Revista Shkencore Hikmet

1
Revist shkencore, Mars/2013

1
Instituti pr shkencat humane Ibni Sina
www.ibnisina-ks.com
Hikmet
Prishtin, 2013
Revista shkencore Hikmet sht nj publikim i specializuar i Insti-
tutit pr shkencat humane Ibni Sina. Revista ka si synim kryesor t
informoj lexuesit shqiptar dhe publikun e gjer me shkencat humane
n botn islame, duke prfshir ktu studimet n fushat e islamologjis,
orientalistiks dhe studimeve krahasimtare. Pr m tepr, revista synon
t stimuloj studiuesit shqiptar e t huaj, q sjellin risi n lmit e
lartprmendura, me qllim avancimin dhe ngritjen e nivelit shkencor
dhe kulturor n vend. Prandaj, studiuesit, krkuesit, lektort universi-
tar dhe studentt e diplomuar n krkime t avancuara inkurajohen t
dorzojn punimin e tyre origjinal (t pa publikuar m par n ndonj
revist apo ueb site tjetr). Artikujt duhet t shoqrohen me abstrakte,
fjalt elsa dhe mund t jen n gjuhn shqipe, arabe, perse, turke ose
angleze. Revista Hikmet fton t drejtn e autorit t artikujve q pub-
likon, duke i njohur autorit t drejtn e botimit t tyre n organe t tjera,
me kushtin q revista Hikmet t referohet si publikuesi i par i tyre.
T drejtat pr t gjith artikujt dhe shkrimet i ruajn autort. Redaksia e
ksaj reviste nuk mban prgjegjsi pr opinionet dhe qndrimet e shpre-
hura dhe faktet e cituara nga autort.
Revista Hikmet pranon t gjith shkrimet, prkthimet, intervistat dhe
recensimet q jan n prputhje me botkuptimin teorik dhe akademik
t revists. Punimet para se t botohen vlersohen nga redaksia dhe ajo
sht e lir n zgjedhjen e tyre pr botim. T gjith punimet duhet t jen
shkencore dhe t japin citatet dhe referencat e nevojshme. M shum
t dhna pr kriteret e paraqitjes dhe t drgimit t artikujve pr botim
mund t shihni n faqen zyrtare t Institutit pr shkencat humane Ibni
Sina: www.ibnisina-ks.com.
Revista Hikmet del katr her n vit, dimr, pranver, ver dhe vjesht.
Dorshkrimet dhe fotot nuk kthehen.
Punimet mund ti drgoni n E-mailet: revista-hikmet@hotmail.com,
revista.hikmet@yahoo.com
Revista shkencore Hikmet
Boton: Instituti pr shkencat humane Ibni Sina
Kryeredaktor: Abdullah Rexhepi
Redaksia
Fehim Gashi, Hatixhe Ahmedi, Fahredin Shehu, Hasan Azari, Jahja
Honduzi, Agim Abdullahu, Abdullah Rexhepi
Redaktor gjuhsor: Ajna Aliti
Kshilli shkencor ndrkombtar:
Dr. William Chittick, Universiteti Shtetror i Nju Jorkut, SHBA
Dr. Shahram Pazouki, Instituti iranian i flozofs, Iran
Dr. Turgay afak, Universiteti Medenijet, Turqi
Dr. Husejnali Ghobadi, Universiteti Tarbiat Modares, Iran
Dr. Hanan Tahoun, Universiteti i Kajros, Egjipt
Dr. Sedad Dizdarovi, Universiteti i Zenics, BH
Dr. Ahad Golizade, Instituti krkimor ndrkombtar Rumi, Shqipri
Dr. Seid Halilovi, Qendra pr shkenca fetare Kom, Serbi
Adresa: Rruga Fehmi Agani (ish-rruga e Beogradit), Nr. 42, kati I,
banesa nr. 4. Prishtin, Kosov.
Email: instituti-ibnisina@hotmail.com
instituti.ibnisina@yahool.com
Pasqyra e Lnds / Contents
Fjala e Redaksis / Editorial .......................................................................6
Prof. Dr. Mehdi Polisi
Kontributi i Hafz Ali Ulqinakut pr arsimin shqip
Contribution of Hafz Ali Ulqinaku about Albanian education ..................9
Prof. Dr. Nexhati Demir
Arsimi dhe edukimi n Kosov prgjat viteve 1877 1912
Education in Kosovo during 1877 1912 According to the prime Ministry
Ottoman Archives .....................................................................................19
Prof. Dr. Abdullah Hamiti
Pikpamjet e Sami Frashrit pr gjuhn, letrsin dhe kulturn iraniane
Sami Frasheris viewpoint on the Iranian Language, Literature and Culture
...................................................................................................................35
M.A. Jahja Hondozi
Orientalizmat n Divanin e Sheh Maliqit
The Orientalisms of the Sheikh Hilmi Maliqis Divan............................. 57
Dr. Olsi Jazexhi
Edukimi me Sknderbeun
Education with Skanderbeg ..................................................................... 83
Titus Burckhradt
Vlerat e prjetshme n Artin Islam
The Transcendental values in the Islamic Art ........................................ 109
Fahredin Shehu
Misticizmi, Misiticizmi Islam, Suhraverdiu
Mysticism, Islamic Mysticism, Suhrawardi .......................................... 123
Prof. Dr. Naser Nikoubakht & Dr. Abdullah Rexhepi
Misticizmi Islam, shkoll e tolerancs dhe mirkuptimit
The Islamic Mysticism, the School of Tolerance and Understanding..135
Prof. Dr. Sejid Husejn Nasr
Ibni Sina, jeta dhe vepra
Ibni Sina, life and opus ....................................................................... 149
Prof. Dr. Riza Daveri Ardekani
Ebu Hamid Gazaliu dhe Filozofa Islame
Abu Hamid Ghazali and the Islamic Philosophy................................. 161
Prof. Ass. Dr. Isa Memishi
Arthur John Arberry studiues dhe njohs i shklqyeshm i tesavuft
Arthur John Arberry researcher and expert of Tasawwuf ....................175
Dr. Sejjid Ali Mirlohi
Simetrit estetike n metaforat kuranore
Estethic simetries on the metaphores of Kuran ................................ 181
Nexhat Ibrahimi
Disa copza t diplomacis s Muhammedit a. s.
Snippets of Muhammads (PBUH) Diplomacy ...................................195
Kritik e Recensione
Critics & Reviews ........................................................................ 205-218
7
Fjala e redaksis
Lexues t nderuar,

sht knaqsi e veant tju prezantojm numrin e par t revists
shkencore Hikmet. N dukje, fjala hikmet ndoshta mund t tinglloj e
panjohur, veanrisht pr gjeneratat m t reja, por, t moshuarit kt fjal
arabe e kan shqipruar si hiqmet dhe n t shumtn e rasteve e prdornin
pr t shprehur urtsin hyjnore. Fjala hikmet, prve kuptimit urtsi, n
terminologjin e shkencave islame ka nj kuptim shum m t gjer. Hik-
met n gjuhn arabe ka kuptimin e dijes, flozofs, urtsis, drejtsis, she-
riatit, fjals s vrtet, vendosjes s do gjje n vendin e vet dhe sendit q
eliminon injorancn dhe smundjen. N shum vende, Zoti i Plotfuqishm,
Librat Hyjnor i quan Hikmet: Kjo sht nga urtsia q Zoti yt ta shpalli
ty. (Kurani, 17/39), Ai ia mson atij librin (besimin), urtsin, Tevratin
dhe Inxhilin (3/48), dhe ...kur ta msova ty librin e urtsin Tevratin e
Inxhilin,... (5/110). Ibni Sina n lidhje me Hikmetin thot: Hikmet sht
shkenc teorike nprmjet t cils msohet dhe veprohet drejt prsosjes s
shpirtit. Nga Hikmeti kemi dobi, ajo evoluon dhe mund t shndrrohet n
nj dije mendore e barabart me dijen mbi ekzistencn, e q na on drejt
lumturis s ksaj bote dhe bots tjetr, por gjithnj brenda mundsive t
njeriut. Kjo fjal sht sinonim i fjals greke Sophia, q ka kuptimin e
dijes e cila prftohet nprmjet prpjekjes mendore dhe shpirtrore. N
antikitet, Pitagora veten e quajti Dashamirs t Sophias (Philosoph/Filo-
zof), dhe kjo fjal kishte kuptimin e dijes q zbulohej nprmjet intelektit
8
dhe refektimeve hyjnore t cilat burimin e kishin te edukimi shpirtror
dhe praktikat fzike. Pra me Hikmet kuptojm shkencn apo prpjekjen e
cila mundohet t zbuloj t vrtetn jo vetm me racionalizm, por edhe
me pastrimin e ndriimin shpirtror prmes lutjeve t ndryshme dhe vep-
rimeve fzike. Ndrsa Dekarti thot: Qllimi i Sophias nuk sht prftimi
i fuqis dhe mundsis s parashikuar, por sht njohja e plot e asaj gjje
q mund t prvetsohet pr t jetuar jetn, ruajtur shndetin dhe krijimin
e arteve.
Duke pasur parasysh nevojn e trajtimit t problemeve nga pik
vshtrimi i dijeve fetare, me revistn Hikmet shoqris shqiptare syno-
jm ti prezantojm flozofn, artin, misticizmin dhe urtsin islame n
prgjithsi, gjithnj duke mos prjashtuar dhe dijet e shkollave dhe feve
tjera. Padyshim se sduhet harruar q n t kaluarn, shoqria jon, sido-
mos shtresat intelektuale, nuk qen t panjohura me kt tradit t pasur
shpirtrore e mendore.
Revista ka si synim kryesor t informoj lexuesit shqiptar dhe publikun e
gjer me shkencat humane n botn islame, duke prfshir ktu studimet
n fushat e islamologjis, orientalistiks dhe studimeve krahasimtare. Pr
m tepr, revista pretendon t stimuloj studiuesit shqiptar e t huaj, q
sjellin risi n fushat e lartprmendura, me qllim avancimin dhe ngritjen e
nivelit shkencor dhe kulturor n vend.
Natyrisht q kjo revist nuk mund t ket vazhdimsi pa prkrahjen
dhe bashkpunimin e qarqeve shkencore dhe intelektuale shqiptare dhe m
gjer. Kshtu q, i bjm thirrje pr bashkpunim t gjith atyre q me
punimet e tyre shkencore do t mund t kontribuonin n pasurimin dhe
rritjen e cilsis s revists Hikmet. Gjithashtu falnderojm antart e re-
daksis dhe antart e kshillit shkencor ndrkombtar pr bashkpunimin
dhe prkrahjen e tyre t palodhshme.
Mars, 2013
10 Prof. dr. Mehdi Polisi
Kontributi i Hafz Ali Ulqinakut n arsimin shqip
Prof. dr. Mehdi Polisi
Vargut t fgurave t shquara t Rilindjes Kombtare Shqiptare i
prket edhe Hafz Ali Ulqinaku. Ai jetoi n gjysmn e dyt t shekullit 19
dhe n vitet e para t shekullit 20. Lindi m 1853 n Ulqin dhe ndrroi jet
m 1913 n Lezh. Jetoi, si na del ktu, jo m shum se 60 vjet. Periudha
kohore n t ciln jetoi Hafz Ali Ulqinaku ishte plot ngjarje t rndsishme
e kthesa t mdha pr popujt e Ballkanit. Ishte koha kur caktoheshin e
vizatoheshin kufjt e Ballkanit, prkatsisht bhej harta gjeografke e tij.
Prandaj, popujt e Ballkanit ishin vn n lvizje, duke trokitur n dyert e
kancelarive t qendrave t vendimmarrjes (Paris, Mynih, Londr, Mosk
etj.) me synimin q secili t ftonte sa m shum territore, natyrisht, n dm
t njri-tjetrit.
N vitin 1878 ndodhn disa ngjarje t rndsishme, ndr t cilat:
Traktati i Shn Stefanit dhe Kongresi i Berlinit. N kto dy tubime
ndrkombtare, fatkeqsisht, u morn vendime t padrejta pr popullin
shqiptar, sepse pjes t territoreve t banuara krejtsisht ose me shumic
drrmuese prej shqiptarsh, ua aneksuan shteteve fqinj: Serbis, Malit t
Zi, Greqis dhe Bullgaris. Kt fat t kobshm e pati dhe Ulqini i Hafz
Aliut.
KDU 37(=18)
11 Kontributi i Hafz Ali Ulqinakut n arsimin shqip
Prpjekja e intelektualve dhe atdhetarve shqiptar prmes
shkrimeve n gazeta e revista shqiptare e t huaja, krkesave, peticioneve,
fjalimeve, memorandumeve, telegrameve etj., drejtuar Fuqive t Mdha,
nga njra an, dhe protestave, demostratave, kryengritjeve t armatosura
dhe manifestimeve t tjera, q ishin shprehje e vullnetit dhe dshirs s
popullit shqiptar pr mbrojtjen e tokave t veta, nga ana tjetr, nuk dhan
rezultate, nuk ndikuan n ndryshimin e qndrimeve t tyre t ndrmarra
n Traktatin e Shn Stefanit dhe n Kongresin e Berlinit. Fuqit e Mdha
jo q nuk i ndryshuan vendimet e tyre por ata u pajtuan pr ta vn n jet
demonstrimin e fots s bashkuar ndrkombtare n bregdetin e Ulqinit.
N kto rrethana Ulqini bashk me territoret e tjera prreth t banuara me
shqiptar, si Plava, Gucia, Kraja, Hoti, Gruda etj., iu aneksuan padrejtsisht
Malit t Zi.
1

Si rezultat i ksaj dhe dhuns s vazhdueshme, Hafz Aliu, nga
pamundsia pr ta duruar kt gjendje, s bashku me familjen e tij, ashtu
si dhe shum familje t tjera shqiptare ulqinake, n vitin 1880 u detyrua ta
braktis vendlindjen, pr tu strehuar n Shkodr. Hafz Ali Ulqinaku nuk
qndroi shum koh n Shkodr. M 1884 u transferua n Lezh, ku jetoi
deri n fund t jets s tij. Edhe pse Hafz Aliu n Shkodr e n Lezh u
prit me dashamirsi nga banort e ktyre qyteteve, ai gjithnj e m tepr
brengosej e prmallohej pr vendlindjen. Kt vuajtje shpirtrore m s
miri e prshkruan i biri i tij, Hafz Said Ulqinaku, n parathnien e Mevludi
Sherift, t ciln e shkroi me rastin e transkriptimit me shkronja latine
n vitin 1933. Mbas katastrofs s shmtueme q psoi Qyteti historik i
Ulqinit me vendimet e Kongresit t Berlinit, shkruan ai, i ndjeri Hafs Ali
Ulqinaku, qi me gjith shokt e tjer pat lan Atdheun e tij tue zan vend n
Shkodr, nuk gjente asnj mjet pr t ngushllue shpirtin e vet t dishpruem
1. M gjersisht: Faik Luli, Islam Dizdari, Hafz Ali Ulqinaku Jeta dhe vepra, Logos-
A, Shkup, 2005, f. 7-19.
nga humbia e votrs prindore.
2

Hafz Aliu n Ulqin, n vendlindjen e tij, kreu shkolln fllore, ose
si quhej ather mejtep. Po n Ulqin kreu dhe fazn e par t medreses,
ndrsa fazn e dyt, pr shkak t rrethanave t krijuara, e prfundoi n
Shkodr. Edhe n medresen e Ulqinit edhe n at t Shkodrs, Hafz
Aliu mori msime nga hoxhallar e myderris t dshmuar, si nga ana
profesionale, ashtu dhe nga ana atdhetare (Jusuf Tabaku, Daut Borii,
Sheh Shamia, Sali Ef. Hylja etj.). Programet n kto medrese ishin
cilsore. Prve lndve islame, msoheshin dhe gjuh t huaja t Lindjes
e t Perendimit, shkenca shoqrore e natyrore etj. Fal ktyre programeve
t prparuara, pastaj kontakteve t vazhdueshme me intelektual dhe
atdhetar t shquar t kohs, fal shfrytzimit t bibliotekave t pasura me
libra t fushave t ndryshme dhe, gjithsesi, fal talentit t tij, Hafz Aliu
u pajis me kultur e njohuri t gjithanshme: islame, flologjike (njohs i
shklqyer i turqishtes, arabishtes dhe, natyrisht, shqipes si gjuh amtare)
3
,
ftoi njohuri pr shkencat shoqrore e natyrore etj. I ndjeri Hafs Ali kishte
me vedi nj shpirt t madh t pajosun me nj kultur t nalt theologjike,
me natyr t mpreht poetike e me ndrgjegje t kullueme dhe t edukueme
simbas parimeve tIslamizmes
4
shkruan i biri i tij. Shkurt, ato njohuri t
ftuara n medrese, i mundsuan Hafz Aliut t kryente me sukses detyra t
rndsishme n shoqri: msues, imam, myfti.
5

Msuesi, imami, myftiu, Hafz Ali Ulqinaku, nuk qe i knaqur vetm me
kto detyra. Ai merrej edhe me pun t tjera intelektuale. La pas vetes disa
vepra, si: Mevludin, Fjalort dygjuhsh, dy prej tyre turqisht-shqip dhe
nj shqip-turqisht, abetaren shqipe etj. T gjitha kto vepra jan n gjuhn
shqipe. Hedhja e ideve dhe mendimeve n letr, paraqet vizionin e Hafz
2. Po aty, f. 331
3. N autobiografn e tij Hafz Aliu shkruan: Gjuha jeme asht shqipja.Shkruaj e fas
arabisht, turqisht e shqip. Sipas Faik Luli Islam Dizdari, vep e cit. f. 25.
4. Po aty, f. 331.
5. Po aty, f. 22-27
Aliut, sepse ai sigurisht ka pasur parasysh se veprat e shkruara mbeten
prmendore t gjalla t kohs dhe se do t jen t dobishme edhe pr brezat
e ardhshm. N kt drejtim ndjek rrugn e ideologut t Rilindjes Kom-
btare Shqiptare, Sami Frashrit, i cili n nj artikull kushtuar shkrimit dhe
leximit, t botuar n revistn Hafta (Java) shkruan: Shkrimi n t vrtet
paraqet t folurit, por ai bn nj pun m t madhe se sa t folurit, sepse t
folurit mund tia shpreh qllimin vetm atij q e ka prball, shkrimi ka
aftsin tia shpreh qllimin edhe atij q ndodhet shum larg n vend dhe
n koh. Prve ksaj ajo q fitet, dgjohet nga nj ose disa njerz q jan
t pranishm dhe pas nj sekonde ikn dhe harrohet, kurse at q themi me
shkrim e lexojn edhe njerzit q jan n skajin tjetr t rruzullit toksor
dhe do ta lexojn edhe ata q sot nuk ekzistojn por q do t vijn pas disa
qindra e mijra vitesh.
6
Kjo q u tha ktu sht shum e sakt dhe shum
domethnse, sepse po t mos i kishim t shkruara veprat e Hafz Ali Ulqi-
nakut, ne, brezat pas tij, sigurisht se nuk do t kishim ide se kush ka qen
Hafz Aliu, far kontributi ka dhn ai, far synimesh ka pasur ai n jetn
e tij etj etj. Veprat q na i ka ln t shkruara, bjn q ai t jet i gjall, t
jet n mesin ton, q ne sot t komunikojm me t. Pra, ndonse ka kaluar
nj koh bukur e gjat, mbi njqind vjet, prej se Hafz Ali Ulqinaku sht
ndar nga kjo jet, megjithat, emri i tij, pr shkak t aktivitetit t tij patrio-
tik, pjesmarrs i drejtprdrejt n luftn pr mbrojtjen e vendlindjes s tij
t dashur, Ulqinit, nga pushtimi i Malit t Zi,
7
si dhe veprimtaris s tij t
shkruar, pa dyshim, cilsore, vazhdon t mbetet n kujtes t secilit njeri q
sado pak merret me histori dhe sht i lidhur me botn e letrave.
Pr Hafz Ali Ulqinakun dhe pr veprn e tij jan shkruar mjaft artikuj e
studime. Studimet pr t dhe veprn e tij jan shtuar sidomos n vitet e fun-
6. Hafta nr. 5, Okumak ve Yazmak, Istanbul, 1881, f. 65. Revista Hafta ka qen revis
shkencore, letrare dhe artizanale. Ka qen nj nga revistat m serioze t kohs. Jan traj-
tuar n t tema t llojllojshme, gjuhsore, letrare, shkencore, edukative, kulturore etj. Ka
dal nj her n jav. Gjithsej kan dal 20 numra, n osmanishte. do numr ka pasur
nga 16 faqe (gjithsej 320 faqe). M e rndsishmja sht se e tr revista ka qen shkruar
nga Sami Frashri, nga enciklopedisti, poligloti dhe eruditi yn shqiptar.
7. Pr pjesmarrjen dhe kontributin e dhn n dy betejat pr mbrojtjen e Ulqinit nga
agresioni i Malit t Zi (1876 1877 dhe 1880) u dekorua me medaljen Pr veprimtari
patriotike si aktivist i dalluar dhe lufttat i Lidhjes s Prizrenit nga Kuvendi Popullor
i Shqipris (Gazeta Zri i Popullit, nr. 136 (9309), dat 8 qershor 1978, f. 2. Cituar
sipas Faik Lulit - Islam Dizdarit, vep. e cit. f. 22).
dit. sht pr tu thn se pr nj periudh t caktuar kohore, pr shkak t
profesionit q kishte ushtruar hoxh, imam, myfti, - emri i Hafz Ali Ulqi-
nakut, sikurse dhe shum hoxhallarve, imamve dhe myftinjve t tjer, pa
t drejt mebti i harruar. Megjithat, m mir von se kurr, thot populli.
Kan shkruar pr Mevludin e tij, pr fjalort, pr abetaren shqipe etj. Secili
ka shkruar n mnyrn e vet. Ajo q sht e rndsishme t thuhet sht
fakti se t gjith studiuesit e veprs s Hafz Ali Ulqinakut kan dhn
vlersime t larta pr t. Sado q sht shkruar mjaft, megjithat, pr veprat
cilsore, sidomos pr veprat e tilla q radhiten ndr t parat t ktyre fush-
ave n gjuhn shqipe gjithmon mbetet vend pr tu thn dika m tepr,
madje n shum raste, edhe pr shum shtje t rndsishme t thna m
par, ia vlen t thuhen prsri, do t thoshte prof. abej n nj rast. Temat
q trajtoi Hafz Ali Ulqinaku nuk kan qen tema t rastsishme, dometh-
n, ato kan pasur nj qllim, nj piksynim, gj q tregon se Hafz Aliu ka
ndjekur n vazhdimsi jetn e shoqris prgjithsisht dhe t asaj shqiptare
veanrisht. Kjo, natyrisht, dshmohet me veprat q ka ln Hafz Ali Ul-
qinaku.
N veprn Mevludet n gjuhn shqipe, n t cilin prfshihen 20
sosh, monograf e prgatitur nga dy profesor t respektuar t Universitetit
Luigj Gurakuqi t Shkodrs, Faik Luli (tani rahmetli) dhe Islam Dizdari,
z vend t konsiderueshm Mevludi i Hafz Ali Ulqinakut.
8
Mevludi i tij ka
nj shtrirje t gjer n kt Monograf, nga faqja 71 deri n faqen 262, kurse
sipas radhitjes kronologjike sht i treti, pas atij t Hasan Zyko Kamberit
dhe t Ismail Floqit. Mevludi i Hafz Aliut sht trajtuar ktu n shum
aspekte: fetare, letrare, pedagogjike, edukative, gjuhsore etj. dhe me t
drejt sht vlersuar shum lart nga studiuesit. Por, megjithat, vlersi-
min m t lart pr kt Mevlud e ka dhn populli q n at koh, sepse
Mevludi i Hafz Ali Ulqinakut u prhap dhe u prvetsua shum shpejt gati
n t gjitha trojet shqiptare. Hafz Aliu Mevludin e shkroi n gjuhn shqipe
me alfabetin arab-osman. Me kt alfabet sht prdorur nj koh t gjat.
9

8. Faik Luli, Islam Dizdari, Mevludet n gjuhn shqipe, Shkodr, 2002.
9. Mevludi i Hafz Aliut sht ribotuar n Tiran n vitin 1933 me alfabetin latin nga i
biri i tij, Hafz Said Ulqinaku. Ky mevlud, sipas thnies s tij, sht prekur n nja dy
fjal qi nat koh jan prdor si pa t keq, e sot vrasin e grvishtin veshin e shqiptarit
patriot. N t vrtet kjo nuk qndron, sepse nga analiza q i kemi br tekstit origji-
nal, t shkruar nga Hafz Aliu dhe transkriptimit me shkronja latine, kemi vn re se aty
sht diskutuar mjaft shum se kur sht shkruar dhe kur sht botuar ai.
Shumica jan t mendimit se viti 1878 sht viti i botimit t tij, kjo do t
thot se Hafz Aliu do ta ket prgatitur dorshkrimin q m par, mbase
m 1873, pra n moshn e tij djaloshare. Mund t shtrohet pr diskutim
shtja: Pse e shkroi Mevludin Hafz Aliu, a vetm pse kishte talent dhe
mprehtsi poetike, apo ishte i shtyr edhe nga faktor t tjer? Prgjigjen
pr kt e jep vet autori i Mevludit. Ishte gjysma e dyt e shekullit 19,
periudh kjo kur literatura islame n gjuhn shqipe thuaja se nuk ekzistonte
fare. Edhe Mevludi edhe kshillat e manifestimet e ndryshme fetare islame
bheheshin n gjuhn turke ose n gjuhn arabe. Si hoxh prparimtar, ai
e dinte nivelin arsimor t popullit t vet, ai ishte i vetdijshm se Mevludi
q kndohej deri ather n gjuhn turke nuk kuptohej nga masa popullore,
sidomos nga grat dhe fmijt, ose si i quan ai kalamanjt. Fundja ai ishte
pr nj arsim shqip, pr ngritjen e vetdijes kombtare, q edhe shqiptart
t ken literaturn n gjuhn e tyre me qllim q ta kuptojn m leht.
Prandaj n parathnien e Mevludit ai shprehet shum qart: Arnaute bana
kast me j ba bejan/ Shqip ny gjuh ton, fajde let tjet pyr avam
10
(domethn:
Ngjuh t shqipes kam qllim un me i tregue/ Q kshtu vllaznit sa do
pak me prftue
11
).
Se n far mase sht respektuar Mevludi i Hafz Ali Ulqinakut
fasin shum dijetar. Un n kt rast mjafton t shkpus mendimin e
dijetarit t nderuar t Shkodrs, autorin e veprs Shkodra dhe motet,
Hamdi Bushati: Mevludi i Hafz Ali Ulqinakut, shkruan ai, u b nj vepr
e dashtur pr besimtart mysliman t kohs dhe u prit me entuziazm t
nuk jan prekur dy fjal, por ka dallime t ndjeshme gjuhsore: fonetike, morfologjike,
sintaksore dhe leksikore. Kt e kishte vn re edhe gjuhtari i nderuar Tahir Dizdari, cili
n vitin 1963 bn transliterimin e Mevludit, duke i qndruar besnik tekstit origjinal t
Hafz Aliut, sado q edhe te ky vrejm disa fjal me origjin arabe q, mendoj, nuk jan
shqiptuar kshtu n popull. Pr shembull, Tahir Dizdari shkruan dhyrrijet pr zyrrijet;
medhheb pr mezhep, Kuani adhim pr Kurani azim, thevab pr sevap etj. Megjithat,
po ritheksoj se transliterimi i Tahir Dizdarit prfaqson gjuhn origjinale t Hafz Ali
Ulqinakut dhe ky variant i tij mund t merret pr baz pr studimet e s folmes shqipe
t Ulqinit t gjysms s dyt t shek. 19.. Shih krahasimin e dy transliterimeve te: Faik
Luli, Islam Dizdari, Hafz Ali Ulqinaku Jeta dhe Vepra, f. 331-421.
10. Po aty, f.242. Transliterim i Tahir Dizdarit.
11. Po aty, f. 200.Transliterim i Hafz Said Ulqinakut
madh. Shumica e familjeve myslimane, vazhdon ai, ia kishin vu detyr
veditme pas n shtpi nj kopje t ktij Mevludi. Bile deri n shkolla
Mevludi u vu si msim suplementar pr nxnsit, djem e varza.
12
Emri i Hafz Ali Ulqinakut lidhet ngusht edhe me leksikografn
dhe leksikologjin shqiptare, sepse ai hartoi tre fjalor, dy prej tyre turqisht
shqip dhe nj shqip turqisht, t cilt ( t tre s bashku) shtrihen n 1334
faqe. Hartimi i ktyre fjalorve lidhej me horizontin kulturor t Hafz Aliut,
me nevojn e tyre pr shfrytzimin e literaturs nga qytetart, me nevojn
e nxnsve pr t ndjekur shkollat e kohs, me prdorimin e tyre si mjet
komunikimi nga vizitort, me plotsimin e nevojave zyrtare e shoqrore
etj. Me gjith interesimin e autorit t tyre, Hafz Ali Ulqinakut, pr ti
botuar, ata mbetn dorshkrime, duke u shfrytzuar nga specialistt pr
studime, analiza e vlersime nga kndvshtrime t ndryshme nga degt
e gjuhsis.
13
Ashtu sikurse veprat e tjera, edhe fjalort jan shkruar me
alfabetin arab osman.
14
N fushn e arsimit shqip Hafz Aliu ka merita n disa drejtime.
Pr kt ai sht udhhequr nga idealet e Rilindjes Kombtare. Ai kishte
parasysh vendimet e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit t vitit 1878, ku thuhej:
Arsimi t prhapet n t gjitha ant e vendit. Npr shkolla t msohet
edhe gjuha shqipe.
15
Porosin e Rilindjes Kombtare Shqiptare, q
npr shkollat t msohet edhe gjuha shqipe, Hafz Aliu e kuptoi drejt,
si intelektual i vrtet, dhe kt prosi e oi n vend. Ai, duke ndjer
nevojn e madhe t msimit t shkrim leximit t popullit t vet, sidomos
t fmijve e t nxnsve, si msues dhe si imam, ia kishte shtruar vetes nj
detyre t rndsishme, do t thosha m t rndsishme dhe njhersh m
12. Hamdi Bushati, Shkodra dhe motet, vllimi I, Shkodr, 1998. f. 583.
13. Faik Luli, Islam Dizdari, Hafz Ali Ulqinaku..., f.33.
14. M gjersisht shih studimin e br nga Osman Myderrizi: Po aty, f. 103 218.
15. Rilindja Kombtare Shqiptare, Vendimi i Lidhjes Shqiptare t Prizrenit, pika 3, Ti-
ran, 1962, f. 23 (Cituar sipas Faik Luli, Islam Dizdari, Hafz Ali Ulqinaku..., f. 33)
t vshtirn, t hartonte tekste shkollore pr nxnsit shqiptar t shkollave
fllore. Ai shkroi Abetaren shqipe, me alfabet arab-osman
16
, sipas rrethanave
kulturore-historike-politike.
Abetarja shqipe e Hafz Ali Ulqinakut nuk sht e madhe pr nga
vllimi, por sht shum domethnse. Ajo sht e shkruar dhe e prgatitur
n mnyr mjaft t sistemuar dhe me metodologji shum t kapshme.
Autori e fllon Abetaren me nj Hyrje prej katr faqesh n osmanishte, n
t ciln shpreh shqetsimet e veta se si duhet t shkruhet gjuha shqipe me
alfabet arab-osman, pasi, si dihet, gjuha shqipe si gjuh indoevropiane ka
disa tinguj specifk: zanore dhe bashktingllore (, o, y, c, , ll, rr, p, x, q,
zh etj.), t cilat nuk i ka gjuha arabe, si gjuh e familjes s gjuhve semite.
Prandaj Hafz Aliu, i vetdijshm pr kto mosprkime shum t mdha
tingullore t ktyre dy gjuhve, i vuri vetes detyr t gjente mnyrn m
t prshtatshme pr ti riprodhuar ato shkronja specifke shqipe mbi bazn
e alfabetit arab-osman dhe me kt tua bnte t leht nxnsve msimin
dhe leximin e drejt t fjalve shqipe. Ksaj pune ia doli mban tamam
si nj gjuhtar i mrfllt. Ai n Abetaren e tij, pr do tingull specifk t
gjuhs shqipe, propozon dhe riprodhon shkronja t veanta, ose t themi
m mir, shkronja t modifkuara t alfabetit arab, t cilat i shkruan n at
mnyr q asesi nuk vn n dyshim mnyrn e leximit t tyre, pra, q nj
shkronj t lexohet n dy a m shum mnyra, si ndodh te autor t tjer
ose dhe te veprat e tij t mparshme. Duke prdorur shenjat diakritike,
ai fare mir dallon te Abetarja, pr shembull, zanoret o, u, y, edhe pse t
tria i shkruan me shkronjn v (vav) t arabishtes: t parn e dallon me
nj viz t vogl t kthyer posht, t dytn e jep si n gjuhn dhnse (n
gjuhn arabe) dhe t tretn e dallon me nj pik prsipr saj etj. Pr shkak t
16. Abetaren e transliteroi dhe i prktheu n shqip pjest e shkruara n osmanisht/turq-
isht, respektivisht e prgatiti pr botim dr. Mehdi polisi. Shih: Faik Luli, Islam Dizdari,
Hafz Ali Ulqinaku..., f. 39-101.
natyrs s punimit dhe mungess teknike, nuk do t zgjatemi m shum n
shpjegimet e ktyre shtjeve fonetike.
17
Shkurt: hartimi i 36 shkronjave t
alfabetit t gjuhs shqipe me 29 shkronja t alfabetit t gjuhs arabe, duke
prdorur shenja t ndryshme diakritike, prshkrimi dhe prkufzimi i vendit
dhe mnyrs s shqiptimit t zanoreve dhe bashktinglloreve shqipe n
mnyr shkencore gjuhsore ( p. sh. sipas mendimit t drejt t Hafz Aliut
zanorja u sht zanore e mbyllt, e prapme, buzore, zanorja y sht zanore
e prparme, e mbyllt buzore dhe kshtu me radh), prdorimi i theksit t
gjat, t mesm dhe t shkurtr, prdorimi i rrokjes etj. dshmojn qart se
autori i Abetares shqipe, Hafz Ali Ulqinaku, sht i pajisur me kultur t
lart linguistike. Faqet e tjera t Abetares Hafz Aliu, duke pasur parasysh
nivelin e nxnsve, i mbush me fjal e fjali nga jeta e prditshme, si:
fjal pr pjest e trupit, pr tokn, pr qiellin, pr kohn, pr besimin, pr
emrat e muajve, pr nevojat e domosdoshme dhe t prditshme t njeriut,
pr emrat e vendeve gjeografk etj. Prmbajtja e Abetares, struktura e
saj, hartimi kronologjik i pjesve, mnyra e paraqitjes s tyre fasin pr
aftsit profesionale t autorit, pr zbatimin e parimeve kryesore didaktike.
Kjo mnyr strukturore e Abetares lehtson edhe msimdhnien edhe
msimnxnien nga ana e nxnsve, krijon vetvetiu dashuri ndaj msimit t
gjuhs shqipe. Mund t them me plot prgjegjsi se po t hartohej ndonj
monograf e abetareve shqipe, do t bhej nj e padrejt e madhe n qoft
se n t nuk do t prfshihej emri i Hafz Ali Ulqinakut dhe Abetarja e tij
shqipe.
Veprat e Hafz Ali Ulqinakut: Mevludi, Fjalort, Abetarja etj.
kan vlera historike, kulturore, gjuhsore, dialektologjike etj. N baz t
analizs son gjuhsore: fonetike-morfologjike t Abetares, mund t themi
17. M gjersisht dhe m hollsisht shih: Mehdi Polisi, Abetarja shqipe e Hafz Ali
Ulqinakut Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, 22/1.
f. 61-66, Prishtin, 2004.
se Hafz Ali Ulqinaku veprat e tij i shkroi n t folmen shqipe t Ulqinit.
Kt mendim e kishte dhn m par edhe prof. Tahir Dizdari dhe Osman
Myderrizi. Te Abetarja, pr shembull, gjejm trajtat: Zat pr Zot, fak pr
fok, me shatit pr me shtit, kodyr pr kodr, sat pr sot, katyr pr katr,
cilyt pr cilt, fal pr fol, ny vend pr n vend, isht pr sht, ndigja pr
ndgjo, dgjo, shkan pr shkon, zak pr zog, kyt pr kt etj.
N fund mund t them se Hafz Aqli Ulqinaku, sikurse dhe dijetart
e tjer shqiptar islam: hoxhallar, myderriz, imam etj. ka qen gjithnj
krahas popullit, n mesin e tij, n shrbim t tij jo vetm n predikimin e
fes, t besimit, t edukimit, por ka qen n ball t puns pr msimin dhe
arsimimin e popullit n gjuhn shqipe dhe m gjer. Kt detyrim Hafz
Aliu e ka kryer duke u mbshtetur n dy parime kryesore: n at kombtar
dhe n at fetar islam.
Krejt n fund: fgurat e mdha t kombit duhet nderuar gjithmon.
Kur nderojm ata nderojm kombin dhe veten.
20 Prof. Dr. Nexhati Demir
Arsimi dhe edukimi n Kosov prgjat viteve 1877 1912
N baz t dokumenteve t Arkivit Osman n Kryeministrin turke
1

Prof. Dr. Nexhati Demir
Asbtrakt
Turqit t cilt i kushtojn rndsi t madhe arsimit edhe n
Perandorin Osmane n do vend q vajtn, ndrtuan shkolla dhe medrese
dhe zhvilluan aktivitete t ndryshme edukative - arsimore. Perandoria
Osmane n vitet 1877 1912 me gjith vshtirsit q prballej brenda
kufjve t saj gjeografk , pr tiu prgjigjur nevojave t kohs bri
prpjekje t pakursyera pr reformimin dhe modernizimin e sistemit
arsimor. Pas futjes s Shqipris nn qeverisjen e perandoris edhe n
Kosov u zhvilluan aktivitete t ndryshme arsimore. Kshtu q, prve
ngritjes s kualitetit edukativ - arsimor gjithashtu sht synuar edhe ruajtja
e identitetit t kosovarve dhe pengimi i asimilimit t tyre. N lidhje me
kt shtje n Arkivin Osman t Kryeministris s Republiks s Turqis
ekzistojn dokumente t shumta. N kt arkiv ekzistojn 911 dokumente,
q ofrojn t dhna n lidhje me kt tem. Andaj, duke u bazuar n kto
1. Marr nga Zeitschrift fr die Welt der Trken (Journal of World of Turks) ZfWT Vol.
2, No. 3 (2010) Gjat prkthimit t ktij punimi kam hasur n probleme t toponimeve
turke t cilat m von shumica e tyre jan sllavizuar, sidomos n Maqedonin e sotme. Pr
at dhe isha i detyruar ti l ashtu si jan n origjinal. (prkthyesi)
21 Arsimi dhe edukimi n Kosov prgjat viteve 1877 1912
dokumente n kt punim, jan hulumtuar aktivitetet edukative arsimore
n Kosov mes viteve 1877 1912. N kt punim bhet fjal pr organet
arsimore, mnyrn e funksionimit dhe aktivitetet q kan zhvilluar kto
organe n gjasht sanxhaqet e Kosovs dhe n qarqet e tyre gjat periudhs
s qeverisjes s osmanve.
Fjal elsa: Edukimi, Arsimi, Perandoria Osmane, Kosova.
Hyrje
Kosova e cila sot njihet Republika e Kosovs, ndodhet n juglindje
t Kontinentit t Evrops dhe kufzohet me Serbin, Maqedonin, Malin e
Zi dhe Shqiprin. Kryeqyteti i saj sht Prishtina. N baz t numrimit
t popullsis n vitin 2005, Kosova ka 2.200.000 banor. Kontaktet mes
Perandoris Osmane dhe Kosovs fllojn n vitin 1337. Por mund t
thuhet se Shqipria sht br pjes e Perandoris n kohn e udhheqjes s
Sulltan Bejazidit t Par. Osmant kt vend e futn nn sundimin e plot
n vitin 1463. Osmant n qendrn e sanxhakut n Gjirokastr, emruan
nj kryetar sanxhaki (Sancak beyi), kurse n qendrat provinciale nga nj
gjykats dhe komandant. N kto an gjithashtu jan vendosur edhe disa
familje turke nga fset e qytetit t Konjas. Shumica e shqiptarve fen
islame e pranuan n kohn e sundimit t Fatih Sulltan Mehmedit. Pr shkak
t identitetit t tyre fetar, shqiptarve u jepeshin pozita t larta n perandori.
Gedik Ahmed Pasha, Koxha Davud, Dukagjinzade Ahmed, Lutf Pasha,
Kara Ahmed, Koxha Sinan, Nasuh, Kara Murad Pasha, etj. dhe thuhet se
s paku 32 kryeministra (sadrazam) ishin me prejardhje shqiptare. Kur
kihet parasysh se 32 kryeministra ishin me prejardhje shqiptare, ather
n postet tjera m t ulta sht dashur t ket edhe shum funksionar
shqiptar. Nj pozit e till dshmon faktin se shqiptart n Perandorin
Osmane fuqin e pushtetit e pan tek vetja e tyre. Osmant pasi kt vend
e futn nn sundimin e perandoris s tyre, nuk bn asnj ndrhyrje n
gjuhn, kulturn dhe zakonet e shqiptarve. Nj gj e till u dha guxim
poetve dhe shkrimtarve shqiptar q t krijojn n gjuhn e tyre. Veprat
si Kasidja e Muizades, Kasidja e Nazim Beratit e shkruar n vitin 1760,
Mevludi i Hafz Ali Riza, prmbledhja me poezi Vehbijjee Tahir Efendi
Popovs e botuar n Stamboll n vitin1835, Ilmihali, Risale i Sufjje
dhe Nasihatud-din f Hifzl-Lisan e Mulla Ramazan Shkodrs, Jusuf dhe
Zelihaja e shkruar n vitin 1884 nga Muhamed Xhami Konispoli, el-Hadika
e Dalib Frashrit, Muhtar-name e Shahin Frasherit, Mevludi i Hasan Ziko
Kamberit jan shkruar n gjuhn shqipe
2
. Drama Besa dhe libri historik
Shqipria ka qen, sht dhe do bhet dhe nj gramatik e gjuhs
shqipe shkruar nga Shemsedin Sami Frashri, dhe veprat e Mehmed Naim
Frashrit si Bagti e Bujqsi, Lulet e Vers, Historia e Sknderbeut, etj.
letrsin shqipe e vendosn n qendr t vmendjes botrore
3
.
Shqiptart n vitin 1879 me leje t Sulltan Abdylhamitit II n
Stamboll themelojn Shoqatn Dija (Arnavut Cemiyyet-i lmiyyesi). Autori
i nj fjalori t rndsishm pr gjuhn turke, Shemsedin Sami Frashri e
shkruan alfabetin e par t gjuhs shqipe. Qllimi i Shoqats s Stambollit
ishte unifkimi dialekteve t gjuhs shqipe dhe standardizimi, prhapja dhe
zhvillimi i ksaj gjuhe. Deri n periudhn e Konstitucionalizmit t Dyt,
(II. Merutiyet) shqiptart nuk kishin menduar t ndaheshin nga Perandoria
dhe t themelonin shtetin e tyre. Pr shkak se nuk kishin nj gjuh, alfabet
dhe letrsi t prbashkt, shqiptart gjithashtu edhe skishin as unitet mes
veti. Vetm pas lufts osmano ruse n vitin 1877-78, n mesin e tyre
u krijua uniteti dhe bashkimi. Ky unitet e bashkim kishte trhequr edhe
vmendjen e anglezve, t cilt Perandoris Osmane ia kishin propozuar
krijimin e nj administrate shqiptare me kompetenca vendore
4
.
Osmant, gjithnj shqiptart i kishin konsideruar si nj popull
besnik dhe si vllezr nga feja. Fjalt e Sulltan Abdulhamidi t Dyt n
lidhje me shqiptart, dshmojn edhe pretendimin tim, i cili thot: ...
Nuk duhet t harrojm se shqiptart jan edhe vllezrit tan fetar edhe
ushtart tan t shklqyeshm. do her q kemi patur nevoj pr ofcer
dhe npuns, ata na kan plotsuar kt nevoje.
5

Shqiptart pasi arritn t krijojn unitetin kombtar, nga koha
e Meshrutijetit II e deri n vitin 1912, katr her me radh organizuan
kryengritje kundr Perandoris Osmane. Kshtu q, shqiptart t cilt
luajtn nj rol t rndsishm n themelimin e Aleancs Ballkanike nga
Perandoria Osmane, plotsisht u ndan n vitin 1912.
6

Kur hulumtojm n Arkivin Osman t Kryeministris s Republiks
s Turqis, hasim n dhjetra mijra dokumente n lidhje me Kosovn.
Nj pjes e ktyre dokumenteve kan t bjn me aktivitetet edukative
2. Mustafa M. Bilge, Arnavutluk, slm Ansiklopedisi, C. 3, stanbul 1991, s. 389.
3. Bilge, agy
4. Enver Ziya Karal, Byk Osmanl Tarihi, C. V, TTK yay., Ankara (Tarihsiz), s. 242-
243.
5. Ali Vehbi Bey, Pensees et Souvenirs, (tarihsiz), s. 53.
6. Geni bilgi iin bk. Karal, age., s. 237-248.
arsimore t Perandoris Osmane n Kosov. Kam hulumtuar dokumentet
e arkivuara mes viteve 1877 1912 dhe kam hasur 911 dokumente n
lidhje me kt shtje, q do ta trajtoj n vijim. Vllezrit e mi kosovar
dhe qarqet shkencore dua ti njoftoj me shkollat dhe aktivitetet edukative
arsimore t Shtetit Osman n Kosov. Andaj, mendoj se ky punim do t
bhet referenc pr sektorin e arsimit dhe edukimit pr shtetin m t ri t
bots,
7
pra Kosovn.
Q n fllim duhet theksuar, se sht e pamundur q n arkivin osman
t gjenden dokumente pr hapjen e do shkolle, ku dhe nuk dihet data e
hapjes s disa shkollave. Pr veprimtarin e nj shkolle dhe pr vazhdimin
e arsimit n t, msojm nga emrimet e msuesve, shkrimet q urdhrojn
meremetimin e shkolls apo nga librat msimor. Prandaj dhe sht mir t
theksojm se n Kosov mund t ken ekzistuar edhe shkolla tjera pr t
cilat nuk kam folur n kt punim.
1. Arsimi te turqit
Pr turqit shkrimi, msimi dhe edukimi gjithnj jan konsideruar t
rndsishm. Ata popujve t bots u kan dhuruar shum elemente q
bazohen n arsim dhe dije. Nj ndr misionet e kulturs s shkruar turke
sht arsimi. N kulturn popullore turke termi shkoll dhe vet arsimi me
t gjitha degt e tij, zn nj vend tepr t vlefshm. D.m.th. Populli me
eksperiencn e tij krijonte kulturn dhe me at pastaj arsimonte gjeneratat.
Turqit e epoks s Hunve dhe Kokturqve kur jetonin n fse kalorsish,
kishin arritur t krijonin nj sistem arsimor t bazuar n tradita. N fusha
t ndryshme t jets s athershme, femrat edukoheshin dhe arsimoheshin
nga nnat, kurse meshkujt nga etrit e tyre.
8
N periudhn e Ujgurve u
zhvillua teknologjia e shtypjes s librit. Librat e shkruar shtitnin dor m
dor. Pra n kt mnyr, shpjegimit gojor iu bashkngjit edhe letra e
shkrimi. N epokn e Karahanitve u grshetua eksperienca e trashguar
nga Ujgurt me arsimin e medreses, dhe kshtu u themelua nj sistem i
ri arsimor. N kt periudh, turqit arritn t edukojn dhe arsimojn nj
numr t madh dijetarsh, politikansh dhe shkenctarsh, kurse n kohn
e Selukve, sistemit arsimor iu shtua edhe trashgimia e Karahanitve dhe
kjo periudh u b frytdhnse n arsim dhe edukim.
7. N kohn kur sht shkruar punimi, Kosova ishte shteti m i ri n bot, por m von
kemi edhe krijimin e shteteve tjera si sht Sudani Jugor (shn. i prkth.)
8. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Ankara 2006, s. 6-10.
2. Arsimi n Perandorin Osmane
N kohn e Perandoris Osmane turqit kudo q shkonin punonin pr
krijimin e nj hapsire dhe atmosfere pr arsim dhe shkenc. Prap mund t
thuhet se, shtyll e arsimit n perandori, ishin medreset. Gjithashtu, ishte
themeluar edhe nj shkoll e quajtur Enderun n t ciln arsimoheshin
fmijt e pakicave dhe prgatiteshin pr npuns shtetror. Shkolla fllore
kshtu kishte vazhduar deri n shekullin 19 dhe nuk ishte br ndonj
reform e dukshme. Shkollim i mesm u jepej vetm meshkujve. Tema
kryesore q msohej n medrese ishte feja e bazuar n nxnien prmendsh
dhe transmetim te haditheve. Arsimimi deri n kohn e Tanzimatit ishte
pa pages. N vitin 1776 ishin hapur shkolla ushtarake, por edhe kto nuk
kishin arritur t shptonin nga infuenca e medreseve.
9

N vitin 1839 Sulltan Abdulmexhidi u ngjit n fron dhe u publikua
Fermani (urdhri) i Tanzimatit, n kt mnyr dhe u b e ditur se do t
bhen ndryshime sociale dhe politike n perandori. N kt ferman nuk
ishte treguar ndonj synim rreth arsimit dhe edukimit n perandori. Por, m
von u kuptua se reformat duhen t bhen n arsim. Sulltan Abdulmexhidi
ishte interesuar nga afr me kt shtje dhe vendimet q u morn n vitet
1845 - 47 shkollat fllore (sbyan mektepleri) ishin br katr vjeare. Andaj,
ishte marr vendim pr mos lejimin e kryerjes s detyrs s msuesit nga
persona q nuk kan kualifkimin e duhur dhe lejen pr t dhn msim. N
kt koh ishte vendosur sistemi i klass dhe i provimit.
Me kalimin e viteve hidheshin hapa t sigurt pr prmirsimin e gjendjes
s arsimit dhe ngritjen e kualitetit t tij. Me publikimin e Rregullores s
Arsimit t Prgjithshm (Maarif-i Umumiye Nizamnamesi) n vitin 1869,
arsimi ishte futur nn mbrojtjen e shtetit. Ishte marr vendimi q n do
fshat dhe lagje t hapej nj shkoll fllore (sbyan), n do qytet mbi 500
familje nga nj shkoll fllore e lart (rtiye), n do qytet me mbi 1000
nga nj shkoll e mesme (idadiye), n qendrat e mdha do t hapej nga nj
shkoll e lart (sultan) dhe gjithashtu ishte marr vendimi q msuesit dhe
arsimtart t kryejn universitetin (Drlmuallim).
10

