ISMAILHASANI

LEKSIONI 5

IDENTITETI ETNIK

Pikpamjet e ndryshme mbi identitetin etnik mbshteten n teorin e identitetit social q e prfaqson H. Tajfel. Idea kryesore e Tajfel mbshtetet n mendimin se nj identitet i theksuar social ka ndikimin e vet n perceptimin individual1. N rastin konkret, identiteti etnik i caktuar ka ndikimin e vet n prceptimin e t tjerve si dhe implikimet n identitetin individual. Identiteti etnik ka karakter afiliativ. sht me rndsi n percepcionin e secilit q t dihet mendimi i individit pr veten dhe t t tjert. Mbi kt baz sipas ksaj qasje krijohet percepcioni pr identifikim etnik dhe ndrgjegjsim t secilit n prkatsi etnike. Identiteti etnik ka karakter kontekstual dhe situacional, pr faktin se buron nga negocimet sociale me rast individi deklaron entitetin e vet etnik, pastaj shpfaq veori specifike, t cilat ua bn transparente edhe t tjerve, duke ekspozuar identitetin e vet dhe prkatsin etnike. 2 N nj entitet t caktuar etnik, prkundr ngjajshmrive t pjestarve t atij entiteti, mund t vrehen edhe dallime. Kto dallime jan t natyrs kontekstuale. Ritualet e entiteteve t ndryshme sa do q jan me t njejtin burim nse shfaqen n kontekste t ndryshme kohore ato mund t ndryshojn. Dikur Nama dhe Mallkimi pr kulturn popullore kishin kuptim ndryshe nga ajo q kan sot. Nama dhe Mallkimi i tradhtise dikur ishte m i madh se q sot mund t jet. Ajo sot sankcionohet ndryshe, ga q bhej dikur. Poashtu edhe n kontekstin situacional kemi dallime sa i takon shprfaqjes s vetdijes dhe konstitucionit shpirtror etnik3. Prceptimi i nj ShqiptaroAmerikani pr entitetin etnik sht ndryshe nga ai i Shqiptarit n Kosov apo Shqipri, apo ndryshe nga perceptimi n Itali (Arbresht). Studjuesja Maria Root dallon katr arsye q nj person q ka background multietnik do t zgjidhte identifikimin me nj entitet t caktuar etnik: Ndjenja e

Tajfel, H. (1982). Social identity and intergroup relations. Cambridge: Cambridge University Press. Faqe

47.
2

Ibid. Faqe53.

Gans, H. J. Symbolic ethnicity: The future of ethnic groups and cultures in America. In . Sollars (1996), Theories of ethnicity: A classical reader (faqe 425-459). Ne York: Ne York University Press.

siguris dhe trashgimia, Ndikimi i prindrve dhe pasardhsve, Racizmi dhe paragjykimet etnike, Determinimi gjinor i prindrve4 Natyralisti i njohur Alexander von Humboldt konsideron se gjuha sht determinante e mentalitetit dhe identifikimit t njerzve, Koncepti identitet etnik ka filluar t fitoj n pesh n studimet sociologjike, psikologjike etj. sidomos n vitet 1960 dhe 1970. Daniel Bell, konsideron se t drejtat civile n SHBA determinojn identifikimin e njerzve me nj entitet etnik. Kshtu n rrafshin shoqror njeriu me ngjyr n Amerik sht amerikan, mirpo n rrafshin kulturor ai mund t jet afrikan.

IDENTITETI KOMBETAR DHE DIASPORA T ndodhur nn trysnin e nivelit te ulte te jeteses ,dhe nen forma te ndryshme te presionit,Shqiptaret ne ish Jugosllavi filluan te emigrojne neper vendet e ndryshme te botes qe nga fillimet e shekullit xx.Ata u nguliten neper vendet e ndryshme te Amerikes e Europes.Integrimi i tyre fillimisht ishte shume i veshtire.Ata duhej te punonin dhe te kursenin per te mbajtur familjet e tyre shumeanetareshe dhe te papune ne vendlindje. Nje faktor tjeter i pengesave per integrimin e tyre ne vendin ku kishin ardhur ishte dallimet ne pikepamje te kultures.Ata te shumten e rasteve dalloheshin me perkatesi te ndryshme fetare dhe me tradita te ndryshme.Shumica e Shqiptareve vinin nga familje me perkatesi fetare muslimane.Ndalesat ne perdorimin e alkoolit apo ngrenien e mishit te derrit i perballin keta njerez me dicka te re te cilen ata nuk mund ta konceptonin.Si rezultat i kesaj situate ,ne fillim shfaqet prirja per komunikim me entitetet tjera etnike nga emigrantet por me perkatesi te njejte fetare.Ne vendet e ndryshme te Europes e sidomos ne Gjermani e Zvicer ku kishte me shume Turqe,kjo prirje eshte e orientuar kah ky komunitet etnik.Ky tip i vetedijes kombetare ne diaspore do te karakterizohohej si tipi identifikues i vetedijes kombetare.Nuk ka shtrirje te madhe ne diaspore por edhe sot vazhdon te jete prezent tek diaspora shqiptare.Ithtaret e kesaj menyre te sjelljes vijne nga disa zona te vecanta ku jetojne Shqiptaret ,sidomos ku ka ndikim me te madh religjioni Islam.Mirepo edhe nga disa mese me perzierje etnike.Frekuentimi i objekteve fetare qe perdoren ne Perendim per Muslimanet eshte njeri nder indikatoret e shfaqjes se ketij tipi identifikues te vetedijes kombetare.Keto veprime diaspora shqiptare i arsyeton me keto shpjegime: -ishte e nevojshme qe te tregojme se jemi te tjere.Propaganda serbe kishte dezinformuar shume per Shqiptaret-thote nje burre 50 vjecar gjate bisedes me te ne Norvegji;

