T.

C
BALIKESR NVERSTES
MHENDSLK-MMARLIK FAKLTES
ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL BLM



ELEKTRK MAKNALARI DENEY FY













(Balkesir-2013)



NDEKLER
Deney No 1: YABANCI UYARTIMLI D.C NT DNAMONUN BO ALIMASI ................... 1
Deney No 2: FAZLI ASENKRON MOTORUN BOTA ALIMASI ................................... 6
Deney No 3: BR FAZLI TRANSFORMATRN BOTA ALIMASI VE DNTRME
ORANININ BULUNMASI ................................................................................................. 9
Deney No 4: FAZ SENKRON MOTORUN YKTE ALIMASIYLA SENKRON MOTORUN
V ERSNN IKARILMASI ........................................................................................ 13
Deney No 5: BR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORUN HIZ-MOMENT
KARAKTERSTNN IKARILMASI VE DEVR YNNN DETRLMES .................... 20
Deney No 6: D.C NT MOTORUN YKTE ALIMA, DI KARAKTERST .................... 28
Deney No 7: FAZLI ASENKRON MOTORUN KISA DEVRE (KLTL ROTOR) DENEY ..... 33
Deney No 8: BR FAZLI TRANSFORMATRN KISA DEVRE DENEY VE BAKIR
KAYIPLARININ NCELENMES ........................................................................................ 40
Deney No 9: FAZLI TRANSFORMATRN BALANTI GRUPLARININ BULUNMASI .... 44
Deney No 10: D.C KOMPUNT DNAMONUN BOTA ALIMASI .................................... 50
ELEKTRK MAKNALARI LABORATUVARI DENEY RAPORU ............................................. 55



1
Deney No 1: YABANCI UYARTIMLI D.C NT DNAMONUN BO ALIMASI

Deneyin Amac: Dinamoyu altrp remenans gerilimini gzlemleyip, uyartm Iu ile dinamo
gerilimi U arasndaki ilikiyi analiz edip bo alma karakteristiini (erisini) kartmaktr.
TEORK BLG
1 D.C NT MAKNA:

D.C. nt makinalar dinamo motor olarak kullanlr. D.C. nt makinalar pratikte en ok
kullanlanmakinalardr. Deiik yklerde yaklak devir says sabit olmas gereken yerlerde
tezgah, vin, pompa v.b. gibi gerekli yerlerde kullanlr.
D.C. nt makina: D.C. makinalarntemel yapsnda olup, uyartm sarglar ile endvi sarglar
birbirine paralel bal olup ayn gerilim kaynandan beslenirler.
D.C. nt makinalar yabanc uyartml olarak da altrlabilir. Bu durumda uyartm sarglar ayr
bir gerilim kaynandan beslenir.

ekil 1.1: nt makinadevresi
1.1 Motor olarak alma karakteristii:

D.C. nt motorun devir says yklenmeyle hemen hemen hi deimez. Bota almada
olduka kararl olup en yksek devir saysna ular. Bu zellikler D.C nt motor karakteristii
olarak aklanr.
Uyartm sarglarnn ektii akm bota ve tam ykte ayndr. Endvi akmnn bykl
motorun yklenmesine baldr. Dolaysyla ykteki deiiklik endvi akmn deitirir. Endvi
akm direkt olarak motorun dnme momenti ile doru orantldr.
Aadaki ekilde ykleme erisini incelediimizde bu durumu gzleriz.

ekil 1.2: D.C nt ykleme erisi
2
1.2 Dinamo olarak alma karakteristii:
Alan sarglarna D.C gerilim uygulandnda ve endviye bir dnme hareketi verildiinde, nt
D.C makinabir D.C gerilim reterek D.C nt dinamo olarak alr. Bu makinalar yabanc
uyartml ve kendinden uyartml dinamo olarak alr.
1.2.1 Yabanc uyartml D.C nt dinamo:
Uyartm devresi akm I(u) baka bir g kaynandan salanan makinalara, yabanc uyartml
dinamo denir. D.C nt dinamonun alan sargs (F1- F2) harici D.C gerilim tarafndan uyartlr.
Uyartm akmnn ykseklii endvi zerinden uyartlan gerilim ile kumanda edilir. Endvi
yklenirse endvide retilen gerilim der.
Endvi gerilimi ngrlen ykleme deerinde, uyartm akmnn arttrlmas ile istenilen deere
yeniden ulalr.

ekil 1.3: Yabanc uyartml D.C nt dinamo
Bu yabanc g kayna, doru akm dinamosu veya bir dorultma nitesi olabilir. Yabanc
uyartml dinamo sabit devir says ve yksz olarak dnmekte iken, uyartm akm ile dinamo u
gerilimi arasndaki ilikiyi veren eriye "yabanc uyartml dinamonun bo alma karakteristii"
denir. Buna gre yk akm Iy = 0 ve devir anma deerinde sabit durumda iken E = f ( Iu )
yazlabilir. Bu eri gerekte E = k**n veya ( n )' nin sabit olmasndan dolay bir lek fark E*=
f ( Iu ) erisine benzer. Bu nedenle eriye mknatslanma erisi de denir.
Bilindii gibi mknatslanma erisi (+Iu } ve (-Iu ) akmlar ile kartlrsa "histeresiz" erisi elde
edilir. ekil 1.4a'da yabanc uyartml dinamonun bo alma erisi grlmektedir. Eride
grld gibi uyartm akmlar ayn ynde olmak art ile artrlan 1 no'lu eri daha sonra ters
ynde azaltlrsa 2 no'lu eri elde edilir. k ve ini erilerinin ortalamas ise 3 no'lu eriyi verir.
Grld gibi 2 nolu eri sfrda son bulmaktadr. nk nvenin doymas ile bir artk
(Remenans) gerilimi olumaktadr. Bu gerilim dinamo anma geriliminin %4-5 i kadardr. Dinamo
daha nce hi almamsa 1 no'lu eri sfrdan balar. Ancak daha nce altrlm makinada
bu eri sfrdan farkl bir yerden balamaktadr. ekil 1.4b'de eitli devir saylarndaki U = f ( Iu )
erileri grlmektedir. Bu eriler kendinden uyartml dinamolar iinde ayn ekilde kartlr.


ekil 1.4: Yabanc uyartml dinamonun bo alma erisi

3
1.2.2 Kendinden uyartml D.C nt dinamo:
Kendinden uyartml D.C nt dinamolarda alan sarglar endviye paralel olarak baldr.
Endviye durma konumundan kalknmaya baladnda, makinann demir nvesinde bulunan
artk mknatisiyet nedeniyle kk bir gerilim retimi olur. Bu gerilim saye- sinde Manyetizmay
kuvvetlendirecek ekilde (dnme nedeniyle) artan gerilim retimi ve sarglardan akm gemeye
balar. Bu artan akmda uyartm deerinde bir ykselme meydana gelir ve D.C nt dinamo
kendiliinden uyartlm olur kendinden uyartmn koulu:
*artk mknatisiyet
*uyartm sarglarnn doru kutuplanmas
*D.C nt dinamonun devir ynnn doru olmasdr.
Kutuplarn yanl olmas, artk mknatsyeti ortadan kaldrr. Makinakendiliinden uyartlamaz.
Kendinden uyartml dinamolarda yklenme ile retilen gerilim daha fazla der, yklenmeye
bal olarak gerilim dmesini nlemek iin uyartm devresinde alan ayarlaycs (ayarl diren)
kullanlr.

ekil 1.5: Kendinden uyartml D.C nt dinamo

4
Ara Gereler:
-Enerji niteli deney masas
-Rayl motor sehpas
-D.C nt makina
- faz asenkron motor
- faz asenkron motor kontrolcs
-D.C lm nitesi
-50 1000W ayarl reosta
-Takometre (devir ler)



Deneyin balant emas:


ekil 1.6: Yabanc uyartml D.C nt dinamonun bo alma devre emas.


5
Deney ilem basamaklar:
Not:*A.C asenkron motor kontrolcs dokmanlarn inceleyiniz. A.C src ile motor
devrini nominal deerlerinin zerinde olacak ekilde ayarlaynz.
*D.C nt makina etiket deerlerini inceleyiniz.
*Uyartm devresini ayarl D.C kaynakla besleyip uyartm reostas kullanmayabilirsiniz.

1. ekil 1.6daki deney balant devresiniz kurunuz.
2. DC enerji ksmnda D.C enerjiyi 220v ayarlaynz.
3. Uyartm devresi akken dinamoyu nominal devrinde (1500 d/dak) dndrnz ve
Ub
4. (dinamo remonans) gerilimini kaydediniz.
5. Uyartm devresindeki diren maximum deerinde iken uyartm devresine D.C
enerji uygulaynz Ub-Uu-I- deerlerini kaydediniz.
6. Uyartm devresi Ry ayarl direncini kademe kademe klterek dinamo gerilimini
nominal gerilim Ub-200v getiriniz her kademede Ub-Uu-Iu deerlerini kaydediniz.
7. Uyartm reostas ile ayet yeterli olmuyorsa uyartm gerilimini arttrarak dinamo
nominal gerilimini 1.1 katna kadar arttrnz ve Ub-Uu-Iu deerlerini kaydediniz.
8. Uyartm reostas direncini artrarak uyartm akmn kademe kademe
azaltnz her kademede Ub-Uu-Iu deerlerini kaydediniz.
9. Uyartm akm 0 (sfr) oluncaya kadar uyartm reostas ile ayet yeterli
olmuyorsa uyartm gerilimini azaltarak uyartm akmn Iu=0 yapnz.
10. Iu=0 olunca uyartm devresi enerjisini kesiniz Ub (dinamo gerilimini) lp
kaydediniz.
11. Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.
Deneyde alnan deerler:

Devir Ub Uu Iu Konum














n
=
1
4
8
6

d
/
d
a
k

s
a
b
i
t

10v
144v
157v
180v
200v
210v
220v
209v
190v
180v
165v
136v
80v
10v
0v
220v
220v
220v
220v
271v
333v
270v
192v
193v
193v
193v
97v
0v
0 A
0.2A
0.3A
0.4A
0.5A
0.6A
0.7A
0.5A
0.4A
0.3A
0.2A
0.1A
0A
0A


Ry max 500
Ry 500 klyor
RY
RY 0 minumum
G kayna gerilimi artyor

G kayna klyor

RY deeri byyor

Ry 500 max
G kayna gerilimi klyor
Uyartm devresi enerjisi kesik

Deerlendirme:
Soru 1: Uyartm devresine enerji uygulanmadndaki llen Ub (dinamo gerilimi) nedir?
Soru 2: Uyartm devresi akm Iu arts ile dinamo gerilimi Ub art oran dorusal mdr?
ve ya deilse sebebi nedir aklaynz?
Soru 3: Uyartm akm ok ykselince gerilim Ub ykseklii ok oluyor mu aklaynz?
Soru 4: Dinamo nominal deere 200v ulatndaki Iu uyartm akm dinamo nominal
akmnn (etiketten) % kadr?
Soru 5: Uyartm devresi Ry olmadan hangi usulle uyartlr aklaynz?
Soru 6: Bu deneydeki gzlemlerinizi yaznz?
6
Deney No 2: FAZLI ASENKRON MOTORUN BOTA ALIMASI
Deneyin amac: Asenkron motorun sabit kayplar (Pfe) demir, (Ps) srtnme kayplar
bulmak ve balantlarnda bo almada kalk akmn inceleyip analiz etmektir.
TEORK BLG
Asenkron motorla bo (yksz) almada ebekeden ok kk akmg ekerler.
ekilen bu kk g asenkron motorun sabit kayplarn karlar.
Bu kayplar:
Demir kayplar P
fe

Srtnme kayplar P
s

Motorlarn bo almalarnda nominal gerilim uygulanr. Asenkron motorlarda bo
almada kayma ok kktr. Asenkron motorlar bo almada motor yapsna gre
ebekeden nominal akmn % 15-% 50 si kadar akm eker. Bu akmn bileenleri; Im
(stator manyetik alan) manyetik alan akm ve kayplar karlamak iin Iw akmdr.
Motorun botaki g katsays 0,10,3 gibi deerlerdir.
Bo almadaki g: 3 cos
b h b
P U I b
Botaki kayplar ise
cub fe s
b cub fe s
P P P
P P P P


eklindedir.

ekil 2.1: Asenkron motorun bo alma akm bileeni

Asenkron motorun dner alan botaykte deimez. Devir says ise botaykte ok az
bir deiim gsterir. Bo almada bakr kayplar vardr. Bu kaybn ok az olmas gerekir.
ekilen akmda olduu gibi.

