik/dkm Nm/ton sv elik Kg buhar/ton sv elik Ruhrort 4X140 > 2.0 250 380 Beeckerwerth 3X250 0.4 115 130 Bruckhausen 2X380 0.15 87 80
* hava katsays faktr gaz borusunun iinden geen hava miktarn gstermektedir. 0: hava girii yok 2:hava girii orijinal BOF gaz miktarnn 2 katdr.
Tablo 8.11 : Thyssen Stahl da BOF taki buhar elde edilmesi
Atk s eanjr ile tam yanmal sistemlerden elde edilen enerji, toplam darya atlan snn %80i olarak rapor edilmitir. Kontroll yakmann uyguland sistemlerde kan enerjinin %10-30 u ( 0.1-0.3 GJ/t LS ) s eanjrnde geri kazanlmaktadr.. (Joksch 1995 ) BOF gaznn tutulmasyla, gazn %50-90 arasndaki oran, hava katsaysna bal olarak kimyasal enerji (CO) olarak elde edilmektedir. Gaz tutulmayp, baca tepesinde yakld takdirde enerji de yok olmaktadr. Kontroll yakma ile atk s eanjrlerinde % 90a varan verimle gazn geri kazanm mmkndr. (Arimitsu,1995:Joksch,1995) Gazn bacada yaklmas ile kyaslandnda, BOF gaznn geri kazanmyla yaklak 0.6-1.0 GJ/ton sv elik enerji tasarrufu yaplmaktadr. Japon Nippon Steel Firmas tarafndan gelitirilen OG sistemiyle (gaz sznts tamamen nlenmi) tasarruf edilen enerji miktar 0,98 1,08 GJ/ton sv elik olmakta, elik retimi ise % 0,4 orannda art gstermektedir. Uygulanabilirlik : Atk s kazanm ve BOF gaznn geri kazanm sistemleri hem yeni hem de mevcut tesislere uygulanabilir. Dier evre etkileri : BOF gaznn geri kazanm iin gazn iyice temizlenmi olmas gerekir. Tam yanmadan sonra kan gaz atmosfere verilir. Bu emisyonlar iin tespit edilen snr deerleri, ehir enerji retim ebekeleri iin tespit edilenden daha toleransldr. Kontroll yanma sistemleri kullanldnda toplam yaylan emisyon miktar da azaltlm olacaktr. Tam yanmal sistemlerdeki toz tutma sistemlerinin verimi dk ve maliyetleri de ok yksektir. Bu gazn kazanm ile doal kaynak tasarrufu yaplm olur. Ayrca bu gaz tehlikeli madde olduu iin herhangibir CO kaan nlemek amacyla ilave tedbirlerin alnmas gerekir. Referans iletmeler : Tam yanmal ya da kontroll yanma sistemlerinden enerji kazanm dnyadaki oksijenle elik reten proseslerin birounda kullanlmaktadr. Ancak lojistik desteklerden dolay kontroll yanmaya doru bir eilim vardr.
226
letme bilgileri : Mevcut deildir. Ekonomiklik : Kontroll yanma sistemlerinin tahmini yatrm bedeli 5-25 Ecu (1996)/GJdr. Yatrmn kendini amorti etmesi ise yerel koullara bal olarak bir yldan azdr. Referans literatr : Arimitsu , 1995 ;Joksch , 1995 ; InfoMil , 1997 PI.2 Hurda iindeki inko orannn drlmesi : Tanm: Yksek inko orannn yksek frn iletmesine olumsuz etkisi vardr. Bu nedenle yksek inko ierikli malzemenin yksek frna arj edilmesi kabul edilmez. BOF gaz temizlenmesi srasnda aa kan kat maddelerin ar metal ve inko ierikleri olduka yksektir. (Baknz Tablo 8.9) Bu inko aslnda BOF un iine konan hurdadan kaynaklanmaktadr. inko konsantrasyonu dkmden dkme ilave edilen hurdann trne ve fleme artlarna gre deiir. Ayn problem kurun (Pb) ve kadmiyum (Cd) iin de geerlidir. Bunun iin dk inko ieren hurda kullanlmas tavsiye edilir. Galvanizli hurdalarn kullanm bu nedenle istenmez. Ulalan emisyon deerleri : Baz iletmelerde inko oran dk hurda kullanm ok titizlikle salanmaktadr. Bu tesislerdeki BOF gaz toz tutma sisteminde tutulan amurun ierii inko % 0,1 ile 0,3 arasnda deimekte olup, % 100 sinter tesisinde kullanlmaktadr. Uygulanabilirlii : Bu hem yeni hem de eski iletmelerde kullanlabilir. Bu kullanm, dk oranl inko , kurun ve kadmiyum ieren hurdalar iin geerli olup, hurdann ekonomikliine de baldr. O nedenle her proseste kullanlmayabilir. Dier etkileri : Bu zm lokal olarak dnlmelidir. Tm etkiler toplamda belki sfrdr , galvanizli eliklerin dnyada fazla miktarda retiliyor olmas , yksek oranda inko ieren hurdann kullanlmasna neden olacaktr. BOF prosesinde, inko oksijenin ilk bir iki dakikalk flenmesi srasnda konvertrden etrafa yaylr. Referans iletmeler : Hoogevens IJmuiden , NL-IJmudien ve British elik , UK-Scunthorpe , Sidmar , B-Gent letme bilgileri : Problemsiz almaktadr. Ekonomiklii : Dk inko oranl hurda daha pahal olup, ton sv elik maliyetini arttrr. Dk inko ierikli hurdann elde edilmesi zor gzkmektedir. Dier taraftan dk inko ierikli hurda kullanm sonucu aa kan toz ve amurun geri kazanm mmkndr. Referans Literatr : Deckers , 1995 ; Pazdej , 1995 ; InfoMil , 1997
227
PI.3 Srekli numune alma ve elik analizi Tanm : Oksijenli elik retimi kesintili bir prosestir. Her arjda istenen elik kalitesi elde edilinceye dek scak metal artlmaldr. eliin ieriini grmek iin her arjda numune alnarak, analizi yaplr. Analiz sonucuna gre istenilen kaliteye ulamak oksijen fleme zaman uzatlr. Son gelien dinamik modelleme ve izleme almalaryla numune alma gereksiz hale gelmi, numune alma srasnda kan emisyonlar da nlenmi olmaktadr. Numune, eliin dkm srasnda alnmaktadr. nceden BOF prosesinden numune almak iin oksijen flemeyi durdurmak gerekiyordu. Bu da zaman kaybna, ayn zamanda emisyon kmasna neden olan bir ilemdi. Modern tesislerde numune, oksijen flenirken sub-lance ile alnmakta bir taraftan reaksiyon devam ederken dier taraftan kalite ayarlanmakta ve retim art salanmaktadr. kan emisyonlar da ncekine gre daha az olmaktadr. Temel baar : Reaksiyon sresi ksald iin retim artar. Her seferinde konvertr eerek numune alnmad iin havaya verilen emisyon azalr. Uygulanabilirlik : Tm yeni fabrikalarda uygulanabilir. Mevcut fabrikalarda bu sistemin kurulmas iin uyarlama gerekir. Dier etkileri : Olumsuz etkileri bilinmiyor. Referans fabrikalar : Modern fabrikalarda numune on-line olarak proses devam ederken alnr, Sidmar ve B-Gent tesislerinde dinamik modelleme kullanlmaktadr. letme bilgileri : Mevcut deildir. Ekonomi : retim artndan dolay maliyetler dk olabilir. Referans literatr : [InfoMil, 1997]
EP.1 Birincil toz tutma Tanm: Oksijen fleme srasnda BOF gaz oluur. Bu gaz yksek miktarda partikl madde ierir. BOF gaz yakt olarak tekrar kullanlacaksa (baknz PI.1), gazn snr deerleri salamas gerekir. BOF gaz atk gaz kanalnda yakldnda, kan gazn yerel emisyon standartlarn salamas gerekir. Gnmzde, ou fabrika BOF gazn yakt olarak kullanr. Tam yakma sistemleri, BOF gazn yakt olarak yakmak iin nce havalandrma sistemindeki ortam havasn kullanr. Bu, yksek bir atk gaz ak meydana getirir (2000-3000 Nm3/ton sv elik); kontroll yakma sistemleri ise sadece BOF gaz retir (50-100 Nm3/ ton sv elik) (baknz tablo 8.5). Bu, birincil toz tutma tesisi boyutlarnda nemli farklara sebep olur. Dk atk gaz akna gre tasarlanm kontroll yakma sistemlerinde toz tutma veriminin arttrlmas gerekir. Bu nedenle birincil toz toplama sistemlerinde, % 90 verimle alan slak tip ykayc veya kuru tip elektro filtre kullanlmas gerekir. Islak ykayc ncesi byk tanecikleri ayrmak iin bir mekanik ayrc, deflektr, konulur
228
Oksijen lans deliinden kan toz emisyonuna dikkat edilmelidir. Bu delikten kan toz emisyonu, 50 g/ton sv elie kadar ulaabilir. Emisyonlar, hareketli bir kapak mekanizmas sayesinde oksijen fleme srasnda inert gaz olan azot veya karbondioksit fleyerek tozun bu delikten kmas nlenir. Baka tasarmlarda lans evresine temizleme aparatlar da ilave edilir. Ulalan emisyon deerleri : Kuru toz tutma ve ak yakma sistemi : letmesiyle ilgili veri mevcut deildir. Gaz ykama ve kontroll yakma : Islak tip gaz ykama sistemi uygulayarak nce iri paracklar daha sonra Elektro filtre (ESP) uygulayarak, BOF gaz ierisindeki toz konsantrasyonu 50 mg/Nm3 seviyesi altnda, 10 mg/Nm3 konsantrasyonuna (0,5-1.0 g/ton sv elik edeerine) indirilebilir. Gaz ESP de ilenmeden nce, byk paracklar bir saptrc blgede (deflektrde) ayrlr ve gaz soutularak artlandrlr. Kuru toz tutma ve ak yakma : Ulaan hibir iletme bilgisi yok. Gaz ykama ve kontroll yakma : Islak tip gaz ykama sistemi uygulayarak nce iri paracklar daha sonra kk paracklar gazdan ayrlrlar. BOF gaz ykamas sonrasnda gazda bulunan toz konsantrasyonu 15 ile 50 mg/Nm3 arasnda deiir ama genellikle 10 mg/Nm3den az olur. Baca gaz ykama ve ak yakma : BOF gaz atk gaz kanallar iinde yakldktan sonra venturi ykayclardan geirildikten sonra gazn iewrisinde bulunan toz konsantrasyonu 10 ile 50 mg/Nm3 arasnda deiir. Uygulanabilirlik : Hem yeni hem eski fabrikalarda uygulanabilir. Says her geen gn artan fabrikalarda kuru ESP uygulanyor. rnein, Voest-Alpine Stahl A-Linz, elik fabrikas mevcut sulu olann yerine kuru tip toz tutma sistemini yapt. Dier etkileri : kan toz ve amurlar yksek miktarda inko ierdiinden dolay geri kullanmlar mmkn deildir. inko oran dk hurdalarn kullanm sonucu BOF amur/tozlarnn sinter tesisinde tekrar kullanm mmkndr. (baknz PI.2). Kuru ESP toz tutma sistemine sahip fabrikalardan kan kat atklardan scak briket yaplarak, elik retimi prosesinde tekrar kullanlabilirler. (baknz EP.4). Ayrca, slak tip toz tutma sistemi sonucu tutulan tozlarla karm atksu oluur. (baknz 8.2.2.3.1). Ayrca, toz arndrma cihaznn iletilmesi enerji tketimine yol aar. Kontroll yakma sistemlerinde enerji tketimi 0.001 - 0.005 GJ/ton elik olurken, kuru ESP iin ise <0.001 GJ/ton elie karlk gelir. Ak yakma sistemlerinde bu venturi tip ykayclar iin 0.04 - 0.15 GJ/t pik demire ve kuru ESP iin ise <0.005 GJ/t elie karlk gelir. Referans fabrikalar : Kuru ESP ve kontroll yakma : Voest Alpine elik AG, A-Linz; Kuru ESP ve ak yakma :
Thyssen elik AG, D-Duisburg; LD elikhanesi 3,
Yok.
229
Baca gaz ykama ve kontroll yakma : Oksijen elik fabrikas 2 ; Hoogovens IJmuide, NLIJmuiden; Baca gaz ykama ve ak yakma : Oksijen elik fabrikas 1 ; Hoogovens IJmuide, NLIJmuiden. Maliyet : Yatrm : 1996 yl fiyat ile 1 Milyon ton/yl kapasiteli bir elik fabrikas iin 24 40 milyon Ecu letme : 1996 yl fiyat ile 2 4 Ecu/ton sv elik. Yerine getirmeye iten etkenler : BOF gazn yeniden kullanmak iin yksek verimli arndrma gereklidir. BOF gaz tekrar kazanlmad durumda, mevcut emisyon limit deerlerini karlamas iin ilenmelidir. Referanslar : [Joksch, 1995; Koller1995; EC BOF, 1995 ; InfoMil, 1997].
EP.2 Pik demirin n ileminden gelen tozlarn azaltlmas Tanm : Pik demirin n ilenmesindeki etap srasnda (deslfrizasyon, cruf ayrma, scak metalin tanma ve tartlmas) partikl madde emisyonu oluur. Spesifik toz emisyon faktr (toz tutmadan nce) 110 ile 830 g/ton sv elik [EUROFER BOF, 1997] arasnda deiir. Bu tozlar torbal tip toz tutma filtreleri ile tutulurlar. (ekil 8.16) Deslfrizasyon niteleri byk ve kapatlmtr. Toz toplama niteleri; szdrmazlk ekipmanlar, deslfrizasyonu salayan kimyasallar, curuf giderme, emisyon toplama ve hareketli kap mekanizmalarndan olumutur. (ekil 8.16).
ekil 8.16 : Scak metal deslfrizasyon tezgahnda toz tutma [EUROREf BOF,1997]
kan gazlar, 10.000 mg/Nm3e varan toz yk iermektedir. Baz durumlarda, kuru tip elektrostatik toz tutucular kullanlmaktadr.
230
nemli bir durum ise havalandrma sisteminin tahliye verimidir. yi bir k verimi elde etmek iin emi balklarnn pozisyonu optimize edilmelidir. Atk gaz ak 30.000 ile 40.000 Nm3/saat aralndadr. Ulalan temel emisyon seviyesi : Gaz emisyonlar sistemden iyi bir ekilde toplanr ve torbal filtrelerden geirilirse, (veya ESP) toz emisyonu 10 mg/Nm3den daha dk seviyelerde (1 g/ton sv elik civar) elde edilebilir (Tablo 8.3e baknz).
Uygulanabilirlik : Yeni ve mevcut fabrikalarda uygulanabilir Dier etkileri : Emi pompalar enerji harcar. Ayrca, kat atk meydana gelir. Bu kat atklar, sinterleme prosesinde tekrar geri kullanlabilirler (yksek Fe ieriinden dolay). Pik demir deslfrizasyon nitesinde oluan tozun kompozisyonu arlkl olarak kullanlan deslfrizasyon kimyasalna baldr. Referans fabrikalar : Pik demir n ilemesi srasnda partikl azaltma dnyada birok fabrikada uygulanmaktadr. letme bilgileri : Hem torbal filtreler hem de ESP sorunsuz olarak altrlabilir. Maliyet : Yatrm : 1996 yl fiyatlaryla yaklak 10 milyon Ecu. Sistemin kullanlma zorunluluu : Bu sistemlerin kurulmasna neden olan balca etkenler emisyon snr deerlerini tutturmak ve dier yasal ykmllklerdir.
Referanslar : [InfoMil, 1997 ; EC BOF, 1995]
EP.3 kincil toz tutma sistemleri Tanm: 70li yllarn bana kadar oksijenle elik reten fabrikalar ikincil toz toplama sistemleri olmakszn altrlyordu. Dolaysyla bu kurulan sistemler mevcut yerlerine uyarlanarak kurulmutur. Bu sistemlerin verimlilii bulunduu yerin konumuna gre deiir. Bunlar, toz toplama sistemleri seimi ve tasarmn da ksmen nemli rol oynar (evirme, balk vs.). Atk gaz debilerinin belirlenmesi genelde yerel artlara ve borulama sisteminin kurulaca yeterli yerin olup olmamasna, bununla birlikte boru kesit llerinin uygun olup olmadna baldr. Hem mevcut hem de yeni tesislerde toplama verimliliini hesap etmek hemen hemen imkanszdr. Ayrca bir deer bimeye kalkmak kark olmakla beraber sonular lmek olduka zordur. Atlye zemininden, model testlerden, hesaplardan ve ampirik incelemelerden karlarak ulalmaya allan toplama verimleri ekil 8.17de grlyor ve gz nne alnan emisyon kayna ve zgl proses teknolojisine gre deiebilir. Tam teknik atk gaz toplama iin en uygun dizayn ve yksek atk gaz debileri bile %100 garanti veremez, ancak uzun sreler oksijenle elik reten proseslerde sonu elde edilebilir. Deien veya tipik iletme artlar ve fabrika binas iindeki olaan d hava akmlar gibi evre artlar, kanlmaz ikincil emisyonlar eklinde toplanamayan toz akmlar salnmasna nclk edebilir.
231
ekil 8.17 : Oksijenle elik reten bir fabrikada ikincil toz toplama sistemi verimlilii [EUROFER BOF, 1997].
kincil tozlar aadaki ilemlerden sonra ortaya kar; scak metalin potayla transferi ve cruf alma BOF arj alma BOFtan (eviriciden) ve potalardan sv eliin ve crufun dklmesi kincil metalurjik ve dkm ilemleri Katk maddelerinin kullanlmas Srekli dkm
kincil emisyonlarn miktar tahminen 100 ile 2000 g/ton sv elik aralnda deiir; BOFta arj alma ve dkm ilemleri bu emisyona katkda bulunur (130 1230 g/ton sv elik) [EUROFER BOF, 1997]. Bu geni araln aklamas, ikincil emisyonlar snrlamann zor olmas ve toplama ileminin uygun olarak bilinmemesidir. Bu, salnan gaz bilgilerinin ve gerekleen emisyon bilgilerinin bir arada gsterilmesi gri blge olumasna sebep olur, bunlar uygun atk gaz toplama uygulamas ve temizleme admlar takip eder. arj alma ve boaltma : Scak metalin arj edilmesi ve BOFun (konvertrn) boaltlmas srasnda toz emisyonu oluur (yukarda ki ekilde grlyor). BOFun eilmesi srasnda birincil havalandrma sistemiyle emisyonlar verimli olarak alnamaz. Bundan dolay ou kez arj alrken ve dkm esnasnda oluan emisyonlar tahliye eden ikinci bir havalandrma sistemi kurulur.
232
ekil 8.18 : Scak metal arj srasnda kan ikincil tozlarn toplanmas (Eurofer BOF, 1997) ayn sistem hurda arjndan kan emisyonlarn toplanmas iin kullanlr.
kincil havalandrma genelde, evirici azn eik pozisyonunun tam stnde davlumbaz ve eviricinin kalan 3/4nn etrafndaki davlumbazdan (doghouse) oluur (ekil 8.18). Davlumbaz BOFa tercihen mmkn olduka yakn yerletirilir. Baz fabrikalarda yapnn BOFa yakn olmas olanakszdr. Bu durumda, davlumbaz atnn yanna kurulur, sonuta davlumbazn ebatlarna ve ekilen hacme bal olarak dk verim elde edilir. Tali toz toplama sisteminden geen baca gaz 40.000 ile 1.300.000 Nm3 deerleri arasndadr ve temizlenmesi genellikle doku elemanl filtre tarafndan yaplr. Bununla birlikte elektro statik ktrcler (ESP) kullanlr.Tablo 8.12 de toz toplamann tasarm snflandrmalar ile ilgili rnekler gsterilmitir.Bu rnekler 650.000 ile 1.000.000 m3 / h deerleri arasndaki ak gstermektedir.
233
Tablo 8.12 BOFun arj ve dkm alma esnasndaki toz toplama iin uygulanm ikincil emisyon bilgileri
Scak Metalin Transferi: Scak metal torpidodan transfer potasna kapal bir stand iinde alnr.Entegrasyonu salanm bir kontrol odas transfer ilemini direk gzlemlememizi salar.Transfer potas hadde zemininin altnda bir transfer arabasnn stnde tanr. Bu transfer potas n ksmda scak metalin dkld yeri kapatan szdrmaz bir kalkan tar ve bylece kapal bir ortam salanm olur. Kapal bir muhafaza konulamayan bir yerde ise potann zerine davlumbaz konulabilir.
ekil 8.19: Transfer esnasnda toz toplama
234
ekil 8.20 : Scak metal transferi esnasndaki toz toplama (EUROFER BOF 1997)
Tepkimesiz bir ortam ve oksit toz oluumunu snrlandrmak iin scak metalin transfer edildii potaya kat karbondioksit dklmesi , kuru buzun devaml buharlaarak karbondioksit gaz salvermesi potadan potaya aktarm srasnda toz emisyonunu kontrol etmek iin yeni bir tekniktir.Gazn havadan ar olmas nedeni ile scak metal yzeyi zerinde oksijensiz bir atmosfer salanarak , demirin oksitlenmesi nlenir. Istlan karbon dioksit gaz termal etki ile yukar kar ve devrilen scak metalin zerini rter. Scak metal transferinde tepkimesiz bir ortam oluturmak iin optimum prosedr aadaki gibidir. Bo potaya 30 saniye boyunca karbondioksit verilir. Metal transferi boyunca minimum karbondioksit ak salanarak tepkimesiz ortamn devam salanr.
235
ekil 8.21 : Torpidodan arj alrken kan toz emisyonu (CO2 verilmesi ve verilmemesi durumunda) (UNEP,1997)
Her ne kadar karbondioksit zehirli bir gaz olmasa da karbondioksit ynnden zenginlemi bir atmosfer, alma blgesinin havasz kalmasna neden olabilecek ve gvenlik problemi yaratacaktr. Msaade edilebilir maksimum konsantrasyon deeri belirlenmi ve risk oluturabilecek bir durum olmamas iin havalandrma ve kontrol sistemi kurulmutur. 2,4 kg /t karbondioksit tketimi ile aadaki sonular alnmtr:
236
Toz emisyonunda % 87 azalma karbon monoksit ve karbondioksit deerleri iin alma ortam deerleri almtr (UNEP,1997)
Cruf Alma Davlumbazn bo kesiti yksek emi hzna ulamak iin uygun i elemanlarla snrlandrlmtr. Davlumbazlar hareketli tip olabilir. bylelikle birka deiik cruf alma ilemine hizmet edebilirler.Cruf alma yerleri genellikle yeterli hareket salayacak kadar blmelere ayrlmlardr. Aklklar arabaya monte edilmi, szdrmaz kalkanla kapatlmtr. ekil 8.22 cruf alma standnda deslfrizasyonlu toz tutma sistemini gsterir.
ekil 8.22 : Curuf alma istasyonunda yer alan toz toplama sistemi (Eurofer BOF, 1997)
Ulalan Seviye Emisyon seviyesi temel olarak arj ve dkm alma srasnda kan tozun miktarna bal olarak deiir. kincil havalandrma sisteminden gelen toz emisyonu, tozun torbal filtrelerde tutulmasyla 10 mg/ Nm3 den aa olabilir. Tablo 8,3e gre havaya verilen toz emisyonlar 5 g/ton sv elikin altnda olacaktr. ESPnin performans muhtemelen dk olacaktr, fakat ikinci davlumbazn toz tutma verimlilii ile birlikte dnlmelidir. Baz fabrikalarda (Japonyada) tm at kapatlarak %100 toz tutma verimlilii salanmtr.
237
Uygulanabilirlik : Tali toz toplama yeni ve mevcut fabrikalara uygulanabilir. Mevcut tesislerde yer ksnts uygun boaltma imkann snrlayabilir. Dier evre etkisi : Tali toz toplama srasnda kat bir atk oluur. ( 1 kg / ton sv elike kadar) Demir bakmndan zengin bu kat atn kullanm inko ieriine baldr. Baz fabrikalar bu at tekrar kullanabilirken bazlar atmak isteyebilirler. Havalandrma ve toz tutma sistemleri enerji tketimini arttrrlar. Tali havalandrma yaklak 400.000 den 1.300.000 Nm3 / h e kadar tahliye kapasitesine ihtiya duyarlar. Bu da 0,72 den 72 MJ arasnda enerjiye denk gelir. Eer doku bazl filtre kullanlyorsa enerji tketimi temel olarak basn dne ve sisteme bal fann kapasitesine baldr. Tali toz toplamann zgl enerji tketimi dier toz toplamaya gre nispeten yksektir.
238
ekil 8.23 : Entegre elik fabrikalarnda spesifik enerji tketimi (Philip,1987)