M. P. Root, Racially mixed people in America (Faqe 181-189). London: Sage Publications.

animin kah komunitetet tjera e benim qe te mos i takojme Jugosllavise gjate regjimit te eger te Milosheviqit dhe dhunes qe ushtronte ne Kosove. Sa i perket prirjeve per komunikim me entitetet tjera nga emigrantet tjere situata sot ka ndryshuar. Ne faljen e Bajramit ne nje hale sportive ne Stavanger te Norvegjise ne nentor 2003,kam pare shqiptar me plis te bardhe qe kishte ardhur per te kryer ritin e faljes se Bajramit. Nga biseda me nje grup shqiptaresh aty arrita ne perfundim se: -Shqiptaret ne Norvegji nuk anojne me kah Turqit per ti kryer ritet fetare me ta. -Komunitetin te cilin ata e preferojne per ti kryer ritet fetare bashke jane somalezet. Ne perpjekje per te komentuar kete dukuri,mendoj se arsyet jane ne nivelin e ndikimit te sferes se kombetares.Turqit per shumicen e shqiptareve ne diaspore kane nje ngjajshmeri me ate qe me vite provoi Serbia me Shqiptaret ne ish Jugosllavi(aludimi ne ceshtjen kurde). Sa i perket indikatoreve tjere te sferes se kombetares tek diaspora shqiptare ne Perendim kemi edhe situaten e ngaterrimit te kohepaskohshem te kombetares me fetaren.Antaresimi ne shoqata e asociacione te ndryshme te botes Muslimane ne Perendim behet kryesisht per qellime praktike. E para, per te mos i takuar asnje niveli te organizimit qe eshte i pranishem nga mekanizmat e shtetit jugosllav E dyta per te krijuar benefite nga rastet e ndryshme qe i ndodhin familjes ne diaspore si psh.kryerja e riteve te ndryshme fetare me rastin e vdekjes se ndonje antari te familjes. Niveli i arsimimit te ketij tipi te vetedijes kombetare eshte relativisht i ulte.Disa nga keta njerez jane aftesuar per kryerjen e puneve me kurse te vecanta trajnimi qe ofron vendi i tyre i punes. Kontigjenti i pare i punetoreve shqiptare ne Perendim arrin nga viset e varfera rurale.Struktura gjinore e tyre eshte homogjene.Kryesisht jane mashkuj.Ata vinin ketu duke lene familjet ne vendlindje.Ne fillim duke u ndeshur me nje kulture tjeter ishte e natyrshme rezerva e tyre per integrim.Komunikimi behej kryesisht me njerezit qe ata punonin,vecmas me preferenca ishin komunitetet e njejta fetare.Mirepo me kalimin e kohes situata nderron.Hapsira shpirterore per komunikim ishte shume e ngushte.Ata dalloheshin me shume gjera me Muslimanet tjere,si me gjuhe,sjellje,norma te ndryshme shoqerore etj.Keto veshtiresi ne komunikim sjellin si rezultat edhe rezervat ne drejtim te komunikimit me komunitetet fetare muslimane.Nuk jane te shprehura martesat e perziera,sidomos pas ardhjes se brezit te dyte te emigranteve shqiptare ne Perendim. Arritja e brezit te dyte te emigranteve shqiptare ne Perendim do te ndikoje ne shfaqjen e tipareve te ketij tipi te vetedijes kombetare ne diaspore.Duke mesuar me teper per menyren ndryshe te organizimit te jetes ne shtetin ku ata vendosen(disa me prinderit apo te afermit e tyre) krijohet nje situate e re e shfaqjes se ketij tipi te vetedijes kombetare.Manifestimin e ndjenjave kombetare ky tip i vetedijes kombetare e ka me racionale.Nuk ngurron ne theksimin e aspekteve negative te entitetit te vet etnik. Nga nje bisede me nje vajze shqiptare(

