Inyandiko Ngenga y Itorero Ry Igihugu

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 24

REPUBULIKA YU RWANDA

KOMISIYO YIGIHUGU YUBUMWE NUBWIYUNGE



P.O. Box: 174 Kigali
Tel: (+250) 0252 571761 Fax (+250) 0252 571759
E-mail : unity@rwanda1.com
Website : www.nurc.gov.rw


ITORERO RYIGIHUGU

Making national and community service work in RWANDA





















Indangagaciro: Intore Ntiganya ishaka ibisubizo; Intore ni mbagara umbise

Kirazira kuba: Intore ya nanjye binyobere; ikangurira abandi Indangagaciro
idafite; itubahiriza


Intore ihorana ishyaka ryo kurushanwa no kurusha abandi



Kigali, Gicurasi 2009








Inyandiko ngenga yItorero ryIgihugu

2
IBIKUBIYEMO

1. IRIBURIRO
2. ITORERO RYIGIHUGU
2.1 Itorero ryIgihugu mu mateka yu Rwanda rwo hambere
2.2 Ibimaze gukorwa mu kongera kubaka umuryango nyarwanda
2.3 Ibisobanuro byamwe mu magambo yingenzi
2.4 Icyerekezo ninshingano zItorero ryIgihugu
2.5 Intego zItorero ryIgihugu
2.6 Icyo Itorero ryIgihugu rizibandaho
2.7 Ibyiciro byItorero
2.8 Uburyo bwo kwimakaza indangagaciro na kirazira mu Ntore
2.9 Abajya mu Itorero ryIgihugu
2.10 Ibikorwa byo gutoza Intore
2.11 Inzego zIntore
2.12 Ibimaze gukorwa mu rwego rwItorero ryIgihugu
2.13 Amahirwe aboneka muri iki gihe yafasha mu gushimangira
Itorero ryIgihugu
2.14 Ingamba zizibandwaho

3. UBURYO BWO GUSHYIRA INGAMBA MU BIKORWA
3.1 Inzego zizafasha gushyira mu bikorwa gahunda zItorero ryIgihugu
3.2 Uburyo bwo gukurikirana ibikorwa no gusuzuma
3.3 Incamake yingengo yimari naho yaturuka


Umusozo
























3
1. IRIBURIRO

Umuco wa kinyarwanda ufite ibyiza byinshi, akaba ariyo mpamvu Leta yu Rwanda yiyemeje
kuwuvomamo uburyo bwiza bwimikorere mu gusubiza ibibazo igihugu gifite, cyane cyane
nyuma ya jenoside yakorewe abatutsi yo muri 1994, haba mu rwego rwimiyoborere,
ubukungu cyangwa imibereho myiza. Muri urwo rwego:

-Mu nama nyinshi abayobozi bakuru bIgihugu bakoze mu Rugwiro hagati ya Gicurasi
1998 na Werurwe 1999, bize ku bibazo byubumwe nubwiyunge bwabanyarwanda,
demokarasi, ubutabera, ubukungu numutekano. Umwe mu myanzuro wari uwo kongera
guha agaciro umuco nyarwanda urangwamo indangagaciro zafasha kubaka
umunyarwanda mwiza, harimo: gukunda u Rwanda nAbanyarwanda, kugira imyifatire
nimigenzereze myiza ishimwa nabandi, kubana nabandi mu mahoro, gufashanya,
kubaha, kuba inyangamugayo, kwihangana nibindi.

-Ingingo ya 8 yo mu irangashingiro ryItegeko Nshinga rya Repubulika yu Rwanda
ryemejwe muri referendumu muri 2003, igaragaza ko Abanyarwanda babona ari
ngombwa gushaka mu mateka yacu amaze imyaka amagana, imigenzereze myiza
yarangaga abakurambere bacu igomba gushingirwaho kugirango igihugu kibashe kubaho
no kugira ubwisanzure.

Mu nama zinyuranye zabayobozi bIgihugu basesengurira hamwe imizamukire yigihugu
nuko gahunda ziterambere nimiyoborere byigihugu byemejwe bigenda bigerwaho,
hagaragaye ko inzitizi ikomeye ari imyumvire yAbanyarwanda ikiri hasi, bityo nuburyo
gahunda zigihugu zibafitiye akamaro bazigiramo uruhare bikadindira. Byongeye kandi,
basanze ko ikindi kidindiza iterambere ari uko hari indangagaciro zahoze mu muco
nyarwanda zatakaye, kandi zarafashaga Abanyarwanda kugira ubumuntu, no guteza imbere
umuryango nyarwanda.

Mu mwiherero wabayobozi bakuru wabereye mu Kagera Game Lodge muri Gashyantare
2007, hari inzego zifite inshingano yubukangurambaga, harimo Minisiteri yUbutegetsi
bwIgihugu , Minisiteri yUburezi , Minisiteri ya Siporo nUmuco na Komisiyo yIgihugu
yUbumwe nUbwiyunge, zahawe inshingano yo gufata ingamba zituma icyerekezo 2020,
intego zikinyagihumbi (MDG) na gahunda yimbaturabukungu 2008-2012 (EDPRS)
byunvikana kandi bikagerwaho Abanyarwanda benshi babigizemo uruhare, bishingiye
guhindura imyumvire nimikorere byabo. Inama yAbaminisitiri yo kuwa 12 Ugushyingo
2007 yemeje ko hashyirwaho Itorero ryIgihugu nkumuti uzihutisha guhindura imyumvire
niterambere bigamije kugera ku cyerekezo 2020, riza gutangizwa ku mugaragaro na
Nyakubahwa Perezida wa Repubulika ku itariki ya 16/11/2007.

Itorero ryIgihugu ryashyizweho kugirango ribe umuyoboro ushingiye ku muco wo
kwigishirizamo Abanyarwanda ibintu byinshi bitandukanye, harimo kongera kubigisha imico
myiza iranga umunyarwanda nuburyo bwo kuyikoresha kugirango ibageze ku iterambere
rirambye. Itorero ryigihugu rifite inshingano yo kwigisha abanyarwandakugira uruhare
runini mu ihinduka ryimyumvire yAbanyarwanda ku birebana nimpinduramatwara mu
bukungu nimibereho myiza
1
.

. Kuwa 24 Ukuboza 2008, nibwo inama yAbaminisitiri yashyize muri Komisiyo yIgihugu
yUbumwe nUbwiyunge Komite Nshingwabikorwa (Task Force) yItorero ryigihugu,
ihabwa inshingano yo kuyobora ibikorwa byose byItorero ryigihugu.

1
Disikuru ya Perezida wa Repubulika yavugiye mu muhango wo gusoza imirimo yItorero ryabarimu, Mata,
2008
4

Komite Nshingwabikorwa yItorero ryigihugu imaze kujyaho yasanze ari ngombwa gutegura
inyandiko zibanze Itorero ryigihugu rigomba kugenderaho. Muri urwo rwego, byabaye
ngombwa ko hategurwa igenamigambi ku buryo burambuye kugirango ritange umurongo
ngenderwaho, rinagaragaze neza icyerekezo cyItorero ryigihugu mu gihe cyimyaka ine
(2009-2012), hagamijwe guhuza ibikorwa na Gahunda yimbaturabukungu u Rwanda
rugenderaho muri iki gihe (EDPRS, 2008-2012).



2. ITORERO RYIGIHUGU
2.1. Itorero ryIgihugu mu mateka yu Rwanda rwo hambere
2


Mu mateka yu Rwanda, itorero ryigihugu ryari irerero ryAbanyarwanda, rikaba umuyoboro
igihugu cyanyuzagamo inyigisho zinyuranye ku muco wacyo (ururimi, gukunda igihugu,
imibanire hagati yabantu nabandi, imikino ngororangingo, ibitaramo nimbyino, kurwanira
igihugu nibindi), bityo abana bacyo bagakurira muri uwo muco. Abarijyagamo batozwaga
kuganira kuri gahunda zinyuranye zigihugu no ku ndangagaciro zumuco nyarwanda, rikaba
kandi ihuriro rikomeye ryateguraga abayobozi bigihugu. Abaganaga itorero ryigihugu
batozwaga umuco nyarwanda kugirango bamenye indangagaciro ziwurimo zagombaga
kububaka mu myumvire yibintu, mu myifatire, mu mitekerereze, mu mikorere nimikoranire,
mu mibereho yabo no mu mibanire yabo nabandi.

Ibikorwa byingenzi Itorero ryakoraga

Intore nizo zavagamo abayobozi ningabo zigihugu, abayobozi bimisozi nabandi
hakurikijwe ubushobozi buri wese yagaragaje mu itorero. Uretse imyitozo ngororamubiri
intore zahabwaga mu itorero (nko gukirana, kwiyakana, gusimbuka, gusiganwa) no
kwihangana (endurance), hari nindi myitozo ijyanye numuco zahabwaga. Twavuga nko
gukunda igihugu, gukomera ku bunyarwanda, ubupfura, ubutwari, ubumwe, kirazira,
kuboneza imvugo, kutaba igitsimbanyi, guhiga nibindi.