9. Akyz, age., s. 59-60.
10. M gjersisht shih: Geni bilgi iin bk. Cavit Binbaolu, Balangtan Gnmze
Trk Eitim Tarihi, Ankara 2009, s.
104-206; Hseyin
Institucionet edukative - arsimore n Perandorin e pas Tanzimatit
jan:
Sbyan Mektebi: Shkolla e par edukative arsimore e cila quhej
edhe Mekteb. Fmijt e moshs 6-7 vjeare e fllojn kt shkoll edhe e
mbarojn n moshn 10 vjeare. Shkollat sibjan pasi nuk kishin arritur ti
prshtaten kohs, me Rregulloren e Arsimit t Prgjithshm n vitin 1869
ishin shndrruar n Mekteb-i Iptidai (Shkolla fllore).
ptidai Mektebi ose Mekteb-i ptidaiye: Shkolla fllore e ciklit t ult, ishte
themeluar pas Tanzimatit si alternativ e shkollave sibjan. Kjo shkoll n
krahasim me shkolln sibjan, ishte m moderne dhe m e rregullt.
Rtiye Mektebi ose Mekteb-i Rtye: Shkoll fllore e ciklit t
lart.
Ishte themeluar me urdhr t Sulltan Mehmetit t Dyt (1808-
1839). N fllim msimi n kto shkolla ishte 6 vjet. Me Rregulloren e
Tanizamatit, n vitin 1869 msimi flloi t zhvillohej n 4 vjet. Ishte i
domosdoshm themelimi i nj shkolle t ktill n do fshat apo qytet ku
jetonin mbi 500 familje. Nxnsit t cilt e kryenin kt nivel, m pastaj
vazhdonin n shkolln e mesme t quajtur idadi.
Rdiye-i Askeriye: Shkolla ushtarake. N kt shkoll edukoheshin
dhe arsimoheshin nxnsit t cilt m pas shrbenin si ushtar n perandori.
Mekteb-i Edeb: Ishte nj shkoll n nivelin e Rushdijes dhe n t msonin
qytetart e interesuar apo npunsit shtetror. N kto shkolla msohej
shkrim leximi pa gabime dhe msohej metoda e trajtimit t nj teme.
11

dadi-i Mlki: Kjo shkoll ishte pas Rushdijes dhe n t arsimoheshin
nxnsit q m pastaj specializoheshin n inxhinieri, mjeksi, ushtri dhe n
drejtime tjera q ekzistonin n at koh. N kto shkolla msonin fmijt e
moshs 11-14 vjeare.
Mekteb-i Sanayi: Shkolla e industris. Kjo shkoll ishte themeluar me
Rregulloren e Shkolls s Industris n vitin 1868. Ishte themeluar pr
t arsimuar nxnsit n sektor t ndryshm t industris, sidomos n
zdrukthtari dhe metalurgji.
Darlmuallim: Shkolla e par e edukimit n Perandorin Osmane. Ishte
hapur m 16 Mars, 1848 me urdhr t Sulltan Abdulmexhidit. N fllim kjo
shkoll prgatiste kuadro vetm pr shkollat fllore t ciklit t lart, kurse
m von edhe pr shkollat fllore t ciklit t ult dhe shkollat e mesme.
11. Akyz, age., s. 149.
3. Kosova n periudhn e Perandoris Osmane
N periudhn e Perandoris Osmane, Kosova prbhej nga gjasht
sanxhaqe: Shkupi, Prishtina, Prizreni, Peja, Pazari i ri (Jeni Pazari/Novi
Pazari) dhe Pjevlja.Kazat e lidhura me Sanxhakun e Shkupit ishin:
Kumanova, Kaaniku, Shtipi, Radovisha, Koan, Kretov, Peev dhe
Palank.
Kazat e Prishtins: Mitrovica, Vuitrna (Vushtrria), Gjilani dhe
Presheva.
Kazat e Novi Pazarit: Novi Pazari, Senic, Kolashin, Akov dhe
Novi Varoshi.
Kazat e Prizrenit: Luma dhe Tetova.
Kazat e Pejs: Gjakova, Gucia, Berana dhe Trgovishta.
Kazaja e Pjevljas: Prepol.
4. Arsimi n Kosovn e periudhs osmane
Osmant pas hyrjes n Kosov, ashtu si n do vend tjetr, n fllim
ndrtuan xhami pr kryerjen e adhurimeve fetare dhe menjher pas tyre
ndrtuan shkolla (mektebe) dhe medrese. Xhamit ishin qendra pr arsimim
t prgjithshm. N xhami, imamt dhe personat prgjegjs, t rinjve dhe t
vjetrve u msonin dijet fetare, Kurnin, hadithin, fkhun, etikn (ahlakun),
besimin dhe parimet e fes. N ann tjetr ndrtoheshin teqe dhe prfaqsi
t tyre t quajtura Zavije (zaviye), n t cilat shehlert dhe dervisht duke
sjell shembuj nga jeta e mistikve dhe sufve t mdhenj, t tjerve ua
msonin durimin (sabrin), pruljen, dashurin, modestin, tolerancn,
njerzin dhe etikn.
12
Paralel me xhamit, teqet dhe zavijet n Kosov
shihet se jan hapur edhe shkollat fllore t ciklit t ult dhe t lart, dhe
gjithashtu edhe medrese t nivelit t lart. Kto institucione arsimore ishin
hapur npr do cep t Kosovs dhe shihet se jan drguar edhe msues
dhe npuns n do rajon t vendit. N Arkivin Osman t Kryeministris
n lidhje me arsimin dhe edukimin n Kosov prgjat viteve 1877-1912
ekzistojn 911 dokumente. Kto dokumente m shum kan t bjn me:
1. Ndrtimin, hapjen, mbylljen, meremetimin dhe me trojet e shkollave.
Pagesa t ndryshme n lidhje me shkollat. 2. Emrimin e drejtorve,
antarve t bordit arsimor, msuesve dhe npunsve tjer; transferimet,
ndrrimet e kuadrove, t drejtat personale t prgjegjsve, informacione
12. Hseyin Memiolu, Gemiten Gnmze Bulgaristanda Trk Eitim Tarihi,
Ankara 2002, s. 12-15.
rreth emrimit, shkarkimit dhe rrogave t msuesve, internimet,
shprblimet, etj.. 3. Buxheti i shkollave dhe drejtorive t arsimit, gjrat
e nevojshme, librat dhe mjetet tjera shkollore. 4. Informacione n lidhje
me botimet n gjuh t huaja, librat shkollor n gjuh t huaja, ndalesat,
dokumentet e miratimit, etj.. 5. Nevojat e nxnsve, lejet, transferimet,
dnimet, regjistrimet, diplomat, etj. 6. Lejet pr botimin e librave shkollor.
7. Problemet e shkollave t minoriteteve, dokumentet mbi aktivizimin e
paligjshm t msuesve bullgar, serb, grek dhe rus npr shkollat e
minoriteteve. 8. Raportet e drejtorive arsimore dhe shkollave me organet
tjera, ndihmat, etj..
5. Arsimi n Sanxhakun e Shkupit
5.a. Qendra dhe fshatrat e Shkupit: N baz t dokumenteve t klasifkuara
n Arkivin Osman t Kryeministris, kuptohet se Kosova n Perandorin
Osmane ka qen nj qendr tepr e rndsishme e arsimit n rajon. Sipas
dokumenteve, njra nga shkollat m t rndsishme t Shkupit, ishte
Shkolla e Mesme civile (Mektib-i dadi-i Mlki).
13
Kjo shkoll sht
hapur n vitin 1888 (1306) me direktivat e Sulltan Abdyhamid Han t
Dyt. N vitin 1896, drejtor i shkolls ishte smail Hakki Efendi dhe ajo
kishte nj menaxhim dhe kuadr t lart arsimor. N te msimi zhvillohej
edhe ne orarin e nats edhe t dits. 104 nxns msimin e ndiqnin gjat
dits dhe 25 gjat nats, dhe gjithsej kishte 129 nxns.
14
Mektib-i dadi-i
Mlki e Shkupit ishte shkolla m e njohur n Kosov. Sipas dokumenteve
arkivore msohet se ne vitin 1900 pran kulloss s fshatit Dilpene n
Kaanik, jan gjetur disa gur t shkruar dhe me fotograf, dhe ka mundsi
q veprat tjera t jen transferuar n Shkup dhe meq sht nxjerr nj
vendim pr mbrojtjen n Mektib-i dadi-i Mlki, kjo tregon se n kt
shkoll sht themeluar edhe nj mueze.
15
Si kuptojm nga dokumentet
e AOK, shkolla tjetr e rndsishme n Shkup ka qen Darlmuallim. N
kto dokumente shihet se kjo shkoll sht hapur n vitin 1882 dhe ka
prgatitur kuadro pr shkollat fllore. Kurse msuesi (muallimi) i shkolls
fllore ishte Abdurrahim Efendiu.
16
Nga kto dokumente, gjithashtu
msojm se n vitin 1893, Abdulhamidi i Dyt ka urdhruar ndrtimin e
13. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA).334.64. MF.MKT.
14. Salnme-i Vilyet-i Kosova, 1314 (1896), s. 98.
15. BOA. 517.3. MF.MKT.
16. BOA. 79.75. MF.MKT.
Shkolls s Industris (Mekteb-i Sanayii) n qytetin e Shkupit.
17
N vitin
1887, drejtori i Komisionit pr ndrtimin e shkollave ishte Haxhi Galib
Bejzade Halil Bej.
18
Nga dokumentet n fjal, informohemi se n vitin
1887, Drejtori i Drejtoris s Arsimit n Kosov ka vajtur n Selanik pr t
bler disa mjete elementare pr Shkolln e Industris n Kosov.
19
N vitin
1898 n kt shkoll jan kryer emrimet e msuesve.
20
Prej shkollave m
t rndsishme t Shkupit, mund t prmendet edhe Shkolla ushtarake e
Shkupit (skp Rdiye-i Askeriyesi). Kjo shkoll ka patur nj kuadro
t fuqishme t msuesve si ushtarak, ashtu edhe civil. N vitin 1896
ka patur katr klas dhe gjithsej 197 nxns. N mesin e dokumenteve
arkivore ekzistojn edhe dokumentet n lidhje me emrimet e msuesve.
21

Shteti Osman i kushtonte rndsi t veant edhe shkollimit t
femrave. N vitin 1896 n Shkolln fllore t vajzave n Shkup (skp
nas (Kz) Rtiye Mektebi) ishin t regjistruara gjithsej 150 nxnse. T
gjith msuesit e ksaj shkolle ishin femra. Nga dokumentet msojm
se, n shkolln fllore t vajzave n Shkup ekzistonte edhe nj msuese
pr rrobaqepsi.
22
Sipas AOK informohemi se n vitin 1893 n Shkup
ka qen e hapur edhe shkolla Mekteb-i Edeb, drejtor i s cils ishte Ali
Galip Efendiu.
23
M 1896, Mekteb-i Edeb kishte klasn fllestare, klasn
e par, t dyt, t tret dhe t katr dhe posedonte gjithsej 209 nxns.
24

Nga dokumentet e arkivit, gjithashtu vrejm se n vitin 1906 kuadrit
t msuesve t ksaj shkolle i bashkngjitet edhe Ali Ulvi Efendiu.
25

Statistikat tregojn se n vitet 1892 1893, Vilajeti i Shkupit kishte 386
shkolla fllore t ciklit t ult (sbyan ) dhe 59 shkolla fllore moderne (59
usul-i cedide iptidai mektep).
26

N vitin 1896 shkolla Kebir ptidai Mektebi kishte 180 nxns,
Hayriye ptidai Mektebi 80 nxns, Feyziye ptidai Mektebi 50 nxns,
Meddah ptidai Mektebi 50 nxns, Hafz Mahmud ptidai Mektebi 55
nxns dhe kriya nas ptidai Mektebi 40 nxns. N Arkivat osmane
17. BOA. 180.138. MF.MKT
19. BOA. 365.57. MF.MKT.
20. BOA. 414.25. MF.MKT.
21. BOA. 154.15320. TFR.I..SL..
23. BOA.176.98.MF.MKT.
25. BOA. 922.49.MF.MKT.
26. Yahya Akyz, age., s. 231.
ekzistojn dokumente q ofrojn informacione t detajuara rreth ktyre
shkollave.
27
Perandoria Osmane aq sa ishte e interesuar pr shkollimin e
myslimanve, po aq tregonte interesim dhe pr shkollimin e pakicave jo
islame. Shkollat e jo myslimanve ishin kto:
28

Tabela 1: Shkollat ku msonin jo myslimant n vitin 1986:
Por sipas dokumenteve msojm, se shum nga msuesit e ktyre shkollave
ishin misionar dhe agjent, t cilt gjithnj npunsit e shkollave greke,
ruse, bullgare dhe serbe i detyronin t rebeloheshin.
29
27. BOA.359.20.MF.MKT; BOA.733.45.MF.MKT; BOA.752.61.MF.MKT; BOA.
778.53.MF. MKT;
BOA. 414.25. MF.MKT; BOA. 454.58. MF.MKT.
28. Informacionet e dhna n tabel jan marr nga Salnme-i Vilyet-i Kosova, s. 102. .
29. Shteti grek shkollave romake n vilajetet e Janins, Selanikut, Kosovs dhe Manastirit
fshehurazi u jepte t holla ndihm patriarkanave romake dhe nprmjet tyre kontrollonte
emrimin e msuesve dhe diktonte programet msimore npr kto shkolla, kurse patri-
arkanat ishin t detyruara t raportonin Greqin pr proceset msimore (BOA.533.1.MF.
MKT); Shteti grek gjithashtu krkonte t dhna n lidhje me sjelljet dhe qndrimet e
Drejtorive t Arsimit n Janin, Selanik dhe Kosov dhe rreth librave dhe telegrafve n
gjuht serbe, romake dhe angleze dhe nga cilt persona siguroheshin kto libra BOA.
5.b. Komuna dhe fshatrat e Shtipit: Drejtoria e Arsimit n Shtip n vitin
1896 prbhej nga kta emra: Myftija Hysejn Efendiu, kryetar, Ahmed
Efendiu, antar, Bilal Efendiu, antar, Bekir Efendiu, antar dhe Bekir
Efendiu, qatib. N shkolln Ryshdije msonin 48 nxns meshkuj, kurse n
shkolln fllore t ult 120 nxns.
30
Nga dokumentet, n Arkivat osmane
msojm se n vitin 1904 jan hapur dy shkolla bullgare, njra n qendr
t Shtipit, ndrsa tjera n nj fshat.
31

5.c. Komuna dhe fshatrat e Kumanovs: Kumanova shum hert kishte
flluar t shkollohet n kuptimin modern t arsimit. N Kumanov shkolla
Rushdije ishte hapur para vitit 1872 dhe msimi ishte ndjekur n mnyr
sistematike.
32
Komisioni i Drejtoris s Arsimit n Kumanov n vitin
1896 prbhej nga: Myderris Ismail Efendi, kryetar, Xhemil Aga, antar,
Tasa Vaverdan Efendiu, antar, Ismail Efendiu, qatip. N shkolln Ruzhdije
msonin 73 nxns
33
, n shkollat fllore t ulta 78 nxns dhe n shkolln
e femrave msonin 155 nxnse. N shkolln bullgare t meshkujve
n Kumanov msonin 304 nxns, n shkolln bullgare t femrave 79
nxnse dhe n shkolln romake 60 nxns. N mesin e dokumenteve t
597.37. MF.MKT); publikimin n lidhje me mos pranimin e nj inspektori t quajtur An-
astas, ku ishte krkuar emrimi i nj myslimani q dinte gjuhn bullgare (BOA. 712.11.
MF.MKT); n Kosov sa her q krkohej ndonj msues pr shkollat serbe dhe bull-
gare, Drejtoria e Arsimit ia krkonte diplomn e nse nuk kishte diplom, ather ai i
nnshtrohej provimit n prezenc t komisionit t Drejtoris t Arsimit dhe m pas i jepej
leja pr tu angazhuar si msues (BOA.116.42. MF.MKT); drgimi i nj dosje n Dre-
jtorin e Arsimit n Sanxhak mbi lejimin e botimit t nj libri t gjeografs n gjuhn
bullgare (BOA.135.38. MF.MKT); krkesa e adresave t jo myslimanve nga drejtori i
arsimit t Vilajetit t Kosovs, Abdyl Efendiu n lidhje me korrupsionin n shkollat serbe
dhe shkollat tjera krishtere dhe rreth ndrtimit t shkollave t krishtere pa lejen e shtetit
(BOA.8.3.Y..PRK.A); krkesa pr ndalimin e ndrhyrjeve t serbve n shkollat orto-
dokse (BOA. 154.78. MF.MKT); mos emrimi i msuesve bullgar, serb dhe msuesve
t huaj n rast se nuk posedonin certifkatn prej komisariatit arsimor, mos emrimi i
msuesve t cilt punonin pr interesat e huaja n shkollat krishtere dhe krkesa pr futjen
nn administrim t shkolls s fshatit Janjev, n rajonin e Prishtins dhe shkollat tjera
katolike (BOA.
856.37.MF.MKT); ...
30. Salnme-i Vilyet-i Kosova, 1314 (1896), s. 131-132.
31. BOA.828.15.MF.MKT; BOA.828.14.MF.MKT.
32. BOA.2.30.MF.MKT.
33. Transferimi i msuesve n kt shkoll: Emrimi i Mehmed Fahreddin Efendiut
(BOA.95514.MF.MKT); gjendja e Muallim
Mustafa Efendi (BOA.116.167.MF.MKT).
AOK shohim gjithashtu edhe certifkatn q lejon hapjen e nj shkolle t
prkohshme serbe n fshatin avushlu t Kumanovs n vitin 1894.
34
N
po kt vit, n Tabanovc ishte hapur edhe nj shkoll romake.
35
N vitin
1895 shohim se n fshatin Tikverii i Ri sht hapur nj shkoll bullgare.
36

Gjithashtu hasim se n Kumanov n vitin 1895 ka ekzistuar edhe shkolla
fllore Hamidije dhe sht ndjekur msimi n te.
37
Kurse n vitin 1898 jan
restauruar t gjitha shkollat fllore dhe t mesme n Kumanov.
38

N fshatin Mate dhe Ofsenxhe t Kumanovs, n vitin 1904 jan hapur
shkolla fllore, dhe msues t ktyre shkollave ishin emruar Selim Efendiu
dhe Veli Efendiu.
39
N regjistrimet e vitit 1906 shohim se n fshatrat
Buzanosman dhe Sarieshme
40
t Kumanovs kan ekzistuar shkolla
fllore.
41

5.. Komuna dhe fshatrat e Radovishtes: Ruzhdija e Radovishtes sht
ndrtuar n vitin 1873.
42
Menjher pas hapjes s ksaj shkolle ishin
emruar arsimtart, dhe nga Stambolli ishin sjell librat, hartat dhe
mjetet tjera t nevojshme.
43
N vitin 1889 n Radovisht shohim t hapur
shkolln Hac Mehmed Mekteb-i Rtiye n t ciln punonte Hafz Rifat
Efendiu.
44
N vitin 1896 n Ruzhdijen e Radovishtes msonin 25 nxns
45
,
n shkollat fllore 25 femra dhe 30 meshkuj, ndrsa n shkollat e ciklit
t ult 55 meshkuj dhe 27 femra.
46
Komisioni i Drejtoris s Arsimit n
Radovishte n vitin 1896 prbhej nga: Rasih Efendiu, kryetar, Numan
Efendiu, antar, Faik Efendiu, antar, Hajretin Efendiu, qatip. N vitin
34. BOA.270. 40. MF.MKT; BOA.324.70.DH.MKT.
35. BOA.244.57.F.MKT.
36. BOA.275.77.MF.MKT.
37. BOA.414.3.MF.MKT.
38. BOA.779.40.MF.MKT.
39. BOA.779.40.MF.MKT.
40. Dokuemnti q tregon emrimin e msuesit Hafz Zekerija Efendiut (BOA:969.42.
MF.MKT).
41. BOA.926.40.MF.MKT.
42. BOA.15.22.MF.MKT.
43. BOA.29.126.MF.MKT; BOA.35.58.MF.MKT; BOA.43.32.MF.MKT; BOA.62.39.
MF.MKT.
44. BOA.116.82.MF.MKT.
45. Pr m shum inofrmacione mbi Ruzhdijen e Radovishtes, shih: BOA. 215.31.
MF.MKT;
BOA.710.23.MF.MKT.
1903 hasim renovimin e shkollave n qytet dhe npr fshatra si dhe nisma
e aktivitete t ndryshme pr hapjen e shkollave t reja.
47
N Radovishte
n vitin 1904 ishte hapur edhe nj Ruzhdije tjetr.
48
Kurse n vitin 1910
n nj vend midis Hydaverli dhe Rutlukoseli ishte hapur nj shkoll e cila
ishte quajtur Readiye ptidai.
49
Pr ndrtimin e ksaj shkolle Sulltani
personalisht kishte drguar 30 lira.
50
5.d. Komuna dhe fshatrat e Palanks: Shkolla Ruzhdije e Palanks ishte
ndrtuar n vitin 1873 nga Bahri Beu.
51
Pastaj menjher ishin kryer
emrimet e arsimtarve n kt shkoll.
52
Librat dhe mjetet tjera shkollore
pr nxnsit e saj ishin drguar nga Biblioteka Maarif e Stambollit.
53

Gjendja e arsimit n Palank n vitin 1896 ishte kshtu: Drejtoria e
Arsimimit: Sylejman Faik Efendiu, kryetar, Ali Ulvi Efendiu, antar,
Hakki Efendiu, antar, Ismail Aga, antar dhe Jashar Efendiu, qatip. N
shkolln e Ruzhdijes msimin e ndiqnin 42 nxns
54
, n shkollat fllore
60 nxns dhe n shkollat e ulta 24 meshkuj dhe 95 femra.
55
N mesin
e dokumenteve q hasim n arkiv, gjithashtu informohemi se n Palank
kan vepruar pa leje shum shkolla bullgare, msuesit e t cilave kan
zhvilluar aktivitete prarse n mesin e banorve t ktyre rajoneve dhe
koh pas kohe jan bre edhe polemika n ashpra rreth ktyre rasteve.
56

N vitin 1909 ishin mbledhur fondet pr ndrtimin e shkolls fllore pr
femrat. N lidhje me kt shkoll nuk kam par ndonj dokument tjetr.
57

5.e. Komuna dhe fshatra e Koans: Gjendja e komuns s Koans n vitin
1896 ishte kshtu: Drejtoria e Arsimit: Ahmed Efendiu, kryetar, Shakir
Efendiu, antar, Adil Efendiu, antar, n shkolln e Ruzhdijes msonin 40
nxns, n shkolln fllore 62 nxns,
58
kurse n shkolln fllore t ult
47. BOA.742.55.MF.MKT.
48. BOA.811.25.MF.MKT.
49. BOA.1485.1328/Za-29..DH.
50. BOA.27/-1.16.DH.D.
51. BOA.10.135MF.MKT.
52. BOA.17.135.MF.MKT.
53. BOA.39.63.MF.MKT.
54. Rreth emrimit t msuesve n kt shkoll, shih: BOA.1050.5.MF.MKT.
56. BOA.244.45.MF.MKT.
57. BOA.1123.27.MF.MKT.
58. Rreth kuadrove t shkolls Ruzhdije dhe shkollave fllore, pr rrogat dhe shprblimet
q iu dhan atyre, shih: BOA.560.34.MF.MKT.
jan t regjistruar 40 nxns meshkuj dhe 4 nxnse.
59
N vitin 1901 sht
urdhruar pr mbylljen e shkolls bullgare n fshatin Niviani n komunn
e Koans nn akuzn pr aktivitete seperatiste dhe prarse, dhe po ashtu
ekziston edhe nj dokument q tregon pr prpjekjet e Klerit bullgar pr
rihapjen e ksaj shkolle n kt fshat.
60
N fshatrat Blaxha, Zirnofa dhe
Tranixhe t komuns s Koans, n vitin 1898 ishin hapur shkolla fllore
dhe ishin emruar msues.
61
Kurse n vitin 1900 kishin flluar punimet
pr ndrtimin e nj shkolle t mesme n qytet.
62
Nxnsve q msonin n
Koan disa her nga Stambolli iu kishin sjell libra, harta dhe mjete tjera
t nevojshme pr shkollat dhe arsimin.
63

5.f. Komuna dhe fshatrat e Kratovs: N vitin 1892 n fshatin Zlatova
t Kratovs ishte hapur nj shkoll fllore me emrin Hamidije Ibtidai.
64

Drejtoria e Arsimit n vitin 1896: Nuredin Efendiu, kryetar, Mahmud
Efendiu, antar, Fezullah Efendiu, antar, Hysejn Efendiu, antar, Hyrshid
Efendiu, antar. N shkolln Ruzhdije ndiqnin msimin 45 nxns,
65
n
shkolln fllore t Shadrvanit 69 nxns dhe n shkolln fllore t ult 65
meshkuj dhe 70 femra. N po t njjtin vit n shkolln bullgare msonin
150 meshkuj dhe 35 femra, kurse n shkolln Varosh n Carine ishin t
regjistruar 22 meshkuj dhe 33 femra.
66
Si vrehet n dokumentet e AOK,
shkollat bullgare t Kretovs jan prballur me probleme t ndryshme. N
fshatin Kretova-i Bala (Kretova e Eprme, shn. i prkth.) n Kretov pr
arsye se msuesit e shkolls bullgare kryenin aktivitete t jashtligjshme
dhe merreshin me propagand dhe aktivitete separatiste, Shteti Osman ishte
detyruar q disa her t mbyllte shkolln dhe ishin zhvilluar polemika e
debate t shumta pr kto veprime.
67
Shkollat bullgare t hapura n fshatrat
Ternofa dhe Talashmanxha msoheshin libra t rrezikshme dhe pr kt
ishin shkruar shkresa dhe ankesa t shumta.
68

60. BOA.594.23.MF.MKT.
61. BOA.442.3.MF.MKT; BOA.442.33.ME.MKT.
62. BOA.507.60.MF.MKT.
63. BOA.44.MF.MKT; BOA:701.55.MF.MKT.
64. BOA. 157.87.MF.MKT.
65. Dokumentet n lidhje me Ryzhdijen e kretovs: BOA. 567.8.MF.MKT;
BOA.920.58.MF.MKT; BOA.442.27.MF.MKT; BOA.809.11.MF.MKT.
67. BOA.594.23.MF.MKT.
68. BOA.830.3.MF.MKT; BOA. 832.2.MF.MKT.
5.g. Komuna dhe fshatrat e Kaanikut: Gjendja e arsimit n Kaanik n
vitin 1896 ishte kshtu: Drejtoria e Arsimit: Esad Efendiu, kryetar, Bekir
Efendiu, antar, dhe Hasan Efendiu, antar. N Kaanik ishte e hapur
vetm nj shkoll fllore, n t ciln msimin e ndiqnin 67 nxns.
69
Nga
dokumentet msohet se, n vitin 1904 shkolla jan hapur edhe n fshatrat
m t largta t ksaj komune. Gjithashtu msojm edhe emrimin e
msuesve si Nuh Efendiu, Maksud Efendiu dhe Rifat Efendiu n fshatrat
Baka, Dogan dhe Atik Kaanik t komuns s Kaanikut.
70
(Vazhdon)
Prktheu nga turqishtja: Abdullah Rexhepi
Education in Kosovo during 1877 1912 According to the prime Ministry
Ottoman Archives
Necati Demir
Summary
The Turks who always placed a great emphasis on education have opened up
schools and Madrasas during the reign of the Ottoman Empire in the lands
they explored and they also supported various campaigns of education.
Among the dats 1877-1912 the Ottomans have endeavoured to modernize
the education system despite diffcult conditions of that period. Soon after
Albania became an Ottoman territory, Kosovo was the pilot region for the
modern education service of the government. As the Ottoman government
endeavoured to increase the quality of education on one side, on the other,
they have tried to increase the awareness of identity among the Albanians
in order to prevent possible assimilation. There exist relevant records in
the Republic of Turkey, the Prime ministry Ottoman Archives. Some 911
documents related to this subject have been detected in the archives. Based
on those records kept among 1877-1912, the government actions and
activities concerning education services have been examined and outlined.
The education practices and institutions opened in six Ottomanprovinces
and their districts and their functioning is the theme of this work.
Key words: Education, Teaching, The Ottoman Empire, Kosova.
70. BOA.818.3.MF.MKT.
36 Prof. Dr. Abdullah Hamiti
Pikpamjet e Sami Frashrit pr gjuhn, letrsin dhe kulturn iraniane
Abstrakt
Sami Frashri (1850 1904) qe nj njohs i shklqyeshm i
kulturave botrore, sidomos atyre lindore. Ai nj kontribut t madh e dha
edhe n prezantimin e kulturs dhe qytetrimit iranian. Samiu n disa shkrime
dhe ese t tij ka dhn mendime gjithprfshirse pr gjuhn, letrsin dhe
kulturn iraniane n prgjithsi. Megjithse ishte nj admirues i madh i
kulturs iraniane, ai gjithashtu ishte kritik ndaj disa stereotipeve t poetiks
klasike perse t cilat ishin huazuar edhe nga poett klasik turq e m pastaj
edhe shqiptar. N kt punim, autori trajton mendimet e qndrimet e Sami
Frashrit ndaj gjuhs, letrsis dhe kulturs iraniane.
Fjalt Ky: Sami Frashri, gjuha perse, letrsia perse, kultura iraniane
Dijetari i madh shqiptar Sami Frashri mbase edhe ishte orientalisti
m i madh i kohs i cili prmendet me respekt dhe veprat e tij ishin
pik referimi pr shum krijues shqiptar e t huaj. Samiu ishte njohs i
shklqyer si i gjuhve t lindjes ashtu edhe i atyre t perndimit. Krahas
tyre, ai njihte edhe kulturat e Lindjes e t Perndimit, dhe gjithnj duke
shfrytzuar vlerat e tyre shkroi vepra shum t bukura t cilat lexuesit dhe
studiuesit i mojn e vlersojn lart.
KDU 008(=22)
37 Pikpamjet e Sami Frashrit pr gjuhn, letrsin dhe kulturn iraniane
Samiu shkroi dhe veproi n t trija gjuht e mdha t Lindjes
turqisht, arabisht e persisht, natyrisht duke mos e ln anash as gjuhn e tij
amtare shqipen. Veprat e tij shtrihen n shum fusha t dijes e shkencs t
cilat thithn nektarin e dijes e kulturs perndimore dhe t asaj lindore.
Natyrisht, q m s shumti ishte shkruar pr veprat e Samiut pr
kulturn turke e at shqiptare, por Samiu kishte shkruar mjaft edhe pr
kulturn e Iranit pr t ciln tek tash s fundi ka flluar t shkruhet
1
me
kritere t duhura.
Sigurisht q lexuesit shqiptar qysh moti jan njohur me botn
persiane, me poezin e saj t shklqyeshme, me flozofn e artet e saj
t mrekullueshme, me gjuhn e saj t pasur, shkurt, me vlerat kulturore,
shkencore e artistike persiane q jan edhe vlera t mbar njerzimit. Dhe,
sigurisht q kjo njohje e shqiptarve me kulturn e shkencn persiane nuk
sht e re, ajo ka nj mbshtetje disa shekullore e q gjurmt e saj i gjejm
qysh n shekullin XVI n krijimtarin e dy poetve t mdhenj turq me
prejardhje shqiptare Prishtineli Mesihi dhe Jahja Bej Dukagjini dhe paataj
prcillet brez pas brezi te Naim e Sami Frashri, F. Noli, Hafz Ali Kora,
Vexhi Buharaja prkthyesi i Shahnames s Firdevsit e deri te studiuesit e
sotm.
Dihet fare mir se poezia persiane shekuj me radh sht lexuar
n origjinal n trojet shqiptare, prandaj edhe nuk sht e rastit q npr
biblioteka t medreseve, t teqeve e aso private npr trojet shqiptare t
hasim kopje dorshkrimesh t Shahnames s Firdevsit, t Divanit t Hafz
Shirazit, t Mantiku Tajr apo Pendname t Attarit, t Mesnevis s
Rumiut, dhe t shum veprave t tjera shkencore, flozofke e fetare n
perishte.
Pastaj, kur lind poezia shqipe muslimane, e ashtuquajtura poezi e
bejtexhinjve, e shkruar me graf arabe, e cila krijohet dy shekuj e m gjat,
sht prshkuar nga ndikimi i poezis persiane dhe sidomos ajo me tematik
t mendimit flozofk islam apo t misticizmit islam dhe klasikt persian
me Divanet, gazelet, kasidet e rubairat e tyre, prkatsisht me artin e tyre
1. Vrepra m gjithprfshirse pr kontributin e Samiut pr kulturn iraniane sht libri i
studiuesit: Gazmend Shpuza, Bota iraniane n veprn e Sami Frashrit, Tiran, Onufri,
2004, f. 224. Po ashtu nj kontribut modest n kt drejtim sht edhe vepra e Shefk
Osmanit, Panteoni iranian dhe iranologt shqiptar, botues Fondacioni kulturor Saadi
Shirazi, Tiran, 1998, f. 404.
frymzuan penat e reja pr krijime origjinale edhe n gjuh amtare. Dhe
kshtu, si dihet tashm, ndikimet e artit, kulturs dhe ndikimit flozofk
islam persian n trevat shqiptare jan evidente, sado q ato ende nuk jan
studiuar gjithanshm, por vetm fragmentarisht.
Njri ndr krijuesit shqiptar q m s shumti u morr me kulturn,
gjuhn, historin, gjeografn e flozofn persiane sigurisht se sht Sami
Frashri, i cili edhe mund t konsiderohet ndr iranologt m t shquar
shqiptar, sado q shkrimet e tij ishin kryesisht n gjuhn turke. Sigurisht
q bibliografn m komplete t opusit t veprave t Samiut, t shkruara
n gjuht orientale, pra edhe n gjuhn persiane e ka br Zymber Hasan
Bakiu
2
, i cili ka regjistruar edhe t gjitha veprat e shkrimet e Samiut npr
revista e gazeta q kan t bjn drejtprdrejt me tematikn persiane t
cilat u shkruan n koh t ndryshme gjat periudhs s tij krijuese tridhjet
vjeare dhe kan t bjn me njohuri mbi vendin, popullin, gjuhn persiane,
mbi historin, gjeografn e letrsin persiane nga t cilat edhe ka shkputur
shum thekse. Zrat n encikolpedin e Samiut Kamus al alm q kan
t bjn me Iranin, prfytyrimin gjeografk pr Iranin, me pasqyrimin e
historis s lasht persiane dhe t kulturs iraniane t hollsishme dhe t
mbshtetura shkencrisht jan prfolur mir n veprn e G. Shpuzs.
3

Fusha m e preferuar e dijes me t ciln u mor m s shumti Samiu
sht gjuhsia me t ciln la gjurm t thella dhe ishte dijetari i par n
Turqi q u mor me gjuhn dhe me shkencn q merret me studimin e saj,
gjuhsin. Ai dha kontributin e tij t madh edhe n studimin e gjuhs shqipe
4

dhe t gjuhs turke, por edhe me shtje t arabishtes e t persishtes.
Turkologjia i ka borxh veprat m t mdha n fush t leksikologjis,
por ai la edhe nj vepr, mbase e para n turqishte, q ka t bj me shtje
teorike t gjuhs
5
. Samiu pr kt shkenc, q studion kt fush t dijeve
shoqrore, si thot pr her t par n turqishte fut termin Linguistik,
q e karakterizon si shkenc t veant e cila fet pr marrdhniet midis
2. Sami Frashri, Vepra 8, Bibliograf e zgjedhur e veprave t Sami Frashrit, prgatiti
Zymber Hasan Bakiu (Kruja), Rilindja, Prishtin, 1984, f. 288.
3. Pr kto pikpamje t Samiut m gjersisht shih: Gazmend Shpuza, Bota iraniane n
veprn e Sami Frashrit, Tiran, 2004, f. 83 110.
4. Kontributi i tij pr gjuhn shqipe sht i madh, ai u mor me problemet e historis s
gjuhs shqip, me shtje t formimit t gjuhs letrare t prbashkt, me alfabetin, me
abetaren dhe me gramatikn e gjuhs shqipe.
5. . Sami, Lsan, stanbul, 1887.
gjuhve dhe pr burimin e prejardhjen e donjrs. Kjo, thot Samiu,
n gjuht e Evrops sht e njohur me emrin Linguistik, domethn
Shkenca mbi gjuhn, apo prejardhja e gjuhve dhe po ashtu dijetart
q merren me kt quhen Linguist, domethn Gjuhtar
6
. Pastaj,
i pari hedh dhe argumenton iden q gjuha osmane t quhet gjuh turke
duke krkuar q ajo t pastrohet nga fjalt arabe e perse dhe t formohet
nj turqishte letrare e mbshtetur n turqishten e folur popullore.
7
Samiu
ktu i rreket problemit t prejardhjes s prbashkt t gjuhve, dhe sht
i vetdijshm se kjo nuk sht nj detyr e leht. Ai ktu ka parasysh jo
vetm ngjashmrit midis gjuhve t afrme, por edhe ngjashmrit midis
gjuhve, n shikim t par t largta. Dhe q kto lidhje e ngjashmri t
vrehen krkohet shum pun dhe angazhim e historianit t gjuhs, por
kur kihen parasysh krahasimet e shumta q bn Samiu shihet se ai kishte
njohurit e duhura gjuhsore dhe si detyr m t rndsishme t shkencs
gjuhsore e shihte prejardhjen e gjuhve dhe lidhjet midis tyre, prandaj
edhe shkruante: shtja m me rndsi dhe m e vshtir e linguistiks,
sht zbulimi i lidhjeve dhe i ngjashmrive q kan gjuht midis tyre dhe
shtja e prcaktimit se cila prej tyre sht rrnj dhe cila sht deg.
8
Si e vren edhe G. Shpuza
9
, studimit t gjuhve t vjetra Samiu u
kushton nj rndsi t veant. Tek ato ai sheh nj nga rrugt pr sqarimin
e problemeve t historis m t lasht t popujve. Dhe natyrisht q Samiu
do t ndalet m gjat n shtjen e vendit t gjuhs s lasht iraniane n
gjirin e familjes s gjuhve indoevropiane. Dhe pr kt ai ka folur n disa
raste. Kt problematik ai e kishte trajtuar gjat edhe n Enciklopedin e
tij, respektivisht n zrin kushtuar arianve; n veprn Lisan si dhe n
studimin e tij t gjat me titull Lisanlarn insabi ve taksimati (Origjina
dhe degt e gjuhve) q e boton n revistn Hafta m 1881
10
. Me kto
studime Samiu na paraqitet si gjuhtar i cili ndiqte dhe njihte zhvillimin e
t arriturat shkencore t flologjis s kohs.
6. . Sami, Lisanlarn insabi ve taksimati, I, Hafta, nr. 1, stanbul 1298 (1881), s. 12.
7. . Sami, Lisani Turki (Osmani), Hafta, Nr. 12, stanbul, 1298 (1881), s. 177-181.
8. . Sami, po aty, 100.
9. Gazmend Shpuza, vepra e prmendur, ku kreun V t librit t tij ia kushton veprim-
taris gjuhsore t Samiut, prkatsisht pikpamjeve t tij pr gjuhn iraniane, f. 111-
126.
10. Kt punim e ka botuar n gjasht vazhdime n revistn e tij Hafta n Stamboll n
vitin 1881 n numrat: Nr. 1, f. 11-14; Nr. 2, f.29-31; Nr. 4, f. 60-62; Nr. 5, f.76-78; Nr. 7,
f. 109-111 dhe Nr. 8, f.122-126.
Aria, sipas Samiut, sht emri q i kan dhn gjeograft e lasht
grek krahins s Sistanit q prfshin pjesn lindore t Horasanit dhe
qytetin e Heratit. Megjithse ky emr disa her prfshinte Beluxhistanin
dhe t gjith Afganistanin e shtrihej deri n kufjt e Hindis, n t vrtet
emri i sakt i tij nnkuptonte, vijon Samiu, Belxhin dhe ant e Heratit.
M von ky emr iu dha nga ana e dijetarve nj kombi t vjetr, i cili ka
jetuar n ato an dhe m pas u shprnda n Hindi, n Iran dhe n t gjith
Evropn.
11
N studimin e tij n Hafta, pasi fet pr mnyrn e shfaqjes s
gjuhs tek njerzit, si shprehet ai, pa u futur n gjykimin e mendimeve dhe
t pikpamjeve si lindi gjuha, i jep disa njoftime mbi gjuht n prgjithsi.
Kshtu, Samiu shtron origjinn dhe ndarjen e gjuhve n familje gjuhsore,
dhe pastaj, pasi prmend gjuht themelore t familjeve, bn ndarjen e tyre
n grupe e nngrupe duke br argumentimin e origjins s tyre dhe afrive
e marrdhnieve t tyre dhe, n kt mnyr e tregon dijen e tij solide pr
shtrirjen e gjuhve n t katr ant e bots dhe informimin e tij t mir pr
idet lidhur me krijimin e gjuhve.
Edhe n kt studim n Hafta Samiu, kur fet pr familjen
indoevropiane, apo, si thot, familje e njohur me shprehjen ariane, si
familje m e madhe t ciln e paraqet si familje m t rndsishme t gjuhve
pr shkak se n vete prfshin shum gjuh, burimin e saj e lidh me popullin
arian q jetonte n rrethin t qytetit Belh, dhe pastaj shpjegon prhapjen
e tij npr teritore t ndryshme dhe lindjen e gjuhve t ndryshme, q si
shprehet, nga gjuha sanskrite, me t ciln kishin folur ariant.
Ktu, Samiu shkruan se familja e gjuhve ariane ngrthen shum
gjuh, dhe pr faktin se sht e ndar n disa grupe familjesh t prbra
nga disa gjuh q i prkasin ksaj familje, qoft t civilizimit t bots s
lasht, qoft t bots s re, rndsia e ksaj familje sht m e madhe nga
t tjerat.
12

Sipas Samiut, legjendat persiane, n nj mnyr merren t
prshtatshme pr ndarjen dhe prhapjen e popujve dhe t gjuhve ariane.
11. emsettin Sami Frasheri, Kamus al alm, cild II, s. 164 cituar sipas: G. Shpuza,
vepra e prmendur, f.115.
12. . Sami, Lisanlarn insabi ve taksimati, Hafta, Nr. 5, stanbul, 1298, s.76 (vazhdimi
IV).
Dhe si vend t zanaflls t popujve arian e paraqet qytetin Belh me rrethin,
dhe shkruan: N kohrat shum t vjetra n periferi t Belhit ndodhej nj
popull me kt emr (arian A.H.) apo me nj emr t ngjashm me kt
dhe nj fs i tij i cili duke zbritur drejt jugut me prhapjen n Indi ishte
shprnda deri n brigjet e detit Oman. Nj pjes nprmjet t Kavkazit
kalon n Evrop dhe me kalimin e kohs sht shprnda n t gjitha ant;
gjithashtu edhe nj pjes, q ende sot prmenden me emrin e atij populli,
kishin mbetur n tokat iranase dhe nga atje deprtuan n Afganistan,
Kurdistan dhe Ermenistan.
Ariant t cilt zbritn n Indi kan folur me gjuhn e quajtur
sanskrite. Dhe sado q kjo gjuh m von duke u przier edhe me gjuht e
tjera t vendit (lokale) i sht nnshtruar ndryshimeve, dhe edhe pse kan
lindur shum gjuh t cilat fiten sot n Indi, meqense ajo sht ruajtur
gati n formn burimore, mga brahmanit msohet me atributin si gjuh
e shenjt. Kjo gjuh duke u konsideruar si m e vjetra e gjuhve ariane,
pranohet si burim dhe nn e gjuhve t cilat i prkasin ksaj familjeje.
Nga gjuht e vjetra t arianve t mbetura n Iran, sht gjuha Zende, dhe
n fund nga przierja e ksaj me gjuhn sirjanije ka lindur gjuha Pehlevije,
e m von gjuht Persiane. Persishtja e cila prdoret sot, sado q i sht
nnshtruar kaq shum ndryshimeve, prsri pas sanskrites sht m e afrta
e burimit t gjuhve ariane. Edhe afganishtja, kurdishtja e ermenishtja
paraqesin shum afri e ngjashmri me persishten.
13
Po ashtu n zrin mbi ariant n Enciklopedin e tij, Samiu futet
n argumente historike e gjeografke, shpjegon se si bashksit ariane,
flluan t ndahen n fse dhe kombsi t veanta dhe shtegtimet e tyre n
krkim t tokave pjellore. Dhe duke shpjeguar rrugtimin e tyre prshkruan
shtegtimet dhe prhapjen e popullsive ariane duke u shprnda npr Azi
t mesme e t afrt e deri n Evrop q sipas tij sht br prmes rrugs
s Kavkazit.
14
Edhe n studimin n Hafta Samiu ardhjen e arianve n
Eprop e shpjegon nprmjet Kavkazit, dhe thekson, se nj popull nga
ariant i quajtur Pellazg n kohrat e vjetra ia ka dal q nga Kavkazia t
13. . Sami, Lisanlarn insabi ve taksimati, Hafta, Nr. 5, stanbul, 1298, s. 77 (vazhdimi
IV). Nj pasqyr t hollsishme t degzimeve dhe t ndarjeve t gjuhve me prejardhje
ariane dhe n veanti pr historin e gjuhs iarniane, Samiu shkruan n encikolpedin
Kamus al-alam, dhe kto pikpamje t tij i ka prfolur mir G/ Shpuza n librin e tij ,
Bota iraniane n veprn e Sami Frashrit, shih f.114-122.
14. emsettin Sami Frasheri, Kamus ul-alm, Cild II, s. 164, cituar sipas G. Shpuza,
Bota iraniane n veprn e Sami Frashrit, f. 117.
arrij n vendet q sot i quajm Ballkan e Greqi dhe n ujdhesa t detit
mesdhe. (...) Pas nj kohe, nj popull tjetr i quajtur Helen, prap
nga ariant, duke kaluar n Evrop nga Kavkazi, sht vendosur n
Greqi dhe n ujdhesa, dhe pellazgt u detyruan t trhiqen n male, n
ant e brendshme t Ballkanit dhe n Itali.
15
Pastaj, Samiu shpjegon edhe
vendosjen e Skitve, prkatsisht t sllavve q n kohrat e lashta banonin
n verilindje t Evrops dhe n veriperndim t Azis. Pra edhe sllavt,
thot ai, jan nga popujt arian dhe gjuht e tyre jan nga bashksia e
degve t gjuhve ariane. Kurse, vazhdon Samiu, pr shkak se raportet
e gjuhve gjermane, q i prkasin racs s totonve, domethn gjuht
gjermane dhe skandinave, dhe t atyre anglosaksone, domethn t gjuhve
angleze, jan shum t mdha me gjuht sanskrite dhe persiane, nuk ka
dyshim se edhe kta jan nga popujt arian. Pr shkak se nuk ekziston nj
lidhje e drejtprdrejt e gjermanve dhe e sllavve me pellazgt, edhe
pse nuk dihet sakt se kur kan kaluar nga Azia n Evrop, mendohet se
jan shprngulur pas pellazgve, dhe sidomos mendohet se shprngulja e
gjermanve ka qen shum e vonshme.
16
Kshtu, me q bashksit q i prkisnin kombit t lasht arian u
quajtn kombe ariane, edhe gjuht q ata prdorn n koh t ndryshme
quhen gjuh ariane. Dhe sa u tha, shihet se Samiu, pasi bn ndarjen e
popullsis ariane e bn edhe ndarjen e gjuhve ariane.
Si mund t kuptohet nga pasqyra e ndarjes s gjuhve q bn
Samiu n studimin e tij n Hafta, shumica e gjuhve m t rndsishme,
si shprehet ai, i prkasin grupimit arian; t gjitha bashksit e tanishme
evropiane, thot Samiu, jan ndar nga bashksit e lashta ariane, dhe
shton, se gjuht q sot n Evrop nuk i prkasin familjes ariane jan vetm
gjuht hungareze, gjuht e fnvalve (fnve) dhe gjuht e turqve q
banojn n ann veriore t Rusis. Kurse, ata q banojn npr adra e q
njihen me emrin rom (cigan), pr shkak se ishin nga muhaxhirt e Indis,
jan thjesht nga raca ariane dhe gjuht e tyre kan shum ngjashmri me
gjuht indase dhe me persishten.
17
IV).
V).
VI).
N kto shkrime t tij pr gjuht, Samiu fet edhe pr lidhjet e
gjuhs shqipe me gjuhn perse, prkatsisht me gjuht e vjetra greke,
latine, sllave, gjermane nga nj an, si dhe me persishten, zendishten dhe
sanskritishten, nga ana tjetr.
Si edhe n shkrimet e tjera t tij, edhe n studimin Lisanlarn insabi
ve taksimati, Samiu lidhur me problemet e etnogjenezs s gjuhs shqipe
ka mbshtetur tezn pellazgjike, t ciln e mbshtesin rilindas shqiptar t
kohs e studiues t huaj. Kshtu, kur shtron problemin e vendit t shqipes
n familjen e gjuhve indoevropiane, Samiu shkruan se pellazgt si nj
popull arian jan t part q nga Kavkazi vendosen n Ballkan dhe Greqi
e n ujdhesat e detit mesdhe dhe, se pas nj kohe nj pjes tjetr e popullit
arian e quajtur Helen ka kaluar n Evrop nga Kavkazi dhe sht vendosur
n Greqi dhe n ujdhesa me rast pellagt detyrohen t trhiqen n male,
n ant e brendshme t Ballkanit dhe n Itali. Kurse pjesa e mbetur n
Gadishullin Ballkanik, duke u ndjekur nga ana verilindore nga populli
Dak, detyrohen t trhiqen n ant perndimore t ktij gadishulli, d.m.th.
n ant e Maqedonis, Iliris, Epirit dhe t Thesalis dhe atje, si t pastrt
apo duke u przier me ndonj popull tjetr autokton, e formojn nj komb
q sot sht i njohur me emrin Shqiptar (Arnaut). Dhe edhe pse shqiptart,
vren m tej ai, n kohn e Aleksandrit t madh i banonin Maqedonin,
Ilirin dhe pjest e Epirit q shtriheshin n ujdhesat bregdetare deri n
grykn e Trieshts, n mesjet duke u shtyr nga serbt e bullgart dhe nga
popujt e tjer barbar q zbritn nga veriu u detyruan t trhiqen n ann
jugore t Italis dhe n malet e Epirit, d.m.th. n Shqiprin e tanishme
(n shqiprin e kohs s Samiut A. H.), dhe gjithashtu nj pjes duke u
przier me sllavt, jan tretur brenda shumics.
18
Kshtu, sipas Samiut del se gjuha shqipe sht deg q i prket
drejtprsdrejti familjes s vjetr t gjuhve ariane, dhe se nga przierja e
pellazgve me popujt e tjer, sipas tij, kan lindur tri gjuh: gjuha latine,
gjuha greke dhe gjuha shqipe. Dhe pastaj, Samiu n pajtim me tezn q
mbizotronte n gjuhsin indoevropiane t kohs s tij, shprehet: sikur q
sanskritishtja sht m e vjetra gjuh e gjuhve indoevropiane, gjithashtu te
gjuhtart dhe te hulumtuesit sht mendim unanim dhe i pakontestueshm
se gjuha shqipe sht m e vjetra e m origjinalja e ktyre gjuhve t
prmendura q jan degzuar nga gjuha pellazge. Dhe duke dashur q t
18. 18 . Sami, Lisanlarn insabi ve taksimati, Hafta, nr. 5, stanbull 1298 h. (1881), s.
78 (vazhdimi 4).
dshmoj lashtsin e gjuhs shqipe, Samiu shkruan se: me shembuj t
shumt sht dshmuar se lidhjet e shqipes dhe t gjuhs sanskrite jan
m t mdha e m t drejtprdrejta, sesa lidhjet q jan midis greqishtes
s vjetr dhe latinishtes me sanskritishten, dhe se shqipja e sotme sht e
njjt me pellazgjishten. Pr t shkruar n vazhdim se: shqipja ishte ln
n harres nga gjuhtart evropian, ndrkaq tash studiohet e gjurmohet
me shum kujdes, dhe shprehet, se sa m shum q t njihet shqipja aq m
shum sqarohet dhe prparon historia e gjuhve ariane.
19
Pra, problemin
e afris dhe t lidhjeve t shqipes me gjuht e tjera Samiu e shtroi dhe e
trajtoi n kontekstin e nj problematike t gjer t parahistoris s popujve
indoevropian, n lidhje me djepin e hershm t tyre, q sipas autorit sht
n Azin e Mesme, dhe n lidhje me dyndjet e tyre drejt viseve historike t
Evrops u shpreh se nuk ekziston nj lidhje e drejtprdrejt e gjermanve
dhe sllavve me pellazgt, edhe pse, thot ai, nuk dihet sakt se kur kan
kaluar nga Azia n Evrop, mendohet se jan shprngulur pas pellazgve.
20
Kshtu, si shohim, Samiu shprehet se gjuht ariane q jan n
Evrop, n fllim jan ndar n tri familje t mdha, si: gjuht pellazge,
gjuht sllave dhe gjuht gjermane. Dhe si msojm pastaj, Samiu gjuht
pellazgjike i ndan gjithashtu n tri: e para gjuha shqipe q sht pellazgjishtja
burimore, e dyta: greqishtja e re e cila ka lind nga greqishtja e vjetr, e
treta: pes gjuht neolatine q kan lindur nga gjuha latine.
21
Dhe prsri
si model pr afrin q ekziston midis gjuhve ariane sjell disa shembuj q
Samiu na del si nj dijetar me njohuri historike e flologjike t gjera, pr
faktin se merr guxim t trajtoj probleme kaq serioze e spcialistike, edhe pse
nuk ishte specialist n fushn e indoevropianishtes.
Persisht: peder; greqisht pater; latinisht pater; italisht padra;
gjermanisht- fader; anglisht fadhr (bab).
Persisht: mader; greqisht mater, miter; latinisht mater; italisht
madra; gjermanisht muter; anglisht madher; sllavisht mater (nn).
Persisht: bab; greqisht papus; n frengjisht dhe n gjuht tjera evropiane
papa; (arabisht ebun) (baba i ati);
Persisht: mam; greqisht mami; n frengjisht dhe n gjuht e tjera t
19. . Sami, Lisanlarn insabi ve taksimati, Hafta, nr. 7, stanbull 1298 h. (1881), s. 109
(vazhdimi 5).
(vazhdimi 5).
(vazhdimi 5).
Evrops mama; shqipe ama; (arabisht umm) (nn).
Persisht: birader; latinisht frater; italisht : fratlu; rumanisht : frata;
gjermanisht : bruder; anglisht : bradher; sllavisht : brat (vlla).
Persisht : der; shqip : der; armenisht : dor; greqisht : thira; gjermanisht :
tyr; sllavisht : dvir (der).
Persisht : gush; greqisht : us, qus, vus; shqip : vesh.
Persisht : mush; greqisht : mus, mis; latinisht : mus; shqip : mi; anglisht :
maus.
Persisht : zanu; greqisht : guni (?); latinisht : gnu; shqpi : gju;
frengjishtyhnu; gjermanisht : kani; anglisht : knee.
Persisht : germ; shqip : zjarm; greqisht : s(th)erm; gjermanisht : verm
(nxeht, zjarr).
Persisht : est; greqisht : esti; latinisht : est; gjermanisht : ist; anglisht : i:st;
frengjisht : (est); italisht : ; shqip : sht, ;
Persisht : kexha (ku xha); greqisht : ku, pu; shqip : ku; latinisht;kuu,
ubi; frengjisht : u; gjermanisht : vu.
Persisht : dadan; greqisht : dhane; dhidho(u); shqip : (t) dhn, dha;
latinisht : dara, dadi; frengjisht : du(o)ne (me dhn).
Persisht : krim; shqip : krim; latinisht : vrem; gjermanisht : vurm (krimb).
Persisht : ingisht; shqip : gidht etj.
22
Ndonse shum mendime t tij t shtruara n form idesh e tezash
jan tejkaluar nga studimet e mvonshme, ka aso q edhe n kohn ton ende
qndrojn e diskutohen si hipoteza shkencore pr hulumtime t mtejshme
n marrdhniet etnike e gjuhsore n Ballkan e m gjer. Dhe si shohim
edhe n kt studim n gjuhn turke, me qllim t shpjegimit t origjins
dhe ndarjes s gjuhve n prgjithsi, Samiu i kushton nj hapsir t madhe
trajtimit t problemeve t gjuhs shqipe. Etnogjenezn e gjuhs shqipe e
mbshtet n tezn pellazgjike, dhe duke e trajtuar shqipen si pasardhse
t drejtprdrejt t pellazgjishtes vn n pah raprotet e shqipes me gjuht
ariane, pra edhe me iranishten. Prandaj, ky studim i tij q shtron probleme
gjuhsore ndr m t vshtirat sht me interes pr lexuesit e studiuesit
shqiptar q t ken nj pasqyr t plot t pikpamjeve t Samiut pr kto
probleme q i shtron ktu.
Si me gjuhn persiane ashtu edhe me letrsin persiane Samiu
sht marr gjat. Samiu e ka dashur shum dhe e ka njohur thell letrsin
persiane. Gjithmon i ka lexuar me ndje vargjet e bukura e flozofke t
Firdevsit, Saadit, Hafzit, Attarit e shum poetve t tjer persian t cilt
22. . Sami, Lisanlarn insabi ve taksimati, Hafta, Nr. 8, stanbul, 1298, s.122.
t knaqnin shpirtin e mendjen, t pushonin zemrn e gjithnj t freskonin
e t frymzonin me humanizmin, lirin e mendimit e t shprehurit, q jan
poezi t bukura e elegante, ku dominon harmonia e stilit dhe mblsia e
shprehjes. Prandaj edhe sa her q i jepej rasti Samiu shprehte pikpamjet
dhe mbresat e tij pr poezin persiane. Prkthente e komentonte poett e
mdhenj persian dhe prgatiste antologji duke br przgjedhjet m t
bukura.
sht e vrteta Samiu, si krijues letrar q ishte vet, i kuptonte
shum mir vlerat artistike e stilistike t poezis persiane. Ai e njihte mir
artin poetik dhe n letrat turke njihet edhe si njri ndr pioniert q shkruan
pr artin poetik, pr teknikn poetike dhe pr shtje teorike letrare, pr
metrikn. Kshtu pr kto shtje ai kishte shkruar sidomos n revistn e tij
shkencore dhe letrare Hafta si jan studimet: irin mahiyeti ve hakikati
(Esenca dhe e vrteta e poezis) dhe ir ve uara (Poezia dhe poett)
23
.
Gjithashtu Samiu kishte shkruar edhe studime t tjera n fush t
kritiks letrare e t teoris s letrsis si njohs i mir i thesarit letrar n Botn
Islame. Kshtu, ai m 1886 boton veprn HURDEIN (ikrrimtari), t
poetit persian Muallim Naxhi, poet q e donte shum Samiu. Kt prkthim
e shoqron nj parathnie e Samiut ku ai jep mendimet e tij pr poezin
persiane. Po ashtu Samiu n Kamus al-almin e tij jep vlersime mjaft
kritike edhe pr shum poet persian si Firdevsi, Rumiu, Hajami e t
tjer. Ndrkaq n disa artikuj me radh Samiu bn vlersime pr poezin
orientale, respektivisht at arabe, persiane e turke ku shfaq pikpamjet
e tij rreth zhvillimit t poezis n Lindjen islame. Pastaj m 1889 boton
veprn BAKNN EAR MNTAHABASI nj prmbledhje pozish
t zgjedhura nga liriku m i madh klasik turk Baki; ndrsa m 1900 boton
veprn Ali bin Ebu Talibin EARI MNTAHABALARI ku kemi nj
przgjedhje t mrekullueshme t poezive t Ali Bin Ebi Talibit me prkthim
dhe shpjegimin e tyre turqisht. Gjithashtu n dorshkrim kan mbetur edhe
disa vepra studime letrare t Samiut q kan t bjn me veprat kapitale
t Bots Islame.
Megjithate nga t gjith poett e mdhenj persian Samiu e veon
Firdevsin prandaj edhe ai preferon q t studioj e t prkthej krijimtarin
23. . Sami, irin mahiyeti ve hakikati, Hafta, Nr. 2, stanbul, 1298, s.24-29 dhe .
Sami, ir ve uara, Hafta, Nr. 3, stanbul, 1298. s. 43-46. Gjthashtu pr kto shtje
shh edhe Abdullah Hamiti, Sami Frashri pr poett dhe poezin, n Filologji, Nr. 8,
Prishtin, 2000, f. 156-165.
e tij. Ndrkaq, G. Shpuza konstaton se Sami Frashri, si studiues, jo vetm
sht prballuar me sukses me Firdusiun, kt kolos t poezis botrore,
por edhe si krijues, si dramaturg, i qndron atij, do t thoshim, denjsisht
prkrah, ashtu sikurse shum e shum krijues t tjer, jo vetm iranian,
por edhe t huaj, lindor e perndimor.
24
Dhe vrtet Samiu u mor shum
me Firdevsin, ai ka qen edhe prkthyes i Shahnames n gjuhn turke, ka
prkatitur nj prmbledhje t przgjedhur t Shahnames n persishte q e
ka quajtur Zubde-i Shahname (Ajka e Shahnames) 1895 dhe ka shkruar
edhe dy drama me motive t marra nga Shanameja, njra sht drama
Gave e botuar n Stamboll m 1876 dhe tjetra Suhrab e shkruar m
1896 pr t ciln nuk ka t dhna nse sht botuar e as pr dorshkrimin.
Po ashtu ka edhe shkrime t tjera t Samiut q kan t bjn me letrsin
iraniane. Por, si dihet, mjerisht shum nga punimet e tij n kt fush t
dijes mbetn pa e par dritn e botimit, ndrsa edhe ato t botuara te ne
nuk jan vlersuar si duhet. Prandaj, me t drejt G. Shpuza e quan Samiun
nj iranist t panjohur dhe kshtu ndrioi shum gjra mbi veprimtarin
e Sami Frashrit n kt fush, i cili hedh drit pr disa vepra t Samiut
q vetm emrat u diheshin. Me vler t veant n studimin e G. Shpuzs
sht shfrytzimi pr her t par i dorshkrimeve t Samiut t panjohura
ose t sapo sinjalizuara dhe rrjedhimisht t pashfrytzuara deri m tash.
25
Samiu ka br nj vlersim shum t lart e objektiv pr veprn dhe
personalitetin madhor t Firdevsit q prkon shum edhe me vlersimet e
mvonshme q i jan br ktij kolosi t letrsis iraniane. Nj vlersim t
mir personalitetit t Firdevsit dhe nj jetshkrim t gjat pr te Samiu e
jep n zrin mbi Firdevsin n Enciklopedin e tij t cilin e jep t prkthyer
G. Shpuza.
26
Po ashtu, pr vlersimin m t plot dhe m t thelluar pr
kryeveprn e Firdevsit, vepr madhore t paprsritshme q Samiu e quan
kryevepr t letrsis persiane dhe, ndoshta, kryevepr t letrsis islame,
Sami Frashri e bri te parathnia e prmbledhjes s Shahnames n
persisht dhe n prkthimin e saj turqisht, t prgatitur prej tij dhe t mbetur
n dorshkrim.
Ndrkaq disa vlersime t qndrueshme e mjaft kritike pr letrsin
24. Gazmend Shpuza, Bota iranianae n veprn e Sami Frashrit, f. 130.
25. Gazmend Shpuza, Bota iraniane, f. 131. Sidomos kreu V dhe VI i ktij libri jan
t veant meq shtrohet raporti Sami Frashri dhe letrsia iraniane, ku paksa m gjer-
sisht se deri tash shkruhet pr veprat Ajka e Shahnames, Gave e Suhrab.
26. 26 G. Shpuza, Bota iraniane, f. 131-132.
persiane, Samiu ka br n studimin e tij arkta sir ve uara
27
(Poezia
dhe poett n Lindje) t botuar n tre vazhdime, e q vazhdimi i par i
kushtohet poezis arabe, i dyti poezis iraniane dhe i treti poezis turke.
Por do t themi se me artikujt e shumt q botonte n Hafta,
Samiu dshmonte se ishte intelektual, shkenctar, pedagog, mendimtar e
teroik i dalluar. Me temat q trajtoi n kt revist pos prkatitjes s lart
shkencore, Samiu shfaqte edhe guximin intelektual sepse ato tema nuk
ishin trajtuar deri ather n letrat turke. N trajtimin e ktyre temave ai
tregoi aftsit e tij t jashtzakonshme metodologjike dhe me mnyrn e tij
argumentuese ishte mjaft binds pr lexusit.
Natyrisht se duhet veuar disa artikuj teorik-letrar t Samiut, ku
pasi bn prkufzimin e poezis fet n mnyr analitike pr zanaflln-
esencn e poezis n shoqrin njerzore. N disa artikuj i bn vshtrim t
hollsishm poezis indase, greke, arabe, persiane e turke, si dhe rrjedhave
t poezis evropiane n prgjithsi, me ka dshmon se ishte njohs i
mir i teoris s letrsis dhe se kishte shije dhe sens n t vlersuarit e
poezis si art. Dhe kshtu kur bn krahasimin mes poezis islame dhe asaj
evropiane, Samiu thot: Nse krahasohen qytetrimi lindor, domethn
qytetrimi islam dhe qytetrimi i vjetr grek, s pari do t shihet ky dallim:
Derisa lindort gjithmon knaqeshin me gjrat me ngjyra t ndryshme, t
skalitura me lule; grekt e vjetr dhe popujt e tjer t vjetr q e ndiqnin
qytetrimin e tyre i kushtonin kujdes gjrave t thjeshta dhe t pastilizuara.
Ky dallim sikur q ka qen i pranishm tek arti i arkitekturs dhe n artet e
ndryshme, po ashtu ka qen i pranishm edhe te poezia, dhe rima e metri jan
n funksion t forms dhe t dekorimit t poezis apo t fjals.
28