Referans Fabrikalar: Dnya apnda birok fabrika tali toz toplamay uyguluyor. letme Bilgisi: Hem torbal filtreler hem de elektro filtre (ESP) problemsiz olarak altrlabilir. Tali toz toplamadaki en zor durum ise tahliye verimlilii ve oluan kat atn geri dnmdr.
239
Maliyet: Yatrmlar : 1996 yl fiyatlaryla 12- 20 milyon Ecu letme : 1996 yl fiyatlaryla 0,8-4 milyon Ecu/ton sv elik Zorlayc Nedenler : Ana itici g emisyon limit deerlerine ulamak ve dier yasal gerekliliklerdir. Referans letmeler: Dnya genelinde birok fabrika, ikincil toz toplama sistemini uygulamaktadr. letmesel Veriler: Her iki torbal filtre ve ESPler herhangi bir problem yaanmadan altrlmaktadr. Referans Yaynlar: [InfoMil, 1997; EUROFER BOF, 1997; EC BOF, 1995]
EP 4. Scak-briketleme ile yksek inko ieren tozlarn geri kazanm Tanm: Oksijen flemeli BOF prosesinden kan gaz, kuru tip toz tutma sisteminden (ESP) geirildikten sonra tutulan toz, kat atk olarak kar. Bu tozun demir ierii yksek olmakla birlikte (%4065), bu toz preslenip briket haline getirilerek kullanlabilir bir hammadde haline dntrlebilir. Byk ve kk tanecikli tozlar ayn tesiste briket haline getirilirse de ierikleri nedeniyle farkl proseslere arj edilirler (baknz Tablo 8.9). ri tozlardan yaplm briketler % 70 demir ieriklerinden dolay hurdaya ikame olarak elik retiminde kullanlabilir. nce tanecikli tozdan elde edilmi briket iindeki metalik demir oran %7 olduu iin, cevheri soutmak maksad ile kullanlabilir [Auth, 1988]. Scak briketler, scak briketleme fabrikalarnda retilirler (ekil 8.24). ncelikle toz akkan yatak reaktrnde scak hava ve kimyasal reaksiyonlar ile 7500C ye kadar stlr. kinci admda ise tozlarn silindir preslerden gemesi ile briketler elde edilir.
240
ekil 8.24: elikhane tozundan briket yapmn gsteren fabrika (EUROFER BOF, 1 997)
Srekli briket haline getirilerek prosese arj edilen tozlar, kademeli olarak inko ierii ynyle zenginleir. Toz briketler arlkl olarak ortalama %17 inkoya sahip olduklarnda, ieriindeki inkonun geri kazanm iin baka bir prosese ynlendirilirler. Prosesteki inkonun dalm homojen olmad iin % 17 ve zeri inko ieren tozlar da sistemde gereksiz yere sirkle etmekte, buharlamakta veya okside olmaktadr. Bu homojen olmayan yap elik retim prosesindeki arj oranlarn ve termal dengesini etkilemektedir. Bu yzden elik kalitesinin ve oluan curufun srekli olarak inko ynyle analiz ve kontrol edilmesi gerekmektedir. Proses srasnda toz ierisindeki inkonun yzdesini lmek iin baz on-line lm teknikleri gelitirilmitir. LIBS (laser-induced breakdown spectroscopy) yntemi olarak tanmlanan teknik sayesinde konveyr zerindeki tozun inko ierii llerek peletleme, geri kazanm veya baka bir yere gnderme karar alnmaktadr. ekil 8.25, Oksijen flemeli elik retim fabrikalarndaki optimize toz evriminin ematik zetini gstermektedir.
241
ekil 8.25 : BOFdan gelen ve evrime urayan tozun optimizasyonu salamak iin lme ileminin ematik zeti
nce tozlarn peletlenmesinin en byk nedeni balayc ilave edilse bile bu ince tozlarn briket haline getirilememesidir. Bundan baka pelet rn olarak mterinin ihtiyacn karlamada uygun bir malzemedir. Analiz edilmesi, tanmas, stoklanmas ve tozlamaya neden olmad iin tercih edilir. Ayrca, toz peletler indirgeyici katk malzemesi olarak kullanma zelliinden dolay proses optimizasyonunda kullanlabilir. Ulalan emisyon deerleri: Katma deeri yksek hammaddenin geri kazanmyla, kat atk olarak sz konusu malzemenin deponi sahasna doldurulmas nlenmitir. elik retimi srasnda ortaya kan toz miktar yaklak olarak 1020 kg/sv eliktir. Toplam demir retim verimlilii yaklak olarak %1 artrlmtr. evrime urayan toz miktar %100e ulatrlabilir. Uygulanabilirlik: Bu metot sadece BOF gaznn kuru tip toz tutucularla temizlenmesi sonucu ortaya kan tozlarn geri kazanm iin uygulanmtr. Islak tip tutucudan geen gazn temizlenmesi sonras kan amurun geri kazanm iin (suyun buharlatrlmas) ise ilave enerji ihtiyac ortaya kacaktr. Dier etkiler : Scak briketleme tesisleri enerji tketirler ancak, geri kazanmlaryla hammadde tketimleri azaltlr. Referans letmeler: LD 3 Steelmaking plant, Voest-Alpine Stahl AG, A-Linz (bu fabrikada atklar pelet haline getirildikten sonra inko ierikleri nedeniyle geri kazanlrlar); Steel Plant Kwanngyang Works, POSCO Iron and Steel Company, Kore Cumhuriyeti;
242
Steel Plant Baoshan Iron and Steel Company, in Dneprovsky Metallurgical Combinate (DMK), Ukrayna LD 1, LD 2 stelmaking plants, Thyssen Krupp Stahl AG, D-Duisburg BHP, Newcatle, Australia letmesel Verileri : Mevcut Deil Maliyet: Mevcut Deil Zorlayc Nedenler : Bu sistemin uygulanmas iin en nemli etken, kstl imkanlar ve tozun bertaraf maliyetinin yksek oluudur. Referans Yaynlar : [Auth, 1988; UN-ECE,1996; Rentz, 1996; Heiss, 1997] EP.5 Islak tip toz tutma sisteminden gelen atk suyun artlmas Tanm: Bir ok konvertrl elik retim prosesinde birincil toz tutma sistemleri slak tiptir. (baknz PI. 1). Gaz suyla ykanarak ierisindeki toz partiklleri suya geerler. Bylece kirliliin havadan suya gemesi salanr. Su, genellikle geri kazanlr veya artlarak dearj edilir. Atk suyun askdaki kat madde konsantrasyonu yksektir. Bu kat maddeler arlkl olarak inko ve kurundan olumutur. Gaz temizleme suyu ierisindeki kat maddeler hidrosiklon veya keltme yntemiyle sudan ayrlrlar. pH ayarlamas yapldktan sonra sistemde tekrar kullanlabilirler. (baknz 8.2.2.3.1). Dearj edilmeden nce atk su ktrme ve filtrasyon ilemlerinden geirilebilir.
243
Ulalan dearj deerleri: Tablo 8.13de Oksijen konvertr ile alan demir elik fabrikalar slak tip toz tutucularndan kan atksu kriterlerine ilikin rnekler verilmektedir. Ak Kapal Yanma Sistemler Yakma Sistemleri Hoogovens Hoogovens LTV Oksijen Oksijen Stelco Steel Parametreler flemeli flemeli LEW, Cleveland elik elik retim Canada Works, retim tesisi No.2* ABD tesisi No.1* m3/ton Sv Atksu Debisi 0,52 1,1 0,002 0,65 elik Askdaki Kat g/ton Sv 20 5,5 0,0083 9,4 Madde elik mg/ton Sv inko (Zn) 73 210 0,36 252 elik mg/ton Sv Kurun (Pb) 31 110 0,057 <74 elik * Hoogovens'daki emisyonlar 1994 deerlerini kapsamaktadr Tablo 8.13: Oksijen flemeli elik retim tesisleri slak tip toz tutma sistemi atksu k kriterlerine ait rnekler Atk su dearjn en aza indirmek iin gerekli yntemler; 1. Gaz temizleyicide kullanlan suyun sirklasyon orannn artrlmas; Gaz temizleyicide kullanlan suyun sirklasyon orannn arttrlmas iin atk sudaki kat maddelerin keltme ilemi iki kademeli olarak gereklemelidir. kincil keltmede suya CO2 verilerek kat maddelerin karbonatl bileikler oluturarak keltilmesi salanr. Bu sistem kontroll yakma sistemlerine sahip gaz temizleme sistemlerine uygulanr 2. Blf suyunun artlmas ; Her ne kadar etkin bir sirklasyon ilemi yaplsa da atk sudaki mineral ve tuz konsantrasyonu srekli olarak artar, birikim olmamas iin ise bir ksm suyun dearj edilmesi gerekmektedir. Bu dearj edilen sudaki askdaki kat maddeler inko ve kurun iermektedir. Bu su da keltme ve filtrasyon ileminden geirildikten sonra dearj edilir. Uygulanabilirlik: Yksek sirklasyon verimlilii nedeniyle mevcut ve yeni tesisler iin uygulanabilir. Dier Etkiler: amur, genellikle atksudaki kat maddenin keltmesi srasnda ortaya kar. Bu amur demir elik retim prosesinde %100 olarak geri kazanlabilir. Ancak bu da hurdayla gelen inko oranna baldr. Dnya genelindeki bir ok elik fabrikasndan kan amur kullanlmamakta, sahada stoklanmaktadr. (ayrca baknz PI. 2 ve EP.4). Referans letmeler: Sirklasyon oran yksek olan elik fabrikalar ve blf suyu artm olanlar; Sidmar, B-Gent; Thyssen AG, D-Duisburg; LTV Seel Cleveland Works, ABD.
244
letmesel Veriler ve Ekonomiklii: Mevcut Deil Referans Yaynlar: [Theoblad, 1997; InfoMil,1997] EP. 6 Srekli dkmlerden gelen atk suyun artlmas Tanm: Srekli dkmlerde su, retilen slab, blum ve ktn soutulmas amac ile kullanlr. Soutma ilemi sonras kan atksu haddehaneden gelen suyla birlikte artlr. Artlan su sisteme geri beslenir. Dkm kalplar ve rollerin i ksmlarndaki paralar, genellikle kapal devre su sist emleriyle soutulur. Bu su sistemleri, bu blmde ele alnmamtr. Kirlilie yol aan ana etmenler kat maddeler ve yalardr. Geri besleme suyu orannn arttrlmas iin atk suyun keltme ve filtrasyon ileminden gemesi ile mmkndr. Yalarn uzaklatrlmas iin ya syrma tanklarndan faydalanlr. Ulalan dearj deerleri: Tablo 8.14de srekli dkmlerden gelen su dearj kalite deerlerine rnekler verilmektedir.
Parametreler
Inland Hoogovens Hoogovens Stelco Steel, Srekli Srekli Lake Erie Indiana Dkm Dkm Works, Harbour Tesisi OSF Tesisi OSF Ontario, Works,IN, 1 2* Kanada ABD 0,08 ? 0,8-10,7 _ _ 30-365 0,04 98 0,11 2,0 5,7 41 1,4 78 26 _ _ 2000 0,076 99 1,4 8,0 8,7 160
Atksu Debisi Sirklasyon oran Askdaki kat madde inko (Zn) Kurun (Pb) Ya
m3/ton ktk % g/ton ktk mg/ton ktk mg/ton ktk mg/ton ktk
Tablo 8.14: Srekli dkmlerden gelen su dearj deerlerine ilikin rnekler
Uygulanabilirlik: Yksek sirklasyon verimlilii ve atksu artma sistemleri mevcut ve yeni tesislere uygulanabilir. Dier Etkiler: keltme aamasnda elde edilen amur, ieriindeki demir oran ile sinter fabrikalarna geri beslenebilir. Referans letmeler: Inland Steel, Indiana Harbour Works, Indiana, ABD Hoogovens IJmuiden, NL-Ijmuiden
245
Sidmar, B-Gent letmesel Veriler ve Ekonomiklii: Mevcut Deil Referans Kitap: [InfoMil,1997]
8.4 Sonu Bu dokman anlamak iin okuyucularn beinci blmdeki nsze tekrar bakmas gerekir. Bu dokman nasl anlamal ve kullanmaldr. Verilen teknikler, emisyon ve/veya tketim deerleri ve aralklar aadaki basamaklar takip ederek verilmitir. Sektrde anahtar olan evresel kriterler; BOF ve srekli dkm prosesi iin toz ve gaz tutma ve temizleme sistemleri, bunlarn geri kazanm, bu toplanan tozlardaki inko miktar. Bunlar iin gerekli tekniklerin tartlmas, ABnde ve dnyada bulunan en iyi evresel performans veren tekniklerin belirlenmesi, Bu tesislerin kurulmas durumunda ulalan performans dzeyleri, evresel etkileri, zorlayc etmenler tartlmtr, En iyi teknolojinin seimi (BAT) ve bununla ilgili emisyon ve tketim deerleri sektrle ilgili veriler Direktif Ek IVn 2(11)inci kaleminde yer almaktadr.
Burada yer alan teknikler ve aklamalarla ilgili olarak IPPC Avrupa Brosu uzmanlar ve teknik alma grubunun nemli katklar olmutur. Burada sunulan teknikler ve elde edilen sonular mevcut halde bulunan tesislerden alnmtr. BAT olarak tanmlanan tesisler, mevcut tesislerdeki performans sonularn, maliyet ve dier analizleri yapldktan sonra kan avantajl ynleri dikkate alnarak tespit edilen tesislerdir. Fakat hibir zaman bir snr deeri ve tketim iin snrlandrlm bir deeri vermek iin kullanlmaz. Ancak teknik olarak bu deerlere inilmesinin mmkn olduunu gsterir. Bazen limit deerlere ulamak iin uygun teknolojiler bulunur ancak bu teknolojileri baka evresel etkileri ve yksek maliyetlerinden dolay BAT olarak kullanlmas mmkn deildir. Ancak zorunlu durumlarda bu teknikler kullanlr. BATlerle ulalan emisyon deerleri ve tketimler burada referans gsterilen artlarda ulalr. Bu dokmanda sz edilen BAT ile ulalan seviye ile ulalabilir seviye arasnda farkllk vardr. Ulalabilir seviye, teknikler uygulandktan ve bir sre tesisler bu tekniklere uygun altrldnda elde edilen sonular gstermektedir. Maliyetle ilgili veriler teknik tanmlarnn yapld blmlerle birlikte verilmektedir. Yaklak olarak tekniklerle ilgili maliyetleri vermekle birlikte, maliyetler tesislerin bulunduu yere, vergilere, teknik zelliklere vb. koullara baldr. Bu dokman ierisinde, szkonusu spesifik faktrlerin tamamen deerlendirilmesi mmkn deildir. Maliyetleri ilgilendiren verilerin olmamas durumunda, mevcut tesislerdeki gzlemlerden, tekniklerin ekonomik olarak uygulanabilirlii zerine sonular karmak mmkndr. Bu blmdeki, genel Mevcut En yi Teknikler (BAT) ile, mevcut tesislerin u anki performansnn veya yeni tesisler iin herhangi bir nerinin deerlendirilmesi ya da, sz
246
konusu tesis iin, BATa dayal en uygun tekniin kullanlmasna yardmc olunmas planlanmtr. Yeni tesislerin BAT artlarnda, ya da daha iyi artlarda almasnn tasarlanmas ngrlmtr. Ayrca pekok mevcut tesisin, genel en iyi teknikler (BAT) veya daha iyi seviyeye kmas dnlmtr. Bu BREF dokmanlar, uyulmas zorunlu standartlar olmamakla birlikte, belirlenmi teknikleri kullanmak suretiyle, kabul edilebilir emisyon deerleri ile tketim seviyelerini salama konusunda, endstriye, ye devletlere ve halka rehberlik etmek amacyla, hazrlanm referans dokmanlardr. Herhangi bir spesifik durum iin uygun limit deerler, IPPC (Entegre Kirlilik nleme ve Kontrol) direktifleri ile yerel faktrler dikkate alnarak belirlenecektir. Scak metalin n ilemi, oksijen kullanarak elik retimi ve srekli dkmler iin aada belirtilen teknikler veya tekniklerin kombinasyonu mevcut en iyi teknikler olarak dnlmektedir. Tekniin ncelik sras ve seimi yerel artlara bal olarak deimektedir. Ayn veya daha iyi performans veya verimlilii salayan dier teknikler ile tekniklerin kombinasyonlar ayrca dnlebilir. Bu teknikler, henz gelimekte olan teknikler veya yeni ortaya km ancak, bu dokmanda belirtilmemi/tantlmam teknikler olabilir. 1. Aada belirtilen metodlar ile scak metal n artmnda kan tozlarn giderilmesi (scak metale gei prosesleri, kkrt giderme, curuf giderme ilemlerini ierir): - Etkin toz tutma, - Torbal toz tutma veya elektrostatik toz tutma metodlar ile gerekletirilir. Torbal toz tutmada 5-15 mg/Nm3, elektrostatik toz tutmada 20-30 mg/Nm3 aralnda emisyon konsantrasyon deerlerini elde etmek mmkndr. 2. BOF gaznn geri kazanm ve birincil toz tutma; - Kontroll yakma ve - Kuru elektrostatik toz tutma (yeni ve mevcut durumlar iin) veya - Ykama (mevcut durumlar iin) uygulanarak yaplr. Toplanm bazik oksijen frn gazlar temizlenir ve sonraki ilemlerde yakt olarak kullanlmak zere stoklanr. Baz durumlarda bazik oksijen frn gazlarnn geri dnm ekonomik olmayabilir veya enerji verimlilii asndan, fizibilitesi uygun olmayabilir. Bu durumlarda bazik oksijen frn gazlar buhar oluturmak iin yaklabilir. Yanma ekli (tam yanma veya kontroll yanma) enerji ynetimi tarafndan belirlenir. Toplanm toz ve/veya amurlar mmkn olduunca geri dntrlmelidir. Toz/amur ieriinin yksek inko ierii dikkate alnmaldr. Lans deliinden kacak toza dikkat edilmelidir. Lans delii oksijen fleme esnasnda kapal olmal ve eer gerekirse, toz oluumunu engellemek iin lans deliinden soy gaz verilmelidir. 3. kincil toz toplama: - Torbal toz tutma veya elektrostatik toz tutma ya da ayn toz tutma verimliliine sahip dier teknikler vastasyla sonraki artma ilemleri iin arj ve dkm alma esnasnda oluan tozlarn etkili ekilde tutulmas gereklidir. Toz tutma verimlilii % 90a kadar kabilmektedir. Torbal toz tutma sisteminde toz emisyonu 5-15 mg/Nm3, elektrostatik toz
247
tutma sisteminde 20-30 mg/Nm3 civarnda deerlere ulalabilmektedir. Tozlarn yksek inko ieriine dikkat edilmelidir. - Torbal toz tutma, elektrostatik toz tutma ya da ayn toz tutma verimliliine sahip dier teknikler vastasyla sonraki artma ilemleri iin scak metal manplasyonu (pota aktarma ilemleri), scak metal curuf giderme ve ikincil metalurji ilemleri esnasnda oluan tozlarn etkili bir ekilde tutulmas gerekmektedir. Bu ilemler iin, 5 g/t sv elik seviyesinin altndaki emisyon deeri kabul grmektedir. Duman/toz oluumunu en aza indirgemek iin, scak metalin torpido arabasndan (veya scak metal kartrcs) arj potasna alnmas esnasnda oluan duman/toz soy gaz ile kontrol altna alnmaktadr. 4. Aada belirtilen lmler uygulanarak birincil ya toz tutmadan gelen BOF gaznn emisyonunun azaltlmas/giderilmesi: - Kuru BOF gaznn temizlenmesi yer msaade ettii lde yaplabilir; - Temizleme suyunun mmkn olduunca geri kazanm (rnek: kontroll yakma sistemleri olmas durumunda CO2 enjeksiyonu); - Askda kat maddelerin topaklatrlmas ve ktrlmesi; askda kat madde miktar 20 mg/l olarak salanabilir 5. Srekli dkm makinesinde, dorudan soutma ile, emisyonun giderilmesi, - Soutma sularnn olabildiince yeniden ilenmesi; - Askda kat maddelerin topaklatrlmas ve ktrlmesi; - Syrma tank veya etkili dier cihazlar kullanlarak yan alnmas; ilemleri yaplarak gerekletirilir. 6. Kat atklarn azaltlmas Aada belirtilen teknikler, nem derecesine gre azalan bir srada, kat atklarn retiminde BAT olarak dnlmektedir: - Atk retiminin azaltlmas; - Kat atklar/yan rnlerin etkin kullanm (geri dnm veya yeniden kullanm); zellikle BOF curuflar ve BOF gaz artmndan gelen kaba/ince tozlarn geri dnm; - Bertaraf edilemeyen atklarn kontroll bertaraf; Prensip itibariyle, nsz gz nnde bulundurularak, madde 1 6 arasndaki teknikler, baka uyarlar yaplmad ve sz konusu nkoullar yerine getirildii takdirde, hem yeni, hem de, mevcut tesislere uygulanabilmektedir. 8.5 Yeni teknikler ve gelecee ynelik gelimeler Aada belirtilen teknikler yeni teknikler olarak tanmlanmtr: - Hassas dkm ve yatay dkm; - inko bakmndan zengin amur/tozlarn ilenmesi; - Kkrt giderme ileminde yeni reaktifler; - Pik demirin n artm ve eliin artm ilemlerinde kpk tekniklerinin uygulanmas; - Scak metal zerindeki havann soy gaz ile deitirilmesi (CO2, N2).
248
Hassas dkm ve yatay dkm Tanm: Srekli dkm alanndaki gelimeler, hl devam etmektedir. Hassas dkm ve yatay dkm ticari uygulamalar iin cazip proseslerdir. Scak haddeleme prosesinde, hadde ynne dorudan balanabilen bu proseslerin, slab ve ktklerin geleneksel srekli dkm proseslerine gre, baz stnlkleri bulunmaktadr. Durumu: Dnya genelinde baz fabrikalarda ticari lekte uygulanmaktadr. Bu nedenle, szkonusu tekniin gelecekteki uygulamalarda, uygun teknik olarak ele alnmas gerekmektedir. Temel kazanmlar: Bu modern srekli dkm teknikleri, daha kk yatrmlar, daha basit retim yntemlerini, daha dk enerji tketimini ve i gc maliyetlerinden tasarrufu gerektirmektedir. Bundan baka yatay dkmde, geleneksel srekli dkm prosesinde olduu gibi yksek yapya ihtiya duyulmamaktadr. Referans Literatr: [UBA Comments, 1997] inko bakmndan zengin amur ve tozlarn geri kazanm Tanm: inko bakmndan zengin amur ve tozlar, BOF gaznn temizlenmesi esnasnda olumaktadr. Bununla birlikte inko miktar, ekonomik geri dnm iin yeterince yksek seviyede deildir. Sadece bu amur ve tozlarn bir ksm geri kazanlabildiinden, hemen hemen btn demir elik tesisleri inko bakmndan zengin amur ve atk stouna sahiptirler. EP.4te, geri kazanm metotlarndan, yksek inko ieren scak briket ve pelet oluumu tanmlanmaktadr. Demir d metaller, teknik olarak, toz ve amurlardan arndrldktan sonra, geride kalan deerli kat maddeleri, demir elik retiminde kullanmak mmkndr. karlan demir d metaller, demi-d endstri tarafndan geri kazanlabilmektedir. imdiye kadar ticari hibir metotun uygulanmamasnn sebebi, amur/toz giderme ileminin yksek maliyetli olmasdr. Prosesin farkl aamalarnda aada belirtilen metodlar uygulanmaktadr: - Dner hazneli frn (Inmetco); - Akkan yatak (Thyssen); - Devirdaimli akkan yatak reaktr; - Yksek trblansl kartrc prosesi; - Plazma prosesi(Siromelt, Plasmelt); - ok fonksiyonlu oksijen kupol oca. Durumu: inkonun, ticari lekte, geri kazanmna ynelik prosesler [UBA Comments, 1997]. Referans Literatr: [Kller, 1995; UN-ECE, 1996; Rentz, 1996; EUROFER BOF, 1997] Kkrt giderme prosesinde yeni teknikler Tanm: Kkrt giderme ileminde kullanlan yeni teknikler, toz emisyonunda azalmaya neden olmaktadr. Durumu: zerinde allmaktadr.
249