19 vjecare) gjate realizimit te Projektit hulumtues ne Norvegji(2003/2004)mesova nje fenomen te ri ne menyren e komunikimit te njerezve qe vijne nga viset shqiptare e sidomos nga Kosova.Ne pyetjen se a do te pranonte qe te martohej me nje djale nga Kosova(shqiptar te besimit fetar tjeter ,ajo refuzon me ngulm.Ne paraqitjet e ndryshme te njerezve ketij problemi shpesh i eskivohet pa dashje.Te gjithe jane per zhdukjen e dallimeve midis shqiptareve por jashta familjes se tij apo asaj.Vajza shqiptare e integruar ne menyre te shkelqyeshme ne Norvegji nuk ngurron ne theksimin e perparesise per te patur nje djale shqiptar musliman. Sa i takon krahasimit te tipit tradicionalist te konformisteve militante ne sferen e vetedijes kombetare me ate qe e ndeshim sot ne diasporen shqiptare mund te konstatojme me sa vijon: E para,Shqiptari ne diaspore sot nuk eshte me i permalluar dhe nostalgjik per vendlindjen sic ishte brezi i pare i mergates shqiptare.Kjo shfaqje eshte si rezultat i komunikimit me te mire me vendlindjen:udhetimet me te lehta,percjellja e programeve satelitore nga hapsira shqiptare,percjellja e shtypit etj. E dyta,derisa konformistet militante luftonin me cdo kusht te krijimit te idese per bashkim kombetar te shqiptareve,tipi i ri i vededijes kombetare mendon ne menyre me racionale.Bashkimin kombetar e sheh si mundesi dhe proces qe i takon te ardhmes se Shqiptareve ne integrimet e reja euro-atlantike. Ne pikepamje te prezantimit te vlerave kombetare ky tip i vetedijes kombetare eshte i prirur kah dukuria e regresionit infantil. Duke qene i integruar mire ne shoqerine perkatese ku ai ose ajo punon,participimin ne ngjarje kombetare kulturore nuk e konsideron si dicka te domosdoshme per ruajtjen e identitetit kombetar e kulturor.Kjo menyre uniforme e sjelljes eshte karakteristike edhe per ata qe jane te perfshire ne aktivitete te ndryshme kulturore neper shoqata.Vezhgimet nga nje Koncert ne qytetin Sandnes te Norvegjise sjellin ne konkludimin se njerezit bartes te ketyre aktiviteteve kulturore jane te prirur kah regresioni infantil ne prezentim dhe ne absorbim te vlerave.Argumentimi per kete konkludim qendron perfundimet e mija gjate vezhgimit te aktiviteteve te diaspores shqiptare ne Distriktin Rogaland te Norvegjise. Tipit te vetedijes iluministo-racionaliste te vetedijes kombetare ne histori,tek Shqiptaret ne diaspore i pergjigjet tipi i vetedijes racionaliste militante. Derisa tek tipi tradicional-historik ne formen e iluministeve racionalist kishim nje prirje te theksuar per emancipim, shkollim, zgjerim te dijes, tek ky tip i ri i vetedijes ne diaspore kemi parametra krejtesisht tjere.Te ndodhur perpara mundesive qe ofron shteti mikeprites ata nuk jane shume te preokupuar me cdo kusht qe te arsimohen.Mbarimin e shkollimit ata e konceptojne si mundesi per te gjetur pune me te mire dhe me mire e paguar.Ndjenja e perhapjes se frymes se emancipimit nuk eshte prezente sic eshte tek Rilindasit(I.Hasani,Vetedija fetare dhe kombetare tek Shqiptaret) Derisa iluministet racionaliste kishin nganjehere ide utopike per lirine ,bashkimin kombetar dhe prosperitetin e kombit,ky tip i ri i vetedijes kombetare eshte i preokupuar me gjera konkrete.Atij liria i intereson me teper si mundesi konkrete per te pasur mundesi reale per mireqenie personale dhe te rrethit te tij. Ne sferen e bashkeekzistences me te tjeret,ky tip dallon nga ai paraprak.

Se pari,Shqiptaret e vendosur ne Perendim,sidomos brezi i dyte vijne nga nje mes ku kishte konflikte nderetnike dhe me ne fund edhe lufte e percjellur me spastrim etnik. Se dyti,ata dallojne edhe mbrenda vetes se tyre per nga menyra se si e kane perjetuar dhunen.disa vjecare sidomos ne Kosove.Ata qe kane pervoja te hidhura nga lufta,per momentin nuk shohin mundesi te bashkeekzistences me Serbet.Ka disa nga ky tip qe mendojne pak me bute ne kete drejtim,por me kusht qe drejtesia te shkoje ne vend.Ata jane per nje kerkim falje nga serbet.Falja publike per kete tip nuk eshte e mjaftueshme nga lideret te cilet ishin te implikuar ne regjimin e Milosheviqit e vazhdojne edhe sot te defilojne ne jeten politike ne Serbi.Falja publike duhet te vije nga vet populli serb. Sa i perket nevojes per integrime mbareshqiptare,tek ky tip i vetedijes kombetare poashtu ka dallime.Shqiptaret me status te rregulluar mire ne Europe,mendojne se nevoja per integrime duhet kuptuar ne kontekst te integrimeve bashkekohore qe jane ne korelacion me trendet aktuale.Keto rrethana krijojne hapsire te mjaftueshme per komunikim mbareshqiptar dhe bashkimi kombetar i takon projekcionit te ardhmerise.Ata te cilet nje kohe te gjate kane vepruar ne shoqata te ndryshme ne diaspore,kane mendim me te ndryshem.Ata bashkimin e konsiderojne si domosdoshmeri historike.Fryma e tille me militante eshte rezultat i nostalgjise per atdheun ,te cilin ata e perceptojne ndryshe,sepse nje kohe te gjate nuk jetojne ne te dhe vazhdojne ta idealizojne atdheun ne stilin e pershkrimeve te bukura poetike:vendi i shqipeve,toka e shqiptareve,bukurite perrallore te Kosoves,pasurite e pashterrshme natyrore te Shqiperise e fraza te ngjajshme .Pikerisht keto e kane mbajtur gjalle frymen patriotike te diaspores.Mirepo nganjehere kane krijuar perceptim te gabueshem per atdheun. Revolucioni i Madh Borgjez Freng (1789 1893) si akt i inaugurimit t parimeve: liri barazi drejtsi, pati jehon t madhe n t gjith Evropn. N kt kontekst edhe pr shqiptart, Volteri, Monteskie, Diro, Ruso etj. u bn t afrm dhe mjaft frymzues. Kjo bri q rilindasit shqiptar t orientohen kah Evropa sht fjala pr inteligjencin. T ndikuar nga filozoft iluminist freng, shum rilindas shqiptar, n emr t natyrs s lir e t brabart t njeriut, u shpallin luft t hapur dukurive shoqrore q ia vshtirsojn jetn njeriut. Sami Frashri konsideronte se: Robria pr njeriun sht uzurpim i nj t drejte t madhe t njeriut t dhuruar nga natyra:5) Samiu, ajupi, Naimi, e rilindas t tjer edhe pozitn e Shqipris e t Shqiptarve nn robri e kundronin n prizmn e nprkmbjes s t drejtave pr t jetuar n liri. Koekzistenca me fqinjt ishte preokupim i rilindasve si p.sh. Naim Frashrin kur thot: Duam me fqinjt t rrojm, t jetojm, me sllav, grek, e kdo me dashuri t shkojm.6)