Kshtu, Samiu vren me t drejt se poezia nuk konsiston vetm
n prshtatjen e fjalve n metr e rim, por ai krkon ann e vrtet t
poezis, at shpirtrore e jo ngulfatjen e poezis me fjal t zgjedhura, si
kan vepruar poett e hershm, sidomos ata oriental, pa ar kokn fare
pr ann kuptimore. Sepse poeti me an t fjalve i prshkruan mendimet
dhe ndjenjat njerzore si dhe situatat e ngjarjet e natyrshme. Samiu duke
u nisur nga kjo, e krahason poetin me piktorin dhe thot se: Poeti sht
piktor shpirtror dhe shton Derisa piktori i prshkruan disa trupa me
27. . Sami, arkta ir ve uara I, Hafta, No. 4, s.56-60, vazhdimi II, n: Hafta, No. 6, s.
86-91 dhe vazhdimi III, n Hafta, No. 7, s. 104-109. stanbul, 1298.
28. . Sami, irin mahiyeti ve hakikati, Hafta, No. 2, stanbul, 1298 (1881), s. 29.
ngjyra mbi letr, mbi mushama, mbi mur, poeti me fjalt q jan dhurata
m e bukur e Zotit q ia ka dhn njeriut, prshkruan ndjenjat n detaje,
mendime t larta e situata natyrore, dhe prfundon mendimin se mjeti i
piktorit sht fura e tij, ndrsa mjeti i poetit sht gjuha e tij, dhe, edhe
m drejt mendja dhe zemra e tij.
29
Pra, Samiu e prshkruan poezin si
knaqsi dhe lumturi t lart shpirtrore q buron nga mendja dhe zemra
e njeriut, pr t ciln thot se sht nj ast zhytjeje n mendime dhe
entuziazm q edhe lexuesit i krijon knaqsi dhe qetsi t mrekullueshme
shpirtrore.
Samiu, me t drejt, konstaton se rima sht zbuluar nga arabt dhe
nga ata sht bartur te poett persian e turq, dhe sht kaluar n Evrop n
mesjet s bashku me veprat e qytetrimit islam. Por, prsa i prket rims e
metrit, Samiu i kundrshton ata q poezin e mendojn fjal n metr dhe
t rimuar dhe shkruan: Ata q e din se ka domethn poezia, bashk
me ne e pranojn se n poezi rndsia e metrit dhe e rims sht shum
e vogl
30
, dhe si shprehet ai shum fjal t shkruara me metr dhe me
rim jan shum larg pr ta merituar epitetin poezi, dhe shum fjal pa
metr e pa rim me t drejt jan t denja pr epitetin poezi.
31
Prandaj
edhe citon nj mendim t poetit t njohur persian Xhami
*
i cili kur e defnon
poezin thot: Prderisa te m t hershmit poezia ishte fjal q nj gj kur
dshirohet e paraqet t bukur dhe kur dshirohet e paraqet t shmtuar,
t mvonshmit nuk kujdesen pr asgj pos metrit dhe rims.
32
Samiu
kt defnim t Xhamit e konsideron shum t bukur dhe nj argument
t mjaftueshm pr vrtetimin e pohimit t tij se nuk sht poezi fjala e
prshtaur n metr e n rim. Kshtu, ai kundrshton faktin q n kohn e
tij n poezi shumica i kushtojn rndsi rims dhe se rima po konsiderohej
nj nga kushtet e domosdoshme t poezis.
Ndrkaq studimi m kritik i Samiut pr letrsin arabe, persiane
e at turke sht ai me titull arkta sir ve uara
33
(Poezia dhe poett n
Lindje) q e boton n tri vazhdime n revistn HAFTA duke u kushtuar
31. . Sami, irin mahiyeti ve hakikati, Hafta, No. 2, stanbul, 1298 (1881), s. 24-25.
* Mulla Nureddin Abdurrahman Xhami (1414-1492) nga Horasani, poet dhe dijetar i
madh e mistik i dalluar persian. Shnim i imi A. H.
33. . Sami, arkta ir ve uara I, Hafta, No. 4, s.56-60, vazhdimi II, n: Hafta, No. 6, s.
86-91 dhe vazhdimi III, n Hafta, No. 7, s. 104-109. stanbul, 1298.
nga nj vazhdim poezis arabe, persiane e turke ve e ve. Sado q mund t
themi se n letrart shqipe nuk mungojn shkrime pr historikun e zhvillimit
t letrsis arabe, persiane e turke, ne mendojm se sht n t mir t
lexuesve tan ti paraqesim edhe pikpamjet e vlersimet e Sami Frashrit
pr kt shtje, aq m par kur e dim se Samiu ishte dijetar i madh,
shkrimtar i dalluar dhe njohs shum i mir i letrsis orientale, ashtu edhe
i asaj evropiane, e kto njohuri, sidomos njohurit e tij teoriko letrare, si
tham, i ka shpalosur n disa artikuj n revistn Hafta.
Samiu ruajtjen e poezis paraislame tek arabt, e lidh me faktin
se arabt e kan ruajtur t njjtin shkrim q kan prdorur para islamit.
Dhe, si t gjith kritikt e letrsis arabe poezin para islame e mon si
kryevepr t letrsis arabe, sepse sht shekulli kur arabt n poezi e stil
t thukt kishin prparuar m s shumti. Por, si vren Samiu, m von
poezia te arabt pson ngecje dhe rnie dhe se poett e periudhave t
mvonshme merren me imitimin e poetve paraislam. Prandaj, sado q
e mon shum qartsin e stilit t poetve t vjetr arab, Samiu mendon
se poezia nuk duhet ln e kufzuar brenda kufjve t adrs, shkrettirs
e deves, porse duhet realizuar ndjenjat e reja dhe mendimet e larta t asaj
qartsie t stilit. Sepse, shton ai, sot nj poet arab, sado q t kujdeset t
shkruaj poezi n mnyrn e poezive t Imrul Kajsit, prsri do t mbetet
vetm nj imitues i dobt dhe i pashkatht i poetit specialist t periudhs s
injorancs (paraislame A.H.). N poezi, thot ai, popullariteti nuk ftohet
duke imituar, por duhet hyr shtigjeve t pashkelura. Njeriu q do t bhet
poet, nuk duhet t imitoj asknd, por duke iu nnshtruar ndjenjave t tij
poetike, duhet t angazhohet q n poezi t hap nj shteg t ri.
34
Ndrsa sa i prket letrsis persiane e turke Samiu shkruan: Te
poezit e shkruara n gjuht persiane e turke para islamit, nuk sht e
mundur t arrihet sepse veprat letrare t vjetra t ktyre dy popujve kan
humbur e jan zhdukur trsisht dhe veprat poetike e letrare q ekzistojn
i prkasin periudhs islame. Mirpo, nse shikohet prirja natyrore q kan
pr poezin kta dy popuj, dhe n veanti iraniant, nuk sht e mundur t
besohet se kjo prirje sht shfaqur pas islamit dhe se nuk ka ekzistuar para
tij. Por, kto dy gjuh kishin shkrimet e tyre t veanta para Islamit, dhe me
pranimin e Islamit kan braktisur shkrimet e tyre t vjetra. Qysh kur kan
flluar t shkruajn me graf arabe, duke e konsideruar t natyrshme q
veprat e vjetra t tyre letrare ti shikonin si vepra t kufrit (t mosbesimit),
34. . Sami, arkta ir ve uara, I, Hafta, No. 4, stanbul, 1298, s. 57.
nuk u morn me grumbullimin dhe ruajtjen e tyre. Dhe n kt mnyr
t gjitha veprat e vjetra jan zhdukur. Madje edhe iranasit e shprngulur
n Indi si adhurues t zjarrit, nuk mundn trsisht ta ruajn librin e tyre
Zerdusheti (Zaratustra) q e konsideronin t shenjt, dhe sot gjenden
vetm disa pjes t ktij libri.
35
Kto konstatime t Samiut nuk jan tejkaluar as sot, sepse pos disa
mbishkrimeve e kngve fetare, as n persishte e as n turqishte nuk jan
zbuluar vepra letrare t periudhs para islamizimit t ktyre dy popujve,
ndonse besohet dhe fitet pr krijime t tilla.
Samiu sht i vetdijshm pr mundsin e ekzistimit t krijimtaris
letrare persiane paraislame dhe shkruan: Sado q mund t supozohet se
sipas madhsis s vjetr luftarake e politike t iranianve edhe poezia e
letrsia e tyre do t ken prparuar shum, koha s bashku me pushtetin e
Kasras (sundimtar i fsit Sasanid n Iranin e vjetr A.H.) i kishte zhdukur
edhe gjurmt e qytetrimit iranian. Dhe vazhdon: Zaten, pr shkak se gjuha
iraniane sht shum m e prshtatshme dhe m e kndshme pr poezi,
n ato kohra iraniant edhe pse t gjitha shkencat i kan shkruar dhe i
kan msuar n gjuhn arabe, dhe madje edhe n korrespondime e kan
prdorur kryesisht gjuhn arabe, persishten, gati e kishin dedikuar vetm
pr poezin. Poett iranian nuk u nnshtrohen fare poetve arab dhe
mbajtn nj rrug t veant t tyre dhe sht nj gj e uditshme q mos
t gjendet asnj ngjashmri midis poezis arabe dhe poezis persiane. Nga
nj an kjo kundrvnie, dhe nga ana tjetr ngjashmria e poezis persiane
me poezin indase e greke dhe me poezit e gjuhve t tjera ariane, shtrojn
mundsin q poett e mparshm tu jen nnshtruar veprave poetike t
Iranit t krijuara para Islamit. Sepse, sado q sot nuk ka nj vepr nga poezia
dhe letrsia paraislame e Iranit, sht e mundur q n kohn e poetve
Dekiki dhe Firdevsi t ket pasur disa kujtime nga poezit e vjetra, qoft t
mbajtura mend nga populli. Ashtu si kan arritur te poett e Iranit islamik
shum aspekte t historis s vjetr t Iranit, po ashtu edhe disa vepra t
poetve t kohrave t Dara-s dhe t Nevshirvan-it duhet t ken arritur te
vesht e ktyre poetve.
36
Duke u marr me vlersimin e poezis persiane, samiu vren se
poett iranian jan t shkatht, t matur n fjal e me mendim t thell, dhe
35. . Sami, arkta ir ve uara, I, Hafta, No. 4, stanbul, 1298, s. 57.
36. . Sami, arkta ir ve uara, II, Hafta, No. 6, stanbul, 1298, s. 86-87.
kur ndalet t dalloj veprat m t dalluara, konstaton se ndr veprat q m
s shumti meritojn t lavdrohen, jan kngt q prshkruajn tregimet
e hollsishme, qoft t mbshtetura n histori, qoft t imagjinuara, q
jan poezi q kan t bjn me moralin dhe flozofn. Edhe veprat q
kan t bjn me dashurin edhe pse jan t hartuara me mjeshtri tepr t
bukur e t mrekullueshme, sipas Samiut, kan dy t meta t tyre t mdha
dhe kryesore q ua ulin vlern e tyre. E para nga kto sht se dashuria
e cila sipas rregullave t natyrshme dhe njerzore nuk u drejtohet grave
dhe nuk fet pr to, por gjendet n nj veprim jo t zakonshm. Sado q
n gazelet e poetve iranian fjalt e prmendura dilber dhe xhanan
(e dashur shpirt) kryesisht kan t bjn me dashurin e nj personi t
imagjinuar, edhe n rast se egziston ai person, ska dyshim se do t jet i
dashuri i nj lloji t dashuris q e kan ekspozuar Platoni dhe flozoft
e tjer grek e q te lindort pa sukses sht i njohur me emrin dashuri
e vrtet. Dhe megjith q poetve t mdhenj q jan me shkathtsi
dhe vler t pakundrshtueshme, nuk mund t lejohet tu mbathet ndonj
qllim dhe atribut tjetr, mbase duke llogaritur q sht shpenzuar
pa vend edhe shkathtsia edhe knaqsia q jan te fjalt e poetit i cili
sht i gjinis tjetr, q i prket dashuris sipas natyre, kjo mjafton pr
ta shkatrruar. Edhe nse ekziston mishrimi i dashuris q pretendonin
Platoni dhe shokt e tij, mundet q n vendet ku fare nuk prziheshin grat
dhe burrat, si n Greqi t vjetr e n Iran, dhe kjo meq sht shkaktuar
nga nj krahasim q sht br me grat, ksaj n vend se ti thuhej
dashuri e vrtet, sipas Samiut, duhej ti thuhej dashuri e rrejshme apo
dashuri fgurative. E meta dhe faji i dyt i gazeleve (kngve lirike)
persiane, sipas Samiut qndron n faktin se jan t mbyllur n disa fjal
si: trndafl, bilbil, selvi (qiparis), bistekt e s dashurs, ver, mejhane,
mejhanexhi, dhe shetitja gjithmon rreth ktyre e kujdesi i tepruar ndaj
disa krahasimeve jo t zakonshme, deri n at mas, sa t dal jasht s
zakonshmes. Paaftsia dhe pamundsia e poetve elokuent iranian q ti
numrojn kto situata t pamundura i ka privuar veprat e tyre poetike
nga shija dhe bukruia q kan pasur pr qllim. Sado q brenda nj gazeli
persian q ka t bj me dashurin, mund t gjesh nj varg apo nj bejt i
cili mund t plqehet nga do aspekt, brenda nj divani (prmbledhjeje)
t ktill rrall gjendet nj gazel i zhveshur nga t metat q i prmendm
lart
37
, konstaton Samiu.
Pasi u pa se ishin t paqlluara oratorit q kishin t bnin me
dashurin, Samiu thot se: poett e lindjes ktyre duke u dhn nj ngjyr
t tesavuft, kan pohuar se nga e dashura q sht qllim i dashuris s
gnostikve, sht fuqia e universit. N t vrtet, shton Samiu, te disa
poet t mdhenj, si Sadi dhe Hafz Shirazi, dhe veanrisht n poezit
e disa sufstve, si Xhami-u dhe Mevlana Rumi-u q merren shum me
poezi, edhe pse sht e qart se kishte tesavuf, as q mund t pohohet se n
do poezi t do poeti kishte tesavuf, dhe as q n do bejt e gazel t ktyre
personave nga e dashura t synohej dashuria e gnostikve.
38
N vazdhdim Samiu vren se poezia n Iran ishte br mod, edhe
pse pak kishte karakter dituror. Dihet se poezi nuk sht vetm t vargosh
ca fjal t prshtatura n metr, por nga njeriu q do t bhet poet, thot
Samiu, krkohet q t jet i ditur n nj mas, t ket karakter poetik dhe
t ket nj shkathtsi t veant e fuqin imagjinative n prshkrimin dhe
shpjegimin e gjrave. Dhe sipas Samiut, shum persona n Iran, q nuk i
posedojn kto cilsi, me zor duan t thurrin poezi, her jan detyruar t
prshtatin disa fjal t rimuara e t thjeshta sa q nuk u thuhet poezi, her
me imitimin e poetve t njohur jan detyruar ti marrin dhe ti prdorin
n mnyr identike shprehjet q ata i kan prdorur. Dhe n kt mnyr,
krahas poetve t njohur persian pos t thjeshtve ekziston edhe soji
imitatorve e q pr nga pamja e jashtme edhe pse duken shum t bukur
dhe t kndshm, pr shkak se shprehjet dhe kuptimet e brendshme t
tyre ishin mall i vjedhur dhe pr shkak se nuk ishin prdorur n mnyr
t prshtatshme, kuptohet se jan falso e t zhveshura nga do lloj lezeti,
fuqie e shpirti. Por, Samiu e di se iraniant kan pasur poet t mdhenj,
andaj shkruan: Pasi t prjashtohen t ktillt, mbesin shum poet si:
Sadi, Hafzi, Enveri, Sozuni, Rudaki, Xhami, Saibi, Shevketi q vrtet
kan thurrur fjal n stil t mrekullueshm, dhe sikur t mos gjendeshin
disa nga t metat e prmendura lart edhe tek kta, do t mund t thuhej se
tek asnj poipull e komb nuk ka t ngjashm si poett iranian. Sidoqoft,
t thuhet se gjuha persiane sht gjuh e poezis, dhe Irani vend i poetve,
sht e drejt dhe e arsyeshme.
39

Natyrisht Samiu si njohs i mir i letrsis, si i asaj t Lindjes, edhe
i asaj t Perndimit, kur fet pr poezin persiane sht shum m kreativ;
ofron t dhna e krahasime midis poetve iranian me ata evropian. Duke
i dalluar poett e njohur persian, si shprehet: Sidomos, jan t rrall ata
38. . Sami, arkta ir ve uara, II, Hafta, No. 6, stanbul, 1298, s. 88.
q u ngjajn poetve iranian q nuk merren me gazele, por q poezit e
veta i ndrtojn e i mbshtetin n nj struktur historike ose imagjinative,
ose q fuqit e tyre poetike i shpenzojn n fush t etiks dhe t drejtsis.
Poett persian, si Firdevsi, Dekiki, Saadi, Nizami, Xhami, Attari jan
n nj shkall t lart dhe do t mund t mateshin me poett e Greqis
s vjetr - Homerin dhe Sofokliun, me Virgjilin e Roms, me Danten e
Italis, me Miltonin e Anglis, dhe nga ana tjetr me Kornelen, Rasinin,
Gten, Shilerin, Shekspirin, dhe mbase edhe me poett e shekullit ton
Lamartinin, Lord Bajronin, Viktor Hygon.
40

Gjithashtu nuk kursen fjal pr ta vlersuar personalitetin e
Firdevsit dhe t veprs s tij madhore Shahnames dhe duke e krahasuar
Firdevsin me Homerin shkruan: Homeri ashtu si e meriton titullin Babai
i poetve nga aspekti i lashtsis kohore, edhe me shkathtsi sht i denj
pr kt titull, sado q nuk ka poet q do tia kalonte, edhe Firdevsi nuk
mbetet shum prapa tij. Firdevsi vrtet sht mjeshtr dhe udhheqs i
t gjith poetve persian, shkathtsit, knaqsit e bukurit q jan n
Shahnamen e tij, karakteristikat dhe prshkrimet q jan n te, dhe, edhe
m drejt, mishrimet, nuk sht e mundur t gjinden n asnj vepr tjetr.
Fakti se sht e shkruar n gjuh t pastrt, se sht e zhveshur nga fjalt
dhe shprehjet arabe, dhe se sht shkruar me nj stil shum t thjesht,
Shahnames i jep nj rndsi dhe vler t veant. Rregullimi poetik i ksaj
vepre t madhe sht aq i thjesht dhe i natyrshm, sa q edhe kur dshirohet
q shumica e vargjeve t shndrrohen n proz, nuk sht e mundur t
gjesh shprehje tjera nga fjalt q ka prdorur Firdevsi, dhe at rregullim
poetik t mrekullueshm me qllim t shprejhes s t njjtit kuptim, ska
mundsi ta shndrrosh n proz. Thuaj se ato kuptime, ato shprehje, ato
fjal jan krijuar t vargnuar nga amshimi dhe jan prgatitur pr gojn e
Firdevsit, dhe me ndihm t nj force t uditshme i jan br inspirim e
i jan ln mendjes dhe imagjinats s atij njeriu t jashtzakonshm! Po
ashtu edhe veprat e njohura, si: Hamse (Pesshja) e Nizamit, Bostani
e Sadiut, Heft rnek (Shtat llojet-modelet) e Xhami-ut, Kullijat
(Veprat e prgjithshme) e Attarit dhe veprat e disa poetve t shkruara n
kt metod, pr vete kan nj rndsi e vler t veant.
41

Samiu i monte shum poett klasik iranian prandej edhe shpreh
keqardhje q ata nuk kan shkruar gjinin e drams dhe thot: Fakti q
teatri nuk njihej n Iran, dhe n prgjithsi n botn Islame, sht nj situat
pr keqardhje. Sepse, poett si Firdevsi, Nizami, Saadi, Xhami, Attari do
t kishin ln drama e tragjedira t cilat nuk do t mbeteshin mbrapa n
form (stil) nga veprat e Sofokliut dhe t Opidinit t Greqis s vjetr. Po
ashtu, ashtu sikur q poett q n shekullin e kaluar paraqiten n Evrop,
si: Korneli, Rasini, Volteri e t tjer, n vargjet e tyre duke mos ndrtuar
di t re e q kan prsrit e prtrir formn e poetve t vjetr grek,
edhe poett iranian kan shtitur n kuadr t asaj q sht ndrtuar e
shpjeguar disa her n poezi e n proz n veprat m t njohura, si: Ferhad
ve Shirin, Jusuf ve Zulejha, Lejla ve Mexhnun
42
.
Gjithashtu Samiu ishte mjaft aktiv edhe me shkrime t tjera q
pasqyrojn kulturn islame, e rrjedhimisht edhe at iraniane, e cila ishte
pjes e pandar e kulturs orientale, e qytetrimit t shklqyeshm islam.
Ndaj trajtimit t qytetrimit islam, respektivisht t kulturs
islame, kishte pikpamje t qarta e objektive dhe gjithnj u kundrvihej
pikpamjeve subjektive e nnmuese q paraqiteshin rreth qytetrimit islam
e kulturs islame-orientale. Prandaj, Samiu punoi shum pr t prshkruar
e prezentuar vlerat e rolin e qytetrimit e kulturs islame pr njerzimin,
dhe n kt mnyr u prgjigjet t gjith atyre prpjekjeve q bheshin pr
t ulur vlern dhe ndihmn q ky qytetrim islam i dha qytetrimit mbar
njerzor.
Kontributi i Samiut n kt drejtim lidhet me veprn Medeniyet-i
Islamiye
43
ku shtjen e qytetrimit islam e trajton n raport me prparimet
q ai solli n zhvillimin e shkencs botrore n disa disiplina si: mjeksi,
farmaci, matematik, kozmograf, astrologji, por edhe letrsi, flozof,
histori, gjeograf etj. dhe n kt kontekst edhe theksohet kontributi i
iranianve dhn zhvillimit e prparimit t qytetrimit islam, dhe numri
m i madh i dijetarve islam del se ishin me prejardhje iranian. Prandaj,
edhe m drejt, Samiu kundrshtonte prdorimin e termit qytetrim arab
pr qytetrim islam duke shpjeguar se qytetrimit arab i kan kontribuar
pjestart e t gjith popujve musliman, n radh t par ata persian e turq,
natyrisht krahas arabve. Samiu duke prshkruar arritjet e prfaqsuesve
t kulturs islame, t popujve musliman, n prgjithsi, dhe t popullit
43. . Sami, Medeniyet-i slamiye, Cep Ktphanesi, No. 1, kinci Tab, stanbul,
1302/1885.
iranian n veanti, n fusha t ndryshme t dijes, t kulturs
dhe t shkencs, shpjegon se si u prvetsua dhe u zhvillua
m tej kultura greke nga dijetart islam, dhe si trashgimia
kulturore e grekve t lasht pasi q ishte plrpunuar e avancuar
nga dijetart islam iu prcoll Evrops. Prandaj edhe kultura
evropiane, Renesanca Evropiane dihet se sht zhvilluar mbi
themele t kulturs islame.
Prsa i takon ksaj teme Samiu ka botuar edhe disa artikuj
n revistn e tij Hafta, si: Poezia dhe poett n Lindje I, II,
III; Qytetrimi I, II, III; Filozofa etj., natyrisht duke mos
harruar t prmendim edhe shum zra n Kamus al-alam q
kan pr qllim afrmimin e vlerave qytetruese e kulturore t
popujve t Lindjes.
Si n librin Qytetrimi Islam, edhe n studimin e tij
Qytetrimi
44
edhe n at Filozofa
45
, Samiu jep strukturn
e kulturs islame. N mnyr sintetike, e pasqyron n rrjedhn
historike ecurin e qytetrimit islam, vendin q ai ka n
historin botrore gjat shekujve. M pastaj, i radhit nj pas
nj prfaqsuesit m t shquar t mendimit islam, n krye t t
cilve ishin mendimtart, flozoft, shkenctart, poett persian.

44. . Sami, Medeniyet, HAFTA, No, 9, No. 10, No. 11, stanbul, 1298
(1881).
45. . Sami, Felsefe, HAFTA, No, 9, stanbul, 1298 (1881), s. 138-142.
Sami Frashris viewpoint on the Iranian Language, Literature and
Culture
Summary
Sami Frashri (1850 1904) was an excellent connoisseur of world
cultures in particular Oriental cultures. He gave a large contribution to
the presentation of Iranian culture and civilization too. Sami in several
writings and essays gave the overwhelming opinions on Language,
Literature and Iranian Culture in general. Tho he was huge admirer
of Iranian culture he also was criticaster toward few stereotypes of the
classical Persian poesies from whom the classical Turkish and later on
the Albanian authors have borrowed. In this paper, the author assays the
opinions of Sami Frashris stand toward Language, Literature a culture
of Irans.
Key words: Sami Frashri, Persian language, Persian literature, Iranian
culture
58 MA Jahja Hondozi
Orientalizmat n Divanin
1
e Sheh Maliqit
MA Jahja Hondozi
Abstrakt
Sheh Hilmi Maliqi (1865-1928) sht nj krijues i madh shqiptar q
i takon tradits krijuese islame. Ai krijoi n proz e poezi dhe ishte nj
krijues mjaft frytshm, por q veperimtaria e tij akoma nuk e ka par dritn
e botimeve dhe ka mbetur n dorshkrime. Divani i tij i shkruar n gjuhn
shqipe konsiderohet si nj trashgimi e vlefshme nga tradita jon islame.
Autori n kt punim synon trajtimin e orientalizmave (fjalt arabisht,
persisht dhe turqisht) n Divanin e Sheh Maliqit.
Fjal kye: Sheh Maliqi, Divani, orientalizmat
Sheh Hilmi Maliqi (1865-1928) nga Rahoveci sht njri ndr krijuesit e
njohur shqiptar nga periudha e letrsis s bejtexhinjve.
1. Divan (ar. divan) n Lindje nj emrtim i zakonshm pr prmbledhjen e poezive t
nj apo m shum poetve, ku vargjet sistemohen sipas rregullave t caktuara, respektiv-
isht sipas forms s vjershrimit (kaside, gazele, rubaira), apo sipas radhitjes alfabetike
me fjal t rimuara, nse bhet fjal pr nj prmbledhje t stilit t vjetr t poezis ori-
entale. (Rikard Simeon, Enciklopedijski rjenik lingvistikih naziva, Matica Hrvatska,
Zagreb, 1969, f. 255).
KDU 008(=18)
59 Orientalizmat n Divanin e Sheh Maliqit
Ashtu si shumica e intelektualve t tjer shqiptar t brezit t tij dhe
t brezit para tij, Sheh Hilmi Maliqi, pr shkak t rrethanave t njohura
historike e kulturore t krijuara n vendin ton asokohe, shkruante shqip
me alfabet arabo-osman.
Gjat dyzet viteve t veprimit t tij n Rahovec, Hilmi Maliqi zhvilloi
nj veprimtari letrare mjaft t begatshme, si n proz ashtu edhe n poezi.
Dorshkrimet e lna dshmojn qartazi se kemi t bjm me nj veprimtar
mjaft t frytshm.
N kuadr t shkrimeve t tij bn pjes edhe Divani, i cili pr arsye t
ndryshme, kishte mbetur pothuaj i panjohur pr nj koh t gjat. Autor
t ndryshm, studiues t shtjeve gjuhsore dhe didaktike, s shumti kan
botuar vetm nj pasqyr t Divanit t Sheh Hilmi Maliqit, duke i trajtuar
disa nga veorit e tij.
Objekt i trajtimit ton, me kt rast, do t jen orientalizmat n Divanin
e Sheh Hilmi Maliqit.
Divani i Sheh Hilmi Maliqit prmban nj numr t konsiderueshm
fjalsh nga gjuht orientale, t cilat pr nga burimi duhen dalluar dhe
klasifkuar n fjal arabe, turke dhe persiane.
Para se t japim listn e fjalve orientale n Divanin e Sheh Maliqit,
mendojm se sht me interes ti themi disa fjal mbi orientalizmat n
prgjithsi dhe mbi pranin e tyre n gjuhn shqipe, n veanti.
T theksojm q n fllim, se arabizmat, turqizmat dhe persizmat,
prbjn nj trsi e cila njihet me termin orientalizmat.
Vlen t theksohet, se gjat studimit t orientalizmave duhet pasur parasysh
fakti q kto fjal kan deprtuar n gjuhn shqipe, jo drejtprsdrejti,
por me ndrmjetsimin e gjuhs turke. Zaten, edhe sot e ksaj dite shum
fjal arabe e persiane jan t pranishme edhe n gjuhn turke, e cila n t
kaluarn, duke qen dominuese n Botn Islame, ka huazuar m tepr fjal
arabe e persiane se sa q u ka dhn atyre fjalt e veta.
Kjo ka ndikuar q te shqiptart, sikur edhe te popujt tjer ballkanik,
shpeshher dgjohet termi turqizm, kur sht fjala pr ndonj huazim
nga gjuht orientale. Me kt term, disa studiues t shqipes i identifkojn
t gjitha fjalt q vijn nga Orienti duke marr pr baz faktin se pr
60 MA Jahja Hondozi
deprtimin e ktyre fjalve n shqipe, rolin kryesor dhe vendimtar e ka
luajtur pikrisht turqishtja.
2
Kt term, si zvendsim pr termin orientalizmat nuk e konsiderojm
t qlluar dhe adekuat. Mendojm se ai gabimisht prdoret edhe nga disa
njohsit e shqipes, madje pr seciln fjal q ka hyr n gjuhn shqipe nga
gjuht orientale, qoft nga turqishtja, arabishtja apo persishtja.
Studiuesit tan, kt pretendim tyrin, mbase e trashguan nga autor t
huaj, ndr t cilt n kt lmi merita m t mdha ka Norbert Boretzky.
3
Ekzistojn tre faktor kryesor q mundsuan deprtimin e orientalizmave
n gjuhn shqipe:
1. Sundimi disashekullor i Perandoris Osmane n Ballkan. Gjat ksaj
periudhe pesqindvjeare, marrdhniet ndrmjet shqiptarve dhe turqve
jan shkmbyer n gjuhn turke, e cila tashm kishte huazuar mjaft fjal
arabe dhe n kt mnyr ato gjetn prdorim n lmenjt e ndryshm, si
n: kultur, tregti, administrat, arsim etj;
2. N ann tjetr, kt proces me t madh e ka ndihmuar edhe pranimi i
Fes Islame. Me pranimin e Fes Islame, rritej edhe numri i t interesuarve,
q dshironin t bhen predikues fetar. Kshtu, qeveria osmane ua
mundsonte atyre q ti vazhdonin studimet n Stamboll e qendra t
tjera t Perandoris Osmane, ku qndronin me vite deri n prfundim t
studimeve. Kur ktheheshin n vendlindjen e tyre pr tua predikuar Fen
Islame bashkkombsve t tyre, ata futnin n shqipe edhe shum fjal
orientale, ngase nuk ia dilnin dot ti sqarojn parimet e Fes Islame n
gjuhn amtare.
Fjalt dhe shprehjet e tyre populli dalngadal i prvetsonte duke mos
ditur ti prkthej ato n gjuhn shqipe. Kshtu, shum sish kan mbetur
2. I. Ajeti, n monografn e tij Studim nga dialektologjia historike e shiqpes, f. 42 para
se t ofroj nj numr fjalsh me burim oriental, pohon se: Megjithse termi turqizm,
nuk i prshtatet gjithher saktsis shkencore, sepse ndr turqizma hera-her shihen fjal
me burim arab e persian, nuk deshm ti largohemi, qoft edhe n nj punim t ktij
lloji, terminologjis tradicionale.
3. Ai, n veprn e tij Der Trkische einfuss auf das Albanische, evidenton si fjalt turke
nj numr i madh i t cilave jan t brumit arab. Sa pr ilustrim, le ti prmendim disa
prej tyre: asli, axhaip, azap, basiret, batall, dakik, derexhe, evlija, fesat, garib, hakaret,
ibret, kalem, katran etj.
edhe sot e ksaj dite n gojn e popullit, n kngt dhe tregimet e tij. Kt
m s miri e dshmon fakti se n viset ku banojn pjestar t Fes Islame,
hasim shum m tepr fjal e shprehje orientale se sa te pjestart e feve
t tjera;
3. Orientalizmat n gjuht e popujve t Ballkanit, ndonse m rrall, kan
hyr edhe nprmjet disa gjuhve evropiane. Anglishtja, gjermanishtja,
frngjishtja, italishtja e spanjollishtja, t cilat n mesjet patn marr
shum fjal e sidomos terma t ndryshm shkencor nga arabt, si nga
lmi i mjeksis, kimis, astronomis, gjeografs etj. Kto fjal a terma
ua dhan edhe gjuhve t tjera me t cilat kishin lidhje, e n mesin e tyre,
padyshim edhe shqipes;
Sa i prket prdorimit t orientalizmave n gjuhn shqipe, ato n shumicn
e rasteve paraqiten me t njjtin kuptim q kan edhe n origjinal. Por,
ndodh q t hasim edhe n t tilla, q kan psuar ndryshime morfologjike
dhe semantike. Me t drejt thoshte Haugeni se fjalt e reja vijn me
kuptime t reja.
Shpeshher, nj numr i madh i ktyre fjalve, kur deprtuan n gjuhn
shqipe, prve kuptimeve t para q dhan, u prdorn dhe vazhdojn t
prdoren edhe sot e ksaj dite n nj konotacion tjetr.
Kshtu, ato krijuan edhe nj sr idiomash e frazeologjizmash t cilat
jan mjaft t prhapura n popull. Nuk duhet harruar fakti se shumica e
ktyre fjalve kan hyr n gjuhn popullore dhe si t tilla nuk mund t
hiqen nga prdorimi. Ajo q sht m keq, sht se ata q i kan luftuar
kto fjal shpeshher i kan zvendsuar me t tjera fjal t burimit t huaj,
duke menduar se me mnjanimin e atyre orientalizmave, do ti ndihmohej
pastrimit t gjuhs.
Albanologu yn i mirnjohur, dr. Eqrem abej ka t drejt kur thot se:
Nj i till dallim kualitativ, duke vlersuar turqizmat m ult se p.sh.
greqizmat e italianizmat, nga pikpamja objektive shkencore nuk sht
aspak me vend... Me kt rrug, pastrimi i gjuhs nga byku i huaj nuk ka
ftuar asgj.
4