Referans Literatr: [EC BOF, 1995] Pik demirin n artlmasnda ve eliin artlmasnda kpk tekniklerinin uygulanmas Tanm: Kpk teknikleri, pik demirin n artlmasnda tercih edilmektedir. nk, kpk, scak metal prosesinden kaynaklanan tozlar emme zelliine sahiptir. Durumu: Muhtelif kpk teknikleri mevcuttur. Referans literatr: [EC BOF, 1995] Scak metal zerindeki havann soy gaz ile deitirilmesi (CO2, N2) Tanm: Pik demirin n artlmas srasnda, scak metaldeki oksijen gaznn konsantrasyonunu drmek, oksitlerin, dolaysyla, tozun oluumunu azaltmaktadr. Karbon dioksit ya da azot gibi soy gazlar kullanlarak, oksijen gaz datlabilmektedir. Durumu: pik demirin torpido arabasndan sv elik potasna (Lksemburg) aktlmas ve pik demirin Bazik Oksijen Frnna (Fransa) arj edilmesi esnasnda, karbondioksit gaz soy gaz olarak kullanarak, endstriyel lekli testler yaplmaktadr. Almanyadaki testlerde ise, soy gaz olarak, azot gaz kullanlmaktadr. Olumsuz etkiler: Azot gaz, NOx emisyonlarna neden olabilmektedir. Referans literatr: [EC BOF, 1995] 9. ELEKTRK ARK OCAI ELK RETM VE DKM 9.1 Uygulanan proses ve teknikler Hurda gibi demir ieren malzemelerin direkt ergitilmesi, modern elik retiminde, nemli bir rol bulunan Elektrik Ark Ocaklarnda (EAO) yaplmaktadr. (ekil 9.2) u anda, Avrupa Birliinde (AB) Elektrik Ark Ocaklarnda retilen eliin toplam elik retimine oran % 35,3 tr. [statistik Stahl, 1997]. talya ve spanyada Elektrik Ark Oca ile yaplan elik retimi, Yksek Frn-Bazik Oksijen Frn metodu ile retilen elik retiminden olduka fazladr. (sadece Elektrik Ark Oca ile elik retimi yapan ye lkeler dikkate alnmamtr.) Elektrik Ark Ocanda ana hammadde olarak kullanlan demir hurdas, elikhaneden (rnek: fireler), elik kullanclarndan (rnek:otomotiv reticileri) ve nihai tketicilerden (rnek: kullanm mrn dolduran malzemeler) temin edilmektedir. Ayn zamanda, Dorudan ndirgenmi Demirin (DRI) Elektrik Ark Ocaklarnda hammadde olarak kullanm, hem curuf orannn dk olmas, hem de hurda fiyatlarndaki dalgalanmalar sebebiyle, artarak, devam etmektedir. Bazik Oksijen Frnnda (BOF) olduu gibi, kire ilavesi ile curuf oluturulmakta ve istenmeyen bileenler elik ierisinden alnmaktadr. ekil 9.1de Elektrik Ark Ocakl bir fabrika grlmektedir. Elektrik Ark Ocann yer ald ikiz gvdeli bina toz, gaz ve duman emisyonlarn azaltmak iin tamamen izole edilmitir.
250
ekil 9.1 : Elektrik Ark Oca
251
ekil 9.2 : elektrotlu Elektrik Ark Oca ve n tarafta hurda arj iin aft blm grlmektedir.
Elektrik Ark Oca prosesi ilemlerine genel bak ekil 9.3te verilmitir.
252
ekil 9.3 : Elektrik Ark Ocanda elik retimindeki proseslere genel bak - [D Rentz, 1997]
Nihai elik grubuna gre, karbon elikleri olarak adlandrlan vasfsz eliklerin retimi ile, dk alaml ve yksek alaml/paslanmaz elik retimleri arasnda ayrm yaplmas gerekmektedir. Avrupa Birliinde toplam elik retiminin yaklak olarak % 85i karbon elikleri ya da dk alaml elik retiminden olumaktadr. [EC Study, 1996]. Karbon elikleri uygulanmaktadr. ile dk alaml eliklerin retimi iin, aadaki prosesler
Hammadde tama ve depolama Hurda nstmal/stmasz ocak arj Elektrik Ark Ocanda hurda ergitilmesi elik ve crufun dkm Kompozisyon ayar iin Pota Oca (LF) ilemleri Cruf tama Srekli dkm Yksek alaml ve kaliteli elikler iin, nihai rn retiminde, proseslerin sras daha kompleks ve hassastr. Szkonusu elikler iin, yukarda bahsedilen ilemler dnda, eitli pota oca ilemleri (ikincil metalurji) uygulanmaktadr; Kkrt giderme, Azot ve Hidrojen gibi znm gazlarn giderilmesi Karbon giderme (AOD=Argon-Oksijen Karbongiderme ya da VOD=Vakum-Oksijen Karbongiderme) 9.1.1 Hammadde tama ve depolama Hurdalar, genellikle, izolasyonun yaplmad, zemini ta, tula vs. ile denmemi ve toprak kirliliine yol aabilen geni hurda sahalarnda depolanmaktadr. Dier taraftan, tamamen izole edilmi, zemini ta, tula vs. ile denmi hurda sahalar da mevcuttur. Hava koullarna bal olarak, uucu organik yada inorganik bileikler kolayca yaylabilmektedir.
253
Gnmzde, hurdann radyasyon kontrol nemli bir konu olmakla birlikte, bu dokman ierisinde deinilmeyecektir. Hurda tasnifi, baz tehlikeli kirleticilerin riskini azaltmak iin yaplr. Evlerde retilen hurdalar, oksijen lans kullanmak suretiyle, tanabilir boyutlara kltmek mmkndr. Hurda, hurda sahasnda yer alan sepetlere doldurulabilmekte ya da, elikhanedeki geici hurda sahasna gnderilebilmektedir. Baz durumlarda, hurda, aft ierisinde ya da tayc bant zerinde stlabilmektedir. (hurda nstma blmne baknz) Topak ya da toz halinde kire ta, kire, karbon, alam elementleri, oksijen gidericiler ve refrakter malzemeler gibi dier yardmc hammaddeler, genelde kapal alanlarda depolanmaktadr. Toz malzemeler, szdrmaz ambarlarda depolanabilmekte (kire kuru olarak muhafaza edilmeli) ve haval sistemlerle tanabilmekte ya da szdrmaz uvallarda tanabilmektedir. 9.1.2 Hurda n stma Getiimiz yllarda, hem yeni hem de mevcut Elektrik Ark Ocaklar, enerji tasarrufuna ynelik olarak, hurda nstma sistemiyle donatlmtr. Gnmzde, kendisini kantlam olan Shaft Teknolojisi ve Consteel Prosesi adnda iki sistem baarl bir ekilde kullanlmaktadr.[Haissig, 1997] Shaft teknolojisi kademeler halinde gelitirilmitir [Voss-Spilker, 1996]. Normal aft frnnda hurdann sadece % 50si stlrken, dier aft frnnda, (finger shaft furnace) hurdann tamam stlabilmektedir. Birinci sepet bir nceki dkmn artlmas srasnda, ikinci sepet ise, birinci arjn ergitilmesi srasnda stlmaktadr. Dier bir deiiklik ise, birbirine zde iki aft frnndan oluan ift aft frndr ve birbirine bitiik olarak duran gvdelerin zerine bir set elektrot kol donanm monte edilmitir. Hurda ksmen baca gazyla ve ksmen de gvde brlrleri yardmyla stlmaktadr. imdiye kadar (Ekim 1998) 8i Avrupa lkesinde olmak zere, dnya genelinde, 20den fazla aft frn devreye alnmtr. Hurda nstma sistemi, poliklorrl Dibenzo-p Dioksinler/Furanlar (PCDD/F), klorobenzenler, poliklorrl biphenyler (PCB) ve hatta poliklorik aromatik hidrokarbonlar (PAH) ile hurdann kontamine olduu boya, plastik, yalayclar ve dier organik bileiklerden dolay, yksek seviyede aromatik organohalojen bileiklerin emisyonuna sebebiyet verebilmektedir. Bu durum, frn ierisinde oksijen brlrleri ile gaz bacaya vermeden nce yakma (post-combustion) yaplarak minimize edilebilmektedir. Bu amala frn ierisindeki karbonmonoksiti (CO) ve hidrokarbonlar yakmak iin yakma sistemi (post combustion) gelitirilmitir. Bylece, yakma sonucunda ortaya kan enerji hurday stmak iin de kullanlabilmektedir [Knapp, 1996]. Bu eit yakma, PADD/F gibi organik bileiklerin emisyonunu azalmak iin Elektrik Ark Oca sonrasndaki yakmadan farkl olacakt r. Bu tr yakma, nemli lde enerji gerektirecektir. 9.1.3 arj Etme Hurda, genellikle, curuf oluturmak amacyla eklenen kire veya dolomitik kire ile birlikte sepetlere doldurulur. Baz fabrikalarda kullanlan topak halinde kmr, benzol (tulon ve x ylen dahil) emisyonlarna neden olmaktadr. Elektrotlar kaldrlarak st pozisyona alnr ve hurda arj iin frn kapa alr. Birinci hurda sepetiyle hurdann % 50 60nn arj edilmesi normaldir. Sonrasnda frn kapa kapatlarak enerji verilir ve elektrotlar hurday eritmek iin alaltlr. Hurda yknn 20 30 mm zerinden elektrod ucundan ark oluur. Birinci arjn ergitilmesinden sonra kalan hurda ikinci ve ya nc sepetler ile ocaa arj edilir.
254
Tescilli bir sistem olarak bilinen aft oca nstlm hurday ocak kapana entegre edilmi dikey aft boyunca ocaa arj eder (hurda nstma blmne baknz). [Voss-Spilker, 1996]. Ad Consteel Prosesi olarak adlandrlan yeni bir arj sistemi gelitirilmitir. Bu proseste hurda yatay tayc sistemiyle Elektrik Ark Ocana beslenmektedir. [Vallomy, 1992]. Fakat sistem genel olarak kendisini kantlam bir sistem olarak dnlmemektedir. 9.1.4 Ark Oca Ergitme ve Artma Ergitmenin ilk aamasnda, elektrotlar hurda ykn delmeye alrken, ocak kapa ve gvdesini ark malarndan korumak amacyla uygulanan g, dk tutulur. Ark hurda ykn deldikten hemen sonra etrafnda hurda ile evrelenmi bir kalkan olmas sebebiyle, tam ergitme tapabilmek iin g artrlr. Oksijen lans ve/veya oksijen-yakt brlrleri ergitmenin ilk aamalarnda, youn bir ekilde kullanlr. Yaktlar doalgaz veya fuel oil olabilir. Ayrca oksijen fleme, zel nozullar vastasyla tabandan veya ocak duvarlarndan yaplabilir. Elektrik Ark Oca ile elik retiminde oksijen kullanm, sadece metalrjik adan deil, ayn zamanda verimlilik gereksinimden dolay, son 30 yldan beri artan bir neme sahiptir. Artan oksijen kullanm, gnmzde fabrika bnyesi ierisinde kurulmu oksijen fabrikalarnn srekli sv oksijen bulundurmalar ile aklanabilmektedir. [Knapp, 1996] Oksijen, karbon gidermede ve fosfor, mangan ve kkrt gibi istenmeyen elementlerin alnmas amacyla metalrjik sebeplerle kullanlmaktadr. Bunlara ilave olarak, hidrokarbonlar ile reaksiyona girerek, ekzotermik reaksiyonlar oluturmaktadr. Oksijen fleme, ocaktan kan gaz ve duman oluumunda gze arpan bir arta neden olmaktadr. Ocakta, karbonmonoksit, karbondioksit gazlar, olduka kk demir oksit paracklar oluur. Yakma (post combustion) durumunda, CO miktar hacimce % 0,5in altndadr. elik banyosunun kartrlmas ve s homojenizasyonu salamak iin argon veya dier soy gazlar erimi metale enjekte edilebilir. Bu teknik ile curuf metal dengesi de iyiletirilebilir. 9.1.5 elik ve Cruf Dkm kincil metalrjik tesisleri bulunmayan fabrikalarda, genellikle, alam elemanlar ve dier katklar, elik potasna dkm almadan nce veya dkm alma esnasnda verilir. Szkonusu maddeler, dkm esnasnda nemli miktarda duman artna neden olur. Cruf, dkm alma ileminden nce stma ve oksitleme esnasnda alnr. Bu amala ocan cruf kapsna doru belirli bir ada devrilmesi ve yere veya frn aasndaki cruf potasna aktlmas sonrasnda, toz ve duman meydana gelmektedir. Gnmzde, elik, dipten dkm alma sistemi ile, az miktarda cruf ile birlikte, pota zerine alnmaktadr. 9.1.6 kincil Metalrji elik potalarnda yrtlen ikincil metalrji, Elektrik Ark Ocanda dkmn alnmasndan srekli dkme kadar olan sre ierisinde, sv elie ilikin prosesleri kapsamaktadr. Bu proses, pota ilem istasyonlarnda yrtlmektedir. Bu istasyonlar elik tesisleri ierisinde vakum oluturma sistemi ya da ark stma nitesi yaknnda bulunmaktadr. Dier kk istasyonlar soy gaz veya toz enjeksiyon ekipmanna baldr. Proses ematik olarak ekil 9.4te gsterilmektedir.
255
aretler: VOD = Vakum-Oksijen-Dekarbrizasyon; VAD = Vakum-Ark-Gazgiderme; AOD = Argon-OksijenDekarbrizasyon; CAS = zole edilmi kabarckl argon gaz ile kompozisyon ayarlama; CAS/OB = CAS prosesine ilaveten oksijen fleme
ekil 9.4: kincil metalurji / pota ilemleri - [UK EAF, 1994]
Kurunlu elik retilmesi halinde, kurun ieren baca gazlar zel artmaya tabi tutulmaldr. (Bazik Oksijen elik retiminde (BOF) ikincil metalurji blm 8.1.4 ve 8.2.2.1.1.3) 9.1.7 Curuf tama Cruf dkm yannda yerden scak crufun kepeler ile alnmas esnasnda toz ve duman oluur. Cruf ierisinden metallerin yeniden kazanm amacyla yaplacak krma ve el eme ncesi frn binas dnda cruf su fskiyeleri ile sulanarak soutulmaldr. Serbest kire-alkali ieren curuf olmas durumunda duman emisyonu olabilir. Crufun krlmas (veya baz durumlarda oksijen borusu ile kesilmesi) ve metal kazanm toz emisyonuna neden olabilir.
9.1.8 Srekli Dkm Sv elik genellikle srekli olarak dklr. Baz uygulama ve kaliteler iin ingot dkm de hala uygulanmaktadr. Srekli dkm sv elik potalarnn bir veya bindirme olarak ktk, slab, blum, kiri veya sa halinde srekli olarak dklmesine olanak salar.(ayrca baknz 8.1.5.1). Sv elik potalardan uygun boyutlarda su soutmal kalplara metali datan tandie aktlr. Katlam eliin kalba yapmamas amacyla kalplar dkm yn boyunca dkm hzndan daha yksek bir hzda salnm yaptrlr ve toz veya bitkisel yalar kullanlr. Yollar srekli olarak ekilir ve direk olarak su fskiyeleri ile soutularak katlatrlr. Her bir yol katlamann tamamlanmasyla birlikte otomatik oksijen kesicileri kullanlarak istenilen uzunlukta kesilir. Paslanmaz eliin oksijen veya hidrolik makaslar ile kesilmesi durumunda demir tozu enjeksiyonu uygulanr.
256
9.2 Mevcut tketim ve emisyon deerleri 9.2.1 Ak emas ve girdi/kt verileri ekil 9.5 elektrik ark oca iin girdi ve ktlar gsteren genel bir grntr. Bu genel ereve elektrik ark ocaklarndan gereken verileri toplamak iin kullanlabilir.
ekil 9.5 : Elektrik ark oca ak emas
257
Sonu olarak spesifik girdi faktrleri ile spesifik emisyon faktrleri hesaplanabilir. Bu faktrler tablo 9.1de sunulmutur. eitli kaynaklardan elde edilen veriler dipnotlarda belirtilmitir.
Girdi Hammaddeler hurda kire kmr grafit elektrotlar astar sv scak metal*1 DRI*2 pik demir*2
kg/ton kg/ton kg/ton kg/ton kg/ton kg/ton kg/ton kg/ton
1080 1130 30 80 13 15 1,5 4,5 1.925.1(ortalama 8.1)
kt rnler Sv elik (S) Emisyonlar*3 Toz Hg Pb Cr Ni Zn Cd Cu HF HCl SO2 NOx CO TOC Benzol Klorr benzoller PAH*17 PCB*19 PCDD/F Kat Atklar Ocak curufu Pota curufu Tozlar Refrakter tulalar grlt
kg g/t mg/t mg/t mg/t mg/t mg/t mg/t mg/t mg/t mg/t g/t g/t g/t g C/t mg/t mg/t mg/t mg/t g ITEQ/t kg/t kg/t kg/t kg/t dB(A)
1000.00 1 780*4 6 4470*5 16 3600*6 8 2500*7 1 1400*8 280 45600*9 < 1 72*10 < 1 460*11 < 700 - 4000*12 800 9600*12 24 130*12 120 240*13 740 3900*12 16 130*14 170 4400*12,15 3 37*16 3.5 71*18 1.5 - 45*20 0.07 - 9*21
Enerji toplam enerji Elektrik Oksijen Su
MJ/ton MJ/ton MJ/ton
2300 2700 1250 1800 24 - 47 kapal soutma evrimi
100 150 10 30 10 20 28 90 - 125
aretler : S = sv elik *1 ok zel durumlarda kullanlan ergimi metal ( 275 kg/t sv elik), bylece hurda kullanm aza indirgenir. *2 DRI (direk indirgenmi demir) ve pik demir sadece zel durumlarda kullanlr *3 Sadece konsantrasyonlarn varl durumunda, emisyon faktrleri 8000 Nm3/t sv elik [TWG, 1998 ] olarak hesaplanr; pratikte bu spesifik debi 6000 16000 Nm3/t sv elik arasnda deiebilir. *4 [EC Study, 1996] almasna gre 38 fabrika toz emisyonlarnn (birincil ve ikincil) averaj deeri ve standart sapmas 124+166 g/t sv eliktir. yi dizayn edilmi filtre torbal fabrikalar toz emisyonlarn 20 g toz/sv elik
258
*5
*6
*7 *8
*9
*10
*11 *12 *13
*14 *15 *16
*17 *18
*19 *20
*21
altna kadar ekebilmektedir. [Theobald, 1995; UBA-BSW, 1996]; ilk olarak ar metal emisyonlar atk gaz ierisindeki partikllerin miktar ile direk ilikilidir. (Hg gibi gaz fazndaki ar metaller hari) Hg emisyonlar arjdan arja deiebilir. Veriler [Theobald, 1995; UBA-BSW, 1996] 4 Alman fabrikas (averaj 370 mg Hg/t sv elik); 1 Danimarka fabrikas [DK EAF, 1997] (averaj 150 mg Hg/t sv elik); veri [Lindblad, 1998 ] (1994 -96 aras 16 lm averaj 6 mg Hg/t sv elik) 4 Alman fabrikasndan gelen veri [Theobald; 1995; UBA-BSW, 1996] (averaj 450 mg Pb/t sv elik); bir Danimarka fabrikasndan gelen veri [DK EAF, 1997] (averaj 700 mg Pb/t sv elik) 4 Alman fabrikasndan gelen veri [Theobald; 1995; UBA-BSW, 1996] (averaj 400 mg Cr/t sv elik) 4 Alman fabrikasndan gelen veri [Theobald; 1995; UBA-BSW, 1996] (averaj 140 mg Ni/t sv elik); bir Danimarka fabrikasndan gelen veri [DK EAF, 1997] (averaj 280 mg Ni/t sv elik) 4 Alman fabrikasndan gelen veri [Theobald; 1995; UBA-BSW, 1996] (averaj 11400 mg Zn/t sv elik); bir Danimarka fabrikasndan gelen veri [DK EAF, 1997] (averaj 5550 mg Zn/t sv elik) Veri [Theoblad, 1995] < 1 72 mg Cd/t sv elik (averaj: 16 mg Cd/t sv elik); veri [UBA-BSW, 1996]: 8 lm 4 -37 mg Cd/t sv elik (averaj: 25 mg Cd/t sv elik), bir ar yksek deer 180 mg Cd/t sv elik dikkate alnmamtr; Bir Danimarka tesisinden gelen veri [DK EAF, 1997] (averaj 40mg Cd/t sv elik) 4 tesisin averaj deeri 80 mg Cu/t sv elik [Theobald, 1995] Bir Alman fabrikasnda gelen veri (9 adet lm) [UBA BSW, 1996] Bir Alman fabrikasnda gelen veri (9 adet lm) [UBA BSW, 1996]; sveteki [Lindblad, 1998] deiik elektrik ark ocaklarndan gelen veri 17 adet lm 1885-93 : 22 680 g NO2/t sv elik) TOC = Toplam Organik Karbon; veri [Werner, 1997; Theobald, 1995] 9 adet lm (averaj: 1920 mg benzol/t sv elik); benzol kmr girdisinden gelebilir (gaz arndrma) Veri [Lindblad, 1992]: 9 tesisten toplam 20 lm (averaj : 22 mg/t sv elik) mono klorob haricinde tm kloroblar ierir. EPA 16 toplam Veri [Werner, 1997]: 9 lm 3.5 -71 mg PAH/t (averaj: 35 mg/ PAH/t sv elik) Veri [Lindblad, 1992]: 7 tesisten 13 lm (deerler 8/23/84/120/180/240/920 mg PAH/t sv elik) Hesaplanm toplam PCB ( PCB 28+52+101+153+138+180) x 5 ([UN-ECE, 1997)ye gre) Veri [UBA-BSW, 1996] 1.5 16 mg PCB/t sv elik arasnda 9 lm (averaj 7.8 mg PCB/t sv elik); Veri [Werner, 1997] 2 45 mg PCB/t sv elik arasnda 9 lm (averaj 17 mg PCB/t sv elik) 8 sve fabrikasndan gelen veri: 0.2 9 g I-TEQ/t, averaj 4 g I-TEQ/t sv elik [Lindblad, 1992]; 4 Alman fabrikas verisi 0.07-1,8 g I-TEQ/t sv elik [Theobald, 1995]; veri [LUA NRW, 1997]: 0.3 5.7 g I-TEQ/t, sv elik; bir Danimarka tesisi averaj 1.7 g I-TEQ/t sv elik [EC EAF, 1997]
Tablo 9.1 Karbon elik retimi iin, dipnotlarda belirt ilmi eitli referanslardan derlenmi elektrik ark oca girdi/kt verileri
9.2.2 Emisyon ak emas ile grlt emisyonlar ve enerji gereksinimleri ile ilgili bilgiler Ark Oca elik retiminde atk gaz, kat atk/rnler ve atk sularn emisyonu aada belirtildii gibi tanmlanabilir. 9.2.2.1 Atk gaz emisyonu 9.2.2.1.1 Birincil atk gaz 9.2.2.1.1.1 Direk olarak ocaktan toplanan atk gaz 9.2.2.1.1.2 Direk olarak ikincil metalrjik proseslerden toplanan atk gaz Hurda tama, hurda arj, dkm alma, ikincil metalurjik prosesler ve srekli dkmden gelen atk gazlar
9.2.2.1.2
9.2.2.1.3 Curuf ilemeden gelen dumanlar 9.2.2.2 Kat atklar 9.2.2.2.1 Karbon/dk alaml/yksek alaml eliklerin retiminden elde edilen cruflar 9.2.2.2.2 Gaz artmadan kaynaklanan tozlar 9.2.2.2.3 Refrakter tulalar
259
9.2.2.3 Atk su emisyonlar 9.2.2.3.1 Hurda sahasndan kaynaklanan drenaj sular 9.2.2.3.2 Atk gazn slak tipte temizlenmesi (istisnai) 9.2.2.3.3 Srekli dkm 9.2.2.4 Toprak kirlilii 9.2.2.5 Grlt emisyonlar 9.2.2.1 Atk gaz emisyonlar 9.2.2.1.1 Birincil atk gazlar 9.2.2.1.1.1 Direk olarak Elektrik Ark Ocandan toplanan atk gazlar Birincil atk gazlar bir elektrik ark ocandan kan toplam emisyonun % 95ini temsil etmektedir. [EC EAF,1994]. Birincil emisyon mevcut fabrikalarn ounda 4. aklk (4.hole) olarak (3 elektrod olmas durumunda) veya 2. aklk (2.hole) olarak (tek elektrot olmas durumunda) tabir edilen bacadan yaplmaktadr. (ekil 9.6). Bylece toplam emisyonun % 8 5 90 dkmden dkme geen sre ierisinde toplanmaktadr.[EC EAF, 1994].ok az miktarda 4. akl (4.hole) olmayan fakat yerine dog house ad verilen sistem kullanlmaktadr. [EC Study, 1996]. Avrupa Birliindeki elektrik ark ocaklarnn % 90nda, 4. aklk (4.hole) haricinde atya monte edilmi davlumbaz sistemi de kullanmaktadr. (ekil 9.6)
ekil 9.6 : Elektrik Ark Oca toz toplama sistemleri [D Rentz, 1997]
Bu ekilde arj, dkm alma ve ergitme srasnda Elektrik Ark Ocanda oluan kaaklar yakalanabilmektedir. Eer ayn bina ierisinde ikincil metalrji ilemleri uygulanyorsa ayn ekilde kaaklar toplanabilir. Sklkla birincil ve ikincil emisyonlardan oluan gazlarn artlmas, torbal filtre ad verilen ayn donanmda yaplmaktadr. Tablo 9.2de Elektrik Ark Oca elik retiminin temel proseslerinden gelen emisyonlar toplamaya ynelik sistemlerin etkinlikleri zetlenmektedir.
260
Emisyon kayna
Hurda tama ve dkm alma*1 hayr evet, ksmen hayr evet
Ergitme (EAFde)
kincil Metalurji*2 evet, ayrca donatlmsa evet, ayrca donatlmsa evet, ayrca donatlmsa evet
arj Alma
Srekli Dkm hayr evet, ksmen hayr evet
Toplama sistemi 4. aklk Davlumbaz Kpek Evi (dog house) Toplam bina emii
*1
evet evet evet evet
hayr evet, ksmen sadece kapalysa*3 evet