5 6

) Sami Frashri, Fjal t urta, cituar sipas Zija Xholit, Sami Frashri (Monografi), Prishtin, 1978, fq. 123 ) Naim Frashri, Vepra, v. I. Prishtin, 1978, fq. 123

Pr rilindasit, liria ka kuptim t gjr dhe poashtu, pr shqiptart, posarisht. Pr Sami Frashrin, kombet q robrojn nuk mund t ndihen t lira. Rreth religjionit, rilindasit shqiptar, t ndikuar n iluministt freng, konsiderojn s dogmat fetare dhe religjioni jan prodhim i imagjinats njerzore. N disa raste, tek rilindasit shqiptar kemi identifikimin e Zotit me natyrn. Ngjashm me iluministt e racionalistt frng, rilindasit shqiptar, arsyen duke e konsideruar si t vetmin mjet pr njohjen e realitetit, at e ngritin n nivel t kultit. Rilindasit shqiptar, nj pjes t aktivitetit t tyre e orientojn n nevojn e arsimimit dhe t edukimit pr t arritur emancipimin e plot kombtar. Pr ta lirimi kombtar mund t arrihej vetm duke emancipuarpopullin. Pr ta botkuptimi oriental, shqiptart i mbajti me shekuj n robri, andaj sht e natyrshme thirrja: Hiqni dor nga fanatizma e turqvet, merrni qytetrimin e Evrops q ndrion botn, zbukuron mendjen, zbut zakonet,7) konsideronte A.Z.ajupi. Kjo frym e iluminizmit n inteligjencin shqiptare, ushtroi ndikim t madh n masat e gjra dhe shnohet si paraprgatitje pr ndrmarrjen m t madhe politike shoqrore t Shqiptarve Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878.8) Ky tip i vetdijes kombtare fiton n intensitet, sepse idet arsimdashse t shqiptarve jan t njohura gjat historis. M von, kt tip t vetdijes kombtare e gjejm n trajt specifike t nj militantizmi pr arsimim dhe edukim me do kusht t masave. N planin e qndrimit ndaj religjionit, rilindasit kan poashtu qndrim specifik. N rend t par strukturn heterogjene konfesionale ata e konsiderojn si dika t natyrshme, sepse platforma e shqiptarizms sht ajo q integron kt etnitet n planin e emancipimit t prgjithshm kombtar. Detyr parsore e tyre sht vnia e gurthemeleve t qytetrimit t kombit sajimi i alfabetit dhe hapja e shkollave, detyr q realizohet me insistimin e pranimit t alfabetit latin n vend t atij arab. Prfundimisht kjo dilem zgjidhet m 1910 n Kongresin e Manastirit.9) M tutje, ky tip do t insistoj n kultivimin e ndjenjave arsimdashse n t gjitha pjest ku jetojn shqiptar n Shqipri e n diaspor. Pason hapja e shkollave shqipe n nj nivel prafrsisht i lakmueshm q ndrronin iluministt dhe rilindasit shqiptar n planin e arsimimit. Kjo situat e krijuar bn q tretjet t neutralizohen dhe tanim sht nj frym m realiste n t kundruarit e faktorve q ndikojn n emancipimin e prgjithshm kombtar. Vetdijes kombtare shqiptare, tanim sht e qart se arsimimi i masave sht nj faktor me rndsi pr zgjidhjen e shtjes kombtare, por mbi t gjitha ishte e nevojshme q etniteti shqiptar t integrohej mbi baza politiko ushtarake pr tu paraqitur si faktor q do ta detyronte Turqin t llogaris n fuqin e kombit shqiptar n luft pr lirimin kombtar.
7 8

) Pjes nga proza jon e tradits, Tiran, 1971, fq. 60 ) Ismail Hasani, Islamizmi dhe Shqiptart, n Zgjimi viti I, nr. 2. 1993 9 ) Gjurmime albanologjike, 20 1990, Instituti Albanologjik i Prsihtins, Prishtin, 1991, fq. 310