Ibikorwa byose byo mu itorero si ko byigishwaga icyarimwe. Imirimo itandukanye ya buri
munsi yagenwaga numutoza witorero, akaba ariwe umenya icyo aheraho mu gitondo,
nuburyo aza gukoresha umunsi we, akaba yashyira imbaraga mu gikorwa kihutirwa kurusha
ibindi muri icyo gihe. Cyakora icyabanzaga umuntu akigera mu itorero, kwari ukumukuramo
ubunyamusozi. Aha bemezaga ko umuntu utaratowe yabaga afite byinshi atandukaniyeho
nintore, cyane cyane mu rwego rwimivugire nimigenzereze. Kugirango abe intore nyayo
rero, babanzaga kumwigisha bimwe mu bikorwa byingenzi, nko kumenya kubana nabandi,
kumenya gusubiza vuba kandi mu kinyarwanda cyiza, kumenya uko umuntu yitwara imbere
yabo aruta, urungano nabamuruta, nibindi.


Uko ubuzima bwari bwifashe mu Itorero

Akenshi wasangaga buri torero rigizwe nabantu bari hagati ya 40 na 100, kandi itorero ryose
rikagira izina ryaryo. Amatorero yagiraga kandi ibyiciro bitandukanye, buri cyiciro kikagira
nacyo izina ryaco. Nta kigero ndakuka cyari giteganyijwe ngo ube wavuga ko umwana runaka
yarengeje igihe cyo kujya mu itorero. Akenshi ariko, wasangaga hajyayo abana bingimbi,
bari hagati yimyaka 12 na 18. Itorero ntiryavanguraga ku buryo nabanyamahanga bafashwe

2
Ibitekerezo bikubiye muri iyi nyandiko byavuye mu bushakashatsi ku Itorero mu Rwanda rwo hambere
bwakozwe muri 2008 na MEMOS - Learning from History .
5
bunyago ku rugamba bashoboraga kujyamo, bakwitwara neza bakazagororerwa kimwe
nabandi. Abatowe bose si ko bagabirwaga inka cyangwa imisozi kuko hagabanaga
uwarushaga abandi.

Uko ubuzima bwagendaga nyuma yItorero

Intore nutaratowe babaga batandukanye nkuko bimeze ubu kuwize nutarize. Uwagiye mu
itorero yabaga ajijutse, ashize amanga, azi kuganira neza, azi gusobanura icyo abajijwe, afite
uburere nikinyabupfura, arangwa nisuku ku mubiri, akunda igihugu, arangwa nubutwari
nibindi. Intore nziza yirindaga kwirata ku bandi ahubwo ikihatira kugira umubano mwiza
nabandi no kwimakaza umuco wamahoro, dore ko yabaga yaranabitojwe. Cyakora, nkuko
abanyarwanda babivuze ngo nta byera ngo de , hari igihe hashoboraga kuboneka bamwe
bashoboraga guteshukwa ku ndangagaciro zintore, abo bakitwa ibigwari.

Abatoranywe wasangaga ari inshuti zikomeye, zishyize hamwe ku buryo na nyuma
yubuzima bwo mu itorero ubucuti bwakomezaga bitewe ninyigisho bahabwaga zatumaga
bumva ko ari abavandimwe.

Kuvaho kwamatorero ningaruka zabyo

Nkuko tumaze kubibona mu Rwanda rwo hambere, itorero ryari irerero Abanyarwanda
bigiragamo ibintu byinshi bitandukanye, harimo ninyigisho ku burere mboneragihugu,
abantu bakigiramo kubana neza nabandi. Mu itorero, nta vangura ryarangwagamo, akaba ari
nayo ntwaro Abanyarwanda bari barifashishije mu kwagura igihugu no kugiteza imbere.

Ubukoloni buje, itorero ryarasenyutse. Amatorero yasigaye cyangwa ayagiye ashingwa ntaho
yari agihuriye nitorero ryari risanzweho kuko yagiye ahindura inshingano akibanda gusa ku
mihamirizo. Guhera ubwo, byagize ingaruka ku mibanire yAbanyarwanda nimiyoborere
yigihugu , bituma himakazwa ingenabitekerezo yivangura na jenoside yatumwe umuryango
nyarwanda usenyuka, Abanyarwanda bamwe bahezwa mu gihugu cyabo kubera ubuhunzi.
Ibyo byaje no kuvamo jenoside yakorewe Abatutsi muri 1994 igahitana abantu barenga
miliyoni, ikanasiga izindi ngaruka nyinshi harimo abatishoboye benshi, abafashe inzira
yubuhunzi nibindi.
Ayo mateka mabi yaranze Abanyarwanda agaragazwa nubuhunzi, ubwishishanye,
urwikekwe no kutizerana hagati yabatuye igihugu yatumye benshi batakaza indangagaciro
zumuco nyarwanda zashingirwagaho mu kubanisha neza abatuye igihugu.
2.2. Ibimaze gukorwa mu kongera kubaka umuryango nyarwanda

Nyuma ya Jenoside yakorewe Abatutsi yo muri 1994, hakozwe byinshi mu gushaka inzira
zinyuranye zo gukemura ibibazo u Rwanda rwahuye nabyo.

a. Gushyiraho inzego ziharanira imibanire myiza yAbanyarwanda hagamijwe kubaka
umuryango nyarwanda ushingiye ku kuri, ubufatanye na demokarasi. Hashyizweho
inzego zigamije guhindura imyitwarire numuco wo gucunga neza ibya rubanda,
gukorera mu mucyo no kwirinda akarengane namakimbirane hagamijwe
uburinganire mu banyarwanda. Twavuga nkinzego zikurikira:
- Komisiyo yIgihugu yUbumwe nUbwiyunge
- Komisiyo yIgihugu yUburenganzira bwa muntu,
- Komisiyo yIgihugu yamatora,
- Komisiyo yIgihugu yo kurwanya jenoside,
- Urwego rwUmuvunyi,
- Urwego rushinzwe kugenzura imikoreshereze yimari ya Leta,
- Inama yIgihugu yAbagore,
6
- Inama yIgihugu yUrubyiruko,
- Inama yIgihugu ishinzwe gutegura ibizamini, nizindi nzego.
b. Abanyarwanda kandi bagiye bagira uruhare rugaragara muri gahunda zinyuranye zo
gusana igihugu. Twavuga:
- Gutegura no kwemeza Itegeko Nshinga, riragaragaza mu ngiyo yaryo ya 9
ihamwe ryo kurwanya ingengabitekerezo ya jenoside nibyo igaragaramo
byose, kurandurana nimizi amacakubiri ashingiye ku bwoko (harimo
kuvana amako mu ndangamuntu), akarere nibindi no gushyira imbere
ubumwe bwAbanyarwanda, gusaranganya ubutegetsi nta bwikanyize,
uburinganire bwAbanyarwanda bose, nubwabagore nabagabo...;
- Kuva mu nzibacyuho amahoro;
- Kwimakaza demokarasi;
- Guteza imbere ubutabera bwunga (Gacaca);
- Kwegereza Abaturage ubuyobozi nubushobozi;
- Gushyiraho gahunda zinyuranye zo kurwanya ubukene;
- Gushyiraho gahunda zinyuranye zo kugarura ubumwe bwAbanyarwanda;
harimo kwemeza Politiki yIgihugu yUburere Mboneragihugu na Politiki
yIgihugu yUbumwe nUbwiyunge;
- Gushakira abaturarwanda umutekano namahoro asesuye.

c. Kuva muri 2003, u Rwanda rwihaye intego ruzaba rwagezeho:
- Icyerekezo 2020;
- Millenium Development Goals muri 2015;
- Gahunda yimbaturabukungu (EDPRS) 2008-2012;
- Impinduramatwara mu bukungu;
- Kugira indangagaciro zadufasha kwihuta mu iterambere, nibindi.
d. Muri iki gihe, u Rwanda rwinjiye mu Muryango wIbihugu byAfurika
yIburasirazuba (East African Community), ugizwe na Kenya, Uganda, Tanzaniya,
Rwannda na Burundi. Guhera muri Nyakanga 2009, u Rwanda ruzatangira gukurikiza
amasezerano namategeko bigenga imikorere yumvikanyweho muri uwo Muryango
kandi rukaba rufite intego yo kuba Financial, Services and ICT hub yibindi bihugu
byAfurika no kugira abaturage bazaba bafite imibereho myiza muri 2020 ishingiye ku
majyambere arambye kandi buri muturage akava ku madolari 290 akagera nibura kuri
900 buri mwaka (Income per capita).