Ara Gereler:
-Deney masas
-Rayl motor sehpas
-Seyyar 3 fazl enerji nitesi
- faz asenkron motor
-Takometre (el tipi)





7

ekil 2.2 faz asenkron motorun bo almas deney balant emas

Deneyin yapl:

Not: Deneyde 4kw asenkron motor vb. kullanlmas, lm deerlerinin byk olmas
nedeni ile lm nitesinde daha rahat grlmesi iindir.

-ekil 2.2deki deney devresini kurunuz.
-Motor klemensi bal olarak nominal gerilimini uygulaynz.
-Motor kalk parametrelerini gzlemleyip kaydediniz (I)
-Motor normal almasnda enerji analizrnden U,I,Cos,W,VA,VAR deerlerini
gzlemleyip kaydediniz.
-Takometre ile motor milinden (nr) rotor devrini lp kaydediniz.
-Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.
8
-Motor klemensini balayp nominal gerilimi uygulayarak yukardaki deney ilem
srasn uygulaynz.
-Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.

Deneyde alnan deerler:

( bal) Enerji analizr ( bal) Enerji analizr

AIKLAMA
U I Cos W VA VAR
Kalk
Akm
U I Cos W VA VAR
Kalk
Akm







Deerlendirme :

Soru 1: Asenkron motor bo alma deneyi hangi amala yaplmtr?
aklaynz.
Soru 2: Bo almada Cos neden kktr? aklaynz.
Soru 3: Bo almadaki (Pcu) bakr,(Pfe) demir,(Ps) srtnme kayplarn bulunuz.
(Pcu) bakr kayb ne olur? aklaynz.
Soru 4: Denklem sonucu bulunan Cos ile llen Cos ayn m? deilse sebebini
aklaynz.
Soru 5: Kalk akmlar ve balantlarnda farkl mdr sebebi nedir? aklaynz.
Soru 6:Deney sonu gzlemleriniz aklaynz.



9
Deney No 3: BR FAZLI TRANSFORMATRN BOTA ALIMASI VE
DNTRME ORANININ BULUNMASI
Deneyin amac: Transformatrn bo almasn analiz edip, bo almadaki kayplar
kavramak ve trafo dntrme orann hesaplamak konuyla ilgili bilgi-beceri kazanmak.
TEORK BLG
3 BR FAZLI TRANSFORMATRLER:
A.C. devrelerinde, frekans deitirmeden gerilimi deitirerek bir A.C. devreden
baka bir A.C. devreye enerjiyi ileten statik elektrik makinalar, transformatrler bir fazl
olarak imal edilir. Geni bir alanda ok amal olarak kullanlrlar.

3.1. Bir fazl transformatrn almas, yaps:

Bir fazl trafolar basit elektrik makinalar olup farkl alanlarda ok amal kullanlr.
Bu elektrik makinalar (trafo), manyetik nve denilen ince silisyumlu salarn preslenmesi
veya ayn salardan spiral eklinde sarlarak yaplp, bu nve zerine deiik ekil ve
yapda primer-Sekonder sarglarndan olumaktadr.


ekil 3.1: Basit bir fazl trafo

Gerilim uygulanan sarglar birinci devre primer sarg, yke balanan akm ekilen
ksm ikinci devre Sekonder sargdr. Sekonder devreden alnan gerilim, primer devreye
uygulanan gerilimden kk ise drc trafo; Sekonder devreden alnan gerilim primer
devreye uygulanan gerilimden bykse ykseltici trafo denir. Primer sargya A.C. gerilim
uygulandnda sargdan geen A.C. akm deiken bir ak yaratr. Bu manyetik ak hem
nve ve primer Sekonder sarglarn keser, deiken bir manyetik alan iinde bulunan
sarglarnda deiken bir alan indklenir. Bu sarglarda indklenen E.M.K. deeri;
manyetik ak, uygulanan A.C. gerilimin frekans ve sarglarn sarm says ile doru
orantldr.

Yukarda aklamaya altmz gibi trafonun almas; elektromanyetik
indksiyon yoluyla elektrik enerjisini bir veya birden fazla devreye ayn frekansta
aktarlmasdr.

3.2. Trafoda indklenen EMK ve dntrme oran:

Trafoda indklenen EMK, primer sargsnn meydana getirdii manyetik akya,
uygulanan A.C. gerilimin frekansna, manyetik nvenin zelliine ve bobinin sarm
saysna baldr.
Buna gre;

E1 = 4,44.f.m.N1.10-8 Volt.
10
Trafolarn dnen paralar olmadndan dolay verimleri ok yksekmakinalardr.
Oluan bakrdemir kayplar ok kk deerlerdir. Kayplar gz nne alnmad
zaman primersekonder devre gleri eit kabul edilir.
Pp = Ps ;

E1. I1. Cos = E2. I2. Cos
Bu eitlik yardm ile
1 2 1
2 1 2
E I N
a
E I N


Denkleminden anlalaca gibi, gerilimler sarm saylar ile doru, akmlar ile ters
orantldr. Bu orana trafolarn dntrme oran denir veya K harfi ile gsterir.


ekil 3.2 Bir fazl transformatr prensip emas

3.3. Bir fazl transformatrn balants:

Bir fazl trafolarn sarg ular harf ve rakamlarla ifade edilmekle beraber trafo etiketi
incelenmelidir.
Primer sarg ularnda AB veya blnm sargl ise A B1, A2B2 gibi byk harflerle
ortak ulu ise ortak u N harfi ile gsterilir. Sekonder sarg ular; ab veya birden fazla
sargl ise a1b1, a2b2 gibi ortak ulu ise ortak u N harfi ile gsterilir.
Trafo etiketindeki belirtilen deerler dorultusunda kullanlmaldr.

Ara Gereler:
-Deney masas
-A.C lm nitesi
-Enerji analizr
-Bir faz transformatr
-1 fazl varyak
-Multimetre




11
Deney balant emas :

ekil 3.3 Bir fazl transformatrn bo almas devre emas.
Deneyin yapl:

Not:*Transformatr etiket deerlerini dikkate alnz. ki primer gerilimi belirtilen
transformatrde sekonder gerilim deeri, byk primer deeri uygulandndaki
deerlerdir Primere uyguladnz gerilime gre sekonder sarglarndaki gerilim
deerleri deiecektir.
**lm nitelerinde, bo alma deneyinde I,Cos g deerlerini akm deeri
kk olduundan grlemeyebilir bu konumda mA lm zellikli multimetre
kullannz.

-ekil 3.3deki deney balantsn kurunuz.
12
-Primer devresindeki alter-sigortay kapatp trafo primer devresine sfr (0v) dan
balayarak kademe kademe trafo primer nominal gerilimini uygulaynz.
-Her kademede U,I,U2 deerini ve enerji analizrlerindeki U,I,Cos,W,VA,VAR deerlerini
gzlemleyip kaydediniz.
-Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.

Deneyde alnan deerler:


U1

I1

U2
Enerji Analizr
Aklama
U I COS W VA VAR


















Deerlendirme:

Soru 1: Transformatrn primer devresine nominal gerilim (U1) uygulandnda ve
sekonder devresi yksz iken, enerji analizrnde gzlemlediiniz g nedir?
Tanmlaynz.
Soru 2: Deneyde aldnz U1,U2 deerlerine gre transformatrn dntrme orann
bulunuz?
Soru 3: Deneyde aldnz U,I1 deerleri ve enerji analizr deerlerini gzlemleyerek
transformatrn bo alma grafiini iziniz?
Soru 4: Transformatrn sarm saysn nasl buluruz aklayn.
Soru 5: Transformatrn alma prensibini aklaynz.
Soru 6: Deney sonu gzlemlerinizi aklaynz.



13
Deney No 4: FAZ SENKRON MOTORUN YKTE ALIMASIYLA
SENKRON MOTORUN V ERSNN IKARILMASI
Deneyin Amac: Senkron motorun uyartm akm (Iu) ile yk akm I arasndaki ve Cos
deiimini incelemektir.
TEORK BLG
4. SENKRON MAKNA

Senkron makinalar hem A.A genaratr hem de motor olarak kullanlr. Senkron
makinalarda rotor hz ile dner alan hz birbirine eittir. Bu makinalarda kayma sfrdr.
Senkron makinalar hem bota hem de ykte senkron hzla dnerler. Senkron makinada
generatr olarak almada dner alan, dnme hareketi salayan doal mknats veya
elektro mknatsla salanr. Motor olarak alan senkron makinada yk belirli bir deerden
fazla olursa makina senkron devirden der ve durur. Bu durumda sincap kafes yoksa ksa
devre durumu meydana gelir.
Senkron makinalarn kullanm alanlar hem motor hem de generatr zellii kullanlarak
olduka yaygn kullanm vardr.

4.1. MAKNA YAPISI

Senkron makinalar dner alan hz ile dnen makinalar olup kayma sfrdr. Senkron
makina generatr ve motor olarak kullanlr. Senkron makinadan A.C elektrik enerjisi alnp
mekanik enerji verilirse generatr; A.C elektrik enerjisi verilip mekanik enerji alnrsa
senkron motor olur.
Senkron makinann rotoruna, endktr veya uyartm devresi denir. Uyartm sarglar D.C
gerilim uygulanr. Stator ise endvi adn tar, bu sarglar A.A devresini oluturur. Bu
nedenler senkron makinalarda hem D.C hem de A.C devresi bulunur. Senkron makinalarn
devir says ykte deimez. Sabit devirli saylrlar. Alternatr olarak kullanmda elektrik
A.C enerji elde edilir. Senkron motor olarak kullanmda mekanik enerji elde etmek ve
ebekelerin g katsays dzeltmek amacyla kullanlr. Senkron makinalar yapacaklar ve
kullanm alanna gre farkl imalat ve zelliklere gre yaplrlar. Senkron makinalarn
eitleri genel olarak syle sralanr:

*Stator yaplarna gre
*Rotor yaplarna gre
*Kullan durumuna gre
*Kullan ekline gre

14

ekil- 4.1: Senkron makina ematik gsterimi

4.2. HARC KUTUPLU SENKRON MAKNA

Bu tip makinalarda uyartm sargs kutuplarn zerine monte edilmitir. Dk uyartm gc
stator sargs zerinden iletilip, yksek dndrme gc rotor bileziklerinden iletilir. Bu
durum yksek gl makinalarda bilezik-fra ve yaltmda sorunlar yaratr. Bu nedenle
genellikle 50 kW gce kadar kullanm vardr.