Si etnitet q ishte i paintegruar n pikpamje politike e territoriale, kombi shqiptar nevojitej t krijonte mekanizma t veprimit pr integrime, meqense ishte shprndar n shum Vilajete t Perandoris. Barrn e krijimit t ktyre mekanizmave e kishin kuptauar m s miri rilindasit q nga Naum Veilharqi e m tej. Shtrohej nevoja pr konsolidim t gjithanshm pr t fituar t drejtn, pr t br thirrje t prgjithshme pr luft kundr Turqis dhe synimeve grabitare t disa popujve fqinj. Tipi instruktiv neoshqiptar i vetdijes kombtare, manifestohet n kohn e lvizjeve t mdha ideore e politike tek shqiptart n fillim t ktij shekulli. Nn ndikimin e ktyre lvizjeve, ngjarjeve dramatike t shoqris shqiptare, n disa qarqe kulturore krijohet bindja pr nj riorientim t kulturs shqiptare kah proviniencat e caktuara. Kto orientime nuk ishin t drejtuara kah forcimi i elementit shtetror dhe kohezioni kombtar, por kah t krkuarit e orientimit t kultrus shqiptare n modele t cilat do t subordinonin kt kultur e cila nuk sht e mjaftueshme pr vetveten. Manifestimi i ktij tipi t vetdijes kombtare sht n kundrshtim me aspiratat e popullit shqiptar dhe vlerat kulturore dhe socio politike. Ky tip i vetdijes, manifestohet n kuadr t qarqeve kulturore pr t cilat flet prof. abej. Kornizat e zhvillimit kulturor t shqiptarve, n fakt, nuk mjaftonin pr prmbledhje t gjith gjeniut krijues t kombit, por insistimi pr subordinim t kulturs s proviniencave ishte atak n sfern e kombtares. Qndrimi ndaj religjionit sht poashtu specifik. Disa nga bartsit e ktyre koncepteve ishin klerik (intelektual) me ndikim, t cilt integrimet n proviniencat civilizuese t bots s krishter i shihnin vetm prmes katolicizmit. N ann tjetr, nuk jan t rralla insistimet pr orientim t shqiptarve kah proviniencat orientale. Arsyet pr nj orientim t till ishin t mbshtetura n prparsin numerike q kishin shqiptart, si besimar islam. Kishte insistime q provinienca fetare t identifikohej me prkatsin kombtare. N pikpamje t kohezionit kombtar, ky tip i vetdijes kombtare solli efekte negative, sepse nj pjes e popullsis q jetonte n Kosov e Maqedoni, duke e identifikuar qenien e vet kombtare me at fetare, nn presionin e Mbretris Serbo Kroato Sllovene, shprngulet n Turqi si turq. Ky proces manifestohet n mnyr sukcesive edhe pas mbarimit t Lufts s Dyt Botrore. Ky tip i vetdijes kombtare, ndikoi n mnyr negative n planin e integrimit t shqiptarve n aspektin e t penguarit dhe t lidhjeve brenda shqiptarve, pjestar t besimeve t ndryshme fetare. Ndikimi m i vogl n kt aspekt vrehet n qendrat e urbanizuara, e posaqrisht n Shqipri. Vetdija e till kombtare, tek shqiptart sht vetm nj epizod i shkurtr n historin m t re, sepse ngjarjet e mvonshme, sidomos n Shqipri kt problem e heqin prej rendit t dits. Gjendja n shoqrin ateiste shqiptare imponon zhdukjen e ktyre pengesave, rast, i cili nuk manifestohet n Kosov

Lidhur me kt shiko veprn e Gani Bobit, Paradoks kulturor Shiko veprat e abejt

dhe viset tjera ku jetoj shqiptart. Edhe m tutje kjo sht nj tem e ndieshme, pr t ciln shqiptart, pjestar t besimeve t ndryshme nuk flasin me ndje. Dgjohen deklarime verbale pr martesat e prziera nga konfesionet e ndryshme, por veprime praktike ka n mnyr simbolike. Rasti m tipik pr kt jan shqiptart q jetojn n Maqedoni. Tipi i demokratve revolucionar, i ksaj vetdijeje kombtare insiston n kundrthnien jo-antagoniste t faktorve t ndryshm shoqror n interes t kombit. Ktij tipi nuk interson orientalizmi e oksidentalizmi, por integimet. Pra, elementet q bjn t mundur lidhjen e shqiptarve n platformn socio politike dhe jo vetm platformn socio kulturore. 10) Ky orientim n sfern e kombtares do t shndrrohet n lvizje t prgjithshme pr lirimin kombtar. Nn ndikimin e orientimit t till krijohen situata t reja shoqrore pr afirmimin e kombit shqiptar.11 N planin e prcatimit pr prkatsi, nis afirmimi i shqiptarizms dhe identifikimi i fuqishm me t. Dallimet mbi baza tjera prore e m shum injorohen injorohen. Sidomos ato mbi baza t prkatsis krahinore Tosk Geg, q pr disa autor t huaj edhe m tutje mbesin t pranishme, s paku si dallime t natyrshme kulturore. N planin individual, barts t ktyre ideve pr afirmim kombtar ishin intelektual t proviniencs shqiptare, por q kishin fituar nj kultur nga shkollimi n metropolat e ndryshme evropiane e botrore.