Pr sa i prket Divanit t Sheh Hilmi Maliqit, ai sht i strmbushur me
4. Dr. Eqrem abej, Studime gjuhsore III, Prishtin, bot. II, 1987, f. 69.
62 MA Jahja Hondozi
arabizma, m pak turqizma e persizma.
Vlen t theksohet se nj pjes e mir e ktyre fjalve sot, nuk jan n
prdorim as n gjuhn e folur shqipe, e as n t folmen e Rahovecit, ndrsa
n gjuhn letrare as q kan deprtuar fare.
T tilla jan bie fjala: sirat, tahkik, pejda, garib, xhihan, rehber, ikrar,
takdir, bejan, zuhur etj.
Fjal t ktilla ndeshen nganjher vetm n poezin popullore. N vazhdim
do t japim fjalt orientale t cilat i kemi hasur n Divanin e Sheh Maliqit.
Orientalizmat
abdest (pers. ab uj dhe pers. dest dor) larje e pjesve t caktuara t
trupit para kryerjes s nj obligimi fetar;
abu hajat (pers. ab uj dhe ar. hajat jet) uji i jets; pije e jets s
prhershme; sipas msimeve sufste, shoqruesi i Musait a.s., Hidri ka pir
kt uj dhe ka mbetur prgjithmon i gjall; pavdekshmri.
adet (ar.) zakon, tradit;
ahbab (ar. shum. i habibun) t dashurit;
ahiret (ar.) bota tjetr; bota pas vdekjes;
ahir zeman (ar.) koh e fundit;
ahseni takvim (ar.) pjes e ajetit t katrt t sures Et-Tin me kuptimin
forma m e bukur;
akibet (ar.) dnim;
aksena (ar. aks) e kundrta;
alem (ar.) bot; poashtu me kuptimin gjithsi dhe tok;
Ali aba (sinonim i ar. ehlu-l-bejt, shih m posht);
All-llahem (ar. All-llah, me prapashtesn pronsore t gjuhs turke m,
im) Zoti im;
aman (tur.) ndihm! mshir! aman, t lutem;
amel (ar.) pun, vepr;
anteri (ar.) lloj veshjeje pr burra;
Arafat (ar.) vend afr Meks ku mblidhen t gjith haxhinjt ditn e nnt
t muajit dhu-l-hixhxhe, nj dit para bajramit;
aresat (ar.) oborr; ktu e ka kuptimin e vendit ku do t dalin njerzit n
ditn e Gjykimit;
arif (ar.) njohs, gnostik; njeri q e ka njohur Zotin dhe e kupton esencn
e gjrave;
arsh (ar.) froni i Zotit prmbi qiellin e shtat;
ashab (ar. shum. i sahabijjun) shokt e t drguarit, Muhammedit a.s.;
asl (ar. aslun) origjin, prejardhje, gjenealogji; rrnj; burim;
asla (ar. aslen) hi, aspak, asfar, kurrfar;
ashk (ar. ishkun) dashuri; n terminologjin e tesavvuft ashk paraqet
dalldi n dashuri ndaj Zotit. T gjith mutesavvift i kushtojn rndsi t
madhe dhe i japin kujdes t veant ashkut duke e ndar n dy lloje:
1. Ashku kalimtar kur njeriu ndien dashuri ndaj nj personi t caktuar dhe
2. Ashku i vrtet dashuria ndaj All-llahut xh.sh.;
ashik (ar.) i dashuruar; njeri i cili dashurin e vet e ka drejtuar kah Zoti,
dervish;
axhaib (ar. shum. i axhebun) udirat;
axheb (ar.) udi, habi;
aza (shum. i ar. udvun) organ, pjes e trupit;
azab (ar. adhabun) dnim;
azimushshan (ar. adhimu-sh-shen) i Madhruar, i Lartsuar;
baba (pers.) Ktu, me kuptimin i pari n nj tarikat; sinonim i fjals
perse pir;
64 MA Jahja Hondozi
bahtena (ar. baht) fat; ktu prdoret n konotacion tjetr me kuptimin
kot, kuturu;
bakshish (pers. bahshish, nga bahshiden jap, dhuroj) dhurat; shprblim;
bejan (ar.) sqarim, shpjegim;
bejt (ar.) distih, dyvargsh;
bejti sherif (ar.) shtpia e shenjt (Qabja);
bejtullah (ar.) shtpia e Zotit (Qabja);
beka (ar.) prhershmri, e kundrta e fena-s prkohshmri;
bela (ar.) sprov; fatkeqsit, vshtirsit q i godasin njerzit;
bel-li (ar. bela) sigurisht; po, gjithsesi;
benllak (tur. benlik) mendjemadhsi, kryelartsi;
berat (tur.) dekret, urdhres;
bereqet (ar. bereketun) begati, bollk;
bidat (ar. bidatun) risi, gj e re;
bil-lahi (ar.) pr Zotin!
bitis (tur. bitmek) mbaroj, kryej, prfundoj;
bosh (tur.) i zbrazt;
are (tur.) patjetr, doemos; rrugdalje;
ynqi (tur. nk) sepse;
daim (ar.) gjithnj, vazhdimisht, gjithmon;
daimi (ar. daimen) prgjithmon;
dakik (ar.) minut; moment, ast;
dallash (tur.) gabimisht;
dergjah (pers.) teqe, vendbanim i dervishve;
derman (pers.) ila; rrugdalje; shptim;
dert (tur.) breng, hall; dhembje e brendshme shpirtrore pr dika;
dertli (tur.) i brengosur, i shqetsuar;
dervish (pers.) njeri i varfr, i gjor; n terminologjin e tesavvuft,
njeri q i ka ln knaqsit e ksaj bote dhe i sht prkushtuar n trsi
adhurimit dhe bots tjetr; njeri me moral t lart, i cili ndjek njrin nga
dymbdhjet tarikatet me qllim t ngritjes shpirtrore; njeri modest dhe i
devotshm i cili synon t arrij deri tek e vrteta; suf, mistik;
devam (ar.) vazhdimsi;
devar (ar. devrun) rrotullim; gjithashtu lvizje n rreth;
devron (ar. devran) rrotullim, qarkullim;
dexhxhall (ar.) krijes q, sipas msimeve islame, do t paraqitet pak para
fundit t ksaj bote, njra nga dhjet shenjat e mdha t Kijametit;
dilber (pers.) i dashur; i bukur, trheqs;
din e iman (ar.) fe e besim;
dini islam (ar. dinu-l-islam) Feja Islame;
dizar (pers.) rend, radh;
dogri (tur. doru) i drejt; drejt, prpara;
dost (pers.) shok, mik;
dua (ar.) lutje;
duaxhi (ar. dua, me prapashtesn e gjuhs turke -xhi) luts;
dumanllk (tur.) i mbushur me tym, i tymosur.
dynja (ar. ed-dunja) kjo bot;
dyshkyn (tur.) i dobt, i pafuqishm;
66 MA Jahja Hondozi
dhelil (ar.) i nnshtruar, i prulur;
ebrar (ar. shum. i ar. berrun) t mirt, bmirsit;
efaq (ar. efak, shum. i felekun) gjithsia, kozmosi;
eglenxhe (tur. elenmek) zbavitje, argtim, dfrim;
ehjar (ar. ahjar) t zgjedhurit;
ehli bejt (ar. ehlu-l-bejt) antart e familjes s Muhammedit a.s.;
ehli dynja (ar. ehlu-d-dunja) materialistt;
elqi (tur. eli) i drguar, lajmtar; pejgamber;
embr (ar. emrun) urdhr q pritet t shfaqet;
enbija (ar. shum. i nebijjun) t drguarit, pejgambert;
erbab (ar. shum. i rabbun) prdoret si shums i singularizuar me kuptimin
i aft, i shkatht, i zhdrvjellt. N Rahovec prdoret n trajtn erbap
me po t njjtin kuptim.
erqan (ar. erkan, shum. i ruknun) shtyllat (e Fes Islame);
esma (ar. shum. i ismun) emrat;
esrar (ar. shum. i ar. sirrun) sekretet, fshehtsit;
eshja (ar. shum. i shejun) gjrat, sendet;
ev edna (ar.) apo m afr (pjes e ajetit 9 t sures en-Nexhm); n
terminologjin e tesavvuft simbolizon Ehadijjet, shkalln e shtat t
sejri sulukit. Pjesa e ajetit v n pah shkalln m t lart t mundshme
t afrsis s Zotit xh.sh., e njhersh vet ajeti i referohet miraxhit t
Muhammedit a.s.;
evlad (ar. shum. i veledun) fmij, bij;
evlija (ar. shum. i velijjun) njerz t mir e besimtar, t afrt tek Zoti;
miqt e All-llahut, besimtar t sinqert q jan t zgjedhur dhe t dalluar
n mesin e njerzve, jo me ndonj magji, hipnoz a sugjestion, por me nj
dhunti nga ana e All-llahut q quhet keramet;
ezber (pers. ez prej, nga dhe pers. ber gjoks) mbamendje;
ezel (ar.) zanafll, koh pa fllim; gjithashtu edhe jeta para ksaj jete n
kt bot;
ezijjet (ar. edhijjetun) dm; padrejtsi; shqetsim; fyerje;
ezhder (pers.) prbindsh gjigant i cili glltit njerzit dhe kafsht; dragua;
fajde (ar. faidetun) dobi, prftim;
fakir (ar. fekir) i varfr; mutesavvift at e sqarojn si nj njeri, mirsia e
t cilit prhapet dokund si nj arom e kndshme;
fana (ar. el-fena) shkrirje, zhdukje; n terminologjin e tesavvuft, el-fena
paraqet zhdukjen e cilsive negative dhe shkrirjen n cilsit e Zotit;
fani (ar.) i prkohshm, relativ, kalimtar; nj gj q do t zhduket; poashtu
vjen me kuptimin i humbur, i zhdukur; n terminologjin e tesavvuft,
person q e ka shkrir veten dhe nuk sheh asgj prpos Zotit;
fejz (ar. fejdun) dhunti; dhurat; bekim, t arrish bekimin e Zotit;
fena fl-lah (ar. fena fl-lah) n terminologjin e tesavvuft t zhytesh n
njshmrin e All-llahut. Njeriu i cili e ka mposhtur veten dhe egon (unin)
e tij, kshtu q sht zhytur n detin e njshmris s All-llahut.
fener (tur.) llamb;
ferman (pers.) urdhr;
fqr (ar. fkr) mendim, meditim;
fqrull-llah (ar. fkrull-llah) meditimi mbi Zotin;
feragat (ar. feragat, shum. i ferag) zbrazti;
frak (ar.) ndarje;
frar (ar.) ikje, largim;
furkan (ar.) njri prej emrave t Kuranit;
fursat (ar.) rast, mundsi; n nj konotacion tjetr, kryesisht n popull
68 MA Jahja Hondozi
prdoret me kuptimin forc, fuqi;
gaffar (ar.) njri prej emrave t bukur t Allahut, me kuptimin ai q fal
shum;
gafl (ar.) indiferent, neglizhent; njeri q nuk sht ngjallur shpirtrisht;
gafet (ar.) indiferenc, pakujdesi, neglizhenc; ndjekje e pasioneve t
egos; gjendje kur njeriu sht i preokupuar me gjra t tjera dhe ia kthen
shpinn Zotit;
gafur (ar.) nj prej emrave t bukur t Allahut, i mshirshm;
gajet serhosh (ar. tur.) shum i dehur, tepr i dehur;
gajret (ar.) xhelozi; pasion, dshir e zjarrt; zell, hov; n popull prdoret
n nj konotacion tjetr me kuptimin durim;
galib (ar.) nnshtrues, mbizotrues;
gam (ar. gammun) pikllim, breng, dert;
garez (ar. gard) qllim, synim;
garib (ar.) i huaj;
gazel (ar.) poezi lirike me tematik dashurie;
gonxhe (tur) syth i burbuqes; fllimi i lulzimit;
gnl (tur.) zemr; shpirt; ndjenj; dashuri; butsi; prirje; dshir; boshti
i ndjeshmris s njeriut, ana shpirtrore e zemrs;
gyrbet (ar. gurbetun) vend i huaj;
gjysteris (tur. gstermek dftoj, shfaq, paraqes) n popull prdoret me
kuptimin shfaqje e frikshme, frik e rrem, joreale;
haber (ar.) lajm, njoftim; njohuri;
hafz (ar. hafdh) person q e di tr Kuranin prmendsh;
hajal (ar.) imagjinat, prfytyrim;
hajrate (ar.) t mirat, begatit, mirsit;
hajret (ar.) ngatrrim, hutim, pshtjellim;
hajvan (ar. hajevanun) kafsh, shtaz;
hajvanati (ar. shum. hajevanat) kafsht, shtazt;
hak (ar. hakkun) e vrteta; Zoti; nj prej emrave t bukur t Zotit; n
terminologjin e tesavvuft paraqet shkalln e katrt t sejri sulukit;
hakikat (ar.) e vrteta; realiteti; n terminologjin e tesavvuft realitet,
thelb, esenc; shkall e tret e sejri sulukit, pas sheriatit dhe tarikatit;
hak tarik (ar.) rrug e drejt, e vrtet;
halvet (ar.) vetmi, izolim, veim; ky emrtim tregon edhe njrin nga
dymbdhjet tarikatet;
hall (ar. halun) gjendje;
hallk (ar. halkun) populli, njerzit, masa e gjer;
harf (ar.) shkronj;
haset (ar. hasedun) zili, mri;
hasm (ar. hasmun) armik, kundrshtar;
hasret (ar.) pikllim, vuajtje, breng;
hasha (ar.) Zoti na ruajt!
havuz (ar. havd) burim;
hazne (ar. hazine) thesar, ark;
hem (pers.) edhe, krahas ksaj;
heqim (ar. hekim) mjek;
herk (ar. hirka) lloj veshjeje; n terminologjin e tesavvuft, vjen me
konotacion t aftsis;
70 MA Jahja Hondozi
hesap (ar. hisab) llogari;
heva (ar.) ajr; gjithashtu edhe pasion; poashtu, dshir e shpirtit ndaj
dikas;
hidajet (ar.) udhzim;
hijanet (ar.) mashtrim, dredhi;
hikmet (ar.) urtsi; gjithashtu qensia e gjrave dhe veorit e tyre;
hilaf (ar.) kundrshtim;
hizmetxhi (ar. hidmetun shrbim dhe prapashtesa e gjuhs turke -xhi)
shrbtor;
himmet (ar. himmetun) ambicie;
hoxha (pers.) msues; imam n nj xhami;
hyner (tur.) aftsi, shkathtsi, mjeshtri, talent.
hyri (ar. hurijjetun) grua e bukur dhe symadhe q, sipas msimeve islame
do tu dhurohet banorve t xhennetit;
hyrmet (ar. hurmetun) nder, respekt;
hyxhym (ar. huxhumun) sulm, vrsulje;
hyzmet (ar. hidmetun) shrbim;
ibadet (ar.) adhurim; nj lloj obligimi t cilin e ka pr detyr ta kryej
secili mysliman;
ibret (ar. ibretun) msim, kshill; shembull;
ihram (ar.) veshje e posame me ngjyr t bardh, t ciln e kan pr
detyr ta veshin ata q e kryejn haxhin;
ihsan (ar.) bmirsi;
ihvan (ar. shum. i ar. ehun) vllezr;
ikram (ar.) nderim, respekt;
ikrar (ar.) pohim, miratim, pranim;
ile (tur.) me;
ilmi ledun (ar.) Dija e Zotit, respektivisht nj dije e fsheht q i takon
vetm Atij. Me kt dije sekrete, sipas mutesavvifve, All-llahu xh.sh. i ka
pajisur disa pejgamber dhe evlija;
ilmi tahkik (ar.) sipas mutesavvifve t ndiesh prirje dhe t anosh kah
ajo q sht m e lart, ku shfaqet realiteti pa ndonj imitim;
ilmi tevhid (ar.) dija mbi njshmrin, njsin e Zotit;
imdat (ar. imdad) ndihm;
inqar (ar. inkar) mohim;
insan (ar.) njeri; mutesavvift e sqarojn at si nj person q sht i aft
ti msoj t tjert;
Insani Qamil (ar. el-insanu-l-kamil) njeriu i prsosur, i prkryer; n
terminologjin e tesavvuft, paraqet shkalln e pest t arritjes s nj sufu
n rrugn e tij shpirtrore;
irfan (ar.) njohje; n terminologjin e tesavvuft, shkalla m e lart e
njohjes, njohje e vrtet;
irshad (ar.) udhzim, udhrrfm;
ispat (ar. ithbatun) pohim, vrtetim;
itaat (ar.) bindje, nnshtrim, prulje, respektim, dgjueshmri;
itibar (ar.) msim, kshill;
ixhra (ar.) procedur; poashtu edhe praktik;
izhar (ar.) shfaqje, paraqitje;
Ja Alijju-l-murteza (ar. Ja Alijje-l-murteda) O Ali (i zgjedhur);
jabanxhija (tur.) i huaj; (sht interesant fakti se leximi nga mbrapa i
ksaj fjale exhnebijj, jep n gjuhn arabe po t njjtin kuptim);
72 MA Jahja Hondozi
mana (ar.) kuptim, domethnie;
marifet (ar.) njohje;
mashrik (ar. meshrik) lindje;
medet (ar. meded) ndihm; prdoret edhe n nj konotacion tjetr me
kuptimin vaj halli;
mejt (ar. mejjit) i vdekur;
melamet (ar.) qortim, kritik; melameti sht esenca e tarikatit t
melamijve, t cilt e paraplqejn vetkritikn dhe qortimin e vetvetes.
Ata i fshehin veprat e tyre t mira, ndrsa gabimet dhe veprat e kqija i
pranojn, si i durojn stoikisht edhe fyerjet dhe nnmimet nga t tjert.
Ksisoj, ata jetojn njfar jete t izoluar duke u munduar ta prsosin veten
e t ngriten shpirtrisht;
Melami (el-melamijje, nga ar. melamun - qortim) deg e njrit nga
dymbdhjet tarikatet; prqendrohet m s teprmi n at q saliku
(dervishi) ta qortoj dhe ta kritikoj veten e tij, kjo nga fjala arabe melam
qortim;
Mensur (el-Hal-laxh) njri prej sufstve m kontraverz n tr historin
e tesavvuft. Pr shkak t bindjeve t tij, u var nga autoritetet e athershme
qeveritare.
merhamet (ar.) mshir;
merhem (ar.) melhem;
mersijje (ar. merthijje) elegji;
mesir (ar.) lajmtar;
mesrur (ar.) i gzuar, i lumtur;
mest (tur.) i dehur;
meshhur (ar.) i njohur, i famshm;
meusuf (ar. mevsuf) i prshkruar, i cilsuar;
kuptimin pejgamber i madh, fjala sht pr Muhammedin a.s.;
kudret (ar.) forc, fuqi, pushtet; mundsi;
kudretull-llah (ar.) fuqia e Zotit;
kurban (ar.) sakrifc, fijim;
kurtaliset (tur. kurtulmak) shptohem, lirohem (nga dikush);
kybra ilahi (ar.) Zoti i madh;
kyvvet (ar. kuvvetun) forc, fuqi;
lamithal (ar.) i pashmebullt;
lanet (ar. lanetun) mallkim;
Lejla dhe Mexhnuni emrat e dy t dashuruarve, t cilt u shndrruan n
simbol t dashuris s vrtet; jan marr si model n dashuri dhe jan
prdor n shum poezi t Lindjes nga poet t ndryshm;
letif (ar.) i but; n terminologjin e tesavvuft gjrat e fshehta, hollsit,
mprehtsit;
lezzet (ar. ledhdhetun) knaqsi; shije e mir;
livau-l-hamd (ar.) famuri i falnderimit;
magrib (ar.) perndim;
mahbub (ar.) i dashur;
mahlas (ar.) shptim; strehim; n letrsin orientale me kuptimin
pseudonim;
mahsher (ar.) vendtubim;
mahv (ar.) zhdukje, shkrirje; shkatrrim i trsishm i do gjje;
maksad (ar.) qllim, synim;
mall (ar. malun) pasuri, t mirat materiale;
74 MA Jahja Hondozi
jagma (pers.) grabitje, plakitje; pr e lufts;
Ja ilahi (ar.) O Zoti im;
jangi (tur. yangin) zjarr, fak;
Ja Rab (ar.) O Zot;
jaratis (tur. yaratmak) krijoj;
jehudij (ar.) hebre, ifut;
kabull (ar. kabulun) pranim;
kader (ar.) prcaktim;
kadir (ar.) njri prej emrave t bukur t Allahut, me kuptimin i
plotfuqishm;
kaim (ar.) i qndrueshm;
kalbi mumin (ar. kalbu-l-mumin) zemra e besimtarit;
kalem (ar.) laps, pend;
kalu bela (ar.) gjithsesi, ata than (pjes e ajetit 172 t sures el-Araf);
sipas msimit islam, t gjith shpirtrat aty pohuan se All-llahu sht Zoti i
tyre;
kapank (tur.) i mbyllur;
karar (ar.) vendosmri, qndrueshmri; qetsim; prfundim;
karshi (tur.) kundrejt, prball;
kemalat (ar. shum. i kemal) prkryerje, prsosje;
kerem (ar.) fsnikri;
kiblename (ar. kibletun dhe pers. name) drejtim, an kah e cila drejtohen
ata q e falin namazin;
kibrija (ar.) madhshti; mbase autori, n kt kontekst ka patur pr qllim
fjaln kebir me kuptimin i madh, kshtu q resuli kibrija do t na jepte
mevla (ar.) zotri; ktu Zot, Sundues;
mevxhud (ar.) prezent, ekzistues;
mexhlis (ar.) kshill; kuvend; tubim;
mexhnun (ar.) i marr, i mendur; ktu, me kuptimin njeri i zhytur n
dashuri;
mexhusij (ar.) adhurues i zjarrit, zjarrputist;
mihnet (ar.) sprov;
mirasi (ar. mirath dhe prapashtesa e gjuhs turke -xhi) trashgimtar;
miraxh (ar.) ngritje; udhtim i pejgamberit, Muhammedit a.s. npr shtat
pal qiejt.
muhab (ar.) i frikshm; q ngjall frik;
muhabbet (ar. mehabbetun) dashuri; bised miqsore;
Muhammed Nur emri i tij i plot ishte Sejjid Muhammed Nur el-Melami
el-Arebi (1813-1887) themeluesi i tarikatit melami;
mukarrebin (ar.) t afrtit;
murad (ar.) dshir; synim;
murur (ar.) kalim;
musemma (ar.) term, emrtim;
Mustafa (ar.) i zgjedhur; njra nga nofkat e t drguarit, Muhammedit
a.s.;
muxhteba (ar.) i zgjedhur;
mybtela (ar.) i sprovuar;
mylk (ar. mulkun) ktu, me kuptimin posedim, zotrim;
mymint (ar. muminun) besimtart;
76 MA Jahja Hondozi
mynafk (ar. munafkun) dyfytyrsh, hipokrit;
mynkir (ar. munkerun) vepr e keqe, e shmtuar;
myrekeb (ar. murekkebun) i prbr, i formuar, i komponuar;
myrshid (ar. murshidun) udhzues, udhrrfyes, prijs shpirtror, tregues
i rrugs s drejt;
naar (tur.) i pashpres, i dshpruar;
nahije (ar.) an; aspekt;
nasihat (ar. nesihatun) kshill;
nefs (ar.) frym; shpirt; jet; person, njeri; thelbi i dikaje, mes, qendr;
vet, vetvetja;
nesara (ar. shum. i nasranijjun) t krishtert;
nijaz (pers.) nevoj; lutje; dshir;
nimet (ar. nimetun) begati, dhunti;
nishan (pers.) cak; qllim; shenj; poashtu, gur varri;
noksan (ar. nuksan) mangsi, e met;
nur (ar.) drit; poashtu edhe bukuri, qartsi;
nur ala nur (ar.) drit mbi drit;
pallavra (tur.) gjepura, fjal t kota, fjal boshe;
paq (pers.) pastr;
pejda (pers.) i hapur, i dukshm;
pir (pers.) themeluesi apo i pari i ndonjrit nga dymbdhjet tarikatet,
shejh;
pishman (pers.) pendues;
qar (pers.) ftim, dobi, prftim.
Qerbela (ar. El-Kerbela, thuhet se sht nj kompozit, e formuar nga dy
emra: kerbun fatkeqsi dhe belaun - sprov) vend n Irak, i njohur
me luftn q ka ndodhur ndrmjet myslimanve n vitin 680, ku pati rn
dshmor nipi i t drguarit, Husejni r.a.;
qevser (ar. el-kevther) emri i burimit n xhennet;
qesret (ar. kethretun) shumsi, e kundrta e vahdetit (njshmri);
qyffar (ar. kuffar, shum. i kafrun) pabesimtar, ateist, i pafe;
rabbena (ar.) O Zoti yn;
rahatllk (ar. rahatun qetsi dhe prapashtesa e gjuhs turke -llk) qetsi,
komoditet, rehati;
rahmet (ar.) mshir;
razi (ar. er-radi) ai q pajtohet, q sht dakord me dik a dika;
refk (ar.) shok, mik, shoqrues;
rehber (pers.) udhrrfyes; tek dervisht, personi nprmjet t cilit
i afrohet shejhut dhe riteve t dervishve; lidhja ndrmjet dervishit dhe
shejhut;
resm (ar.) vizatim, pikturim;
resul (ar.) i drguar, pejgamber;
rija (ar.) hipokrizi, dyfytyrsi, syfaqsi; t vepruarit e nj pune vetm me
qllim q ta shohin njerzit, e jo pr hir t Zotit;
rixha (ar. er-rexha) shpres; tek populli, prdoret me kuptimin lutje;
riza (ar. rida) knaqsi; plqim;
ruh (ar.) shpirt; gjithashtu edhe esenca dhe thelbi brenda njeriut;
ruhani (ar.) shpirtror, i shpirtit; metafzik;
rusva (pers. rusvaj) turp; i turpruar, i prulur;
rytbeli (ar. rutbetun grad dhe prapashtesa e gjuhs turke -li) i graduar,
78 MA Jahja Hondozi
me pozit t lart;
sadik (ar.) i vrtet, i sinqert;
sakantija (tur. sknt) mrzi, mundim, breng;
sebep (ar. sebeb) shkak, arsye;
sefa (ar.) dfrim, argtim, knaqsi;
sejahat (ar.) udhtim;
sejjid (ar.) zotri;
sejr (ar. sejrun) ecje, lvizje; udhtim;
sejron (ar. sejran) udhtim;
sekamet (ar.) smundje;
selamet (ar.) shptim;
senja (ar. senetun) vit;
serbez (pers. serbest) i lir, i guximshm; edhe si ndajfolje lirshm, pa
frik;
serdar (pers.) komandant; udhheqs suprem i ushtris n luft,
gjeneralisim;
serhosh (pers.) i dehur;
sermija (pers. ser kok dhe pers. maje thelb, esenc, elementi baz)
pasuri, kapital;
sevda (tur. sevmek dua, dashuroj) dalldi; entuziazm; malli i dashuris;
dshir e zjarrt; mallngjim; prmallim pr personin e dashur; ashk; merak
i madh pas dikaje, qejf;
sexhde (ar.) prulje ndaj Zotit;
sifat (ar. shum. i sifetun) veorit, cilsit, karakteristikat;
silsile (ar.) zinxhir, varg; n terminologjin e tesavvuft zinxhir, apo
varg nprmjet t cilit transmetohet dija e tarikatit n nj radhitje t
vazhdueshme, nga i drguari i Allahut, Muhammedi a.s. e deri tek shejhu
(murshidi) i kohs son;
sir (ar. sirr) fshehtsi, sekret;
sirat (ar.) rrug, udh;
suluk (ar. suluk) sjellje; morali i mir, sjellje e mir; mutesavvift e
prdorin gjithashtu n kontekstin e ndjekjes s rrugs s tarikatit;
sulltanm (ar.sulltan, me pronorin e gjuhs turke -m) zotriu im; (ktu:
Zoti im).
syret (ar. suretun) form, pamje;
shart (ar.) kusht;
shashi (tur.) i vngr, q i ka syt t shtrembr, q shikon shtrembr;
shashkin (tur.) i hutuar;
shashkinllak (tur.) huti;
shefaat (ar.) ndrmjetsim;
shefaatxhi (ar. shefaatun ndrmjetsim dhe prapashtesa e gjuhs turke
-xhi) ndrmjetsues;
shehid (ar. ) dshmor, martir;
shejh (ar.) njeri i vjetr, njeri plak; n terminologjin e tesavvuft,
udhheqsi i nj tarikati, i cili e udhheq ziqrin dhe ka pr detyr ti msoj
e ti edukoj dervisht; sinonim i fjals myrshid;
sheriat (ar.) ligj, ligji islam; sheriat;
shirk (ar.) politeizm, idhujtari;
shybhe (ar. shubhetun) dyshim, dilem;
shyhret (ar. shuhretun) fam, nam, popullaritet; n popull prdoret me
kuptimin gzim, dfrim, argtim;
80 MA Jahja Hondozi
shyqyr (ar. shukrun) falnderim;
taat (ar.) bindje, nnshtrim, dorzim;
tabi (ar.) ndjeks, pasues;
tahkik (ar.) vrtetim, konfrmim;
tahsin (ar.) rregullim, prmirsim;
takdir (ar.) prcaktim;
takvallk (ar. takva devotshmri dhe prapashtesa e gjuhs turke -llak)
devotshmri, frik nga Zoti;
talib (ar.) ai q krkon, q lyp dika;
talim (ar.) msimdhnie, t msuarit e t tjerve;
talimi esma (ar.) msimi i emrave;
tarif (ar.) njohje;
tarik (ar.) rrug; mnyr; metod;
tarikat (ar.) rrug; metodologji ideore-praktike e tesavvuft. Sistem ideor i
mnyrs s jetess, si e ka perceptuar dhe praktikuar ndonj dijetar i madh.
Dijetart e till ishin themelues t tarikatit (pir). Tarikati sht plani dhe
programi dhe ksisoj sistemi i ndonj rendi sufk. Ekzistojn dymbdhjet
tarikate kryesore, t cilat n esenc bashkohen, ndrkaq gjat praktikimit t
disa parimeve deridiku dallohen.
tarik resuli (ar.) rruga e t drguarit (Muhammedit a.s.);
tavaf (ar.) rrotullim; nj lloj adhurimi q kryhet gjat ceremonis s
haxhit;
taxh (ar.) kuror;
tefekkyr (ar. tefekkur) meditim, prsiatje;
teqmil (ar. tekmil) plotsim;
terk (ar.) lnie, braktisje;
teslim (ar.) dorzim, nnshtrim, prulje; n terminologjin e tesavvuft
(poashtu teslimijjet) pranimi i fatit t caktuar me knaqsi;
tesbih (ar. et-tesbih) lavdrim; t lavdruarit e All-llahut;
tevhid (ar.) njshmri; besimi n njshmrin e Zotit;
texhel-la (ar.) shfaqet, paraqitet, duket;
texhel-li (ar.) shfaqja, paraqitja; n terminologjin e tesavvuft, shfaqja e
s vrtets;
toptan (tur.) t gjith, krejt;
ugursuz (tur.) i pafat;
usta (ar. ustadh) msues; prdoret kryesisht n nj konotacion tjetr me
kuptimin mjeshtr;
vade exhel (ar.) premtim i prcaktimit;
vahdet (ar.) njsi, njshmri; unitet; gjithashtu, n tesavvuf, veori e
mekamit t katrt t sejri sulukit;
Vehhab (ar.) njri prej emrave t bukur t All-llahut, shprblyes;
ve lakin (ar.) por, mirpo;
vird (ar.) lutje, lloj lutjeje; n terminologjin e tesavvuft obligim i
prditshm n formn e dhikrit, t cilin, nn udhzimin e veant t shejhut,
e merr muridi gjat hyrjes n tarikat;
vuxhud (ar.) ekzistenc; n terminologjin e tesavvuft ndjenj e
humbjes tnde n ekzistencn e prhershme;
xhaba (tur.) falas; kot;
xhahil (ar.) injorant, i paditur;
xhehl (ar.) injoranc, padituri;
xhem mekami (ar.) bashkim; n terminologjin e tesavvuft shkalla
e katrt e sejri sulukit. Ktu, sipas mutesavvifve, njeriu arrin deri tek e
Vrteta pa ndihmn e s krijuars, ku dhahir (e dukshmja) dhe batin (e
82 MA Jahja Hondozi
padukshmja) bhen nj;
xhemal (ar.) bukuri;
xhihan (pers.) bota; gjithsia; qielli, toka dhe do gj tjetr q i prfshin
botrat;
xhilah (tur. cila) fg. shklqim i forte;
xhymle (ar. xhumletun) grumbull, trsi;
xhymryk (ar. xhumruk) dogan; pages; gjob;
ymmet (ar. ummetun) populli, bota;
ymri (ar. umrun) jeta;
zahidllak (ar. zuhdun dhe prapashtesa e gjuhs turke -llak) abstinenc,
heqje dor nga knaqsit dhe lukset e ksaj bote, asketizm;
zahir (ar. dhahirun) i dukshm;
zahmet (ar.) vshtirsi;
zaif (ar. daifun) i dobt, i plogsht;
zandan (pers.) burg;
zarar (ar. darerun) dm;
zeman (ar.) koh;
zerre (ar. dher-retun) grimc; atom;
zevk (ar. dhevkun) shije; knaqsi; n terminologjin e tesavvuft, fllimi
i shfaqjes s refeksit nga emrat e All-llahut;
zijade (ar.) shtim, shtes;
zikrull-llah (ar. dhikrull-llah) prmendja e Zotit;
ziqr (ar. edh-dhikr) t prmendurit e All-llahut;
zira (tur.) pasi, sepse, duke qen se, pasi q.
zuhur (ar. dhuhurun) shfaqje, dukje, paraqitje;
zulfkar (ar. dhu-l-fkar) emri i shpats s Imam Aliut;
The Orientalisms of the Sheikh Hilmi Maliqis Divan
MA Jahja Hondozi
Summary
Sheikh Hilmi Maliqi (1865-1928) is among the grandest Albanian authors
that belong to literature of Islamic tradition. He wrote Prose and Poetry
and was very fruitful Author, but his creation has not seen the light of
publication thus remaining in manuscripts. His Divan written in Albanian
language is considered a valuable legacy of our Islamic Tradition. The
author of this paper aims to approach the Orientalisms (Arabic, Persian
and Turkish words) in the Divan of Sheikh Hilmi Maliqi.
Key words: Sheh Maliqi, Divan, Orientalisms
84 Dr. Olsi Jazexhi
Dr. Olsi Jazexhi
Abstrakt
Ky artikull analizon proesin e formimit t identitetit n
Shqiprin pas-osmane. Pasi morn pushtetin n 1920, nacionalistt
prdorn shkollat dhe librat shkollor pr t ndrtuar nj rrfm t ri
kombtar pr kombin q ishte n gatim e sipr. Nj nga mjetet m
me rndsi q u erdhi n ndihm nacionalistve ishte historia. Duke
shpikur dhe fallsifkuar mite dhe ndodhi nga e kaluara, nacionalistt u
prpoqn t ndrtojn nj rrfm madhshtor pr shtet-kombin e sapo
formuar shqiptar. Shkollat e Shqipris moderne shrbyen si inkubator
ku do t prodhohej gjenerata e re shqiptare, e cila, duhej t laicizohej
dhe ndahej nga e kaluara osmane. Ky shkrim tregon sesi heroi kryesor
i nacionalizmit shqiptar, Sknderbeu, u shpik, negociua dhe ndrtua si
heroi m i madh i kombit shqiptar.
Fjal ky: Histori, Shqiptarizm, Idhujtari, Osman, Ndrtim identitar
Me krijimin e shtetit kombtar shqiptar pas shpalljes s pavarsisdhe
Kongresit t Lushnjes, nj nga mjetet me t cilat nacionalistt
1
shqiptar
parashikuan ndrtimin e kombit ishin shkollat. Shkollat jan tempujt e
shtetit shekullar ku nprmjet tyre, pushtetart evangjelizojn popullin
1. Me termin nacionalist ktu nnkuptojm grupin politik q morri pushtetin n Shq-
ipri n vitet 1920.
KDU 008(=18)
85 Edukimi me Sknderbeun
me nacionalizm. N to qytetart msohen me t vrtetat apo tabut
e kombit q duhet t din e respektojn. Subjektet shkollore si historia,
gjeografa, letrsia dhe edukata qytetare i msojn qytetart e thjesht
me t kaluarn, t tashmen dhe t ardhmen e kombit. Fmijt msojn se
kush jan heronjt, paraardhsit dhe destinacioni i dshiruar i kombit t
cilit ata i prkasin. Shkollat edukojn masat me nocionet e hapsirs, ku
kombi tregohet se sa shtrihet dhe ku i ka kufjt; me nocionet e kohs, ku
msohet se ku e ka gjenezn bashksia e tyre; me institucionet e pushtetit;
me historit dhe kngt trimrore, e fmijt q jan e flizat e kombit, duhet
ti msojn n mnyr q kur t rriten ti din, tu binden, ti respektojn e
ti mbrojn.
Krijimi i shteteve shekullariste kombtare sht shoqruar me
shkatrrimin apo dobsimin e feve tradicionale. Me zvetnimin e fes,
shtetet kombtare zvendsuan shenjtort tradicional me shenjtort e
kombit. Nse n fet tradicionale feja prdor Kuranin apo Bibln, si tekste
pr tu msuar moralet miletit, nacionalizmi prdor historin kombtare,
e cila zvendson rolin q kan tekstet e shenjta n shoqrit tradicionale.
E nse n shoqrit tradicionale, hoxha dhe prifti jan udhheqsit e
komunitetit, n shoqrit shekullare, historiant kombtarist, t cilt komb
shteti i paguan dhe i kthen n priftrij laik, shpikin, zbulojn, sajojn
dhe shkruajn rrfme n mnyr q me to t legjitimojn dhe lavdrojn
regjimin dhe justifkojn t drejtn e tij dhe t pushtetarve pr t sunduar.
2

Historiant nacionalist kthejn n pejgamber t kombit
udhheqsit e lvizjes kombtare. Fotograft e tyre, q shpesh emrohen
baballar t kombit, varen n muret e institucioneve shtetrore dhe
npr paradat prkujtimore t ngjarjeve me rndsi t kombit. Shkrimet
dhe fjalimet e tyre kthehen n shkrime t shenjta dhe lvizja kombtare
kthehet n nj fe shtetrore, ritet dhe festat e t cils prkujtohen n
mnyr solemne duke zvendsuar kshtu ceremonit fetare tradicionale.
3

Pas marrjes s pushtetit, nacionalizmi krijon kulturn e lart t shtetit,
e cila transmetohet nprmjet organizatave shoqrore, shtypit, librave
historik kombtar, shkollave etj, t cilat rrfejn epopen e kombit. N
kt mnyr, shoqrit msohen t adhurojn vetveten, jo m nprmjet
2. Shiko psh: Bernard Lewis, History: Remembered, Recovered, Invented, (Princeton,
N.J., Prince ton University Press, 1975), fq. 53.
3. Cituar nga Anthony D. Smith n Chosen Peoples: Sacred Sources of National Identity.
(Oxford University Press, 2003).
86 Dr. Olsi Jazexhi
simboleve fetare, por nprmjet kulturs s lart e cila krijohet nga
institucionet akademike q shteti ndrton.
4

Duke patur parasysh q nacionalizmi ka tendenc t legjitimoj
veten nprmjet historis, shkollat kombtare i japin nj rndsi t veant
msimit t historis pasi ajo sht nj nga mjetet m t rndsishme q
kleri shekullar i kombit dmth historiant dhe msuesit prdorin n
mnyr q t mbjellin, apo arsojn rrfmin e shenjt t kombit n mendjet
e rinis. Citati i Mithat Frashrit n fllim t ktij shkrimi, i cili sht
mbajtur prpara msuesve t prefekturs s Durrsit n vitin 1922, tregon
n mnyr t kthjellt pritshmrin q kishin udhheqsit nacionalist
shqiptar nga msuesit e shkollave t Shqipris n vitet e para t krijimit t
shtetit shqiptar. Frashri u thot se ata nuk mund t punojn pr kombin dhe
vendin, nse nuk kan dashuri pr do cep t Shqipris, nj dhembshuri
pr do njeri t kombit ton e prfundon duke thn se Duhet t zgjojm
kultin e patriotisms, adhurimin e Shqipris. Msuesit imagjinohen si
hoxhallar laik t cilt nprmjet shkollave ku ata japin msim duhet
t ngjallnin kultin e patriotizms, zoti i t cils sht Shqipria q duhej
adhuruar.
Nacionalizmi shqiptar ashtu si edhe nacionalizmat e tjer etnik
t Evrops Juglindore, kur u formsua n fund t shekullit t 19 dhe
fllim t 20-it kishte nevoj pr mite q do prmbushnin rrfenjn e tij
kombtariste. Kto mite q u ndrtuan si para krijimit t Shqipris dhe
u prmbaruan pas krijimit t shtetit, varionin q nga miti i hapsirs s
kombit, i cili nnkuptonte shtrirjen e imagjinuar t Shqipris, te veantia
dhe siprania e shqiptaris ndaj kombsive t tjera, te armiqt e shqiptarve,
fetaria e tyre etj. Nj nga mitet q adoptoi nacionalizmi shqiptar (ashtu si
edhe nacionalizmat e tjer) ishte edhe koncepti i kohs s art t kombit.
Koncepti i kohs s art tregon kohn kur kombi i cili pre supozohet nga
nacionalistt t ekzistoj q prej lashtsis - tregohet t ket arritur nj pik
n histori, kur ka qen m i miri i t gjithve, por q m pas u pllakos nga
nj e keqe e madhe dhe ra n gjum, pr tu ringritur m pas nga Rilindasit.
Anthony Smith vren se: Ideja e koh s art nuk sht nj form largimi
nga realiteti, apo ngushllim pr fatkeqsit q kan pllakosur kombin.
Standardi i kohs s art i shrben gjeneratave q vijn m pas, pasi ai
defnon karakterin e komunitetit n zhvillim. Ai defnon se far duhet
dhe far nuk duhet admiruar e hequr. Ai defnon se far sht dhe far
4. Ernest Gellner, Nations and Nationalism, (Cornell University Press, 1983), fq. 48, 58.
nuk sht karakteristike pr nj komunitet. Ai defnon nj ideal i cili nuk
krkohet t ringjallet si ka qen n t kaluarn, krkon q t rikrijohet
sipas kohve moderne. Udhheqsit jakobin q ndrronin t krahasohen
me konsullin Brutus, Cincinatusin apo Leonidhn, nuk donin q t krijojn
nj qytet-republik agrare n Franc, por vetm t risjellin ethosin dhe
heroizmin e Roms republikane dhe Sparts, n tokn franceze.
5
N rastin e nacionalizmit shqiptar, koha e art e kombit u ndrtua n
epokn e Sknderbeut, i cili luftoi kundr osmanve gjat shekullit t 15
t
, n
tokat q n shekullin e 20
t
formsojn Shqiprin. Sknderbeu u zgjodh t
bhet krye heroi i kohs s art t shqiptarve nga ajo pjes e intelektualve
shqiptarist q i prkisnin grupit t latinxhijve
6
, e n disa raste edhe atyre
q shiheshin si grekoman
7
, t cilt e shikonin modernizmin e shqiptarve
t lidhur me Evropn, Krishtrimin apo Helenizmin. Te Sknderbeu ata
projektonin heroin e krishter i cili lidhte shqiptart me Evropn, inspironte
nj kthim t tyre n Krishtrim dhe i kundrvihej Islamit e osmanve t cilt
tregoheshin si obskurantist dhe t prapambetur. Sknderbeu u pranua si
hero edhe nga disa mysliman shqiptar, si ishte rasti i vllezrve Frashri,
t cilt si pjes e intelektualve modernist osman, rryms romantike dhe
modernizuese n Perandori, ndoshta gjetn te ai nj hero me emr mysliman
q i kundrvihej pushtetit centralizues t Stambollit. Ndrsa disa rilindas
t tjer, te Sknderbeu gjetn simbolin e bashkekzistencs s tre feve te nj
popull, ku fet ishin faktor ndasie kombtare.
5. Cituar nga Anthony Smith n: LSE Centennial Lecture: The Resurgence of National-
ism? Myth and Memory in the Renewal of Nations, n The British Journal of Sociology,
Vol. 47, No. 4 (Dec., 1996), fq. 575-598
6. Me termin Latinxhi njiheshin ata intelektual nacionalist shqiptar q donin q gjuha
shqipe t zhvillohej me grma latine. Kta m pas u njohn edhe si Bashkimxhinj fal
emrit t Klubeve Bashkimi q kta themeluan n Perandorin Osmane pas vitit 1908.
Grupi i nacionalistve turkofl q ishte rival i t parve njiheshin si Ittihadij fal emrit
t klubeve xhonturke, t Ittihad dhe Terakis q kta ishin antar. Pr m shum shiko:
Nathalie Clayer, N fllimet e nacionalizmit shqiptar. Lindja e nj kombi me shumic
myslimane n Europ. (Botimet Prpjekja. Marin Barleti. Tirana. 2009).
7. Grekomant ishin t disa llojeve. Disa favorizonin bashkimin e Shqipris m Greqin
dhe asimilimin e shqipfolsve n grek. Disa t tjer, si psh. Thimi Mitko e shikonin
emancipimin e shqiptarve duke u msuar atyre gjuhn shqipe n mnyr q nprmjet
ksaj gjuhe ata t msonin qytetrimit helenik. Ndrsa disa t tjer edhe pse ishin t ndi-
kuar nga helenizmi kaluan n kampin e shqiptaristve latinxhi dhe krkonin t krijojn
nj Shqipri m vete.
88 Dr. Olsi Jazexhi
Sknderbeu u adoptua si hero kombtar pr shqiptart edhe nga
austro-hungarezt, fuqia kryesore evropiane q pati interes t krijoj nj
identitet kombtar me popullatat shqipfolse n Ballkanin Perndimor.
Pas Kongresit t Berlinit dhe pushtimit t Bosnjs, ata hartuan plane
pr aneksimin e vilajeteve osmane q shtriheshin n jug t Bosnjs dhe
populloheshin nga banor shqipfols, t cilt ishin me shumic mysliman
dhe besnik ndaj sulltanit. N mnyr q t ftonin besnikrin e tyre,
austro-hungarezt shkruan edhe tekstin e par t historis pr shqiptart.
N 18 maj 1897 konsulli austro-hungarez i Shkodrs, Theodor A. Ippen
i propozoi kontit Agenor Gouchovski shkrimin e nj historie popullore
t Shqipris e cila do t shkruhej nga drejtori i arkivit n Ministrin e
Financs perandorake-mbretrore, Ludvig von Thalloczy. Ippeni tregon n
letr q kjo histori do t shkruhet ashtu si na nevojitet ne. N propozimin
n fjal, Ippeni tregon q historia do t trajtonte veanrisht epokn e
Gjergj Kastriotit (Sknderbeu) m pas sundimin e Bushatllinjve n veri
dhe t Ali Pash Tepelens n jug t vendit, pasi nj shkrim i ktill do t
ngrohte shum vetdijen kombtare te lexuesit jo-skeptik.
8
Historia e propozuar nga Ippeni u shkrua nga Ludvig (Lajos) von
Thallczy, nj politikan dhe historian hungarez, mik i Benjamin Kallait,
guvernatorit Habsburg t Bosnjes.
9
Thallczy e botoi tekstin n vitin
1898 me pseudonimin prej nji Gege q don vendin e vet dhe me titull
Tnnollunat e Shqypniis. N nj letr q Thallczy i drgoi ministrit t
fnancave t Perandoris Austro-Hungareze, Benjamin Kallait, e justifkon
botimin e historis si nevoj, e cila duhej ti bnte shqiptart geg dhe
tosk t ngulisin n kok tre pikpamje kryesore, q ishin t njohura pr
publikun evropian, por t panjohura pr shqiptart:
1. Ata formojn nj popull m vete.
2. Kan pas vetes s tyre nj histori t lavdishme.
3. Dhe pr kt u lind e drejta t shpresojn edhe te nj e ardhme
politike.
8. Ludwig von Thallczy, T ndodhunat e Shqypnis prej nji Gege q don vendin e tij,
Prktheu. Stefan Zurani, Transkriptoi Raim Beluli. Botimi i Tret (Botime Franeskane,
Shkodr 2008), fq. 56-57.
9. Fikret Kari. The Bosniaks and the Challenges of Modernity: Late Ottoman and
Hapsburg
Times (El-Kalem, Sarajevo, 1999), fq. 84.
Thallczy tregon se libri ishte hartuar si pr t krishtert ashtu dhe
pr muhamedant. Ishte i pari i ktij lloji n nj popull ku besimet fetare
prballeshin m armiqsisht se kudo tjetr me njra tjetrn. Ai tregon se
e shkroi kt histori si nj iniciativ t par pr propagand kombtare
te shqiptart dhe si nj pararoj ndaj prpjekjeve italiane pr t kultivuar
mendimin kombtar n Shqipri.
10
Libri n fjal shtroi trasen e imagjinimit dhe konceptualizimit t
historis s shqiptarve. Heroi kryesor i librit sht Sknderbeu, fotoja e t
cilit vendoset n kopertin. Shqiptart tregohen si fsi m i vjetr i Evrops
dhe historia ndahet n katr kapituj: 1. koha e ilirve, 2. koha e Romakve,
3. koha e burrnis shqyptare dhe 4. koha e Osmanllis. Sknderbeu sht hero
i kohs s burrnis shqyptare e cila tregohet si koha e art e kombit. Libri i
Thallczy-t u ndoq nga libra t tjer mbi historin e Shqipris. I pari sht
Istori e Sqipris botuar nga Naim Frashri n Sofe n 1899 i cili nuk
ndjek kronologjin e Thallczy-t. M pas botim me rndsi sht ai i vitit
1917, Historija e Shqypnis nga Dom Ndoc Nikaj i cili ishte nxitur nga
Ippeni q t merret me histori.
11

N vitin 1918, Kostandin ekrezi q mbaroi bachelorin pr arte
n Kolegjin e Harvardit n Amerik, shkroi librin e par n anglisht t
punuar nga nj shqiptar mbi historin e shqiptarve. ekrezi kishte qen
prkthyes i Komitetit Ndrkombtar t Kontrollit dhe shkrues i nj numr
shkrimesh n gazetn e qeveris provizore t Vlors, Prlindj e Shqipnies,
n vitet 1913-1914. N shkrimet e tij ai ankohej pse nuk po zgjoheshin
shqiptart, sulmonte Turqin si hordhi barbare dhe aziatike, lavdronte
Evropn dhe tregonte Sknderbeun si mbrojts t qytetrimit.
12
Kur shteti i
par shqiptar u shkatrrua nga osmanlit e Haxhi Qamilit dhe epirott
13

e jugut q nuk pranuan krijimin e nj Shqiprie sipas dizenjove t Fuqive
fq. 69-71.
11. Shiko: D. Ndoc Nikaj, Historija e Shqypnis, (Shtypshkroja Nikaj, Shkodr, 1917)
dhe N. Clayer, N fllimet e nacionalizmit shqiptar, fq. 377.
12. Shiko: Prlindja e Shqipnies, nr. 3, 20 Gusht 1913, fq. 2.
13. Osmanlit dhe epirott ishin shumica shqipfols musliman dhe ortodoks t cilt n
vitet 1912-1915 ishin shumica e popullit. Muslimant shqiptar veten shpesh e quanin
osmanlli apo turq, si dshmohet edhe n dokumentat e kohs s Haxhi Qamilit, ndrsa
ortodokst e / apo i quanin epirot, grekoman, helen, himariot etj. Si tregoj n shkri-
min Turk Elhamdulilah! (Prpjekja nr. 25, 2008), koncepti i shqiptarit n kt koh
nuk ekzistonte dhe ishte i padshirueshm pr shumicn e popullit.
90 Dr. Olsi Jazexhi
t Mdha t Evrops dhe detyruan Princ Vidin t largohet
14
, ekrezi
u arratis pr n Amerik. Por si edhe nacionalistt e tjer ai e vazhdoi
luftn pr kombin me pen q nga Amerika duke ja dedikuar tezn e
tij universitare, historis s Shqipris. Teza e ekrezit Albania past and
present, Intro by Charles D. Hazen, (The Macmillan Company, New York,
1919)
15
do t jet punimi mbi t cilin ekrezi do t bazohet pr t shkruar
edhe tekst librin e par t historis pr shkollat e Shqipris.
16
N tezn e tij
universitare dhe n tekstet shkollor q do t shkruaj pr shkollat shtetrore
m von, ekrezi ndoqi at q Marshall Hodgson quan konceptualizim
eurocentrik t historis.
17
Evropa dhe Perndimi kthehen n boshtin e
vetm t qytetrimit dhe historis kundr t cilve qndron pjesa tjetr e
bots, si Azia, Turqia etj q tregohen si antiqytetrimi, e pr pasoj nuk
meritojn t prmenden pr mir e si pjes e historis s shqiptarve. Era
e art e kombit shqiptar dhe hero madhor i Shqipris bhet Sknderbeu, i
cili mbron Evropn nga Azia apo qytetrimin nga barbarizmi. Si n rastin
e Thalloczyt dhe shumics s autorve q kan shkruar mbi historin e
Shqipris deri m sot, librat q ekrezi prodhon, historin 500 vjeare
me osmant e injoron apo e tregon si epok dhune e rezistence. Shembujt
q ekrezi tregon e q ndoqi pr t shkruar tekstin e tij t par, ishin libri
i Dom Ndoc Nikajt dhe teksti francez La Deuxieme annee dHistoire de
France
18
14. Arsyet pse princ Vidi u largua nga Shqipria ishin t shumta. Njra ishte braktisja
e tij dhe e projektit shqiptar nga Fuqit e Mdha t Evrops dhe nisja e Lufts s Par
Botror. Ndrsa n kontekstin vendas ishte lufta civile e muslimanve dhe ortodoksve
vendas kundr krijimit t Shqipris dhe pushtetit
nacionalist t Vidit e cila kulminoi me hyrjen e revolucionarve islamik n Durrs
n shtator 1915 t cilt ribashkuan Shqiprin me Perandoris Osmane dhe revolta e
ortodoksve n jug e cila kulminoi me aneksimin e qyteteve jugore nga Greqia. Pr m
shum mbi temn sesi 95% e shqiptarve e luftuan krijimin e Shqiprin shiko fjalimin e
Taqi Buds n Bisedimet e Kshillimit Kombtar, Viti I, 1921.
15. Prkthimi i titullit sht: Shqipria e kaluara dhe e tashmja, hyrje nga Charles D.
Hazen.
16. Ky eshte pretendimi i ekrezit ne: Kostandin A. ekrezi, Histori e Shqipris,
(Botime t Federats Panshqiptare Vatra, Shtypshkronja e Diellit. Boston, 1920), fq.
ii iii.
17. Shiko: Marshall G. S. Hodgson (Edited, with an Introduction and Conclusion, by
Edmund Burke III) Rethinking World History: Essays on Europe, Islam and World His-
tory (Cambridge, 1993), fq. 29-33.
18. Ibid.
Por, Sknderbeu nuk do t prdoret vetm nga ekrezi. Me krijimin e shtetit
laik shqiptar pas Kongresit t Lushnjes dhe shtypjen e myslimanve t Shq-
ipris s Mesme dhe ortodoksve n jug,
19
Sknderbeu dhe rrfmi Latinx-
hi i historis bhet rrfmi dominues dhe i vetm i historis s Shqipris.
Sknderbeu do t prdoret si hero i shkollave t Shqipris nga shum au-
tor librash gjat kohs s Zogut, kohs s pushtimit fashist e nazist, dhe,
edhe pas ardhjes s komunizmit e botimit t tekstit t par shkencor nga
Instituti i Historis dhe Gjuhsis n Tiran, Historia e Shqipris.
20
Ai
do t ngelet heroi kryesor i librave q botojn institucionet e Shqipris
komuniste e pas-komuniste, e tashm sht kthyer n nj hero zyrtar kom-
btar t shqiptarve,
21
dhe si tregoj n nj studimin tim mbi librat shkol-
lor t Kosovs, ai sht hero edhe i shkollave t Kosovs sot.
22
Si pasoj
e hegjemonis q historiant e Shqipris kan ushtruar mbi identitetin e
shqiptarve n Ballkan, Sknderbeu tregohet si hero i Shqipris, por edhe
i shtetit t ri t Kosovs nga presidentt e t dy vendeve me shqiptar n
Ballkan
23
dhe prekja e mitit t tij shpesh konsiderohet tradhti kombtare
19. Mbi mnyrat e dhuns q prdori shteti laik i pas-Lushnjes pr t shtypur dhe
konvertuar n shqiptarizm osmanlit dhe esadistt e Shqiprin e Mesme shiko
deklaratat e Ahmet Zogollit dhe Mehdi Frashrit n Bisedimet e Kshillit Kombtar,
1921, 1922, 1923.
20. Mbi mnyrat e dhuns q prdori shteti laik i pas-Lushnjes pr t shtypur dhe
konvertuar n shqiptarizm osmanlit dhe esadistt e Shqiprin e Mesme shiko
deklaratat e Ahmet Zogollit dhe Mehdi Frashrit n Bisedimet e Kshillit Kombtar,
1921, 1922, 1923.
Islami, Selim, Frashri. Kristo, Historia e Shqipris, Vol I, (Universiteti Shtetror i
Tirans, Instituti i Historis dhe i Gjuhsis, Tiran, 1959).
21. Mbi prdorimet politike dhe historike t Sknderbeut n mesin e shqiptarve shiko:
Oliver Jens Schmitt, Sknderbeu, shqip nga Ardian Klosi, (Shtypshkronja Natyra, Ti-
ran, 2009) dhe Hysamedin Feraj,
Skic e mendimit politik shqiptar, (Tiran : Pegi, 2006).
22. Olsi Jazexhi, Studim: Rrfmet e nj kombi: Shqiptart, turqit, muslimant dhe t
krishtert n tekstlibrat shkollor t historis dhe letrsis n Kosov, Analiz e tek-
steve shkollore t ciklit fllor, t mesm t ult dhe t mesm t lart t Kosovs, (pr tu
botuar) Prishtin, Kosov 2012.
23. Mbi imagjinimin e Sknderbeut si hero t Kosovs dhe Shqipris shiko psh. fja-
limin e president Bamir Topit ktu: PRSHNDETJA E PRESIDENTIT TOPI ME
RASTIN E FESTS S PAVARSIS DHE DITS S FLAMURIT, 28 nntor 2011
n: http://president.al/shqip/info.asp?id=7020 dhe intervistn e Atifete Jahjags n:
PRESIDENTJA JAHJAGA N MLADA FRONTA DNES: EPOKA E S KEQES
92 Dr. Olsi Jazexhi
dhe shkakton protesta pushtetarsh, shkrimtarsh e historiansh nacional-
ist nga Kosova, Shqipria apo edhe Maqedonia.
N kt punim ne do t shqyrtojm sesi nisi tu rrfehet Sknderbeu
fmijve t shkollave t Shqipris pas krijimit t shtetit kombtar shqiptar
n vitin 1920. Do t shqyrtojm shkrime e tekste historie nga Kostandin
ekrezi, Fan Noli, Kristo Floqi dhe nj autor i paemr i tekstit Histori e
Gjeograf Klasa e Katert t shtypur n vitin 1942 nga qeveria fashiste pr
shkollat e Shqipris. Dy autort e par q shqyrtojm, ekrezi dhe Noli,
q vijn nga shoqria Vatra n Amerik dhe kan ambicie personale pr
pushtet, mitin e Sknderbeut n tekstet e vitit 1920 dhe 1921 e lidhin me
krijimin e shtetit t ri laik-kombtar shqiptar i cili shpallet me qeverin e
Vlors. Kristo Floqi n 1928, e lidh mitin me mbretrin e Zogut, ndrsa
teksti i botuar nga ministria e arsimit t Shqipris Fashiste n 1942, mitin
e ndrlidh me rilindjen e Shqipris nn Italin fashiste. Kta autor q
ne po marrin n shqyrtim, nuk jan t vetmit q prodhojn tekste shkollore
n kto koh. Pati autor si
Naim Frashri q prmendim m lart, apo Gaspr Mikeli n
tekstin Njoftime Historike mbi Shqypni, Pr klast e eprme t Shkollavet
fllore (1927),
24
t cilt ndrsa e prmendin Sknderbeun si shqiptar trim,
nuk i dedikojn atij ern e art t kombit, por e prmendin tangjent apo si
nj nga shum trimat e kombit. Por n kundrshtim me kta, ekrezi, Noli,
Floqi dhe autori i librit shkollor t kohs s pushtimit italian, Sknderbeun
e kthejn n krye heroin e kombit dhe kohn e tij e portretizojn si kohn
e art, pas s cils vjen errsira dhe m pas rilindja n form republike,
mbretrie apo bashkimi fashist.
Autori i par q do t marrim n shqyrtim sht Kostandin ekrezi
i cili botoi tekstin e par t historis pr shkollat kombtare t Shqipris.
Teksti titullohet Histori e Shqipris (Botime t Federats Panshqiptare
Vatra, Shtypshkronja e Diellit, Boston, 1920).
25
N kt tekst ekrezi e
ndan n pes pjes historin e Shqipris:
KA PRFUNDUAR n http://www.president-ksgov.net/?page=1,6,1798
24. Shiko: Gaspr Mikeli, Njoftime Historike mbi Shqypni pr klast e eprme t Shkol-
lavet fllore, (Shtypshkronja e s Paperlyemes, Shkoder, 1927).
25. ekrezi ka botuar disa tekste historie, ku trajtimi i Sknderbeut mund t ndryshoj
n lidhje me politikn e kohs, por ktu po mjaftohemi me tekstin e vitit 1920.
1. PJESA E PAR: Q n kohrat me te vjetra gjer m 167 perp. Kr.
Tregon zanaflln pellazgo-ilire t shqiptarve.
2. PJESA E DYT: Q m 168 perp. Kr. Gjer m 1410 pas Kr.
Tregon Shqiprin nn Romant dhe Bizantint
3. PJESA E TRET (1410 1501)
Tregon Luftrat e para me Turqit dhe Shqipria nn Gjergj Kastriotin
4. PJESA E KATRT (1501 1878)
Tregon mbi Shqipria nn pushtimin turk dhe Kryeqeveritart e Lir t
Shqipris Ali Pash Tepelena dhe Bushatasit.
5. PJESA E PEST: (1878 1912)
Tregon pr Fillimi i zgjimit kombtar deri n Lufta balkanike dhe pallja
e liris.
Si mund t shihet nga m lart, historia e ekrezit trajton lashtsin
e shqiptarve apo rrnjt e tyre, epokn romake bizantine e cila
tregohet si koh qytetrimi, kohn e Sknderbeut e cila tregohet si koha
e art dhe e ndritur e kombit, kohn nn sundimin turk, e cila tregohet
si koh dhune dhe errsire e n fund mbyllet me zgjimin kombtar.
Trajektorja kombtare nis me gjenezn, qytetrimin, famn e madhshtin
sknderbegiane, errsirn turke, dhe rilindjen e pavarsin. Sknderbeu
dhe epoka e tij jan pjesa m e ndritur e tekstit. Edhe pse kjo periudh
mbulon vetm 91 prej rreth 2000 apo m shum vite histori, ajo z 40 faqe
t librit prej 195 faqesh.
Rrfmi mbi Sknderbeun nis me ardhjen e turqve q quheshin
osmanlli t cilt vin nga Anadolli. Kta thyejn serbt q ndihmohen
nga ushtria shqiptare nn Balshn II n Betejn e Kosovs e m pas i
afrohen Shqipris e cila mbrohet nga Venediku. Por Venediku tregohet
q e l Shqiprin n balt para sulltanit. Por disa princr si Gjon Kastrioti
i rezistojn gjeneralit t sulltanit, Evrenoz Pashs. Ky i mund ata dhe i
merr peng Gjonit t katr djemt e tij. Turqit q m pas pushtojn t gjith
Shqiprin tregohen t pabes ndrsa shqiptart e friksuar. Sulltani i del
nga besa Gjon Kastriotit dhe i helmon djemt, por Gjergj Kastriotin q e
donte shum e quan Isqender Bej duke e barazuar me Aleksandrin e
Madh. Megjith dashurin e sulltanit, Sknderbeu tregohet atdhetar q:
Kujtimi i atdheut ish mbajtur i gjall n mendjen e tij dhe skrkonte
94 Dr. Olsi Jazexhi
gj tjetr ve se nj rasje t mir q t kthehej n vendin e tij dhe t
merrte n dor qeverimin e Shqipris.
26
M tej, me vdekjen e Gjon Kastriotit, sulltan Murati II tregohet q
ja jep Krujn nj turku t quajtur Sabel Pasha. Ky fakt e bind Sknderbeun
t largohet nga sulltani. N vitin 1443 ai l betejn n Nish, kthehet n
Kruj, merr qytetin, vret turqit, ngre famurin me shkabn me dy krer e m
pas mbledh princat dhe feudalt shqiptar n Lesh me t cilt bn Lidhjen
e Leshit e cila tregohet q:
ka nj rndsi t madhe pr Shqiprin, se nat u-b bashkimi
i par dhe i plott
27
i Shqipris, nn kryesin e Sknderbeut, dhe
se dy Shtete t huaj, Venetia dhe Mali i Zi, e muan at kryesi t
Gjergj Kastriotit duke marr pjes n mbledhjen. Me kt mnyr,
Sknderbeu u-njojt si kryekumandar, kryeqeveritar, dhe mbret
i gjith Shqipris s Bashkuar, me fjal t tjera Gjergj Kastrioti
sht i pari Shqiptar q mundi t bashkoj Shqiptart nn nj
qeveri pr nj koh t gjat.
28
Autori e tregon Sknderbeun si lufttari dhe gjenerali m i math
i kohs s tij, dhe nj nga gjeneralt m t mdhenj t bots e si luani
shqiptar. Kryqzata q Pap Eugjeni IV krkon t organizoj n Evrop
kundr turqve e tregon Shqiprin si nj nga shtetet e mdhenj tasaj koh
t cilat trembin Muratin II i cili bn paqe dhe njeh mbretrin shqiptare nn
Sknderbeun.
29
Kur sulltan Murati II rrethon Krujn n 1450 Shqipria
tregohet q ska frik nga robria pr sa koh q sht Sknderbeu gjall
mbreti luan i Shqipris. Shqiptart rezistojn, sulltan Murati mundet,
kthehet e vdes ne Adrianopoj nga marazi pse i rezistuan shqiptart.
Pas Muratit, osmant drejtohen nga Mehmeti II i cili tregohet
i egr dhe kryengjeshur. Ky pushton Kostandinopojn n 1453 dhe
i gjith Ballkani bie n duart e turqve prve Shqipris q qndronte
kryelart kundra fuqis s tyre t tmerruar. Mehmeti prdor dy shqiptar
tradhtar pr t sulmuar Sknderbeun, por edhe kta munden. N nj seri
betejash q ai bn me Mehmetin, i fundit mundet. I inspiruar nga sukseset
e Sknderbeut, Papa Piu II mundohet t organizoj nj kryqzat tjetr
26. Kostandin A. ekrezi, Histori e Shqipris, (1920), fq. 87-90.
27. Grmat italike q jepen n citime jan kshtu n original.
28. Ibid, fq. 93.
29. Ibid, fq. 94-95.
kundr turqve e cila do t ishte:
nn kumandn e prgjithshme t mbretit t Shqipris. Me fjal t
tjera, Sknderbeu do t njihej si mbreti m i math i tr Evrops
30
Por dshtimi i kryqzats q erdhi nga vdekja e Paps e ojn
Mehmetin t sulmoj srish Shqiprin dhe rrethoj Krujn. Por kto
sulme dshtojn dhe Mehmetit i mbushet mendja q sishte e mundur t
zr Shqiprin e kshtu vendosi t largohej njher e mir nga tokat ku
mbretronte Sknderbeu dor-hekur dhe zemr-luan.
Epopeja e lavdishme e Sknderbeut tregohet t prfundoj n 7
janar 1467 kur nj smundje i merr jetn mbretit lavdiplot, lufttarit
pa shoq, mundsi i Sulltanve, Sknderbeu i dgjuar n tr botn. Me
vdekjen e tij ai e l Shqiprin si qyqe t mjer e t shkret ndrsa:
Papa i Roms dhe shum mbretr tEvrops mbajtn zi pr vdekjen
e trimit mbret t Shqipris, e i bn shum nderime emrit t tij t
lvduar.
Sknderbeu u-varros me shum nderime n Lesh, dhe kur e muar
kt qytet m 1478, Turqit ndan n mes t tyre thrimet e eshtrave
t tij t cilat i mbanin si hajmali, duke kujtuar q kto kishin fuqi
edhe ti mpronin nga vdekja.
31
Me vdekjen e Sknderbeut, koha e art e Shqipris tregohet t
prfundoj. Kapitulli Shqipria nn pushtimin turk q ndjek kapitullin e
Sknderbeut e tregon Shqiprin t pushtohet nga turqit, t cilt tregohen q
erdh barbar tegr nga Azia dhe barbar ikn nga vendi yn m 1912.
Ata sjellin barbari dhe pa qytetrim dhe shuajn edhe ato pak shkndija
q kishin mbetur n Shqipri nga qytetria e saj e vjetr. Shqipria hyn n
epokn e saj t errt pr tu rilindur n 1912:
Me kt mnyr, vendi yn i mjer mbet nerrsir e pothua n
barbari, aq sa bota e jashmte se numronte asfare si nj nga popujt
e Evrops, sido q populli yn sht nj nga m t vjetrit tEvrops
s tr.
32

30. Ibid, fq. 100-101.
31. Ibid, fq. 103.
32. Ibid, fq. 124.
96 Dr. Olsi Jazexhi
Lidhja e Sknderbeut dhe Shqipris me qytrimin evropian,
lexohet edhe te Fan Noli n shkrimin Kthimi i Gjerq Kastriotit n Kruj
botuar si pjes e leximeve t shkollave fllore nga Kostandin A. ekrezi n
librin Kendime pr rjeshten e funtme t shkollave flltare.
33
Tregimi i cili
u rrfen nxnsve momentet e kthimit t Sknderbeut n Kruj, e tregon
Krujn dhe Shqiprin si nj zonj q vuan nn pushtimin turk, por q
gjithsesi prodhon vetm trima dhe luan:
Qindra vjet m par, kur Shqipria nxirrte vetm trima dhe luan,
n qytetin e dgjuar t Krujs, te Kshtjella e Kastriotve, rrinte
pran zjarrit mi nj polthrone veneciane nj zonj bujare qe
Princesh Viosava, e veja e Gjon Kastriotit, e ma e Sknderbeut.
34
Vojsava tregohet t jetoj n nj qytet t pushtuar. N kalan e
Krujs valonte famuri i Turqis, vendi vuan nn shkeljen e turqve t cilt
e kan robruar dhe plakitur. Por ata nuk kan arritur t marrin dot ende
palln e rnd t Kastriotve e cila qndron e varur n mur duke pritur pr
t zon. Vojsava dhe Shqipria tregohet q jan n pritje t heroit t tyre.
T gjith presin; Kruja t zotin, Shqipria tan, bota trimin q ska shok.
N kt atmosfer mbytse nga pushtimi turk, Noli rrfen sesi papritmas e
n form mesianike n shtpin e Vojsavs hyn Sknderbeu. Ai tregohet si
nj lufttar i hieshm, fsnik dhe madhshtor, hund-shkab, sy-petrit, me
mjekr t gjat e t dredhur, i veshur me elik, i armatosur gjer n dhmb,
shtatuja e gjall e Marsit. Noli e emron Sknderbeun Princi i Krujs,
Konti i Matit dhe Zoti i Dibrs, q u-quajt Sknderbe prej Sulltanit, Mbret
i Shqipris dhe i Maqedonis prej Paps.
35
Ardhja e Sknderbeut n Kruj tregohet si momenti i rilindjes s
kombit. Sknderbeu q ka ln pas sulltanin, pasi merr bekimin e nns,
rrmben shpatn dhe me daljen e tij, Kruja ngjallet. Burra, gra, fmij
mblidhen n shesh t qytetit, kishat ushtojn, ndrsa njerzit gzojn dhe
qajn, ndrsa shohin n maj t fortess sesi:
Flamuri i huaj u hoq dhe tani valon famuri i Shqipris. Pr at
33. Kostandin A. ekrezi, Kendime pr rjeshten e funtme t shkollave flltare, (Botime
t Federats
Panshqiptare Vatra, Shtypshkronja e Diellit. Boston, 1921), fq. 109-112.
34. Ibid, fq. 109.
35. Ibid, fq. 111-112.
gzon populli, pr at tingllojn kmbanat, pr at gjmojn topat.
Ato q ngjajtin nn at famur, nn at kryeushtar i shkruan historia
me shkronja t arta, i buasin malet, brigjet dhe gurt e Shqipris,
i tregojn prrallat dhe legjendat e pleqve dimrit rreth vatrs.
Kshtu u-ngrit m 1443, n Vjeshtn e Tret, n Kryeqytetin e vjetr
t Shqipris, famuri i kuq me shkabn e zez me dy krer.
36