1- Uyartm sargs
2- fazl sarg
a. uyartm sarg (devresi)
b. fazl sarg

ekil- 4.2: Harici kutuplu senkron makinaprensibi emas


15

4.3. DAHL KUTUPLU SENKRON MAKNA

Dahili kutuplu senkron makinada faz sarglar stator zerinden bulunur. Bu makinalar
dk uyartm gc rotora bilezik halkalar-fralar yardmyla iletilir, bunlar (rotoru) tek
kutuplu ve tam kutuplu olarak da yaplrlar. Dahili kutuplu makinalar yksek g ve gerilim
deerinde yaplp kullanlr. Tek kutuplu makinalar (tek kutuplu rotor) uyartm sargs kutup
kolu zerine monte edilmitir. Bu makina dk devir says iin idealdir. Tam kutuplu
makinada uyartm sargs rotorun oyuklarna yerletirilmitir. Bu makinalar da yksek devir
says iin uygundur.


1: Uyartm sargs
L1:1. Faz sargs
L2:2. Faz sargs
L3:3. Faz sargs
L4:4. Faz sargs

ekil- 4.3: Tam kutup rotorlu dahili kutuplu makina prensip emas

4.4. AMORTSMAN SARGILARI:

Senkron makinalarda baz tip ve yaplarda rotora ilave olarak bir ksa devre kafesi
oluturulmutur. Buna amortisman sargs denilir. Bu sargnn grevi simetrik olmayan
ykleme ve yklemeden dolay doan darbelere kar ve bu anlarda meydana gelen
salnmlar yol eden bir etki oluturmaktr. Amortisman sarglar u fonksiyonlar yerine
getirir.

*Senkron alternatrlerin parelel olarak balanmasnda ebeke kararlln salar.
*Alternatrlerde ilave kayplarn olumasn engellemek amacyla ani yk deiimlerde
meydana gelecek salnmlar yok etmek
*Senkron makinalarda asenkron kalknma zellii salamak


4.5. SENKRON MAKNALARDA UYARTIM

Alternatrlerde enerji retiminin olumas iin uyartm sarglarna uygulanan D.C akm ve
onun sayesinde oluan manyetik alana ihtiya vardr. Genel olarak bu uyartm gc
makinann%0,2-%5 gc kadardr. Senkron makinalarda eitli uyartm yntemleri vardr.

4.5.1 Kendinden uyartm: Alternatr tarafndan retilen enerji kullanlr. Ayn D.C
dinamolarda olduu gibi.
16
4.5.2 Uyartm dinamosu (zel kendinden) uyartm: Bu uyartm sisteminde
alternatrle ayn milde akuple dnen, uyartm dinamosu vardr. Genellikle nt
dinamo kullanlr. Kendinden uyartm sistemi emniyet asndan tercih edilen
sistemdir.
Yabanc uyartm (serbest uyartm): Uyartm iin gerekli D.C enerji tamamen ayr
bir kaynaktan salanr ve uyartm sarglarna uygulanr.

Alternatrlerde gerilim ayar, uyartm akmnn ayarlanmas ile yaplr. Ayrca alternatr
yk deitike uyartm akmnda ayarlanmas gerekir. Alternatrn besledii yk zellii
omikendktif olunca alternatr gerilimi dmne sebep olacandan uyartm akmnn
artrlmas, kapasitif olunca uyartm akmnn azaltlmas gerekir. Alternatrn uyartm
otomatik usullerle yaplr.

4.6. SENKRON MOTORUN ASENKRON MOTORLA MUKAYESES

Senkron motorun statoru A.A, rotoru D.A beslenir; asenkron motorda tek besleme
statorlarda A.A kullanlr.
Asenkron motorlar endktif yktr. Dolaysyla Cos endktiftir. Senkron motorda ise
uyartm ayarlanarak omik-endktif kapasitif zellik gsterir.
Asenkron motorda devir says yk ile deiir. Senkron motorda ise deimez. Yk
momenti motor momentinden byk olursa motor durur.
Asenkron motorda stator-rotor meydana gelen manyetik etkisiyle rotorda dnme momenti
oluur. Senkron motorda ise endvi-endktr de meydana gelen alan kilitlenerek senkron
hzda dner.

4.7. SENKRON MOTORDA LK HAREKET VE YOL VERME METODLARI

Senkron motorun almas yani rotorun dnmesi iin rotor kutuplar ile stator dnen alan
kutuplar birbirini ekerek kilitlenmeyi salayan zt isimli kutuplarn karlkl bulunmas
gerekir. Bu nedenle senkron motoru altrmak iin rotorun devir saysn senkron devire
veya ona yakn devire kadar ykseltmek gerekir. Bu ekilde rotorun sabit kutuplar dner
alan kutuplaryla kolayca kilitlenir. Kilitlenme ile zt kutuplar birbirine ekerek dner alan
ynnde ve dner alan hznda dner.
Senkron motor kutuplarna, dzgn bir moment elde etmek ve motorun kendi kendine yol
almasn salamak amacyla sincap kafes ubuklar yerletirilir. Sincap kafes ksa devre
ubuklar alternatr olarak almasnda gerilim deimelerini motor olarak almasnda
moment deiimlerini nler.

Yol verme yntemleri:

Yardmc dndrme makinas ile
ebeke ile senkronize ederek
Senkron motora akuple uyartm dinamosu ile
Senkron motoru asenkron motor olarak altrp yol vermek
Senkron motoru bilezikli asenkron motor olarak altrp yol verme






17
Ara Gereler:
-Enerji niteli deney masas
-3 fazl varyak
-Rayl motor sehpas
- fazl senkron makina
-Fuko freni
-Enerji analizr
-Takometre (devir ler)



Deneyin balant emas:

ekil- 4.4 fazl senkron motorun ykte almas devre emas
Bilgi:

Senkron makinalar tesisin g katsaysnn (Cos) dzeltilmesinde kullanlr. Bunun iin
senkron motorun uyartm akm (Iu) ayarlanarak motorun omik (rezistif), endktif ya da
kapasitif zellikte yk gibi almas salanr. Bu konum belirli bir yk konumunda g
18
katsays Cos=1 yapan uyartm akmndan daha kk bir uyartm motor endktif daha
byk uyartm akmlarnda ise kapasitif zellikte alr.
Yk akmnn uyartm akmna gre deiimi V harfine benzedii iin Iy=f (Iu) erilene V
erisi denir. Ayn deneyde Cos=f(Iu) uyartm akmna gre Cos deiimi erisinde elde
edilir, bu eride ters dir. Bu eriler yardmyla hangi ykte ne kadar uyartm akm
gerektirdii ve ayn zamanda motorun hangi uyartm deerinde hangi zellikte alt
anlalr.

Deneyin yapl:

-ekil- 4.4teki deney devresini kurunuz.
-Deneyde kullanlan senkron motor kk gl olduundan asenkron motor gibi bota
altrnz.
-Senkron motor bota alrken (Iu) uyartm akmn ayarlayarak Cos=1 olmasn
salaynz. Bu konumda enerji analizr parametreleri U, I, Cos, W, VA, VAR ile Iu, Uu, n,
Nm deerlerini gzlemleyip kaydediniz.
-Uyartm akm (Iu) Cos=1 yapan deerden daha kk deere drp (endktif) lm
aletlerini gzlemleyip deerleri kaydediniz.
-Uyartm akmn (Iu) Cos=1 deerden daha byk deere ykseltip (kapasitif) lm
aletlerini gzlemleyip deerleri kaydediniz.
-Senkron motorun manyetik toz fren yardmyla nce ykte sonra tam ykte ykleyip
uyartm akm (Iu) ayarlayarak senkron motoru omik (rezistif) ,endktif, kapastif zellikte
almasn salaynz.
-Yukarda belirtilen btn konumlarda enerji analizr parametreleri U, I, Cos, W, VA,
VAR ile Iu, Uu, n, Nm deerlerini gzlemleyip kaydediniz.
-Senkron motoru bo konuma getiriniz.
- Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.

Deneyde alnan deerler:


n

Nm

Iu

Uu
Enerji analizr

AIKLAMA
U I Cos W VA VAR


















19
Deerlendirme:

Soru 1: Senkron motorun farkl elektriksel yk zelliinde almasn salayan etkeni
aklaynz.
Soru 2: Deneyde alnan deerlerle (Iy) yk akm ile (Iu) uyartm akm arasndaki deiimi
veren V erisini aklaynz; ayn deerlerde Cos ile Iu arasndaki deiimi veren ters V
erisini de aklaynz.
Soru 3: Senkron motor bo alma ile ykteki almada ayn uyartm (Iu) akm ile ayn
zellik gsteriyor mu? gzlemleyip bu konumu deneyde alnan deerlerle aklaynz.
Soru 4: Btn zelliklerde tam ykte alrken yk tamamen alndnda senkron motor
zellik deitiriyor mu? aklaynz.
Soru 5: Sistemimizde bir senkron motorun kapasitif zellikte srekli almasnn ne katks
olur? aklaynz.
Soru 6: Deney sonu gzlemlerinizi aklaynz.

20
Deney No 5: BR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORUN HIZ-
MOMENT KARAKTERSTNN IKARILMASI VE DEVR YNNN
DETRLMES
Deneyin Amac: Bir fazl yardmc sargl-kapasitrl motorlar tanmak, alma
zelliklerini karmak, dn yn ilemini yapmak ve hz-moment karakteristiini
karmaktr.
TEORK BLG
5. BR FAZLI MOTORLAR

Bir fazl yardmc sargl kondansatrl motorlar prensip olarak fazl asenkron motorlarn
ayndr. Bu motorla faz ebekenin olmad veya kullanm dnlmeyen yerlerde
genellikle 2HP (1,5 KW) gce gerek duyulan yerlerde eit amal makina-cihaz-ev
aletlerinde kullanlr. Bu motorlar bir fazl asenkron motor, yardmc sargl (yol verme) bir
fazl motor veya kondansatrl tek fazl alternatif akml motorlar olarak adlandrlr. Bu tr
motorlar, elektrikli ev aletleribro makinalar-elektrikli aralar ve kk gl i
makinalarnda ska kullanlr.

5.1 MAKNANIN YAPISI ALISMASI

Bir fazl yardmc sargl motorlarn genel yaps fazl asenkron motorlar gibidir. ki ana
ksmdan oluur.