N krkim t elementeve t prbashkta q integrojn kombin, te ky tip i vetdijes kombtare sht prezent orientimi kah ideologjit, e vemas aspirimi n ideologjin marksiste, q si platform t prbashkt e kishte luftn e klasave. Pasojn divergjenca brenda qenies kombtare, sepse shtresa e t varfrve ishte absoutisht m e madhe. Pastaj, ky tip insiston n shtetin e s drejts sociale, ide q do ti tejkalonte partikularizmat n qenien kombtare, por kto edhe t mbetn n nivel t utopis. Rastet e veanta t ktij tipi t vetdijes kombtare theksojn frymn militante, prndryshe ky tip insistonte n kompromise dhe zgjidhje jo-antagoniste t kundrthnieve n qenien kombtare. N planin e komunikimeve ndretnike, ky tip i vetdijes kombtare, insistonte n krijimin e familjes s madhe ndretnike, n t ciln do t sundoj e drejta sociale. Pr bashksit multietnike ishte nj shans i lshuar pr t krijuar shoqri t tipit t hapur. Ishte Partia Komuniste, ajo e cila filloi t luaj n kt letr duke garantuar t drejtat e secilit n shoqrin e ardhshme, n t ciln

10 11

) Ismail Hasani, Teza e magjistraturs, Religjiozja dhe kombtarja te Shqiptart, fq. 72 ) Vjetari XIV XV, Arkivi i Kosovs, Prishtin, 1982, fq. 205 Siko kumtesn e studiuesit anglez Bogdan Schaykosky ne Konferencen shkencore te Universitetit Exeter ne Durham te Britanise se Madhe me 1993. Tema Muslim Communities in Europe.

shoqri, problemet kombtare vetm u prolonguan e nuk u zgidhn. Kjo pati pr pasoj tragjedin e madhe q ndodhi me popujt n ish-Jugosllavi. Ky tip i vetdijes kombtare, sot manifestohet n trajtn e prpjekjeve pr t realizuar iden simpatike mbi shoqrit e hapura, si mjete pr t tejkaluar tendosjet ndretnike. Tipi nacional- romantik i vetedijes kombtare-meqense vetdija kombtare sht sfer specifike q mund t shikohet n mes t sociologjis dhe psikologjis, sht e natyrshme pikpamja mbi momentin e veant t veprimit t faktorit psikologjik n formimin e vetdijes kombtare. Kombet q, t kaluarn e kishin t vshtir, pocesin e fillimit t emancipimit kan t ngjeshur me sjellje emocionale deri n sentimentalizm. Qndrimi dhe sjellja emocionale ndaj sfers s kombtares merr primesa t afirmimit t nj lloji religjioni t ri (toksor) ose profan.12) Si edhe popujt tjer t Ballkanit edhe shqiptart, shenjat e deprtimit t ideve lirimtare kombtare i prjetojn n mnyr euforike. Pr ideale t tilla, meriton t vdiset, sepse: Kur m shihni se jam tretur, Mos pandehni se kam vdekur, Jami gjall, e jam nd jet, Jam n drit t vrtet. Naim Frashri: Fjalt e Qiririt Qndrimi i till ka dimensione t dyfishta. N nj an kombtarja avancohet prmes insistimit n kultivimin e dashuris ndaj kombit, gjuhs, kulturs e tradits. N ann tjetr avancimi i kombtares pa kritere, bn t manifestohet glorifikimi i tepruar aq sa edhe prndia duhet t jet e vendosur diku n malet e bukura t Shqipris. Fryma e paraqitjes s kti tipi t vetdijes kombtare sht prplot eufori, sidomos n paraqitjet e ndryshme letrare artistike. N popull, rima q tingllon n kngn popullore mbi Mic Sokolin, jep t kuptoj tr porosin e kngtarit popullorGjith shqiptart jan Mic Sokola. Fryma e till nacional romantike bn q nj etnos i tr t identifikohet me nj heroizm individual, q si gjest sht heroik, por ska mundsi q i tr etnosi t jet i till. Nj karakteristik tjetr e nacional romatizmit sht mbshtetja n mite nga e kaluara. ndrra q kishte par nna e Sknderbeut sa ishte me barr se, kishte lindur dragua, sht riprodhim i mitems mbi lindjen e uditshme t heroit mitik.13). Ky dhe shembuj tjer, flasin mbi insistimin n mite q jan karakteristike pr kt tip t vetdijes kombtare. Kjo bhet si ndodh edhe me

12

)Nikola Dugandzija, op.cit. fq.147 Shiko veprat e romantikve shqiptar! Heroizmi i Mic Sokolit. sht i njohur, i cili n Betejn e Fushs s Shtimjes (Kosov) hudhet mbi grykn e topit t turqve, pr t mbrojtur bashklufttart e vet