2. 3. Ibisobanuro byamwe mu magambo yingenzi

a. Itorero ryIgihugu

Itorero ryigihugu ni ihuriro cyangwa ishuri mbonezamuco nyarwanda ritoza
Abanyarwanda uburere mboneragihugu bubafasha kuba umusemburo nimbarutso
yimpinduramatwara mu bukungu no mu mibereho myiza yAbaturage. Itorero ryigihugu
ni urubuga rwo kumenya igihugu no gusobanukirwa uruhare rwabaturage mu iterambere
ryacyo hashingiye ku ndangagaciro zumuco . Ni urubuga Abanyarwanda bingeri zose
bahuriramo, bagatozwa kugira intego nicyerekezo mu mikorere no mu mibereho yabo;
bagasobanukirwa neza imigambi yigihugu cyabo nuburyo bwo kuyigeraho bashingiye
ku ndangagaciro ziri mu muco nyarwanda zituma baba umusemburo mu gufasha abandi
gushishikarira kuba intore.

b. Intore
Intore ni umuntu wese waciye mu itorero ryigihugu, akaba arangwa nindangagaciro
zumuco nyarwanda. Intore igomba gukomeza kwiyubaka yiyungura ubumenyi bujyanye
nigihe. Intore igomba kwiha gahunda yimihigo ikagira nuburyo bwo guhora isuzuma
uko iyishyira mu ngiro kugira ngo ishobore kwesa imihigo.
7

c. Indanga-gaciro

Indangagaciro ni ibikorwa ngenderwaho bifasha Abanyarwanda kugena ibyiza, ibigawa
nibizira bashingiye ku muco wabo. Dore zimwe mu ndangagaciro inzego nkuru za Leta
zumvikanyeho ko zadufasha kugera ku cyerekezo 2020 u Rwanda rwiyemeje:
- Kwihuta no kubahiriza igihe: kugira igihugu cyihuta mu iterambere;
- Kugira umuco wo kunezeza abo dukorera: guhora turushaho kunoza ibyo dukora, kureba
kure;
- Kunoza ibyo dukora: kuba indashyikirwa, gucunga neza;
- Kurangiza ibyo watangiye: kurangiza ibyo watangiye hagamijwe umusaruro;
- Kwiyubaha: kugira ishema ryigihugu.

d. Kirazira
Kimwe nindangagaciro hari kirazirazumvikanyweho ninzego nkuru zigihugu arizo:
- Gukora utazirikana intego: ikuzo no kwikunda
- Guhunga inshingano: kutubahiriza igihe ntarengwa
- Kuba nyiranjyiyobijya: gufata ibyemezo bidafatika
- Kwanga kwiteranya: kurenzaho
- Kutizerana: kubaka akazu

e. Ubupfura
Impfura ni umuntu wimico myiza, ugororokera benshi, udahemuka. Ubupfurani ukugira
umutima ukunda, umutima wimpuhwe nimbabazi, wakira ntiwirate, wakena ntuhemuke.
Ubupfura ntiburenganya kandi ntibwikubira. Impfura muragendana ntigusige, mwaganira
ntikuvemo, mwasangira ntigucure, wapfa ikakurerera. Impfura irangwa nurugwiro,
ikakira neza abayigana, ntiyandavura, ntiyica umugambi, yubahiriza igihe, ntivunda,
irangwa nukuri, iratuza, ikoroshya kandi ikorohera nabandi...

f. Ubutwari

Ubuzima bwose bwumuntu ni urugamba rukomeye, ni intambara nkizindi umuntu
arwana buri gihe kandi agomba gutsinda. Ubupfura nubutwari iteka birajyana, ubufite
akaba yapfa aho kugirango ahemuke, akaba yakwemera gupfira igihugu aho
kukigambanira. Umuntu aba intwari kubera ibikorwa byiza yakoreye igihugu.

Itorero ryigihugu rizafasha gushyira mu bikorwa indangagaciro na kirazira zigamije ahanini
kunoza uburyo bwo gutanga serivisi nziza no kwihutisha imirimo. Bizaba ngombwa
gusesengura izindi ndangagaciro na kirazira zishingiye ku muco nyarwanda no ku iterambere
ryigihugu zigomba kuranga intore kuri buri cyiciro (abarimu, abaganga, abakozi bo mu ma
banki....), no kuri buri rwego rwitorero ryigihugu (Umudugugu, Umurenge, Akarere),
hakurikijwe kandi umuco nyarwanda urangwa buri hantu, ibibazo byihariye bihari nundi
mwihariko ushoboka.
2. 4. Icyerekezo nInshingano zItorero ryIgihugu

Icyerekezo
Icyerekezo cyitorero ryigihugu, ni uko mu bihe biri imbere haba hariho Abanyarwanda:
- Bafite imyumvire myiza nindangagaciro basangiye mu kubaka ubumwe bwabo no
gukunda igihugu;
-Basobanukiwe nimigambi yigihugu, uburyo bwo kuyigeraho nuruhare rwabo mu
kuyishyira mu bikorwa;
-Bifitemo icyizere cyo kwikemurira ibibazo;
8
-Barangwa nicyerekezo kimwe bahuriyeho mu guharanira kwiteza imbere kandi bafite
ishema ryo guteza imbere igihugu.

Inshingano

Kugirango icyerekezo kigamijwe kizagerweho, itorero ryigihugu rifite inshingano yo:
a. Kurera intore zibereye igihugu kandi zigaragara mu byiciro byose byAbanyarwanda:
- Zirangwa nindangagaciro zishingiye ku muco nyarwanda (arizo gukunda igihugu,
kwimakaza ubunyarwanda, kurangwa nubupfura, guharanira ubutwari no kwimakaza
kirazira), zishingiye kandi no kuri gahunda ziterambere ryigihugu.
-Zigomba kubera abandi, ari aho zituye ari naho zikora, umusemburo wimpinduka
nziza zose, haba mu myumvire, mu myifatire, mu mitekerereze no mu mikorere
yAbanyarwanda.

b. Kwimakaza ibyiza biri mu muco nyarwanda no kwimakaza indangagaciro na kirazira
mu muryango nyarwanda, bigomba gushingirwaho mu kubaka iterambere ryigihugu,
kurwanya akarengane na ruswa, no guca umuco wo kudahana, kwimakaza umuco
wamahoro, ubworoherane, ubumwe nubwiyunge, no kurandura ingengabitekerezo ya
jenoside nimizi yayo yose.

c. Kurata ishema nibigwi byu Rwanda nAbanyarwanda
2.5. Intego zItorero ryIgihugu

Intego zitorero ryigihugu zishingiye ku cyerekezo ninshingano zaryo, mu rwego rwo
kubaka umunyarwanda urangwa nindangagaciro zishingiye ku muco no kuri gahunda
ziterambere ryigihugu.

Intego rusange
Itorero ryigihugu rifite intego rusange yo:
-Kubaka Abanyarwanda baharanira ishema ryabo, bafite indangagaciro zibaranga, bashaka
impinduka nziza kandi zihuta, bagamije iterambere nimibereho myiza yabo nabo babana;
byubakiye ku bumwe, imiyoborere myiza nubukungu bushingiye ku bumenyi nubushobozi
bubarimo ubwabo aribwo bubafasha gukora no guharanira ubukire badategereje akimuhana
kaza imvura ihise;
- Kubaka abayobozi mu nzego zose bafite urukundo rwu Rwanda nabarutuye, ubushake bwo
guteza imbere abo bayobora, inyota yubumenyi bwo guhanga udushya, ishema ryo guhiga
ibyo bazageraho n ibyo bazageza ku bo bayobora.

Intego zihariye

Itorero ryigihugu rifite intego zihariye zikurikira:
a. Guha Abanyarwanda ubushobozi bwo gusesengura ibibazo byabo kugira ngo babishakire
ibisubizo bikwiye, kumenya gusesengura no gusakaza indangagaciro nibikorwa bibafasha
kubaka ubumwe nubwiyunge no kugera ku majyambere arambye;
b. Guteza imbere ikinyarwanda, ubunyarwanda nindangagaciro zo mu muco nyarwanda
zadufasha kubana no kubaho neza;
c. Gutoza Abanyarwanda uburyo bwiza bwimikorere nimikoranire hagati yabo, gukorera
hamwe mu bufatanye no mu bwuzuzanye, no guteza imbere umuco wo guhanga no
guhiga;
d. Gutoza Abanyarwanda kumenya no kwitabira imigambi yo gushyira mu bikorwa gahunda
za Leta;
9
e. Gutoza Abanyarwanda kurangwa nisuku, kuba heza, no kurengera ibidukikije,
kwimakaza demokarasi no kujya impaka zubaka, kumenya no kubahiriza amategeko,
kwanga no kurwanya akarengane na ruswa;
f. Gutoza Abanyarwanda kubaka no gukuza umuco wamahoro ushingiye ku kwizerana,
kubahana, koroherana no kubahiriza uburenganzira bwa muntu, kwirinda amacakubiri
ningengabitekerezo ya jenoside no kubatoza gukemura amakimbirane mu buryo
buboneye bushingiye ku bwumvikane nubworoherane mu muryango;
g. Gutoza abanyarwanda kumenya no gutanga serivisi nziza kandi zihuse mu byo bakora
byose, kugira umwete nubushake bwo gukora umurimo utunganye no kubahiriza igihe.

2.6. Icyo Itorero ryIgihugu rizibandaho

Nubwo hari byinshi byakozwe mu kubaka umuryango nyarwanda nyuma ya jenoside
yakorewe abatutsi yo muri 1994, haracyagaragara inzitizi ikomeye ishingiye cyane cyane ku
myumvire yAbanyarwanda, bigatuma iterambere ryifuzwa ritihuta.