*Stator
*Rotor, yatak-kapak-gvde v.s

Birbirlerine 90elektrikli a ile yerletirilmi iki farkl zellikteki stator sargsndan oluan
motorlara yardmc sargl motorlar denir. Motor nominal devrin %7080 ulatnda
santrifj anahtar (yol verme) yardmc sargy devreden karr, bu anahtar merkez ka
kuvveti ile alr. Bu motorlarn rotorlar sincap kafeslidir. Yol alma srecinde ana sarg ve
yardmc sarg birbirlerine besleme kaynana paralel baldr.


ekil- 5.1: Yol verme kondansatrl motor ve vektr diyagram
Ana sarg: Kaln kesitli bakr iletkenden ok sipirlidir. Statorun 2/3 n kaplar, bu sargnn
reaktans byk direnci kktr. Bu nedenle ana sargdan geen Ia akm uygulanan U
gerilimine gre olduka geridedir.
Yardmc sarg: nce kesitli bakr iletkenden az sipirlidir.Statorun 1/3 n kaplar sarg ana
sargya gre reaktans kk, direnci byktr. Bu nedenle yardmc sargdan geen Iy
akm ile uygulanan U gerilimi arasndaki faz fark kktr. Bu motorlarn sarglardan
21
geen Ia-Iy akmlar arasnda oluan faz fark nedeniyle stator de dner manyetik alan ve
motorun dnme momenti oluur. Bu motorlarda kalknma akm nominal akmn 6-7 katna
kadar kar. Yardmc sarg yaps itibariyle akm younluu yksektir. Bu nedenle ar
snr. ayet yol alma an uzun srer ise veya devreden kartlmaz ise sarg yanar,
yaklak olarak yol alma sresi be saniyeyi gemez, yardmc sargda bu srede devrede
kalr. Yardmc sargl motorlarda moment balangta (yol alma annda) nominal momentin
(tam yk) %150 sine kadar olup motor hz arttka moment de artarak %250 sine ular.
Yardmc sarg devreden ktktan sonra motorun momentinin dengelendii an hz nominal
deere ular.


ekil- 5.2: Yardmc sargl asenkron motorun hz-moment erisi

Bu tip motorlar gleri kk ve momenti dk yklerde kullanlr.

5.2. ETLER VE ALIMASI

Yardmc sargl asenkron motorlarda tek fazda stator sarglarndan geen Ia-Iy akmlar
arasndaki faz fark 90
o
ye ulatrlmal dolaysyla dzgn dner alan meydana gelmesi
salanmaldr. Bunun iin ana-yardmc sarg zellikleri ile birlikte yardmc sargnn
devresine seri kondansatr balanr. Ayrca motorda yksek deerde kalknma-dnme
momenti iinde yardmc sarg devresine paralel olarak kalknma kondansatr balanr bu
zelliklere gre motor eitleri ve alma karakteristikleri yle olur:

*Yardmc sargl motor
*Yol verme kondansatrl motor
*Srekli kondansatrl motor
*ift kondansatrl motor olarak eitleri vardr.

5.2.1 Yol vermeli kondansatrl motor:
Bu tip motorun yardmc sargsna seri bal kondansatrl ise kondansatr yol vermeli
olarak tanmlanr. Kondansatr, yardmc sarg ile birlikte sadece yol alma annda
devrededir. Motor daha yksek momente sahiptir. Bu motorlar iki gerilime gre de
yaplrlar. Ana sarg iki sargdan oluur.220 v iin seri balanr.110v gerilimde paralel bal
alrlar.

22

ekil- 5.3: Yol verme kondansatrl motor ve vektr diyagram

Kondansatr yol vermeli motorda yardmc sarg sipir says daha fazla olabilir.
Kondansatr seiminde Ia-Iy arasndaki faz fark 900 ye gre yaklamaldr. Bu tip motorda
yardmc sarg akm azalr. Kalknma akm da nominal akmn 4-5 kat olur. Kondansatr
yol vermeli motorda kalknma momenti yksektir. Kalknma anndan sonra normal yardmc
sargl motor zellii gsterir.


ekil- 5.4: Kondansatrl yol verme motorun hz moment erisi

Bu tip motorlar yksek kalknma momenti gerektiren yerlerde kullanlr. Kalknma sresince
ana-yardmc sarg ve kondansatr devrede olur ve kalknma momenti yksek olur. Motor
nominal hzn %75-80 ulatnda yardmc sarg ve kondansatr devreden santrifj
anahtarla devreden kar, ayet anahtar devreyi ge aar veya amazsa kondansatr
bozulur. Bu tip motorlar byk gl olarak ta yaplr.

5.2.2 Srekli kondansatrl motor:

Bu tip motorlar yardmc sargl kondansatrl motorlarn bir eididir. Yardmc sargya
seri bal kondansatr alma sresince hep devrede kalr. Yksek moment zelliine
sahiptirler. Bu motorlarn kalknma momentleri dktr, nk kondansatr deeri srekli
devrede olacak ekilde tespit edilmitir. Bu motorda ana sarg direkt ebekeye balanr.
Yardmc sarg ise seri balanan kondansatrle ebekeye balanr. Bu motorlarda da
santrifj anahtar kullanlmaz.

23

ekil- 5.5: Srekli kondansatrl motor ve vektr diyagram

Bu tip motorlar sessiz alrlar. Bundan dolay bu zellikle sabit ykl yerlerde ounlukla
kullanlr. Bu motorlar iki fazl motor gibi zellik gsterip, sargl rettii manyetik alan a-
y birbirine eittir ve aralarndaki faz fark 90
o
dir. Bu tip motorlar 0,5 Kw altndaki glerde
olduka fazlaca retilip kullanlrlar.


ekil- 5.6: Srekli kondansatr motorun hz-moment erisi

5.2.3 ift kondansatrl motorlar:

Bu motor tipide srekli kondansatrl motordaki sakncay kalknma momenti dkln
ortadan kaldran yapda tasarlanmtr. Bu motorda yardmc sargya bal farkl deer
zellikle iki kondansatr kullanlr. Bu motorlar kalknma annda kapasitesi yksek, normal
almada kapasitesi dktr. Bu motorlar en iyi kalknma momenti ve normal alma
artlar vardr.

24

ekil- 5.7: ift kondansatrl motor ve vektr diyagram

Bu motorlarda kapasitesi byk kondansatr elektrolit yol verme kondansatr olarak,
kapasitesi kk olan kondansatr kat kondansatr srekli alma amal kullanlr.
motor nominal devrinin %75 ine geldiinde merkez ka anahtar (santrifj) yol verme
kondansatrnn devreden karr. Bu motorlarda ok iyi kalknma momenti, iyi hz
reglasyonu bire yakn g katsays vardr. Bu zellikleri istenilen yerlerde kullanlr.


ekil- 5.8: ift kondansatr motorun hz-moment erisi

Bu motorlar, kompresrlerde soutma cihazlarnda, kuvvetli yol alma ve iyi hz reglasyonu
istenen yerlerde kullanlr.

5.3. DEVR AYARI DEVR YN DEM:

fazl asenkron motorlarda olduu gibi yardmc sargl motorlarda devir says kutup
says ve ebeke frekansna baldr. Bu motorlarda bota ve ykteki devir saylar
arasnda %5 e kadar deiim gsterir, bu nedenle de devir saylar sabit kalr. Kademeli
devir says iin kademeli ana-yardmc sarg kullanlabilir. Yardmc sargl motora
uygulanan gerilim drlerek de (ayarlanarak) motor devri ayarlanr, kaymann bymesi
ve kayplar dnlmediinde bu yap uygulanr. Yardmc sargl motorlarn devir yn
deiimi ana sarg veya yardmc sarg ular deitirilerek yaplr. Bunun iin enversr
alter v.b. gibi usuller kullanlr.

25
Ara Gereler:
-Enerji niteli deney masas
-Rayl motor sehpas
-1 fazl asenkron motor
-Enkoder
-Tork lm modl
-Cosmetre, frekansmetre modl
-Pens wattmetre



Deneyin balant emas:


ekil 5.9: Bir fazl asenkron motorun bo almas dn yn deitirilmesi devre
emas.

Bilgi:
Ev, bro, kk i yerlerinde genellikle bir fazl ebekeyle beslenen yerlerde bir fazl
asenkron motora gereksinim vardr. Sanayinin kk gl tariklerinde de bu motorlar
kullanlr. Genellikle kk gte yaplrlar maximun g deeri 2KWa kadardr. Bir fazl
asenkron motorlar yap itibariyle fazl asenkron motorlara benzerler statorda ana-
yardmc sarg olmak zeri iki tr ve zellikte sarg bulunmakla beraber, sarg yerleimleri
90
o
(derece)dir. Bir fazl asenkron motorun kalk momentini olumas iin ana-yardmc
sargdan geen akmlar arasnda faz fark (90
o
) oluturulmas gerekir. Bunun iin sarg
kesit-sipir says yannda yardmc sarg devresine seri kondansatr balanr ayrca kalk
26
amal (yol vermede) ikinci kondasatr paralel balanr. Bir fazl motorlarda ana sarg
dorudan ebekeye yardmc sarg ile seri kondansatrle birlikte ana sargya paralel
balanarak ayn ebekeden beslenir. Kalktan sonra motor senkron hzn %75-80
ulanca yardma sarg devresi veya kalk kondansatr ayr bir dzenekle devreden
kartlr. Bu motorlar tasarlanrken yardmc sarg daimi devrede veya kalk devrede
olacak ekilde tasarlanr, kullanmda da bunlara uyulmas gerekir. Yardmc sarg veya
kalk kondansatrn devreden karmak iin, santrifj (merkez ka) anahtar manyetik
akm rlesi, start rle, terminstrl elektronik rle v.b. gibi eitli dzeneklerle yaplr. Bir
fazl asenkron motorlara yol verme yntemlerine gre
1)Yol verme kondansatrl motor
2)Daimi kondansatrl motor
3)ift kondansatrl motor olmak zere e ayrlr.

Deneyin yapl:

Not:Deneyde kullanlan bir fazl yardmc sargl ift kondansatrl motor belirtilen zelliin
dnda uzun sreli almas sakncaldr.

-ekil 5.9daki deney devresini kurunuz.

ekil- 5.10: Bir fazl asenkron motorun bo almas-dn yn deiimi deney balant
emas.

27

-Srayla a, b, c, d, e klarnda belirtilen zellikte balantlar gerekletiriniz, motor etiket
deerinde belirtilen nominal alma gerilimini uygulaynz. Motor tasarlan zelliinin
dndaki almalarda randmanl almayacaktr hatta kalkta zorland zaman elle ilk
hareketi kalk momentini salamanz gerekecektir.
-Yukarda belirtilen konumlarn her birinin almasnda enerji analizr parametreleri
U, I, Cos, W, VA, VAR, n (devir) ve M (moment) deerlerini gzlemleyip ayr ayr
kaydediniz.
-Motor kalknma-daimi (ift kondansatrl) kondansatrl konumda kalk-normal alma
konumundaki enerji analizr parametreleri U, I, Cos, W, VA, VAR ve n (devir), M
(moment) deerlerini gzlemleyip kaydediniz.
-Motorun dn ynn deitiren ekil- 5.9da a-b kkndaki balantlar yapp dn
yn deiimini gzlemleyin.
Fark usulde dn yn deiim balantsn da uygulayp altrn.
-Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.