heronjt e lasht Akilin, Odiseun, Eneun dhe me Sknderbeun, n veprn Istori e Sknderbeut t Naim Frashrit. Sa i prket qndrimit ndaj temave fetare, ky tip i vetdijes kombtare merret me tema t tradits fetare. P.sh. poema Qerbelaja, i njejti autor shqyrton historin fetare arabe prej shek. IX XVII. Ky sht nj prshkrim i luftrave arabe rreth kalifatit. N disa raste tjera, kur flitet pr nevojn e konsolidimit t radhve t trimave n luft kundr pushtuesit, n ndihm thirren figura t ndryshme mitologjike, si jan: Zana e Malit, Ora etj. p.sh. n veprn Lahuta e Malcis t Gjergj Fishts pr t ciln kemi folur m par. Barts t ideve t tilla t ktij tipi t vetdijes nacional romantike, tek shqiptart ishin intelektualt m t ngritur si: Samiu, Naimi, Jani Vreto, Ndre Mjeda etj. kta ishin t provincave t ndryshme, meq ishin t shkolluar n qendra t ndryshme t shkollave fetare. Mirpo, emrues t prbashkt e kan mbi t gjitha shqiptarizmin, bile n disa situata t glorifikuar. Ky tip i vetdijes kombtare, i prfaqsuar prmes ideve t ktyre intelektualve do t shrbej si baz e fort pr ngritjen e vetdijes kombtare dhe si paraprgatitje pr ambiciet lirimtare t shqiptarve pr tu liruar nga Turqia n fillim t ktij shekulli. Kjo bri q, disa nga shkrimtart dhe intelektualt e ksaj kohe t jen n ball t lvizjes pr pavarsi. Tipi i vetedijes internacionaliste Deprtimi i ideve t internacionalizmit, prmes ideologjis marksiste, bri q midis dy luftrave botrore t manifestohet ky tip i vetdijes kombtare edhe tek shqiptart. Besimi n ideologjin komuniste aspirohet n ndrtimin e vetdijes . Baz pr inspirim shrbente iluzioni n zgjidhjen e problemeve kombtare t shqiptarve, prmes krijimit t familjes s madhe komuniste. Kjo platform bri t mundur q shqiptart t hyjn n luft kundr fashizmit, prkrah me popujt tjer n ish-Jugosllavi. N sfern e raportit me tjert, ky tip i vetdijes kombtare insiston n koekzistencn me t tjert, ka sht element pozitiv pr shoqrit shumetnike. N gjiun e ktij tipi manifestohen edhe variante t ndryshme t tij. Nj nga kto variante sht ai i t ashtuquajturve konformist internacioal, t cilt injorojn specifikat e etnikumit n emr t interesit t koekzistencs n bashksin shumetnike. Varianti tjetr i ktij tipi t vetdijes kombtare, insiston n afirmimin e vlerave kombtare n kuadr t bashksis shumetnike. Jan t njohura idet mbi krijimin e brthamave t prbashkta t sistemit t arsimimit n vitet e nntdhjeta, n shenj t tejkalimit t paralelizmave t ndryshm. Varianti tjetr i ktij tipi t vetdijes kombtare sht ai i iluzionistve ekstrem mbi harmonin me do kusht t familjes s madhe t internacionalistve proletar. ky variant i iluzionistve ekstrem n kt harmoni, e detyron kngtarin t kndoj:

Shih veprn e Enver Hoxhs Titistt!

Enver Hoxha, Mao Ce Duni, Jan si buka prej nj brumi! Besimi i thell i ktij tipi t vetdijes kombtare n marksizm leninizm, bri q t insistohet n rrnimin e tradits. Pason masa m drastike n historin ndalimi i predikimit t religjionit. Nj ekstrem, q sht prodhim i llojit t vet kur n shenj refuzimi t emrave me prmbajtje fetare tradicionale, fmija pagzohet me emrin: Guri, Shkm, por edhe me emra t proviniencs sovjetiko komuniste Svetllana, Juliana, bile edhe Stalin! shtjet e pazgjidhura kombtare, problemet e shqiptarve, insistohet t zgjedhen prmes ksaj ideje t unjsimit, ngjeshjes s radhve, e parulla tjera. Kjo variant e ktij tipi t vetdijes kombtare, pas rnies s komunizmit insiston t manifestohet n trajtn e orientimeve neokomuniste. Tanim nuk insistohet n prkatsi ndaj familjes s madhe internacionaliste, por me primesa t ndryshme e si alternativ e orientimeve t forcave politike t s djathts dhe qendrs s moderuar. Tipi i idealisteve nacionaliste rregullimi i baraspeshs s subjekteve politik n Shqipri gjat Lufts s Dyt Botrore, bri q nj pjes e forcave politike insistojn n rrrug tjetr pr realizimin e idealeve kombtare lirimin dhe bashkimin e t gjitha trojeve shqiptare krijimi i Shqipris etnike. 14) Gati n t githa pjest ku jetojn shqiptart, krijohen organizata, t cilat aspironin n krijimin e nj vetdije t till kombtare, e cila m n fund krkonte zgjidhjen e shtjes kombtare prmes bashkimit. N diaspor, ky disponim ishte mjaft i shprehur. Prmes artikujve t ndryshm n gazetat e revistat e kohs, bheshin ftesa pr zgjimin e vetdijes s fjetur t shqiptarve. Glorifikoheshin vlerat shqiptare t racs ariane,15) pr t krijuar vetdije t nevojs pr integrime brendashqiptare. Ky tip i vetdijes kombtare, ndaj sfers s kulturs dhe religjionit tek shqiptart ka nj qndrim specifik. Strukturn heterogjene konfesionale t shqiptarve, e mon si pasuri shpirtrore, prmes t cils, bots mund ti tregohet se far sht shkalla e tolerancs s nj etnikumi pr ti pranuar dallimet brenda nj kolektiviteti. Nuk ka ndonj nivel t lart t instrumentalizimit t ktyre pikpamjeve pr t treguar shkalln e vrtet t tolerancs, por m tepr insistohet n mbajtjen e nj qndrimi deklarativ ndaj gjith asaj q sht kombtare e religjioze tek shqiptart si vler. sht ky tip i vetdijes kombtare, i cili ndikoi n diferencime t shqiptarve n pikpamje ideologjike, si kurr m par n histori. Kjo, aq m par kur dihet se paralelisht me kt tip t vetdijes manifestohej edhe tipi i vetdijes internacionaliste. Divergjencat e natyrs ideore midis ktyre tipeve t vetdijes kombtare, n kt periudh bn q t manifestohen ndarjet e mdha brenda
39. Po aty 14 ) Hna e re, 15.1.1994, Islami dhe Evropa, t tjert pr ne fq. 22 15 ) Jakov Milaj, Raca shqiptare, Valton, Prishtin, 1994, fq. 39 40