* * *
Ideja q me Sknderbeun nis nj epok e art pr shqiptart
jepet edhe nga Kristo Floqi n tekstin Nj Predikim mbi Patriotism e
Nacionalism pr shkollat publike e private t shtetit q me aprovimin e
ministrit t arsimit, Xhafer Ypi dhe ministrit t brendshm, Abdurrahman
Dibra i shprndahet shkollave publike e private t Shqipris n 1928.
37

N tekstin e Floqit, qllimi i t cilit ishte t nxis nacionalizmin shtetror,
ku Zogu tregohet si i fundit i burrave t mdhenj t kombit, Sknderbeu
tregohet si pararends i mbretit dhe Zogu si pasardhs e nip i tij. Ndrsa
matjant shfaqen si ushtar t t dyve. Miti shihet q n hyrje t tekstit, i
cili ilustrohet me nj foto ushtarake alla-frnga t Zogut, ku mbreti tregohet
si nj monark modern evropian. Mbi foto shkruhet:
MADHRI E TIJ
ZOG i I
MBRET I SHQIPTARVET
Ndrsa posht fotos qndron vjersha:
Rroft ZOGU I, rroft,
Shptimtari i Atdheut
Bres-pas-brezit mbretroft
Pr mbi Frone SKNDERBEUT!
36. Ibib, fq. 112.
37. Kristo Floqi, Nj Predikim mbi Patriotism e Nacionalism pr shkollat publike e
private t shtetit,
(Shtypur n Kristo P. Luarasi, Tirane, 1928), fq. 2-3.
98 Dr. Olsi Jazexhi
Floqi, ashtu si edhe Noli dhe ekrezi, ishte produkt i shoqris
Vatra n Amerik, veteran i qeveris Vlora, i cili ishte detyruar
t largohet nga Shqipria kur myslimant kalifatist dhe ortodokst
patriarkalist shkatrruan shtetin e par shqiptar. Teksti q Floqi shkruan
n kt periudh i prket kohs kur shteti shqiptar kishte rreth tet vite q
ishte riformuar dhe Sknderbeu ishte ripranuar dhe imponuar nga pushteti
si heroi legjendar i kombit. Pr kt arsye edhe Floqi, Sknderbeun e
trajton si kryeheroin e kombit dhe mishrimin e kohs s art t tij, i cili
shrben si simbol pr dizanjimin e shqiptarit t ri. N tekstin n fjal, ku
ai propagandon pr patriotism dhe nacionalism, fmijt e shkollave
msojn mbi strgjyshrit e shqiptarve. Ata tregohen t jen ilirt t cilt
nxorrn trima si Leka i Madh dhe Pirro i Epirit. Teksti tregon edhe kohn
e zgjimit kombtar me Lign e Prisrendit, pallja e Independencs
Shqiptare dhe Koha e Pastjame Gjer n Kongresin e Lushnjes e cila
kulminon me shpalljen e mbretris. Por, nse shpallja e mbretris
sht kulminacioni i rrfmit t tekstit t Floqit, koha e art ktu i ngelet
Sknderbeut i cili legjitimon pushtetin e tanishm t Zogut. Historia e
Sknderbeut n tekstin n fjal nis me rrfmin e ardhjes s sundimit osman
n Shqipri. Ashtu si n tekstet m lart, edhe ktu, kjo koh tregohet si
koh zgjedhe dhe tiranie. Ndrsa Sknderbeu rrfehet si shptimtar, jo
vetm i Shqipris por edhe i Evrops. Sipas autorit Sknderbeu:
ka br pr Shqiprin shum m tepr se sa Uashingtoni pr
Shtetet e Bashkuara t Ameriks.
38
Rrfmi i Sknderbeut nis me lindjen dhe tragjedin e tij. Ai tregohet
t merret peng nga sulltani, i cili e bn synet dhe muhamedan at dhe
vllezrit e tij. M pas sulltani vret vllezrit e mdhenj dhe l gjall vetm
Gjergjin, pasi ishte i zgjuar dhe i guximshm, prandaj edhe e qojti Shnder
bej, do me thn, ,,Princ Aleksandr ose trim si Aleksandri i math.
39

Vrasja e vllezrve, vdekja e t atit, e cila sipas autorit e la Shqiprin
pa krye dhe rnia e vendit nn zgjedhn turke e detyrojn Sknderbeun
q t kthehet n Shqipri. Ai braktis turqit n luft e vjen n Shqipri me
300 matjan (duke aluduar n kt mnyr fsin e mbretit Zog) dhe pasi
hyn n Shqipri bashkohet me 300 dibran dhe me ata i drejtohet Krujs.
Ardhja e Sknderbeut n Kruj tregohet si nj lumturim i pamas pr t
38. Ibid, fq. 29.
39. Ibid, fq. 30.
gjith popullin i cili i puthte kmbt, njerzit kndojn e vallzojn dhe
n qytet bien kambanat. Sknderbeu tregohet si bashkues i vendit, ndrsa
turqit vrshojn pr hakmarrje. Megjithat luant shqiptar i mundin n
beteja t nj pas njshme dhe sulltan Murati edhe ktu tregohet t vdes
nga marazi i math q nuk mundi dot Sknderben. Lufta e shqiptarve
dhe Sknderbeut kundr turqve dhe suksesi i tyre tregohet si e ndihmuar
nga Zoti. Sknderbeu tregohet si nj Zhan Dark t cilit i del Shn-Gjergji
n ndrr, i jep nj shpat t art dhe i thot:
Merre kt shpat se po ta jep vet Perndia pr t mos ln turk
m kmb! Edhe prfundoj: Shqiptar, mos u trembni, se sht
urdhruar nga Zoti i madh q ti mundim q t dy Sulltant q po
na vin kt radh!
40
Sknderbeu tregohet triumfues edhe kundr sulltan Mehmetit II i
cili tregohet i dshpruar e krkon paqe. Po pasi nuk e mund dot, ai prdor
turlifar taktikash pr ta mundur, duke uar edhe shqiptar tradhtar si
Ballaban Pasha dhe Jakup Pasha pr ta luftuar. Tradhtart si Ballabani
tregohen t zot, por Sknderbeu i mund. M n fund sulltani marshon
m 100.000 vet kundr tij. Sknderbeu tregohet t marri mbshtetje nga
Vatikani dhe princat e tjer t krishter e kshtu detyron sulltanin t shkoj
n Stamboll q t marr fuqi t reja. Ndrsa ishte n beteja me turqit,
Sknderbeu tregohet q kur ishte n Lesh smuret dhe vdes. Kur e sheh q
nuk e ka m gjat ai:
thirri rotull tij gjith princt, gjenerallt, ofcert e miqt e tij, dhe
si ju foli fjalt e fundit e i mallngjeu ju la amanet Shqiprin e
dashur edhe fmijn e tij Heroji i famshm, engjelli i Zotit, ata
i Kombit ton, Sknderbeu i math mbylli syt pr gjithnj dhe
futuroj te Zoti tuke ln Shqiprin n nj zi e n nj mjerim t
thell!...
41
Shqiptart tregohet t bien n zi t thell nga kjo vdekje, klithin,
ulrinin, shkulin fokt, qajn humbjen e prirsit, babs, mbrojtsit e
shptimtarit t kombit. Autori u krkon nxnsve q t qajn pr humbjen
e atit t kombit:
Qani, o djem, qani trimin e pashoq, qani burrin e math, at q
40. Ibid, fq. 35.
41. Ibid, fq. 41.
100 Dr. Olsi Jazexhi
prvloj zembrat e shqiptarve, at q na shkretoj e na varfroj,
se me t vrtet, pas vdekjes s tij Shqipria ra n nj robri aqe t
rnd pr aqe shekuj!
42
Sknderbeu u tregohet nxnsve jo vetm si i ndihmuar nga Zoti,
por n veanti si i krishter. Edhe pse turqit e bjn synet dhe muhamedan,
ai ndihmohet nga Shn Gjergji, varroset n Kishn e Shn Kollit n Lesh
dhe vdekja e tij shkakton zi n t gjith oborret mbretrore t krishtera t
Evrops. Por, vdekja e tij ngazllon sulltan Mehmetin i cili kur dgjon
vdekjen e tij u deh nga gazi dhe sillej n divanin e tij posht e prpjet si
i marr, se tani gjith Evropa do ishte nn kmbt e tija!
43
Sknderbeu
tregohet q mbron Shqiprin por edhe Evropn dhe Krishtrimin:
Ky ishte, djem, Sknderbeu i math, q se la Turqin t shtrihet n
Evrop, ajy q i ndaloj hovin Sulltan Mehmetit dhe se la t kalonj
Adriatikun e ti vr, si theshte tagjin kalit t tij n kishn e Shn-
Pjetrit n Rom; ky ish Sknderbeu i jon, q shptoj Evropn nga
xgjedha turke! Qoft i pa vdekur e i prjetshim kujtimi i veprave t
tija t shejta!
44
Me vdekjen e Sknderbeut, Floqi tregon q Shqipria futet n
tiranin pesshekullore turke. Turqit i robrojn, i prajn, i dhunojn
dhe u ndrrojn fen shqiptarve, po kombsin ata nuk e tradhtojn
kurr.
45
Edhe pse n errsir pr 500 vite, me krijimin e shtetit shqiptar
dhe ndryshimet kushtetuese q ndodhin n Shqipri n 1925 dhe 1928,
e me shpalljen e Zogut mbret t Shqipris, Floqi konkludon rrfmin e
narratives s tij kombtare duke deklaruar se koha e art e Sknderbeut po
rivjen srisht me Zogun, pasi:
u ringjall froni historik i fatosit t math Sknderbeu, gjer dje
i shkret, dhe gzohi, se n at fron hipi prap nj Matjan, nip-
strnipi i Tij, A. Zogu
Rroft Ahmet Zogu, rroft
SHPTIMTARI i Atdheut
42. Ibid, fq. 42.
43. Ibid.
44. Ibid.
45. Ibid, fq. 43.
Bres-pas-bresi u kujtoft
Nip-strnipi Sknderbeut!
46
* * *
Ideja q me Sknderbeun nis koha e art e kombit, tregohet edhe
n tekstin Histori e Gjeograf Klasa e Katert shtypur n vitin 1942 n
gegrisht nga qeveria fashiste italo-shqiptare pr shkollat e Shqipris.
47
Pr
fashistt, ashtu si edhe n rastin e tekstit t ekrezit dhe Floqit, shqiptart
renditen ndr popujt m t lasht t bots. Ata jan ilir dhe epirot t cilt
ishin npunsa t nalt, medje edhe perandor t Roms dhe ndihmuan
qytetrimin romak. N shekujt e V dhe t VII-t pushtohen nga barbart
sllav dhe bullgar, por dalin n drit kur bashkohen me napolitant dhe
Venedikun.
Si n tekstet e tjera, edhe ktu ardhja e turqve prbn kohn e
errt tyre kur ata prballen me pushtimin e dhunshm dhe t rrezikshm
q udhhiqet nga jeniert, ndrsa koha e Sknderbeut sht koha e art.
Autori tregon se me ardhjen e turqve n Ballkan serbt thyhen, Venediku
friksohet, disa princa t Shqipnis, burra trima e t patrembun, vendosn
me qndrue me arm n dor, pr me shptue lirin e Atdheut. Ata q
qndrojn jan Gjon Kastrioti dhe Arianit Komneni. Por kta munden nga
sulltani dhe Shqipria mposhtet. Por edhe pse munden, pr autorin, shpresa
e atdheut qndron te Sknderbeu, i cili mbijetoi i vetm ndrsa vllezrit e
tij pasi u bn muhamedan, helmohen nga sulltani. Sknderbeu q ja fton
zemrn sulltanit, i cili i v emrin e Leks s Madh Sknderbej, mrzitet
me sulltanin i cili nuk e vendos sundimtar t Krujs kur i vdes i ati. N
1443 ai kthehet n Kruj dhe me nj ferman q ja merr me shpat n dor
shkruesit t urdhrave t sulltanit, merr kshtjelln e Krujs dhe rikrijon
Shqiprin:
Nga muret e Krujs u-shduk tashti famuri i Turqis e atje u-ngref
famuri i shtpis s kastriotvet: Shqiponja e zez me dy krer.
Tashti Shqipnija kishte nji t par, t cilin fati e kishte caktue me i
46. Ibid, fq. 67-68.
47. Ministria e Arsimit, Histori e Gjeograf Klasa e Katert, (Shtpia Botuese Marzocco,
Firenze 1942).
ndriue faqet e historis s kombit shqiptar.
48
Pasi merr Krujn, Sknderbeu mbledh parin e Shqipris n
Lesh pr me bisedue si ta shptojshin atdheun nga robnija turke. N
mbledhjen e mbajtur n Kishn e Shn Kollit n 28 nntor 1443, ai njihet
si kryetar i Shqipnis dhe krye-komandant i ushtris s bashkueme
shqiptare. Edhe n kt rrfm Sknderbeu mund turqit, turpron sulltant
dhe emri i Gjergj Kastriotit bhet i famshm n Evrop. Fitoret e tij
tregohen q dmtojn rnd edhe serbt t cilt ishin t lidhur me sulltanin.
Nj nntem e veant e msimit sht edhe Sknderbeut dhe sulltan
Mehmeti. Ktu tregohet se, pasi mund sulltan Muratin, Sknderbeu
martohet me Donikn t bijn e Arianit Komnenit princit t Himars dhe
Kurveleshit. Martesa tregohet shqiptare dhe e gjith Shqipnija merr pjes
n kt gzim. Vlen t theksojm q autort cilsojn q Himara ishte
pjes e Shqipris, si tregojn edhe gjetk q Shqipnija e vrtet duhet
tishte ma e madhe. Jenipazari, Vuiterni, Podjeva, Kaaniku, Shkupi,
Kumanove dhe amrija.
49
Por, ndrsa Sknderbeu martohet, turqit nn
sulltan Mehmetin, marrin Konstantinopolin dhe kshtu i gjith Ballkani
me prjashtim t Shqipris gjendet nn sundimin e tyre. Duke qen q
ushtrit turke nuk e mundin dot Sknderbeun, sulltani ngre nj ushtri prej
200,000 vetash dhe erdhi vet kundr Krujs, por nuk arriti gj dhe kthehet
i mundur. Fitorja kundr sulltanit e bn Shqiprin e vogl t famshme n
Evrop:
E gjith Evropa i kishte kthye syt nga Shqipnija e vogl e po kqyrte
luftat pr gjallje a vdekje q po bante kombi shqiptar me perandorin
e osmanllive.
50
N ndihm t Shqipnis tregohet q donte t vinte edhe vet Papa
i Roms, por ai vdiq rrugs dhe Kryqzata dshtoi. Sknderbeu tregohet
t ndrtoj marrdhnie t mira me mbretin e Napolit, Ferdinandin t
cilin e ndihmon kundr armiqve t tij. Ai tregohet shpirtmadh me ata q
e tradhtuan me turqit, t cilt i fal dhe i fut srish n radht e ushtris
shqiptare. Megjithat, era e art e Sknderbeut prfundon n 17 Jenar
1468 kur ishte n Lesh e kishte mbledhur krert e Shqipris pr shptimin
e atdheut. Pas nj lngate fatosi i Kombit, mundsi i Sulltanve mbyll
48. Ibid, fq. 68
49. Ibid, fq. 87.
50. Ibid, fq. 70.
syt:
Sknderbeu u-varros n Lesh n mes t vajtimit t gjith Shqipnis
n Kishn e Shin Kolit. Tash Shqipnija mbeti e shkret dhe e vorfn.
U-rrxue shtylla ma e fort e saj, q e prmbajti atdheun pr 24
vjet rresht kundra valve t Anadollakvet. Koha e Sknderbeut pr
Turqit q nji koh tmerri e turpnimi. Pr kombin shqiptar asht nji
koh nderi dhe krenarije, asht koha ma e bukur e historis son.
51
Por, pas vdekjes s Sknderbeut turqit e marrin Shqiprin. Kur
marrin Leshin ata elin varrin e Sknderbeut dhe i shprndajn kockat e
tij pr hajmali, pasi besonin se kush mbante hajmali nuk e kapte plumbi.
Pushtimi turk shkakton q mijra shqiptar t largohen nga vendi mbasi
nuk duronin zgjedhn e huaj. Ata vendosen n Itali dhe n Greqi e m pas
derdhin gjakun pr lirin e Greqis. Por edhe pse turqit pushtojn fushat
autori konkludon se:
Shqipnija u-shkel prej Turqvet, por jo malet tona. Atje sgjandej
kamb Turku. Malsort ton trima mprojtn me arm n dor
lirin e trashigueme prej t parvet, gjuhn e zakonet e kombit
shqiptar.
52
N rreshtat e msiprme mbyllet pjesa e par, Njohuni Historije e
tekstit Histori e Gjeograf Klasa e Katert dhe me kt rast edhe historia
e Shqipris. N pjesn e dyt te tekstit Njohuni Gjeografje nxnsit
msojn mbi gjeografn dhe Shqipnin politike e cila nis n Tiran dhe
mbaron n Prishtin. N msimin e fundit t ksaj pjese e t t gjith librit
ndodhet msimi Shteti Shqiptar n kuadrin e Perandoris romake. Ky
msim shrben edhe si konkluzioni i historis s kombit shqiptar, i cili
pasi nis me ilirt e vijon me romakt, barbart, venedikasit, Sknderbeun e
turqit, prmblidhet kshtu:
Mbas shum luftash e mjerimesh t vuejtuna npr shekuj, ma n
fund, leu dhe pr Shqipnin nji jet e re e nji koh e re
M 12 Prill 1939-XVII, kombi Shqiptar i paraqit Kunorn e
Skanderbeut Madhnis n Tij Viktor Emanuelit t III, Mbret i Italis e
Peranduer i Etiopis, si edhe Pasardhsvet t Tij Mbretnor
51. Ibid, fq. 71.
52. Ibid, fq. 72.
Nn regjimin Fashist e nn udhheqjen e Dues, Shqipnija do teci
gjithni prpara pr nji jet ma t mir e ma t lumtun.
53

Me kt prmbyllje, historia e Shqipris, e cila kalon vite
qytetrimi t lasht nn romakt, pushtimi nga barbart, e errsuar nga
turqit, t cilve u reziston Sknderbeu si mbrojts i vetm i Shqipris
dhe Evrops, tregohet q me bashkimin me Italin fashiste nn pushtetin
e Dues, ajo hyn n epokn e saj t art t rilindjes. Kjo rilindje sht pak
a shum si rilindja n tekstet e msiprme, ku ajo projektohet n qeverin
e Ismail Qemal Beut, apo shpalljen e Zogut mbret t Shqipris. Por n
tekstin e fundit, Ismail Beun dhe Zogun mbret, e zvendson Duja dhe
Musolini italian, t cilt sundojn n emr t Sknderbeut q i mbrojti nga
turqit pes shekuj m par.
Historia e edukimit me Sknderbeun q trajtuam m sipr, rrfen
disa nga mnyrat e ndryshme, sesi sht treguar ai n Shqiprin pas-
osmane nga disa autor, q prodhuan libra historik shkollor pr tre
periudha t ndryshme t shtet-formimit shqiptar. Gjja q i bashkon autort
e tre periudhave, sht se ata e prdorin historin e Sknderbeut, ashtu si
edhe habsburgt me Thalloczyn pr t krijuar nj rrfm kombtar dhe si
Theodor A. Ippen shkruante n 1897, pr t br nj histori ashtu si na
nevojitet ne.
54
Sknderbeu, osmant, ilirt, romakt, sllavt, venedikasit e
bullgart e kohve parakombtare, nxirren nga konteksti i tyre paranacional
dhe shqiptarizohen apo bhen aktor t kundrt me shqiptart nga
historiant laik, pr t ndrtuar at q Erik Hobsbaum quan shpikjen e
tradits.
55
T gjith autort q analizojm m lart jan t krishter
56
dhe
bien dakord pr nj gj; era e art e Shqipris sht epoka e Sknderbeut
kur ai i shptoi shqiptart nga errsira e joqytetrimit i cili projektohet
n Islamin dhe Turqin dhe mbrojti qytetrimin i cili personifkohet me
Evropn dhe Krishtrimin.
53. Ibid, fq. 205-207.
fq. 56-57.
55. Shiko psh: Introduction: Inventing Traditions nga Eric Hobsbawm and Terence
Ranger eds. n, The Invention of Tradition, (Cambridge University Press, 1983).
56. Ktu bn prjashtim autori i tekstit Histori e Gjeograf Klasa e Katert emri i t cilit
nuk shkruhet, por un dyshoj t jet katolik. N kt koh ka edhe autor musliman q
shkruajn tekste q mbajn nj rrfm t ngjashm, por q ne nuk kemi patur mundsi ti
gjejm.
Prve projektimit t s kaluars, Sknderbeu i shrben edhe
projektimit t s tashmes dhe premtimit pr nj t ardhme m t mir.
Tamam si n sloganin Orvellian Kush kontrollon t kaluarn, kontrollon t
ardhmen
57
autort q kemi shqyrtuar e prdorin t kaluarn pr ti shrbyer
pushtetit aktual. N t tre rastet q shqyrtuam, Sknderbeu tregohet si
profeti i rrfenjs s t tashmes dhe kultit t patriotisms. Ndrsa rrfehet
si shptues i shqiptarve nga errsira e joqytetrimi n t kaluarn, ata q
jan sot n pushtet tregohen si pasrends t tij, q presupozohen se do t
bjn t njjtn gj si ai dikur. Kostandin ekrezi kulminacionin e historis
s Shqipris e shikon n 28 Nntor 1912 kur u-ngrit famuri i Shqipris,
famuri i Sknderbeut t madh, n Vlor, dhe Shqipria u-b me vete,
Floqi e projekton n 1928 kur u ringjall froni historik i fatosit t math
Sknderbeu, gjer dje i shkret dhe sot n at fron hipi prap nj Matjan,
nip-strnipi i Tij, A. Zogu, kurse autori i tekstit fashist e projekton n 12
Prillin 1939 kur kombi Shqiptar i paraqit Kunorn e Skanderbeut Madhnis
n Tij Viktor Emanuelit t III, Mbret i Italis e Peranduer i Etiopis, si edhe
Pasardhsvet t Tij Mbretnor
Si ka vn n pah Egin Ceka n shkrimin Ndrgjegje historike.
Muzeu Kombtar dhe Muzeu i Sknderbeut si institucione t religjionit
civil shqiptar t komunizmit,
58
ku tregohet prdorimi i Sknderbeut n
Shqiprin komuniste, edhe n tekstet e Shqipris parakomuniste q ne
trajtojm, ai prmbush tre funksione: legjitimizues ndaj regjimit, prijsit dhe
madhrues i tij. Ai legjitimon pushtetin e qeverive q trashgojn famurin,
apo fronin e Shqipris, legjitimon prijsit dhe madhron pushtetin, ku pas-
Lushnjart, zogistt dhe fashistt tregohen si Rilindas e trashgimtar t
denj t Sknderbeut q do t ndrtojn nj jet m t mir dhe t lumtur
pr kombin.
Prtej kontekstit historik, Sknderbeu prdoret n t njjtat forma
edhe sot. Si u prmend m sipr ai sht hero kombtar i Shqipris dhe
Kosovs. Busti i tij qndron n qendr t disa qyteteve kryesore shqiptare,
sht hero i teksteve shkollore t Kosovs, Shqipris dhe shqiptarve
n Maqedoni, dhe presidentt, kryeministrat e pushtetart shqiptar e
prmendin npr fjalimet e tyre si heroin e kombit. Si n Shqiprin e
viteve 20-40, edhe sot ai vazhdon t prmendet si mbrojts i Evrops dhe
57. Shiko: George Orwell, 1984, (New York, Signet Classic, 1961).
58. Egin Ceka, Ndrgjegje historike. Muzeu Kombtar dhe Muzeu i Sknderbeut si insti-
tucione t religjionit civil shqiptar t komunizmit, Prpjekja nr. 21/ 2005: 121-147
aleat i Kishs Katolike ndaj rrezikut osman. Por, nse n gjysmn e par t
shekullit t 20
t
ai refuzohej nga shumica shqiptare myslimane, e prmendej
m shum nga t krishtert, sot me t mburren edhe shqiptart me origjin
myslimane. Kshtu presidenti i Shqipris, Bamir Topi shkruan n faqen
e tij se:
Marrdhniet mes Shqipris dhe Vatikanit kan rrnj t hershme
n histori dhe e kan ngjizjen e tyre t madhe n shekullin e 14-t
me aleancn ndrmjet Gjergj Kastriot Sknderbeut dhe Selis s
Shenjt, n kohn kur pushtimi otoman ishte nj krcnim i madh
pr Evropn.
59
Sknderbeu tregohet si hero kombtaro-kristjan i mesjets e
lufttar pr qytetrim dhe krishtrizm evropian kundr Perandoris
Osmane dhe Islamizmit edhe nga presidentja e Kosovs me shumic
muslimane, Atifete Jahjaga.
60
Ai dhe murgesha Nn Terez rrfehen edhe
si pararends t prhapjes s demokracis, paqes, hyrjes s Shqipris
n Bashkimin Evropian dhe n NATO nga presidenti Bamir Topi kur ai
deklaron q:
Atdheu i Gjergj Kastriotit dhe Nn Terezs nuk mund t kishte
destinacion tjetr, prve ribashkimit t plot me Evropn dhe
qytetrimin e saj. Njzet vjet m par ndrra evropiane ishte
vetm aspirat, sot ajo sht realitet. Shqipria sht antare n
NATO, sht nj vend me mbshtetjen m t lart qytetare pr
aspiratat integruese n Bashkimin Evropian dhe nj partner serioz
i bashksis ndrkombtare n prpjekjet e saj pr prhapjen e
demokracis dhe t paqes n rajone t ndryshme t bots.
61
N rrfmin kombtarist shqiptar Sknderbeu gjen role
shumdimensionale. Ai varion q nga lufttari trim, mbreti i madh,
mbrojtsi i Shqipris, Evrops, Krishtrimit e pararendsi i Ismail Qemal
59. FJALA E PRESIDENTIT TOPI N PRITJEN E KSHILLIT T KONFEREN-
CAVE IPESHKVNORE T EVROPS, 30 shtator 2011 n: http://president.al/shqip/
info.asp?id=6855
60. PRESIDENTJA JAHJAGA N MLADA FRONTA DNES: EPOKA E S
KEQES KA PRFUNDUAR n http://www.president-ksgov.net/?page=1,6,1798
61. Shiko: PRSHNDETJA E PRESIDENTIT TOPI ME RASTIN E FESTS S
PAVARSIS DHE DITS S FLAMURIT, 28 nntor 2011 n http://president.al/shqip/
info.asp?id=7020
beut, Zogut, Duces e Musolinit, Hitlerit, Enver Hoxhs e bile edhe i Sali
Berishs, Hashim Thait, Bamir Topit e Ali Ahmetit. Ai sht heroi kryesor
i Kosovs dhe Shqipris e mbi t gjitha shfaqet si pararends i demokracis
dhe hyrjes s shqiptarve n NATO dhe Bashkimin Evropian, ndrsa
gjat Lufts s Dyt Botrore u prdor pr t emruar divizionin nazist
Scanderbeg. Edhe pse Sknderbeu vet mund t kishte shum rezerva pr
epitetet q i jepen e q n kohn e tij as q mund t imagjinoheshin dot,
fgura e tij, q qndron e skalitur n sa e sa flma, libra, shkolla, rrug,
sheshe, buste, mure, medaljone, novela, monumente, shishe konjaku
dhe mendje t shqiptarve etnik n Ballkan - nuk mund t trajtohet si
ai ka qen n t vrtet pa shkaktuar kundrshtira dhe akuza pr tradhti
kombtare, apo mohim t kombit.
62
Sknderbeu q shihet si baba madhor
i kombit analizohet pr tiparet e tij psikosociale e trajtohet si lufttar
kombtar,
63
jo vetm nga autor librash shkollor e romancier, por edhe
nga fetar-politikan, qendra studimesh albanologjike e universitete.
Ditlindja e tij shpallet dit lutje dhe refektimi kombtar, ku qytetart e
politikant thrriten q t luten dhe refektojn.
64
dhe trajtimi i tij prtej asaj q ai n t vrtet ka qen, sa do q nga ana
historike sht jo-shkencor. Nse do t citonim Ernest Renanin, sht pjes
e nacionalizmit. Renani thot t thuash gjra q historikisht jan gabim,
sht nj faktor me rndsi n krijimin e nj kombi ndrsa progresi
n shkencat historike shpesh sht dika e rrezikshme pr nj komb.
65