*3
Eer ayn bina ierisine yerletirilmi ise; *2Eer ikincil metalrji ayr potalarda uygulanyor ise; hurdann Elektrik Ark Ocana boaltlmasn engellemesi nedeniyle kapatlmaz;
Genellikle dog house
Tablo 9.2 : Elektrik Ark Oca fabrikalarndan emisyonlarn toplanmas iin sistemler [EC EAF, 1994]
ekil 9.7de, fabrikalarn 1/3nn birincil emisyonlarn toplanmas iin sadece 4. akla (4. hole) sahip olduklar Avrupa Birliinde mevcut drt emisyon toplama sisteminin yzdeleri gsterilmektedir.
aretler: 4. aklk (4. hole) = atk gazlar emmek iin elektrik ark oca kapandaki ilave aklk; tek elektrod kullanlmas durumunda (genellikle elektrodlu sistemler kullanlmakta) ikinci aklk olarak adlandrlr. Dog-house= elektrik ark ocann tamamen izole edilmesi
ekil 9.7 : Avrupa Birliindeki 67 tesisin mevcut toz toplama sistemlerinin yzdeleri [EC Study, 1996]
Birincil atk gazlar karbon elikleri/dk alaml elikler iin 14 20 kg toz/t sv elik ve yksek alaml elikler iin 6 15 kg toz/t sv elik iermektedir. [EC EAF, 1994]. Tozlarn kompozisyonu, torbal filtrelerde veya elektrostatik kelticilerde (ESP) toplanm tozlarn analizinden grlebilmektedir. (Tablo 9.6) Ar metaller, zellikle gaz faznda bulunan civa, toz maddelerle birlemediinden, ESP veya filtrasyon ile bertaraf edilememektedir. Dier taraftan ar metallerin ou, ayrlm tozlar ile birlikte atk gazlardan alnmaktadr.
261
retim sonrasnda ortaya kan toz emisyonlarn faktrlerinin aral Tablo 9.1den grlebilmektedir. Aralk (1 - 780 g/t sv elik) toplama ve retim verimliliindeki byk farkll gsterecek derecede, olduka genitir. Konsantrasyon artlar bakmndan birok tesisin emisyonlar 10 mg toz/Nm3 civarnda veya aasndadr. Fakat ayrca 50 mg/Nm3 civarnda emisyon deerine sahip tesisler de bulunmaktadr. [EC Study, 1996]. Normal olarak bu emisyon faktrleri veya konsantrasyonu, ikincil toz emisyonlarn da kapsamaktadr. nk, birincil ve ikincil emisyonlar ayn donanm ierisinde, artlmaktadr. Ar metaller Baz emisyonlar ayrca geni aralklar gsterebilir. (Tablo 9.1). Yksek deerlerin, evresel etkisi yksektir. inko en yksek emisyon faktrne sahip bir metaldir. Civa emisyonlar hurda kalitesine bal olarak arjdan arja deiebilmektedir.[Theobald, 1995; UBA-BSW, 1996]. Kmr ve ya girdilerinin miktarna bal olan kkrt dioksit emisyonlar, yksek miktarda deildir. Azot oksit emisyonlar da, ok nemli deildir. VOC (Organik Uucu Bileikler) VOC emisyonlar, zellikle benzoller hurda sepetlerine kmr ilavesi ile birlikte yanarak gazlamas nedeniyle nemli lde yksek olabilir. Benzol emisyonlarnn kmrn gazlamas ile ortaya kan tulon, xylenler ve dier hidrokarbonlar emisyonlar ile ilikilendirilmesi beklenebilir. Doksanl yllarda, organik kirleticiler byk neme sahiptiler. Sadece snrl sayda bileiklerin analitik sonular mevcuttur. Klorr benzoller, PCB ve PCDD/F gibi organik klorr bileiklerinin lmleri yaplmtr. Klorr benzoller Klorr benzoller sve elektrik ark ocaklarnda belirlenmitir. (1 37 mg/t LS - Tablo9.1). Bir Alman elik fabrikasnda atk gazlarn emisyonunda hekza klorr benzollere rastlanmtr. [UBABSW, 996]. Poliklorrl bipenyller (PCB) PCB emisyonlar geni aralkta, llmektedir.(15 - 45 mg/t sv elik Tablo 9.1). Szkonusu emisyonlarn evresel etkisi yksek olmaktadr. PCBnin proses ierisinde veya atk gaz sistemi ierisinde yeniden oluup olumad bilinmemektedir. (sinter fabrikalarnda olduu gibi 4.2.2.4.2.10) [Blaha, 1995; Scholz, 1997]. PCB, llm emisyonlar iin dominant kaynak olan hurda girdisinde bulunmaktadr. [Schiemann, 1995]. PCB zellikle ierisinde kk kapasitr ieren amar makinesi, sa kurutma makinesi, mutfak davlumbazlar, ya brlrleri, fluresan lambalar gibi ve ana PCB girdisi olan krpnt hurdadan gelmektedir.[Schiemann, 1995]. Bu tr malzemeler nedeniyle, PCB 140 ppme kadar kabilmektedir. PCB (tm PCB ierii). PCB emisyonlar, toz emisyonunu 5 mg/Nm3 ten aa dren torbal filtre kullanm ncesi ve sonrasnda deimemitir. Poliklorrl Dibenzo-p Dioksinler ve Furanlar (PCDD/F) PCDD/F ilgili olarak emisyon faktrlerini 0.07- 9 arasnda gsteren pek ok lm mevcuttur.g I -TEQ/t sv elik (Tablo 9.1). ekil 9.8 bir elektrik ark ocanda hammadde ve temizlenmi atk gazlardaki PCDD/F ieriinin dalmn gsteren bir rnektir.
262
ekil 9.8 : Artma ncesi ve sonras hurda nstmal ikiz gvdeli elektrik ark ocann atk gazlarndaki PCDD/F ieriklerinin dalm [Werner, 1997]
Drt veya be klorr atomlu PCDD/F ierikleri hakimdir. homologues with four and five chlorine atoms dominate. PCDD/F girdisinin veya PCDD/F emisyonlarna neden olan yeniden oluum sentezini belirten herhangi gvenli bir bilgi mevcut deildir. Mutlak PCDD/F emisyonlarna gre gaz scakl (ekil 9.9) ve toz ierii (ekil 9.10) arasnda dorusal bir balant vardr.
ekil 9.9 : Elektrik ark oca atk gazlarndaki PCDD/F emisyonlar ve atk gaz scakl arasndaki iliki (torbal filtreleme ile artmadan sonra) [Werner, 1997]
ekil 9.9 temiz gazlarn scaklnn 75 Cden aa olduu srece PCDD/F emisyonlarnn 1 ng I-TEQ/ Nm3ten dk olduunu gstermektedir. Bunun fiziksel aklamas azalan scaklkla birlikte PCDD/F uuculuunun azalmas ile ilgilidir. [Spencer, 1992]. Dk scaklkta PCDD/Fin artan bir ekilde fitre tozlarna yapma eilimi bulunmaktadr.
263
ekil 9.10 : 85C scaklk altnda elektrik ark oca baca gazlarndaki toz miktar (filtre edilmi) ile PCDD/F konsantrasyonlar arasndaki balant [EC EAF, 1997; Pedersen, 1996]
Toz ve PCDD/F emisyonlar arasnda yakn iliki olduunu gsteren gzlemler, atk gaz scaklna bal olmak zorundadr. Toz miktar torbal filtrenin kalitesine ve boyutuna bal olduu gibi, ayrca yerleimin deniz kenarnda olmas veya gazn soutulmas durumunda yksek olabilecek atk gaz bal nemine de baldr. (ekil 9.11)
ekil 9.11 : Elektrik ark oca baca gazlarndaki toz miktar ( filtre edilmi) ve su buhar arasndaki balant [EC EAF, 1997; Pedersen, 1996]
Poly aromatik hidrokarbonlar (PAH) PAH iin emisyon faktrleri de yksektir. (3.5 71 mg/t sv elik Tablo 9.1) Fakat kaydedilen lm says fazla deildir. PAH hurda girdisi ierisinde mevcuttur ve ayrca elektrik ark oca almas esnasnda oluabilir. Filtre tozlarnda yksek oranda PAH
264
bulunmasna ynelik beklentiler, (ayrca atk gaz scaklna da baldr) Lksemburgta yaplan aratrmalarla teyit edilememitir. Bu aratrmalarda, PAH emisyonlar, toz emisyonunu 5 mg/Nm3 ten aa dren torbal filtre kullanm ncesi ve sonrasnda deimemitir [Werner, 1997]. 9.2.2.1.1.2 kincil metalurji ilemlerinden toplanan atk gazlar kincil metalurji emisyonlar (temel olarak toz emisyonlar) ile ilgili bilgiler yetersizdir. [EC Study, 1996] raporlar yedi AOD ve VOD artma sistemine ilikin toz emisyon faktrnn 6 15 kg toz/t sv elik arasnda olduunu ve en dk deer olarak 1.35 kg toz/t sv elik elde edildiini bildirmektedir. Bu yedi tesis, elektrik ark oca toz tutma tesisinin haricinde ilave toz tutma tesisine sahiptir. 9.2.2.1.2 Hurda tama, hurda arj, dkm alma, dkm operasyonlu ikincil metalurji ve srekli dkm ilemlerinden kaynaklanan ikincil atk gazlar kincil emisyonlar, esas olarak, birincil emisyonlar bal altnda tm kirleticileri tanmlayan elektrik ark ocandan kaynaklanan duman kaaklar dndaki toz emisyonlarn iermektedir. kincil emisyonlar ile ilgili bilgi de snrldr. Elektrik ark ocana arj almada genellikle 0.3 1 kg toz/t sv elik ve dkm almada 0.2 0.3 kg toz/t sv elik evreye yaylr. [EC EAF, 1994]. Elektrik ark ocann altrlmas esnasndaki duman kaaklar sebebiyle, toz emisyon faktrlerinin 0.5 2 kg toz /t sv elik arasnda olduu bildirilmektedir. [EC Study, 1996] Bahsi geen kaynan ( arj alma, dkm alma, duman kaaklar) toplam olan emisyon faktr 1.4 - 3 kg toz/ t sv elik arasndadr. [EC Study, 1996]. Bu durum birincil emisyonlarn ikincilden 10 kat yksek olduunu teyit etmektedir. Hurda tama ile srekli dkmden kaynaklanan toz emisyonlarnn miktar ile ilgili bilgiler mevcut deildir. Genelde ikincil atk gazlar birincil atk gazlar ile ilenmelidir. Byk oranda torbal filtreler (tesislerin % 90nda) kullanlmaktadr. Fakat nadiren ESP ve slak tipte ykama sistemleri de uygulanabilmektedir. [EC Study, 1996] Organik klorr bileiklerinden, zellikle PCDD/F gibi mikro kirleticilere bal olarak, ikincil atk gazlarn kirliliinin (asl olarak elektrik ark oca kaaklar) genel emisyonlarda pay bulunmaktadr. Emisyon limit deeri 0.5 ng I-TEQ/Nm3ten kk olmas durumunda ikincil emisyonlar dikkate alnmaldr. [Werner, 1997; Gerlafingen, 1998]. 9.2.2.1.3 Curufun sl ileminden kaynaklanan dumanlar Curufun sl ilemi duman kna neden olan soutma amal su pskrtmeden oluur. Bu dumanlar eer cruf serbest CaO ieriyorsa yksek oranda alkali olabilir. (Baknz Tablo 9.4). Bu ok sk rastlanan bir durumdur. Dumanlardan gelen alkali tortular yakn evresinde probleme neden olabilir. 9.2.2.2 Kat atklar / yan rnler Elektrik Ark Oca elik retiminde oluan eitli kat atklar/rnler spesifik miktarlar ile birlikte tablo 9.3te derlenmitir.
265
Kat Atklar/rnler
Spesifik Miktar (aral) [kg/t S]
Karbon elii / dk alaml elik retimi curuflar EAF curufu Pota curufu Yksek alaml elik retimi curuflar EAF curufu Pota curufu AOD curufu. Karbon elii/dk alaml/yksek alaml elik retimi tozlar Refrakter tulalar
iaretler: S = sv elik
100 150 10 30 100 135 30 40 ca. 160 10 20 28
Tablo 9.3 : Elektrik ark oca elik retimindeki kat atklar/rnlerin eitleri ve spesifik miktarlar [Geiseler, 1991, D Rentz, 1997]
9.2.2.2.1 Karbon/dk alaml/yksek alaml eliklerin retiminden elde edilen cruflar Karbon ve dk alaml retimlerden gelen curuflarn kompozisyonu Tablo 9.4te grlmektedir.Ayrca bu tablo paslanmaz elik ve ikincil metaluri (AOD ve VOD) retimlerinde oluan curuf kompozisyonlarn da iermektedir. Bahsedilen elementlerin haricinde Pb, As, Sb, Hg, Cl, F ve hekzavalent krom gibi kirlilik elementleri de mevcuttur. Yksek alaml elik retimi Elektrik Ark Pota Curufu Elektrik Ark Oca Oca Curufu *2 Curufu 10 32 5 2 <2 25 45 30 50 45 < 4 < 10 < 10 10 18 10 -20 30 38 3 12 5 4 13 7 18 7 4 12 <15 2 12 < 0.5 3 0.3 n/a n/a 0.01 -0.6 n/a n/a 0.46*1 n/a n/a *1 0.11 n/a n/a 0.11 -0.25 n/a n/a *1 0.02 n/a n/a Carbon /dk alaml elik retimi kincil metalurji
erik [Arlka.%] Fetoplam CaO CaOserbest SiO2 Al2O3 MgO MnO Cr2O3 TiO2 P2O5 Na2O K2O V2O5 ZnO
AOD Curufu 1 2 35 50 5 maks. 10 25 35 1 10 47 1 1-5 n/a n/a n/a n/a n/a n/a
VOD Curufu maks. 2 35 50 maks. 5 20 30 1 -10 5 15 n/a 1-5 n/a n/a n/a n/a n/a n/a
266
CuO NiO S C
*1
0.03*1 0.01 0.4 0.02*1 0.33*1
n/a n/a n/a n/a
n/a n/a n/a n/a
n/a n/a n/a n/a
n/a n/a n/a n/a
sadece bir fabrikada bulunabilen veri; *2 sadece bir fabrikadan gelen veri; n/a = mevcut deil
Tablo 9.4 : Karbon elikleri-dk alaml eliklerin retiminde oluan elektrik ark oca curuflarnn kimyasal kompozisyonlar [Geiseler, 1991; Plckinger, 1979; D Rentz, 1997; Heinen, 1997]
Avrupa Birliinde karbon ve dk alaml eliklerin curuflarnn ou arazi doldurmada kullanlmaktadr. (Tablo 9.5) Dier taraftan, yksek alaml eliklerin curuflarnn kullanm yzdesi nemli lde yksektir. Fakat halen curuflarn te biri arazi zerinde stoklanmakta ve arazi doldurulmaktadr. elik cinsi Toplam curuf miktar [kt/yl] 1796 444 Fabrika ii kullanm [kt/yl] % 45.1 2.5 Harici kullanm [kt/yl] % 494.8 27.6 61.6 13.9 Bakalarna satlan [kt/yl] % 13.7 0.8 108.0 24.4 Arazi dolumu ve stoklanan [kt/yl] % 1242 69.2 261 58.9
Karbon elikleri Dk alaml elikler Yksek alaml elikler toplam
461
81.4
17.7
68.0
14.8
160.0
34.7
156
33.9
2700
126.5
4.7
624.4
23.1
281.7
10.4
1659
61.4
Tablo 9.5 : Avrupa Birliinde elektrik ark oca curuflarnn durumu (yeniden kullanm veya atlmas); veriler toplamda 2.7 milyon ton/yl curuf reten 57 adet fabrikadan alnmtr. (133 kg/t sv elik) [EC Study, 1996]
Ayrca Avrupa Birliinde pota ilemi ve ikincil metalurji (ayrca AOD ve VOD curufu) retimlerinden kaynaklanan curuflarn %80i ile arazi doldurulmaktadr. [EC Study, 1996].Stoktaki curuflarn yeniden deerlendirilmesinin hz kanuni ykmllklere, arazinin bulunabilirliliine, vergilere, pazar durumuna, maliyetlere ve ilenmi cruflarn yeniden kullanm olanaklarna bal olarak farkl ye devletler ierisinde deikenlik gstermektedir. 9.2.2.2.2 Atk gaz artmndan kaynaklanan tozlar Daha nceden atk gazlarn artmndan bahsedildii zere, (ounlukla birincil atk gazlar ikincil atk gazlarla birlikte) ounlukla, torbal filtrelerde artlmaktadr. Karbon, dk alaml ve yksek alaml eliklerin retiminden ortaya kan tozlarn kompozisyonu tablo 9.6 da grlmektedir. erik Karbon/dk alaml elik retimi tozlar [arlka-%] 25 -50 1.5 5 4 15 0.3 -0.7 15 0.2 0.6 Yksek alaml/paslanmaz elik retim tozlar [arlka-%] 30 40 7- 10 5 17 14 25 0.01 0.1
Fe toplam SiO2 CaO Al2O3 MgO P2O5
267
MnO Cr2O3 Na2O K2O Zn Pb Cd Cu Ni V Co As Hg Cl F S C Baziklik Nem
2.5 5.5 0.2 1 1.5 1.9 1.2 1.5 10 35 0.8 6 0.02 0.1 0.15 0.4 0.02 0.04 0.02 0.05 0.001 -0.002 0.03 0.08 0.0001 -0.001 1.5 4 0.02 -0.9 0.5 - 1 0.5 - 2 2.0 -6.5 6 - 16
36 10 20 n/a n/a 2 10 0.5 2 0.01 -0.08 0.01 0.3 24 0.1 - 0.3 n/a n/a n/a n/a 0.01 -0.05 0.02 0.1 -0.3 0.03 0.5 -1 n/a n/a
Tablo 9.6 : Karbon elikleri/dk alaml elikler ve yksek alaml eliklerin elektrik ark ocanda retimlerinden ortaya kan tozlarn kimyasal kompozisyonu. [EU ROFER EAF, 1997; Hoffmann, 1997; Strohmeier, 1996]
Avrupa Birliinde tozlarn te ikisine yakn ile arazi doldurulmaktadr. (ekil 9.12).
ekil 9.12 :Elektrik ark ocanda birincil ve ikincil atk gazlardan toplanan tozlarn durumu;veriler 67 fabrikadan alnmtr. [EC Study, 1996]
Stoklanm tozlarn yeniden kullanmnn bir ye devlet ierisindeki yzdeleri, kanuni gereksinimlerine, arazinin bulunabilirliine, vergilere ve dier maliyet kalemlerine bal olarak deikenlik gsterebilmektedir. Tablo 9.7 Avusturya,Almanya ve Benelux Devletleri ierisinde tozlarn yeniden deerlendirilmesinin yksek oranda olduunu,dier taraftan Gney Avrupa ve ngilterede dk olduunu gstermektedir.Bu durum AB almasna ilikin verilerin tamamen gerek durumu yanstmadn gstermektedir.(ekil 9.12) lke (ler) Toplam toz miktar [t/yl] Waelz prosesinde artlan toz miktar[t/yl] Yzde Arta kalan toz % miktarnn durumu
268
Avusturya ve svire Benelux Danimarka Fransa Almanya talya skandinavya spanya ve Portekiz ngiltere Toplam
30000 65000 12000 90000 150000 180000
25000 55000 30000 105000 80000
83 85 100 33 70 44
Arazi dolumu Arazi dolumu Arazi dolumu Arazi dolumu, maden saha dolumu Arazi dolumu ve IEnirisorsede fabrika ierisinde tekrar artma Arazi dolumu ve gelecekte artmak iin stoklama Arazi dolumu Arazi dolumu
30000
1000
33
120000 65000 730000
25000 0 330000
20 0 45
Tablo 9.7 : 1997 ylnda Avrupa Birliine ye devletlerdeki inko kazanm iin kullanlan Waelz prosesinde tutulan ve daha sonra, arazi dolumunda kullanlan tozlarn yzdesi (karbon ve dk alaml elik retimi) [Hoffmann, 1997]
Tozlara ynelik arazi stoklar farkl szdrmazlk sistemleriyle donatlmtr. [EC Study, 1996] almasnda eitli sistemlerin yzdesi ekil Figure 9.13te verilmitir.
ekil 9.13 : Avrupa Birliindeki elektrik ark ocaklarnda tutulan tozlarn arazi dolumunda uygulanan szdrmazlk sistemlerinin yzdeleri [EC Study, 1996]
Avrupa Birliinde yksek alaml / paslanmaz elik reten 14 retim noktasnda tutulan tozlar, ieriindeki nikel, krom ve molibdenin geri kazanm amacyla, yeniden ilenmektedir. retimin halen arazi hafriyatnda kullanlmaktadr. [EC Study, 1996] Fakat geri dnm yzdesi srekli artmaktadr. [Kola, 1996]
269
9.2.2.2.3 Refrakter tulalar Bir ok durumda hurda tulalar arazi hafriyatnda kullanlmaktadr.[EC Study, 1996]. 9.2.2.3 Atk su emisyonlar 9.2.2.3.1 Hurda sahasndan kaynaklanan drenaj sular Elektrik ark ocann ana hammaddesi olan hurda eitleri hurda sahalarnda, betonsuz sahalarda depolanmaktadr. Torna tala gibi ya/emlsiyonlar ieren hurda olmas durumunda drenaj sularnn kirlenmesine neden olur. Drenaj sularnn miktar ve kirlilii ile ilgili yeterli bilgi mevcut deildir. Genellikle, dearj edilmeden nce en azndan ya ayrclarda temizlenmelidir. 9.2.2.3.2 Gazn slak tipte temizlenmeden kaynaklanan sular Avrupa Birliinde, baz hallerde atk gazlar su pskrtlerek temizlenmektedir. Uygulanan teknikler, dearj miktarlar ve kirlilii ile ilgili bilgiler mevcut deildir. 9.2.2.3.3 Srekli dkmden gelen atk sular Atk sular srekli dkmlerin direk soutulmasndan kaynaklanmaktadr. Atk sular tufal (13 g/l) ve ya/gres iermektedir. Genellikle bu atksular haddehanelerden gelen sularla birlikte artlmaktadr. 9.2.2.4 Toprak kirlilii Birok durumda hurda sahas betonsuz ve zeri kapal deildir. Toprak kirlilii, mineral yalar/emlsiyonlar ve dier bileikler ile kirlenmi hurdalarn stoklanmasndan kaynaklanmaktadr. Bu gibi toprak kirliliinin kapsam ve etkisi hakknda bilgi mevcut deildir. Curuf ilem sahas betonlanmam ve ham curuf serbest CaO ieriyorsa alkali su topraa karabilir. 9.2.2.5 Grlt emisyonlar Elektrik ark oca elik iletmeciliinde aada belirtilen grlt kaynaklar nemli lde yer almaktadr: Elektrik ark oca ieren elikhane Hurda sahas Birincil toz toplama Davlumbazda toz toplama Su tesisleri ekipmanlar Geleneksel elektrik ark ocaklar iin, grlt dzeyi (ergitme ve artma periyotlarnda) 10 tondan byk ocaklar iin 118 -133 ve 10 tondan kk ocaklar iin 108 115 dB (A) aralnda deikenlik gstermektedir. Spesifik ocak trafo gc grlt emisyonlarnn seviyesini belirler. letme ierisinde 127 dB (A) e kadar ses seviyesi ykselebilir. (lmler ergitme ve artma periyotlarn kapsar). Tesis ierisinde grlt emisyonlarnn kaynaklar elektrik ark oca, hurda hazrlama ve toz toplamadr.
270
9.3 En uygun tekniin belirlenmesinde dikkate alnan uygulamalar (BAT) Proses kademeleri EAO proses optimizasyonu Hurda n stma Kapal devre su soutma sistemi Proses sonu teknikleri Gelimi emisyon toplama sistemleri k gaz slah ile birletirilmi etkili birincil yanma Linyit kok tozu enjeksiyonu ile k gaz slah (iyiletirme) EAO curuflarnn yeniden kullanm EAO tozlarnn yeniden kullanm PI.1 EAO proses optimizasyonu Tanm: EAO prosesi kendini optimize eden ve retimi arttran ve bununla ilikili olarak belirli enerji tketimini drmeyi hedefleyen sistemdir. ekil 9.14 de gsterilen baz nemli teknik ve tanmlar aada ksaca aklanmtr. Bunlar: Yksek g operasyonu (UHP) Su soutmal kapak ve karkas Brlr ve oksijen lanslar Tabandan dkm alma teknii Kpkl curuf pratii Pota veya ikincil metalurji Otomasyon
271
Su soutmal
kapak Oksijen lans Su soutmal karkas Brlr
Gaz tapas
refrakter
Egzantrik dkm delii
ekil 9.14 : Optimizasyon tekniklerini gsteren ematik EAO
Yksek g operasyonu (UHP): Daha gl ocak trafo donanmlar vastas ile dkm srelerinin drlmesi amalanr. Belli g kaynaklar ile donatlm UHP ocaklarnn belirgin zellii g veriminin %70den byk olmas ve trafo net alma sresinin %70den byk olmasdr. UHP uygulamalar daha yksek verime, elektrot tketiminde de ve doal gaz tasarrufuna sebep olduu gibi taban refrakter anmasn da arttrabilir. Su soutmal kapak ve karkas: Son yllarda ocak karkas ve kapa refrakter malzemeyi korumak, yksek g operasyonu teknolojisini kullanmak ve enerji kazanm iin atk sy tekrar kullanmak maksadyla su soutmal olarak imal edilmektedirler. Bununla beraber iletmeden iletmeye enerji kazanmnn ekonomik uygulanabilirlii kontrol edilmelidir. Prensipte iki soutma sistemi seilebilir. Soutma panellerinde dolaan suyun scaklndaki artn sebep olduu g kayb prosesi souk soutma olarak adlandrlr. Buharlama ile soutma ise elektrik ark prosesi tarafndan oluturulan s radrasyonunu ortadan kaldrmak iin soutma suyunun buharlamas prensibine dayanr. Brlrler ve oksijen lanslar: Brlrler hurdann dzenli bir ekilde ergitilmesine yardmc olurlar. Ayn zamanda elektriksel enerji ihtiyacn da ksmen dengelerler. Genellikle brlr ve oksijen lanslar ile yaplan ilave enerji girdisi, ihtiya duyulan toplam enerji girdisini azaltr. Tabandan dkm alma sistemi: Bugnlerde evirme esnasnda potaya alnan oksitli curufu minimize etme imkan salad iin tabandan dkm devirme pratii yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu yntem ayn zamanda ihtiya duyulan refrakter miktarn azaltarak, daha ksa devirme sresi salayarak ve
272
enerji kayplarn azaltarak maliyetlerin dmesine yardmc olmaktadr. Dahada tesi k gazlarnn kontroln kolaylatrmaktadr. Halen baz eski ocaklar yolluk sistemi ile donatlmken yeni ark ocaklar tabandan devirme sistemleri ile donatlmaktadr. Kpkl curuf pratii: Ocakta yaplan kpkl curuf hem ocak girdilerine olan s transferini gelitirir, hemde ocak refrakter malzemesini korur. Daha iyi ark stabilitesi ve daha az nm etkisi sebebiyle kpkl curuf pratii enerji ve elektrot tketiminde, ses seviyesinde azalmaya ve de verimlilikte arta yol aar. Ayrca birok metalurjik reaksiyon zerinde olumlu etki yapar. Kpkl curuf younluu (1,15-1,5t/m3) FeO ieren ocak curufundan (2,3 t/m3) daha dktr. Bu sebepten elik retimi esnasnda curuf artacak ve bu da daha byk curuf tavalarna ihtiya yaratacaktr. Dkm sonras gaz ck ile curuf tekrar dk hacmine dner. Kpkl curufun ters etkileri hakknda bildirilmi herhangi bir bilgi olmamakla birlikte yksek kaliteli elik retiminde uygulamas ok sk deildir. Pota metalurjisi: Kkrt giderme, alamlandrma, scaklk ve kimyasal homojenletirme gibi retim admlar ark oca dnda yaplan aktivitelerdir. Gnmzde bu aktiviteler, potaya dkm alma esnasnda, pota ocanda veya dier platformlarda yaplmaktadr. Bu gelimelerin kaydedilen faydalar; enerji tasarrufu, (net 10-30kWh/t) dkm devirme sresinde 5-20 dakika aras ksalma, srekli dkme daha kontroll scaklkta dkm gnderme, elektrot tketiminde dme (0,1-0,74kg/t) ve ark oca emisyonunu drmedir. Pota metalurjisi veya dier uygulamalar kullanmaktaki zorluk, emisyon kaynaklarnn artmasndan dolay toz ve duman kirliliini giderici sistemlerin kurulmas gerekliliidir. Otomasyon: Hammadde eitliliindeki art nedeniyle ve ark oca, pota oca ve de srekli dkm nitelerinde malzeme ve bilgi akn daha etkin kontrol eden sistemlerin yrtlebilmesi iin bilgisayar kontroll elektrik ark ocaklar gnmzle gerekli olmaya balamtr. Etkin kontrol sistemleri verimlilii arttrr, enerji tketimini drr ve toz emisyonunu drr. Belirlenmi temel emisyon seviyeleri: Tanm blmnde bahsedildi. Uygulanabilirlik: Bahsedilen teknikler mevcut ve yeni tesislerde uygulanabilirken iletme artlarnn da kontrol edilmesi gerekir. Olumsuz etkiler: Brlrler k gaz miktarn arttrrken dier yandan gerekli enerji ihtiyacn azaltr. Su soutmal paneller ve kapak yaklak olarak 10-20 kwh/t ek enerjiye ihtiya duyar fakat iyeri verimlilii ve bakm kolayl avantajlar ile bu dezavantaj karlayabilir. . Su soutmal paneller ve kapak yksek g ve ultra yksek g (HP ve UHP) niteleri gibi modern ocak teknolojilerini uygulama imkan salar. Referans iletmeler: ABdeki birok iletme anlatlan tekniklerle donatlm ve uygun artlarda iletilmektedirler. Ark oca Ark oca Ark oca Ark oca Ark oca Ark oca Ark oca Ark oca Ark oca
273
Devrey e alma tarihi Ocak tipi retilen elik kalitesi
1 1979
2 1968 1976 AC UHP Karbo n elii
3 1995
4 1994
5 1995
6 1978
7 1981
8 1995
9 1982
AC UHP Karb on eli i 135
DC UHP Karbo n elii
DC UHP Karbo n elii
DC UHP Karbo n elii
AC UHP Karbo n elii
AC Ykse k alam l elik 110
Dkm tonaj (t) Trafo gc (kVA/t) Hamma dde Soutm a sistemi
85 100 herbir i 711 800 140 herbir i Hurd Hurda Hurda a
125
120
115
130
120
910
682
570
724
Devirm e sistemi Kapasit e (t/yl) lave brlrle r
Hurda ve DRI Su Su Su Su Su Su sou sout sout sout sout sout tmal mal mal mal mal mal kark karka karkas karkas karkas karkas as ve s ve ve ve ve ve kapa kapak kapak kapak kapak kapak k EBT OBT EBT EBT EBT EBT
Hurda
Hurda
Hurda
Hurda
Hurda
Su sout mal karkas ve kapak EBT
Su sout mal karkas ve kapak EBT
Su sout mal karkas ve kapak Yollu k 60000 0
6000 00
Kark asta Oksi jen lans
lave yakt
60000 0 herbir i Karka s ve kap azn da sv yaktl brlr -
75000 0
60000 0
60000 0
95000 0
55000 0
40000
Gas brlr
Oksije n gas brlr
Oksije n doal gaz brlr 7 adet
Oksije n ve karbo n lans ve gas brlr leri
Karka s ve kap azn da sv yakt brlr leri -
Kap az oksije n lans
Karka s oksije n lans
Toz Dire toplama kt sistemi emi ,
Direk t emi, at
Kok kmr Direkt emi, at
Kok kmr Direkt emi, at
Kok kmr Pota oca toztut mave
Direkt emi, at
Direkt emi, at
Direkt emi, at
Direkt emi
274
davl umb az k Birin gaz cil rafinasy yan on ma, sistemi kuru elekt rosta tik ke ltme
ocak yalt m Birinc Brlr Brlr Birinc il ilaveli ilaveli il yanm birinci birinci yanm a l l a, odas, yanm yanm torba seyrel a a filtre tme, odas, odas, torba hava su ile filtre ile seyrel seyrel tme tme ve ve torba torba filtre filtre Enerji Oca n/a atk atk Su asnda k ve gas gas sout n atk ss ss ma durum gas kazan kazan borula ss m m r kaza nm (buh ar reti mi) kincil Pota Pota Pota Pota Pota metalur oca oca oca, oca oca ji , vaku kk m gaz rt gider gider me me
Birinc il yanm a odas, seyrel tme, torba filtre
kuru elektr ostati k kelt me
Torba filtre
Birinc il yanm a, birinci l ve ikincil emisy on ini torba filtre
n/a
n/a
n/a
Ocak ve atk gas ss kazan m (buhar retim i)
Pota oca
Pota oca, vaku m gaz gider me
Pota Pota oca, oca vaku m gaz gider me
Tablo 9.8: Almanyada retim yapan 9 ark oca iletme verileri
Uygulamay zorlayc etkenler: Yksek pazar paylarnda verimi arttrmak ve maliyetleri drmek iin bahsedilen tekniklerde aba gsterilir. letme verileri ve ekonomi: letme verileri tablo 9.8 de grlebilir. Ekonomik veriler uygun deildir.
275
PI.2 Hurda n stma Tanm: Atk gazlardan kaybedilen snn yeniden kazanm bilinen bir yaklamdr. 1970lerde yirmiye yakn iletme, ocaa arj ncesi hurday sepette n stmaya tabi tutmak iin n stma sistemi kurdu. Fakat bu sistemler teknik ve kirlilik problemleri nedeniyle kullanm d brakldlar. Yeni ocaklar aft entegre sistemli n stma sistemlerine sahiptir. nceki aft ocaklar hurdann % 50sini strken yeni ocaklar tm hurdaya n stma uygulamaktadrlar. (ekil 9.15) Trnakl aft ark oca ile dkm devirme sresi 35 dakikaya indirilmi ve n stmasz ark ocana gre 10-15 dakika kazan salanmtr. Bu sistem yl boyunca byk bir zaman kazanm salar. Bir dier hurda n stma sistemi Consteel prosesidir ki bu sistem kantlanm deildir.
ekil 9.15: Hurdaya n stma uygulamak iin trnaklarla donatlm ark oca ematik resmi.
276
Pota arabas ocak
Ferro alyaj Dinamik krc n stc
manyetik
kantar
n stma taycs kantar