Deneyde alnan deerler:

Yksz kalknma

n

M
U I Cos W VA VAR













Deerlendirme:

Soru 1: Bir fazl motorlarn yap ve alma prensibini aklaynz.
Soru 2: Ana ve yardmc sarg ayn faza baland halde iki sargdan geen (Ia) ana sarg
akm (Iy) yardmc sarg akm arasnda faz fark nasl oluur? aklaynz.
Soru 3: Deneyde uyguladnz deiik balantlardan alma annda alnan lm
deerlerine gre analiz yapnz.
Soru 4: Bir fazl yardmc sargl motorlarn retim eitleri ve kullanm yerlerini ksaca
aklaynz.
Soru 5: Deneyde kullandnz motor devir yn deiimini elektromekanik kumanda
elemanlaryla altrlmasnn g ve kumanda devresini iziniz.
Soru 6: Deneyde alnan n (devir) ve M (moment) deerleri ile bir fazl asenkron motorun
devir moment karakteristii erisini iziniz.
Soru 7: Deney sonu gzlemlerinizi aklaynz.
28
Deney No 6: D.C NT MOTORUN YKTE ALIMA, DI
KARAKTERST

Deneyin amac: D.C nt motorun ykte almas ile motor akm (Im) ile (n) devir
says arasndaki balanty gzlemleyip, motor akm (Im) arttka, (n) devir saysnn
dmn analiz yapmaktr.
TEORK BLG
6. D.C NT MAKNA:

D.C. nt makinalar dinamo motor olarak kullanlr. D.C. nt makinalar pratikte en
ok kullanlanmakinalardr. Deiik yklerde yaklak devir says sabit olmas gereken
yerlerde tezgah, vin, pompa v.b. gibi gerekli yerlerde kullanlr.
D.C. nt makina: D.C. makinalarntemel yapsnda olup, uyartm sarglar ile endvi
sarglar birbirine paralel bal olup ayn gerilim kaynandan beslenirler.
D.C. nt makinalar yabanc uyartml olarak da altrlabilir. Bu durumda uyartm
sarglar ayr bir gerilim kaynandan beslenir.

ekil 6.1: nt makinadevresi
6.1 Motor olarak alma karakteristii :

D.C. nt motorun devir says yklenmeyle hemen hemen hi deimez. Bota
almada olduka kararl olup en yksek devir saysna ular. Bu zellikler D.C nt
motor karakteristii olarak aklanr.
Uyartm sarglarnn ektii akm bota ve tam ykte ayndr. Endvi akmnn
bykl motorun yklenmesine baldr. Dolaysyla ykteki deiiklik endvi akmn
deitirir. Endvi akm direkt olarak motorun dnme momenti ile doru orantldr.
Aadaki ekilde ykleme erisini incelediimizde bu durumu gzleriz.

ekil 6.2: D.C nt ykleme erisi
29
6.2: Dinamo olarak alma karakteristii:
Alan sarglarna D.C gerilim uygulandnda ve endviye bir dnme hareketi
verildiinde, nt D.C makinabir D.C gerilim reterek D.C nt dinamo olarak alr. Bu
makinalar yabanc uyartml ve kendinden uyartml dinamo olarak alr.
6.2.1 Yabanc uyartml D.C nt dinamo:
Uyartm devresi akm I(u) baka bir g kaynandan salanan makinalara, yabanc
uyartml dinamo denir. D.C nt dinamonun alan sargs (F1- F2) harici D.C gerilim
tarafndan uyartlr.
Uyartm akmnn ykseklii endvi zerinden uyartlan gerilim ile kumanda edilir. Endvi
yklenirse endvide retilen gerilim der.
Endvi gerilimi ngrlen ykleme deerinde, uyartm akmnn arttrlmas ile istenilen
deere yeniden ulalr.

ekil 6.3: Yabanc uyartml D.C nt dinamo
Bu yabanc g kayna, doru akm dinamosu veya bir dorultma nitesi olabilir.
Yabanc uyartml dinamo sabit devir says ve yksz olarak dnmekte iken, uyartm
akm ile dinamo u gerilimi arasndaki ilikiyi veren eriye "yabanc uyartml dinamonun
bo alma karakteristii" denir. Buna gre yk akm Iy = 0 ve devir anma deerinde
sabit durumda iken E = f ( Iu ) yazlabilir. Bu eri gerekte E = k**n veya ( n )' nin sabit
olmasndan dolay bir lek fark E*= f ( Iu ) erisine benzer. Bu nedenle eriye
mknatslanma erisi de denir.
Bilindii gibi mknatslanma erisi (+Iu } ve (-Iu ) akmlar ile kartlrsa "histeresiz" erisi
elde edilir. ekil 6.4a'da yabanc uyartml dinamonun bo alma erisi grlmektedir.
Eride grld gibi uyartm akmlar ayn ynde olmak art ile artrlan 1 no'lu eri
daha sonra ters ynde azaltlrsa 2 no'lu eri elde edilir. k ve ini erilerinin
ortalamas ise 3 no'lu eriyi verir. Grld gibi 2 nolu eri sfrda son bulmaktadr.
nk nvenin doymas ile bir artk (Remenans) gerilimi olumaktadr. Bu gerilim
dinamo anma geriliminin %4-5 i kadardr. Dinamo daha nce hi almamsa 1 no'lu
eri sfrdan balar. Ancak daha nce altrlm makinada bu eri sfrdan farkl bir
yerden balamaktadr. ekil 6.4b'de eitli devir saylarndaki U = f ( Iu ) erileri
grlmektedir. Bu eriler kendinden uyartml dinamolar iinde ayn ekilde kartlr.

ekil 6.4: Yabanc uyartml dinamonun bo alma erisi
30
6.2.2 Kendinden uyartml D.C nt dinamo:
Kendinden uyartml D.C nt dinamolarda alan sarglar endviye paralel olarak
baldr. Endviye durma konumundan kalknmaya baladnda, makinanndemir
nvesinde bulunan artk mknatisiyet nedeniyle kk bir gerilim retimi olur. Bu gerilim
sayesinde Manyetizmay kuvvetlendirecek ekilde (dnme nedeniyle) artan gerilim
retimi ve sarglardan akm gemeye balar. Bu artan akmda uyartm deerinde bir
ykselme meydana gelir ve D.C nt dinamo kendiliinden uyartlm olur kendinden
uyartmn koulu:
*artk mknatisiyet
*uyartm sarglarnn doru kutuplanmas
*D.C nt dinamonun devir ynnn doru olmasdr.
Kutuplarn yanl olmas, artk mknatsyeti ortadan kaldrr. Makinakendiliinden
uyartlamaz. Kendinden uyartml dinamolarda yklenme ile retilen gerilim daha fazla
der, yklenmeye bal olarak gerilim dmesini nlemek iin uyartm devresinde alan
ayarlaycs (ayarl diren) kullanlr.

ekil 6.5: Kendinden uyartml D.C nt dinamo

Ara Gereler:
-Deney masas
-Rayl motor sehpas
-D.C nt makina
-D.C lm nitesi
-Fuko freni
-(Ry) ayarl reosta 50 1000w
-(Ru) ayarl reosta 100 500w
-Takometre (devir ler)





31
Deney balant emas :


ekil 6.6: D.C nt motorun ykte almas devre emas.

Deney ilem basamaklar:

Not:*Manyetik toz fren etiketini inceleyiniz, uzun sre nominal deerin zerinde
altnda termik koruma devreye girer.
*D.C nt makinaetiket deerini inceleyiniz.
*D.C nt motora enerji vermeden (Ry) yol verme reostas maximum deerde (Ru)
uyartm reostas minimum veya sfr dirente (Ru ksa devre) olmaldr.

-ekil 6.6deki deney balantsn kurunuz
-D.C kaynak veya ayarl kayna 200Volta getiriniz.
-D.C nt motora enerji verip (Ry) yol verme reostas ile yol veriniz.
-(Ru) uyartm reostas ile D.C nt motoru nominal devrine ayarlayp Um,Im,n
deerlerini kaydediniz.
-Manyetik toz fren ile(dinamik ykte) D.C enerjiyi 0-24v veya PWM src uygulayp D.C
nt motoru ykleyiniz. D.C nt motora uygulanan (Um) nominal deerine getiriniz
Im,n ve tork deerlerini kaydediniz.
-D.C nt motoru, manyetik toz frenine (dinamik yk) uyguladnz D.C gerilimi
artrarak kademe kademe nomimal gcne kadar ykleyiniz, her kademede motora
uyguladnz (Um)gerilimi nominal deerine getirip Im, n ve tork deerlerini kaydediniz.
32
-D.C nt motoru nominal gcnn 1,2 katna kadar manyetik toz freni ile ykleyiniz,
motora uygulanan gerilimi nominal deerinde tutup Im, n, manyetik toz fren ve tork
deerlerini kaydediniz.
-Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.

Deneyde alnan deerler:

Um Im Iu n
Nm
Aklama
200 v
200 v
200 v
200 v
200 v

243 v
0.5
1.3
2.3
3.9
5.2

0.5
0.4
0.4
0.4
0.4
0.4

0.4
1500
1460
1389
1267
1170

1776
_ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _
_ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _
Bota
%20 ykte
%50 ykte
Tam ykte
1.3 kat

Yk kaldrlm sfr


Not: Yukardaki deerler deney koullarna gre farkllk gsterebilir!

Deerlendirme:

Soru 1: Motor yklendike devir deiiyor mu? sebebi nedir? aklaynz.
Soru 2: (Im) motor akm deitike uyartm devresi akm deiir mi? nedenlerini
aklaynz.
Soru 3: Yk arttka motor gerilimini sabitlemesek ne olur? Aklaynz.
Soru 4: Yk arttka motor akm neden artar endvi i direncinden dolay den
gerilim ne olur?
Soru 5: Motor nominal yknde yol vermeden altrrsak ne olur? gzlemleyip
nedenlerini aklaynz.
Soru 6: Deneyde alnan Im, n deerleri ile motorun yk erisini izip deney sonundaki
gzlemlerinizi aklayn ve deneyde alnan moment (Nm) deerleriyle karlatrp
analiz ediniz.

33
Deney No 7: FAZLI ASENKRON MOTORUN KISA DEVRE (KLTL
ROTOR) DENEY
Deneyin Amac: Asenkron motorlarn (Pcu) bakr kayplarn ve edeer direnci (Re)nn
bulunmas.
TEORK BLG
7. FAZLI ASENKRON MOTORLAR

fazl asenkron motorlar; magnetik alan iinde bulunan ve iinden akm geen bir
iletkende meydana gelen kuvvet prensibine gre alr. Yaplarnn basit, maliyetinin ucuz
bakmonarmlarna az gereksinim duyulan, endstride en ok kullanlan endstriyel tahrik
elamandr. Bu motorlar rotorunun yapsna gre;
*Ksa devre ubuklu rotorlu
*Sincap kafesli rotorlu motorlar olarak adlandrlr.

7.1 Motorun Yaps

Asenkron motorlar genellikle iki ksmdan oluur; Sabit duran ksm STATOR, stator iinde
dnen ksma da ROTOR denir. Bunlarn dnda kapak, yataklar ve havalandrma
paralarndan oluur.
Stator: Asenkron motorlarda stator dner manyetik alann olutuu yerdir. Oluklu silisli
salarn preslenerek yaplp d ksmna sa, demir veya dkmden yaplm gvdeden
oluur. faz sarglar alter oluklar ierisine 120lik elektrik a ile yerletirilmitir. Her
faza ait grup sarg ular gvde zerine monte edilen klemens kutusuna kartlmtr.

ekil- 7.1: Asenkron motorun statoru ve sarg yerleimi.

Stator oluklar motor g ve yaplarna gre eitli ekillerde yaplr. Baz durumlarda stator
manyetik nvesi gvde olarak da kullanlr.