62. Kt akuz e bn Ismail Kadareja n librin Mosmarrveshja. Mbi raportet e Shq-
ipris me vetveten.
Sprov letrare, (Shtpia botuese: Onufri, 2011), fq.96-107.
63. Prof. As. Dr. Muhamet MALA, Konteksti kombtar dhe fetar i lufts s Gjergj
Kastriotit Sknderbeut, Punim i prezantuar n Konferencn Ndrkombtare Gjergj
Kastrioti - Sknderbeu: historia dhe imazhi m 28 maj 2010, Hotel Adriatik, Durrs.
64. Shiko psh: Arian Galdini, 17 Janari, Dit Lutjeje dhe Refektimi Kombtar!,
n Gazeta SOT, 10 Janar 2012, n: http://sot.com.al/index.php?option=com_
content&view=article&id=17053:17-janari-dite-lutjeje-dhe-refektimi-
kombetar&catid=87:koment-a-analize&Itemid=539
65. Ernest Renan, What is a nation? translated by Martin Thom, from Homi K. Bhabha
(ed.), Nation
and Narration. (London, Routledge, 1990).
Education with Skanderbeg
Olsi Jazexhi
Summary
This article analyzes the process of identity formation in post-Ottoman
Albania. After taking power in 1920, the nationalists used the schools and
school textbooks to construct a new national narrative for the evolving
Albanian nation. One of the most important tools that came to the
nationalists aid was history. By inventing and fabricating myths and events
from the past, the nationalists tried to create a meta-narrative for the just
formed Albanian nation-state. The schools of the modern Albanian state
served as nursing incubators for the new Albanian generation, which by
now, had to be secularized and detached from its Ottoman past. This article
shows how the central hero of Albanian nationalism, Scanderbeg, was
invented, negotiated and constructed as the ultimate hero of the Albanian
nation.
Key words: History, Albanianism, Idolatry, Ottomans, Identity
Construction
110 Titus Burckhradt
Vlerat e prjetshme n Artin Islam
Titus Burckhradt
Abstrakt
Arti islam n shum aspekte dallon nga ai bizantin, grek dhe
sidomos nga arti modern. Autori i ktij shkrimi trajton vlerat e artit islam
dhe n disa vende sjell edhe krahasime t ktij arti me artet tjera. Titus
Burckhradt nprmjet ktij shkrimi i prgjigjet edhe kritikave ndaj artit
islam n botn perndimore. Nj ndr kritikat themelore q i bhet artit
islam sht palvizshmria e tij e cila sipas autorit t shkrimit, sht si pasoj
se arti islam prmban vlera t prjetshme dhe nuk varet nga problemet dhe
elementet psikologjike dhe sociale t nj kohe t caktuar.
Fjal els: Arti islam, xhamiat, ikonat, arkitekturat, kaligrafa
sht shkruar shum pr formimin e artit islam nga elementet me
origjin bizantine, persiane, hindu dhe mongole, q ekzistonin m par. Por
sht thn shum pak n lidhje me natyrn e forcs e cila i farktoi t gjitha
ato elemente t ndryshme n nj sintez unike. Askush nuk do ta mohonte
unitetin e artit islam, qoft n koh ose n hapsir; ai sht tepr i qart:
qoft kur dikush sodit xhamin e Kordovs, apo medresen madhshtore
n Samarkand, qoft kur sodit varrin e nj shenjtori n Magreb, ose t nj
shenjtori n Turkestanin kinez, duket sikur e njjta drit shklqen nga t
gjitha kto vepra arti. Cila sht ather natyra e ktij uniteti? Ligji fetar
i Islamit nuk prshkruan ndonj form t veant t artit, por ai thjesht
e kufzon fushn e shprehjes s tyre dhe kufzimet, n vetvete, nuk jan
krijuese.
KDU 28:72
111 Vlerat e prjetshme n Artin Islam
Nga ana tjetr, sht e gabuar, pr mos thn m shum, nse dikush
thjesht ia atribuon kt unitet ndjenjs fetare sikurse veprohet shpesh.
Sado intensiv mund t jet nj emocion, ai kurr nuk do t jet n gjendje
t shpreh nj bot t tr formash n nj harmoni e cila sht n t njjtn
koh e pasur dhe e prmbajtur, mahnitse dhe e sakt. Jo rastsisht uniteti
dhe rregullsia e artit islam na kujton ligjin e puns n kristale: ekziston
dika q e tejkalon dukshm fuqin e thjesht t emocionit, e cila sht
domosdoshmrisht e vagullt dhe gjithmon e luhatshme.
Ne do ta quajm at vizion intelektual i brendaqensishm n
artin islam, duke e marr intelektin n kuptimin e tij fllestar, si nj aftsi
shum m gjithprfshirse se arsyeja ose mendimi, nj aftsi q prfshin
intuitn e t vrtetave t prhershme. Ky sht edhe kuptimi i el-akl-it n
traditn islame: besimi nuk sht i plot nse ai nuk ndriohet nga el-akl-i
i cili vet ngrthen nnkuptimet e tevhid-it, doktrins s unitetit hyjnor. N
mnyr t ngjashme, arti islam e prfton bukurin e tij nga dituria.
Historia e artit, duke qen nj shkenc moderne i qaset
pashmangshmrisht artit islam n rrugn thjesht analitike t t gjitha
shkencave moderne, nprmjet analizimit dhe nnshtrimit ndaj rrethanave
historike. do gj q sht e prjetshme n nj art dhe arti i shenjt
si ai i Islamit, gjithmon prmban nj element t prjetshm, do t
prjashtohet nga nj metod t till. Dikush mund t kundrshtoj duke
thn se i gjith arti prbhet prej formave dhe, prderisa format jan t
kufzuar, domosdoshmrisht q ai i nnshtrohet kohs. T gjitha format
e fenomeneve historike lindin, zhvillohen, zvetnohen dhe shuhen, si
rrjedhim edhe shkenca e artit sht doemos nj shkenc historike.
Por kjo sht vetm gjysma e s vrtets: nj form, ndonse e
kufzuar dhe rrjedhimisht e kushtzuar nga koha, mund t prcjell dika t
prjetshme dhe n kt aspekt i shmanget kushteve historike, jo vetm n
gjenezn e saj e cila pjesrisht i prket nj dimensioni shpirtror, por edhe
n ruajtjen e saj, t paktn n nj mas t caktuar, mbasi disa forma jan
ruajtur pikrisht pr shkak t domethnies s tyre t prjetshme, pavarsisht
dhe prkundr t gjitha revolucioneve materiale dhe psikike t nj epoke.
Tradita nnkupton pikrisht kt.
Nga ana tjetr, historia moderne e artit e ka nxjerr shumicn e
kritereve t saj estetike nga arti klasik grek apo nga arti postmesjetar.
fardo q t ket qen evoluimi i saj m i fundit, ajo e ka konsideruar
gjithmon individin si krijues t vrtet t artit. Nga kjo pikpamje, nj
pun sht artistike pr aq sa ajo tregon vuln e nj individualiteti. Tani,
nga kndvshtrimi islamik, bukuria sht n thelb shprehje e s Vrtets
universale. Kshtu nuk sht e habitshme q shkenca moderne, n studimin
e artit islam, shpesh mban nj gjykim negativ. Ne gjejm gjykime t tilla
negative n shum, n mos n shumicn e veprave shkencore mbi artin
islam; ato jan pak a shum t njjta edhe pse n shkall t ndryshme.
Lexojm shpesh se arti islam ishte krijues vetm n fazn e tij t par,
ndrsa integrimi dhe transformimi i trashgimis s mhershme dhe asaj
t mvonshme n t e ngurtsoi gjithmon e m shum n formula sterile.
Kto formula, msojm m tej, nuk i kan shuar aspak dallimet etnike
t popujve t Islamit, por pr fat t keq ato e kan mbytur iniciativn
individuale t artistit. Kjo ka ndodhur edhe m leht kshtu duket pasi
arti islam privohet nga dimensioni m vital dhe i thell pr shkak t ndalimit
fetar t imazheve. Ne i kemi cituar t gjitha kto gjykime n formn e tyre
m akute, duke e ditur mir se nj numr i pakt studiuesish evropian
do t pajtoheshin me t gjitha ato. Megjithat, sht e mir q ti shohim
kto gjykime ashtu si jan, sepse ato do t na ndihmojn, nprmjet vet
kufzimit t tyre, t tregojm pikpamjen q korrespondon n t vrtet me
natyrn e artit islam.
S pari, le t marrim n shqyrtim akuzn e fundit t siprprmendur,
q ka t bj me ndalimin fetar t imazheve. Ky ndalim sht i dyfsht:
nga njra an ekziston dnimi kuranor i idhujtaris, i cili sipas pikpamjes
s prgjithshme myslimane, prfshin t gjitha paraqitjet vizuale t
Zotit n fardo forme; pra paraqitjen e natyrs s Zotit q sht prtej
do prshkrimi madje edhe me fjal. Nga ana tjetr, ekzistojn thnie
t Pejgamberit sipas t cilave dshira pr t imituar punn e Krijuesit,
nprmjet imitimit t forms s qenieve t gjalla dhe veanrisht forms
s njeriut, sht pabesim dhe madje blasfemi. Ky urdhri i fundit nuk sht
respektuar n mnyr rigoroze gjithmon dhe kudo, meq ai ka t bj
m tepr me qllimin se sa me veprn: n botn persiane dhe indiane n
veanti, argumentohet se imazhi i cili nuk pretendon t imitoj qenien reale
por ssht vese nj aluzion pr t, sht i lejuar. Kjo sht nj nga arsyet
pr stilin jo iluzor t miniaturave persiane dhe pr mungesn e hijeve dhe t
perspektivs n to. Sidoqoft, asnj xhami nuk sht zbukuruar ndonjher
me imazhe antropomorfe.
Nse i shqyrtojm gjrat siprfaqsisht, ne mund t tundohemi
q ta krahasojm kndvshtrimin islamik me at t puritanizmit, i cili e
injoron simbolizmin dhe, si rrjedhim e mohon t gjith artin e shenjt si
nj gnjeshtr. Simbolizmi bazohet n analogjin ndrmjet shkallve t
ndryshme t Qenies: pasi Qenia sht nj (el-vuxhudu vahid), do gj q
sht apo ekziston, duhet n nj far mnyre t pasqyroj burimin e saj t
prjetshm. Islami n asnj mnyr nuk e injoron kt ligj, t cilin Kurani e
shpreh me nj mij metafora: ue in min shejin il-la jusebbihu bihamdihi
( Nuk ka asgj q nuk e lartson lavdin e Tij, Kuran 17:44). Nuk
sht pr shkak t mosprflljes s karakterit t shenjt t krijimit q Islami
i ndalon imazhet njerzore, prkundrazi, kjo sht pr shkak se njeriu sht
mkmbs (halif) i Zotit n tok, ashtu si na mson Kurani. Pejgamberi ka
shpjeguar se Zoti e krijoi Ademin n formn e Tij (ala suratih). Forma,
n kt rast, nnkupton ngjashmrin cilsore, mbasi njeriut i jan dhuruar
aftsi t cilat pasqyrojn shtat cilsit personale t Zotit, d.m.th.: Jeta,
Dija, Vullneti, Fuqia, Dgjimi, Shikimi dhe Fjala.
Nj krahasim ndrmjet qndrimit islam dhe atij t krishter ndaj
imazhit t njeriut do t na ndihmonte q ti prvijojm gjrat m saktsisht.
N prgjigje t ikonoklazmit bizantin, pak a shum i infuencuar nga
shembulli islam, Koncili i shtat ekumenik e prligji prdorimin e ikonave
gjat liturgjis me argumentimin e mposhtm: Zoti sht i paprshkrueshm
n Vetvete, por meq Logosi hyjnor mori natyr njerzore, ai e riintegroi
at n formn e vet origjinale dhe e prshkoi at me bukurin hyjnore.
N paraqitjen e forms njerzore t Krishtit, arti na kujton misterin e
trupzimit. Pa dyshim, ekziston nj dallim i madh mes ksaj pikpamjeje
dhe asaj t Islamit, por megjithat t dyja i referohen nj baze t prbashkt,
prkatsisht karakterit teomorfk t njeriut.
Ktu vlen t prmendet se nj nga shpjegimet m t thella t
qndrimit t krishter ndaj artit t shenjt sht dhn nga sufu i famshm
Muhjiddin Ibn Arabi, esh-sheikh el-ekber, i cili n librin e tij El Futuhat
al-mekkijjeh shkruan: Bizantint e zhvilluan artin e pikturs deri n
prsosjen e tij, sepse pr ta natyra unike (ferdanijjeh) e Sejjidna Isait, e
shprehur n imazhin e tij, sht mbshtetja m kryesore e koncentrimit
mbi Unitetin Hyjnor. Ashtu si tregon kjo dshmi, roli simbolik i nj
imazhi nuk sht n vetvete i pakuptueshm pr myslimant sodits,
edhe pse, n bindje ndaj ligjit kuranor, ata gjithmon do t refuzojn
prdorimin e imazheve t shenjta, duke i dhn kshtu prparsi tenzih-ut
(pakrahasueshmris) ndaj teshbih-ut (analogjis). N nj far mnyre, i
pari nga dy aspektet ai i pakrahasueshmris hyjnore ose transcendenca
madje e absorbon karakterin toemorfk t njeriut. N fakt, shtat cilsit
universale t cilat prbjn formn hyjnore t Adamit, pra: jeta, dija,
vullneti, fuqia, dgjimi, shikimi dhe fjala, t gjitha i shmangen paraqitjeve
vizuale; nj imazh nuk ka as jet, as dije, as fuqi, e as ndonj nga kto
cilsit; ai e redukton njeriun n kufjt e tij trupor. Ndonse t kufzuara
te njeriu, shtat cilsit jan bartset potenciale t nj Prezence hyjnore,
sipas hadithit kudsi: ... Un do t jem veshi me t cilin ai dgjon, syri me
t cilin ai sheh, dhe kshtu me radh.
Ekziston dika te njeriu t ciln mnyrat e natyrshme t t
shprehurit nuk mund ta paraqesin. Kurani thot: Ne ua ofruam amanetin
(obligimet) qiejve, toks dhe maleve, e ato nuk deshn ta marrin prsipr
at dhe u friksuan prej tij, ndrsa njeriu e mori at mbi vete. (Kuran
33:72). Ky amanet sht thjesht potencial te njerzit e zakonshm: ai sht
real te njerzit e prsosur, te t drguarit (rusul), pejgambert (enbija)
dhe shenjtort (evlija); tek ata, ai madje vrshon nga ana e brendshme n
pamjen e jashtme, duke ndriuar n trsi pamjen e tyre fzike. Nga frika
e cenimit t ktij amaneti hyjnor te njeriu, arti islam gjithmon zmbrapset
nga pikturimi i t drguarve, pejgamberve dhe shenjtorve.
N vend t ikonoklazmit islamik ne preferojm t themi
anikonizmi islamik, mbasi mungesa e ikonave n Islam nuk ka thjesht
nj rol negativ, por nj rol pozitiv. Duke i prjashtuar t gjitha imazhet
antropomorfe, t paktn brenda caqeve fetare, arti islam e ndihmon
njeriun q t jet plotsisht vetvetja. N vend se ta projektoj shpirtin e
tij jasht vetvetes, ai do t qndroj n qendrn e tij ontologjike, ku ai
sht njkohsisht mkmbs (halife) dhe rob (abd) i Zotit. Arti islam, n
prgjithsi, synon krijimin e nj ambienti i cili e ndihmon njeriun q t
kuptoj dinjitetin e tij primordial, prandaj ai shmang gjithka q mund t
jet idhull, madje edhe n nj shkall mjaft relative dhe t prkohshme.
Asgj nuk duhet t qndroj mes njeriut dhe Prezencs s padukshme t
Zotit.
Kshtu arti islam krijon nj zbrazti. N fakt, ai i eliminon t gjitha
rregullimet dhe sugjestionet pasionante t bots dhe vendos n vendin e
tyre nj rend q shpreh ekuilibr, qetsi dhe paqe. Nga kjo, dokush do ta
kuptoj menjher se sa qendror sht pozicioni i arkitekturs n Islam.
Edhe pse Pejgamberi ka thn se Zoti e ka favorizuar komunitetin e tij
duke i dhuruar atij t gjith siprfaqen e toks si nj vend lutjeje, sht
arkitektura e cila, n rajonet e populluara, duhet t rivendos gjendjen e
pastrtis dhe qetsis, q jan dhuruar nga natyra diku tjetr. Sa i prket
bukuris s virgjr t natyrs, q sht si shenjat e dors s Krijuesit, ajo
realizohet nga arkitektura n nj nivel tjetr, m t afrt me inteligjencn
njerzore dhe si rrjedhim m t kufzuar n nj mnyr, por jo m pak t lir
nga sundimi arbitrar i pasioneve individuale.
N nj xhami, besimtari nuk sht asnjher nj vizitor i thjesht,
ai sht si t thuash n shtpi, ndonse jo n kuptimin e zakonshm t
fjals: kur ai sht pastruar nprmjet abdesit ritual, duke qen n kt
mnyr i pastruar nga ndryshimet e rastit, dhe pastaj lexon fjalt e shpallura
t Kuranit, ai simbolikisht kthehet n stacionin e Ademit, q sht n
qendr t bots. Sipas ksaj, t gjith arkitektt mysliman jan prpjekur
q t krijojn nj hapsir trsisht pushimi n vetvete dhe t tregojn
kudo, n secilin prej stacioneve t saj, mbushullin e cilsive hapsinore.
Ata ia arritn ktij qllimi me an t holleve horizontale me shtylla, si
xhamia e lasht e Medins, ose kupolat koncentrike t Turqis. N asnj
prej ktyre interierve ne nuk ndiejm t trhiqemi n ndonj drejtim t
caktuar, qoft prpara qoft lart, as nuk ndihemi t ndrydhur nga kufzimet
e tyre hapsinore. sht vn n dukje me t drejt se arkitektura e nj
xhamie i prjashton t gjitha tensionet ndrmjet Qiellit dhe Toks.
Nj bazilik e krishter, n thelb, sht nj mnyr q t on nga
bota e jashtme tek altari kryesor. Nj kube e krishter lartsohet n qiell
ose varet n altar. E tr arkitektura e nj kishe i prkujton besimtarit se
Prezenca hyjnore vjen nga Eukaristi (Kungimi) mbi altar si nj drit q
ndrion n errsir. Xhamia nuk ka qendr liturgjike. Mihrabi i saj thjesht
tregon drejtimin e Meks, ndrsa i tr rregulli i hapsirs s saj sht br
pr t menduar nj Prezenc e cila i prfshin besimtart nga t gjitha ant.
sht m se kuptimplote t shohsh se si arkitekti i madh turk,
Sinani, e adoptoi skemn konstruktive t Shn Sofs, e zhvilloi at n baz
t vizionit islam, derisa arriti rendin e prsosur t Xhamis Selimije n
Adrianopoj. Kupola madhshtore e Shn Sofs mbshtetet n dy gjysm
kupola dhe zgjerohet n disa kunga t vogla. E tr hapsira e brendshme
zgjatet n drejtim t aksit liturgjik. Pjest e ndryshme t saj shkrihen
n njra-tjetrn, n nj lloj pafundsie t paprcaktuar. Sinani e ndrtoi
kupoln kryesore n Adrianopoj mbi nj oktogon t mbshtetur n mure t
drejta n ant kardinale dhe n kunga t harkuara n t katr ant diagonale,
duke krijuar nj lloj xhevahiri t spikatur, konturt e t cilit nuk jan as t
luhatshm dhe as t ngusht.
Kur arkitektt mysliman morn dhe zgjeruan disa bazilika
t krishtera, ata shpesh e ndryshuan planin e brendshm, ashtu q ajo
q kishte qen gjatsia e saj u b gjersia e saj. Shpesh madje prve
transformimeve t tilla harknajat (arkadat) n nj xhami prshkojn
hapsirn kryesore. Ato nuk prparojn n nj drejtim t caktuar si
harknajat q formojn anijatn e nj katedraleje. N vend t ksaj, ato e
frenojn lvizjen e hapsirs pa e ndrprer at, duke e ftuar kshtu njeriun
q t pushoj.
Arkitektt mysliman i kushtuan shum vmendje dhe dashuri
forms s harknajave. Nuk sht udi q emri arab pr harknajat ravk
ose rivak sht pothuajse sinonimik me: i bukur, i kndshm dhe i pastr.
Arti evropian njeh kryesisht dy forma t harqeve: harkun romak, i cili sht
i thjesht, racional dhe statik, dhe t ashtuquajturin harkun gotik q u
prftua n mnyr indirekte nga arti islam - me lvizjen e tij n ngjitje.
Arti islam zhvilloi nj larmi t madhe formash harku, nga t cilat dy jan
m tipike: harku persian, n formn e nj anije t prmbysur dhe harku
maur, n formn e nj patkoi me nj pik pak a shum m t spikatur. T
dy harqet kombinojn t dyja cilsit e prmendura m lart, domethn
qetsin statike dhe lehtsin. Harku persian sht gjeneroz dhe gracioz
n t njjtn koh; ai ngjitet pa prpjekje si faka e qet e nj llambe
vajguri e mbrojtur nga era. Sa i prket harkut maur, gjersia e tij ekstreme
balancohet nga nj struktur drejtkndshe: nj sintez e qndrueshmris
dhe gjersis. N t ekziston nj frymmarrje pa lvizje. Ky sht imazhi i
nj hapsire t zgjeruar s brendshmi nga nj tepri lumturie, sipas fjalve t
Kuranit: e lem neshrah leke sadrek... (A nuk e kemi zgjeruar Ne gjoksin
tnd? Kuran 94:1).
Nj harknaj e thjesht, e ndrtuar sipas prmass s duhur, ka virtytin
e transformimit t hapsirs nga nj realitet thjesht sasior n nj realitet
cilsor. Hapsira cilsore nuk sht m thjesht zgjerim; ajo prjetohet si
nj gjendje e t qenurit (vaxhd). Kshtu, arkitektura tradicionale favorizon
meditimin.
Mes arkitekturs s nj xhamie dhe asaj t nj shtpie private
myslimane, ekziston nj ndryshim n plan, por jo n stil, mbasi do
vendbanim mysliman sht nj vend lutjeje: t njjtat rite kryhen si ktu, si
atje. N prgjithsi, jeta islame nuk sht e ndar n nj sfer t shenjt dhe
n nj profane ashtu sikurse edhe komuniteti nuk sht i ndar n klerik t
shenjtruar dhe n laik: do mysliman me mendje dhe moral t shndosh
mund t veproj si imam. Ky unitet i jets manifestohet nga homogjeniteti
i strukturs t saj: qoft kur sht pjes e brendshme e nj xhamie, qoft
ajo e nj shtpie private, ligji i saj sht ekuilibri, qetsia dhe pastrtia.
Dekorimi i saj nuk duhet ta kundrshtoj kurr iden e varfris. N fakt,
ornamenti n arkitekturn islame, me ritmin dhe rregullsin e tij, ndihmon
pr t krijuar nj zbrazti nprmjet shuarjes s trupave t paprpunuar t
mureve dhe shtyllave, duke rritur kshtu efektin e siprfaqeve t mdha t
bardha, aq karakteristike pr interiert mysliman.
Dyshemeja e nj banese tradicionale myslimane, ashtu si dyshemeja e
nj xhamie, nuk shkelet kurr me kpuc, e as dhomat nuk mbushen me
mobilie.
Pjesa m e madhe e unitetit t jets islame humbet kur rrobat e
veshura n jetn e prditshme nuk jan m t prshtatshme pr rite t
caktuara. Veshja, n t vrtet, sht pjes e kornizs t ciln arti islam e
krijoi pr Islamin dhe arti i veshjes nuk sht m pak art islam, ashtu sikurse
Kurani urdhron shprehimisht: O bijt e Ademit, vishuni bukur pr do
namaz. (Kurani 7: 31).Veshja tradicionale mashkullore tregon variacione
t shumta, por ajo gjithmon shpreh rolin q Islami i dha njeriut, q t jet
mkmbs dhe rob i Zotit. Prandaj, ajo sht n t njjtn koh dinjitoze
dhe pa zbukurime, madje mund t themi: e madhrishme dhe e varfr. Ajo
mbulon natyrn shtazore t njeriut, ngre vetit e tij, fsnikron lvizjet e tij
dhe i bn t lehta pozicionet e ndryshme t lutjes rituale. Veshja moderne
evropiane, prkundrazi, ndrsa pretendon ta liroj njeriun prej nnshtrimit
t tij (ubuijjeh), n t vrtet mohon dinjitetin e tij primordial.
Ne kemi par se prjashtimi i imazheve nga arti islamik m
rreptsisht n vendet sunnite sesa n vendet shiite ka nj kuptim pozitiv,
madje edhe n nivelin e artit, mbasi ai i rikthen njeriun dinjitetin, i cili
tjetrkund, si t thuash sht uzurpuar nga imazhi i tij. Palvizshmria, pr
t ciln akuzohet arti islam, lidhet n nj kuptim t caktuar me mungesn e
imazheve, mbasi nprmjet brjes s imazheve t vetvetes njeriu ndryshon.
Ai e projekton shpirtin e tij n idealin q ai formson, duke u infuencuar
kshtu derisa ai shtyhet pr ta ndryshuar imazhin q ka br pr veten
e tij, gj e cila nga ana e saj do t zgjoj reagimin e tij dhe kshtu me
radh, n nj zinxhir pa fund, si mund ta vzhgojm n artin evropian t
ashtuquajtur Rilindje, q kur roli thjesht simbolik i imazhit u harrua. Arti i
shenjt normalisht mbrohet nprmjet rregullave t tij tradicional nga t
rnt n at prrua ndryshimi.
Sidoqoft, prdorimi i imazheve antropomorfe sht gjithmon i
brisht, sepse njeriu sht i prir pr tia transferuar kufzimet e veta psikike
imazhit q ai formson, prkundr t gjitha urdhrave kanonike dhe m
pas, hert ose von, ai rebelohet kundr tij, jo vetm kundr imazhit, por
edhe kundr asaj q ai simbolizon: shprthimet epidemike t blasfemis
t cilat karakterizuan epoka t caktuara t historis evropiane nuk jan t
kuptueshme pa ekzistencn dhe degjenerimin aktual t artit antropomorf
fetar. Islami e zgjidh tr kt problem duke e prer q n rrnjt e tij. N
kt drejtim, si dhe n disa t tjer, ai manifestohet si i fundit prej feve,
nj fe q kujdeset pr dobsin e njeriut t sotm dhe e shfaq veten si nj
kthim n fen e lasht. Palvizshmria e kritikuar e artit islam sht
thjesht mungesa n t e t gjitha motiveve subjektive. Ai sht nj art q
nuk sht i lidhur me probleme psikologjike dhe ruan vetm ato elemente
q jan t vlefshme n do koh.
Kjo sht arsyeja pr zhvillimin e jashtzakonshm t ornamenteve
gjeometrike n artin islam. Jan br prpjekje pr t shpjeguar kt zhvillim
nprmjet faktit se ndalimi i imazheve krijoi nj boshllk q duhej mbushur
nga nj lloj tjetr arti. Por kjo nuk sht prfundimtare. Arabeska nuk sht
kompensim pr imazhet. Ajo, m sakt, sht e kundrta e tyre dhe mohim
i vrtet i artit fgurativ. Nprmjet transformimit t nj siprfaqeje n nj
endje ngjyrash, ose n nj vibracion dritash dhe hijesh, ornamenti e pengon
mendjen nga fksimi i vetes mbi ndonj form t veant duke thn un,
ashtu si nj imazh thot un. Qendra e nj arabeske sht gjithkund dhe
askund, do pohim ndiqet nga mohimi i tij dhe anasjelltas.
Ekzistojn dy forma tipike t arabesks, njra prej tyre sht
ndrthurja gjeometrike e prbr nga nj mori yjesh gjeometrik, rrezet
e t cilve bashkohen n nj model t ndrlikuar dhe t pafund. Ky sht
simboli m i trheqs pr at gjendje kundruese t mendjes q e percepton
unitetin n shumllojshmri dhe shumllojshmrin n unitet (el-vahdatu
fl-kathrati ve-l-kathratu fl-vahdah).
Zakonisht e ashtuquajtura arabesk prbhet nga motive bimore,
t stilizuara deri n pikn e humbjes s t gjitha ngjashmrive me natyrn,
duke iu bindur vetm ligjeve t ritmit. Ajo sht nj grafk i vrtet ritmesh,
do vij valzohet n fazat plotsuese dhe do siprfaqe ka ekuivalenten
e saj t anasjellt. Arabeska sht n t njjtn koh logjike dhe ritmike,
matematikore dhe melodioze. Dhe ajo m e rndsishmja pr frymn e
Islamit qndron n ekuilibrin e saj t dashuris dhe kthjelltsis intelektuale.
N nj art t till, individualiteti i artistit domosdoshmrisht
zhduket, pa u shuar gzimi i tij krijues. Ai sht thjesht m pak i pasionuar
dhe m shum sodits. Ndrydhja e t gjith gzimit krijues sht privilegj
vetm i industris moderne. Sa i prket artit tradicional, qoft ai madje
edhe thjesht n nivelin e artizanatit, bukuria e tij dshmon knaqsin e
thell t prfshir n t.
Pr m tepr, karakteri universal i ornamenteve gjeometrike
elementet themelore t t cilave jan n thelb t njjta, qoft kur ato
shfaqen n nj qilim beduini, qoft n nj dekorim t prpunuar qytetar
korrespondon prsosmrish t me natyrn universale t Islamit, lidhjen
e nomadve t shkrettirs me dijetart e qytetit dhe t epoks son t
vonshme me kohn e Abrahamit.
Me at far kemi thn deri n kt pik, ne i jemi prgjigjur n
mnyr implicite kritikave ndaj artit islam t prmendura n fllim. Ne
kemi ende pr t thn pr at se far nnkupton nocioni i artit sipas
mendimit islam. Nga ky kndvshtrim, arti nuk mund t ndahet ose n
nj zeje (sanah), si themel i tij material, ose n nj shkenc (ilm), q
transmetohet rregullisht. Arti (fann) n kuptimin e tij t veant merr pjes
te t dyja, edhe n zeje edhe n shkenc. Pr m tepr kjo e fundit nuk duhet
t jet vetm nj udhzim racional, por gjithashtu edhe shprehje e dituris
(hikmah) q i lidh gjrat me parimet e tyre universale.
Pejgamberi ka thn: Zoti ka porositur q do gj duhet t kryhet
deri n prsosmri q ne gjithashtu mund ta prkthejm: n bukuri
(inna-Llaha kataba-l-ihsane ala kul-li shej). Prsosmria apo bukuria e nj
gjje qndron n lavdrimin e Zotit nga ana e saj, me fjal t tjera, ajo sht
e prkryer apo e bukur pr aq sa ajo pasqyron nj cilsi hyjnore. Tani ne
nuk mund ta kuptojm prsosmrin n do gj, nse nuk e dim se si ajo
gj mund t jet pasqyr e Zotit.
Duke marr arkitekturn si shembull, ne shohim se baza e saj
materiale sht zeja e muratorit, ndrsa shkenca e prfshir n t sht
gjeometria. N arkitekturn tradicionale, gjeometria nuk kufzohet n
aspektet e saj pak a shum sasior, si n inxhinierin moderne pr shembull;
ajo ka gjithashtu edhe nj aspekt cilsor, i cili manifestohet n ligjet e
proporcioneve, nprmjet t cilave nj ndrtes siguron unitetin e saj
pothuajse t paimitueshm. Ligjet e proporcioneve bazohen tradicionalisht
n ndarjen e rrethit sipas fgurave t rregullta t brendashkruara. Kshtu t
gjitha prmasat e nj ndrtese prftohen prfundimisht nga rrethi, i cili sht
nj simbol i dukshm i Unitetit t Qenies, q prmban n vetvete t gjitha
mundsit e ekzistencs. Ekzistojn sa e sa kupola me baza poligonale
dhe sa e sa qemer t prbr nga skuinta hojzore q na e kujtojn kt
simbolik!
Duke marr parasysh hierarkin e brendshme t artit, t ndrtuar
mbi zejen, shkencn dhe urtsin kundruese, sht e leht t kuptosh se nj
art tradicional mund t shkatrrohet qoft nga lart qoft nga posht: arti i
krishter sht shthurur nga humbja e parimeve t tij shpirtrore; arti islam
gradualisht po zhduket pr shkak t shkatrrimit t zejeve tradicionale.
Ne kemi folur kryesisht pr arkitekturn, pr rolin e saj qendror n
botn islame. Ibn Halduni, n t vrtet, e lidh at me pjesn m t madhe
t arteve m t vogla, t tilla si: zdrukthtarin, mobilierin, skulpturn
n dru ose stuko, mozaikun n ent prej argjile, pikturn dekorative dhe
madje edhe me brjen e qilimave, aq karakteristike pr botn islame. Madje
edhe kaligrafa mund t lidhet me arkitekturn n formn e mbishkrimeve
dekorative; megjithat, kaligrafa arabe, n vetvete, nuk sht nj art i
vogl. Prderisa ajo sht prdorur pr shkrimin e Kuranit, ajo z pozitn
m t lart n mesin e t gjitha arteve islame.
Ajo do t na oj shum larg pr t zbuluar tr fetn e artit islam;
mjafton t marrim parasysh dy polet ekstreme t artit vizual: arkitekturn
dhe kaligrafn. I pari nga kto sht nj art i cili kushtzohet nga rrethanat
materiale, ndrsa i dyti sht m i liruari prej t gjitha arteve n kt
drejtim. Ajo (kaligrafa) dominohet jo m pak nga rregulla t rrepta n
lidhje me format dalluese t shkronjave, proporcioneve, vazhdimsis s
ritmit dhe zgjedhjes s stilit. Nga ana tjetr, kombinimet e mundshme t
shkronjave jan pothuajse t pakufzuara dhe stilet ndryshojn nga kuf
drejtvizore n naskhi-t m fuide. Sinteza e rregullsis s skajshme dhe
e liris s skajshme i jep kaligrafs arabe karakterin e saj mbretror. N
asnj art tjetr vizual shpirti i Islamit nuk frymon kaq hapur.
Denduria e mbishkrimeve kuranore n muret e xhamive dhe
ndrtesave t tjera na prkujton faktin se e gjith jeta islame sht e
ndrthurur me citate nga Kurani dhe prkrahet shpirtrisht nga recitimi i
tij, si edhe nga namazet, litanit dhe lutjet e nxjerra prej tij. Nse na lejohet
q ta quajm infuencn q buron nga Kurani nj vibracion spiritual dhe
ne nuk gjejm fjal m t mir pr t, pasi q infuenca sht n t njjtn
koh e nj natyre shpirtrore dhe dgjimore ne mund t themi se i gjith
arti islamik duhet patjetr t mbart gjurmt e ktij vibracioni. Kshtu arti
vizual islam nuk sht vese refektim vizual i fjals kuranore; ai nuk mund
t jet ndryshe. Megjithat, ekziston nj paradoks, sepse nse krkojm
modele kuranore t artit, ne nuk mund ti gjejm ato, qoft n prmbajtjen
e Kuranit, qoft n formn e tij.
Nga njra an, me prjashtim t disa miniaturave persiane, arti
islam as nuk pasqyron ngjarjet dhe tregimet q prmbahen n Kuran, ashtu
si pr shembull arti i krishter q paraqet ngjarjet e t dy Dhiatave, as
nuk ekziston ndonj kozmologji n Kuran, e cila mund t shndrrohet n
skica arkitekturore, ashtu si kozmologjia vedike e gjen shprehjen e vet n
arkitekturn hindu. Nga ana tjetr, sht e kot t krkosh n Kuran dika
si parimi i kompozimit i cili mund t transpozohet n ndonj art. Kurani
ka nj diskontinuitet befasues; ai nuk shfaq as rregull logjik, as ndonj
arkitektur t brendshme. Madje edhe ritmi i tij, ashtu i fuqishm si sht,
nuk i bindet rregullit t vazhdueshm, ndrkoh q arti islam prbhet i
gjithi prej rregullit, qartsis, hierarkis dhe forms kristaline. N fakt,
lidhja jetike midis fjalve kuranore dhe artit vizual islam nuk duhet t
krkohet n nivelin e t shprehurit formal. Kurani nuk sht vepr arti,
por dika krejtsisht tjetr, pavarsisht bukuris s pamas t shum prej
fragmenteve t tij. As arti islam nuk prftohet nga kuptimi i tij tekstual apo
nga forma e tij, por nga hakikah e tij, esenca e tij joformale.
N fllim t tij Islami nuk kishte nevoj pr art, as feja nuk u kujdes
pr artin kur ai u paraqit pr her t par n bot. Nevoja pr nj struktur
mbrojtse t prbr nga format vizuale dhe dgjimore u shfaq m von,
ashtu sikurse edhe nevoja pr komentet e gjata t librit t shpallur, ndonse
do shprehje e mirfllt e nj feje tashm prfshihet si nj mundsi latente
n manifestimin e saj origjinal.
Arti islam rrjedh krejtsisht nga tevhidi, pra, nga pranimi deri n
meditimin pr Unitetin Hyjnor. Thelbi i et-tevhidit sht prtej fjalve. Ai
zbulohet n Kuran nprmjet shkreptimave t papritura dhe t ndrprera.
Duke goditur planin e imagjinats vizuale, kto shkndija ngurtsohen
n forma kristaline dhe jan kto forma nga ana e tyre, t cilat prbjn
esencn e artit islam.
The Transcendental values in the Islamic Art
Titus Burckhradt
Summary
The Islamic Art in many aspects differs from the Byzantine, Greek and
particularly Modern Art. The Author of this paper treats the values of Islamic
Art bringing in some places the comparison of this Art with the rest. Titus
Burckhradt through this paper responds to the critics of the Islamic art in
the Western world. Among basic critic done to Islamic Art is its immobility
since according to the author is a consequence of the fact that Islamic Art
contains eternal values and it does not depend on issues and psychological
and social elements of relevant time.
Key words: Islamic art, Mosques, Icons Architectures, Calligraphy
124 Fahredin Shehu
Misticizmi, Misiticizmi Islam, Suhraverdiu
Fahredin Shehu
Abstrakt
N kt shkrim pr her t par n gjuhn shqip trajtohet subjekti
i Misticizmit ku autori prin n shpalosje t studimit t koncepteve,
praktiks dhe qasjes akademike ndaj Misticizmi. Duke sqaruar lidhur
me Misiticizmin si prvoj dhe trashgimi shpirtrore- respektivisht
t psikologjis personale n kultura t ndryshme ndalet n Sufzm,
Misticizmin Islam duke u fokusuar n jetn dhe veprn e Misitkut t
madh Suhraverdi. Misticizmi i vrtet, kryekput, nnkupton praksn,
trajnimin, aktin, i cili n terminologjin shkencore radhitet n rrafshin
psikologjik, psikologji tipike personale, rafnimi shpirtror.
Fjalt kye: misticizmi, njohja, shpirti, esoteria, trashgimia ezoterike,
Misticizmi Islam, Suhraverdi.
Hyrje
Tek ne nuk kam hasur asnj shkrim akademik, i cili shtjellon
Misticizmin si fenomen teorik apo praktik, prandaj q n fllim t ktij
shkrimi do t jap sqarime themelore, q do t ndihmonin t kuptohet pesha
e trajtimit t ktij subjekti. Do t ishte e kot po t shtjelloheshin tekste me
prmbajtje mistike pa dhn sqarime, fllimisht se ka paraqet Misticizmi,
si dhe ku sht manifestuar fllimisht si ide, duke kaluar n praks, e cila
sht manifestuar n tekste t ndryshme, varsisht nga tradita shpirtrore,
pr tu ruajtur vazhdimsia e doktrins. Msimet m t muara t ktyre
KDU 28:141.33
125 Misticizmi, Misiticizmi Islam, Suhraverdiu
shkollave jan transmetuar gojarisht. Vlen t ceket Libri Tibetan i t
vdekurve, i cili sht prcjell gojarisht nga gjenerata n gjenerat, m
t nxnit direkt nga nxnsi; n relacionin Msues- Nxns, prplot 2000
vjet.
Misticizmi
1
, sht njra nga dhuntit e rralla dhe m t panjohura,
q i sht dhn njeriut nga Zoti i madhrueshm. Etimologjia e fjals
Misticizm ka origjin greke dhe do t thot , pr t fshehur
2
dhe
ne do t japim vetm disa sqarime t shkurta, meqense sht nj tem aq e
gjer sa nuk do t na mbetej t elaborojm trajtesat me prmbajtje t thell
ezoterike t Suhraverdiut. Andaj, Misticizmi duhet t kuptohet si prvoj
unike pr t ciln, domosdo, duhet t fitet n aspektin subjektiv, e pr ka
n kt rast, nuk sht tem elaborimi. Por, defnicionet m t aplikueshme
pr nj rezonim kognitiv, patjetr se, do t jepen m qllim q tiu qasemi
drejtprsdrejti trashgimis s shkruar t Suhraverdiut.
Misticizmi i vrtet, kryekput, nnkupton praksn, trajnimin,
aktin, i cili n terminologjin shkencore radhitet n rrafshin psikologjik,
psikologji tipike personale, rafnimi shpirtror. Meq subjekti ka t bj
me njohjen e qensis individuale, zhvillimin e fuqive irracionale, n
kontekstin q e tejkalon t kuptuarit kognitiv, Misticizmi pothuaj doher
sht keqinterpretuar nga secili q sht marr me trajtimin kognitiv t
tij. Prirja natyrale e njeriut, refuzimi dhe frika nga e panjohura, ka shtyr
q Misticizmi t ngatrrohet me disiplinat tjera, (Magjia, Okultizmi,
Astrologjia, Alkimia, Hipnoza, Telepatia etj.), e t cilat n asnj mnyr
nuk jan as msim e as qllim i Misticizmit t vrtet.
Qllimi primar i Misticizmit sht Njohja dhe Rafnimi i
moralit. do gj tjetr sht mjet, produkt i prpjekjes, apo fryt i ekstazs;
Arti, posarisht Muzika, Meditimi, Kontemplacioni, Bamirsia, ushtrime
Psiko- Fizike, mjekimi, manifestime supranatyrale etj.
Arsyeja pse un u prcaktova ta trajtoj rastin e Suhraverdiut sht:
1. Sipas fjalorit Miriam Webster, jepen disa sqarime rreth domethnies,
a. prvoja e unifkimit me realitetin suprem,
b. besimi se njohja e drejtprdrejt e Zotit, vrtetsis shpirtrore ose realitetit suprem
mund t arrihet nprmjet prvojs subjektive,
c, teori e cila themelon mundsin e njohjes intuitive dhe arritjes s fuqis.
2. Gellman, Jerome, Mysticism, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, (ed. ver
2011), Edward N.Zelta (ed.)
126 Fahredin Shehu
1. shtje e afnitetit ndaj veprs s tij, poetika e s cils shquhet pr
tipare t nj arti t frymzuar dhe t prjetuar njkohsisht;
2. fati tragjik t gjith mistikve t vrtet, e t cilt kan prfunduar
tragjikisht duke u nisur nga Sokrati, Imam Ali, Hallaxhi, Xhordano
Bruno e shum shembuj tjer.
sht Misticizmi?
Paraqet urn, e cila e lidh njeriun me Zotin dhe sjell urtsin
hyjnore, dashurin dhe mshirn pr njeriun. Kjo ur ndrtohet nga
urtsia mistike dhe praktika mistike.
3
Secili religjion ka krijuar urtsin dhe praktikn mistike n kuadr t
kontekstit kulturturoro- didaktik, me qllim t vazhdimit t zinxhirit t
inicimit t shkolls relevante t psikologjis personale. M posht po jap
vetm disa nga religjionet, konceptet, t cilat ata i kan zhvilluar, praktikat
dhe qllimet e arritjes, n pika t shkurta, kurse Budizmi
4
ka zhvilluar
format Shingon, Vaxhrajana, Zen
5
q kan pr qllim arritjen e Nirvana,
Satori, Bhodi, unifkim me Mahamudra ose Dzogchen.
Hunduizmi
6
ka zhvilluar format Vedanta, Joga, Bhakti q ka pr qllim
lirimin nga ciklet e Karma dhe Moksha, vetrealizimi ose Atma Xhnana,
prjetimi i realitetit suprem ose Samaddhi. Taoizmi
7
ka zhvilluar TAO,
ose rruga. Qllimi sht lidhja me realitetin suprem. Judaizmi
8
ka zhvilluar
Kabballah
9
dhe Hasidizmin dhe qllimi sht mohimi i vets dhe arritja
3. Benjamin Yudin, jep disa sqarime t shkurta dhe kuptimplote, n kontekstin m
popullor, pr dallim t shum punimeve, t cilat npr koh kan prodhuar mendjet m
t ndritura t njerzimit lidhur me shtjen e Misticizmit, shih: http://mysticisma.com/,
2010- 2012, e vizituar pr her t fundit , m 30, 01. 2013.
4. D. T. Suzuki. Mysticism: Christian and Buddhist. Routledge, 2002.
5. Shunryu Suzuki. Zen Mind, Beginners Mind. Shambala. Ed. i ri 2011.
6. S.N. Dasgupta. Hindu Mysticism. BiblioBazaar, 2009.
7. Harold D Roth. Original Tao: Inward Training ( Nei- Yeh) and the Foundations of
Taoist Mysticism. Columbia university Press. Ed. i ri, 2004
8. Ellor, Rachel, Jewish Mysticism: The Infnite Expression of freedom, Oxford. Port-
land, Oregon: The Littman Library of Jewish Civilization, 2007.
9. Scholem, Gerschom, Major Trends in Jewish Mysticism, New York, Schocken Books,
1961.
n absolut En Sof, Pafundsi. Krishterizmi
10
ka Gnosticizmin, shpirtnin
katolike, tradita Quacker, t cilat mtojn kah prndritja shpirtrore,
Dashuria pr Zotin, Unifkimi me Zotin ose Theosis.
11
Islami
12
n vete ka dy ndaje themelore n Suni dhe Shia, t cilat kan
kultivuar Sufzmin n kraht e tyre dhe kan zhvilluar koncepte themelore
t Fitra ose besimi i lindur n Zotin, Fana shuarje n esencn e Zotit dhe
Baqaa, qndrueshmri, gjendje e veant e jets me Zotin, nprmjet Zotit,
n Zotin dhe pr Zotin. N kontekstin Shia, m sakt do t ishte po t themi
se sht, Njohja gnoseologjia apo Irfan, q e determinon m shum praksn
mistike se sa organizimi i Sufzmit t njohur nga perndimort dhe qarqet t
ngushta intelektuale e artistike. Relacionet e Misticizmit me disiplinat tjera
t gjeniut njerzor, n mnyr brilante i shtjellon Evellyn Underhill n:
(Mysticism, 1911), ku ajo m shum fokusohet n Misticizmin krishter,
por nuk l pa i prmendur edhe Sufzmin, Hinduizmin, Budizmin si dhe
sistemet tjera t besimit. Libri i cekur ka dy ndraje themelore:
1. Fakti mistik, ku elaboron relacionet e Misiticizmit me psikologjin,
teologjin, simbolizmin, magjin etj., si dhe fet pr tiparet dhe
karakteristikat e misticizmit;
2. Rruga Mistike, ku trajtohen; zgjimi i vets, purifkimi i vets,
prndritja, zrat dhe vizionet, ekstaza, ana e errt e shpirtit etj.
Ekzistojn rrug t ndryshme t praktikumit t Misiticizmit, n kontekstin
gjeneral t fjals, pa hyr n detaje t prejardhjes, doktrins apo t prakss
dhe kto dallojn nga tradita n tjetrn.
Sqarimi i mistikut bashkkohor armen, Georgi Ivanovitch Gurdijjeff,
se jan tri rrug tradicionale pr zhvillim indivudual, t cilat ai i ka msuar
npr udhtimet n Lindje,: ajo e trupit, mendjes dhe emocioneve, q
nnkuptojn shkolln e Fakirit (nga Tradita Suf), ku vetja mundet dhe
mundohet me ushtrime ekstreme pr t arritur njohjen, pastaj shkolla apo
10. Louth, Andrew., The Origins of the Christian Mystical Tradition. Oxford: Oxford
University Press, 2007.
11. Fanning, Steven., Mystics of the Christian Tradition. New York: Routledge Press,
2001.
12. Reynold A. Nicholson. Studies in Islamic Mysticism. Routledge. Ed. i ri, 2001.
128 Fahredin Shehu
rruga e Murgut (nga Tradita Krishtere dhe Budiste), ku me afektet e zmrs,
prpjekjes me dashuri t arrihet njohja dhe rruga e e Yogi (nga Tradita Yogi
dhe Sikh), e cila nprmjet shprehive, ushtrimeve t mendjes, t arrihet
vet-zotrimi dhe njohja.
Ekziston edhe Rruga e katrt, koncept i zhvilluar nga dishepulli i
Gurdijjeff, matematikani i njohur rus, Pjotr Damyanovich Ouspensky, rruga
e cila i kombinon tre t lartcekurat dhe nga dishepulli nuk krkon izolim, por
praktikim t dijes q i sht dhn dhe verifkim t tyre. Sipas Ouspensky,
para 3000 vitesh kan ekzistuar edhe shkolla tjera, t cilat dallojn nga
tri t vjetra q i cekm dhe Rruga e katrt si shkoll e re mistike, ku kjo
e fundit dallon nga t gjithat, sepse nuk sht rrug permanente, nuk ka
forma defnitive dhe nuk sht e lidhur me asnj institucion. Rruga e katrt
shpesh sht emrtuar si: Puna, Puna n veten dhe Sistemi.
Korpusi ezoterik Hindu jep tri shkolla apo rrug ezoterike:
1. Shkolla e Karms apo fatit, ku individi prpiqet t kuptoj ekzistencn
dhe zhvillohet n baz t ligjeve t fatit,
2. Shkolla e Bhakta, njohja nprmjet Dashuris dhe
3. Shkolla e Xhnana, apo shkolla e dijes.
N kontekstin ton, Misticizmi paraqet tejkalimin e tmerrit t
prditshmris.
Sufzmi
Duke pas manifestime t ndryshme npr historin islame dhe vemas
n Ballkan, devijimet e ndryshme dhe keqinterpretimet e doktrins SUFI,
ndjeja nj nevoj t madhe pr ti dhn drit nj fushe t Islamit jo aq t
hulumtuar shkencrisht tek ne, fjala sht pr tesavufn, sofzmin, apo n
disa raste i njohur si misticizmi islam.
Lirisht mund t thuhet se Sufzmi sht m i njohur se secila disiplin
islame n botn perndimore dhe m s pakti i njohur n trojet tona,
andaj nj shkrim i leht vetm sa do ta sqaronte m mir nj praktik t
disiplinuar dhe t gjall disa shekuj. Si do misticizm ashtu edhe Sufzmi
shkencrisht interpretohet m s miri, si praktik e evoluimit shpirtror
brenda tradits s caktuar, n kt rast brenda Islamit sepse buron nga
Islami dhe manifestohet n Islam si shkoll e involucionit shpirtror, apo
thn m thjesht si shkoll e psikologjis personale.
Principi themelor i keqkuptimit t temave t Sufzmit gjithnj mbetet
Mistika, t ciln njerzit e interpretojn si dika q ka t bj me gjra
misterioze- okultike, astrologjike, magjike dhe ekstra- fenomenale. T
gjitha kto jan disiplinat, q jan larg nga Sufzmi burimor dhe fardo
fenomeni i ksaj natyre q paraqitet me koh, jan vetm dshmi se si
nuk duhet t jet Sufzmi. E meqense mungesa e njohjes s disiplinave
shkencore shpirtrore sht tepr prezent, t gjitha ato fenomenet e errta
futen n nj pako me Sufzmin, i cili sht larg, tepr larg nga Mistika per
se dhe larg nga Sufzmi veanrisht.
Deri m tani ka pas libra t cilt jan marr kryesisht me historikun,
thniet e prfaqsuesve m reprezentativ dhe shumica e librave jan
prkthime nga autor t huaj, si Lindor ashtu edhe Perndimor dhe nuk njoha
ndonj libr autorial mbi kt fush. Qllimi ktu sht, jo t shkruhen
apologji pr Sufzmin e as t prshkruhen radht dervishe ndr shqiptart,
por t interpretohet doktrina themelore duke qen se manifestimet e tij jan
nga m t ndryshmet, me tendenc q t kemi nj interpretim valid dhe
t kuptuarit e drejt. Por bazuar n natyrn e SUFIZMIT ,nuk mund t
pritet nj rezolucion logjik i ksaj lmie Islame, sepse kemi t bjm jo me
logjikn par excellence, por me Inteligjencn Intuitive dhe e gjith kjo sht
m e dobishme nse merren shembuj nga jeta dhe praktika e msuesve t
mdhenj.
Nivelet n Sufzm
N prgjithsi sht e njohur se n Sufzm ekzistojn katr nivele
t praktiks dhe t t kuptuarit. N fakt kto jan komponentt, shtyllat
komplementare q e prbjn Islamin integral, t plot dhe prtej nocionit
t ngushtuar si Religjion.
Secili nivel sht i ngritur nga nj tjetr q e shfrytzon si baz e kto
nivele jan si n vijim:
Sheriati ose Ligji i fes
Tarikati ose Rruga shpirtrore
130 Fahredin Shehu
Hakikati ose Vrtetsia
Marifeti ose Njohja
Sheriati ose Ligji i fes- sht fjala arabe q d.m.th. Rrug e
qndrueshme, t ciln mund ta prcjell secili, sht baza pr tre nivele
tjera dhe prbhet prej msimeve islame, etiks dhe moralit, t cilat mund
t gjinden edhe n religjionet tjera. Sheriati sht themeli mbi t cilin
ndrtohet trsia e Islamit. Pa Sheriat nuk ka rrug t Sufzmit dhe ai sht
si themeli i fort n t cilin ndrtohet nj arkitektur impozante. Sheriati
prfaqson jetn e organizuar n principe etike dhe morale t disiplinuar
dhe pa kt disiplin as q mund t imagjinohet nisja n rrugn e Sufzmit.
Tarikati ose rruga shpirtrore- sht fjala arabe, e cila prfaqson
udhtimin n rrug pr t kaluar nga nj vend n tjetrin, nga nj faz e
vetdijes n tjetrn, rruga, e cila nuk sht qart e defnuar si Sheriati,
prandaj n kt faz krkohet udhheqsi, harta dhe busulla. Prderisa
Sheriati tregon dimensionin e jashtm t religjionit, Tarikati udhzon n
rrugn e brendshme dhe njri tjetrin e mbshtesin. Tarikati sht i prbr
q ta pastroj jetn ton t brendshme q me fjalorin shkencor sht shkoll
e psikologjis personale.
Hakikati ose Vrtetsia- tregon domethnien e brendshme t praktiks
shpirtrore dhe n msimet, t cilat i takojm n Sheriat dhe Tarikat.
Hakikati sht prvoj e drejtprdrejt t niveleve m t larta shpirtrore
dhe prvoja direkte e prezencs s Zotit brenda nesh. N kt nivel
besimtari sht m syel dhe me arritjen e ktij niveli konfrmohen dhe
vrtetohen dy nivele t mparshme, Sheriati dhe Tarikati, vet e prjeton
dhe nuk prcjell n mnyr t verbr praktikat shpirtrore.
Marifeti ose Njohja- I takojn urtsis dhe shkalls m t lart t njohjes
t s vrtets shpirtrore. Marifeti sht niveli m i lart sa Hakikati dhe
korrespondon me gjendjen e harmonis mes besimtarit dhe Zotit. sht
gjendje, t ciln rrall kush e arrin, sht niveli i Pejgamberve, Evliave
13
,
dhe t urtve. Pr kto katr nivele Ibn Arabi
14
thot; n nivelin e Sheriati
ekziston e imja dhe e jotja q tregon se me ligj jan t garantuara t
drejtat e individve dhe marrdhniet etike mes njerzve. N nivelin e Tari-
katit e imja sht e jotja dhe e jotja sht e imja, n kt nivel krkohet
13. Evlija sht fjal e cila e cilson njeriun i cili sht Mik i Zotit
14. Ishte mistik i njohur arab dhe flozof i lindur m 1165 n Murcia (Spanj) dhe vdiq
m 1240 n Damask (Siri)
q t hapet shtpia, zemra, xhepi dhe mos t kursehet n mesin e radhs
dervishe. N nivelin e Hakikatit nuk ka as e imja e jotja. Sufu, i cili e
arrin kt nivel, kupton se do gj vjen nga Allahu dhe se ai sht vetm
shfrytzues i prkohshm i gjrave dhe n esenc atij nuk i takon asgj. Ata
t cilt e kan arritur kt faz jan t privuar nga lidhja pr dogj mate-
riale, t jashtme, pozitn n shoqri apo fam. N kt nivel Sufu kupton
se dogj i takon Zotit dhe prej Tij askush nuk sht i ndar.
Suhraverdiu
Shihab al-Din Yahya ibn Habash ibn Amirak Abu l-Futuh al-
Suhrawardi, i njohur si Al- Maqtul (i vrar), duke u referuar ekzekutimit t
tij dhe zakonisht emrtohet si Shakykh al Ishraq. Sipas Filozofs Iluministe
t njohur si (hikmat al-ishraq), sht i lindur m ah 549/ad 1155 n fshatin
Suhraward afr provincs Zanxhan. Pasi studioi n Maraghah (tek Majd
al-Din al-Jili) dhe Isfahan, ai i kaloi disa vjet n Jugperndim t Anadollis,
udhtoi n Harran, Antalya, Nusaybin dhe Urfa duke iu bashkangjitur m
von udhheqsve dhe princrve Selgjuk, e m pastaj kaloi n Aleppo ose
Haleb t Siris, n vitin ah 587/ad 1191. N Siri (Damask) msoi dhe u
miqsua me guvernatorin, al-Malik al-Zahir al-Ghazi (i biri i Salah al-Din
al Ayyubi), n literaturn Evropiane i njohur si Saladin). Me q gaboi me
autoritetet fetare, ai u ekzekutua n vitin ah 587/ad 1191 me urdhrin e Salah
al-Din, n rrethana t cilat ende mbesin t panjohura, por t cilat prfshijn
akuzat pr shtrembrim t fes dhe deklarimin profetsis, dhe nuk
prjashtohet as dimensioni politik. Kto jan kryesisht t dhnat gjenerale
t biografs s tij, t cilat jepen n disa burime e ndr m themelore mbetet
edhe kontakti im i par m Suhraverdin, sht nga Libri Tre dijetar Islam
t Seyyed Hosein Nasr, si tri ligjrata t Nasr t mbajtura n SHBA. Dy t
tjera jan mbi Ibn Sina dhe Ibn Arabi.
T dhnat identike jan edhe tek parathnia e librit Hayak- al Nur, i cili
sht libri i Suhraverdiut n edicionin e Shejh Tosun Bayrak al Jarrahi. Al-
Suhrawardi, i ka siguruar vets emrin e themeluesit t shkolls s re flo-
zofke kah mesi i shekullit XII, fal veprave serioze, t cilat i ka shkruar n
nj koh shum t shkurt t jets s tij, e cila nuk i arrin t katrdhjetat.
15

15. Ziai, H. Shihab al-Din Suhrawardi: Founder of the Illuminationist School, n (ed.),
S.H. Nasr dhe O. Leaman, History of Islamic Philosophy, London: Routledge, 1996, fq.
132 Fahredin Shehu
Shkolla flozofke e zhvilluar nga ai quhet shkolla e flozofs iluministe
16

ose (Hikmat al Ishraq)
17
e dal nga flozofa peripatetike e zhvilluar nga Ibn
Sina, edhe pse Suhraverdi ka pas qndrim kritik ndaj Ibn Sinas dhe shquhet
pr krijimin e gjuhs s veant simbolike pr ti artikuluar m mir ele-
mentet e metafziks, kosmologjis
18
, respektivisht shkencs s tij t drits.
Sipas tij prbrsi kryesor i realitetit mbetet ideja e drits s pastr
jo- materiale, e cila shpaloset nga Drita e Drits dhe bie duke i rn
intensiteti nprmjet ndrveprimeve t ndrlikuara, e t cilat i ngritin rrezet
horizontale t drits, gj q i ngjason konceptit platonik t formave, e t
cilat udhheqin krijesat e realitetit mondan, t cilin ne e njohim. Atij i
atribuohet edhe zhvillimi i konceptit (Alam al Mithal), respektivisht bots
s pavarur, ndrmjetsuese imagjinatave.
19

Veprat e Suhravardiut
Paraqesin nj opus t begat t nj gjeniu me karrier t shkurt, por
meteorike
20
dhe Shejh Tosun Bayrak i radhit n kt mnyr:
1. Hikmat al- ishraq kryevepra e tij e cila u b baza e teozosifs
Ishraqiyya. Ku shkenca e drits sht e artikuluar nprmjet
metods dhe fjalorit vetanak teknik, dhe progresit t prshkruar
nga vet ai si lvizje nga flozofa e diskursit (hikma bahthiyya) n
flozof intuitive (hikma dhawqiyya) gjegjsisht Teosof e njohur n
studimet perndimore t flozofs.
2. Kitab al tahilat al- lawiyyah wal- arshiyyah Libri i aluzioneve
n sekretet e Allahut dhe fronit t Tij;
434-64
16. Nasr, S.H. The Spread of the Illuminationist School of Suhrawardi, Studies in Com-
parative Religion, Vol. 6, No. 3., 1972.
17. Ziai, H. Knowledge and Illumination: a Study of Suhrawardis Hikmat al-ishraq,
Atlanta, GA: Scholars Press, 1990.
18. Nasr, S.H. Shihab al-Din Suhrawardi Maqtul, n (ed.), M.M. Sharif , A History of
Muslim Philosophy, vol. I, Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1963
19. Amin Razavi, M. Suhrawardi and the School of Illumination, Richmond, Curzon,
1997.
20. Nasr, S.H. The Spread of the Illuminationist School of Suhrawardi, Studies in Com-
parative Religion, Vol. 6, No. 3., 1972
3. Kitab al muqamaat Libri i opozitave;
4. Kitab al- mashari wal- mutarahat Libri i udhve dhe kuvendimit;
5. Hayakal al- nur Forma e drits, apo sipas studiuesit francez Henry
Corbin, Tempujt e drits, i prkthyer nga arabishtja nga Ismail
Ankarevi n gjuhn turke n shekullin e shtatmbdhjet;
6. Kitab al- lamahat fl- haqaiq Flakrimet e drits t s vrtets;
7. Al- alah alimadiyyah libri mbi flozofn e prndritjes;
8. Fi Itiqad al- huqama Libri mbi besimin e flozofve;
9. Yazdan shinakt Mbi njohjen e Allahut, i shkruar n gjuhn perse;
10. Bustan al- qulub Kopshti i zemrave.
N vijim jan veprat t cilat jan klasifkuar nga studiuesit si novela
mistike, t cilat prshkruajn rrugtimin e shpirtit npr mbretrin e
drits, duke prmbajtur m shum praktikn Suf t pastrimit shpirtror. E
ato jan:
1. Aql-i surkh Kryeengjlli i kuq, ose Intelekti i kuq
21
;
2. Astat al- ajnihati Jibrail Zrat e krihve t Xhibrilit;
3. Al hurbat al- gharbiyyah Ekzili perndimor;
4. Lugat- i murran Gjuha e termiteve ;
5. Risala f halat al tifuliyyah Trajtesa mbi gjendjen e fmijris;
21. Amin Razavi, M. Suhrawardi and the School of Illumination, Richmond, Curzon,
1997. faqe 7-25
134 Fahredin Shehu
6. Ruzi ba jama at- i Sufyyan Nj dit me xhematin Suf;
7. Risala fl- miraj Trajtesa mbi miraxhin e Profetit;
8. Safr- i Simurgh knga e Feniksit.
Jan edhe veprat tjera, prkthime dhe komente mbi flozofn si jan
prkthimet dhe komentet e Ibn Sinas:
1. Risalat al- tair Trajtesa mbi futurimin shpirtror
2. Isharat Kshilla
3. Risalah f haqqiqat al-ishq Trajtesa mbi realitetet e Dashuris, e
bazuar mbi Risalah fl- ishq t Ibn Sina-s.
Jan edhe shum vepra tjera si komentet e Kuranit, Hadithit, Sunetit
dhe vllimet e lutjeve dhe meditimeve. N veprat e Suhraverdiut refektojn
idet e Pitagors, Empedokles, Plotinit, Hermesit, urtsia e alkimistve t
Egjiptit t lasht, e t e ruajtur mir nga t urtit e Harranit. Vet Suhraverdiu
e konsideronte vetn si pasardhs i Abu Yazid al Bistami, Mansur Hallaj,
Dhul Nun Al- Misri, Sahl Al Tustari. Ai madje ka shkruar mbi nj ndrr t
tij ku e pa Aristotelin, t cilin e pyeti nse flozoft peripatetik si Al Farabi
dhe Ibn Sina jan Filozof t vrtt Islam, ndrsa Filozof grek, q duhet t
ket qen pjes e ksaj ndrre, Aristoteli iu prgjigj; as nj n njmij nuk
jan, flozof t vrtet t islamit jan Bistami dhe Tustari.
22
Rezymeja:
Filozofa Islame, respektivisht Misticizmi Islam sht nj domen m
i pa hulumtuar i mendimit Islam n gjuhn shqipe. Jam i vetdijshm se
kam shkuar n ekstremin e skajshm t ktij prezantimi duke paraqitur
nj flozof, respektivisht teozof, gjenialiteti i ndrprer i t cilit ka dhn
origjinalitet t pakrahasueshm. Ndoshta ka qen dashur q fllimisht t
22. Nasr, S.H. Three Muslim Sages, Cambridge, Harvard University press, 1964. F.
61-62.
shkruhet pr Tasavufn, respektivisht Sufzmin si sht i njohur n qarqe
m publike, se sa t shkruhet drejtprdrejt pr nj eksponent ndr m t
prfolurit n Islam.
Meq Suhraverdiu nuk e kishte fatin t prkthehet n gjuhn latine n
kohn kur veprat e dijetarve mysliman me t madhe prktheheshin n
gjuhn latine si ndodhi me Ibn Rushd, Ibn Sina, Al Farabi, Maslama Al
Maxhriti etj. Ai edhe nuk ishte aq i popullarizuar n ann perndimore t
globit. Fal studiuesve si Henry Corbin, Louis Massignon, John Walbridge,
Seyyed Hosein Nasr, Mehdi Amin Razavi etj. Jeta dhe vepra e tij bhet m
e njohur.
Rekomandimet:
sht jashtzakonisht e nevojshme prkthimi i veprave t
Suhraverdiut n gjuhn shqipe do t ndihmonte formsimit t ides
rreth gjeniut Islam. Kjo do t kontribuonte po ashtu n ngritjen e
vetdijes pr vlerat dhe trashgimin kulturore e fetare islame.
Nj konferenc shkencore ndrkombtare lidhur me jetn dhe
veprn, respektivisht n prvjetorin e vdekjes s tij.
Mysticism, Islamic Mysticism, Suhrawardi
Summary
For the frst time in Albanian language the topic on Mysticism is approached in
a pioneer way where the author leads in display of his study of concepts, prac-
tice and academic assay toward Mysticism. Given that Mysticism as practice
and spiritual legacy, personal psychology in different cultures, respectively,
the author remains at Sufsm, Islamic Mysticism in particular focus on the life
and opus of grand Mystic Suhrawardi. Real Mysticism, utterly means practice,
training, act, which in scientifc terms is ranked in psychological realm, a typical
Personal Psychology, a Spiritual refnement.
Key words: Mysticism, Gnosis, Soul, Esotery, Esoteric legacy, Islamic Mysti-
cism, Suhrawardi.
136 Prof. dr. Naser Nikoubakht & Dr. Abdullah Rexhepi
Misticizmi Islam, shkoll e tolerancs dhe mirkuptimit
Prof. dr. Naser Nikoubakht & Dr. Abdullah Rexhepi
Abstrakt
Shkolla e fes islame e bazuar n msimet e Kuranit t shenjt
dhe traditn e t Drguarit t Zotit dhe si fe e tolerancs dhe mirkuptimit,
divergjencat mes popujve dhe sekteve t ndryshme i konsideron t
natyrshme dhe t pranueshme. Ndrsa, nj fenomen t till e cilson si
domosdoshmri t Urtsis Hyjnore dhe ndjeksit e saj (myslimant)
i fton q t heqin dor nga prleshjet armiqsore dhe t dhunshme me
fraksionet apo fet tjera. Me gjith kt, ndonjher mospajtimet n fjal
t popujve, apo grupeve, pr arsye t devijimit nga kriteret e s vrtets,
jan br shkak i urrejtjes dhe dhuns, madje n disa raste sht derdhur
gjak dhe jan zhvilluar luftra t pakuptimta. Kshtu q, secili grup duke
u mbshtetur n argumentet dhe dshmit e tij, veten e ka paraqitur si t
vrtet absolute, ndrsa t tjert i ka akuzuar pr mosbesim, devijim dhe
sjellje t risis (bidat). N kt mes, mistikt (arift) largpams dhe t
menur duke u mbshtetur n msimet e fes dhe sidomos n moton: Numri
i rrugve q t ojn tek All-llahu, jan sa numri i krijesave, synimin e
sekteve e kan konsideruar t njjt, kurse ndjeksit e tyre i kan ftuar n
toleranc dhe mirkuptim. N kt mnyr jan munduar t themelojn
shtetin e tyre ideal, n t cilin do individ do t kishte mundsi t shprehte
dhe praktikonte besimin dhe bindjet e tij. Me an t ktij artikulli synojm
t paraqesim nj pjes t parimeve dhe botkuptimeve t msimeve t
KDU 28:141.33
137 Misticizmi Islam, shkoll e tolerancs dhe mirkuptimit
misticizmit islam n vendosjen e paqes dhe unitetit midis sekteve dhe
grupeve, q kan mendime, apo besime divergjente.
Fjal kye: misticizmi, misticizmi islam, toleranca, mirkuptimi.
1. Hyrje
Toleranc ka kuptimin e respektit dhe mirkuptimit ndaj mendimit,
bindjes dhe besimit t tjetrit, madje edhe nse ai mendim, bindje dhe besim
pr ne sht i gabuar. N realitet, toleranca ndrlidhet edhe me t drejtat e
njeriut dhe nuk prputhet aspak me injorancn. N prgjithsi duhet themi
se themelet e Shkollave hyjnore, t cilat synojn udhzimin e njeriut drejt
t vrtets dhe Njshmris s Krijuesit, jan t vendosura n toleranc dhe
mirkuptim. Profeti Muhammed thot, se sht drguar pr nj fe t drejt
dhe toleruese, kurse n nj rast tjetr ka thn se feja m e pranuar te Zoti
sht feja e drejt dhe toleruese. Shkolla e islamit dhe Kurani duke thirrur
n bashkjetes dhe mirkuptim, q nga dalja e saj n sken, ka luftuar
diskriminimin racor dhe etnik, dallimet shtresore, acarimin e verbr dhe
injorant, kurse ndjeksit e saj i ka ftuar q si besimtar n Zotin Nj, me
ithtart dhe ndjeksit e feve tjera t jetojn n paqe dhe unitet.
1
Gjithashtu,
ata i ka thirrur t mendojn dhe t jen t lir n zgjedhjen e fes
2
dhe i mon
ata q kan dgjuar fjal dhe kan preferuar dika n baz t mendimit t
lir dhe mos paragjykimeve.
3
Libri i myslimanve i paralajmron ata, duke
u thn se divergjenca dhe mendimi ndryshe sht i pranuar dhe sht nj
tradit hyjnore, prndryshe Zoti do t kishte mundsin q t gjith ti
krijonte njsoj dhe ndjeks t nj feje apo sekti.
4