Itorero ryigihugu rije gutanga umusanzu mu gufasha gukemura cyane cyane ikibazo
cyimyumvire nimyitwarire, no gufasha guhindura imikorere idashimishije hashingiwe ku
ndangagaciro zo mu muco nyarwanda.

Ibikorwa byItorero ryigihugu bireba abantu bose kandi mu buzima bwose
byumunyarwanda, mu nzego zose zubukungu nimibereho myiza, bityo rikaba ryafatwa
nkimbariro zo gufasha izindi gahunda zigihugu kugera ku nshingano zazo.

Itorero ryigihugu rizafasha Abanyarwanda kurushaho kubaka ubumwe nubufatanye mu
muryango nyarwanda ufite umuco wubakiye ku ndangagaciro zituma u Rwanda rwiha
agaciro, rwubahwa, rugira ijambo mu ruhando rwamahanga, rwizihira abarutuye
nabarugenda maze rugahora rutera intambwe igana imbere mu buryo burambye kandi
bubereye bose.
2.7. Ibyiciro byIntore

Hari ibyiciro bitatu byingenzi ubutore buzubakirwamo:
-hari intore zo mwitorero
-hari intore zo ku Urugerero
-hakaba nintore zo mu Ingando

a. Intore zo mwitorero

Intore zo mwitorero ryigihugu zizajya zitozwa ukwezi nigice, zigategurwa kandi
zigakurikiranwa na Task force yitorero ryigihugu, ku bufatanye na Minisiteri yUburezi ,
Minisiteri yUbutegetsi bwIgihugu , Working Development Autorithy , Multi Sectoriel
Capacity Building Fund , nizindi nzego zihariye

b. Intore zo ku rugerero

Intore zizaba zimaze gutozwa ku rwego rwigihugu, zizajya zijya ku rugerero, mu mirenge
itari iyo bakomokamo. Intore zo ku rugerero zagirwa nabanyeshuri bose barangije amashuri
yisumbuwe batarajya muri Kaminiza cyangwa mu mirimo, bari kumwe nurubyiruko
rusanzwe ruri mu kigero cyabo; abarangije Kaminuza batarabona imirimo nabafite imyuga
bakora icyenewe ku rugerero bahamara igihe kigufi cyo gutoza no kumenyereza intore zo ku
rugerero.

10
Buri mwaka, intore zo ku rugerero zizaba zigizwe nintore 5 zavuye muri buri mudugudu ku
midugudu 14.837, ni ukuvuga intore zose hamwe 74.185. Ku mirenge 416 yose, ni ukuvuga
buri murenge uzajya wakira intore hafi 180 zidakomoka muri uwo murenge zizaba ziri ku
rugerero zavuye mu matorero yahandi.

Intore zishobora kumara ku rugerero umwaka, amezi 6, amezi 3 cyangwa ukwezi kumwe
bitewe nimirimo bagomba gukora. Mu mirimo ya buri munsi muri icyo gihe, intore ziri ku
rugerero zizajya zitozwa kandi zikurikiranwe nubuyobozi bwintore zo mu mirenge
zoherejwemo nizindi nzego zubuyobozi bwUmurenge.

Ibizatunga Intore zo ku rugerero bizashakishwa nubuyobozi bwintore za buri murenge no
mu bundi bushobozi Imirenge yaba ifite.

c. Intore zo mu ngando

Intore zo mu ngando zizaba ziganditse mu midugudu, zikaba zigizwe nintore zose zihari
hatitawe aho zatorejwe. Itorero ryo ku mudugudu rizajya rikora mu bihembwe bitatu
byibyumweru bibiri buri gihembwe, kandi rizajya riba mu biruhuko byamashuri. Intore zo
mu ngando zizajya zikurikiranwa kandi zisuzumwe nubuyobozi bwintore mu mudugudu,
hamwe nizindi nzego zishinzwe ubukangurambaga mu gihugu. Intore zo mu ngando zizajya
zimenyereza kandi zifashe izizaba ziri ku rugerero.
2.8. Uburyo bwo kwimakaza indangagaciro na kirazira mu ntore

a. Ibyiciro byindangagaciro na kirazira

Indangagaciro na kirazira bikubiye mu byiciro bitatu:
- Indangagaciro na kirazira mu birebana nimibereho nimibanire yAbanyarwanda,
- Indangagaciro na kirazira mu birebana no gukunda igihugu, ubutwari nimiyoborere
myiza,
- Indangagaciro na kirazira mu birebana no kwiteza imbere, no guharanira
amajyambere rusange yigihugu (guteza imbere aho utuye nigihugu).
b. Ibikorwa byo kwimakaza indangagaciro

Ibikorwa byo kwimakaza indangagaciro bikubiye mu byiciro bibiri byingenzi:
- Kurata ibigwi byibikorwa byintore yindashyikirwa mu mihigo no kubisakaza
ahandi. Ibyo bizajya bikorwa mu biruhuko byamashuri, ni ukuvuga mu kwezi kwa
Mata, Nyakanga nUgushyingo buri mwaka.
- Kwizihiza icyumweru ngaruka mwaka cyintore, hakorwamo gusura ibikorwa
byintore no kugororera indashyikirwa mu ndongozi kuri buri rwego, no kugaya
ibigwari. Bizajya bikorwa ku munsi wintore ku rwego rwigihugu waba ku itariki ya
16 Ugushyingo, ari nayo tariki itorero ryatangiriyeho.

c. Gutoranya indongozi nibigwari

Ubutore buhoraho, bukaranga intore aho iri hose (aho ituye, aho ikora, aho igenda), kandi
intore nyayo iribwiriza ntibwirizwa. Intore ntiyiharira imvune zo gushaka ibisubizo
byibibazo, ahubwo ifasha abandi kwishakamo imbaraga nibitekerezo byo kubikemura.
Intore isabwa kuba intangarugero mu byo ikangurira abandi no kuba umusemburo
wimpunduka (change agent) aho ituye. Ibi nibyo bizatuma intore iba indashyikirwa mu
mihigo, kandi ntikoreshwe nuwariwe wese mu bikorwa byakwanduza isura yayo.

11
Muri urwo rwego, hazashyirwaho uburyo bwo kugaragaza ibyo intore zakoze zimaze
gutozwa, hashyirweho nuburyo bwo kugororera iziri ku isonga zindasyhikirwa, no kugaya
ibigwari hashingiwe ku ngingo intore ubwazo zizihitiramo.



- Itoranywa ryindongozi nibigwari mu mibanire nimibereho byintore

Mu biruhuko byabanyeshuri byo muri Mata buri mwaka, hazajya hasuzumwa
indongozi nibigwari mu ndangagaciro na kirazira bijyanye nimibereho
nimibanire yAbanyarwanda, nabagize uruhare mu kubyimakaza. Iryo suzuma
rizajya riyoborwa na Komisiyo yIgihugu yUbumwe nUbwiyunge , Komisiyo
yIgihugu yo Kurwanya J enoside , Komite za community Policing nubuyobozi
bwintore zo mu ngando.

- Itoranywa ryindongozi nibigwari mu miyoborere, gukunda igihugu
nubutwari mu Ntore
Mu biruhuko byabanyeshuri byo muri Nyakanga buri mwaka, hazajya hatoranywa
indongozi nibigwari mu ndangagaciro na kirazira bijyanye nimiyoborere,
ubutwari no kwakirana urugwiro abakugana, nabagize uruhare mu kubyimakaza.
Iryo suzuma rizajya rikorwa nUbuyobozi bwintore ku Karere, Komisiyo
yIgihugu yAmatora , Komite ihuza inzego zishinzwe kurwanya ruswa
nakarengane, ubuyobozi bwInteko yintore zo ku rugerero nitorero ryigihugu.

- Itoranywa ryindongozi nibigwari mu kwiteza imbere no guharanira
amajyambere rusange yIgihugu
Mu biruhuko byabanyeshuri byo mu kwezi kUgushyingo buri mwaka, hazajya
hatoranywa indongozi nibigwari mu ndangagaciro na kirazira bijyanye no kwiteza
imbere no guteza imbere igihugu naho utuye mu bikorwa byindashyikirwa
nimpinduka byihutisha ibipimo byicyerekezo 2020 , Intego zicyinyagihumbi , na
gahunda yimpinduramatwara mu bukungu nabagize uruhare mu ku byimakaza.
Iryo suzuma rizajya riyoborwa nItorero ryIgihugu, Minisiteri yUbutegetsi
bwIgihugu , Minisiteri yImari nIgenana migambi nizindi nzego zafasha
mwisuzuma kuri uru rwego

d. Kugororera indongozi mu nkera yabahizi

Kugororera indongozi bizakorerwa intore zo mu ngando, izo ku rugerero nabatoza bazo,
bikorwe buri mwaka mu byiciro byose uko ari bine: ingimbi, urubyiruko, abakuze, ibikwerere
namajigija.