Ak tip stator sarglar
Byk gl motorlarda kullanlr.

Yar ak tip stator oluklar Kapal tip stator oluklar
Kk gl motorlarda kullanlr.
ekil- 7.2: Stator oluk tipleri
34
Rotor: Asenkron motorlarda rotorun (manyetik nvesi) yapls stator gibi oluklu sa
paketin mil zerine preslenerek meydana gelir. Bu oluklar iinde alminyumbakr iletken
ubuktan olup alnlar ksa devre halkalar ile birbirine bal olup alminyum dkmdendir.
Oluklardaki ubuklar ve ksa devre halkalar birbiriyle kafes oluturacak ekilde rotor
sarglarn meydana getirir. Rotor oluklarndaki ubuklarn eimli olarak yaplmas
dnmenin eit lde olmasn salar. Ksa devre halkalar genellikle havalandrma
kanatlar ile birlikte motor soutmada kullanlr. Deiik ekillerde yaplan rotor oluklar ve
rotor iindeki ubuklar motor momentikalknma momenti ve motor zelliklerini direkt
etkiler.

Rotorlar;
*Ksa devre (sincap kafesli) rotor,
*Sargl (bilezikli) rotor olarak iki trdedir.
Rotor oluk yaplar ve zellikleri unlardr.


ekil- 7.3: Rotor ubuk biimi ve kesiti

Yuvarlak ubuklu rotor: ekme momenti ok dk nominal devrinde dnme momenti
yksektir.
Damla biimli ubuklu rotor: Kk gl motorlarda kullanlr. ekme momenti normal
kalknma akm dktr.
Dz biimli ubuklu rotor: Byk gl motorlarda kullanlr. Tam yk altnda kalknma
zellikleri iyidir.
Duble ubuklu rotor: ekme kuvveti ok yksektir. Kalknma ve nominal akm oranlar
iyidir. Ayrca ak younluu etkisi neticesinde kalknma momenti yksek olup, kalknma
akm dktr.


ekil- 7.4: Ksa devre ubuklu rotor.

7.2 Dner alan Devir says

Asenkron motorlarn statorlarndaki sarglara iki faz uygulanarak dner. Manyetik alan
elde edilir. Bunun iin her bir faza ait sarglar stator oyuklarna 120
o
lik a ile yerletirilir.
Bu sarglara uygulanan akmlar arasnda 120
o
faz fark olur ise ( fazl alternatif akm)
statorun i yznde hareket eden dner manyetik alan meydana gelir. Bu dner alann
35
hz, statorun kutup saysna ve uygulanan akmn frekansna baldr. Bu dner alan
senkron devir says n
s
veya dner alan devir says n
o
olarak adlandrlr.

120 120
veya
2 2
o s
f f
n n
P P


no_ns: Senkron devir says, dner alan devir says,
f: Frekans,
2P: Tek kutup says, veya;
60 60
veya
o s
f f
n n
P P

P: ift kutup says
7.3. Dnme momentiKayma

Asenkron motorlarda stator dner alannn dnd hza ns (no) senkron hz denir. Rotor
hibir zaman senkron hzla dnmez. nk stator dner alan ile rotor ubuklar ayn
dorultuda olacandan rotor, iletken ubuklar stator alan tarafndan kesilmeyecek rotor
ubuklarnda EMK indklenmeyecek ve dolaysyla moment meydana gelmeyecektir. Bu
nedenle rotor hz senkron hzdan geride kalacaktr. Rotor zerinde hibir yk olmasa dahi
rotorun yenmesi gereken elektrikimekanik (srtnme) direnleri sfr olmayacandan
rotorda az da olsa bir yk vardr. Bundan dolay rotor dner alann hzndan daha kk
hzda dnmek zorundadr.
Stator sargsnda meydana gelen dner manyetik alan senkron hzla dnerken rotor
iletkenlerini (Bakralminyum ubuklar) keser ve sincap kafesli (ksa devre ubuklu)
rotorda gerilim indklenir. ndklenen gerilim rotor ubuklarndan geirdii akm rotor
manyetik alann meydana getirir. Statorrotor alanlarnn birbirine etkisi sonucu rotor stator
alan ynnde dner.
Motor miline yk uygulandnda rotor hz der. Bu durumda stator alan rotor ubuklarn
(iletkenlerini) daha fazla keser, rotorda endklenen gerilimakm artar. Bu da dnme
momentini arttrr. fazl asenkron motorda senkron hzla rotor hz arasnda bir fark
(kayma) olursa dnme momenti oluur.

Kayma: Senkron hzla (nsno), rotor hz (n) arasndaki farka kayma denir.

Devir cinsinden kayma:
0
veya
s
S n n S n n

Yzde cinsinden kayma:
0
0
% 100 veya % 100
s
s
n n n n
S S
n n


Rotorda indklenen gerilimin frekans: f2 =S.f1 dir.
f2: Rotorda indklenen gerilimin frekans
f1: Statora uygulanan gerilim frekans
S: Kayma

7. 4 Asenkron motorun alma karakteristii

fazl sincap kafesli asenkron motorlar bo alma ve tam ykte almada yaklak
olarak sabit hzla alrlar. Rotor empedans ok kk olduundan (Bakralminyum
ubuk) kk bir hz deiimi ile rotor akm artar, gerekli dnme momenti elde edilerek yk
karlanr. Bo almada kayma %1den kk, tam ykte ise %2-%5 arasnda deiim
gsterir. Bu nedenle asenkron motorlar sabit hzl motorlar olarak adlandrlr. Asenkron
36
motorlarda verim, kk glerde dktr. Yk arttka verim artar. Ykn %75 ile %100
arasnda maksimum deerine ular.


ekil- 7.5: Sincap kafesli asenkron motorun alma karakteristii erisi.

Asenkron motorlarda kayplar; sabit kayplar ve bakr kayplarndan meydana gelir. Sabit
kayplar: Srtnme, hava ve demir kayplar olup btn yklerde sabittirler. Bakr kayplar
ise motor sarglarndaki I
2
.Rdir. Buda sarglardan geen akm arttka bakr kayplar da
artar. Kk yklerde giri gcnn byk bir ksmn sabit kayplar tuttuundan verim
der. Byk yklerde (tam ykte) ise sabit kayplar kk bir ksmn tekil ettiinden
motor verimi artar. Yk motorun nominal deerini aarsa bakr kayplar hzla artarak verim
der.

k gc Giri gc - (Sabit kyp. + bakr kyp.)
100 veya 100
Giri gc Giri gc


Asenkron motorlarda kayma kk, hz reglasyonu mkemmeldir.

7.5 Asenkron Motorun Balant Ular:

fazl asenkron motorlarda stator sarglar motor klemensine her faz gurubu iin ayr ayr
kartlr. Faz guruplar iindeki balantlar ieride (stator sarglarnda)yaplrlar.

Sarg ular;

Birinci faz => U1 U2 veya U X
kinci faz => V1 V2 veya V Y
nc faz => W1 W2 veya W Z



37
Tanmlamalar:

fazl asenkron motorun sarglar yldzgen (, ) devre olarak balanrlar.


Motor klemens balants


Motor klemensine ularn karlmas

ekil- 7.6: fazl asenkron motorun balantlar

Asenkron motorlarda yldz devrede dnme momentiakm deerleri gen devrenin te
biri kadardr. Motorlarn balanma koulu ebeke gerilimi ve motor etiketine gre
belirlenir.

Ara Gereler:
-Enerji niteli deney masas
- fazl varyak
-Rayl motor sehpas
- fazl asenkron motor
-Fuko freni
-Enerji analizr














38
Deneyin balant emas:


ekil- 7.7: faz asenkron motorun ksa devre deneyi devre emas.

Bilgi:
Gerilim kaynandan motor sfrdan balayarak gerilimi kademe, kademe artrlarak
uygulanr. Motorun ektii akm nce nominal deerde daha sonra ksa bir sre iin
nominal deerin %150 sine kadar karlr. Deney sresince rotorun dnmemesi salanr.
Motora uygulanan gerilim nominal deerin %40 kadardr. Bu srada motorun ektii g
bakr kayplarn verir. Rotor dnmediinden srtnme-rzgar kayplar sfrdr. Demir
kayplar kk deerdedir. Bu deney sonucunda Re bulunduuna gre herhangi bir yk
akmndaki bakr kayb bulunur.

2
1
2
1
3 ..........dir.
......................dir.
3
k CU e
CU
e
P P I R
P
R
I

Bu deneyde alnan lm deerlerle; uygulanan gerilime gre akm-gcn deiimi;
akmla g katsays-empedans-g deiimleri grlebilir.
Asenkron motorun ksa devre akm bileeni
39

ekil- 7.8: Asenkron motor ksa devre deneyi akm bileeni

I
k
- Ksa devre akm ( statorun ektii akm)
I
m
- manyetik alan akm
I
w
- Kayplar karlamak iin (P
cu
+P
fe
)akm rotoru kilitlenmi asenkron motor sekonderi ksa
devre edilmi trafo gibidir.
Deneyin yapl:
-ekil 7.7deki deney devresini kurunuz.
-Motor milinin dnmesini nlemek iin elektromanyetik fuko freninin beslemesi olan RPM
ve tork ksmnn PWM 0-24v ksmn maksimum deerde tutup starta basnz.
-Ayarl A.C besleme (3 fazl varyak) nitesinden sfrdan balayarak gerilimi kademe
kademe artrarak motora uygulaynz.
-Motor nominal akm deerine ulancaya kadar gerilimi artrnz. Her konumda devredeki
enerji analizrndeki parametreleri (U, I, Cos, W, VA, VAR) gzlemleyip kaydediniz.
-Pk=3.I2.Re denklemindeki (Pk) ksa devre gcn, (Pcu) bakr kaybn, (Re) edeer
direnci lmdeki deerlerden ve denklemden bulunuz.
-Motor nominal akm deerinin 1.5 katna yaklancaya kadar motora uygulanan gerilimi
kademe kademe artrn, nominal deerin zerindeki akm deerini ksa sreli uygulaynz.
Bu konumda enerji analizrnn parametrelerini gzlemleyip kaydediniz.
-Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.
*isteme bal zellikle ksa sreli motor nominal gerilimi uygulayarak deneyi tekrar edebi-
lirsiniz. Gzlemleri kaydedip analiz yapnz.

Deneyde alnan deerler:

Enerji analizr

n

Re

AIKLAMA
U I Cos W VA VAR

n
=
0

s
a
b
i
t






Deerlendirme:

Soru 1: Asenkron motorda ksa devre deneyi hangi amala yaplr? aklaynz.
Soru 2: Deneyde Cos deeri nedir? aklaynz.
Soru 3: Deneyde motor nominal gerilimi neden uygulanmaz? aklaynz.
Soru 4: Denklemde ( 3
k k
P U I Cos ) bulunan Cos
k
ile deneyde llen Cos
k
ayn
mdr? farkl ise sebebi nedir? aklaynz.
Soru 5: Ksa devre deneyinde (Pfe) demir kayb var mdr? varsa neden gz ard edilir?
aklaynz.
Soru 6: Deney sonu gzlemleriniz aklaynz.
40
Deney No 8: BR FAZLI TRANSFORMATRN KISA DEVRE DENEY VE
BAKIR KAYIPLARININ NCELENMES
Deneyin Amac: Transformatrn primer-sekonder sarglarnn bakr kayplarnn
bulunup ksa devre geriliminin saptanmas
TEORK BLG
8 BR FAZLI TRANSFORMATRLER:
A.C. devrelerinde, frekans deitirmeden gerilimi deitirerek bir A.C. devreden
baka bir A.C. devreye enerjiyi ileten statik elektrik makinalar, transformatrler bir fazl
olarak imal edilir. Geni bir alanda ok amal olarak kullanlrlar.