ekil 9.16 :ematik Consteel prosesi
Hurda ayrtcs
Ulalm temel emisyon deerleri: aft ocanda 70 kwh/t. Hesaplanan enerji kazanm aslnda kat fazla olmasna ramen trafo verimi dk olduundan pratik deer daha kktr. Ek olarak hurda n stma belirgin bir ekilde dkm devirme sresini ksaltr ki bu verimlilii nemli lde arttrr. Trnakl aft ocanda 100kwh/t deerine kadar elektriksel enerji tasarrufu salanabilir ki bunun % 25i elektriksel girdidendir. Blm 2de bahsedilen k gaz ileme ve hurda n stma kombinasyonu elektrik ark ocaklar optimizasyonunda nemli rol oynarken, bu fayda emisyonun azaltlmasnda etkilidir. Yan etki olarak hurda n stma ham toz emisyonunu yaklak % 20 azaltr, bunda da k gaznn filtre etkisi nemli rol oynar. Bu azalma tekrar kazanlabilen tozdaki inko ieriinin art ile ilikilidir. Uygulanabilirlik: Yeni ve mevcut iletmelerde uygulanabilir. Bu yatrm iletmeden iletmeye ocak konseptine ve uygun bo alana bal olarak deerlendirilmelidir. Olumsuz etkiler: aftta hurda n stma, k gazndaki sl iyiletirme yeterli olmadnda organik mikro kirlilik (PCDD/F gibi) ve kokunun artmasna neden olabilir. lave gaz iyiletirmenin yan sra ilave enerjide gerekebilir. Fakat hurda n stma ile kazanlan enerji sayesinde bu ek enerji gz ard edilebilir, zellikle sl enerjiden kazanlan % 35 lik verim ve birincil yanmada kullanlan doal gaz sayesinde elektriksel enerji girdisinden kazan salanr. Referans iletmeler: aft ocakl Co-Steel Sheerness; UK-Sheerness, Trnakl aft ocakl Cockerill-Sambre, B-Charleroi; Gerlafingen Stahl AG, CH-Gerlafingen ve n stmal aft ile entegre edilmi ift karkasl ARES, L-Schifflange; ASW, F-Montereau; Narvecero, spanya Uygulamay zorlayc etkenler: Ana zorlayc etken verimlilikteki arttr. Baz durumlarda trnakl aft ocanda hurda n stma sistemi gelimi k gaz iyiletirme sistemi ile kombine edilebilir. letme verileri ve ekonomi: Uygun deildir.
277
PI.3 Kapal devre su soutma sistemi Tanm: Genellikle EAOl elik retim tekniklerinde su kapal devre soutmada ve k gaz temizleme uygulanyorsa slak ykama sistemi teknii de kullanlmaktadr. Islak ykama sistemi teknii bu metinde bahsedilmeyecektir. Konu ile ilgili su kullanm, ocak ekipmanlarnn su soutmasdr. Su atk gaz veya ikincil metalurji sistemlerinde de kullanlabilir. Soutma ekipmanlar iin ihtiya duyulan su miktar, 5-12 m3/m2hdr. Modern iletmeler kapal devre su soutma sistemlerini EAO ve pota ocaklarnda (ikincil metalurji) kullanrlar. Ulalm temel emisyon deerleri: Atksu k yoktur. Uygulanabilirlik:Yeni ve gelien teknolojilerde uygulanabilir. Olumsuz etkiler: Kapal devre su soutma sistemi ilave su pompa ve tekrar soutma enerjilerine ihtiya duyar. Referans iletmeler: Preussag stahl AG,D-Peine;BSW,D-Kehl. Uygulamay zorlayc etkenler: Yasal gereklilikler ve su soutma ile ilgili uygulama snrlar.(snrl uygulanabilirlik) letme verileri ve ekonomi: Uygun deil. EP.I Gelimi emisyon toplama sistemleri Tanm: Gelimi emisyon toplama sistemleri havaya atlan birincil ve ikincil emisyonlar ile ilgilenir. Uygun giderme teknikleri ham emisyonun hepsi ile beslenmelidir. Bu kirliliin toplanmas nemlidir. elektrotlu ve tek elektrotlu ocaklarn direkt emi sistemi ile davlumbaz sistem kombinasyonlar veya tm ortam tahliyesi en favori sistemlerdir. Ergitme ve rafinasyon periyodunda aa kan birincil kirlilik ekil 9.6 da gsterilen, elektrotlu ve tek elektrotlu ocaklarn direkt emi sistemleri tarafndan zellikle toplanmaldr. Davlumbaz sistemlerinde, ocak zerindeki bir veya iki davlumbaz arj, ergitme, curuf ekme ve dkm devirme aamalarnda kaan birincil ve ikincil emisyonun neden olduu tozu duman toplar. Davlumbaz sistemleri EAOl elik endstrisinde yaygnca kullanlr. Direkt emile btnletirilmi sistemler birincil ve ikincil emisyon (kirlilik) toplama verimliliini % 98e kadar gelitirir. Davlumbazlar ikincil metalurji veya tayc bant sistemlerinin kard kirliliin toplanmasnda da kullanlr.
278
Ocak yaltmlar, kpek kulbesi (dog house) olarak da adlandrlr. Genellikle ocak yaltm hareketli kapak ve ocak curuf kaps nnde alma alan brakmaktadr. Tipik olarak atk gazlar yaltm duvarnn ste yakn ksmndan emilir ve aklklardan temiz hava iletmeye girer. Daha komplex tama sistemleri zaman kaybna neden olmalar ve muhtemel daha yksek maliyetli yatrmlar ile bu tip toz toplama teknolojilerinin dezavantajlardr. (ilave kapak ama ve kapama mekanizmalar ocak arj ve dearj prosedrlerine ihtiya duyar). Dog houselarn toz toplama hzlar dier yntemlerle ayn veya genellikle daha yksektir. Uygun tarzda inaa edildiklerinde ocak yaltm grlt seviyesini drc olumlu etki yapar. Elektrik ark ocanda ses yaltmlar ses seviyesini ortalama seviye olan 10 -20 dB arasna drr. Ocak yaltmlar ikincil metalurjiye uygulanabilir. Ancak iletmedeki yanklanmann giderilmesi iin iyiletirmeye ihtiya duyulur. Ocaktan ikincil kirlilii toplamada dier bir yol iletmeyi tek bir yap ile tmyle yaltmaktr. Bu tip geni kapsaml bir ocak yaltm bir ok proses kademesi ierir. Bu tip yaplar ina etmek yksek emite toz giderme sistem yatrm gerektirdiinden, maliyet ve uygulama gzden geirilmelidir. Bu nedenle karar vermeden nce zel iletmeler iin maliyet ve faydalar dikkatlice tartlmaldr. Bu sayede dar kan sesin seviyesi der. Genellikle dumann aklklardan kamasn nlemek iin yaltlm bina ii basnc atmosferik basntan az olmaldr. Ulalm temel emisyon deerleri: Direkt duman emi ve davlumbaz sistemlerinin kombinasyonu ok sk kullanlan bir yntemdir. Bu sistem birincil kirliliin % 98ini toplamay baarr. lave olarak arj alma ve dkm devirmede kan emisyonlar toplanabilir. Bu kapasite davlumbazlarn say ve tipine baldr. Direkt duman emi sistemi ve ocak yaltmnn kombinasyonu toz toplama orann toplam toz kirlilii asndan %97den % 100e kartr. Uygulanabilirlik: Yeni ve mevcut iletmelerde uygulanabilir.
Olumsuz etkiler: Toz toplama sistemleri zellikle fanlar ek enerjiye ihtiya duyar. Referans iletmeler: Avrupada birok iletme direkt emi ve davlumbaz sistemi kullanmaktadr. Benteler AG , D-lingen ; Krupp thyssen Nirosta, D-Bochum; D-krefeld; Mannesmannrohr GmbH, D-Bous/Saar; Moselstahlwerk, D-Trier; Stahlwerke Thringen GmbH, DUnterwellenborn gibi Almanyadaki iletmelerde ocak yaltm veya ocak yaltm ve direkt emi kombinasyon sistemleri kullanlmaktadr. ARES, L-Schifflange; ProfilARBED, L-Differdange ve L-Belval iletmelerinde tam iletme yaltm yaplmaktadr. Uygulamay zorlayc etkenler: Ana zorlayc etken yasal zorunluluklardr. letme verileri ve ekonomi: Uygun deildir.
279
EP.2 Gelimi k gaz iyiletirme sistemi ile kombine edilmi etkili birincil yanma Tanm: EAO operasyonun optimizasyonu sonucu zellikle oksijen ve yaktlarn kullanmnn artmasyla birincil k gaznn kimyasal enerji (H2 ve CO miktar) miktar artmtr. Enerji dengesini iyiletirmek ve ocaktaki CO gaznn maksimum kimyasal enerjisini kullanmak iin ve ayn zamanda CO ve H2 tam olarak oksitlenememesinden dolay birincil yanma sistemi ocakta gelitirilmi ve uygulanmtr. Yanma odasndaki gerekleen yanma ileminin amac, birincil toz tutma ekipmanlarndaki istem d yanmalara engel olmak iin k gaznda kalan CO ve H2 nin tamamen yaklmasdr. kincil olarak iyi bir optimizasyonla yanma odas organik bileiklerin emisyonunu drr. Genellikle bu yanma ile elde edilen s su soutma sistemi yok ise geri kazanlamaz. Gnmzde yanma odasnn optimizasyonu ile PCB ve PCDD/F gibi organik mikro kirleticilerin azaltlmas mmkndr.
davlumbaz
Yanma odas Ocak 1 Is eanjr Kartrma odas Torba filtre
Yanma odas Ocak 2 Numune noktas
Scaklk lm noktas
ekil 9,17 : Yanma odas ile donatlm bir tesisi gstermektedir. PCDD/F sentezi ile ilikili olarak s eanjr daha hzl soutma salamak iin soutma kulesi ile deitirilmitir. Birincil yakmadaki dier bir amata gerekli tutulma zamanna, trblansa ve scakla ihtiya duyulan mikro kirleticilerin minimuma indirilmesidir. Eer ayr bir yanma odas imal edilemiyorsa, uygun bir birincil yanma, k gaz borulama sistemi ile de gerekletirilebilir.
280
Ham gaz hatt
baca
seperatr davlumbaz EAO Soutma sistemi
Torba filtre odas
Yanma odas fanlar Pota ve pota oca keltme odas keltilmi tozu peletleme
ekil 9.18 : lk yanmadaki birincil gazlar ark ocandan boru sistemi ile sonraki hzl soutma nitesine tanr.
Son gelimeler nda yanma odasna eklenen brlrler 3 Ts yi baarmak iin ayrlmtr. PCDD/F sentezinden uzak durulmas iin, uvallara toz doldurulmadan nce gazlarn hzl soutulmas gerekmektedir. Baz durumlarda bu, ksa devredeki gazlarn seyreltilmesi ile elde edilir. Dier durumlarda da ekil 9.17 de gsterildii gibi zm sulu temizleme kuleleridir. Ulalm temel emisyon deerleri: Baarl bir birincil yanmann ardndan hzla soutma ile elde edilen emisyonunun PCDD/F konsantrasyonu 0,5 ng I-TEQ/Nm3 deerinden az olmasyla sistem baarya ular. letme zellikler Devirme tonaj (t) Trafo Gc Emisyon toplama ekli
Elektrik Oca 1 105
Ark Elektrik Oca 2 138
Ark Elektrik Oca 3 85/85
Ark Elektrik Oca 4 140
Ark
105 96 57/68 105 fazl emi fazl emi fazl emi fazl emi ve davlumbaz ve davlumbaz ve davlumbaz ve ocak yaltm Birincil yanma Birincil yanma Birincil yanma Birincil yanma Birincil yanma odas (hava ile) hat zerinde odas (hava ile) hat zerinde Atk gaz Su enjeksiyonu Su ile atk gaz Sprey soutma Hava ile soutma soutma sistemi soutulan s eanjr ile soutma k gaz Torba filtre Elektrostatik Torba filtre Torba filtre temizleme keltici sistemi her biri sistemi iki adet
281
sistemi Gaz konsantrasyonl ar Ham gazdaki toz (p) Ham gazdaki toz (s) Temiz gazdaki toz (p) Temiz gazdaki toz (s) PCDD/F (p) PCDD/F (p) PCDD/F (p)
M1**/M2
M1/M2/M3
iin bir tane M1/M2
M1/M2/M3/M 4 -/-/-/-/-/-/<1/<1/<1/<1 <1/7/3/<1 0,252/0,201/0, 240/0,810 0,027/0,010/0, 023/0,057 0,087/0,061/0, 081/0,259
3398/14246 148/273 0,76/1,05 ortalama -/-/0,016/0,021
4200/12500/36 00 p ve s birlikte 15/15/18 -/-/-/-/-/-/0,01/0,02/0,01
-/-/1,45/1,1 ortalama -/-/0,13/0,1
*: ham ve temiz gazdaki toz konsantrasyonu mg/Nm3, PCDD/F konsantrasyonu ng I-TEQ/Nm3 ** : M #: iletmedeki lm numaras (p): birincil atk gazn toz gidermesinden sonraki konsantrasyonu (s): ikincil atk gazn toz gidermesinden sonraki konsantrasyonu
Tablo 9.9 Almanyadaki drt EAOnn birincil yanma performanslar
Ayr birincil yanma odas ve ilave brlr uygulamalarnda PCDD/F emisyon konsantrasyonu 0,1 ng I-TEQ/ Nm3 deerine ulalabilir. Ancak bunu baarmak iin pratikte baz sorunlarla karlalr. PCDD/F deerindeki azalma; ama parametre olarak belirlenebilir. Bylece dier organik mikrokirliliklerin de elimine edilebilmesi amalanr. Fakat unutulmamal ki ikincil atk gazdaki PCDD/F emisyonu (yaklmam ancak birincil atk gaz ile kartrlm) kan PCDD/F konsantrasyonunu ciddi bir ekilde arttrabilir. Uygulanabilirlik: Prensipte birincil yanma, yeni ve mevcut sistemlere uygulanabilir ancak, iletmeden iletmeye gre mevcut yerleik koullara ve imkanlara baldr. (uygun bo alan, atk gaz hatt) Olumsuz etkiler: lave brlrl birincil yanma sistemleri hatr saylr miktarlarda enerji tketir (30 kWh/t) ve de s kazanmn nlerler. (ekil 9.17) Birincil yanmann etkili hurda n stma ile kombine edildii durumlarda, tketim ve enerji tasarrufunda denge yakalanabilir. Referans iletmeler: ProfilARBED, L-Differdange; BSW, D-Kehl; Gerlafingen Stahl AG, CH-Gerlafingen. Uygulamay zorlayc etkenler: Birincil yanma uygulamasnn zorlayc etkisi, PCDD/F emisyon limiti <0,5 ng I-TEQ/Nm3 deerinden az olan emisyon deerlerini istemesidir. letme verileri ve ekonomi: ProfilARBED, L-Differdange; BSW, D-Kehldeki sistemler birincil yanma niteleri ile nemli olmayan problemlerle iletilmektedir.
282
EP.3 Atk gaz artmnda linyit kok tozu enjeksiyonu Tanm: Toplam atk gazdaki organik mikrokirlilikleri drmek iin zellikle; PCDD/F linyit kmr tozu, toz tutma filtrelerine giden hatta verilir. Gerekli miktar atk gazdaki orana gre X 100 mg linyit kmr tozudur. Bir sonraki filtre torbalarnda, gaz faznda, linyit kmr tozu ayrtrlr. Kvlcmlardan ve nmlardan uzak tutulmaldr ki patlama riski azaltlabilsin. Ulalm temel emisyon deerleri: Pratikte baarl bir ekilde artan PCDD/F emisyon konsantrasyonu olan <0,5 ng I-TEQ/Nm3 deerine ulalabilir. Baz lmler <0,1 ng I-TEQ/Nm3 deerini gsterir. Uygulanabilirlik: Hem yeni hem de mevcut iletmelere uygulanabilir. Olumsuz etkiler: Linyit kmr tozu dozaj iin gerekli enerji miktar nemli deildir. Filtre tozu linyit kmr tozu ve bir miktar PCDD/F ierir ama bu tozun geri dnmn engellemez. Torba filtredeki karbon ierii %3 olan tozun lokal karbon konsantrasyonu % 5in zerine ktnda tutuabilme riskine dikkat edilmelidir. Referans iletmeler: Gerlafingen Stahl AG, CH-Gerlafingen. ARES, L-Schifflange (1998 eyllnden sonra linyit kok tozunu birincil yanmada kullanmaya baladlar.) Uygulamay zorlayc etkenler: Bu teknikteki ana zorlayc etken PCDD/F emisyon konsantrasyonu olan <0,5 ng I-TEQ/Nm3 deerine ulalmasdr. letme verileri ve ekonomi: Yllk bir milyon ton elik reten iletmelerdeki atk gaz sistemi iin gerekli yatrm maliyeti 300.000 ECUdur. EP.4 EAO Curuf geri dnm Tanm: EAOda retilen bir ton elik iin curuf miktar yaklak 100-150 kgdr. EAO curufunun ieriinde Demir oksit(FeO), kire(CaO), silisyumoksit (SiO2) ve dier oksitler (MgO, Al2O3, MnO) ieren doal kayaya benzer yapay bir kaya olarak dnlebilir. EAO curufunun yksek mekanik dayanm olan, hava koullarna kar iyi ve parlatmaya kar yksek diren gsteren bir karakteri vardr. Ayrca hidrolik mhendisliinde kullanmna uygun klan zelliklere sahiptir. Genel olarak EOA curufunun kullanmndaki nemli bir kriter, ierii serbest kirece bal olan hacimce sabit olma zelliidir. Dk karbon elik kalitelerindeki curuflarn ounda serbest kire dktr. Bunlar yol yapm, dolgu ve hidrolik mhendislii gibi eitli uygulamalar iin uygundur. Bu kullanm alanlar asndan karar verme faktrleri evresel kabul edilebilirlik ve yapsal uygunluktur. Eer EAO curufunun kullanm gerekli yasal artlar karlyorsa curufun krlmas, elenmesi ve boyutlandrlmas gerekir. Demirli curuf bileenleri manyetik ayrtrclarla ayrlabilir. lenmi olan bu curuf eitli inaat amalar iin tane byklne bal olarak kullanlabilir.
283
Demir ayrma
Ezme sistemi 1 Ezme sistemi 2
seilmi hurda
seilmi hurda manyetik
Ara blme ift zgaral eleme
seilmi hurda
ekil 9-19 Bir Alman irketinde curuf hazrlama proses emasn gstermektedir.
1994 ylnda belli EAOdaki alamsz ve orta alaml eliklerin retiminden aa kan EAO curuflarnn yaklak %90 kullanlmtr. Yksek kalite eliklerin retiminde oluan curuflar, snrl olarak kullanlabilir. Hazrlama ileminden sonra yol yapm ilerinde de kullanm mmkndr. Geni bir spektrumdaki ikincil metalurji curuflarn kullanm opsiyonlar snrldr. Tane boyutu ve hacim sabitlii, ikincil metalurji curuflarnn kullanm iin belirleyici faktrlerdir. Bu curuflar bazen inaa ilerinde kullanlabilir. Ancak oluan curufun nemli bir ksm evreye zarar vermemesi iin depolanr. Belirlenmi temel emisyon seviyeleri: EAOlarnda karbon ya da dk alaml elik retiminden oluan curuflar yol yapmlarnda dolgu malzemesi olarak deerlendirilebilir. Uygulanabilirlik: Eski ve yeni tesislerde uygulanabilir Olumsuz etkiler: Curufun ilenmesi iin enerji ihtiyac vardr. Eer curuf serbest CaO ieriyorsa alkali gazlara dikkat edilmelidir. Referans tesisler: BSW,D-KEH (Curufun sonradan inaat amal kullanm iin ilenmesi) Gmbh,D - Georg (curufun yol yapmnda kullanlmas zere dardan ilenmesi iin satEAO curufu ve ikincil metalurji curufu kartrlyor) Preussag Stahl AG,D-Peine (Curufun yap sektr iin kullanm ve ilenmesi) ARES,L - Schifflange; profilARBED, L Differdange; profilARBED, L-Belval; (Yksek performans yol kaplamalar, hidrolik mhendislii ve dier uygulamalar) Uygulamann itici gc: Ana itici g, atk depolama iin snrl alan bulunmas ve bunun yaratt kirliliin vergi ykdr.
284
letme verileri ve Ekonomi: Veri yoktur. Referans Literatr: D-Rentz,1997