Umuhango wo kugororera indongozi uzajya uba mu cyumweru cyo hagati ya Noheli
nUmwaka mushya, bituruke ku rwego rwigihugu bimanuka kugera ku rwego
rwUmudugudu. Ingengabihe izajya imenyekana kare kugirango inkera yabahizi itegurwe
neza kuri buri rwego.

e. Kunoza buri gihe indangagaciro na kirazira no gufata ingamba zo kuzimakaza

Buri gihe cyose intore zirimo gutozwa, zizajya ziboneraho no kunoza icyegeranyo
cyindangagaciro na kirazira nuburyo bwo kubyimakaza. Urugero: imigani migufi, kwivuga,
kwirahira, kuvugwa nkurugero rwiza mu misango, mu mashuri nahandi, kugirwa indahiro,
iciro ryumugani no guhimbwamo imbyino mu midugudu nibindi.
12
2.9. Abajya mu Itorero ryIgihugu
Nkuko byavuzwe haruguru, itorero ryigihugu ni gahunda ireba buri wese, intego akaba ari
uko buri munyarwanda wese aba intore. Kubera ko Abanyarwanda bose badashobora
kugerwaho icyarimwe nibikorwa byitorero, hari ibyiciro byingenzi bikurikira biza ku
isonga kubera uruhare bifite muri sosiyete nyarwanda, bikaba bigaragara nkinkingi
zimpinduka mu myumvire, mu myitwarire nimikorere byAbanyarwanda.

a. Umuryango
Uburere bwibanze umwana abuhabwa mu muryango, akaba aribwo musingi wumuco
umwana azakurana. Mu muryango niho mbere na mbere umwana atozwa indangagaciro
zumuco nyarwanda na kirazira, nindi myitwarire izamufasha gukura yemerwa mu
muryango avukamo no mu muryango rusange wabantu.
b. Amashuri
Mu ishuri, uburere umwana yakuye iwabo mu muryango buhura nubwabandi bana
bakuye mu miryango yabo bukuzuzanya. Umwarimu nawe akagira uruhare rukomeye mu
gushimangira no kunoza uburere bwo mu muryango, no mu gutoza abana indi myitwarire
irushijeho kunogera imiryango abana bavukamo nigihugu muri rusange. Umwanzuro wa
16 wInama ya gatandatu yIgihugu yUmushyikirano usaba kwigisha uburere
mboneragihugu mu mashuri yose yo mu Rwanda, aya Leta nayigenga.

c. Inzego zUbuyobozi bwIgihugu
Inzego zUbuyobozi bwIgihugu nizo zishyiraho politiki na gahunda za Leta kandi
zikanakurikirana uko zishyirwa mu bikorwa. Abayobozi ku nzego zose bagomba
kurangwa nimiyoborere myiza, irangwa nuburyo buboneye bwo guhuza abayobozi
nabayoborwa, buri wese akamenya ibyo afitiye uburenganzira naho afite inshingano.
Ibyo abayobozi bakora bigomba kuba biganisha ku byifuzo byabaturage kandi hakabaho
uburyo butuma abayobozi baryozwa ibya rubanda. Imiyoborere myiza irangwa no
kwimakaza uburyo bufasha abayobozi nabayoborwa kuzuzanya mu bitekerezo bigera ku
bikorwa biteza imbere igihugu.

d. Amadini ninzego za Sosiyeti Sivile
Sosiyete sivile namadimi bifite uruhare runini mu mibereho myiza yabaturage, bakagira
nakarusho ko kugirirwa icyizere gihagije nabaturage. Kubera uruhare rukomeye izo
nzego zifite mu mibanire yabanyarwanda, zizafasha kwihutisha impinduka mu gihe
zizibona mu itorero ryigihugu kandi zikarigira iryazo.

e. Inzego zihagarariye ibyiciro byihariye byAbanyarwanda
Abagore bafite umwanya wibanze mu burere bwabana mu miryango. Urubyiruko nirwo
amizero yigihugu ashingiyeho mu gihe kiri imbere. Amakoperative namashyirahamwe
(nkUrugaga rwabahinzi naborozi) ahuza abaturage bingeri zose mu bikorwa bifatika
byo kwiteza imbere. Inzego zihagarariye ibyo byiciro nizitabira itorero ryigihugu,
bizafasha kwihutisha impinduka mu myumvire, imyitwarire nimikorere.
f. Inzego zitanga serivise zitandukanye
Inzego zishinzwe gutanga servise (mu nzego za Leta nizabikorera) zifite uruhare
rwibanze mu kubaka igihugu. Iyo serivise zitanzwe zinogeye abazikenera barushaho
kuzitabira bishimye bityo igihugu kikihuta mu iterambere. Mu buryo bwipiganwa,
utanga servise nziza kandi vuba, niwe abantu bitabira gukorana nawe.


g. Ibindi byiciro bitavuzwe harugugu

Hari ibindi byiciro byAbanyarwanda bigomba kwitabwaho byumwihariko muri gahunda
yitorero ryigihugu kubera uruhare bifite mu kwihutisha impinduka nziza. Twavuga
nkAbanyarwanda baba mu mahanga (Diaspora), abarangije amashuri (ayisumbuye
13
namakuru) batarabona akazi, abahoze mu kazi ariko bakaba barakavuyeho, nabahoze mu
nzego zubuyobozi butandukanye. Ku cyiciro cyabanyenshuri barangije amashuri
batarabona akazi ndetse nabari mu mahanga, bazajya batozwa ku mwihariko bagira
nkabakorerabushake (volunteers) mu rwego rwo kwimenyereza imirimo.

Intore zigomba gutozwa, zizajya zishakirwa ku nzego enye (4) zimiyoborere yigihugu:
Umudugudu, Umurenge, Akarere nIgihugu.

Ku rwego rwUmudugudu

Buri muryango mu Mudugudu uzajya wohereza ujya mu itorero muri buri cyiciro. Bitewe
nimyaka yabatuye Umudugudu , amatorero azashyirwa mu byiciro 4. Hazabaho:
- Itorero ryingimbi,
- Itorero ryurubyiruko,
- Itorero ryabakuze,
- Itorero ryibikwerere namajigija.

Ku rwego rwUmurenge
Abakozi bAkarere ku rwego rwUmurenge, amashyirahamwe, amakoperative, abikorera
nabakozi bimiryango itari iya Leta ikorera mu Murenge nabandi bakozi ba Leta bakorera ku
nzego ziyoborwa nUmurenge nabatoza bo ku rwego rwUmudugudu.

Ku rwego rwAkarere
Abayobozi nabakozi bAkarere, abayobozi batowe, abayobozi bibigo byamashuri
nimiryango itari iya Leta ikorera mu Karere, abanyeshuri barangije amashuri yisumbuye
nabatoza ku rwego rwImirenge.

Ku rwego rwIgihugu
Abayobozi bakuru mu nzego zitandukanye zIgihugu, abayobozi ku rwego rwIgihugu
bimitwe ya politiki yemewe mu Rwanda, abanyeshuri barangije Kaminuza nabarimu ba za
Kaminuza, abayobozi ba Kiliziya namadini byemewe hamwe nabayobozi bakuru mu nzego
zabikorera na sosiyete sivile, nabatoza bo ku rwego rwAkarere.

Usibye ibyiciro byavuzwe haruguru, hazabaho Amatorero yihariye, ahuza ibyiciro bifite icyo
bihuriyeho, akaba ashobora kubera ku rwego ryIgihugu cyangwa rwAkarere.

Urugero rwAmatorero yihariye
- Itorero ryurubyiruko rurangije amashuri yisumbuye nabarangije Kaminuza
- Itorero ryabayobozi ba Kiliziya namadini ryakorwa ku rwego rwIgihugu
- Itorero ryabanyamakuru ba Leta nabigenga ryakorwa ku rwego rwIgihugu
- Itorero rya Komite zamakoperative ryakorwa ku rwego rwAkarere
- Itorero ryabakozi bo muri Minisiteri ryakorwa ku rwego rwIgihugu
- Itorero ryabakozi bo mu Kigo kigengwa na Leta cyangwa ikigenga ryakorwa ku rwego
rwIgihugu
- Itorero rya Komite Nyobozi na Njyanama zUturere ryakorwa ku rwego rwUturere
- Itorero rya Komite Nyobozi zImirenge, Utugari nImidugugu rwakorwa ku rwego
rwImirenge
- Itorero ryabunzi ryakorwa ku rwego rwAkarere
- Itorero rya Komite zinzego zurubyiruko ryakorwa ku rwego rwAkarere
- Itorero rya Komite zinzego zAbagore ryakorwa ku rwego rwAkarere.