kombit.16) Pas fitores mbi fashizmit, pushteti komunist, gjith ata q nuk ishin n ann e tyre i shpall armiq dhe trathtar t kombit. Tipi i vetdijes s idealistve nacionalist sht pjesa m e persekutuar brenda vet kombit shqiptar n Kosov, Shqipri, Mal t Zi, Maqedoni dhe (n munges) edhe n Diaspor. Si element integrativ n sfern e kombtares , ky tip i vetdijes kombtare ka nj rndsi t veant. Ky nuk insiston n integrime mbi baza t ndonj uniformizmi, por integrime t vetdijes kombtare, e cila do ti paraprinte integrimit faktik t etnikumit shqiptar. N vete ka nj frym t idealizmit t tepruar, sa i prket qasjes s studimit e analizs s sfers kombtare. Nuk ka etnikum t homogjenizuar, plotsisht, n pikpamje t qenies kombtare, andaj as shqiptart nuk mund t jen prjashtim. Pikmbshtetje pr formimin e ktij tipi n vetdijen kombtare tek shqiptart ishte fati historik i ktij etnikumi. Si dihet, shqiptart nuk i takonin asnj familjeje t madhe t popujve evropian gjerman, sllav, latin, dhe n ann tjetr, me dy t tretat e popullsis ishin musliman. Kshtu ndodh izolimi i tyre, pr t krijuar m von edhe vetdije t till kombtare, me t ciln do t insistohej n nevojn pr vetekzistim t ktij etnikumi. Ndarja brenda etnikumit shqiptar n Konferencn e Ambasadorve n Londr prishin trsin natyrore t hapsirs ekonomike, kulturore, bile edhe gjeografike ku jetonin shqiptart.17) N kto rrethana t disfavorshme t ekzistimit t kombit n ndarje jo t natyrshme, ky tip i vetdijes kombtare vazhdon t jet i pranishm edhe m tutje n qenien shpirtrore t shqiptarve. Kryesisht, n kushtet e sotme, manifestohet prmes dy varianteve: - E para, gabimet historike me pasoja tragjike pr ndarjen e qenies kombtare duhet t prmirsohen. E vetmja rrug pr realizimin e ktij gabimi sht bashkimi i t gjitha trojeve etnike shqiptare n nj shtet. Ai shtet nuk do t ishte as Shqipri e Madhe, as e vogl, por Shqipri. - E dyta, prmirsimi i gabimeve historike ndaj ktij etnikumi, brenda prpjekjeve t Rendit t ri botror pr integrime brenda lvizjeve demokratike. Kjo vij m pak radikale e manifestimit t vetdijes kombtare sht e pranishme te nj pjes e madhe e inteligjencis shqiptare kudo q jetojn shqiptart. N aspektin e mbajtjes s fryms n vetdijn kombtare, ky tip i vetdijes kombtare sht i rndsishm. N t, jan t pranishme nganjher situata t glorifikimit t kombtares, por edhe elemente t racionalitetit. Nj gj sht e rndsishme se ky tip i vetdijes kombtare nuk e mbshtet platformn e vet n mitomani pr t krijuar deformitet t vetdijes kombtare, si sht rasti m dia variante t shovinizmit ekstrem q po manifestohet kohve t fundit n ish-Jugosllavi, e posarisht me shovinizmin serb, i cili
16 17

) Koha, nr. 14/94, 1 qershor 1994, Prishtin Ibid.

dshiron ti dboj prtej Bjeshkve t Nemuna, shumicn e shqiptarve, dhe pikrisht ky sht momenti q nxit manifestimin e nj tipi t till t vetdijes kombtare tek shiptart. Nse serbi mund t jet atje ku ka nj varr serb, ku mund dhe duhet t shtrihet ajo q quhet sot shqiptarizm. N pjesn paraprake t ktij punimi sht vn n dukje nj prpjekje, pr t dhn nj tipologji t prafrt t vetdijes kombtare n kontekstin historik. Si komb, relativisht von i formuar dhe prmes nj rruge specifike, shqiptart, n qenien kombtare, mbajn disa veori t cilat nuk i hasim tek kombet tjera t Ballkanit. Tipologjia e vn n spikam sht prpjekje pr t animuar studiuesit q, n mnyr serioze prmes hulumtimeve ti qasen ksaj problematike nga aspekte t ndryshme. Nj gj sht e sigurt. Tipologjia e potencuar nuk i takon vetm historis dhe t kaluars s shqiptarve. At e gjejm prmes varianteve t ndryshme edhe sot, n trajtn e relikteve n vetdijen kombtare, me intensitet t ndryshm. Koht kan ndryshuar e me kt edhe vetdija kombtare pson ndryshime. Vetdija kombtare sht kategori, si kemi theksuar edhe m par, q mund t vihet midis sfers s psikologjis dhe sociologjis. sht shum e ndrlikuar pr instrumentalizimin, andaj shikuar nga apekti sociologjik sot do t ishte joserioze pr studiuesin q, prmes nj qasjeje teorike, t flas me kompetenc pr tipet e strukturn e vetdijes kombtare n kontekstin aktual. Kjo sfer e ndrikuar e kombtares, sot duhet t jet objekt i hulumtimeve serioze empirike, matjeve precize, n mnyr q t mund t flitet me kompetenc se pr cilin tip konkret t vetdijes kombtare sht fjala. N ann tjetr si rezultat i dinamiks shoqrore t hapsirs shqiptare sot mund vetm t merret me mend nj model i mundshm i hulumtimit t till.