8.1. Bir fazl transformatrn almas, yaps:

Bir fazl trafolar basit elektrik makinalar olup farkl alanlarda ok amal kullanlr.
Bu elektrik makinalar (trafo), manyetik nve denilen ince silisyumlu salarn preslenmesi
veya ayn salardan spiral eklinde sarlarak yaplp, bu nve zerine deiik ekil ve
yapda primer-Sekonder sarglarndan olumaktadr.


ekil 8.1: Basit bir fazl trafo

Gerilim uygulanan sarglar birinci devre primer sarg, yke balanan akm ekilen
ksm ikinci devre Sekonder sargdr. Sekonder devreden alnan gerilim, primer devreye
uygulanan gerilimden kk ise drc trafo; Sekonder devreden alnan gerilim primer
devreye uygulanan gerilimden bykse ykseltici trafo denir. Primer sargya A.C. gerilim
uygulandnda sargdan geen A.C. akm deiken bir ak yaratr. Bu manyetik ak hem
nve ve primer Sekonder sarglarn keser, deiken bir manyetik alan iinde bulunan
sarglarnda deiken bir alan indklenir. Bu sarglarda indklenen E.M.K. deeri;
manyetik ak, uygulanan A.C. gerilimin frekans ve sarglarn sarm says ile doru
orantldr.

Yukarda aklamaya altmz gibi trafonun almas; elektromanyetik
indksiyon yoluyla elektrik enerjisini bir veya birden fazla devreye ayn frekansta
aktarlmasdr.

8.2. Trafoda indklenen EMK ve dntrme oran:

Trafoda indklenen EMK, primer sargsnn meydana getirdii manyetik akya,
uygulanan A.C. gerilimin frekansna, manyetik nvenin zelliine ve bobinin sarm
saysna baldr.
Buna gre ;

E1 = 4,44.f.m.N1.10-8 Volt.
41
Trafolarn dnen paralar olmadndan dolay verimleri ok yksekmakinalardr.
Oluan bakrdemir kayplar ok kk deerlerdir. Kayplar gz nne alnmad
zaman primersekonder devre gleri eit kabul edilir.
Pp = Ps ;

E1. I1. Cos = E2. I2. Cos
Bu eitlik yardm ile
1 2 1
2 1 2
E I N
a
E I N


Denkleminden anlalaca gibi, gerilimler sarm saylar ile doru, akmlar ile ters
orantldr. Bu orana trafolarn dntrme oran denir veya K harfi ile gsterir.


ekil 8.2 Bir fazl transformatr prensip emas

8.3 Trafolarda kayplarverim:

Trafolarn g kayplar nve ve bakr kayplarndan ibarettir.

Nve kayb: Fukohisteresiz kayplarndan oluan nve kayplar btn alma,
yklerde sabittir. Bu kayplar trafonun bo alma deneyi ile bulunur. Fuko kayplar
nveyi ince salardan yapmak suretiyle minimuma indirir. Histeresiz kayplar da demire
silisyum katarak azaltlr.

Bakr kayplar: PrimerSekonder sarglarnda geirilen akmlarn oluturduu
kayplardr. Sarg direnlerinden dolay meydana gelir. Sarglardan geen akmn
artmasyla artarlar. Bu kayplar ksa devre deneyi ile bulunur.

1 2 CU CU CU
P P P
2
1 1 1 CU
P I R
2
2 2 2 CU
P I R

Trafolarda oluan bu bakr kayplar Trafo gcnn yaklak %3 - %4 dr.
Trafolarda verim alnan gcn verilen gce orandr. Veya k gcn giri gcne
oranna verim denir.

1
2
veya
a
k fe CU
V
P P
h P P P
P P

42
a
v k
P
h
P P

G trafolarnda en yksek verim bakr ve demir kayplarnn eitliinde salanr.

% 100 olur.
a
V
P
h
P


Ara Gereler:
-Deney masas
-A.C lm nitesi (multimetre 2 adet)
-Enerji analizr
-1 fazl transformatr
-1 fazl varyak



Deney balant emas:


ekil 8.3 Bir fazl transformatrn ksa devre deneyi devre emas.
43



Deneyin yapl:

Not:*Deneyde kullanlan transformatrn primer-sekonder devreleri nominal akm
deerlerine dikkat ediniz.

-ekil 8.3teki deney balantsn kurunuz.
-Ayarl A.C g kaynann gerilimini (0) sfra getirip transformatr primer devresine
uygulaynz.
-Primer devresine uyguladnz gerilimi kademe kademe artrarak nominal (Ip)
akmnn gemesini salaynz. Her konumda Ip,Up enerji analizr parametrelerini
ve Usk,Isk deerini gzlemleyip kaydediniz.
-Transformatr primerinden nominal akmn %150si kadar akm gecinceye kadar
uygulanan A.C gerilimi artrnz. Bu konumda Ip,Up, enerji analizr parametreleri ve
Usk,Isk deerlerini gzlemleyip kaydediniz.
-Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.

Deneyde alnan deerler:

Up Ip
Enerji analizr parametreleri

Usk

Isk
Aklama
U I COS

W VA VAR























































Deerlendirme:

Soru 1: Ksa devre deneyi hangi amala yaplr aklaynz.
Soru 2: Ip nominal deerinde iken Up deeri nedir, bu deerin nominal deere oran
nedir aklaynz ve bu deere ne ad verilir?
Soru 3: Ksa devre geriliminin kk-byk olmas ne anlama gelir? aklaynz.
Soru 4: Ip ve Isk nominal deerlerinde iken enerji analizrndeki parametreleri (g)
deerleri neyi gsterir? analiz ediniz.
Soru 5: Deneyde alnan deerler ile transformatrn ksa devre deneyi Pk=f(Ik) veya
Pk=f(Uk) erisini iziniz.
Soru 6: Deney sunu edindiiniz gzlemlerinizi aklaynz.
44
Deney No 9: FAZLI TRANSFORMATRN BALANTI GRUPLARININ
BULUNMASI
Deneyin Amac: Balant yaps (gurubu) belli olmayan fazl trafolarn balant
gurubu ve asn lp-izim yoluyla bulmak.
TEORK BLG
9. FAZLI TRANSFORMATRLER

fazl sistemlerde deiik gerilimli fazl transformatrlerle elde edilir. Bu trafolarn
baca vardr. Her faza ait yksekalak gerilim sarglar ayn bacak zerinde bulunur. Her
faz sarglarndan geen akmlar arasnda 120 faz fark vardr. fazl trafolarda deiik
amal, deiik balant gruplar vardr. Bu balant gruplar incelenecektir.

9.1. Fazl Transformatrn Yaps, almas ve zellii

fazl trafolarn almas aynen bir fazl trafolardaki gibidir. fazl trafo, adet bir fazl
trafonun yldz veya gen balanabilmeleri ile olumaktadrlar. Ayrca bacakl nve
zerine her bacaa bir fazn primersekonder bobinleri yerletirilerek de elde edilir. fazl
trafonun akm-gerilim dntrme oran ilikileri bir fazl trafonun aynsdr.

fazl trafonun grnr gc;

1 1 1
3 ...............VA(Primer) S U I
2 2 2
3 ...............VA(Sekonder) S U I

gen bal sistemde;

h f
U U
3
h f
I I

Yldz bal sistemde;

3
h f
U U
h f
I I

9.2. Fazl Trafolarn Balant ekilleri Ve zellikleri

fazl trafolarn balantlar yldz veya gen balant olarak hem primer hem de
sekonder devrede uygulanr. nc bir balant olarak da zikzak balant yalnz sekonder
devrede her fazn sekonderinde eit gerilimli iki sarg bulunmaldr.
fazl trafolarda balant ular primer sargda byk harflerle, birinci fazn girii U k
X, ikinci fazn girii V k Y, nc fazn giri W k Z olarak ifade edilir. Sekonder
sargda kk harflerle; birinci fazn girii u k x, ikinci fazn girii v k y, nc fazn
girii w k z olarak ifade edilir. Sarglarda her faza ait birden fazla grup varsa bunlarda
1.2olarak srayla numaralandrlr.






45
Yldz ( ) Balama:

Primersekonder sarglar iin uygulanr. Primer sargda her faz sargsnn birer ular
birbiriyle balanr. (Yldz kprs) Bota kalan ulara (R,S,T) L1, L2, L3 faz uygulanr.
Yldz sargsna ntr balanr.
Sekonder sargda da ayn yapyla her fazn birer ular birletirilir. Bota kalan ulara yk
uygulanr.


ekil 9.1: Yldz balant

gen ( ) Balama:

Primersekonder sarg iin uygulanr. Her faza ait sarnn giri ucu dier faz sargsn k
ucu ile birletirilir.
Primerde sarg giri ularna (R, S, T) L1, L2, L3 faz uygulanr.
Sekonder sargda da ayn ilem yaplr. Sarg giri ular faz olarak yke balanr.
gen balamada ntr hatt yoktur.

ekil 9.2: gen balant
Zigzag ( ) Balama:

Bu balant trafolarn sekonderinde ayn fazda eit gerilimli sarg bulunursa yaplr. Zigzag
balantda her fazn bir sargs teki sargnn dier sargs ile seri balanr, ntr ucu
bulunur.

ekil 9.3: Zigzag balant



46
9.3. Fazl Trafolarn Balant Gruplar ve zellikleri:

fazl trafolarn balant gruplar primersekonder sarglarnn balant ekillerini ve
primersekonder gerilimlerinin birbirlerine olan faz farklarn gsterir. Her balantnn ayr
zellikleri ve balant amalar vardr. Bunlar trafolarn yap, koruma ve zelliinden, bazen
de besledikleri sistemin yap ve zelliine gre yaplrlar.

Sekil 9.4: fazl trafolarn balant gruplar ve zellikleri cetveli

A grubu : Ddo gen gen bal faz fark 0 dr.
B grubu : Yy6 Yldz yldz bal faz fark 6x30 = 180 dr.
C grubu : Yd5 Yldz gen bal faz fark 5x30 = 150 dr.
D grubu : Yz11 Yldz Zigzag bal faz fark 11x30 = 330 dr.


47
Ara Gereler:
-Deney masas
-3 fazl seyyar enerji nitesi
-3 fazl transformatr
-A.C lm nitesi
-Multimetre



Deneyin balant emas:


ekil 9.5 fazl trafonun balant gruplarnn bulunmas devre balant emas.