14
2.10. Ibikorwa byo gutoza Intore

a. Aho Intore zizajya zitorezwa

Nubwo bwose itorero ryatangiriye ku rwego rwigihugu (gutoza abayobozi binzego zibanze,
abarimu, nabanyamabanga nshingwabikorwa bimirenge), mu gihe kiri imbere intore zizajya
zitorezwa no mu nzego zibanze
- Itorero ryigihugu rizashyiraho ububiko bwamakuru (documetation center), rikore kandi
rihuze ibikorwa bwubushakashatsi bufite aho buhuriye nitorero ryigihugu mu bihe
byashize no muri ibi bihe turimo
3
.
.
- Ku rwego rwigihugu: Ikigo cya Nkumba ni cyo kizajya gitorezwamo intore zo ku rwego
rwUmurenge, Akarere nIgihugu.
-Mu nzego zibanze: Ku rwego rwAkarere, Umurenge nUmudugudu, itorero rizakorera mu
nyubako za Leta (inyubako zisanzwe zigenewe amahugurwa, ibigo byamashuri...).
Hashobora no kwifashishwa inyubako zamakoperative namashyirahamwe nahandi hagenwa
mu Mudugudu itorero ririmo, mu buryo abaturage basazwe bakoresha mu guhurira hamwe.
Aho hantu hagomba kuba hitaruye, hiherereye kandi hiyubashye.

b. Uburyo Intore zizajya zitozwa

Kugira ngo habeho itorero ryigihugu rikomeye nintore zihamye ku nzego zose:

- Ku rwego rwUmudugudu: Itorero ryo ku Mudugudu, niryo rigera mu muryango,
rikanafasha umunsi ku wundi kugera ku mpinduka nziza mu buzima bwabaturage. Kuri buri
cyiciro cyitorero, hazajya haba itorero ryabantu batarenze 50(
4
) bavuye mu miryango
itandukanye igize Umudugudu.
- Ku rwego rwUmurenge: Itorero ryo ku murenge rifite inshingano yo gutoza intore zo mu
byiciro byihariye byo ku rwego rwUmurenge, no gutoza abatoza bo mu matorero
yImidugudu.
- Ku rwego rwAkarere: Itorero ryo ku Karere rifite inshingano yo gutoza intore zo mu byiciro
byihariye byo ku rwego rwAkarere, no gutoza abatoza bo ku rwego rwUmurenge.
- Ku rwego rwIgihugu: Itorero ryo ku rwego rwIgihugu rifite inshingano yo gutoza intore zo
mu byiciro byihariye byo ku rwego ryIgihugu, gutoza abatoza bari ku rwego rwAkarere
nUmurenge, gukora ubushakashatsi, gushyiraho umurongo ngenderwaho witorero
ryigihugu nibindi.

Abatoza bazajya batoranywa hakurikijwe ubushobozi bwabo mu gutoza buri cyiciro. Mu gihe
abatoza bazajya bahura baje gutozwa (cyane cyane mu gihe cyibiruhuko byamashuri)
5
,
bazajya bazana ishusho yibyakozwe nintore zo ku rwego batorezaho, kugirango ayo makuru
yifashishwe mu kungurana ibitekerezo no kugirango amakuru akenewe ku bikorwa byintore
ashobore guturuka hasi azamuke kugera ku rwego rwigihugu.

c. Ikigamijwe mu biganiro byItorero

- Kumva kimwe no gusesengura ibibazo biriho nicyabiteye ku isi muri rusange no mu
Rwanda byumwihariko.

3
Ikigo cya NKUMBA kizakomeza no gukoreshwa mu bikorwa bisanzwe bya Komisiyo yIgihugu yUbumwe
nUbwiyunge
4
Ni byiza kugira umubare wabantu baringaniye kugirango ibiganiro birusheho kugenda neza
5
Abatoza bo mu midugudu bahurira ku Murenge, abo ku Murenge bagahurira ku Karere, abo ku Karere
bagahurira ku rwego rwIgihugu.
15
- Gusesengura icyerekezo rusange cyu Rwanda nicyakorwa kugira ngo kigerweho ku nzego
zose zimitegekere yIgihugu nibisabwa buri Munyawanda.
- Gusesengura indangagaciro zigomba kuranga intore, inzira zo kuzigeraho, inshingano
zintore mu mpinduramatwara igihugu cyiyemeje kugeraho nuburyo bwo gukomeza kubaka
itorero ku nzego zose.
- Gusesengura icyo imihigo izajya ishingiraho ku nzego zose, uko isuzuma rizajya rikorwa,
icyo bazaba bareba ningengabihe ku nzego zose kugirango imihigo igende ihererekanywa mu
buryo bwuzuzanya, umuhango wo gucyura imihigo (kuvuga amacumu) no kugororera
indashyikirwa ku nzego zose, gutegura imihigo yintore no gushyiraho ingengabihe
yisuzumamigendekere yayo.


d. Uko ibiganiro bizajya bitangwa
Intore zigomba gusesengurira hamwe ingingo nkuru zibiganiro mu matorero yose zitabifata
mu mutwe, ahubwo zibihuza ningero za hafi ziri aho zituye.
Kubera iyo mpamvu, uburyo bwo gutoza bugomba gutandukana nuburyo buzanzwe
bwamahugurwa, hashyizwe imbere uburyo bwibiganiro (debates):

- Uko Intore zahuye buri kwezi, zizajya ziba zifite ingingo ziganiraho, hanyuma zihe
imihigo. Mu nama itaha zizajya zibanza gusuzumira hamwe uko zesheje imihigo
mbere yo gufata indi ngingo nshyashya.

- Ibiganiro bigomba gutangwa mu bwisanzure no kungurana ibitekerezo hagati
yintore, hashingiwe ku ngero zifatika zigaragara aho itorero rikorera zifasha intore
kwigishanya hagati yazo, umutoza akaba cyane cyane umufashamyumvire
(moderator).

- Gutinyuka gusasa inzobe: Kuvuga ibitagenda nta nkurikizi kuko bifasha gukosora.

- Kubera iyo mpamvu , abatoza bazahugurwa kugirango bagire ubushobozi muri ubwo
buryo bwo gutoza.

- Hazategurwa imfashanyigisho zizajya zikoreshwa mu biganiro byintore, ku ngingo
zingenzi zatoranyijwe. Mu kunoza imfashanyigisho zItorero ryIgihugu, hazahuzwa
izari zisanzwe zateguriwe mu nzego zitandukanye, hanategurwe inshya zijyanye
nicyerekezo cyimpinduramatwara mu bukungu nimibereho myiza.


















16
Uburyo Intore zizajya zitozwa hakurikijwe buri rwego




Muri gahunda zose zitorero, umuryango ugomba kuba ishingiro rya byose, kandi umuco
nyarwanda, ubuvanganzo, nururimi rwikinyarwanda bigahabwa agaciro. Ibitaramo bya
kinyarwanda bizajya byitabwaho mu mahuriro yintore, kandi hagire nigihe cyubusabane
hagati yintore.

Intore zizajya zikorera ibikorwa byamaboko aho ziri mu itorero kandi zibikore hakurikijwe
ubumenyi zifite. Urugero: nko mu gihe hari itorero ryabaganga, bajya mu Midugudu
yegereye itorero kuganira nabaturage ku bijyanye nubuzima muri rusange, uburyo bwo
kuringaniza imbyaro, kubyarira kwa muganga nibindi.

e. Uko gahunda yumunsi izajya itegurwa mu Itorero
Mu gihe habaye Itorero rimara igihe kirekire ku rwego rwIgihugu, Umurenge nAkarere,
imirimo ya buri munsi yakurikirana mu buryo bukurikira:












Gahundayaburimunsiizashingirakuriibibikurikira
1. Imyitozongororangingo
2. Ibiganirobitangwanabatoza
3. Ibiganirompakanimirimoyomumatsinda
4. Ibikorwabyubukorerabushakenubwitange
5 IgitaramonImyidagaduro

Umudugudu
Intore zo mu miryango hakurikijwe buri cyiciro
(zitarenze 50 buri cyiciro): ingimbi,
urubyiruko, abakuze, ibikwerere namajigija

Umurenge

Akarere
Urwego
rwIgihugu
Ibyiciro byihariye biri ku
Murenge: abayobozi,
abakozi, amakoperative
Abatoza bo ku
rwego
rwumudugudu
Ibyiciro byihariye biri ku Karere:
abakozi, sosiyete sivile, amadini,
abanyeshuri barangije amashuri
yisumbuye

Abatoza bo ku rwego
rwumurenge
Ibyiciro byihariye ku rwego
rwIgihugu: abayobozi bakuru, imitwe
ya politiki, abanyeshuri barangije
Kaminuza, amadini, abikorera
Abatoza bo ku
rwego rwAkarere

17
2.11.InzegozIntore

Kugirangointorezosezatojwezibashekugerakunshinganozazonezankintore,ningombwa
ko zigira inzego zikoreramo, uko zikurikiranwa nuko zifashwa gukomeza kwiyubakamo
ubutore. Itorero rigomba kubakwa riturutse hasi (mu mudugudu), Intore akaba arizo
zitoramoabayobozikugirangozumvekoibikorwabyosebyItoreroryIgihuguariibyazokoko.

a.IntekoyIntore

Hateganyijwe ko habaho amahuriro yintore ku rwego rwUmudugudu, Akagari, Umurenge.