2. Diskutim
2.1. Prejardhja e mospajtimit te myslimant
Pas vdekjes s Pejgmaberit t islamit, mospajtimi i par ndodhi n lidhje
me personin, q do t zvendsonte at dhe kjo u b shkak pr nj prarje
t thell n bashksin islame, ku pastaj myslimant u ndan n dy grupe,
suni dhe shia dhe pr fat t keq m pas u derdh shum gjak dhe u zhvilluan
shum luftra.
1. Kurani, Sureja Ankebut, ajeti 46.
2. Ibid, Bekare, 56.
3. Ibid, Zumer, 17, 18.
4. Ibid, Hud, 118.
Mospajtimi i dyt buron nga dallimet n interpretimin e bindjeve dhe be-
simit islam dhe ktu kemi daljen n sken t shkollave t ndryshme si
Kaderije, Mutezile, Esharije, Imamije etj., t cilat n shum raste njra
tjetrn e akuzonin deri n mosbesim (kufr) dhe n kt mnyr derdhej
gjaku i njerzve t pafajshm dhe zhvilloheshin luftra t pakuptimta.
Mospajtimi i tret erdhi si pasoj e dallimit n perceptimin e shtjeve
sekondare q kishin t bnin me jurisprudencn islame (fkhun), ku sot
kemi shum sekte n botn islame.
2.2. Mospajtimet sektare n Iran
Pas nj pavarsimi relativ t Iranit dhe krijimi i nj pushteti
konstruktiv nga Samanitt, duke patur parasysh qndrimet miqsore t
pushtetarve Samanit ndaj gjith sekteve islame, n Iran nuk ndjehej
ndonj mospajtim i dukshm midis tyre. N kt koh, krijuesit dhe
intelektualt krijonin lirshm n lmit e tyre dhe nuk kishin ndonj konfikt
me pushtetin e athershm. Por, me ardhje n pushtet t Gaznevitve,
pushtetart e ksaj perandorie n bashkpunim me qendrn Abasite dhe
t prkrahur nga dijetart radikal oborrtar, flluan t krijojn kufzime
dhe limite n mendimet dhe shkrimet e ndjeksve t sekteve t ndryshme
dhe kshtu flluan t dalin n pah konfiktet dhe mospajtimet q sektet
kishin ndr vete. Kufzimet dhe trysnit e Sulltan Mahmud Gazneviut
ndaj Ale Bujes, Dilimanve, Batinitve dhe Mutezilitvem, jan dshmi
historike t vrtetuara edhe n historin e Bejhakiut dhe Sijasetnamen e
Nizamul Mulkut. Mosmarrveshjet dhe armiqsit sektare qen arsye pr
dekadencn e qytetrimit islam dhe n kt mnyr nga Irani emigruan
shum dijetar dhe intelektual t mdhenj t asaj kohe. Kjo armiqsi dhe
kjo ngurtsi intelektuale u bn shkak i fllimit t rnies s nj qytetrimi, i
cili n shekujt IX dhe X, ishte n kulmin e zhvillimit dhe shkencs, dhe q
n vete edukoi dhe arsimoi kolost si: Ibni Sina, Balami, Ebu Rejhan Biruni
etj., veprat shkencore t t cilve kryen shrbime t mdha pr shoqrin
njerzore. Armiqsia dhe urrejtja ndaj njerzve t ditur e t pavarur shkoi aq
larg, sa q edhe poett dhe shkrimtart flluan q rivalt e tyre ti akuzonin
dhe sulmonin me terme fetare si qafr, mutezilit, fasid (i prishur n moral),
munafk, etj.. N kohn kur n shum rajone islame prhapej fanatizmi
sektar, urrejtja, dhe derdhej gjaku i njerzve t pafajshm, ku shumica e tyre
nuk dinin gj se pr far po vriteshin, mistikt dhe dijetart mendjehapur
dhe t lir, si prioritet t veprimtaris s tyre kishin vn unitetin dhe
pajtimin e sekteve dhe popujve mysliman. Ata duke proklamuar sheriatin
jo si qllim prfundimtar, por si fanar q udhzon drejt s vrtets, ndjeksit
e sekteve i drejtuan kah qllimi i tyre fnal (All-llahu) dhe kshtu bn
prpjekje t parandalojn valn tekfrizuese dhe krcnuese t dijetarve
radikal dhe t prhapin pluralizmin dhe mendimin ndryshe.
2.3. Roli i misticizmit n eliminimin e armiqsive sektare
Mistikt dhe dijetart e vrtet duke u mbshtetur n msimet e
Kuranit, Hadithit dhe prjetimet e mistikve, mundoheshin t krijonin
shoqrin ideale n t ciln do pjestar i do shtrese, shkolle e sekti t
jetoj n paqe dhe t tregoj miqsi e dashuri pr t tjert. Ebul Hasan
Harekani thot: N qoft se nga Turkistani e deri n Sham, nj personi
i hyn ferra n kmb, dhimbja e tij sht dhimbja ime. Po ashtu nse nga
Turkistani e deri n Sham, njrit i shkel kmba n gur, dmi i tij sht
dmi im, dhe dhimbja e donjrit sht dhimbja ime. (Attar Nishaburi,
1377, 676) Mistikt kshtu ishin t mshirshm ndaj njerzimit dhe shum
her shprehnin edhe shqetsimet e tyre, se pse njerzit nuk perceptonin dhe
prjetonin dhimbjet e popujve tjer: Sa keq q ndjeksit e shtatdhjet e dy
sekteve urrejn njri tjetrin dhe secili tjetrin e konsideron armik dhe vriten
mes vete. Sikur t gjith t mblidheshin dhe t dgjonin fjalt e mia, do ta
kuptonin se jan n nj fe dhe popull. Gabimi dhe analogjia i ka larguar
tepr nga e vrteta. (Ajnul Kuzat Hamedani, pa dat, 339). Nxnsit dhe
ndjeksit e rrugs s misticizimit kan kshilluar q hapi i par n rrugn
e misticizmit sht q t mos bjn dallime midis sekteve. O i dashur,
kriteret e ndjeksit/krkuesit jan t shumta gjat udhtimit drejt Zotit, pr
t cilat kan folur studiuesit dhe trasuesit e ksaj rruge, por njra prej tyre
sht gjithprfshirse e ajo sht: n fllim t udhtimit pr ndjeksin e
ksaj rruge t jen t njjt shtatdhjet e tre sektet e njohura. (Ibid, 21)
N biografn e Mulla Sadra Shiraziut thuhet: Gjersia e mendimit t tij
ishte aq e madhe sa q n t znin vend t gjitha opinionet dhe sektet. Nuk
e ka refuzuar asnj individ dhe nuk e ka mohuar origjinn e asnj bindjeje
apo besimi, ndrsa rezultatet e t gjitha ekoleve klasike dhe moderne e deri
n at koh i kishte mbrojtur m mir se sa vet ithtart e tyre. (Muderrisi,
1369, 11, 12)
Motoja Numri i rrugve q t ojn te All-llahu jan sa numri i krijesave
jo vetm se sht pranuar n shkolln e misticizmit islam, por nj gj t till
e hasim edhe n shkolln Budiste. Si theksohet n Ramakrishnan indiane
Jata mat tato path, q do t thot: Rrugt q prfundojn te Zoti jan po
aq sa sektet/fet (Zekrgu, 1377, 14)
Sipas Mevlana Xhelaledin Rumiut, ashtu si qndrimi dhe vazhdimi i bots
natyrore, q sht i kushtzuar me antagonizm, konfikt, apo kontradikta
t pjesve dhe elementve t saj edhe mosmarrveshjet dhe kundrshtimet
e dukshme n fjal dhe veprime, jan t natyrshme n shoqrin njerzore,
madje n interes saj, sepse ndihmojn n prsosmrin dhe progresin e
shoqris. Ai thot:
Lufta n vepra, n fjal dhe n natyr
N mesin e imtsirave sht luft pr t mir
Kjo bot qndron fal ksaj lufte
Qasu n thellsin e sendeve dhe zbrthe
(Mesnevia, vll. 6, 45 - 50)
Mevlana, gjithashtu pohon se urtsia hyjnore me an t konfikteve dhe
kontradiktave t tilla, n veprat dhe fjalt e njerzve, synon t paraqes
thesarin e ekzistencs s njeriut:
Gjithnj thot: ai sht i devijuar e i humbur
Por i pa informuar nga gjendja e tij dhe urdhri zgjohu
Gjithnj thot far di ai
Lufta mes tyre sht caktim nga Zoti
Kshtu zbulohet brumi i t gjithve
Gjinia zbulohet nga jo gjinia
(Ibid, vll 3, 1503-1505)
Duke u thelluar n vargun e fundit, kuptojm se ndonjher mospajtimet
ndrsektare, bhen shkak q ndjeksit e tyre gjat polemikave dhe
debateve t nxjerrin n pah gabimet e njri tjetrit. Gabime kto q burimin
nuk e kan n origjinalitetin e feve, por jan si rezultat i keqkuptimeve,
apo keqinterpretimeve t msimeve reale t nj feje apo sekti t caktuar.
Prandaj dhe reformatort e fes duke kuptuar mangsit dhe keqkuptimet,
kan hedhur hapa n drejtim t reformimit t interpretimeve dhe kuptimeve
t fes.
N disa diskursesh q kan t bjn me parimet themelore t besimit, kto
divergjenca jan edhe m t dukshme dhe njeriu nuk mund ti prgjigjet
atyre madje edhe duke u mbshtetur vetm n Kuran dhe Hadithin e
Pejgamberit. N shum ajete dhe hadithe hasim gjra t cilat n dukje
jan t paprputhshme dhe kontradiktore me njra tjetrn, sikur q Zoti
qllimshm ka dashur q secila shkoll mendore apo fetare qndrimet e
saj ti mbshtes n burime relevante (Kuran dhe Hadith) dhe deri n
fund t vazhdojn mospajtimet t cilat nse nuk shoqroren me dhun dhe
fanatizm, mund t sjellin zhvillim dhe progres marramends pr njeriun.
Mevlana thot:
Derisa njeriu do t jetoj
Debati pr Xhebrin dhe Kaderin do t vazhdoj
Metod e vendosur bashk me caktimin
Shkaku i s cils sjell zhvillimin
Derisa t rrojn kta shtatdhjet e dy fraksione
Do t vazhdoj debati me plot emocione
(Ibid, vll. 5, 3221-3214)
Andaj, dhe nse arrijm ta pranojm se ekzistenca e shkollave,
fraksioneve dhe sekteve t ndryshme, sht si caktim, apo krkes e Zotit t
Plotfuqishm, ather shum m leht do ta kishim ta duronim njri tjetrin
dhe tia njihnim t drejtn dhe lirin e besimit dhe mendimit. Duhet patur
parasysh, se shumica e mosmarrveshjeve dhe armiqsive ndrsektare,
burimin e kan n bindje dhe mendime t gabuara dhe t shpikura, t cilat
edhe pse jan bindje personale t individve, u imponohen fes dhe n kt
mnyr interpretohen si parime themelore t besimit fetar. Montesquieu n
veprn e tij Letrat persiane shkruan: Nse pak thellohemi n mendime,
do t vrejm se burimi i t gjitha religjioneve n tok sht i njjt, sepse,
dashuria pr llojin e gjinis, respektimi i ligjit dhe prftimi i knaqsis
s Zotit jan themelet e do religjioni. Si mund t veprojm dhunshm
ndaj krijesave t Zotit, t cilat aq shum Ai i do?! Mnyra e vetme pr
t ftuar knaqsin e Zotit sht dashuria ndaj krijesave t Tij. Luftrat
mes njerzve kan prdhosur nderin e njerzimit. Pr fat t keq, shpifjet
dhe mendimet e pabaza, t cilat kan sjell vetm luft dhe konfikte, jan
ekspozuar si t vrteta fetare. (Hadidi, 1373:278)
Pr mistikun nuk ekziston asnj dallim midis feve hyjnore, pr shkak se
prejardhjen e kan n nj burim. Rumiu duke iu referuar ajetit 285 t sures
Bekare, thot:
Smund t dallosh dritn e asnjrs
Nse pa asnj dyshim krkon dritn e njrs
Kuptoje se thot Kurani
Ne nuk bjm dallim n asnjrin nga t drguarit e Tij
N kuptim nuk ekziston copz e as numr
N kuptim ska ndarje e as individ
I bukur sht bashkimi i t Dashurit me t dashuruarit
Hiqju forms e kapju kuptimit
(Ibid, vll. 1, 679 682)
Nga ana tjetr, secili ndjeks dhe simpatizant i nj shkolle ose
sekti, sipas argumenteve dhe dshmive t tij ka besuar n dika, ashtu si
thot edhe Ajnul Kuzat Hamedani: Miku im, nse edhe ti sheh at gj t
ciln t krishtert pan n fen e Isaut a.s., bhesh i krishter; nse ti sheh
n fen Musaut a.s. at q e pan ifutt, bhesh ifut; madje edhe nse
ti n idhujtari sheh at q e pan idhujtart, ti bhesh idhujtar; dije q
shtatdhjet e dy sektet jan shkall t rrugs, q t ojn te Zoti. (Ajnul
Kuzat Hemedani, pa dat: 285).
Athua sa luftra jan zhvilluar dhe sa sht derdhur gjaku i t pafajshmve
nga kto divergjenca dhe mosmarrveshje t ligjshme dhe t pranueshme?
Kto mospajtime dhe divergjenca n histori, madje edhe sot, jan prdorur
si mjet kryesor pr t mbetur n fuqi dhe pr t justifkuar pushtetet e tyre
t paligjshme. Luftrat si ajo e Siffnit pr t krkuar hakmarrjen e Halift
t myslimanve, Nahrevan (mes hz. Aliut dhe havarixhve), t Sulltan
Mahmud Gazneviut, osmano iraniane dhe shum luftra tjera, jan si
pasoj e mosmarrveshjeve dhe divergjencave ndrsektare.
2.4. Parimet e shkollave mistike pr eliminimin e armiqsive
2.4.1. Qllimi i njjt
Mistiku dhe sufu duke u nisur nga parimi se Numri i rrugve, q
t ojn tek All-llahu, jan sa numri i krijesave, rrugn drejt Zotit nuk e
kufzon n ndonj sekt apo shkoll t caktuar. Ibni Arabiu n librin e tij
Fususul Hikem shkruan: T gjitha rrugt shkojn tek Zoti dhe t gjitha
jan rrug t drejta, por ne At e adhurojm vetm nprmjet nj rruge, e
cila na on n lumturi, ajo rrug na sht treguar nga vet Ai. Kurse mshira
e Zotit sht gjithprfshirse dhe m n fund, t gjith robrit gjenden aty
ku veten e ndjejn t lumtur. (Xhami, Nakdun Nusus, 1370:7). Mevlana
n librin Fih Mafh sht i t njjtit mendim, ku thot: N qoft se e ke
mendjen n ndarje dhe rrug, do t shohsh mosmarrveshje dhe dallime
t pafundme, por nse vshtron n qllimin prfundimtar, t gjitha rrugt
jan t njjta dhe secili sht i kthyer drejt Qabes. Brendsit kan nj
lidhje t uditshme me Qaben dhe dashurin dhe jan t njjta, prandaj
dhe aty nuk z vend urrejtja dhe ndarja. Mospajtimet dhe dallimet sjan
as qufer (mosbesim) e as iman (besim), jan vetm znka gjat udhtimit
e kur arrijn n fund e kuptojn se qllimi paska qen i njjt. (Mevlana,
1330:97).
2.4.2. Respekti pr njeriun
Mistiku duke e shporrur nga vetja do lakmi dhe prirje sektare,
fraksionare dhe etnike, dashuron qenien e quajtur njeri, kurse respektin
dhe mirsjelljen ndaj njerzve e konsideron obligimin kryesor t tij.
Ebul Hasan Harekani, suf i njohur i shekullit 11, thot: Dijetari zgjohet
n mngjes dhe krkon shtimin e dituris, i devotshmi krkon rritjen e
devotshmris, kurse Ebul Hasani mbeti duke krkuar dik pr ta rritur
ndjenjn e vllazris. (Attar Nishaburi, 1377:683) Ai gjithashtu thot:
All-llahu i Madhrishm ma dhuroi nj mendim... Nga ai mendim fllova t
krkoj Njshmrin e Tij dhe arrita deri aty, sa q ky mendim mu shndrrua
n urtsi, n rrug t drejt dhe n dashuri e respekt ndaj njerzve. Nuk e
pash ask m t mshirshm dhe m t dashuruar ndaj njerzve dhe me
vete thash: Sikur t kisha vdekur un n vend t njerzve dhe ata t mos e
kishin prjetuar vdekjen. Sikur llogaria e njerzve n botn tjetr t bhej
me mua dhe ata n ditn e gjykimit t mos kishin asgj pr t dhn llogari.
Sikur t kisha vuajtur dnimet e t gjith njerzve dhe asnjri nga ata t
mos ishte djegur n xhehnem. (Ibid, 676)
Mistiku i vrtet t gjitha fenomenet e ekzistencs i konsideron manifestim
t Krijuesit dhe shfaqje t Emrave t Zotit, kurse njeriun e cilson si
dukje, apo simbol t t gjitha cilsive dhe pasqyr t bukuris hyjnore.
Prandaj dhe dashuron tr gjithsin dhe dashurin, mshirn e shrbimin
ndaj njerzve tjer e percepton si adhurimin (ibadetin) m t madh. Saadi
Shirazi thot:
Tarikati ssht tjetr pos ti shrbesh robit
Spraktikohet me sexhade, xhybe e me an t adhurimit
(Saadiu, 1369 : 225)
Saadiu, gjith ekzistencn, edhe njeriun e konsideron pron t Zotit t
cilat meritojn t dashurohen:
Lumturohem me botn e cila sht krijuar nga Ai
Jam i dashuruar n gjith botn, gjith bota sht nga Ai
(Ibid, 787)
2.4.3. Lirimi nga prangat e egos
N shkolln e misticizmit pengesa, apo perdja m e madhe n rrugn
drejt s vrtets sht egoja e njeriut. Derisa njeriu vazhdon t jet rob n
kthetrat e epshit dhe egos s tij, smund t duroj ekzistencn e tjetrit.
Nse do her i bie vetm kah rruga ime
Ather me tjert si mund t kem takime?
(Mesnevia, vll. 6/52)
Arritja n lirin absolute dhe lirimi nga do lakmi dhe prirje e epshit, nuk
mund t realizohet pa shtypur ndjenjat egoiste, krenarin, mendjemadhsin
dhe inferioritetin. N qoft se njeriut dshiron t kthehet n thelbin e tij t
pastr dhe t prftoj nga e vrteta e ekzistencs s tij, gjja e par q
duhet ta bj sht shkelja e vetlavdrimit dhe mendjemadhsis. Ndjenja
t tilla nuk lejojn q personi t duroj mendimin dhe bindjen e tjetrit. Te
zemrat e atyre q dominon egoja ose uni, aty nuk ka vend pr tjetrin.
Qyteti ideal dhe jeta paqsore, mund t arrihen vetm me an t njohjes s
t drejtave t njri tjetrit, kurse diktatura e despotizmi lshon rrnj vetm
aty ku mbizotron egoja dhe mendjemadhsia.
2.4.4. Mbshtetja n dashuri dhe respekt
Duke patur parasysh prshkrimin e dashuris n fjalt e mistikve
dhe pozitn e saj n krijimtarin e poetve, arrijm t kuptojm se dashuria
sht grada m e lart e prsosmris s njeriut dhe elsi i arritjes deri te e
vrteta. Dashuria sht burim i do t mire, sht ila q shron smundjet,
zgjidh t gjitha problemet dhe zbrthen do enigm. Nga kndvshtrimi
i dashuris, n gjithsi nuk ekziston gj tjetr prpos s bukurs. Prandaj
dhe i dashuruari (ashiku) dashuron do send dhe do k, do krijes n kt
bot e sheh simbol dashurie. Zoti sht i bukur dhe e dashuron t bukurn
dhe do krijes e Tij sht e bukur dhe meriton t dashurohet. N krijimin
e Tij sshihet asnj e met, e shmtuar dhe e keqe, por me kusht q t kesh
sy q shohin vetm t bukurn:
Me syrin tnd mos e shih at bukuri
Shihe me syrin e t dashuruarve kur shohin t dashurn
(Mesnevi, Ibid, vll. 4, 75)
Qndrimi tolerant i mistikut buron nga nj vshtrim i till estetik. Sipas ktij
vshtrimi, n kt bot do gj sht e bukur dhe prarja, mosmarrveshja,
armiqsia dhe urrejtja, jan t pakuptimta, si thot dhe Mevlana:
Ishim t bashkuar dhe patm nj thelb t gjith
Ishim pa kok e pa kmb t gjith
Ishim nga nj perl sikur dielli
Ishim t dlir e t pastr si uji
Kur ajo drit hyri n form
U krijuan numrat sikur hijet n tok
Shkatrroni format dhe dukshmrit
Q t liroheni nga dallimet e lakmit
(Mevlana, Ibid, v. 1, 686-689)
Ekzistenca e t dashuruarit kah vetja trheq vetm t bukurn.
Kshtu q, mistiku duke shijuar dashurin pr Zotin arrin t prjetoj
bukurin absolute dhe n kt mnyr, do krijes mbi tok e sheh burim
nga i cili pikon vetm dashuri dhe bukuri. Shems Tebrizi duke folur pr
Mevlann thot: M vite kisha krkuar nj njeri i cili do t m shikonte
me shikim dashurie dhe ti griste perdet (mbulesat) e s bukurs n mua.
Un kam an t bukura dhe an t shmtuara, kurse Mevlana n mua sheh
vetm ant e bukura. (Shems Tebrizi, 192, 1375)
2.4.5. Sakrifca dhe kompromisi
Ndr qasjet tjera t shkollave mistike, shohim edhe sakrifcn
dhe kompromisin prball feve dhe shkollave tjera flozofke. Shpirtin e
shkolls mistike n lidhje me tolerancn dhe mirkuptimin mund ta hasim
n kta dy vargje t poetit iranian, Hafzit:
Rehatia e dy botve sht komentimi i dy fjalve
T jemi bujar me miqt dhe paqsor me armiqt
(Hafezi, 72, 1373)
Armiqsia dhe urrejtja rrjedhin nga ajo ndjenj m t ciln veten e
konsiderojm si kriter t s vrtets absolute dhe paln tjetr e refuzojm
me gjith forcn q kemi, n kohn kur e vrteta dhe jo vrteta, e bukura
dhe e shmtuara, e mira dhe e keqja etj., jan relative dhe jo absolute.
Padyshim se do shkoll dhe sekt n nj mnyr prpiqet t argumentoj t
vrtetn, dhe rrugt e ktij argumentimi mund t dallojn nga njra tjetra.
Askush nuk mund t pretendoj se, e ka arritur t vrtetn absolute. Andaj
dhe mistiku duke kuptuar paaftsin e njeriut, nuk sht n krkim t t
metave t njerzve tjer.
2.4.6. Bashkjetesa n paqe me t gjitha grupet
N prgjithsi misticizmi nuk varet shum nga ndonj fe dhe sekt i
caktuar. sht nj rrug q me an t pastrimit t shpirtit nga lakmit e
ksaj bote, synon q njeriun ta udhzoj drejt s vrtets. Pr kt arsye
dhe n shum raste shohim aspekte t ngjashme n rendet dhe shkollat e
ndryshme mistike, sa q mendohet se jan ndikuar prej njri tjetrit. Gati
se n t gjitha shkollat mistike shohim rituale dhe rregulla t njjta, duke
flluar nga zikret e deri te veshjet, dhe kjo dshmon pr jokompleksivitetin
pr t qen t dalluar. Edhe gjat historis islame nuk shohim luftra dhe
gjakderdhje n mesin e ndjeksve t shkollave t tesavuft sa shohim midis
ndjeksve t sekteve t fkhut. Xhamiu duke e prshkruar mistikun e madh,
Xhenejdiun, shkruan: Xhunejdi ishte i vendosur, nuk ishte hipokrit dhe i
dhn pas veprave t dukshme. Thirrte n t mir dhe largonte nga e keqja,
pr at dhe e kan pranuar t gjitha rendet e tesavuft. At e kan pyetur:
cili sht vatani yt? Iu sht prgjigjur: Nn qielli, domethn synimi i
veprimtaris sime dhe fundi i qllimit tim, qetsia e shpirtit dhe fundi i
punve t mia sht ajo q Zoti i ka thn Musaut a.s.: Ti je i huaj dhe Un
jam vatani yt. (Xhamiu, Nefehatul Uns, 1370, 55)
3. Prfundim
Irfani (misticizmi) synon krijimin e nj bote ideale, n t ciln n paqe
dhe mirkuptim, do t jetonin s bashku dhe pran njri tjetrit t gjith
popujt, fet, sektet dhe grupet e ndryshme. Misticizmi prpiqet t eliminoj
veset, si adhurimin e vetvetes, mendjemadhsin, kufzimin dhe burgosjen
vetm n format un ose vetja. Ai duke treguar qllimin e krijimit
n kt bot, mundohet t ndryshoj qasjet dhe vshtrimet e gabuara t
popujve, apo grupeve ndaj njri tjetrit dhe t gjith njerzit ti ftoj ti
harrojn ngjyrat (etnike, sektare, fetare, ideologjike, etj.) dhe respektojn e
dashurojn njri tjetrin.
Mistiku me nj vshtrim pozitiv dhe t mbushur me dashuri e me
ndjenja t thella miqsore pr njeriun dhe njerzimin, shumicn e veseve
dhe t metave t individit i sheh si pasoj e paaftsis thelbsore n krijimin
e tij. Ai duke justifkuar t metat e njeriut, dshiron t thot, se individi
edhe pse mund t veproj dika t shmtuar, megjithat n brendsin e tij
ekziston ndjenja drejt s mirs dhe t bukurs. Kshtu q, pr dervishin t
gjith personat, pa marr parasysh se cils rac, religjion, shkoll apo sekt i
takojn, jan n krkim t s vrtets dhe meritojn t respektohen dhe t
duhen. Misticizmi bn prpjekje q shoqrin njerzore ta shptoj nga
fanatizmat dhe radikalizmat q ojn n armiqsimin e popujve.
Prandaj, toleranca dhe mirkuptimi i bazuar n shpirtin e misticizmit,
sht rezultat i ndjeksve dhe udhtarve t vrtet t rrugs hyjnore, t
cilt duke arritur n grada t larta shpirtrore u shndrruan n heronj t
vendosjes s paqes dhe siguris n bot.
Bibliografa:
1. Abdurrahman Xhami. 1370. Nefhatul Uns an Hazaratul Kuds.
Bot. 2. Prgatiti pr botim: Mahmud Abedi. Teheran. Entesharate
Etelaat
2. 1370. Nakdul Fusus f Sherhin Nusus. Bot.
1. Pr. pr bot. illiam Chittick. Teheran. Entesharate Tahuri
3. Ajnul Kuzat Hamedani. Pa vit botimi. Temhidat. Pr. pr bot. Aff
Usejran, Teheran. Ketabhaneyi Menuehri
4. Amir Husejn Zekrgu. 1377. Esrare Esatere Hind. Bot. 1. Teheran.
5. Attar Nishaburi. 1377. Tezkiretul Evlija. Bot. 9. Pr. pr bot.
Muhamed Estelami, Teheran
6. Muslihudin Saadi. 1369. Kullijati Saadi. Bot. 8, Pr. pr bot.
Muhamed Ali Furugi, Teheran. Entesharate Fikri Ruz
7. Muhamed Xhelaledin Mevlana. 1330. Fihi Ma Fihi. Bot. 1. Pr. pr
bot. Beduzzaman Furuzanfer, Teheran. Daneshgahe Tehran
8. 1368. Mesnevi Manevi, Pr. pr
bot. Ronald Nikolson. Teheran. Entesharate Movla
9. Shemsudin Ahmed Efaki. 1362. Menakibul Arifn, botimi 2.
prgatiti pr botim: Tahsin Jazixhi. Teheran. Dunyaye Kitab
10. Shemsudin Muhamed Hafez. Divani Hafez. Bot. 2. Pr. pr bot.
Muhamed Gazvini dhe Kasem Gani. Teheran. Nashre Arvin
11. Shems Tabrizi. 1375. Makalati Shams Tebrizi. Bot. 1. Pr. pr bot.
Xhafer Muderrisi Sadeki, Teheran. Nashre Merkez
12. Xhevad Hadidi. 1373. Az Saadi ta Aragon. Bot. 1. Teheran.
Merkezi Nashre Daneshgahe
The Islamic Mysticism, the School of Tolerance and Understanding,
Naser Nikoubakht / Abdullah Rexhepi
Summary
The School of Islamic Faith based on Qur an and the Tradition
of the Prophet as well as a Religion of Tolerance and Understanding,
considers natural and acceptable the diversity among people and sects.
Whereas such a phenomenon is considered as necessity of Divine
Wisdom and its proponents (The Muslims) are called to remise off enmity
quarrels and violence with the fractions of other faiths. Despite all these,
sometimes above mentioned misunderstandings among nations and/or
groups, as cause of deviation from the truth criteria, became the cause
of hatred and violence, nay sometimes were bloodsheds and impalpable
wars occurred. Therefore each group relying on their arguments and proofs
presents itself as Absolute truth, whereas accused others for misfaith,
deviation and bringing novelty (bidat). In these circumstances, the clever
visionary mystics (Arif), backed on the religious teachings and particularly
with slogan The number of paths leading toward Allah, are as number
of creation, the sectarian aspirations considered similarly, whereas their
proponents have been invited in tolerance and understanding. In this
way they strived to establish their ideal state in which every individual
would have the opportunity to express and practice their faiths and beliefs.
Through this paper we aim to present a part of principles and views of
Islamic mysticisms teachings in establishing peace and unity among sects
and groups that have diverse opinions and beliefs.
Key words: Mysticism, Islamic Mysticism, Tolerance, Understanding.

150 Dr. Sejid Husejn Nasr
Ibni Sina, jeta dhe vepra
Dr. Sejid Husejn Nasr
Abstrakt
Ibni Sina (980 1037) sht njri ndr flozoft m t mdhenj
musliman. N kt punim, autori i bn nj vshtrim t prgjithshm
jets dhe veprs s Ibni Sina. Sejid Husejn Nasr prshkruan n mnyr
brilante jetn, udhtimet, studimet, veprat e shkruara n flozof dhe n
mjeksi, mendimet e tij mbi flozofn, logjikn, gjuhsin, metafzikn dhe
kosmologjin, psikologjin, mjeksin dhe farmakologjin dhe ndikimin e
tij n botn perndimore.
Fjalt Kye: Ibni Sina, Al Shifa, Al Kanun, flozofa, mjeksia
Ebu Ali Husejn bin Abdullah Ibni Sina (980 1037), flozof,
shkenctar dhe mjek mysliman, n perndim sht i njohur si Avicenna,
kurse n disa vende t Lindjes si Bu Ali (djali i Aliut) dhe Shejhul Reis
(dijetari m i madh).
Ibni Sina lindi n qytetin iranian Buhara, n nj familje Ismailite,
admiruese e madhe pr dijen dhe shkencn. Ai q n fmijri dshmoi talent
dhe zhvillim t pabesueshm n msimin e Kuranit Fisnik dhe shkencave
tjera fetare. N moshn gjashtmbdhjet vjeare u b i popullarizuar
si mjek dhe n at koh, pasi mjekoi me sukses princin e perandoris
Samanide, Nuh Bin Mensurin, arriti t deprtoj n bibliotekn e ksaj
perandorie. Studimet dhe hulumtimet intensive n kt bibliotek t pasur
e gjigande, Ibni Sinan e ngritn n grada t larta n t gjitha shkencat e
KDU 008:28
929(55) Ibni Sina, Ebu Ali Husejn bin Abdullah
151 Ibni Sina, jeta dhe vepra
kohs, sidomos n metafzik. Vet ai kah fundi i jets s tij, duke folur pr
biografn e tij, thot se tani nuk di m shum sesa kam ditur n moshn
tetmbdhjet vjeare. Padyshim se Ibni Sina sht dijetari m i madh i
flozofs islame dhe mjeksis, i cili kt shkall e arriti pa ndjekur msime
te ndonj msues tjetr, e q vet ai me kmbngulje mbronte metodologjin
sistematike shkencore dhe ndjekjen e msimeve pran nj msuesi ose
dijetari.
Nami i tij si mjek n moshn njzet e nj vjeare u shtri n t
gjitha rajonet e bots islame dhe shum mbretr e princa, ndr ta edhe
Mahmud Gazneviu i cili kishte pushtuar Buharan, krkuan t shrbej n
administratn e tij. Por Ibn Sina urrente pushtetin e nj pushtuesi si ishte
Mahmud Gazneviu dhe n kt mnyr, n kt koh trazirash , kryengritjesh
dhe emigrimesh t detyrueshme iu imponua t lshoj vendlindjen dhe t
vendoset n nj vend t qet dhe stabil. Ai bashk me nj numr t madh
njerzish u detyruan t ecin n kmb nga Buharaja e deri n detin Kaspik,
ku shum prej tyre, prve Ibni Sinas dhe disa t tjerve, humbn jetn nga
vuajtjet e shumta gjat rrugs. Nga ky emigrim e tutje, jeta e Ibni Sinas m
shum kaloi n udhtime prej nj qyteti n tjetrin, pasi q shrbente si mjek
ose n disa raste edhe si sekretar administrativ. Ai njher shtiti provincn
e Horosanit, pastaj qndroi n oborrin e principats Ale Buje n qytetin
Rej dhe m pas kaloi n qytetin Gazvin. Megjithat asnjri nga pushtetet
dhe principatat e asaj kohe Ibni Sinas nuk i krijoi qetsi dhe ambient pr
vazhdimin e studimeve shkencore. Kshtu q, m n fund u detyrua t
pranoj ftesn e Shemsul Dovle, emirit t principats Ale Buje dhe vajti
e u vendos n qytetin e Hamedanit, n perndim t Iranit. Aty arriti t
prftoj besimin e emirit dhe n fllim u b kryemjeku i principats, madje
me von u ngjit edhe n postin e ministrit. Pas gjith ktyre arritjeve n
pushtet, u prball me komplote t ndryshme dhe pr nj koh u detyrua t
qndroj edhe n burg.
N vitin 1022, pas vdekjes s Shemsul Dovle dhe problemeve q
prjetoi n kt principat, braktisi Hamedanin dhe u vendos n qytetin
e Isfehanit, ku dhe pr pesmbdhjet vjet m radh, jetoi ditt m t qeta
dhe m t vlefshme n veprimtarin e tij shkencore. Gjat ktyre viteve,
prve se ishte mjek i oborrit mbretror, gjithashtu iu krijua mundsia t
mbante leksione n medresen e vjetr t qytetit dhe t shkruante pjesn
m t madhe t librave. N vitin 1037 n nj betej luftarake bashk me
emirin Alaud Dovle u smur dhe pas nj periudhe t shkurtr, smundja
iu prkeqsua dhe ndrroi jet n qytetin e Hamedanit. Sot varri i tij n
Hamedan sht nj ndr vendet m t vizituar nga turistt e brendshm dhe
t jashtm.
Pr arsye se kishte nj koncentrim t jashtzakonshm, Ibni Sina
veprat i shkruante prgjat udhtimeve dhe pjesmarrjes npr luftra. Kur
kemi parasysh jetn e tij jo t qet dhe gjithnj n udhtime e luftra, nga ai
kemi trashgim nj numr t madh veprash shkencore dhe flozofke. Disa
kronist fasin, se numri i veprave t Ibni Sinas shkon deri n 220, ndrsa
kryevepra e tij Esh Shifa sht enciklopedia m e madhe e shkencs, e
cila sht shkruar nga nj person i vetm, q ka jetuar n nj periudh si
ishte Mesjeta. Veprat tjera t tij n vete prmbajn diskurse t thella nga
lmi t ndryshme, duke flluar nga metafzika e deri n mjeksi dhe jan
dshmi e nj mendjeje brilante dhe t thell flozofke.
Vepra Esh Shifa ndahet n katr libra (kapituj): Logjika (mantik),
flozofa e natyrs (tabiijjat), matematika (rijadijjat) dhe metafzika
(ilahijjat). Libri En Nexhat sht nj prmbledhje e Esh Shifas, ndrsa
libri El Isharat ve Et Tenbihat sht nj vepr e plot flozofke dhe
shpreh qndrimet dhe mendimet e moshs s pjekuris t Ibni Sinas.
Shkrimet tjera t tij jan El Hidaje, Ujunul Hikme, El Mebde vel
Mead, Daneshnameyi Alayi, shkrim i par mbi flozofn meshshai
(peripatetike) n gjuhn perse, tregimet alegorike n gjuhn perse si
Risalet-ut Tajr dhe Selaman ve Ebsal, n t cilat hasen elemente t
Hikmeti Mashriki (flozofs iluminitive). Ibni Sina, gjithashtu ka shkruar
edhe disa artikuj t shkurtr rreth shkencave t fshehura (Ulumi Hafjje)
dhe rreth shtjeve mistike, fetare dhe kelamit, ku dhe shpreh komentime
mbi ajete t ndryshme kuranore, por q nuk haset asnj prirje apo bindje
e tij Ismailite. Pr at dhe sht shum vshtir t japim nj gjykim fnal
rreth asaj se, cils shkoll t interpretimit t islamit i takon ai.
Veprimtaria m e njohur shkencore e Ibni Sinas vrehet n disa
pjes q fasin pr flozofn e natyrs dhe matematikn n librin Esh Shifa
vel El Kanun fl Tib e cila ndoshta sht dhe vepra m e njohur n mjeksi
e t gjitha kohrave n Lindje e Perndim. Kjo vepr prbhet nga pes
kapituj dhe trajton temat e mposhtme:
1. Kapitulli i par: Diskutime t prgjithshme mbi mjeksin
2. Kapitulli i dyt: Mbi barnat e thjesht
3. Kapitulli i tret: Rreth smundjeve t vogla, t cilat n mnyr
t dukshme e t padukshme paraqiten n trupat e njerzve
4. Kapitulli i katrt: Mbi smundjet e rralla dhe t prgjithshme q
nuk paraqiten vetm te nj individ dhe n lidhje me smundjet
rreth zbukurimit t jashtm t trupit (kozmetikn).
5. Kapitulli i pest: Mbi prgatitjen dhe przierjen e barnave t
ndryshme.
Kjo vepr deri para nj kohe, n Perndim cilsohej si nj libr i shenjt
dhe msohej npr universitete, kurse n Indi dhe botn islame shfrytzohet
edhe sot e ksaj dite, sidomos n mjeksin popullore. Ibni Sina ka shkruar
edhe vepra tjera t vogla mjeksore nga t cilat mund t prmendim El
Urxhevzetul fl Tib, t ciln studentt e mjeksis e prdornin pr msimin
e parimeve dhe bazave t shkencs s mjeksis. Ky kolos mysliman ka
shkruar edhe pr gjuhn, gramatikn dhe fonetikn, dhe n nj pjes t
madhe t librit El Shifa trajton tema rreth politiks dhe sociologjis.
Nga krijimtaria e tij poetike vrejm se ai ishte edhe nj poet dhe mistik
i prsosur q n poezit e tij ka sjell edhe koncepte flozofke dhe nga
shkenca e mjeksis. Ai poezi shkroi n gjuhn arabe dhe n persishte.
Botkuptimet flozofke
Ibni Sina, flozofn meshshai (peripatetike) islame e solli n
piedestal. Ai arriti ta prsos lvizjen e flluar prej El Kindiut, El Farabiut,
El Amiriut e t tjerve, t cilt hodhn hapat e par n sintetizimin e
flozofs platonike me flozofn aristoteliane e q pastaj kt flozof e
shkrin n msimet dhe konceptet e Tevhidit n Kuran dhe feve ibrahimike.
Nuk do mend se Ibni Sina sht flozof m i madh mysliman i flozofs
peripatetike, i cili kohve t fundit n botn islame ka patur ndikim m
t madh se Ibni Ruzhdi, flozof nga Kordova spanjolle q kishte nj
interpretim perndimor t ksaj shkolle flozofke. Ai duke u bazuar n
msimet islame t Tevhidit, logjikn dhe fzikn e Aristotelit, metafzikn
dhe psikologjin e Platonit, madje i ndikuar edhe nga disa elemente t
flozofs s stoicizmit dhe shkolls Hermetike, arriti t themeloj nj
flozof e cila m pas n Perndim do t njihej Filozofa e Mesjets.
Megjithse, Ibni Sina konsiderohet si flozof m i madh mysliman
i shkolls peripatetike, ai m von anoi edhe kah misticizmi (irfan) dhe
ezoterizmi, msime t cilat bazoheshin n ndriimin e shpirtit dhe t
fshehtn e univerzit e q prftoheshin vetm nprmjet udhtimit shpirtror
dhe kryerjes s ritualeve t fes. Ai n librin Mantikul Mashrikin,
n rrfmet tjera fantastike dhe n tregimet alegorike shkruante pr nj
Hikmet (urtsi ezoterike) e cila ishte edhe Lindore edhe iluminative
q m pastaj ky lloj Hikmeti do ta arrinte kulmin n shekullin 12-t me
Suhreverdiun.
Logjika dhe gjuhsia
Ibni Sina bashk me Farabiun dhe Ibni Ruzhdin jan njohsit m
t mdhenj mysliman t shkencs s logjiks dhe metodologjis s saj.
Ne epokn e veprimtaris s Ibni Sinas, ishte eliminuar thuaj se trsisht
shkolla flozofke e Bagdadit, e cila predikonte nj logjik t bazuar n
metodn e komentimit t veprs s Aristotelit Organon dhe akoma
skishte flluar ndonj veprimtari e re pr shkrimin e librave t pavarur mbi
shkencn e logjiks. Ibni Sina qndronte n mesin e dy zhvillimeve t asaj
kohe. Edhe pse i kompletoi veprat q i kishte shkruar Farabiu, megjithat
nuk u mjaftua me redaktimin dhe prsosjen e ktyre veprave. Ai mendoi
seriozisht rreth rolit t logjiks si nj mjet i flozofs e si nj deg e saj.
Ibni Sina pati nj teori gjithprfshirse rreth prjashtimit t s veants
dhe kushtzuars dhe diskutoi gjersisht mbi kualitetin dhe kuantitetin.
Diskutimet e tij n lidhje me ndodhit prjashtuese i ngjanin diskutimeve
t flozofve stoik. Iu qas gjithashtu teoris s njohjes dhe klasifkimit
t logjiks. Kto karakteristika dhe shum element tjer n qndrimet dhe
mendimet e tij n shkencn e logjiks, at e bn njrin ndr personalitetet
m t mdhenj t zgjerimit dhe prhapjes s ksaj shkence n Mesjet.
Ibni Sina gjithashtu shprehu interesim t madh pr funksionin e
gjuhs dhe raportet e saj me logjikn dhe flozofn n prgjithsi. Jo vetm
q studioi rreth origjins s gjuhs dhe raportet mes fjals dhe kuptimit t
saj, por u prpoq t shpik fjal t reja duke u bazuar n teorin e semantiks
dhe t jap shpjegime rreth tyre. Derisa ishte i detyruar t prdorte fjalt
profesionale t gjuhs arabe, t cilat n at koh kishin deprtuar n qarqet
shkencore e flozofke, megjithat disa prej tyre i reformoi apo thn
ndryshe ia fali nj estetik brilante. Ndrsa n gjuhn perse hodhi hapa t
guximshm n krijimin e fjalve dhe shprehjeve pr t interpretuar sa m
leht flozofn peripatetike. Daneshnameja e tij sht nj dokument dhe
referenc e rrall pr flozofn e gjuhs dhe semantiks n gjuhn perse.
Metafzika dhe kosmologjia
Me t drejt Ibni Sina sht quajtur flozof i par i ekzistencializmit,
ngase ishte ai e jo flozoft grek q studimin pr ekzistencn (ontologjin)
e futi n diskurset flozofke. Prmes ndikimit t Shpalljes s Tevhidit
(Njshmris s Krijuesit), pra fes islame, Ibni Sina iu prmbajt parimeve
t besimit t tij dhe n kt mnyr, studimin e ekzistencs e cilsoi
si shkencn m fsnike dhe t lart n mesin e t gjitha shkencave dhe
dijeve. E vrtet sht se edhe pr Aristotelin, studimi mbi ekzistencn
konsiderohej nj shtje primare, por koncepti themelor n shkrimet e
ktyre dy mendimtarve ishte krejtsisht i ndryshm. Para s gjithash,
koncepti i ekzistencs si nj koncept stabil dhe i qart, ashtu si n flozofn
islame nuk haset n flozofn antike greke, veanrisht n shkrimet e Ibni
Sinas. E dyta, pr Ibni Sinan kan dallime themelore e domosdoshmja
dhe rastsia dhe ai v nj kuf dallues mes Ekzistencs Absolute
pra Zotit dhe perceptimit e kuptimit t Aristotelit rreth ekzistencs. Zoti
sht Ekzistenc e Domosdoshme (Vaxhibul vuxhud), kurse ekzistencat
tjera, ekzistenca t mundshme (mumkinul vuxhud), pra mund edhe t
mos ekzistonin dhe jan t prkohshme. Ibni Sina gjithashtu vendos nj
dallim midis ekzistencs dhe thelbsores dhe duke diskutuar mbi t
domosdoshmen, t mundshmen dhe t pamundshmen, hedh themelet
e shkencs s ontologjis. T gjitha krijesave u shtohet ekzistenca dhe
thelbi ose substanca. Vetm n Ekzistencn e Domosdoshme ekzistenca
dhe thelbi jan t unifkuara. Diskurset e skolastikve n Mesjet n lidhje
me ekzistencn dhe substancn e saj, jan t ndikuara nga Ibni Sina dhe
flozoft tjer mysliman. Mjafton t krahasojm tekstet greke, arabe dhe
latine dhe t shohim se, ajo q e dallon flozofn islame nga flozofa greko
helene jan diskurset rreth ekzistencs n shkrimet e Farabiut dhe Ibni
Sinas.
Gjithashtu Ibni Sina duke vn theksin n Unitetin e Ekzistencs s
Domosdoshme n kuadr t mendimit t Tevhidit t fes islame, fet edhe
mbi nevojn e manifestimit t Ekzistencs Unike me qllim q t dshmoj
se nga ajo Ekzistenc Unike (Zoti) jan krijuar manifestime dhe krijesa t
panumrta. Ai, krijimin e Gjithsis e mbshtet jo vetm n Vullnetin
Hyjnor por n Natyrn e Krijuesit, sepse Zoti i Cili sht Absolut dhe
i Prjetshm sbn tjetr pos krijimit t Gjithsis, prndryshe nuk do t
ishte ashtu si prshkruhet edhe n Kuranin Fisnik si Krijuesi i Gjithsis
dhe do gjje q ekziston. Kshtu dhe, krijimi, apo manifestimi i par
i Krijuesit pr Ibni Sinan, sht Intelekti Univerzal (arabisht: El Akl,
latinisht: Logos). Ky intelekt fllon t mendoj pr Ekzistencn Unike si nj
Ekzistenc e domosdoshme, edhe pse vet sht ekzistenc e mundshme,
ndrsa ekzistenca e tij sht krijuar nga Qenia Unike. Nga kto tri gjendje
t t menduarit krijohet Intelekti i dyt, Shpirti i par dhe Qielli i par
dhe ky proces vazhdon deri n krijimin e Gjithsis, prandaj dhe krijesa
sht e lidhur ngusht me mendimin dhe t menduarit, kurse ekzistenca me
shkencn dhe dijen.
Ibni Sina kishte njohuri t plota mbi sistemet astronomike t
Ptollomeut dhe Aristotelit dhe n disa shkrime ka dhn shpjegime n
lidhje me kta dy sisteme. Deri aty q ka t bj me kosmologjin, Ibni Sina
pranon planin prej nnt sferave t astronomis islame, plan ky i huazuar
nga astronomia greke dhe babilonase, ndrsa teorin e lshimit ose krijimit
t intelektit e cila i ngjason teoris s Plutinit, e ndrlidhi me Sfern e
dukshme. Pr at dhe Ibni Sina nuk ra n grackn e asnj problemi si sht
inkarnimi, apo panteizmi, pr arsye se gjithnj theksonte n mundsin
e ekzistimit t do gjje prball Ekzistencs s Domosdoshme, prej
intelektit universal e deri dheu i ksaj toke. Intelekti i dyt n kt plan
sht n kuadr t sfers m t lart (sfers s sferave), mbi yjet fkse,
kurse intelekti i dhjet sht n koordinim me hnn, nn t ciln fllon
bota e gjeneruar dhe korruptuar. N botn e hns, forma dhe substanca
grshetohen me njra tjetrn me qllim t krijimit t trupave tjer dhe
ekziston nj ndryshim i prhershm.
Kosmologjia e Ibni Sinas v theksin n parafytyrimin zinxhiror
t ekzistencs, bazat e t cils jan n flozofn greke, por ky diskutim
pr her t par sht prsosur n librin Esh Shifa. N kt libr, Ibni
Sina fet gjersisht rreth prodhimit t tret (pra pr kafsht, bimt dhe
insektet) dhe i prsosi diskurset e Aristotelit n zoologji. Prve ksaj, ai
edhe n flozofn iluminative e ngriti n piedestal kosmologjin ezoterike.
Kjo kosmologji ezoterike nuk prshkruhet me terminologji shkencore, por
paraqitet si nj shpell npr t ciln njeriu sht i detyruar t kaloj dhe m
n fund duhet tia dal q t shoh dritn. N realitet ia kan atribuuar Ibni
Sinas disa shkrime t dyshimta latine, q fasin pr udhtimin e shpirtit n
dimensione tej kohore dhe tej atmosferike.
Psikologjia
Ibni Sina duke u bazuar n librin Shpirti t Aristotelit dhe
komentuesve Aleksandrit, por duke i shtuar element q nuk hasen n
kto shkrime, arriti ta prsos nj lloj psikologjie t quajtur psikologjia
fakultive, rrnjt e s cils jan raportet midis pes ndjenjave t jashtme
e t brendshme. Ai po ashtu frymort i klasifkoi n bimor, shtazor, dhe
njerzor, ose mendor, ku do njri prej tyre ka detyrimet e tij fkse dhe disa
prej tyre zhvillohen n fusha t caktuara. Vetm njeriu sht ai q i posedon
cilsit e t gjitha frymorve (bimore, shtazore si dhe njerzore) dhe seciln
prej tyre mund ta zhvilloj n brendsin e tij. Ibni Sina, zhvillimin dhe
prsosmrin e do organi e ndrlidh me zinxhirin e madh t ekzistencs
e q bazat i ka n parafytyrimin elementar nga zinxhiri i ekzistencs dhe
shkalla madhshtore e prsosmris.
Filozoft myslimane si El Kindi dhe El Farabi, patn folur gjersisht
mbi parafytyrimin e prshkallshm dhe gradat e intelektit, prej intelektit
potencial e deri te intelekti aktiv. Strukturn m t prsosur t ktij diskursi,
i cili n Perndimin Mesjetar ishte tepr i rndsishm dhe i popullarizuar
n mjediset shkencore flozofke, mund ta hasim n nj tregim t Ibni
Sinas, pr t cilin, format e saj mendja i prfton nga Intelekti Aktiv dhe
ka kapacitetin q nprmjet prsosmris t tretet n te (intelektin aktiv).
Filozofa natyrale
Librat dhe shkrimet e Ibni Sinas n lmin e shkencave natyrale,
jan t shumta dhe klasifkimi i tyre n nj studim t kompletuar sht nj
domosdoshmri aktuale pr studiuesit e flozofs islame. Ndr arritjet m
t mdha t tij n flozofn natyrale sht zgjerimi i m tejshm i kritiks
s John Philoponus (490 570 p.e.s.) ndaj teoris kinetike transferuese
t Aristotelit. Ibni Sina, ashtu si John Philoponus, ishte i mendimit se
fuqia e cila e shtyt n lvizje trupin nprmjet nj shkaku t caktuar,
transferohet n trupin lvizs. Prve saj, prkundr John Philoponus,
Ibni Sina mbronte qndrimin, se kjo fuqi t ciln e emronte tendenca e
dhunshme (inclinatio violenta) nuk mund t ket prhapje n pjest tjera.
Ai bri prpjekje gjithashtu t shtroj nj kontakt sasior midis shpejtsis
dhe peshs t ktij trupi. Po kjo teori e Ibni Sinas m pas u prpunua nga
Peter Olivi (1247/8 1298) dhe John Buridan (1300 1358) dhe rezultoi
n teorin kinetike t Galileut. Prandaj dhe rrnja e ktij koncepti ky n
sasin kinetike buron nga kritika q Ibni Sina ia bri teoris kinetike t
Aristotelit.
Ndoshta mund t thuhet se Ibni Sina nuk ka sjell ndonj zbulim
apo risi n lmin e gjeologjis. Por, kontributi m i madh i tij sht n
klasifkimin e lndve dhe hulumtimit metodologjik n lidhje me minierat,
gj t ciln mund ta hasim n disa pjes t librit Shifa, e cila m pas n
perndim u njoh edhe si shkenca e mineralogjis. Ibni Sina po ashtu kreu
studime t vlefshme edhe n fushn e botaniks, por gjithnj i fokusuar n
atributet natyrale t bimve.
Mjeksia dhe farmakologjia
Padyshim se Ibni Sina sht mjeku m i popullarizuar myslimane
deri n ditt e sotme. N veprat e tij shohim nj mishrim profesional e
madhshtor t traditave mjeksore greke, indiane dhe iraniane. Autori i
librit Kanun i cili mbi tridhjet her sht botuar n gjuh latine dhe sot
e ksaj dite prdoret n Indi dhe botn islame, n botn perndimore u
njoh si Princi i mjekve. Ai edhe n mjeksi arriti t imponoj metodat
e tij flozofke me an t vrojtimeve klinike. Ai flozofn e tij mjeksore
e mbshteti n ekuilibrimin e brendshm n mes temperamenteve dhe
ndjesive t trupit, dhe n kt mnyr krijoi nj korniz t jashtzakonshme
pr mjeksin. Ai kmbngulte n krijimin e balancave ekologjike mes
trupit dhe ambientit t jashtm, q nuk kishte t bnte vetm me aplikimin
e regjimit ushqimor pr t cilin gjithashtu bn sugjerime t shumta, por me
ajrin dhe element tjer si sht edhe zri. Ibni Sina ishte edhe specialist
i mjeksis psikomatike dhe u kushtonte rndsi shpirtit e trurit po aq sa
dhe trupit.
Gjithashtu metodn e zbulimit t tumoreve n tru dhe problemeve
n stomak ia atribuojn Ibni Sinas. Ai prve se ka shkruar pr rndsin
e higjiens dhe parandalimeve mjeksore, i ka kushtuar nj rndsi t
veant regjimit ushqimor, kurse theks t veant v n dobit e ushqimit
t fmijve me qumshtin e nnave. Ai ka br hulumtime edhe n lidhje
me personat me dy gjini dhe ka propozuar operimin dhe orientimin n
njrn gjini. Ibni Sina fet edhe pr dobit e bimve dhe shumica e branave
popullore n botn islame jan t nxjerra nga shkrimet e ktij mjeku t
madh mysliman.
Ndikimi i Ibni Sinas n Lindje dhe Perndim
Edhe pse flozofa e Ibni Sinas u sulmua nga dijetart esharit si
Ebu Hamid Gazali dhe Fahrudin Razi, por arriti t vazhdoj rrugn e saj dhe
n shekullin 13-t prftoi mbshtetjen e Haxhe Nasiruddin Tusiut. Filozofa
e tij vazhdoi infuencn n Lindjen islame edhe n kohn kur n Spanjn
myslimane pas vdekjes s Ibni Ruzhdit, kishte flluar t perndoj flozofa
peripatetike. Ndrsa emri i tij n botn islame koincidonte me mjeksin
dhe n shum vende ishte br e popullarizuar shprehja mjeksia e Bu
Aliut. Infuenca e tij vrehet edhe n ringjalljen e mjeksis islame n ditt
e sotme sidomos n Indi dhe Pakistan. Ibni Sina n do koh dhe vend, sa
her q fitet pr artin, mendimin dhe shkencat islame paraqitet si nj fgur
e prjetshme e mendimtarit, artistit dhe shkenctarit.
Perndimi, Ibni Sinan e njohu nprmjet burimeve hebreje si
Avicenna, kurse veprat e ktij mjeshtri t madh u prkthyen nn prkujdesjen
e Dominico Gundisalvo n Spanjn e asaj kohe. Prkthyesit kryesor
t veprave t tij ishin Ibrahim Bin Davud ose Ibni Davud (Avendeuth),
flozof peripatetik hebre dhe Gerard Cremona. Edhe shkolla siiliane i
kushtoi nj vmendje t veant flozofs s Ibni Sinas, ku veprat e tij
i prktheu Micheal Scot. Lvizja e prkthimit t veprave dhe shkrimeve
t Ibni Sinas vazhdoi gjat tr Mesjets, deri n shekullin 16-t. N
gjuht perndimore u prkthyen gati se t gjitha veprat e tij, por jo edhe
libri Filozofa iluminative dhe veprat tjera si Isharat dhe ato vepra q u
shkruan kah fundi i jets s Ibni Sinas.
Edhe pse n Perndim nuk u krijua nj shkoll flozofke e bazuar
n mendimet e Ibni Sinas, ashtu si patm shkolln e Ibni Ruzhdit, pra
Averroizmin, megjithat, Ibni Sina ndikoi gati se te t gjith personalitetet
e shkolls skolastike dhe padyshim se pas Ibni Ruzhdit, ai sht flozof
mysliman m me ndikim n Perndim. Efeketet e teorive e mendimeve t
tij flozofke shihen qart n shkolln e Shn Augustinit, t ciln Etienne
Gilson e quan Shkolla Augustine Ibnisinaite. Ndikimi i Ibni Sinas po
ashtu mund t haset edhe te illiam Auvergne, Alexander Hales, Albertus
Magnus, Thomas Aquinas, dhe sidomos te Roger Bacon dhe Duns Scotus,
ku ky i fundit, studimet e tij i flloi pr nj metafzik e cila ishte shum e
afrt me metafzikn e Ibni Sinas. Por t udit fakti se bota flozofke e
Ibni Sinas u latiniziua, n kuptimin e sekularizimit t bots intelektuale
t tij, duke refuzuar teorin e engjellologjis e cila z nj vend primar
n ontologjin e Ibni Sinas -, si dhe duke mnjanuar teorin e tij rreth
iluminimit t intelektit nprmjet Intelektit Aktiv, pr t cilin, Intelekti
Aktiv kishte kuptimin e engjllit t Shpalljes. Dhe me kalimin e kohs si
rezultat patm dy Ibni Sina, nj Ibni Sina n Perndimin latin dhe nj Ibni
Sina tjetr n Lindjen Islame, ku dhe flozofa iluminative e tij pati nj
jehon t dukshme.
Biblografa
- E. J. Holmyard and D. C. Mandeville, Avicennae de conglatione
et conglutinatione lapidum, transl. (1927).
- Arthur J. Arberry, trans. (1951), Avicenna on Theology.
- Haven C. Krueger, trans. (1963), Avicenna Poem on Medicine.
- F. Rahman, trans. (1952) Avicennas Psychology.
- William E. Gohlam, trans. (1974), The Life of Ibn Sina.
- Mohammed Achena and Henri Masse, trans. 2vols.
(1955-1958), Le livre des science.
Ibni Sina, life and opus
Dr. Sayed Hossein Nasr
Summary
Ibni Sina (980 1037) Is one of the grandest philosophers of Islam. In this
paper, the Author assays a general observation on life and opus of Ibni Sina.
Sejid Husejn Nasr describes in a brilliant way , the travels, studies, writings
on Philosophy, Medicine, his opinion on Philosophy , Logic, Linguistics,
Metaphysics and Cosmology, Psychology, Medicine and Pharmacy and his
infuence on the Western World.
Key words: Ibni Sina, Al Shifa, Al Kanun, Philosophy, Medicine
162 Prof. Dr. Riza Daveri Ardekani
Ebu Hamid Gazaliu dhe Filozofa Islame
Prof. Dr. Riza Daveri Ardekani
Abstrakt