EP.5 EAO toz geri dnm
Tanm: elik retim prosesine bal olarak ton elik bana 10-20 kg/ton atk baca tozu aa kar. ok kt hurda kalitesinde bu deer 25 kg/tona kar. Gaz temizleme faaliyeti sonucu ayrlan bu tozlar, genellikle nemli ar metalleri ierir (Baknz Tablo 9.6). Bunlar toksik olup, szntyla suya karabilirler. Bunun iin bu tozlar ilemden geirildikten sonra szdrmazl salanm alanlara doldurulmaldr. Genellikle EAO tozunu tamak iin bir ok seenek vardr. Bunlar 3 kategoride snflandrlr. *Kimyasal dzenleme ve camlatrma *Geri dnm tozunu EAOna geri gnderme *Hidrometalurjik ve pirometalurjik yntemlerle inkonun ve ar metallerin geri kazanm ya da uzaklatrlmas. Bu alternatifler farkl etki dereceleriyle evre kirliliini nlemek amacyla kullanlmaktadr. Atklarn land-fille (dolgu sahas) verilmesinden daha ok tercih edilir. ken tozlarn geri kazanm Ark oca baca tozlarnn srekli sisteme geri beslenmesiyle inko zenginletirilmekte, dolaysyla elik retim prosesini etkilemektedir. Bir yandan geri dnm tozu azalmakta bir yandan inko ierii artmakta ve dier yandan demir tozu ieren ksm Ark ocana geri beslenmektedir. Bu da Ark ocann verimliliini drerek, elektrik enerji tketimini arttrmaktadr. Teknik olarak Ark ocana verilen tozlar elik retim faaliyetlerine bal olarak toplam toz verimi ile snrldr. Ark ocana toz ekleme metodlar ocan performansn etkiler. Performans arttrmak iin, baz n ilemler yaplr. Tozda hacimsel kltme ilemi peletleme ya da briketleme gibi uygulanabilirlii iyi olan yntemlerle salanr ve ocaktaki toz miktar da der. rnein; Almanyada ki EAOlarda baca tozlar %75 orannda geri dntrlr ve bunlarn verimi ton elik bana 20-22 kgdr. Final olarak kan tozlarn %50sinden ortalama %35 lik bir inko kazanm salanr. Sonu olarak, her ergitme aamasnn birinci safhasnda toz ilave edilir. Prensip olarak EAO tozunun geri kazanm olasl bir ok faktre baldr ki bunlar her fabrikada farkldr. inko kazanm ve Ar metallerin uzaklatrlmas: inkonun ve ar metallerin geri kazanm veya uzaklatrlmas ayn deerli madenlerden karlan maddenin ilenmesi gibi uygun bir seenektir. Prensip olarak inko geri kazanm iin pirometalurjik ve hidrometalurjik yntemler uygundur. Dk karbonlu veya dk alaml eliklerin retimindeki tozlar iin farkl teknikler vardr ve WAELZ prosesi ile kantlanmtr (En nemli olan prosestir.). Bununla beraber ESINEX ve dier proseslerde vardr.
285
Yksek alaml eliklerin retimindeki tozlar iin de geri kazanm prosesleri vardr (Toz tarama plazma prosesi B.V.S. prosesi). Dier evresel etkileri: Enerji, tama ve geri dnm iin kullanlr. Tozun peletlenmesi srasnda peletin tanma/geri dnmden nce pelet prosesi iin ek enerjiye ihtiya duyulur ve bu srada toz emisyonu oluur. Referans iletmeler: Ark ocana toz geri dnm yapan fabrikalar: Georgsmarienhtte GmbH, Georgsmarienhtte; Baca tozunu darya veren fabrikalar: Avrupada birok fabrika vardr. Uygulama iin zorlayc etki: Ana zorlayc etki, dolgu sahalarnn snrl oluu ve bu sahalarn doldurulmas iin birtakm atk slah creti ve vergilerin verilme zorunluluudur. letme verileri ve ekonomisi: Veri mevcut deildir. Referanslar : [D rentz, 1997; Rentz, 1996; Kemeny, 1994]
9.4 Sonular Bu blm ve ieriini anlamak asndan, okuyucunun dikkati dkmann nszne ve zellikle nszn beinci blmne; bu dokmann nasl anlalp kullanlacana dair blmne geri dnlmesi gerekir. Bu blmde takdim edilen teknikler ve birletirilmi emisyon ve/veya tketim seviyeleri veya seviyelerin aral aadaki basamaklar ieren proses vastasyla deerlendirilmitir. Sektr iin evresel sorunlarn zm yolunun tanmlanmas ; elektrik ark oca (eao) ile elik yapm iin bunlar; toz, organoklorr bileikleri, enerji verimlilii ve geri dnml kat atklardr; Bu sorunlarn zm yollar ile ilgili adreslerin snanmas. Avrupa Birlii ve dnya apndaki var olan verilerin temelinde, en iyi evresel performans seviyelerinin tanmlanmas; Bu tekniklerin yrtlmesini ieren, maliyetler, dier evresel etkiler, zorlayc unsurlar, baarlm performans seviyeleri gibi artlarn sralanmas. Bu sektr iin en iyi elde edilebilir tekniklerin (BAT) seilmesi ve bunlarn emisyon ve/veya tketim seviyelerinin genel anlamda talimatn 2(11)makalesine ve Ek 4ne gre takip edilmesi. Avrupa IPPC Brosu ve ilgili Teknik alma Grubunda (TWG) yer alan uzmanlar, burada takdim edilen bilgilerin tamamnda anahtar rol almtr. Bu deerlendirmenin temelindeki teknikler mmkn olduu kadar emisyon ve tketim seviyeleri en iyi elde edilebilir tekniklerin kullanm ile ilikilendirilerek verilmitir. Bunlar sektrde bir btn olarak gz nnde tutulmu ve pek ok durumda sektrn iindeki baz dzenlemelerin gncel durumunu yanstmtr. Emisyon veya en iyi elde edilebilir teknikler ile ilikilendirilmi tketim seviyeleri verilmitir ki bu evresel performans tanmlayan seviyelerin, uygulamann sonucunu nceden tahmin etmeye olanak salad anlamnda anlalabilir. Bu sektrde tekniklerin tanmlanmas ile ilgili, en iyi elde edilebilir tekniklerin (BAT) tanmlamasna zg maliyet ve avantajlarn dengesi gz nnde bulundurulmaldr.
286
Bununla birlikte bu deerler ne emisyon ne de tketimler iin limit deerler olarak anlalmamaldr. Baz durumlarda daha iyi emisyon veya tketim seviyeleri elde etmek teknik olarak mmkn olabilir, fakat maliyeti yksek olduu veya dier evresel etkileri bulunduundan dolay, sektr iin en iyi elde edilebilir teknikler olarak deerlendirilmezler. Bununla birlikte zorlayc sebeplerle baz teknikler, dorulayc olarak gz nnde bulundurulabilir. Emisyon ve tketim seviyeleri en iyi elde edilebilir tekniklerin kullanlmas ile ilikilendirilmi, belirlenmi referans artlaryla karlatrlmtr. Yukarda tanmlanm en iyi elde edilebilir teknikler ile ilikilendirilmi seviyeler ile dokmann baka bir yerinde kullanlan elde edilebilir seviye arasnda fark vardr. Fark, bu en iyi teknikler kullanlarak kurulan sistemlerin uygun iletmesi sonucu elde edilen sonucu ifade eder. Burada elde edilebilir maliyetler ile ilgili veri bir nceki blmde takdim edilen tekniklerin tanmlanmas ile birlikte verilmitir. Bunlar gerekli maliyetlerin bykl hakknda kabaca bilgi verir. Bununla birlikte, tekniin uygulanmasnn gerek maliyeti, vergiler, cretler v e kurulum ile ilgili dier konular, her tesisin zel durumuna ve konumuna baldr. Bu dokmanda tm zel alan faktrlerini deerlendirmek mmkn deildir. Maliyetleri ilgilendiren bilgilerin yokluunda, tekniklerin ekonomik uygulanabilirlii, srdrlebilirlii, var olan kurulumlardan gzlemlenebilir. Bu blmde genel olarak en iyi elde edilebilir teknikler-BAT den kastedilen, mevcut tesisin performansn grmek veya tesisin performansn arttrmak zere yeni tesisler kurulmasn, bu en iyi teknikleri gz nnde bulundurarak yerine getirmektir. Yeni tesisler burada ele alnan BATlerde tanmlanan sistemleri veya daha iyisini esas almaldr. Hedeflenen mevcut sistemlerde iyiletirme yaplarak, BAT veya BAT ile tanmlanandan daha iyi seviyelere gitmektir. BREFler zorlayc ve balayc zellii olmamasna ramen, ye lkelere, kamuya ve endstri kurulularna yntem belirleme konusunda rehber olmaktadr. Limit deerler belirlenirken BREFlerdeki yaklamlar ve yerel koullar dikkate alnmaldr. Elektrik ark oca ile elik yapm iin, aadaki teknikler veya tekniklerin kombinasyonu en iyi elde edilebilir teknikler olarak gz nnde bulundurulmaldr. Tekniklerin seimi srasnda yerel artlar dikkate alnmaldr. Bu tekniklerin yan sra, ayn veya daha iyi performans gsteren burada tanmlanmam baka teknikler de kullanlabilir. 1) Toz toplama verimlilii Dorudan toz emi sistemi (4.ve 2. aklktaki) davlumbaz sistemleriyle komple veya Dog house ve davlumbaz sistemi, Toplam toz tutma sistemi (total building evacuation) Elektrik ark ocandan (EAO) birincil ve ikincil toz tutma sistemleriyle emisyonlarn %98 ve stnde verimle toplanmas salanr. 2) Atk gazdaki tozsuzlatrma uygulamas; yi tasarlanm torbal filtrelerle toz emisyonu yeni tesislerde max. 5 mg/Nm3, mevcut tesislerde ise max. 15 mg/Nm3 e kadar tutulur. Her ikisi de gnlk aritmetik ortalama deerleri olarak belirlenmitir.
287
Toz ieriinin minimize etmek, civa gibi gaz faznda bulunan ar metaller haricinde dier ar metal emisyonlarn da minimize eder. 3) Organoklorr bileiklerin minimizasyonu,zellikle PCDD/F ve PCB emisyonlar, Uygun yakma sistemleri kullanlarak novo sentezini nleyerek ve/veya Torbal toz tutma filtre ncesi gazn linyit tozundan geirilmesi, Bu nlemlerle PCDD/F emisyonlar 0.1-0.5 ng I-TEQ/Nm3 olarak elde edilebilir. 4) Birincil atk gazdan gelen hissedilebilir sy geri kazanmak iin yrtlen hurda n stma prosesi (3. maddeyle balantl ekilde) Hurdann bir ksmnn n stlmas ile ton sv elik bana 60kwh, hurdann tamamnn n stlmasyla ton sv elik bana 100kwh enerji kazanlr. Hurda n stmas yerel artlara ve tesislerin durumuna baldr. Hurda n stma uygulandnda organik kirletici maddelerin emisyonlarnn artmas olaslna dikkat edilmelidir. 5) Kat atk/yan rnlerin minimize edilmesi Kat atklar iin, nem srasna gre aadaki teknikler BAT olarak dikkate alnmtr. Atk retiminin minimizasyonu. EAO curuflarnn ve filtre tozlarnn geri kazanm ile atklarn minimize edilmesi, yerel artlara bal olarak filtre tozu, inko zenginlemesini %30a karmak iin elektrik ark ocanda geri kazanabilir. %20 den fazla inko ierii olan filtre tozlar, ierisindeki inkosu geri kazanlmak zere dier tesislere gnderilir. Yksek alaml eliklerin retiminden gelen filtre tozlar, alam metallerini geri alarak ilenebilir. nlenemeyen veya geri kazanlamayan kat atklar iin, atk miktar minimize edildikten kalan ksm kontroll ekilde bertaraf edilmelidir. 6) Su Emisyonlar Ekipman kapal devre soutma suyu sistemleri Srekli dkmlerden gelen atk su Soutma suyu geri kazanm orannn arttrlmas Askdaki kat maddelerin ktrlmesi Yan uygun ayrma tanklaryla sudan ayrlmas Prensip olarak, 1 ile 6nc maddede sralanan teknikler mevcut ve yeni tesislere uygulanabilir.
288
9.5 Oluturulan Teknikler Ve Gelecekteki Gelimeler Bu paragrafta, endstriyel lekte henz uygulanmam tekniklerden sz edilmektedir. Hurda Snflandrlmas: Organoklorr bileiklerinin emisyonlar, zellikle PCB emisyonlar, hurda giriiminin minimize edilmesiyle nemli lde drlebilir. PCBler esasen, bulak makinesi, sa kurutma makinesi, davlumbazlar, ya yakclar, florasan lambalar vb. gibi kk aletlerin elektronik devrelerinden kaynaklanr. Hurda paralama tesisi operatrlerinin hurda ayrma srasnda bu paralar karmalar gerekir. Her eye ramen bu paralar ayrlmadysa PCB emisyonlar EAO larnda nemli olabilir. Bu paralarn karlmas maliyetli olduu iin tam olarak yerine getirilmemektedir. Yeni ocak kavramlar Son yllarda endstriyel lekte gerekletirilebilmi bir takm yeni ocak tipleri tantlmtr. Ocaklardan bazlar aada sunulmutur. Comelt EAO: Comelt oca VAI (Berger,1995) tarafndan salanan yan elektrotlar ile DC temelinde bir elektrik ark ocadr. Pek ok durumda ocak, drt eik DC ark vastasyla elektrik enerji transmisyonuna arlk vermitir. Bu konseptin dier zellikleri, btnletirilmi aft hurda n stmas her alma faznda eksiksiz (tam) yanm gazn toplanmas ve drlm ses seviyesidir. reticilere gre esas avantajlar; Yksek verimlilik (iki dkm aras zaman 45 dakikadan daha az. Btnlemi hurda n stma vastasyla toplam enerji sarfiyatnda azalma (yaklak 360 MJ/t, geleneksel ocaklara kyasla) Elektrot sarfiyatnda azalma (yaklak %30) Tm zamanlarda tam (eksiksiz) snm gaz toplanmas ve snm gaz hacminde %70e kadar azalma Basit fabrika dizaynndan dolay bakm maliyetlerinde azalma Ses seviyesinde 15 dB(A) e kadar azalma. Sistemin gelitirilmesi / Gerekletirme Comelt eritme prensibini kullanan pilot elektrik ark oca, LD elik fabrikasnda bulunan 50 t plazma birincil ergitme ocann yenilenmesiyle Linzde (Berger,1995) uygulanm ve incelenmitir. Contiare Oca: Contiare elektrik oca, srekli alan dairesel aft ile merkezi DC elektrod, bununla beraber prensip olarak alternatif akm ile stlabilen bir ocaktr. (Reichelt,1996) D ve i tanklardan oluan afta srekli hurda arj edilir. Bunun yaplmas ile hurda, yukar kan scak ocak gazlar ile n stlr.(Btnlemi yksek scaklkta hurda n stmas). Bu konsept dkm alma ile birlikte eritme operasyonu boyunca enerjide kalma zamannn hemen hemen %100ne ular. Ocak salayclara gre ek avatajlar: Enerji kayplarnda azalma (geleneksel ocak sistemlerine gre 720 MJ/t daha az)
289
Atk gaz ve toz hacimleri olduka azalr.(atk gaz: 900.000 tm3(STP)den 150.000 tm3 (STP)e; toz ierii; 100t/h Contiarce oca iin %40 daha azdr. Daha dk kapasitede gaz temizleme sistemi ve daha az elektrik gc sarfiyat (82.3 MJ/t) Tm birincil ve hemen hemen tm ikincil emisyonlar gaz szdrmazl salanm ocak yapsyla toplanr, retim maliyetlerinde avantajlar. Dk elektrot sarfyat (DC ocakta:0.8 kg/t,AC ocaktan daha az.) Pilot elektrik ark oca RWTH Aacken labarutuarnda uygulanm ve incelenmitir, bir sonraki aamada demonstrasyon tesisi yapm planlanmtr (Reichelt,1996) 10. YEN / ALTERNATF DEMR YAPIM TEKNKLER 10.1 Giri Demir 500 yldan fazladr yksek frnlarda yaplmaktayd. Bu zaman sresince, yksek frnlar olduka verimli reaktrlere dntler. Bununla birlikte, imdiki mevcut teknikler, pig demir retimi yolunda yksek frna meydan okumaktadr. Yksek frnlarn kok gereksinimi vardr ve kok tesisleri pahaldr ve altrlmalar ile ilgili olarak pek ok evresel problemleri vardr. Bylece, demir cevheri retimini kok kullanmadan yapmak ekonomik ve evresel adan daha faydal olacaktr. Bugnlerde, hemen hemen tm yksek frnlar, kok tketimlerini kmr enjeksiyonu vastasyla nemli lde azaltmaktadrlar. Bununla birlikte, kokun prosesi destekleyici zelliinden dolay yksek frnlardan tamamen karlmas mmkn deildir. Ton pik demir bana yksek frna beslenecek kok miktar minimum 200 kg olmaldr. Enerji ve ekonomik adan verimli altrmay elde etmek iin, byk yksek frnlara gereksinim duyulmaktadr. Bu yksek frnlarn sabit ve byk retim kapasiteleri vardr. Bu nedenle bu frnlarn yatrm maliyetleri yksek, retim esneklii dktr. Bugnlerde, mterilerin gereksinimlerini karlamak iin daha kk retim tesislerinde daha farkl retime ihtiya duyulmaktadr. Elektrik ark ocaklarnda (EAO) hurdadan elik retimi artmaktadr. Hurdadan elik retmek, demir cevherinden elik retmeye kyasla ok daha az enerji tketmektedir. Hurda (temelli) bazl eliin kalitesi ile ilgili problemleri snrlamak iin ise direk indirgenmi demir (DRI) kullanlmas gerekmekte, bu da EAOl elik yapm yntemini daha kullanlr hale getirmektedir. zetle, aadaki bulgular elik retiminde yksek frnl retim yolunu zorlamaktadr. Sinter tesislerinin evresel ynleri Kok frn tesislerinin evresel ve ekonomik ynleri Pig demir retiminin lei ve bal deimezlii Hurda temelli (bazl)ve DRI-EAO elik yapm yoluyla rekabetin artmas. Fakat yksek frnlarn (BF) geri dnm zellii ve yatrmndaki ekonomiklii tercih sebebi olmaktadr. Bu, yksek frnlarn evresel ve ekonomik almasnn ilerlemesine ve elik retiminde alternatif yollarn gelimesine neden olmutur.
290
Alternatif elik yapmnn ispatlanm tipleri olarak dikkate alnabilen 2 ana tipi aada verilmitir. 1. Direk indirgeme (DR) Direk indirgeme, demirin, demir cevherinin rnein doal gazla indirgemesi sonucu eldesini kapsar. Kat rn direk indirgenmi demir (DRI) olarak adlandrlr ve esasen elektrik ark ocaklarnda (EAO) besleme stou olarak uygulanr. Direk indirgeme prosesi 1970lerden beri ticarete dklmtr ve prosesin eitlilii gelimektedir. 2. Ergiterek indirgeme (SR) Bu, reaktrlerde kok kullanlmakszn demir cevherinin ergitilerek indirgenmesini (yksek frn) kapsar. rn sv pik demirdir, bu yksek frndan gelen pik demir gibi ilenebilir ve rafine edilebilir. Bugn, SRnin yalnzca bir biimi ticari olarak denenmitir, fakat birka deiik biimi gelitirmenin ileri safhasndadr. elik yapmndaki gelimelerin yannda grup proseslerinin yerine srekli proseslere doru eilim vardr. 1980lerdeki kle dkmden srekli dkme gei bunun tipik rneidir. Gelecekte, grup elik yapm (r: LD konverter, EAO) muhtemelen srekli elik yapm prosesleri ile deitirilecektir. ekil 10da demir ve elik yapmnn nceki, imdiki ve gelecekteki yolunun genel grn verilmitir. Gemiteki Demir ve elik retimi Sinter Tesisi
Pelet Tesisi
Kk Yksek Frn
Open Heart elik Yapm
Kle Dkm
Kok Fabrikas
291
imdiki Demir ve elik retimi
Sinter Tesisi
Briket (geri kazanm prosesi)
Pelet Tesisi
Byk Yksek Frn
Oksijenli elik Yapm
Gelimi Ykleme ve Vakum Artm
Srekli Dkm
Kok Oca Tesisi
Hurda
Gelecekteki Demir ve elik Yapm
Kmr Cevher
Ergitme ndirgeme Prosesi
Srekli Oksijenle elik Yapm
Gelimi Ykleme ve Vakum Artm
Tam ekle Yakn Dkm
Ve /veya Doalgaz Cevher Direk ndirgeme Prosesi Elektrik Ark Oca Gelimi Ykleme ve Vakum Artm Tam ekle Yakn Dkm
Hurda
ekil 10.1: Dnyada nceki, imdiki ve alternatif demir ve elik yapm prosesleri (Frenhan,1993)
292
10.2 Direk ndirgeme (Dr) 10.2.1 Genel Direk demir indirgemesi kavram 45 yandan fazladr. Fakat ilk ticari tesisler 1960larn sonlarnda kurulmutur. nk en nemli direk indirgeme prosesleri ucuz doalgaz kayna gerektiriyordu. Tesislerin pek ou ekvator civarndaki zengin yakt ve gaz kuana yerletirildi. Bugne kadar, direk indirgeme nemli bir ilerleme yapmamtr. 1996/97de, yaklak olarak 36.5 milyon ton direk indirgenmi demir retilmitir. Bu dnyadaki pik demir retiminin %4.4dr. Direk indirgeme, kat durumda demir cevherinin metalik demire indirgenmesini ierir. Bylece proses scaklklar 1000oCden aadadr. Kat rn, direk indirgenmi demir (DRI) olarak adlandrlr. DRI %92den byk metalleme oranna ve %2den kk karbon ieriine sahiptir. Direk indirgenmi demir, normalde elektrik ark ocaklar iin besleme deposu gibi kullanlr. DRI nn dezavantaj yangn tehlikesi yaratmasdr. Bu nedenle rn stoklandnda veya uzun mesafelere tandnda DRI briket iinde eritilir, bylece scak briket demiri (HBI) olarak adlandrlr. 10.2.2 Elde edilebilir (mevcut) prosesler: Direk indirgenmi demir retiminde geen 50 yldan fazla zamanda eitli metodlar kullanlmtr. Pratikte byk prose altrlr. MIDREX, Hly (1,2,3 ) ve FIOR yalnzca son gnlerde be yeni teknik gelitirilmitir. FASTMET, IRON CARBIDE (demir karpit) CIRCORED, INMETCO ve FINMET. PRInn yaklak %92si doalgaz kullanlarak retilmitir. Snrl sayda retimde yakt olarak kmr kullanlmtr. Besleme stou olarak, demir cevheri peletleri ve iri cevher, aft ocakl proseslerde kullanlrlar (MIDREX,HyL). nce olanlar ve konsantreler ise akkan yatakl (CIRCORED, FINMET, IRON CARBIDE) veya dner frnlarda (FASTMET, INMETCO) kullanlrlar. aftl ocak, gazl prosesler iin indirgeme reaktr olarak deitirilmitir. MIDREX (22.9 mt/a in 1997) ve Hyl 3 (6.9 mt/a) olmak zere iki byk proses altrlr. Karlatrlmal olarak Venezuellada kk FIOR nitesinde (0.4 mt/a) akkan yatakl reaktrde demir cevheri indirgenmektedir. HyL1 ve Hyl 2 demir cevherini indirgemek iin grup reaktrler kullanrlar, fakat bu prosesler zaman gelince neredeyse kesinlikle Hyl 3 ile deitirilecekler. 1995de FASMET pilot tesis olarak iletilmeye baland (Nagai,1995). Her biri 2 Mt/yl kapasiteli iki FINMET TESS Avusturalya ve Venezuella da yapm aamasnda 0.5 Mt/yl kapasiteli CIRCORED tesisi ise Trinidadda yapm aamasndadr. An alternative to direct reduced iron is iron carbide (Fe3C). Iron carbide is produced by means of direct reduction also, but the product contains approximately 90 wt.% Fe3C. The carbon content is relatively high: 6 wt.%, which provides enough energy to reduce electricity consumption in the electric arc furnace. Iron carbide can be used in the same applications as direct reduced iron. The first commercial iron carbide plant, of capacity 300000 metric tonnes per year has been commissioned in 1995 at Trinidad (actual production in 1998 is 150000 t/a). Direk indirgenmi demir iin alternatif, demir karpittir (Fe3C). Demir karpitde yine direk indirgeme vastasyla retilir fakat rn arlka yaklak % 90 Fe3C ierir. Karbon ierii nispeten yksektir. Arlka %6lk karbon ierii ,elektrik ark ocanda elektrik tketimini azaltmak iin yeterli enerjiyi salar. Demir karpit, direk indirgenmi demir gibi ayn
293
uygulamalarda kullanlabilir.Yllk kapasitesi 300.000 metrik ton olan ilk ticari demir karpit tesisi, 1995de Trinidadda iletmeye alnmtr. (1998deki gerek retim 150.000t/yldr.) Tablo 10.1de, dorudan demir yapmn ticari olarak mevcut tiplerinin karakteristikleri zetlenmitir.
Proses
MIDREX
Hyl III
IRON CARBIDE
FASTMET/INME TCO
FINMET
CIRCORED
Status
Endstriyel Endstriyel Endstriyel
Endstriyel
Endstriyel *1
Endstriyel *1
Reaktr Tipi Demir kayna Yakt tipi Yardmc Kaynaklar kincil sevisler Tipik tesis kapasitesi (kt/a) Enerji girii(GJ/t rn) rn rn metallemesi(%) Product C ierii (%)
aft Relet/iri Cevher Doalgaz _ Reformer 1000 10.5 DRI/HBI >92 1-2
aft Relet /iri Cevher Doalgaz buhar Reformer Co2karma 1000 11.3 DRI >92 1-2
Girdapl tabaka nceler 0.1-1mm Doalgaz buhar reformer 320 12.6 Fe3C-toz Fezc>90% <6.0
Rotary hearth nceler younlar Kmr/doalgaz _ _ 450 12.6 DRI/HBI >92 <0.2
Girdapl tabaka nceler 0.1-1.2 mm doalgaz buhar Reformer CO2 karma 500 12.5 HBI >92 0.5-1.5
Girdapl tabaka nceler 0.1,1.0 mm doalgaz buhar Reformen CO2 karma 500 14 HBI >92 0
*1 yapm aamasnda (Durum 1998 in sonu)
Tablo 10.1 Direk indirgeme proseslerinin karakteristikleri (Nagai,1995)
Aadaki durumlarda DRI nn kullanm uygundur. yi kalitede hurda ile tesisleri ksa sreli altrma zorunluluu olutuunda rn kalitesinin arttrlmasna ynelik indirgenmi demir eklemek gerekliliktir.
294
Talebin bykl asndan, hurda gibi demir kaynaklarnn tanmasnn zor olduu veya yksek frnl entegre tesislerinin kurulumunun zor olduu durumlarda, indirgenmi demir ana ham madde olarak kullanlabilmitir. Yksek frnlarda scak metal rn kapasitesini artrmak gerektiinde
10.2.3 DRI n evresel yn Yksek frnla kyaslandnda direk indirgeme nitesinin esas faydas direk indirgeme nitesinde yakt olarak doal gaz veya kmr kullanlmasdr. Bundan dolay kok fabrikasna ihtiya olmamaktadr; bu da emisyonlar nemli lde drmektedir. Direk indirgeme nitesinin evreye olan etkisi ok azdr. Toplanmas kolay olan daha dk toz emisyonu vardr. Su ihtiyac azdr ve su uzun sre devirdaim ettirilebilmektedir. Ayrca metan esasl direk indirgeme nitesi, kmr esasl niteden ok daha az CO2 retmektedir. Bununla birlikte, DRI bir miktar gangue ierir (%3-6) ve bu da ocaktaki elektrik tketimini beraberinde DRI giri miktarn arttrr (Nagai,1995). Bununla birlikte, detayl emisyon verisi elde edililebilir deildir. 10.3 Ergitme ndirgemesi (SR) 10.3.1 Genel Ergitme indirgemesi prosesinde, rn sv pik demir veya (baz durumlarda) sv eliktir. Direk indirgeme prosesinden daha ok, ergitme indirgemesi prosesi, geleneksel yksek frnlarn direk rakibi olarak grlebilir. Ergitme indirgemesi prosesinin yksek frn prosesine kyasla baz avantajlar vardr ve bunlar gelecekte ergitme indirgemesi prosesinin pik demir retiminde temel (esas) proses olarak kabullenilmesine yol aabilir. Aadaki avantajlardan bahsedilebilir. Daha kk nitelerin daha esnek retime izin vermesi Ham madde kullanm konusunda snrlamalarn az olmas Yakt olarak kmr kullanlmas ve dolaysyla koklatrma tesislerinin olmamas Daha dk sermaye maliyetlerinin olmas
Dezavantajlar: SR prosesinde ince cevherler kullanlmaz, Enerji gereksinimi ve CO2 emisyonlar yksek frnl prosesten daha fazladr. Ekonomiklii darya verilen enerjinin kullanmna baldr. Bununla birlikte, tesisin ekonomiklii ve dier etkileri byk lde bilinmemektedir. Halen yalnzca bir ergitme prosesi ticari olarak denenmitir. Birka ergitme indirgeme prosesi halen gelitirilmekte olup, sadece bir proses Koreks (Corex) ticari anlamda iletilmektedir. Proses deikenleri, reaktrlerin says, retilen kalorifik gaz n miktar, maden cevheri (pelet, toprakl veya kaliteli cevher) beslemesi bakmndan farkllk gstermektedir. Proses ekilleri nispeten iyi gelimilerdir ve bu blmde daha detayl ele alnacaktr (Corex. HIsmelt, DIOS, AISI-DOE/CCF ve ROMELT).
295
10.3.2 Corex: Tanmlama: Corex prosesi iki kademeli bir prosestir: Birinci kademede demir cevheri aft frndan gazn alnmasyla snger demire indirgenir. kinci kademede indirgenmi demir, melter-gasifier tank iinde eritilir. Alnan gaz (CO ve H2) indirgemede kullanlr. aftn ihtiyac oksijen vastasyla kmrn gazlatrlmas, akkan yatakl Meltergasifierda salanr. Melter-gasifier iinde kmrn ksmen yanmas indirgenmi demirin erimesi iin s oluturur. Sv elik ve cruf, yksek frn iletmesinde kullanlan geleneksel aktma prosedr ile alttan boaltlr. Demir indirgeme ve demir eritme /kmr gazlatrmann iki kademede ayrlmasndan dolay, yksek derecede esneklik elde edilir ve ok eitli kmrler kullanlabilir. Bu proses 5 bara kadar ykseltilmi basnlarda altrlmak zere tasarlanmtr. Kmr ve demir cevherinin arj kilitli bir silo sistemi sayesinde yaplr. ndirgenmi gaz %65 -70 CO, %20-25 H2 ve %2-4 CO2 ierir. Melter gasifierdan ayrldktan sonra, scakln yaklak olarak 8500C ye ayarlanmas iin scak gaz, soutma gaz ile kartrlr. Sonra gaz, scak siklonlarda temizlenir ve indirgenmi gaz olarak aft frn iine beslenir. Gaz, aft frnndan ayrldnda hala yksek kalorifik deere sahiptir ve frsat olduunda export gaz olarak kullanlabilir. Tipik buhar retiminde kullanlan kmrn (28.5 %uucu madde) kullanlmas ile kan gazn kalorifik deeri 7.5 MJ/Nm3 olarak hesaplanmaktadr, fakat dier kmr tipleri kullanmyla kan gazn s deeri dei ik olabilir. Referans iletmeler : Corex, koksuz demir retiminde ticari olarak kantlanm tek prosestir. Corex, Avusturya irketi Voest-Alpine Industrieanlagenbau (VAI), A-Linz tarafndan dizayn ve ina edilmitir. Yetkilendirilen iletmeler ise : 1989 ISCOR Pretoria Works, Gney Afrika (300000 mton/yl); 1996 POSCO Pohang Works, Kore (750000 mton/yl). Yapm aamasnda olan Corex iletmeleri ise : SALDANHA, Gney Afrika (600000 t/a) JINDAL, Hindistan (2 x 800000 t/a) HANBO, Kore (2 x 750000 t/a) letme Verileri : lk ticari Corex iletmesi olan ISCOR Pretoria Works, 1989 sonunda Gney Afrikada scak metal retimine balamtr.1997 sonunda ISCOR ekonomik skntlardan dolay Pretoria Works firmasn kapatm ve hem i hem de d piyasaya elik retmek iin sadece Corex iletmesini faaliyette brakmtr. Son zamanlarda ise Asya krizinden etkilenen Gney Afrikadaki dramatik ekonomik krize bal olarak Corex iletmesinin de geici olarak faaliyetlerini durdurmutur. 1995 sonunda ikinci Corex iletmesi POSCO Pohang Works Korede retime balad. Bu iletmenin nominal 700000 ton yllk kapasitesi vardr ve halen para cevher ve pelet karm kullanarak faaliyet gstermektedir. Ayrca, yllk retim deerleri de nominal kapasitesinin stndedir. Elde edilen Emisyon Deerleri : Corex iletmeleri enerji kayna olarak genellikle kmr kullanr. Bu yzden kok frnndan gelebilecek olan emisyonlar nlenmi olur. Kmrden elde edilen btn yksek hidrokarbonlar CO ve H2 olarak ergitme ve gazlatrc pota da