Bitewe nuko hari aho intore zishobora kubana ari nyinshi kubera imirimo izihuje (nko mu
mashuri, mu mavuriro nahandi), hazabaho inteko yintore igizwe nintore ziri muri ibyo
byiciro.
Ku rwego rwUmudugudu: Inteko yintore igizwe nintore zose zituye muri uwo
Mudugudu, zatojwe mu byiciro binyuranye. Urwo rwego rufite inshingano yibanze yo kuba
intangarugero, gufasha mu mihindukire myiza yabatuye mu mudugudu, no kuvuganira
abaturage ku bibazo bafite. Hashingiwe ku mihigo yintore, urwo rwego rutegura gahunda
yibikorwa byintore ku rwego rwumudugudu, rukanakora raporo yibyakozwe nyuma yo
kwisuzuma.IntekoyintoremuMuduguduiterananiburaburikwezimuriburicyiciro.

Ku rwego rwAkagari: Ihuriro ryintore rigizwe na komite zintore ku rwego rwImidugudu


igize Akagari. Urwego rwintore ku Kagari rufite inshingano yo gukurikirana ibikorwa
byintore ku rwego rwUmudugudu, gukusanya amakuru ku bikorwa byintore zo mu
miduguduakagezwakurwegorwUmurenge,nokugezakumiduguduamakuruaturutsemu
nzego zo hejuru, gutegura ibikorwa bishobora guhuza intore ku rwego ryAkagari, nibindi.
IhuriroryintorekuKagaririteranaburigihembwe.

KurwegorwUmurenge:Ihuriroryintorerigizwenababakurikira:
KomitezintorekurwegorwUtugaritwosetugizeUmurenge
Komite zintore mu bigo byihariye (mu mashuri, mu mavuriro nahandi hahurirwa
nIntorenyinshibitewenakazizihuriyeho)

Urwego rwintore ku Murenge rufite inshingano yo gukurikirana ibikorwa byintore mu


Tugari twose, gukusanya amakuru ku bikorwa byintore aturuka mu Tugari akagezwa ku
rwego rwAkarere, no kugeza mu Tugari amakuru aturutse mu nzego zo hejuru, gutegura
ibikorwabishoboraguhuzaintorekurwegoryUmurenge,nibindi.IhuriroryintorekuKagari
riteranaburigihembwe.

Ku rwego rwIgihugu: Ku rwego rwIgihugu, hazajya haba buri mwaka ihuriro ryIntore
zindongozi ziturutse mu Midugudu yose . Ihuriro ryintore ku rwego rwIgihugu rihurirana
numunsiwintore

b.AbatozabIntore

Buritorerorigiraabatozabagenwanihuriroryintore.Abatozabagomba:
Kubaintangarugerokundangagacirozirangaintoreziryotorero;
Kuba bafite ubumenyi buhagije butangwa mu itorero kandi bafite ubuhanga mu
gutambutsaubutumwa,kugirangoabatozwababagirireicyizeregihagije;
Kubabasobanukiweningingozibiganiro,ndetsebyabaakarushobakabaariintangarugero
mubikorwabiganirwaho;
18
GutoranywakuburyobunozehakurikijweuburemerebyibyoIntorezikeneyegutozwamo.

c.AmategekoagengaIntore

Intore zigira amategeko ngengamyitwarire (code of conduct) yubakiye ku ndangagaciro


zitorero iri niri ; agaragaza imyitwarire, uburenganzira ninshingano ziyemeza,
zikayagenderaho,zikayahanirahoigihango.

2.12.IbimazegukorwamurwegorwItoreroryIgihugu

Ku itariki ya 16 Ugushyingo 2007, niho Nyakubahwa Perezida wa Repubulika yatangije ku


mugaragaro Itorero ryIgihugu mu Nteko Ishinga Amategeko. Muri uko kwezi kUgushyingo
2007nibwohabayeItoreroryambererigizwenabayobozibomunzegozibanze.Mukwezi
kUkuboza 2007 Inama yIgihugu yumushyikirano yemeje ko abanyarwanda hafi ya bose
bajya mwItorero ry Igihugu, maze mu kwezi kwa Mata 2008 haba Itorero ryabarimu bose
bo mu gihugu bamashuri abanza nayisumbuye, naho mu kwezi kUkuboza 2008 haba
itorero ryabanyamabanga nshingwabikorwa bImirenge yose yo mu Rwanda.
Imbonerahamweikurikirairagaragazaukoimibareyintoreiteyemurwegorwigihugu.

Ibyiciro byIntore 2007 2008 Igiteranyo
Abayobozi bo mu nzego
zibanze
23 862 23 862
Abarimu bamashuri mato
nayisumbuye
43 600 43 600

Abanyamabanga
nshingwabikorwa bimirenge
416 416
Abanyeshuri babanyarwanda
baba mu mahanga (Diaspora)
117 117
Igiteranyo 23 862 44.133 67.995

Itorero ryigihugu ni rimwe mu gihugu cyose, rikagira Imitwe 30, ni ukuvuga umutwe
umwe muri buri Karere, umutwe nawo ukagira Ingerero muri buri Murenge ni ukuvuga
ingerero 416; buri rugerero rugira Ingando muri buri Mudugudu, ni ukuvuga ingando
14.837mugihuguhose.
2.12.AmahirweabonekamuriikigiheyafashamugushimagiraItoreroryIgihugu

ItoreroryIgihugunigahundayafashwenabayobozibakurubigihugumumyanzuroyinama
nyinshi zagiye ziba, cyane cyane nyuma yisuzuma ryibigenda bigerwaho mu rwego rwo
kugerakucyerekezo2020uRwandarwihaye.

Itorero ryigihugu rije rigamije kubaka umunyarwanda mushya rimufasha mu guhinduka


mu myumvire yibintu, mu myifatire, mu mitekerereze no mu mikorere ijyanye nigihe. Ni
amahirwe ku itorero ko mu gihugu hari izindi nzego zisanzwe zikangurira abanyarwanda
uburere mboneragihugu, ibi bikaba bizafasha mu kwihutisha guhinduka kwimyumvire
hashyirwaimberegukoramubufatanye.
Muri urwo rwego, hari Abanyarwanda bamaze igihe bakora gitore ku buryo batozwa igihe
kigufibakinjiranezamumurongowizindintore.

Twavuga:
Abakorerabushakebamatora,
19
InyangamugayozaGacaca,
Abakangurambagabimpinduramatwaramubukungu,
Abakangurambagabubumwenubwiyunge,
Abasezerewemungabo,
Abahozemunzegozubuyobozi,
Abanyarwanda bose bakoze ingando zateguwe na Komisiyo yIgihugu yUbumwe
nUbwiyunge
Nabandibagizeizindinzegozagaragazwa.

Igikenewe mbere na mbere kuri abo bose, ni uko bamenyekana naho bari muri iki gihe,
bagategurirwa gahunda yihariye yo kubatoza mu gihe kigufi , hanyuma bakajya mu zindi
ntorezatojwebakurikijeahobatuye.

Andi mahirwe, ni uko hari politiki zemejwe na gahunda zitandukanye zashyizweho zigamije
iterambere ryubukungu nimibereho myiza yAbanyarwanda , ku buryo itorero ryigihugu
rizazifashisha mu bikorwa bitandukanye byo gukangurira intore kugira uruhare rufatika mu
kubakaigihugu.
Andi mahirwe agaragara ni uko hari Abanyarwanda mu byiciro bitandukanye bafite inzego
bishyiriyeho zibahagarariye (Urubyiruko, Abagore, Ababana nubumuga.), ndetse hakaba
ninzego zigenga zifite uruhare mu guteza imbere Abanyarwanda mu bukungu nimibereho
myiza (sosiyete sivile, amadini, urugaga rwabikorera, ingaga zabahinzi borozi,
amakoperative). Izo nzego zose zizifashishwa nkumuyoboro mu kwihutisha gahunda
yitoreroryigihugu.

Kuba na none hari intore zamaze gutozwa mu Turere twose twIgihugu, zifite umurongo
zihayezigenderahondetsenimihigo,bizafashamu kumenyekanishavubaItoreroryIgihugu
nakamaro karyo mu kubaka umunyarwanda nigihugu muri rusange, hafatiwe ku ngero
zifatika.

Kuba kandi uburere bugamijwe gutozwa Abanyarwanda buvomwa mu muco nyarwanda,


bizafasha cyane kugirango impinduka yifuzwa binyuze muri gahunda yitorero ryigihugu
izumvikanevubakandiizabeiyigihekirekire.