48
Deneyin yapl:

Not: Trafonun sekonder devre k birden fazladr, bu nedenle sekonder knn bir
grubu kullanlacaktr.
*Trafo balant ular U-Ua,V-Va,W-Wa kk harfler u-u3,v-v3,w-w3 gibi yazlabilir.
-ekil 9.5teki deney devresini trafo yldz-yldz bal olarak kurunuz.
-Primere trafo nominal gerilimini uygulayp, primer (giri), sekonder (k) gerilimlerini
(L-L,L-N) lp kaydediniz.
-Trafoya uyguladnz enerjiyi kesip U-U3 ularn ntleyip tekrar trafoya nominal
gerilimini uygulaynz.
-Kutuplar aras gerilimi lmek iin uygun voltmetre veya avometre V3-Va,V3-Wa,W3-Va
W3-Wa kutuplar belirtilen yapda lp deerleri kaydediniz.
-Primer devresi iin 100v=1cm lekli fazlar aras 120
o
olan yldz vektrn iziniz.
-Sekonder devre iin ayn lekli (100v=1cm) Ua merkez olmak zere bir daire iziniz
Ua-U3 ayn noktada olacak V3-W3 daire zerinde olacaktr.
-Kutuplar aras lm yaptnz deerlerle ayn lekli Va merkezli V3 -Va dairesini izin
Wa merkezli W3-Va dairesini izin.
-Va merkezli ayn lekli W3-Va dairesini izin,W3 merkezli V3-Wa dairesini iziniz.
-Yukarda belirtilen dairelerin kesime noktalarn V3,W3 noktasn verir.



Yalnz harflerle belirtilen ifadeler
UUa, VVa, WWa

kk uu
3
, vv
3
, ww
3
olarak yazlabilir.

-Yukardaki ilemlerden Ua-U3, Va-V3, Wa-W3 ayn fazda balant grup as 0 (sfr)
yani Yy0 balant grubudur.
-Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.
-stee bal farkl grup ve balantlarda deneyebilirsiniz.





49
Deneyde alnan deerler:

Pirimer Sekonder V3-Va V3-Wa W3-Va W3-Wa AIKLAMA
U
V

W
U3
V3

W3








Deerlendirme:

Soru 1: Balant gruplar ve eitleri nelerdir? aklaynz.
Soru 2: Balant gruplarn bilmenin ne faydas vardr? aklaynz.
Soru 3: Farkl balant grup ve as olan trafolar paralel balanr m? aklaynz.
Soru 4: Yd5 , Yy6 , Dy11 ne anlama gelir? aklaynz.
Soru 5: Deney sonunda edindiiniz gzlemlerinizi aklaynz.
50
Deney No 10: D.C KOMPUNT DNAMONUN BOTA ALIMASI
Deneyin amac: Kompunt dinamoyu bo altrarak (Iu) uyartm akm ile (U) dinamo
gerilimi arasndaki balanty analiz edip gerekli bilgi beceri kazanmaktr.
TEORK BLG
10. D.C KOMPUNT MAKNA

D.C kompunt makinalar sarglarnn yerletirilme durumuna gre hem seri hem de nt
makina olarak kullanlr. Dolaysyla kompunt makinalar nt ve seri makinalarn bir
kombinasyonudur. Bu makinalar hem kompunt dinamo hem de motor olarak kullanlr. Bu
makinalarda iki uyartm sargs bulunur. Biri endviye seri balanan seri sarg dieri ise
endviye parelel balanan nt sargdr.
Kompunt makina her iki uyartm sargs ile Endvi sargl rotor ve kollektrle beraber
endviye akm salayan fralardan meydana gelmitir. Uyartm sarglar balantlar
dolaysyla geen akmn ynlerine gre uyartm alann kuvvetlendirecek veya zayflatacak
ekilde yaplr. Kompunt makinalar yaplar ve tasarmlar itibar ile daha fazla seri veya
daha fazla nt makina zelliinde bulunabilirler.
Kompunt makinalarda seri-nt sarglar blnm saplamal olarak yaplabilirler. Seri
sargnn blnm saplamal olarak yaplmas sonucu Eklemeli kompunt zelliinde
kompuntlama eitleri bulunan kompunt makinalar oluturulur. Sarglar kendi uyartm
alanlarn kuvvetlendirici, zayflatc veya birbirlerinin kombinasyon ile toplanacak ekilde
balanabilirler. Eklemeli kompunt makinazeliinde kompuntlama trleri ve zellikleri
aadadr.

Ters kompuntlama:

Eklemeli kompunt makinann seri sarglar nt sarglar manyetik alanna az veya ok
zayflatacak ekilde balanrsa ters kompuntlama yaplm olur. Buda; devir says artan
yk deerlerinde sabit kalr, sarg oranna gre de ykselebilir.

Dk kompuntlama:

Arlkl olarak nt motor zelliine sahip olur. Seri sargnn dk oranda nt sarg
alann kuvvetlendirecek ynde olmasdr.

Normal kompunt:

Bu trde makina tamamen nt zellii gsterir. Bu motorda baslang anndaki momenti
byk olmas ve devir saysnn yke daha fazla baml olmasdr.

Ar kompuntlama:

Bu kompuntlamada motor arlkl olarak seri motor zellii gsterir. Eklemeli kompunt
makinalarda dinamo olarak kullanmda da u zellikler gzlenir.
a) Ar kompuntlama: Dinamo arlkl olarak nt dinamo zellii gsterir.
b) Dk kompuntlama: Dinamo seri dinamo zellii gsterir.
c) Ters kompuntlama: Seri sargnn alan nt sarg alann azaltacak ynl ise ters
kompuntlara olur. Bu koulda etkin olan sargnn zelliini gsterir.
d) Normal kompunt: Her iki sargnn meydana getirdii alan birbirini kuvvetlendirecek
yndedir. Her iki zelliin etkileri grnr.




51
10.1 MOTOR OLARAK ALIMA ZELL

Kompunt motor bosta alsmada ayn nt motor zellii gsterir. Yani motor ambale
olmaz. Motorun ambale olmas iin her iki sargnn devre d kalmas veya alanlarnn
birbirini yok etmesi gerekir. Seri motordaki gibi devir says motor ykledike byk oranda
dmez. Dk devirde ise seri motor zellii gsterir.


ekil- 10.1: Kompunt motorun alan zayflatmal ve zayflatmasz yk erisi.

Eklemeli kompunt makinalarnmotor olarak almasnda sarglardan geen akm ynle-
rinin ve alanlarnn etkilerine gre zellikleri belirlenir.
Normal kompuntlamada motor nt zellii gsterir
Ters konpuntlamada devir says artan yk deerinde sabit kalr. Hatta seilen sargya gre
de artar.
Ar kompuntlamada motor arlkl olarak seri zellik gsterir.
Dk kompuntlamada ise motor arlkl olarak nt zellii gsterir.


ekil- 10.2: Eklemeli kompunt motorda kompuntlama eitlerinin yk erisi.

Eklemeli kompuntlarda normal kompunt motorlar gibi bota altrlrlar. Yalnz her iki
sargnn devre d veya alanlarnn birbirinin yok etmesinde ambole olurlar.




52
10.2 DNAMO OLARAK ALIMA ZELL

Kompunt dinamolar hem seri hem de nt dinamo zelliine sahiptirler. Kendinden veya
yabanc uyartml olarak alrlar. Sarg alanlar birbirini desteklemesi ynnde normal
kompunt birbirini zayflatacak ynde ters kompuntlama yaplabilirler. Kompunt dinamo
ebeke tarafndan ar yklense dahi gerilimi sabit tutar. Sarglardan ters ynde akm
getii zaman nt sargnn etkisinden dolay kutup deiiklii olmaz.

Eklemeli kompunt dinamo zellii
Ar kompunta; dinamo arlk olarak nt dinamo zellii
Dk kompuntlamada seri dinamo zellii gsterir.


ekil- 10.3: Eklemeli kompunt dinamonun kompuntlama eitlerine gre yk erisi.

10.3 MAKNAYA YOL VERLMES

D.C kompunt eklemeli kompunt makinalarda kalknma annda ektikleri akm nominal
akmlarda ok byk olmasnn nedeni ile yol verme reostas ile (ayarl diren)
kalkndrmasnn salanmas gerekir.
Ayn zamanda D.C ayarl besleme niteleriyle de salanabilir gerilimle yava artrarak
kalknmas salanr. Dier D.C makinalarda olduu gibi tristrl faz kontrol devreleri
zerinden de motorlarn kalknma annda byk akmlar ekmeden yol almas salanr.


Ara Gereler:
-Enerji niteli deney masas
-Rayl motor sehpas
-D.C kompunt makina
- fazl asenkron motor
- fazl asenkron motor srcs
-50 1000 w reosta
-Takometre (devir ler)









53
Deneyin balant emas:

ekil 10.4:D.C kompunt dinamonun bo alma devre emas.

Deneyin ilem basamaklar:

Not:*Eitim setindeki kullanlan D.C komput makina nt zellik iermektedir. (bo
almaya tedbir amacyla)
*AC-DC makinalarnnominal deerlerini dikkate alnz.

-ekil 10.4 teki deney balantsn kurunuz.
-D.C kompunt dinamoyu nominal devrinde, asenkron motor ve src yardmyla
altrnz. (Iu) uyartm akm sfr iken U, n deerlerini gzlemleyip kaydediniz.
-(Ru) uyartm reostasn maksimum deerden ayn ynde hareket ettirerek devreden
kartnz her konumda U, Uu, Iu, n deerlerini gzlemleyip kaydediniz.
-Uyartm akmn ya da (n) devri artrarak D.C kompunt dinamonun gerilimini nominal
deerine getiriniz.
-Uyartm (Ru) reostas direncini (ters ynde hareket ettirip) artrp dolaysyla (Iu) uyartm
akmn kademe kademe azaltnz, uyartm reostas maksimum deerine kadar, her
konumda U, Uu, Iu, n deerlerini gzlemleyip kaydediniz.
-Enerjiyi kesip deneyi sonlandrnz.

**stee bal olarak nt sarg uyartmn harici D.C kaynaktan nominal gerilimiyle
besleyip deneyi tekrarlayp gzlemlerini analiz edin.
54

Deneyde alnan deerler:

n U Uu Iu
Aklama















































Deerlendirme:


Soru 1: Dinamoda uyartmdan nceki (U) gerilim nedir aklaynz? Dinamo gerilim
vermiyorsa sebebi nedir? aklaynz.
Soru 2: Deneyde alnan U, Iu deerleri ile bo alma erisini karnz.
Soru 3: Uyartm akmndaki art ile dinamonun gerilimindeki art oran ayn mdr?
aklaynz.
Soru 4: D.C kompunt dinamoda seri zellii nt zelliiyle eit olsayd ne olurdu?
aklaynz.
Soru 5: Dinamo bo almada gerilim dm olur mu nedenleri nedir? aklaynz.
Soru 6: Deney sonundaki gzlemlerinizi aklaynz.
55
BALIKESR NVERSTES
MHENDSLK-MMARLIK FAKLTES
ELEKTRK-ELEKTRONK MHENDSL




ELEKTRK MAKNALARI LABORATUVARI DENEY RAPORU




Deneyin Ad : .


Deneyi Yaptran :

Deney Tarihi :



Okul No Ad Soyad Snf Grubu
Raporu Hazrlayann .................. ............................................... ..




Deerlendirme
Teorik Bilgi Raporu
Toplam
retim Elemannn mzas
Rakam ile Yaz ile



56
1. lme Sonular ve Hesaplanan Deerler



















2. Grafikler
























57
3. Sorularn Cevaplar

Raporu Hazrlayan : ..

mzas :