296
paralanr. Bu yzden, katran, fenol, benzen, toluen, ksilen, poliaromatik hidrokarbonlar ve bunlar gibi yan rnler olumaz. Prosese kmr ile birlikte arj edilen kkrt, aft frnn iinde DRI ve kalsine edilmi katk maddeleri yardmyla toparlanr, akabinde de ergitme ve gazlatrc potaya beslenir. Burada, kkrdn ou yksek frndaki gibi sv crufun iinde kalr ve evreye zararsz hale getirilir. Corex prosesinde gaz ve su yoluyla dearj edilen kkrt oran (giren kkrdn %23 ) kok frn, sinter iletmeleri ve de yksek frndakinden (% 20-30) ok daha dktr. kan gaz, kullanlan kmr tipine ve retim koullarna bal olarak, 10-70 ppmv orannda H2S ierir. Kmrn gazlatrlmas iin hava yerine O2 kullanldndan, nemli bir NOx ve siyanr (CN) oluumu meydana gelmez. Oksijenin istenen ekilde kullanm sistemin toplam enerji ihtiyacna nemli katk salar. Corex iletmelerindeki toz emisyonu, geleneksel retim yntemlerine oranla olduka azdr. Kok frnndan gelebilecek tm toz emisyonlar nlenmitir. kan gazn toz oran 5 mg/Nm3ten kktr. Gaz temizleme sistemiyle yakalanan tozun ou sisteme geri dnm yaplr. ISCOR iletmesinin baz performans bilgileri Tablo 10.2.de verilmitir.
Birim Para cevher kullanm t HM*/saat 45 t HM/m3/gn 3,0 kg/t HM 1080 kg/t HM 615 Nm3/t HM 540 kg/t HM 450 % % % % Nm3/t HM MJ/t HM % % % mg/Nm3 g/t HM g/t HM g/t HM GJ/t HM 4,5 0,3 0,05 0,15 1750 7,5 45 32 16 <5 39-139 26-333 21-33 17 Pelet kullanm 53 3,4 1000 570 500 300 4,5 0,3 0,05 0,15 1710 7,5 45 32 16 <5 39-139 26-333 21-33 17
Ergitme kapasitesi Spesifik ergitme kapasitesi Kmr tketimi Cfix tketimi O2 tketimi Cruf miktar Scak metal kompozisyonu Karbon Silikon Kkrt Fosfor kan gaz Miktar Net kalorifik deer Kompozisyonu CO CO2 H2 Toz Emisyon Toz SO2 NOx Enerji tketimi *HM : Scak metal
Tablo 10.2 : ISCOR Pretoria Works Gney Afrikadaki Corex iletmesinin ilgili performans verileri (Kreulitsch,1994 ; Lemperle, 1993)
297
Ortamlar aras etkileim : Ergitme ve gazlatrc potadan kan redklenmi gaz siklonlar vastasyla temizlenir. Bu siklonlardan kan toz ise tekrar ergitme ve gazlatrc potaya geri dntrlebilinir. aft frnn tepe gaz ve soutma gaz, gaz temizleme aygtnda temizlenir ve bylece bir tortu oluturulur. Daha sonra bu tortu imento sanayi iin kullanlabilir ya da granlasyon sonras ergitme ve gazlatrc potada yeniden ilenir. Eser miktar ise ancak atk olarak deerlendirilir. Ekonomisi : Rapor edilmi sermaye maliyeti : 195 ECU1996/mton scak metal Kaynaklar : (Freuhan, 1994 ; Kreulitsch, 1994 ; Lemperle, 1993) 10.3.3 Gelimekte Olan Prosesler Geliimlerinin ileri aamalarndaki koksuz demir retimi prosesleri aadaki paragrafta ksaca anlatlmaktadr: Hsmelt; DIOS; AISI-DOE/CCF; ROMELT Tablo 10.3te proseslerin karakteristik zellikleri belirtilmitir. Her prosesin ayr aklamalar ise takip eden sayfalarda verilecektir.
Proses
Hsmelt (Avusturalya) DIOS (Japonya) Dikey sistem ergitme- n red.akkan yatak Ergitme redksiyon ile demir Gaz ilem frn redksiyon ile demir retim retimi frn Oksijen tesisi Tozlar Tozlar Pulverize kmr Kmr tozu/granler kmr Sv demir Sv demir Scak hava fleme 500 630-700 950 1850 1,44 n/a 2,7 Deneme 2080 3,74 n/a 7,8 Deneme
AISI-DOE/CCF (USA- Hollanda) ROMELT Siklon dntrcl frn Tozlar Kmr tozu Sv demir 430-680 700-750 n/a n/a n/a 4.0 Deneme
(Rusya)
Ana Bileenler Hammadde Yakt Metal rn Oksijen Tketimi (Nm3/t HM) Kmr Tketimi (kg/t HM) Gaz Miktar (Nm3/t HM) Kal.Deeri (MJ/Nm3) Net Enerji Tketimi(GJ/t HM) Enerji kts (GJ/t HM) Durum
Ergitme banyosu Tozlar/Atk oksitler Kmr tozu Sv demir 750-850 900-1200 n/a n/a n/a n/a Deneme
Tablo 10.3 : Gelimekte olan ergitme-redksiyon ile demir retimi proseslerinin karakteristikleri (Freuhan, 1994; Nagai, 1995)
HIsmelt
Tanm : Cevher ezilir ve dikey ergitme prosesine enjekte edilmek zere n stma yaplr. Bu proseste, n stlm demir cevheri redklenir ve ergitilir. Dier direkt ergitme proseslerinden farkl olarak HIsmelt, oksijen lans istemez ancak yksek hzda
298
oksijence zenginletirilmi hava kullanr. Kmr ve tozlar ise taban krklerine enjekte edilir. Durum : HIsmelt Corporation tarafndan CRA liderliinde Gney Avusturalya Kwinanada 14 ton/saat retim yapan bir pilot tesis kurulmutur. evresel Etkiler : Yksek frna oranla %10 daha fazla yakt tasarrufu ngrlmtr. Ayrca, prosesin kok frn tesisi ve demir cevheri n stma tesisi ( sinter,pelet tesisi) ihtiyac ortadan kalkmtr.Bu proseste, dier proseslere nazaran scak fleme gerekir ki bu da NOx emisyonlarn olumsuz ynde etkiler. Kaynaklar: -
DIOS
Tanm : DIOS prosesi alt prosesten oluur : n redklemeye hazrlk iin akkan yatak ve n redkleme frn (PRF), kmr tozunu gaza kartran gaz ilem frn (GRF) ve demir cevherini ergitme, redklemeyi yapan ergitme redkleme frn (SRF). Yanm oksijen SRFnin stnden enjekte edilir. Oluan karbonmoksit (CO), PRFde demir cevherinin n redklemesinde kullanlr. Azot, frn iindeki crufu alkalamak iin SRFnin alt tarafna gnderilir. Durum : Japonyada NKK Keihin Works tesisinde 1994ten bu yana gnde 500 ton demir reten bir pilot tesis faaliyettedir. evresel Etkiler : Yksek frna oranla %5-10 daha fazla yakt tketimi olduu tahmin edilir. Ayrca, prosesin kok frn tesisi ve demir cevheri n stma tesisi ( sinter,pelet tesisi ) ihtiyac ortadan kalkmtr. Kaynaklar : (Kreulitsch, 1994)
AISI-DOE/CCF
Tanm : AISI-DOE ve CCF prosesi iki ayr geliim projesi olarak dizayn edilmilerdir. AISI-DOE projesi, direkt demir retimi iin Amerikan ve Kanadal elik fabrikalarnn ve ok sayda niversitenin ortaklaa oluturduu bir prosestir. Proje, Amerika Demir elik Enstits tarafndan koordine edilmi ve Amerikan Enerji Departman tarafndan finanse edilmitir. Projenin amac, n redklenen demir cevheri ve kmrden, dikey ergitme banyosunda elik retimidir. Dikey ergitme banyosunun gelitirilmesi de, projenin en nemli blmdr. Siklon Dntrc frn (CCF) projesi Hoogovens (NL) ve Ilva (I)nn ortak giriimleriyle oluturulmutur. Projenin en nemli blm, siklon reaktrn gelitirilmesidir. Siklon iinde demir cevheri n redklenir ve ergitilir. Bu eriyik frnda redksiyonun tamamland alt blme aktarlr. Yakt, frnn altna oksijenle birlikte enjekte edilen granl halinde kmr ierir.
299
Siklon reaktrn yksek operasyon scakl ve demir banyosundan gelen yksek miktardaki yardmc maddeleri tutmas, n redkleme ve son redksiyon aamalar arasnda direk balanty mmkn klar. Bu iki aamann balanmas demek, ara fazlarda souma olmayacandan dolay fazlar arasndaki s transferi veriminin kritik olmamas anlamna gelir. u da gerektir ki, n redkleme ve son redksiyonun ayn ekipmanda yaplmas CCFyi dier banyoda ergitme-redksiyon nitelerinden ayran nemli bir farktr. CCF prosesi zellikle siklon reaktrnn gelitirilmesi zerine odaklanmtr. 1995 ylnda iki tarafta teknolojilerini birletirmeye karar vermilerdir. Birleen teknolojilerle de, bir ergitme redksiyon deneme tesisi kurulmutur. Durum : AISI-DOE projesinin bir ok denemesi olmu ama hi biri deneme tesisi olarak yetkilendirilememitir. CCF projesi ise, saatte 20 ton retimiyle faaliyete gemitir. Sonrasnda, birleen teknolojiyle Ijmuidende yllk 700000 ton retim kapasiteli bir pilot tesis planlanmtr. evresel Etkiler : Kok frn, sinter veya pelet tesisine ihtiya duymadndan hatr saylr dk emisyon deerleri elde edilmitir. Ton bana elik retiminde harcanan enerjide dolaysyla daha dk olacaktr. Ayrca g, siklonlardan 1800oC ta kan uucu gazlardan elde edilir. Kaynaklar : (Freuhan, 1993; Kreulitsch, 1994; InfoMil, 1997)
ROMELT
Tanm : ROMELT prosesi Rusyada 10 yl aan bir srede gelitirilmitir. Dier banyoda ergitme proseslerine benzer, ancak n redkleme kullanmaz. Proses, cevher ya da atk oksit kullanr. Kmr tketimi 900-1200 kg/ton olarak kaytlara gemitir. Durum : Novolipetsk Rusyada gnde 500-1000 ton retim kapasiteli bir deneme tesisi 300000 tondan fazla retim yapmtr. Yllk 350000 ton retim kapasitesi iin de detayl planlar hazrlanmtr. evresel Etkiler : Kok frn, sinter veya pelet tesisine ihtiya duymadndan hatr saylr dk emisyon deerleri elde edilmitir. Ton bana elik retiminde harcanan enerji de dolaysyla daha dk olacaktr. Kaynaklar : (Freuhan, 1994; InfoMil, 1997) 10.4 Yksek frn prosesinin, direkt redksiyon ve ergitme-redksiyon prosesleriyle karlatrlmas ki tane kabul edilmi alternatif demir retim metodu vardr. Bunlar Direkt Redksiyon prosesleri (rnek MIDREX) ve Ergitme Redksiyon prosesleridir (rnek COREX). Bu iki prosesinde gerek kok gerekse sinter fabrikalarna gerek duymakszn retim yapabilmesi, ncelikle evresel etkileim asndan byk kar salar. Bu zellikleri, evreye nemli
300
derecede zararl etkileri olan kok tesislerine ve sinter makinelerine olan ihtiyac da ortadan kaldrabilir. Direkt redklenmi demir (DRI) prosesleri aktif olmasna ve dnyada ylda 33 milyon ton retim kapasitesi (1996) olmasna ramen dnya ham elik retimine %5ten daha az bir fayda salar. Bu oran 1995 yl AB lkelerindeki 155 milyon tonluk demir ve elik retimi baz alnarak karlmtr. DRI prosesleri, yksek frnla kyaslandnda daha dk retim rakamlarna sahiptir ve kurulu amalar ise ok dk enerji ve demir cevheri maliyetlerine sahip olmalardr. Kok tesislerinden vazgeildiinde, iletmelerin frnlarndan kan toz, organik uucu bileikler ve eitli organik kimyasallarn havaya olan emisyonu nlenmi olur. Kok gaz yan rn retim sistemi ve bu sistemden gelen atklar nlenmi olacaktr. Ayrca, proseste kullanlan yksek oranda sudan da tasarruf edilecektir. Sinter tesislerinin kaldrlmas ise atmosfere braklan sulfrdioksit gibi zehirli gaz ve metalik/metalik olmayan tozun da olumsuz etkilerini azaltacaktr. Yksek frn tesislerine kurulan dkmhane dkm hol toz tutma sistemleriyle evresel olumsuz etkiler azaltlmaya balanmtr. unu da kesinlikle unutmamalyz ki, geleneksel demir yapm metodlar, demir ve elik retiminden kaynaklanan ya ve dier atklarn geri dnm ve bu atklarn kontrol hususunda direkt redkleme metodlarnn sahip olmad imkanlara sahiptir. Ayrca geleneksel yol, ok eitli hammadde ve deiik kalitelerde indirgeyici kullanmna olanak salar. Entegre demir elik retim metodlar ile edeer bir performansa eriebil mek iin, geleneksel metotlarn tesiste para cevherin ve dier hammaddelerin ilenebilmesi anlamnda teknolojisini gelitirmesi gerekmektedir. Redksiyon tesislerindeki havaya verilen toz emisyonu konsantrasyonu, 10 mg/NM3e kademeli olarak azaltlarak verilir. Bu azaltma, suyun geri dnm veya kuru temizleme gibi yntemlerle tarif edilse de sulu tip toz tutma sistemiyle salanr. Eer DR ve SR prosesleri demir peleti veya sinter kullanyorsa, bu malzemelerin ilenmesiyle ilgili olan emisyon miktar, deiik demir retim metotlarnn evresel performanslarn karlatrrken deerlendirilmesi gerekir. DR prosesi rnnn kalitesi ve kimyasal ierii tamamen hammadde kalitesine baldr. Dk kaliteli hammadde kullanlrsa, DRI rn yksek frn rnne edeer kalite de olmayabilir. evresel etkiler asndan kyaslama yapabilmek iin direkt redklenmi demirin ergimi formda olmas ve bu forma gelinceye kadar kullanlan enerji ve emisyonlarn dikkate alnmas gerekir. SR proseslerini deerlendirdiimizde, COREX tarafndan retilen yksek hacimlerdeki baca gazlarnn ve enerjinin verimi, bu gazlar g retimi veya snger demir retiminde kullanlmadka dk olacaktr. Kmr tketimi ve oksijen ihtiyac yksek frna gre daha yksektir ve karbondioksit emisyonlar nemli oranda fazladr. lenen gazn azot oksitleri hem SR hem de DR operasyonlarnda ayr ayr deerlendirilmelidir. SR prosesleri tam olarak btnyle olgunlamam, sadece COREX prosesi gnmzde ticari anlamda tannmtr. Ne DR ne de SRnin kantlanm kapasitesi, modern yksek frnn kapasitesine yakn deildir. Bugne kadar deiik yntemlerle retilmi hibir demir, onlar dnyada ekici hale getiren dk maliyet rakamlarna ramen, yksek frndan retilen demire ciddi bir rakip deildir.
301
Gnmzdeki proses optimizasyonuna bal olarak kok ve sinteri tekrar DRIya dahil etme eilimi, bu gelitirilen tekniklerde temel olarak bahsedilen evresel fayday olumsuz ynde etkileyebilir. Tablo 10.4te Yksek frn prosesinin, direkt redksiyon ve ergitme-redksiyon prosesleriyle karlatrlmas verilmitir.
302
zellikleri
Geleneksel Yksek Frn*1 Uzun sreli, enerji ve kaynaklar etkin kullanan bir iletme, ylda 2 Milyon ton' dan fazla retim yapabilir. Halen, dnya piyasasnn % 95'inin tercih ettii demir retim prensibidir.
Direkt Redksiyon (DR) *2 rn. MIDREX Ergitme-Redksiyon (SR) *2 Dnya apnda gaz bazl proseslerin byk ounluu DR prosesidir ve bu kapasitenin de %63' MIDREX yoluyla salanmtr. Bu tr proseslerde bir iletmenin yllk kapasitesi 1.3 Milyon ton civarndadr. retildii ekliyle DRI, elektrik ark ocayla elik retimi metodunda kullanlan hurdann yerine kullanlr.
rn. COREX
retim Hacmi
SR halen gelimekte olan bir teknolojidir. Sadece COREX prosesi ticariletirilmitir. Gnmzde, iki iletmede yllk kapasite 1 Milyon ton'dur. Aktif haldeki en son kurulan ve en byk SR birimi yllk 700000 ton kapasiteye sahiptir.
Hammadde
Kok yapm iin kok kmr ihtiyac vardr. Sinter tesisi iin kok krnts ve antrasit kmr gerekir.Yksek frna verilmek zere kmr ihtiyac vardr (koksuz kmr zelliklerinde olabilir). Kmrden baka, ya, atk ya, doal gaz ve plastiklerin tm de yksek frna verilir.Ayrca, ham madde olarak ok eitli zelliklerde ve kalitede madenlerde kullanlabilir. Tipik olarak 17-18 GJ/t sv demir (demirdeki karbonda daha az gaz,buhar ve s kayb salar)
Kmr (proseslerin aznlnda kullanlr) : Koksuz kmr kullanlr, spesifikasyonlar yksek Odun kmr dahil antrasitten linyite kadar frnnkinden daha esnektir. Madenler : Para cevher, ok eitli kat yakt kullanlr. rn sinter veya pelet. Saf cevher henz direkt olarak kalitesine olumsuz etkisinden saknmak kullanlamamaktadr. Oksijen : COREX prosesi iin amacyla kullanlan gazn kkrt ierii dk byk miktarda oksijen ihtiyac vardr ( enerji olmaldr. Proseste hibir fiziksel durum etkileimlerinden dolay). deiiklii olmadndan, prosesin yksek kalitede pelet ve para cevher ihtiyac vardr. %100 para cevher kullanm ngrlerek tipik olarak 10.5 - 15.5 GJ/t kat DR kullanlr.(Eer kullanlrsa ergitme ve peletler iin extra enerji gerekir. Proses verimlilii harcanan gce yada fazla retilen DRI miktarna bal olduundan, enerji gereksinimini rakamlara dkmek zordur.
Enerji Gereksinimi
stikrarl ve gvenilir kalite
rn Kalitesi
*1 *2
rn briketlenmedike ya da pasifize Yksek frndan kan demirle ayn kalitededir. edilmedike re-oksidasyon eilimlidir. Kalite yksek oranda beslenen malzemenin kalitesine baldr.
kok frn, sinter tesisi ve yksek frn; DR ve SR gelimekte olan teknikler olduklar iin evresel etkileimleri hakknda henz detayl bilgi yoktur.
Tablo 10.4te Yksek frn prosesinin, direkt redksiyon ve ergitme-redksiyon prosesleriyle karlatrlmas.
303
zellikleri
Geleneksel Yksek Frn*1
Direkt Redksiyon (DR) *2 rn. MIDREX Ergitme-Redksiyon (SR)
*2
rn. COREX
Doaya kok frnndan kan toz, Organik uucu Birok DR prosesi demir peletlerini bileikler, Poliaromatik hidrokarbonlar ve bir ok kullandndan, evreyle etkileim bakmndan organik kimyasal brakr. Dkmhaneden SO2, yksek peletleme prosesinden aa kanlar ncelikli frndan da toz karken(Bkz. Tablo 6.1), sinter olarak dikkate alnmaldr. DRI rn tipik tesisinden de SO2, NOx, toz, Organik uucu bileikler, olarak, sonradan ilenmesi iin enerji PCB, PCDD/F ve Poliaromatik hidrokarbonlar dar gerektiren %2-4 orannda cruf ierir. verilir.(Bkz. Tablo 4.1). Bu proses yksek oranlarda da Hammaddesi, prosesten nce bir dizi ileme su kullanr. Dier taraftan da bu proses, bir ok DRI tabii tutulduundan, doaya verdii toz prosesinde olmayan kat atk/yan rn geri miktarlar yksek frna benzerdir. Eer DR dnmne olanak salar.Yksek frnn prosesi geleneksel demir retiminin yerini deslfrizasyon kabiliyeti, yksek kkrt ihtiva eden alacaksa, cevher kullanmn evresel adan evresel Performans yakt ve indirgeyicilerin evre dostu olarak tatminkar bir hale getirilmesine ihtiya vardr. kullanlmasn da salar. Yksek frn crufu, yol Gazn ilenmesi srasnda NOx aa kar. yapmnda veya peletletmi cruf imentosu yapmnda Kmr insanlar iin en byk enerji kayna da kullanlr. her iki yan rn de sistemin hammadde olmasna ramen en baarl DR prosesleri ihtiyacn azaltacandan evresel ynden avantaj doal gaz kullanr. Geliimin ileriki salar. admlarnda, daha deerli malzeme retimi iin gazn rezerve edilmesi dnlebilir.
Baz SR proseslerinde yksek oranlarda atk gaz kullanm mmkndr. COREX'in enerji ihtiyalarn saymazsak, CO2 emisyonu yksek frnnkinden fazladr. Eer SR prosesi geleneksel demir retiminin yerini alacaksa, cevher kullanmn evresel adan tatminkar bir hale getirilmesine ihtiya vardr.
Yllk 3.5 Milyon ton iin 1150 milyon EURO (sinter Kurulum Maliyetleri tesisi ve kok frn maliyetleri dahildir.) (Bildirilen)
*1 kok frn, sinter tesisi ve yksek frn;
Yllk 1.36 Milyon ton iin 210 milyon EURO Yllk 600 kilo ton iin 240 milyon EURO (oksijen tesisi (uygun pelet ve para cevherin saland maliyeti ve para cevherin saland ngrlerek ngrlerek hesaplanmtr.) hesaplanmtr.)
*2 DR ve SR gelimekte olan teknikler olduklar iin evresel etkileimleri hakknda henz detayl bilgi yoktur.
Tablo 10.4te Yksek frn prosesinin, direkt redksiyon ve ergitme -redksiyon prosesleriyle karlatrlmasnn devam
304
11. SONULAR VE TAVSYELER Sonular ve tavsiyeler; i planlar, bilgi kaynaklar, en uygun teknikler, varlan sonu ve gelecekte yaplacak almalar blmlerini ierir. planlar Bu ZET yaklak iki ylda hazrlanmtr. Ana toplant noktalar aadadr; 1. TWG toplants (balang toplants) 1. Grme devresi 2. Grme devresi 2. TWG toplants Final tasla ve 3.grme devresi IEF toplantsnda final tasla tartmas Ynetime sunulacak ZET iin IEF Toplantsnn sonulandrlmas Bilgi kaynaklar EIPPCBye 93 adet kapsaml rapor sunulmutur. Bu raporlar ierii asndan ok detayl bilgilere sahiptir( istatiksel veriler, entegre proses/retimden ve son artm ileminden aa kan emisyon ya da ktle ak deerlerini azaltc tekniklerin tanm). ki bak asndan hazrlanmlardr; bireysel ynleri ve evreyle etkileimleri. Sadece birka tm evresel ynlerden uyumluluk gsterir. Bu sebeple, youn almalar, kontroller, sorgulamalar, sunulan verilerin dorulamas kanlmaz olmutur. Alnan raporlardan zellikle iki tanesi gze arpcyd, ncelikle entegre elik ilerini konu alan Dutch Notes on BAT for Production of Primary Iron and Steelve elektrik ark ocayla elik retimini konu alan Almanlarn hazrlad Report on BAT in the Electric Steel Making Industry. Bu iki raporun stn kalitesinden dolay, bu ZET inde byk bir blm bu iki almadan esinlenerek hazrlanmtr. ZET hazrlamada bu tr deerli kaynaklarn bulunmas, yaplan almann da kalitesinin ok yksek olmasn salar. Bu sebeple ye lkelere ve ilgili organizasyonlara tavsiyemiz; bu tr almalardan nce benzer dkmanlar hazrlamalardr. 22-23 Mays 1997 Eyll/Ekim 1997 Austos/Eyll 1998 18-20 Kasm 1998 Ocak/ubat 1999 18-19 ubat 1999 29-30 Eyll 1999
En uygun teknikler Aada verilenlerin hepsi ayr ayr retim admlar, entegre elik ileri ve ktlar asndan incelenmitir. Sinter tesisleri (Konu 4.4), Peletleme tesisleri (Konu 5.4), Kok fabrikalar (Konu 6.4), Yksek frnlar (Konu 7.4) ve
305
Bazik oksijenle elik yapm ve dkm (Konu 8.4). Elektrik ark ocayla elik yapm iin BAT sonular Konu 9.4te verilmitir. Ynetsel ZET, tm BAT sonularn iermektedir. Varlan sonu Bu zette ok tutarl sonulara ulalmtr. TWG ve IEF toplantlarnda yaplan tartmalar esnasnda eliki yaratacak hibir gr kaydedilmemitir. Bu dkmanda kesin mutabakata varlmtr. Bilgi paylamna katlan tm partiler sonucun tutarl olduunu onaylamlardr. Sistemin geliimi iin gelecekte yaplmas gereken baz maddelerde belirlenmitir.(Bkz. Ek) zellikle, sunulan verilerin nitelendirilmesiyle ilgili gerekeli ve zaruri bir ihtiya vardr. Bu balamda ilgili nitelendirmenin aada verildii gibi yaplmas tavsiye edilir: Aksi belirtilmedike, BAT konularnda anlatlan BAT kullanmyla ilikili olan u anki emisyon dereceleri havaya ve suya verilen gnlk ortalama emisyon deerleri olarak anlalr. Bu tavsiye, verilen deerlerin gnlk ortalamalara tam olarak uyduu varsaylarak verilmitir. Ancak verilen bilgilerin kayna bu ekilde bir snflandrmay iermez ve ilem sonras byle bir sonuca varlabilmesi olanaksz gibi grlmektedir. Gelecekte yaplacak almalar iin tavsiyeler Genel olarak, ye lkeleri temsilen TWG , IEF ve endstriyel/evresel uzmanlar bu ZETi deerli ve iyi dengelenmi bir kaynak olarak takdir etmilerdir. Ancak, ileride yaplmas gereken baz nceliklere de aada verildii ekilde deinmilerdir: BATn tespitinde kullanlan tekniklerin seimi iin bir metodoloji gelitirilmesi BATn sonulandrlmas iin bir metodoloji gelitirilmesi IPPC yaklam ve ortamlar aras etkileimin gelitirilmesi Verilen emisyon ve tketim verilerinin nitelendirilmesinin gelitirilmesi (rneklendirme metotlar, analiz metotlar, zaman aralklar, hesaplama metotlar ve referans durumlar) Enerji, ses, malzeme ilemesi, nakliyat ve stok durumlar (toprak kirlilii) konularnn salk ve gvenlik asndan daha fazla detaylandrlmas zellikle, verilerin nitelendirilmesinin gelitirilmesi hususu ncelikle zerinde allmas gereken konudur ve bu yzden ilgili konu hakknda mmkn olan en ksa srede almalara balanmaldr. u da bir gerektir ki, tm Avrupa Birlii ve dnyadan toplanan verilerin farkl rneklendirme metotlar, analiz metotlar, zaman aralklar, hesaplama metotlar ve referans durumlar asndan kyaslanmas her zaman kesin sonular vermez ancak nihayetinde bu uyumun salanmas acil ve zaruri bir ihtiyatr. Tm dokmann 2005 ylnda revizesinin hazrlanmas uygun grlmtr.
306
TERMLER
TERMLER Genel
AISI AS BF BFG BOD BOF BOFgas BTX CCM CDQ COD COG DCI DIOS DRI EURO EOS ESP ETP FB FF HBI MEEP MLSS PAH PCDD/F pre-DN/N PCI RAC SS VOC Amerikan Demir ve elik Enstits Hareketlendirilmi amur Yksek Frn Yksek Frn Gaz Biyokimyasal Oksijen htiyac Bazik Oksijen Frn Bazik Oksijen Frn gaz Benzen, Toluen, Ksilen Srekli Dkm Makinas Kok Kuru Sndrme Kimyasal Oksijen htiyac Kok Frn Gaz Direkt (Dorudan) Karbon Enjeksiyonu Demir Cevherinin Direkt (Dorudan) Ergitilerek ndirgenmesi (Redklenmesi) Direkt ndirgenmi (Redklenmi) Demir Avrupa Para Birimi Emisyon Optimizasyonlu Sinterleme Electrostatik ktrc Electrostatik Katran ktrcs Akkan Yatak Bez Filitre Scak Briketlenmi Demir Hareketli Elektrodlu Elektrostatik ktrc Kark Askda Kat Madde Sspansiyonu Poliaromatik Hidrokarbonlar Poliklorrl Dibenzo-p Dioksinler/Furanlar n-denitrifikasyon/nitrifikasyon Kmr Tozu Enjeksiyonu Rejeneratif Aktifletirilmi Koklar Askda Katlar Organik Uucu Bileikler bar Bequerel Derece Celcius Avrupa Para Birimi gram Joule saat PCDD/F toksiklik edeeri kiloWattsaat litre metre metre kare metre kp (su) Normal m3 (273K, 1013 mbar) milyonda ksm milyonda ksm, hacmen saniye ton (1? 106 gram) Hacim yzdesi Watt yl Ohm Kelvin yl
n m c k M G P T
n Ekler
nano mikro mili santi kilo Mega Giga Penta Tera
1? 10-9 1? 10-6 1? 10-3 1? 10-2 1? 10 3 1? 10 6 1? 10 9 1? 1012 1? 1015 1 ppmv NO2 1 ppmv SO2 1 J/s
Dnmler
2.05 mg NO2/Nm33 = 2.85 mg SO2/Nm = 1 Watt =
Elementler
Al As Ba Be Ca Cd Cl Co Cr Cu Fe F Hg K Mg Mn Na Ni Pb Po Sb Se Sn Ti V W Zn Aluminyum Arsenik Baryum Berilyum Kalsiyum Kadmiyum Klor Kobalt Krom Bakr Demir Flor Civa Potasyum Magnezyum Manganez Sodyum Nikel Kurun Polonyum Antimuan Selenyum Kalay Titanyum Vanadyum Tungsten inko Metan Siyanr Karbon monoksit Karbon dioksit Karbonat Hidrokarbonlar Hidrojen Molekl Siyanik Asit Bikarbonat Hidroklorik Asit Hidroflorik Asit Su Hydrogen Slfr Azot Molekl Amonyak Amonyum Kjeldahl-Azot Nitrit Nitrat Azot Oksitler Oksijen Molekl Kkrt Elementi
Birimler
bar Bq C EURO g J hr I-TEQ kWh l m m2 m3 Nm3 ppm ppmv s t vol% W y ?? K a
Bileikler
CH4 CN CO CO2 CO32CxHy H2 HCN HCO3 HCl HF H 2O H 2S N2 NH3 NH4+ Nkj NO2NO3NOx O2 S0
307
SCN SO2 SO3 2SO3 SO4 21.
Tiyosiyanat Kkrt Dioksit Kkrt Trioksit Slfr Slfat
Emisyonun Gsterimi:
Havaya emisyon i) Atk gaz hacmine bal, atk maddelerin ktlesi, standart artlarda (273K, 1013 mbar), su buhar ierii kartldktan sonra. Birimleri [g/Nm3], [mg/Nm3], [g/ Nm3] or [ng/Nm3]; ii) Sreye bal, atk maddelerin ktlesi, birimleri [kg/h], [g/h] or [mg/h]; iii) Atk maddelerin emisyon ktlesinin retilen veya ilenen rn ktlesine oran (tketim veya emisyon faktrleri), birimleri [kg/t], [g/t], [mg/t] or [g/t]; 2. Suya emisyon Atk su miktarna bal, atk maddelerin ktlesi, birimleri [g/m3], [g/l], [mg/l] or [g/l].
308