2.14.Ingambazizibandwaho

Kugirango ibyifuzwa kugerwaho mu itorero ryigihugu bizashoboke, hazakurikizwa ingamba


nibikorwa byingenzi biteganyijwe muri iyi myaka ine (20092012) biteye ku buryo
bukurikira:

Abanyarwanda bo mu byiciro binyuranye
bitabirira ibikorwa byItorero ryIgihugu
Imicungire yibikorwa byItorero ryIgihugu iraboneye

Abanyarwanda
bingeri zose
nabafatanyabiko-
rwa basobanukiwe
nItorero
ryIgihugu
Inzego zIntore
ziriho mu
gihugu hose
kandi zikora
neza
Gushakisha amafaranga yo gukoresha mu gushyira mu bikorwa igenamigambi
Gushyiraho politiki nitegeko bigenga Itorero ryIgihugu
Gushyiraho abakozi bItorero ryIgihugu
Gutegura gahunda zibikorwa ningengo yimari,
Gukoresha ubushakashatsi ku Itorero mu gihe cya kera nicyubu no gusakaza
ibyavuyemo
Gushyiraho uburyo bwo kubika amakuru (ku batoza, Intore nibikorwa byazo)
Gukora isuzumamigendekere yibikorwa byItorero ryIgihugu
Gukora raporo rusange yibyagezweho buri mwaka
Gutegura igenamigambi ryItorero ryIgihugu ryimyaka itanu (2013-1017)
Kubarura inzego zakorana nItorero ryIgihugu nuruhare rwazo
Gusura inzego zinyuranye mu kuzishishikariza Itorero ryIgihugu
Gukora inama ngarukamwaka nabafatanyabikorwa
I
b
i
g
a
m
i
j
w
e

k
u
g
e
r
w
a
h
o

(
o
u
t
c
o
m
e
s
)

U
m
u
s
a
r
u
r
o

w

i
b
i
k
o
r
w
a

(
o
u
t
p
u
t
s
)

I
b
i
k
o
r
w
a

b
y

i
n
g
e
n
z
i

m
u

n
c
a
m
a
k
e

(
S
r
t
a
t
e
g
i
c

a
c
t
i
v
i
t
i
e
s
)

12 Itorero ryIgihugu rikorera mu byiciro byose bigize umuryango nyarwanda, kandi ryuzuza
ishingano zaryo ku buryo bushimishije
I
n
n
t
e
g
o


(
p
u
r
p
o
s
e
)

Intore zatojwe mu
byiciro bitandukanye
byabagize umuryango
nyarwanda
zariyongereye
Imikoranire hagati yItorero
ryIgihugu nzindi nzego iranoze
Gusobanura imiterere yItorero ryIgihugu hakoreshejwe uburyo
bunyuranye : inama, ibiganiro, radiyo na televisiyo, ibinyamkuru
byandikwa, Itorero Magazine, inyandiko ngufi, urubuga rwa internet,
umurongo wa telefoni utishyurwa
Gutegura imfashanyigisho no kuzisakaza
Gushaka abatoza bafite indangagaciro zIntore no kubahugura
Gutoza intore mu byiciro binyuranye no kuzihugura
Gufasha Intore gushyiraho ubuyobozi bwazo
Kugira inama Intore mu kunoza imikorere yazo
Gutera inkunga ibikorwa byIntore
Gufasha Intore kwisuzuma no guhitamo indashyikirwa
Kwizihiza icyumweru ngarukamwaka cyItorero ryIgihugu, kwizihiza
umunsi wIntore no kugororera indashyikirwa
Uburyo bwo guhuza ibikorwa
byItorero ryIgihugu
bwashyizweho kandi
burakoreshwa neza

3.UBURYOBWOGUSHYIRAINGAMBAMUBIKORWA

3.1.InzegozizafashagushyiramubikorwagahundazItorerorwIgihugu

Nubwoitorereoryigihugurishyirahoinzegozintorezigengaharinizindinzegozizahabwa
inshingano zo gushyira mu bikorwa gahunda yitorero kugirango itorero rikomere. Itorere
nirimara gukomera rizajya ryikorera ibikorwwa byaryo izindi nzego zifatwe nkabafatanya
bikorwa.

3.2.Uburyobwogukurikiranaibikorwanogusuzuma

3.2.1.GusuzumaibikorwabyIntore

Ibikorwa byintore bizajya bisuzumirwa mu nzego zazo. Hazanashyirwaho uburyo


bwamahugurwa azajya aganirirwamo ibyagezweho no kureba uburyo indanga gaciro
zubahirizwakugirangohafatweingambanshya.
MuriburimeziatandatuinzegozintorezokurwegorwUmudugudu,AkagarinUmurenge
zizajyazihurirakuUmurenge.
IgikorwankicyikizajyakibakabirimumwakagihurizemukigocyaNkumbainzegozintore
kurwegorwUmurenge,AkarerenIgihugu.
Mu cyumweru cyintore mu Gushyingo , hazajya haba isuzuma ryibikorwa byintore maze
indongozizigabirwenibigwaribigawe.

3.2.2.Raporoyibikorwa

Kuvaitoreroryatangirantaraporoyibikorwayariyatangwangoitangazwe.
Mubihebiriimbereraporozizakorwakuburyobukurikira:
Buri kwezi urwego rwintore ku rwego rwUmudugudu ruzajya rwegeranya raporo
ruyishyikirize ubuyobozi bwintore ku Kagari buyihuze yoherezwe ku Umurenge nawo
uyihuzeyoherezwekubuyobozibwintorekuKarere.
BurigihebweuhagarariyeitorerokurwegorwAkarereazajyaahuzaraporozImirengeyose
ayuzuzemazeayohererezeTaskForceyItoreronayoiyihuzeiyitangekurwegorwIgihugu.
Buri mezi atandatu Task force yItorero izajya ikora raporo yamezi atandatu ishingiye kuri
raporozitandukanyezaturutsemuTurere.
BurimwakaTaskForceyItoreroizajyaitangaraporoyumyakainagaragazaahoigezeishyira
mubikorwaingambazimyakaine.

3.3.Incamakeyingengoyimarinahoyaturuka

Hakurikijwe ibikenewe byose, ingengo yimari yItorero ryIgihugu mu gihe cyimyaka ine
(20092012)inganana9953635725Frw
Imbonerahamweikurikirairagaragazaingengoyimariyaburimwakahakurikijweibigamijwe
kugerwahonamafarangaakenewemugukoraimirimoisanzwe.

22
Ku rwego rwIgihugu: Ingengo yimari yItorero ryIgihugu izajya iva ku ngengo yimari Leta
igeneraitoreroryigihuguninkungazivamubafatanyabikorwa.Ingengoyimarikandiizajya
iturukanokuzindinzegozaLetanizabikorerazoherejeabatozwamuItoreroryIgihugu.

MurwegorwAkarere:HariamafarangaazajyaaturukakungengoyimariyaLetaagenewe
itorero ryigihugu, ikindi gice gituruke ku ngengo yimari yAkarere, ikindi gituruke ku
mishinga no ku bafatanyabikorwa bakorera mu Karere, ndetse no ku zindi nzego za Leta
nizabikorerazoherejeabatozwamuItoreroryIgihugukurwegorwAkarere.Kugirangoibyo
bigerweho, ni uko buri rwego ruzajya ruteganya mu ngengo yimari yarwo amafaranga
ruzajyarukoreshamubikorwabyItorero.

23

Ibigamijwe
kugerwaho
Agaciro kose
(Frw)
0406/2009
(Frw)
07/2009
06/2010(Frw)
07/2010
06/2011(Frw)
07/2011
06/2012(Frw)
0712/2012
(Frw)
Ikigamijwe1:AbanyarwandabomubyicirobinyuranyebitabiriraibikorwabyItoreroryIgihugu
Umusaruro wa 1:
Abanyarwanda
bingeri zose
nabafatanyabikorw
a basobanukiwe
nItoreroryIgihugu
1409782000 48046500 426195857 377565857 370065857 187907929
Umusaruro wa 2:
Intore zatojwe mu
byiciro
bitandukanye
byabagize
umuryango
nyarwanda
zariyongereye
2503582500 169317500 821750417 887012500 444345833 181156250
Umusaruro wa 3:
Inzego zintore
ziriho mu gihugu
hose kandi zikora
neza
3718412000 72412000 814907143 996307143 996307143 838478571
Igiteranyo ku
kigamijwe1
7631776500 289776000 2062853417 2260885500 1810718833 1207542750
Ikigamijwe2:ImicungireyibikorwabyItoreroryIgihuguiraboneye
Umusaruro wa 1:
Uburyo bwo guhuza
ibikorwa byItorero
ryIgihugu
bwashyizwehokandi
burakoreshwaneza
359789000 22149000 121444000 80719000 75294000 60183000
Umusaruro wa 2:
Imikoranire hagati
yItorero ryIgihugu
nizindi nzego
iranoze
62310000 0 30240000 10690000 10690000 10690000
Igiteranyo ku
kigamijwe2
422099000 22149000 151684000 91409000 85984000 70873000
Igiteranyo
cyingengo y'imari
yibikorwa
8053875500 311 925000 2 214537417 2 352294500 1896702833 1278 415750
Ingengo yimari
yimirimoisanzwe
1899760225 50578531 527123341 530623341 530623341 265311671
INGENGO YIMARI
YOSEHAMWE
9953635725 362503531 2 741660758 2 882 917841 2427326174 1543727421

24

UMUSOZO

Itorerosiiryubukukoryahozehoritaracibwa,ahubwonugushakiramu muconyarwanda
bimwemubyafashakongerakubakamubanyarwandaumucowogukundaigihuguushingiye
kundangagacironakiraziraAbanyarwandabagombakwitozabakanazirikana.

Itorero rije rikenewe kuko rihuje nintego yAbanyarwanda baharanira kubaka u Rwanda
nyuma yibihe birebire rwaciyemo byaranzwe nibikorwa bitandukanye byo kurusenya
byasorejwekuriJenosideyAbatutsiyomuw1994.

You might also like