Demir Çelik Ab Yönetmelik 1120

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Demir Çelik Ab Yönetmelik 1120

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Demir Çelik Ab Yönetmelik 1120

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AVRUPA BRL

TERCME DEMR ELK RETCLER DERNE ANKARA UBAT 2007

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

AB de elik retiminin corafik dalm

Demir ve elik retimi

ekil 1.3 : Avrupa Birliinde Entegre elik letmelerinin Corafik Dalm

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Alan No. TYTK

Tablo 1C: Yksek frnlar Tesislerin Ortalama says ya (yl)

Son nemli modernizasyonun ortalama ya(yl)

Ortalama kullanm hamc (m3)

Ortalama frn ap (m)

4.05.99 No. 4 TGTK 3,0

Ortalama kapasite beher dkm (t/dkm) 204

Demir ve elik retimi

No. 17 TYTK 2,3

Bir elektrik ergitme tesisine ek tesislerin says 16

Ortalama Yllk Teknik Kapasite (kt/yl) 1399

Demir ve elik retimi

No. 10 TYTK 3,5

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik sanayinin evreyle ilikisi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Toprak zerine boaltlan yzde|%|"2 ? ? 33 2 41 42 12 26 9 7 76 69 59 34 63* 6 -7

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

ELKHANEYE GENEL BAKI

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi

Demir ve elik retimi