sht e qart pozita e Ebu Hamid Gazaliut n historin e flozofs
islame. Shum studiues mendojn se ai ishte kundrshtar i flozofs dhe
qe shkaktar pr stagnimin dhe mos zhvillimin e saj. Nuk mund t ket
aspak dyshim, se n librin Tehafetul Felasefe (Inkoherenca e flozofve)
ekzistojn diskurse teologjike (kelam) kundr flozofs dhe parime juri-
dike, nprmjet t cilve, mendimet dhe bindjet e flozofve i akuzon pr
devijim dhe blasfemi. Por shum dijetar dhe jurist para Gazaliut, flozo-
fn dhe teologjin i konsideronin blasfmeike dhe t devijuara, por sikur
me akuza pr mosbesim (tekfr) dhe blasfemi t ishin kufzuar dhe sank-
sionuar flozofa dhe flozoft. Ather do t duhej q edhe rruga e Farabiut
dhe Ibni Sinas t ishte mbyllur dhe mendimet e tyre t ishin arkivuar nn
akuzn se ata ishin devijant dhe blasfemik. Gjat historis shohim se nuk
ka ndodhur nj gj e till dhe flozofa islame ka ndjekur rrugn e saj deri
n ditt tona.
Fjalt elsa: Imam Gazaliu, flozofa, Tehafetul Felasefe, Ibni
Ruzhdi, Farabiu
Thon se Ebu Hamid Gazaliu (1058-1111) jo vetm q ka dhn
fetva, por e ka thn qart se mendimet dhe thniet e flozofve nuk jan
konvergjente me fen, por kt sqarim nuk duhet ta ngatrrojm me fetvan
dhe udhzimin jurisprudencial. Edhe un e mbroj kt qndrim, por
163 Ebu Hamid Gazaliu dhe Filozofa Islame
nuk arrij n rezultatin, se Gazaliu ishte armik i t gjitha aspekteve dhe
diskurseve t flozofs. Duhet t thellohemi pak n kt shtje dhe t
hedhim nj vshtrim ndaj thnieve dhe shkrimeve t Farabiut dhe Ibni
Sinas. Padyshim, se opinionet e tyre nuk jan n kundrshtim me fen dhe
nse dikush dshiron q n diskurset e tij flozofke ti akuzoj kta flozof
pr veprime anti-fetare, ather ai duhet t jet i aft t analizoj rregullat
dhe parimet e flozofs dhe t arrij n rezultate shkencore pr t pasur
guximin q t drejtoj akuza drejt tyre.
Nse thoni se Gazaliu ka arritur n kto rezultate, ather ju vet a
mund t deklaroni se feja sht n kundrshtim me flozofn?! Natyrisht
q ne jemi t lir t themi far t duam, por Farabiu ia kishte arritur ti
sinkretizoj Aristotelin me Platonin dhe t inkorporoj flozofn me fen
dhe me kt veprim as nuk kishte ndjekur ndonj qllim propagandistik e
as nuk kishte dashur q n fe t sjell ndonj element t huaj. Ai mbronte
iden se feja dhe flozofa ndjekin t njjtn t vrtet dhe kan koncept
unik, dhe kjo e vrtet unike shprehet n dy gjuh, n flozof dhe fe. (Lir-
isht mund t themi se Farabiu me librin e tij Al Huruf kishte ndikuar te
flozof evropian Wittenstein). Farabiu e ka shprehur qndrimin dhe opin-
ionin e tij mbi fen dhe flozofn, por Imam Gazaliu e ka konsideruar
t pamjaftueshme prpjekjen e Farabiut pr t kombinuar fen me flozo-
fn, madje opinionet dhe mendimet e flozofve i cilsoi blasfemi dhe t
devijuara. Prandaj dhe n pik vshtrimin e tij, n qoft se flozofa sht
e prlyer me blasfemi dhe risi (bidat) megjithat n te mund t hasim edhe
gjra t vlefshme dhe t dobishme. Sigurisht q Imam Gazaliu i pranonte
shumicn e degve dhe lndve t flozofs, si logjikn, matematikn dhe
studimet e natyrs, dhe predikonte q kto lnd t msohen dhe zgjerohen
edhe m tej, por i tr problemi i tij me flozofn ishte n lndt fetare/
teologji (ilahijat).
Ebu Hamid Gazaliu n logjikn e Aristotelit nuk sheh asnj t met
dhe at jo vetm q nuk e konsideronte t rrezikshme pr fen, por i poro-
siste t tjert q ta msonin. Kshtu vepronte edhe n shtjet q kishin t
bnin me shkencn e natyrs, nse nuk ishin n kundrshtim me fen. An-
daj n kndvshtrimin e Gazaliut nuk injorohej e tr flozofa, madje edhe
politika greke sipas tij nuk kishte ndonj t keqe. Edhe n teologji sikur ti
heqim ato 20 tema (17 tema q ishin risi dhe 3 tema q onin ne dalje nga
feja), ather e tr flozofa do t miratohej nga ana e Imam Gazaliut. Por
nse i fshijm kto 20 tema nga fusha e teologjis, ather far do t mbetet
nga ajo?! E n ann tjetr athua nuk jan t varura shtjet flozofke nga njra
tjetra?! Nj jurist (fakih) mund t merr parasysh vetm ann e jashtme t nj
shtjeje dhe t mos ket fare pun me sistemin e prgjithshm. Ai gjrat
mund ti ndaj pjes pjes dhe pr seciln prej tyre t jap nga nj fetva t
ndryshme. Athua Imam Gazaliu i v prball juristt me flozofn?! Juristi
mund t kumtoj nj fjal, apo defnicion si blasfemi dhe t dalur nga feja,
por nj flozof madje edhe nj teolog (mutekellim) edhe nse nuk pajtohen
me nj mendim apo opinion, nuk mund dhe nuk ka t drejt q at ta akuzoj
pr blasfemi dhe risi. Nga ana tjetr, Gazaliu nuk ka dhn ndonj vendim t
prgjithshm dhe strikt pr respektin apo ndonj autorizim rreth diskurseve
t shkencs hyjnore. Ai t gjitha shtjet dhe konceptet i ka prcaktuar dhe
analizuar nj nga nj dhe ka arritur n rezultatin se ato jan n kundrshtim
me bindjet islame. Andaj dhe nuk sht e drejt q t themi se Imam Gaza-
liu duke u bazuar vetm n ekzotiken e nj shtjeje dhe pa analizuar fare
sistemet dhe shtjet flozofke ka marr vendim se ato jan n kundrshtim
me fen. shtjen ta vshtrojm nga nj knd tjetr: Individi i cili pranon
logjikn dhe at e cilson valide, ather edhe flozofn e ka pranuar deri n
nj mas. Gazaliu duke e miratuar logjikn e ka pranuar edhe mundsin e
flozofs. Por shtjen t ciln duhet ta vshtrojm sht se, Ibni Ruzhdi n
vend q t kritikoj direkt mendimet flozofke t Farabiut dhe Ibni Sinas, iu
qas mohimit dhe destruksionit t temave t librit Tehafetul Felasefe t Gaza-
liut dhe n kritikn e tij t ciln e quajti Tehafetul Tehafe (Inkoherenca e
inkoherencs), Gazaliun, por edhe flozoft t cilt i kishte kritikuar Gazaliu,
i shpalli t gabueshm. Natyrisht q Ibni Ruzhdi do t duhej ti jepte t drejt
Gazaliut dhe t thoshte se Farabiu dhe Ibni Sina kishin merituar sulmet dhe
kritikat e Gazaliut. Kan thn dhe akoma vazhdojn t thon se Ibni Ruzhdi
ishte kundr sintetizimit t fes me flozofn dhe Gazaliu disa nga mendimet
e flozofve i konsideronte n divergjenc me fen. Me nj shprehje tjetr,
Gazaliu ishte kundrshtar i flozofs, kurse Ibni Ruzhdi mbronte flozofn
dhe grshetimin e saj me fen e cilsonte n dm t fes dhe flozofs. N
kt qndrim, Gazaliu dhe Ibni Ruzhdi kan t drejt deri diku. N kupti-
min q Gazaliu kishte t drejt disa mendime t Farabiut dhe Ibni Sinas ti
shpallte n kundrshtim me fen dhe ann tjetr , Ibni Ruzhdi dshironte ti
thoshte Farabiut se, pse fen e ke krahasuar me flozofn dhe ato i ke konsi-
deruar t njjta dhe unike. N realitet, Ibni Ruzhdi n veprn e tij Tehafetul
Tehafe, Gazaliun e vendos prkrah Farabiut dhe q t dy i akuzon se fen
dhe flozofn i kan konsideruar t njjta dhe unike, apo athua se nevoja
pr akordimin e flozofs dhe fes ka kuptimin se q t dyja jan nj?
Gazaliu ishte i bindur se t gjitha kriteret e dijeve dhe shkencave
mund t nxirren nga Kurani dhe ai pretendonte se vet kishte vepruar n
kt mnyr. T menduarit vetm rreth ksaj shtjeje, mjafton q Gazaliu
t radhitet n mesin e flozofve dhe t justifkohet kundrshtimi i tij ndaj
shkencs s kelamit. Gazaliu duke iu prgjigjur kundrshtarve t tij,
pretendonte se asnjher nuk kishte thn asnj fjal jasht argumenteve.
Un mendoj se dakordimi i Ibni Tufejlit, nj prkrahs i fakt i Ibni
Sinas, me Gazaliun dshmon po kt pretendim, pra edhe Ibni Tufejli n
mendimet e Gazaliut shihte flozofn e cila burimin e kishte te Farabiu
dhe Ibni Sina dhe q prpiqej t zgjidhte mosmarrveshjet mes fes dhe
flozofs, me qllim q askush t mos mund t gjente ndonj gabim, apo t
met n kombinimin e ktyre dyjave. Kan thn se Gazaliu gjat refuzimit
t flozofve ka ndjekur Jahja Nehavi dhe kur refuzon Farabiun dhe Ibni
Sinan, ka shfrytzuar po at metodologji t ciln Nehaviu e prdori pr t
kritikuar Aristotelin. Jahja Nehaviu dhe Farabiu dshironin q flozofn
ta grshetonin me krishterimin dhe islamin. T supozojm se Gazaliu
ka ndjekur Nehaviun, por ky nuk sht argument q dshmon se ai ishte
kundrshtar i flozofs, madje edhe vet Jahja Nehaviu nuk ishte nj armik
absolut i flozofs. Un t gjith asharitt nuk i konsideroj si kundrshtar
absolut t flozofs. Nse ndonj thot se Gazaliu ishte nj teolog asharit
dhe arrin ta vrtetoj kt pretendim, ather un do t isha i detyruar ta
pranoja se Gazaliu sht kundrshtar i flozofs. Athua si mund t gjykojm
se nj teoricien sht armik i flozofs n kohn kur ai beson n ndarjen e
bots fzike nga ajo metafzike dhe ashtu si Aristoteli dhe Farabiu e pranon
se kto nuanca njeriu i zbrthehen n botn e ndrrave?! Ndoshta kjo
shtje disa individ i bn t gabojn kur mendojn se Gazaliu botn e
ndrrs e llogarit si pjes t Profetsis (Nubuvetit) dhe ishte i bindur se
n botn e Profetsis, nuancat e dy botve ishin plotsisht t dukshme. Kjo
shprehje n realitet sht dshmi e unifkimit t flozofs dhe fes dhe athua
Farabiu nuk deshi t thoshte se Pejgamberi dhe flozof shohin t njjtn gj
dhe bota e tyre sht e njjt? Edhe Gazaliu mbronte po kt kuptim. Nse i
pranojm t gjitha kto, ather Imam Gazaliun do ta llogarisim nj teoricien
i cili i ka kundrshtuar flozoft pr t mbrojtur parimet dhe themelet e fes
islame, por q n t njjtn koh ka pranuar shumicn e mendimeve t tyre.
Sikur q Gazaliu t ishte nj individ i zakonshm (padyshim se n kt rast
nuk do t mbetej n histori), ather do t thoshim se n studimet e tij e ka
pranuar do gj koincidente me bindjet e tij fetare dhe pjesn tjetr e ka
refuzuar. Por miratimi i nj gjykimi t till n lidhje me Gazaliun sht i
papranueshm.
Aq sa un kam arritur t kuptoj, Imam Gazaliu sht nj flozof
q mbron fen, por a mund t thuhet se Farabiu dhe Ibni Sina ishin
kundrshtar t fes?! Jo n asnj mnyr kta nuk qen kundrshtar t
fes, por gjat prpjekjeve pr sintetizimin e fes dhe flozofs prjetuan
ftore dhe humbje t ndryshme. Gazaliu kishte njohur dhe pranuar ftoret e
tyre dhe kritikonte humbjet dhe dshtimet e tyre n kt drejtim. Ai sht
dashur t prcaktonte qndrimet dhe qasjet e dshtimeve t tyre dhe librin
Tehafetul Felasefe ta shkruante pasi t ket dalluar dhe ndar gabimet dhe
dshtimet nga ftoret dhe arritjet e tyre. Para Gazaliut, psh. Abul Hasan
Amiri, dhe pas tij, Ibni Tufejl, pra personalitetet q nuk njiheshin si teolog
(mutekelim), pak a shum kishin vn theksin n problemin e grshetimit
t fes me flozofn. Ne nga flozoft dhe mendimtart krkojm q t
shprehin qndrimet dhe bindjet e tyre n baz t konjekturave t kohs
n t ciln jemi duke jetuar. Nga Imam Gazaliu krkojm q t na jep
sqarime mbi flozofn. Dhe pyesim se, pse ai ishte asharit edhe pse arsyen
flozofke nuk e ka llogaritur si mendje absolute? Por duhet ta dim se nse
ndjekim kt rrug t gjykimit, nuk do t arrijm askund.
Ebu Hamid Gazaliu u prball me pyetje t shumta dhe gjithnj
detyrohej t vrdallej prreth besimit t tij. Problemi i fes dhe flozofs
nuk sht aq i leht q t zgjidhet me nj fjali. N qoft se ne mendojm
rreth ksaj shtjeje, ather do t hiqnim dor nga sjellja dhe reagimi
injorant prball Gazaliut. Nse shtruarjen e ktij plani e llogarisim t
pavlefshm dhe nuk pranojm fare t merremi me kt shtje, do t mund
t ishte e pranueshme deri diku, por nse duam t merremi me Gazaliun,
ather nuk mund ti mbyllim syt nga diskursi i tij kryesor i cili e drmoi
gjat tr jets.
Projekti universal i imi me historin e flozofs islame sht se feja
islame, popujve mysliman, sidomos iranianve u hapi nj dimension t
ri dhe ata iu kthyen shkencave t vjetra dhe t kaluars shkencore. Andaj,
n kt mnyr i msuan dijet dhe shkencat dhe flluan t thellohen n
mendime dhe hulumtime. Diskurset dhe mendimet flozofke zakonisht
kishin lidhje t drejtprdrejt me bindjet fetare dhe ndonjher n kto
kontakte vreheshin divergjenca madje edhe kontradikta t shumta. Kshtu
q duhej menduar pr zgjidhjen e ktyre mosmarrveshjeve mes fes dhe
flozofs. T gjith ata t cilt flluan t mendojn rreth ksaj teme pak a
shum e pranonin flozofn, ndrsa individt q nuk msonin gj tjetr pos
dijeve fetare nuk pranonin t huazonin nga shkencat dhe dijet e t huajve
dhe ishin t bindur se do gj q nuk ka lidhje me fen nuk ia vlen t msohet
dhe studiohet. Por, personat q menduan n kt drejtim, disa prej tyre si
parim kryesor e vendosn flozofn dhe me te deshn ta interpretonin fen,
kurse nj grup tjetr, si prioritet t mendimeve t tyre e vendosn fen dhe
flozofn e interpretuan n at mnyr q t afrohej me fen. T dy grupet
zhvillonin aktivitete t njjta, pra q t dy kishin marr prsipr dy pun
t njjta, theksin e venin ose n fe, ose n flozof dhe midis tyre lindnin
divergjenca dhe mospajtime. Prandaj dhe ky proces duhej t arrinte n nj
vend ku do t krijohej nj unitet dhe bashkim, kurse m von e pam, se
n flozofn e Mulla Sadras, me flozofn u sintetizuan jo vetm ekoli i
flozofs peripatetike (meshai) dhe ekoli iluminativ (ishrak) por gjithashtu
edhe misticizmi e kelami dhe flozof arriti deri n at shkall sa t thot:
Ideali i politiks sht zbatimi i legjislacionit islam (sheriatit).
sht tem tjetr ajo se sa ka patur sukses n unifkimin e flozofs
me kelamin dhe misticizmin i cili kthehet n zgjidhjen e problemit t
mishrimit t fes me flozofn. Edhe ne iu kthehemi Gazaliut dhe
problemit q e preokuponte at. Ai ashtu si Farabiu, flozofn dhe fen e
llogariste unike, apo pr t mos u keqkuptuar fjalt e mia dhe pr t mos
i cilsuar brokulla ato, t them se Imam Gazaliu prpiqej q flozofn ta
pastronte nga fjalt dhe diskurset q ishin n kundrshtim me fen. Athua
sa mund t justifkohet nj prpjekje e till? Ta zgjerojm edhe pak pyetjen:
athua feja dhe flozofa jan nj dhe a mund t justifkohet perceptimi i
flozofve mysliman, veanrisht i Farabiut dhe atyre q ndoqn gjurmt
e tij, n lidhje me unifkimin e fen me flozofn?
Prafrsisht t gjith personat t cilt n botn islame, prej Farabiut
e deri m sot jan marr me flozof, jo vetm q justifkuan kt shtje, por
asaj u dhan prgjigje pozitive dhe sikur t mos iu prgjigjeshin pozitivisht,
ather si do t mund t ishin edhe flozof edhe personalitete fetare? N
historin islame, vrejm se flozoft n prgjithsi ishin edhe dijetar t
shkencave fetare. Por nga koha e Mulla Sadras e kndej, shumica e flozofve
jo vetm q ishin dijetar t fes por kishin edhe pozitn e autoritetit t fes.
Kjo dshmon bashkimin e flozofs dhe fes te kta personalitete. Natyrisht
q dikush mund t pretendoj se te kta personalitete, feja dhe flozofa
qndrojn krah njra tjetrs dhe nuk jan t grshetuara n personalitetin
e tyre. Gjithashtu, disa individ besojn se feja dhe flozofa smund t
mishrohen me njra tjetrn, dhe q t dyja kto nuk kan origjinn e njjt,
por jan dy rrug t ndryshme q bashkohen n disa vende. Ndjeksit e
ktyre dy rrugve, njrn e llogarisin larg nga tjetra dhe jan t bindur se
kto dyja (flozofa dhe feja) kan qllime t ndryshme n kt bot. Qasje
t tilla mund t hasen si n flozofn krishtere ashtu edhe n at islame
dhe ktu nuk e kam ndrmend q t kapem pr nj mendim dhe t refuzoj
nj mendim tjetr. Por sht shum e qart se prpjekje pr sintetizimin e
flozofs me fen ka patur q nga fllimi i flozofs, pra nga Platoni e deri te
flozoft si Jahja Nehaviu, Farabiu, Gazaliu, etj. Dhe gjithnj sht shtruar
si nj diskurs teorik prgjat historis. T supozojm se kjo prpjekje sht
e arsyetueshme dhe mund t unifkojm fen me flozofn, athua mund
t mendojm se kjo prpjekje sht e leht dhe kt rrug mund ta ndjek
do person q sht i njohur me dijen dhe shkencat e ndryshme? Un kt
rrug e konsideroj tepr t vshtir. Kjo nuk sht nj shtje q mund ti
jepet prgjigje po ose jo. Kjo pyetje sht pyetje pr vrtetsin e fes dhe
flozofs dhe sht njra ndr pyetjet m t rndsishme t flozofs dhe
padyshim se flozofa islame sht zgjeruar dhe prhapur duke menduar
rreth ksaj pyetjeje. do shkall dhe pozit e ksaj rruge ka vshtirsit e
saj t veanta t cilat duhet ti zgjidh udhtari q sht nisur n kt rrug.
Imam Gazaliu n fund t shekullit 5 Hixhri (9 m.) ishte zdhnsi i
fetarve, t cilt iu kishin drejtuar flozofs me qllim t prforconin bazn
intelektuale t fes, kurse prpjekjet e flozofve i cilson t mangta dhe
jo bindse. Mund t thon se n historin zyrtare t flozofs islame nuk
ka ekzistuar nj diskurs i till dhe me prjashtim t Farabiut, asnj flozof
tjetr seriozisht nuk ka shtruar problemin e unifkimit t fes me flozofn.
Madje edhe Tehafetul Felasefe e Gazaliut nuk ka ln ndonj gjurm t
dukshme infuencuese n procesin e historis islame dhe flozoft pas
Gazaliut nuk kan vn theksin dhe interesin te kjo vepr e tij e as q jan
prpjekur ti prgjigjen kundrshtimeve t tij. Prandaj dhe ata jo vetm q
nuk e vlersuan ndikimin e Gazaliut, por problemin e unifkimit t fes
me flozofn e konsideruan nj shtje t harruar. Kurse disa individ
shkuan edhe m tej dhe flozofn pas Ibni Sinas n botn islame e shpalln
t devijuar nga rruga e vrtet e flozofs. Muhamed Abidi Al Xhabiri
n veprn e tij Ne dhe trashgimia jon flozofke, flozofn lindore
(Mashriki) t Ibni Sinas dhe Hikmetin iluminativ (Ishrak) t Suhreverdit
i ka cilsuar si flozof kombtare apo etnike (iraniane, shn. i prkth.).
Ibni Sina, Imam Gazaliu dhe Suhreverdi nuk mund t mbshtetnin t
gjitha mendimet e Platonit dhe Aristotelit dhe t mjaftoheshin vetm me
komentimin e veprave t tyre, pr at dhe hodhn hapa n shpikjen dhe
krijimin e projekteve tjera flozofke.
sht tepr interesant ideja se kto projekte flozofke t ktyre
flozofve ishin nn ndikimin e ambicieve dhe interesave etnike dhe kt
ide mund ta hedhin vetm ata individ t cilt besojn n prparsin e
ideologjis, ambicieve kulturore dhe politiks kundrejt mendimit apo ata
q kan prjetuar infuencn e ideologjis ndaj flozofs. Por, as epoka e
Ibni Sinas nuk ishte epok e ideologjive e as n veprat e tij nuk haset ndonj
ambicie ideologjike dhe racore, vetm n qoft se sintetizimin e flozofs
dhe fes do ta llogarisnim si flozof etnike. Megjithat, ata kishin dhn
nj kontribut t muar n grshetimin e tyre edhe pse idet e tyre nuk jan
historike dhe historin e kan vshtruar me nj sy kritik dhe nn ndikimin
e ambicieve ideologjike. Gjithashtu, thon se kundrshtimi i procesit t
sintetizimit t flozofs me fen nuk sht patjetr nj vshtrim ideologjik.
Refuzimi apo kundrshtimi i nj flozofe sht nj veprim i natyrshm, por
personi i cili flozofn e ndrlidh me nj ideologji apo ambicie t caktuar,
ather duhet t jet i aft q t argumentoj pretendimin e tij. Sikur Al
Xhabiri t kishte kundrshtuar sintetizimin e fes me flozofn ashtu si
flozof i tij i preferuar, Ibni Ruzhdi, ather nuk do t thoshim asgj, por ai
Ibni Sinan, Imam Gazaliun dhe Suhreverdin i akuzon se kan patur ambicie
dhe ideologji etnike iraniane.
do flozof problemet i sheh n histori, ndoshta me historin. Andaj
dhe n qoft se flozof mysliman nuk sht i informuar rreth ngjarjeve q
ndodhin n rrethin e tij, apo q udhheqin botn e tij edhe nse arrin n
ndonj rezultat dhe mendim, ai nuk ka pr tu kuptuar nga t tjert, apo
t them me qart, mendimtari i dal jasht historis nuk ka gjuh pr t
folur. Farabiu, Ibni Sina, Gazaliu dhe Suhreverdi menduan n botn islame.
Mendimi i tyre si do mendim tjetr nuk sht i fundit, i plot dhe nse
sht orientues i mendimtarve t mvonshm, ai duhet t jet objekt i
kritiks. Por t thuhet se flozoft lindore dhe iluminative burojn nga
ambiciet etnike sht nj konstatim i pamenduar.
Periudha e art e shkencs dhe flozofs islame ishte n kohn kur
myslimant i tejkaluan dhe ngadhnjyen ndaj ideologjive dhe ambicieve
etnike dhe sektare. Por n kohn kur sot shumica e autorve arab, mendimet
dhe idet e tyre i hedhin n konditat e gjuhs dhe etnis arabe, sht e
natyrshme q t mendojn se do kush vepron njjt si ata me kulturn,
mendimin dhe besimin, pr at dhe nuk mund t shohin n asnj mnyr
rezultatet e tyre. Para Al Xhabiriut, ishin orientalistt ata t cilt hodhn
iden se bota islame nuk ka flozof t saj, por flozofa e saj sht vetm
nj kombinim i flozofs antike greke me botkuptimet e fes islame. Nj
ide e till u ndoq edhe nga shum intelektual mysliman. Ky pretendim
sht i cekt, i zbeht dhe i pavrtet, por pr personat q nuk kan arritur
t thellohen n mendimet e flozofve mysliman, nj mendim i till sht
i justifkueshm. Kur nj personi q nuk e kupton flozofn i thuhet se
Aristoteli nuk besonte n Zotin Krijues, dhe flozoft mysliman kt ide t
tij e interpretuan n at mnyr q t mos ishte n kundrshtim me bindjet
islame, ather ai pse t mos e pranoj se flozoft islam Zotin e flozofs
Aristoteliane e afruan me Zotin e besimtarve mysliman.
Al Xhabiri, ksaj fjalie t thjesht i v mask flozofke dhe
ideologjike dhe thot se mendime t tilla burimin e kan n ambiciet dhe
interesat etnike. Dikush thot se flozoft mysliman qen przgjedhs dhe
shum diskurse t papranueshme i kan mbuluar me fetarin islame, apo i
kan interpretuar n nj mnyr q myslimant t mos kuptojn brendsin
e tyre. Me nj shprehje tjetr, individt e till t mnyr t vetdijshme
ose jo, mendimtart mysliman i kan akuzuar si mashtrues, vjedhs t
mendimeve dhe si m keq. Sipas tyre, flozoft mysliman jan mashtruar
dhe pastaj kan ndjekur rrugn e ambicieve dhe ndjenjave etnike. Tani ktu
nuk dua t diskutoj rreth asaj q ekziston apo jo shkrimtar dhe mendimtar
i mashtruar, por nuk mund t mbyllim syt e t mos thellohemi n at, se
athua flozofa buron nga mashtrimi dhe gnjeshtra? Mendimi i krijuar
n shekujt 3, 4, 5 dhe 6 Hixhri Kameri n botn islame nuk ka mundsi
t kishte qen prsritje e mendimit t shekujve 5 dhe 4 t para ers son
n Athin, dhe sikur t kishte qen mendim i prsritur, ather nuk do t
vazhdonte t ekzistonte prgjat shekujve t tr. Afrimi i flozofs me
teologjin dhe krijimi i ideologjis nuk bazohej n ambiciet dhe emocionet
e nj personi apo nj etnie, madje as proceset politike dhe sociale nuk
mund t ndikonin n te. sht shum interesante se athua pse historiant e
flozofs i kushtojn rndsi disa gjrave q m pak kan vler dhe iu ikin
problemeve m t rndsishme?
N historin e bots islame, marrja me flozof jo vetm q sht di-
ka e rndsishme, por ndoshta sht tepr interesante. Kjo qasje krkonte
nj vullnet dhe kmbngulsi tepr t madhe. N vend q t pyesin se prej
nga rrjedh ky vullnet e kjo kmbngulsi, por deprtimin e flozofs n
botn islame e llogarisin si nj ngjarje t zakonshme dhe mendojn se kjo
ishte br lodr pr disa persona, t cilt mendimet dhe idet prpiqeshin
ti fusnin n format e bindjeve t tyre fetare. Ne duhet t shohim se prej
nga erdhi flozofa, cilt ishin personat q e solln at dhe pse e solln?
Filozofa nuk ishte nj produkt konsumimi q ta krkonin t gjith. Msimi
dhe kuptimi i saj ishte i vshtir, kurse n ann tjetr, grekt t cilt ishin
themeluesit e flozofs, gati se kishin pas harruar at. Ishte sikur ndonj
thesar q fshihej n depot e qyteteve t largta (nga Horosani, Bagdadi
dhe Mesopotamia) si n Aleksandri. Personat q u interesuan pr msimin
e mjeksis, flozofs dhe astronomis ishin njerz t talentuar dhe ishin
njohs t shklqyeshm t dijes dhe shkencs dhe nuk duhet harruar se in-
dividi q di vlern e dijes dhe shkencs, ai asnjher nuk e shfrytzon at si
mjet dhe lodr pr interesa tjera.
Disa shtrojn pyetjen se pse flozoft e bots islame nuk e ruajtn
flozofn ashtu si ishte por e przien at me bindjet islame?! Kjo pyetje
sht e papranueshme, sepse n esencn e saj vrehet se flozofa islame
perceptohet si prmbledhje e mendimeve elaktike. Personat q merren me
flozof at nuk e msojn vetm pr t lozur me fjalt dhe termet e saj,
por at e msojn q t mund t hedhin hapa n rrugn e mendimit dhe t
zhvillohen n kt rrug. Filozofa nuk sht nj shkenc q vetm msohet
dhe mund t prsritet n vazhdim. Sikur Farabiu dhe Ibni Sina t kishin
prsritur at q e kan thn Platoni dhe Aristoteli, ather nuk kishte
nevoj q flozofa t zhvendosej nga Aleksandria. Madje, sintetizimi i fes
me flozofn kishte flluar q para periudhs s daljes n pah t flozofs
islame dhe Jahja Nehavi kishte shkruar vepra n lidhje me mospajtimin e
flozofs me fen. N kushte t tilla, si ishte e mundur q flozofa t futet
n botn e fes dhe flozof t pyeste se lidhje kan mes veti flozofa
dhe feja?! Farabiu ishte i mendimit se flozofa sht si feja dhe n qoft
se mes tyre ekziston ndonj mospajtim ai sht n gjuh. Pra, flozofa ka
gjuhn e vet dhe feja gjuhn e saj, ndrsa n esenc dhe koncept ato jan t
njjta. Natyrisht q kjo nuk ishte nj qasje q mund t pranohej aq leht nga
flozof. Si shihet m pas Ibni Sina e balancon kt qndrim t Farabiut dhe
pa folur qart n lidhje me te, hedh iden e Filozofs s Lindjes (Mashriki)
dhe nprmjet saj pak a shum krijon kushtet pr grshetimin e flozofs
dhe fes.
Imam Gazaliu nuk e pranoi kt konstatim t Farabiut dhe Ibni
Sinas dhe n veprn e tij refuzoi kt prpjekje t tyre. Problemet flozofke
nuk jan t atilla q t vij dikush dhe ta zgjidh problemin e m pas t
refuzohet, apo ato t lihen mnjan si problemet shkencore. Problemet
flozofke kan dimensione t shumta dhe nse nj flozof i prgjigjet nj
apo disa dimensioneve t saj, prsri nga ajo mbeten dimensione tjera me t
cilat duhet t merren flozoft e mvonshm. Kta flozof t mvonshm
duhet njher t thellohen n prgjigjet e flozofve t mhershm dhe po
kto diskurse, refuzime dhe miratime jan pjes e historis s flozofs.
Kundrshtimet q m bhen mua sht se Gazaliu flozoft i
nnmoi duke shfrytzuar metodn e polemiks, pr arsye se mendimet
e tyre i ka konsideruar n kundrshtim me fen. Ky kundrshtim sht
i pranuar nga kndvshtrimi i intelektit abstrakt. Dmth. n historin e
flozofs islame, Imam Gazaliun nuk mund ta vendosim aq leht prkrah
Suhreverdit dhe at ta llogarisim si ndjeks t rrugs s Farabiut dhe Ibni
Sinas, por polemika e Gazaliut nuk ishte polemik me paraardhsit, por
ishte lnd flozofke pr flozoft pas tij, t cilt patn parasysh vrejtjet e
ktij kolosi mysliman.
Tani t mendojm se athua pse Gazaliut nuk iu prgjigj asnj flozof
n lindje t bots islame dhe nuk u shkrua asnj vepr kundr Tehafetul
Felasefe si bri Ibni Ruzhdi n perndim t bots islame?! (Ibni Ruzhdi
i cili Gazaliut iu prgjigj nga perndimi i bots islame, m von flozofn
islame e orientoi n nj drejtim tjetr). Filozoft e bots islame edhe pse nuk
iu prgjigjen direkt Imam Gazaliut, por veprn e tij vazhdimisht e llogaritn
si nj prmbledhje paralajmruese, menduan rreth ktyre paralajmrimeve
dhe gjithnj patn kujdes q t mos ken fare apo shum pak probleme gjat
kombinimit t fes me flozofn. Ktu do t ishte mir t shtronim kt
pyetje se athua e tr flozofa e Mir Damadit, Mulla Sadras dhe ndjeksve
t tyre, t cilt ishin edhe dijetar t mdhenj t fes, sht n koordinim
me fen? Padyshim se prgjigja e mendimtarve nuk do t ishte e prer.
Por problemi ktu nuk sht q n prgjithsi far lidhje kan midis tyre
flozofa dhe feja, e q ndonjri t thot se kto dyja jan t ndryshme nga
njra tjera, ather prpjekja pr mishrimin e tyre nuk do t sillte ndonj
rezultat. Problemi, s paku pr mua, sht se projekti i flozofs islame
prej fllimit ishte q t krijoj nj ekuilibr ontologjik e t prshtatshm dhe
kjo prpjekje nuk ishte e kot dhe e pafrytshme. Gjykoj se Ibni Ruzhdi i cili
iu prgjigj Imam Gazaliut, veprat e tij nuk i studioi m pak se Suhreverdi,
Nasirudin Tusi, Xhelaledin Devani, Mir Damadi dhe Mulla Sadra. Prandaj
dhe flozoft mysliman n projektin e prgjithshm t flozofs kishin
shoqruar Gazaliun, kshtu q t gjith dshironin t arrinin te flozofa
e cila ishte ashtu si feja. Divergjenca ishte n at se asnj flozof nuk e
konsideronte flozofn e tij n kundrshtim me fen dhe Gazaliu nuk mund
t pranonte nj premis t till t tyre. Dmth. Gazaliu nuk ishte kundrshtar
i rrugs dhe mendjes flozofke, por thoshte se flozoft kan rrshqitur n
kt rrug. Sikur Gazaliu t jetonte n shekujt 11 dhe 12 h.k. dhe t kishte
lexuar veprat e Mir Damadit dhe Mulla Sadras, padyshim se edhe tek ata do
t haste t njjtat rrshqitje t cilat i kishte hasur te Farabiu dhe Ibni Sina.
Tani nuk e dim nse Gazaliu t mos e kishte shkruar veprn Tehafetul
Felasefe n shekullin 5 h.k., flozofa do t kishte trasuar kt rrug q
e njohim, apo do t kishte ndjekur rrug tjetr dhe do t kishte arritur n
qllime tjera? Kto supozime dhe pyetje jan t kota dhe nuk kan ndonj
ndikim, por vetm se na ndihmojn t kuptojm m mir historin ton.
Gazaliu ishte shkrimtar dhe mendimtar i shekullit t pest hixhri. Ai
sht pjes e nj periudhe t bots islame n t ciln sapo kishin deprtuar
shkencat si kelami, flozofa dhe tesavuf. Kto ndryshime n botn islame
kan lidhje edhe me Imam Gazaliun. sht e vrtet q ai n prgjithsi
ishte kundr flozofve mysliman, por n rrjedhn e flozofs islame ka
nj pozit e cila ndrroi kahjen e flozofs islame dhe mori formn ashtu
si sht sot. Imam Gazaliu sht manifestim i nj periudhe t vshtir t
historis s flozofs islame. Filozoft mysliman sht dashur t kalonin
npr kt periudh t historis. Gazaliu nuk e kishte vshtirsuar rrugn
pr ta. Ai vetm sa kishte treguar vshtirsit e ksaj rruge me t cilat
do t prballeshin udhtart e saj. Ndryshimet q ndodhn n flozofn
islame pas Gazaliut, dshmuan se paralajmrimet e tij nuk ishin t kota.
Personat q merren me flozof nuk duhet t ndjehen t fyer nga gjuha dhe
botkuptimi i shprehjeve t Gazaliut n Tehafetul Felasefe. Ajo gjuh dhe
gjuh m e ashpr se ajo ka patur, ka dhe do t ket. Por t menduarit nuk i
friksohet ashprsis s gjuhs dhe retoriks s individve dhe frontin nuk
e le t zbrazt, dhe nse n ndonj vend nuk ekziston mendim dhe flozof,
mos ekzistimi i saj ka dimension tjetr, por jo q at e kan larguar personat
me fjal dhe fyerje t rnda.
Prfundim
Historia e flozofs islame ka disa epoka dhe shkall, t cilat mund
ti klasifkojm n kt mnyr: 1. Themelimi dhe prforcimi i flozofs
islame n mendimet dhe hulumtimet e Farabiut dhe Ibni Sinas, 2. Fillimi
i epoks s dekadencs me daljen n sken t Imam Gazaliut dhe Fahr
Raziut, 3. Kjo kriz prfundon n Iran me ardhjen e Suhreverdit dhe
flozofs iluminative, 4. N perndim t bots islame, prpjekja e Ibni
Tufejlit nuk solli rezultate dhe Ibni Ruzhdi rrugn e flozofs e hapi drejt
bots perndimore, 5. Filozofa peripatetike dhe iluminative dhe shkenca e
kelamit kombinohen n veprat e Nasirudin Tusit dhe Kutbudin Shirazit dhe
flozofa transferohet n ekolin e Shirazit, 6. Filozofa islame n Isfehanin
e shekullit 11 h.k. arrin kulmin e saj dhe arriti t grshetoj flozofn
peripatetike, ilmunaitve, kelamin dhe tesavufn.
Epoka e dekadencs s flozofs n fund t shekullit 5 h.k. ishte njra
ndr epokat m t rndsishme t flozofs. Shum studiues t historis s
flozofs islame nuk e kan njohur sa dhe si duhet kt dekadenc dhe kan
menduar se Imam Gazaliu e ka dmtuar rnd flozofn dhe ia ka mbyllur
rrugt asaj. Ata nuk kan menduar dhe nuk mendojn se sikur kjo rrug
t ishte mbyllur, ather flozoft si Suhreverdi dhe pasardhsit e tij si do
tia ndrronin kahjen flozofs. Vrtet q Gazaliu doli kundr flozofs
dhe flozofve, madje flozofn e akuzoi pr blasfemi dhe devijim, por
ai n veprn Tehafetul Felasefe nuk fet si nj jurist (fakih) dhe Myfti,
por analizon thellsisht flozofn dhe n kt mnyr hap dimensione
tjera flozofke. Kjo analiz e tij ishte nj kapitull nga flozofa islame dhe
ndrionte t ardhmen e saj.
Un vazhdoj t kmbngul se asnj flozof mysliman n lindjen e
bots islame dhe n Iran nuk iu ka prgjigjur Gazaliut dhe nuk ka shkruar
libr n kundrshtim t Tehafetul Felasefe, kurse Ibni Ruzhdi i cili shkroi
librin Tehafetul Tehafe dhe kundrshtoi Gazaliun, n realitet flozofn n
njrn an e ktheu te Aristoteli dhe n ann tjetr at ia dorzoi perndimit.
Ai e pranoi mendimin e Gazaliut se nuk duhet ngatrruar islamin me
flozofn, madje u prpoq m shum se Gazaliu n ndarjen e flozofs nga
feja. Ibni Ruzhdin e kan interpretuar si dy dimensional, pr arsye se ai
mbrojti qndrimin se rruga e flozofs dallon nga rruga e fes. Kshtu q
pr t, m flozofa islame nuk mund t jet valide. N mesin e teoricienve
t shumt, sot e ksaj dite zhvillohet debati n lidhje mundsin e ekzistimit
t flozofs krishtere dhe islame. Imam Gazaliu e kuptoi problemin pr t
cilin Farabiu dhe Ibni Sina kishin br prpjekje t shumta pr zgjidhjen
e tij. Kurse Gazaliu e dshmoi pamundsin e ksaj prpjekjeje. Dmth. ai
shtroi problemin se n flozof nuk ka vend krijimi nga hii. Filozoft pas
Gazaliut u munduan q kt problem ta zgjidhnin disi. Pr kt arsye dhe
ata flozofn gjithnj e m shum e afruan m afr kelamit dhe misticizmit
dhe ky unifkim dhe afrim u b dhe destinacioni i flozofs islame.

Abu Hamid Ghazali and the Islamic Philosophy
Reza Davari Ardakani
Summary
The position of Abu Hamid Ghazali in the history of Islamic
Philosophy is clear. Many researchers think that he was an opponent of
philosophy and guilty for its stagnation and underdevelopment. There
is no doubt that in the book Tehafetul Felasafe (The Incoherence of
Philosophers) exist theological discourses (Kelam) against philosophy and
also legal principles through which thoughts and believes of the philosophers
are judged as deviated and blasphemy. But there were many other scholars
and lawyers before Gazali that considered philosophy and theology as
blasphemy and deviated so if we could sanction or limit philosophy and
philosophers accusing them for disbelief, than the way of Al Farabiy and
Ibn Sina (Avicenna) should have been closed and their thoughts should have
been achieved under the accuse that they were deviated and blasphemous.
Throughout the history we fnd that something like this never happened and
the Islamic philosophy has pursued its way down to us.
Key words: Imam Ghazali, Philosophy, Tehafetul Felasefe,
Averroes, Al Farabi
176 Prof. Asc. Dr. Isa Memishi
Arthur John Arberry studiues dhe njohs i shklqyeshm i tesavuft
1
Prof. Asc. Dr. Isa Memishi
Arthur John Arberry, orientalist anglez, i shquar n shkencn e
tesavuft dhe n letrsin persiane, prkthyes dhe komentues i Kuranit.
Arthur John Arberry lindi m 12 maj 1905 n nj shtpi jashtzakonisht t
vogl n lagjen Fratton, lagje puntorsh n qytetin Portsmouth n jug t
Anglis. Ishte fmija i katrt nga pes sa ishin. I ati i tij William Arbe-rry
ishte ofcer n marinn mbretrore. Ai pr prindrit e tij, thot se ishin t
ditur dhe lexonin libra t mira. Ata i edukuan fmijt e tyre pr t qen t
krishter t devotshm dhe t jen tepr serioz n jet.
Arthur Arberry shkollimin e mesm e kreu n Grammer School n
Portsmouth. N saje t aftsis, ftoi burs studimore pr studime klasike
(greqishten dhe latinishten) n Universitetin Cambridge. N Vitin 1924 u
regjistrua n fakultetin Pembroke n Universitetin Cambridge dhe ishte
i pari n listn e studentve t pranuar. Dy her arriti t ftoj titullin e
studentit t dalluar n lndt klasike. U diplomua n letrsi. Ka qen
student i Reynold Alleyne Nicholson-it.
Profesor Minns e trimroi at pr t studiuar persishten dhe arabishten.
N vitin 1929 John Arberry dy her u shpall student i dalluar n studimet
orientale. M 1930 ai ftoi titullin Studentship. N vitin 1930 ftoi nj burs
pr nj studim modest n fakultetin Pembroke, aty ku ishte diplomuar.
John Arberry arabishten e msoi te profesori i njohur Reynold
1. Pr jetshkrimin dhe veprimtarin shkencore t Arthur John Arberry mbshtetje krye-
sore ka qen vepra al-Mevsau-l-musteshrne, me autor Abdurr-Rrahman Bedev dhe
al-Mevsau-l-arabijjeu.
KDU 28:821
929(420) Arberry, Artur John
177 Arthur John Arberry studiues dhe njohs i shklqyeshm i tesavuft
Alleyne Nicholson
2
n vitin 1927. Profesori i tij pati ndikim t madh dhe
miqsia e tyre vazhdoi gjer n vdekjen e profesor Nicholsonit n vitin
1945.
Arberry vendosi q me bursn e tij t kalon vitin e par n Kajro.
Atje arriti m 1931 ku takoi nj zonj rumune nga Rumania e quajtur Sarina
Simons. N vitin 1932, n Cambridge, u martuan dhe pas martess prap
u kthye n Egjipt. N Universitetin egjiptian (tash Universiteti i Kajros) u
zgjodh kryetar i departamentit t studimeve klasike (greke dhe latine). N
Kajro u lindi vajza e vetme e tyre Anna Sara. N Universitetin egjiptian
qndroi nga muaji tetor i vitit 1932 deri qershor t viti 1934.
Gjat qndrimit t Arberry-s n Egjipt, vizitoi Palestinn, Libanin
dhe Sirin. Kjo njkohsisht ishte nj mundsi pr t grumbullor materiale
t nevojshme pr studime t mtutjeshme. Gjat kohs sa qndroi n Egjipt,
m 1933, n anglisht prktheu dramn Mexhnn Lejl t Ahmed Shev-
ut. Arberry punoi n fakultetin Filozofk, pran Universitetit t Kajros dhe
ishte shef i Departamentit t greqishtes dhe latinishtes.
Po n Kajro, n vitin 1934, botoi nj studim q i dedikohet veprs
et-Tearrufu al medhheb eli-t-teavuf
3
me autor al-Kelbadhi. Kjo
2. Reynold eynold Alleyne Nicholson orientalist anglez, i cili pas Massignon-t konsid-
erohet studiuesi m i njohur i tesavuft islam. Nicholson lindi n Keighly m 8 korrik t
vitit 1868. Studimet i ndoqi n University of Aberdeen e m pas n Fakultetin e Trinis
n Cambridge. Aty flloi t studioj gjuht klasike, latinishten dhe greqishten. Ai u dallua
n msimin e gjuhve t huaja, andaj vazhdoi me msimin e persishtes dhe arabishtes.
N Fakultetin e Trinis n Cambridge u zgjodh bashkpuntor. M pas, n vitin 1901, u
transferua n Fakultetin e Universitetit t Londrs, n cilsin e profesorit t persishtes.
Pas nj viti qndrimi atje, u kthye prap n Universitetin e Cambridge pr t punuar
profesor i persishtes. Alleyne Nicholson n nj emision n radio gjat Lufts s dyt
Botrore pr vete thot: sht m se qart se doktrina sufte e myslimanve dhe men-
dimet e tyre kan pasur ndikim t madh n islam. N nj far mase ato ofrojn nj baz
t prbashkt, e cila mund t i ofroj njerzit nga fet e ndryshme, prkundr veantive
t feve t secilit prej tyre, duke vazhduar se ata mund t takohen n frymn e tolerancs
dhe mirkuptimit t ndrsjell, dhe n kt mnyr, sipas Nicholson-it, ata msohen
t njohin njri tjetrin dhe t duan njri tjetrin. Dhe nse kontributi im n kt fush, n
fardo mnyre ka ndihmuar n mirkuptim n mes feve, nuk do m ket shkuar mundi
kot, prfundon Nicholson-i.
3. Vepra et-Tearrufu al medhheb eli-t-teavuf e autorit Eb Bekr al-Kilbdh,
sht nj vepr shum e rndsishme n shkencn e tesavuft. Autori Eb Bekr
al-Kilbdh n kt vepr prshkruan doktrinn e tesavuft dhe historin e asaj dok-
trine. Autori nprmjet argumenteve shkencore ndrioi gjith at q sht e mundur t
ndriohet pr doktrinn e tesavuft, ka portretizuar at doktrin pr ta kuptuar sufzmin,
ka prshkruar simbolet e tesavuft pr gjith ata q i kuptojn ato simbole, ka qartsuar
vepr konsiderohet ndr veprat m vjetra q i dedikohen tesavuft. Duke
pasur parasysh rndsin dhe peshn q ka kjo vepr pr tesavufn, Arthur
e prktheu n anglisht t titulluar: The Doctrine of the Sufs, Cambridge,
1935.
N vitin 1943, gjersa ishte duke i kaluar pushimet verore n Angli,
u zgjodh ndihms administrator n India Offce n Londr dhe n t
njjtn koh punonte n C.C Storey.
N vitin 1935 John Arberry prgatiti pr botim nj vepr mjaft
voluminoze nga fusha e tesavuft e titulluar el-Mevifu ve-l-muabtu
me autor an-Neffer. T njjtn vepr, me propozimin e Ronald Nikolson-
it, e prktheu n anglisht.
N Universitetin e Cambridge n vitin 1936 iu dha grada e doktorit
t shkencave t letrsis, po kt vit u botua vepra Katalog i dorshkrimeve
arabe n bibliotekn e Ofqit t Indis. N vitin 1936, po n t njjtn
Bibliotek, prgatiti Katalog i dorshkrimeve persiane.
John Arberry nuk pushoi s studiuari dorshkrimet arabe dhe persiane
duke vazhduar me veprat n vijim:
1. Lista e dyt shtes e dorshkrimeve islame n Cambridge,
1954;
2. Katalog i dorshkrimeve arabe n koleksionin e Chaster
frazat pr ata q nuk i kan kuptuar shprehjet e tesavuft. Ai gjithashtu ka hedhur posht
gnjeshtrat e gnjeshtrave dhe keqinterpretimet e injorantve rreth tesavuft. Kjo vepr
n t njjtn koh ka qen edhe nj manifest pr ata q kan dashur t ken nj udhrr-
fyes pr n rrugn drejt njohjes s All-llahut. Abdu-l-Halm Mahmd, shej i al-Azer-
it t famshm lidhur me kt vepr thot: Vepra et-Tearrufu al medhheb eli-t-
teavuf e autorit Eb Bekr al-Kilbdh sht njra ndr veprat m t prjetshme, q
jan shkruar pr t njohur doktrinn e tesavuft dhe pasuesit e ksaj doktrine. Ai m tej,
lidhur me vlersimin e peshs dhe rndsis s ksaj vepre q ka n fushn e tesavuft,
shton se sht njra ndr veprat m t vjetra, dhe m t sakta, dhe m t iltra t ksaj
doktrine.
Autori al-Kelbadhi kt vepr shum t rndsishme pr fushn e tesavuft e shkroi
n shekullin e katrt hixhri, shekull i cili konsiderohet shekull i art i tesavuft. N kt
shekull tesavuf arrin edhe kulmin e zhvillimit shkencor dhe artistik. Gjat ktij shekulli
jan prkryer shkencat e tesavuft, metodat e saja dhe letrsia e tesavuft. Andaj edhe
vepra e al-Kelbadhi-t erdhi si nj pasqyr e plot e tesavuft gjat ktij shekulli t art
t doktrins s tesavuft. Abdu-l-Halm Mahmd m tej duke e lartsuar veprn n fjal,
shton se kjo vepr me kto faqe, n num aq t vogl, sht nj enciklopedi shkencore
pr doktrinn e tesavuft. Gjith studiuesit e ksaj fushe e kan lavdruar aq shum, saq
kan thn se po t mos ishte kjo vepr nuk do t njihej tesavuf.
Beatty n Dublin n vitin 1955-1964.
3. Katalog i dorshkrimeve arabe n koleksionin e Chaster
Beatty, Dublin, 1959-1962.
N vitin 1937 John Arberry botoi veprn at-Tteveum me autor Hrith
al-Hsub-ut. Ai gjithashtu botoi veprn a-idu me autor al-Harz t
prkthyer n anglisht. Gjithashtu botoi dhe prktheu poezi t al-Ara-ut,
poet persian. Kt prmbledhje e titulloi: Song of Lovers. Arberry n vi-
tin 1939 zgjodhi disa nga dorshkrimet arabe dhe persiane, q gjendeshin
n bibliotekn e Ofqit t Indis dhe i botoi me titullin Specimens of Ara-
bic and Persian Paleography.
Pas fllimit t Lufts s Par Botrore, me nj dhjetor t vitit 1939 trhiqet
nga puna dhe veprimtaria e tij shkencore, shum e dashur pr te, dhe pr
gjasht muaj transferohet n sektorin e vzhgimit pran ministris s lufts
n Liverpul. M pas transferohet n Ministrin e Informimit n Londr.
N kt detyr mbeti plot katr vjet pr t publikuar vet dhe me t tjert
publikime t panumrta nga propaganda n llogari t Britanis s Madhe n
Orient. Publikimet bheshin n arabisht dhe persisht. Ai gjithashtu shfaqet
edhe n nj flm propagandistik t Britanis s Madhe.
N shenj pendimi nga veprimet e tija aq t ulta, Arberry mendoi q t
prezantoj Orientin n Perndim nprmjet prkthimit t veprave arabe dhe
persiane, si dhe duke botuar vepra dhe studime pr t kuptuar Perndimi t
vrtetn rreth islamit, civilizimit islam dhe letrsive orientale.
Arberry n kt drejtim ka br shum vepra t mira, si jan kontributet e
tija rreth hulumtimeve, prkthimeve, studimin e dorshkrimeve, punime t
shklqyeshme shkencore, prgatitjen pr botim t disa veprave orientale. E
gjith veprimtaria e tij sht rreth njqind vepra dhe shtatdhjet punime
shkencore.
N vitin 1942, gjat periudhs sa punoi n Ministrin e Informatave, n
fushn e publicistiks, Arberry publikoi nj vepr me titullin Kontributi
britanik n studimet persiane dhe n vitin 1943 botoi edhe nj vepr tjetr
t titulluar Orientalistt britanik.
Pasi q n vitin 1944 V.F Minorsky pensionohet, Arberry zgjidhet profesor
i gjuhs persiane n Shkolln pr studime orientale dhe afrikane. Ar-
berry posa zgjidhet profesor i persishtes hartoi nj doracak pr msimin e
persishtes t titulluar: Libr leximi pr gjuhn bashkkohore persiane,
1944. N vitin 1945 botoi dy pjest e para t Gjulistanes t Sad-ut duke
e shoqruar me komente. Arberry n vitin 1958 botoi veprn e tij t radhs
me titullin Letrsia klasike persiane. Ai nuk iu nda as edhe pr nj ast
letrsis arabe dhe n vitin 1965 boti veprn Poezia arabe.
Dy vjet pas emrimit t Arberry-s profesor n Shkolln pr studime
orientale dhe afrikane, zgjidhet profesor i rregullt i gjuhs arabe dhe n
t njjtn koh zgjidhet e shef i departamentit pr lindje t mesme n t
njjtn shkoll. Kjo pozit e tij nuk zgjati shum, ndonse C.A. Storey jep
dorheqje nga detyra e tij profesor i rregullt, dhe n vitin 1947, Tomas Ad-
ams i ofron detyrn e profesorit t rregullt n Universitetin Cambridge. Ar-
berry pa u hamendur pranon nj ofert t till dhe u b profesor n Univer-
sitetin e Cambridge, duke flluar nga viti 1947. Kjo zgjedhje n t njjtn
koh, si shprehet edhe vet, ishte nderi m i madh q t jet pasardhs i
Wheelock-it, i Ockely-it, i Samuel Leeit, Wrighit, Brownes, Nicholsonit.
Kta shkenctar ishin njri pas tjetrit profesor t studimeve islame dhe
t arabishtes n Universitetin e Cambridge. Menjher zgjidhet bashk-
puntor n universitetin e vjetr n Pembroke n Shtetet e Bashkuara t
Ameriks dhe m 30.10.1947 mbajti nj ligjrat me titullin Shkolla arabe
n Cambridge. N at ligjrat Arberry vuri n pah paraardhsit e tij dhe
kontributet e tyre shkencore q nga viti 1632. Ai shpjegoi historikun e zh-
villimit t studimeve islame dhe arabe n Universitetin e Cambridge.
Po n kt vit (1947) Arberry botoi veprat n vijim:
1. Prgatiti pr botim veprn a-Rrijau me autor al-
Hakmu-Termdh-ut dhe e botoi m 1947 n Kajro;
2. Pesdhjet kaside t Hafdh ash-Shirazit me prkthim n
gjuhn angleze;
3. afaht min kitbi-Lumi duke i bashkangjitur edhe nj
parathnie me informata t hollsishme pr profesor Nicholsonin, i
cili e pati botuar a-Lami t as-Sirxh-it.
4. Prkthimi i Zambaku i Sinaut i autorit Muhammed Ibl-
it, poet i madh indian.
Arberry edhe pas ktyre publikimeve, vazhdoi t merret intensivisht me
prkthimin e poemave t Muhammed Ibl-it si jan:
1. Psalme persiane (1948);
2. Sekretet e Bejd-ut 1953;
3. Xhavidname 1966.
Ky orientalist i pashoq has n koleksionin e dorshkrimet Chester
Beatty t Rrubairat e Hajamit dhe t njjtat i botoi m 1949, kurse n
vitin 1951 i prktheu n anglisht. Gjithashtu ai hasi edhe n nj dorshkrim
tjetr t Rrubairave t ajamit, q ishin pron e Universitetit t Cam-
bridge, dhe t njjtat i prktheu n anglisht n vitin 1952.
N vitin 1956 ribotoi prkthimin e Edwar Fitzgerald, prkthyes i Omer
ajamit, i poemave Selmn dhe Absl t cilat i kishte sistemuar poeti
i njohur suft n letrsin persiane Abdu-Rrahman al-Xhm. Arberry kt
botim e pajisi me t dhna t reja duke i shtuar nj parathnie t gjat
me t dhna t marra nga arkiva e Edwar Fitzgeraldit, q gjendej n Bib-
liotekn e Universitetit t Cambridge-s. Nga i njjti burim voli t dhna pr
parathnien e veprs iau-rrubijjt n vitin 1959.
N fllim t viteve t pesdhjeta, Arberry flloi me nj prkthim t
ri t Kuranit. Fillimisht boti prkthimin e disa ajeteve t Kuranit me nj
parathnie t gjat. Kt prkthim e titulloi The Holy Koran. Ky botim
ishte vllimi i nnt i prmbledhjes me titullin Veprat klasike nga etika
dhe feja t Orient-in dhe Perndimin. Arberry e mbikqyri botimin e ksaj
prmbledhje q nga viti 1950. N vitin 1955 prktheu prkthimin e komen-
tuar t Kuranit t titulluar: The Koran Interpreted n dy vllime. Si
duket edhe nga vet titulli, ky nuk ishte prkthim i fjal pr fjal, por ishte
nj prkthim i komentuar q ofron kuptim n formn m t mrekullueshme
dhe m t bukur. Prkthimi, apo m mir t themi komenti i Arberryt n
t lexuar, sipas Bedev-ut, sht njri ndr prkthimet m t mira n ciln
do gjuh qoft. Por, prkthimi n fjal, sa i pr ket saktsis, nuk sht n
nivel me prkthimin n gjuhn angleze t Rodwll-it e as me at n gjuhn
frnge t Blasher-it. Sidoqoft, prkthimi apo komentimi i Arberryt , sipas
Bedev-ut, mbetet ndr veprat m madhshtore t orientalistiks evropiane
dhe vepra m madhore e vet Arberry-s.
Krijimtaria shkencore e Arberry-s zgjoi interesim karshi lexuesit anglishtfols
edhe te vet persiant. Pr peshn dhe rndsin e veprimtaris shkencore t Ar-
berry-s n fushn e studimeve iranologjike fet edhe fakti se atij n vitin 1993
iu prkthye nj vepr edhe n persisht. Vepra n fjal mban titullin: Akl veVahj
az nazari motefekkirani islami. Vepra sht prkthye nga Hasan al-Xhevad,
botuar n Teheran nga botuesi Em Kebr, 1993.
Q nga viti 1956 Arberry-n e kapluan smundjet dhe dhembjet dhe kjo vazhdoi
gjer n tetor t viti 1969 ku edhe vdiq n shtpin e tij n Cambridge.
Arberry ka qen i but pr nga natyra, shpirtgjer, i donte gjith ata q i njihte,
i ndjeshm n poezi, i kndshm, shum i informuar me gjith fushat q sht
marr. Arberry ka qen i ngjashm me profesor Nicholsonin, jo vetm pr nga
volumi i krijimeve shkencore, por edhe me vlera morale dhe me shije letrare
Simetrit estetike n metaforat kuranore
Dr. Sejjid Ali Mirlohi
Abstrakt
Nj numr i madh i interpretimeve t metafors mbshtetet n elementin
e ngjashmris, perceptimin e aspektit simetrik, mirpo Kurani Fisnik,
duke qen fjal e prhershme e Zotit, ka qen dhe vazhdon t jet nj burim
i pasur pr bukurin artistike.
udirat e Tij nuk mbarojn asnjher dhe mundsit e Tij shprehse dhe
indikative nuk shteren kurr, sado q nxjerrin studiuesit prej Tij.
N kt hap modest jemi prpjekur ti trajtojm disa metafora q hasen
n Kuranin Fisnik, nga nj knd tjetr, me qllim q t nxjerrim n pah nj
aspekt tjetr nga bukurit e t shprehurit kuranor.
Ky punim prpiqet ti sqaroj disa elemente t estetiks n metaforat
kuranore nga kndvshtrimi i simetrive t kundrta e t ngjashme dhe
domethniet boshtore e siprfaqsore semantike, dhe po ashtu fjalt
indikative dhe jehonat e tyre abstrakte dhe ndjesore.
Kjo, megjith mjetet e pakta t studiuesve dhe mundsit e tyre njohse e
letrare, duke marr parasysh se, edhe autori i ktyre rreshtave konsiderohet
njri nga ata t cilve iu drejtohet Kurani Fisnik dhe si do mysliman ka
t drejt t fas rreth Kuranit Fisnik, nga dashuria ndaj Tij, me qllim q
t jet njri prej kontribuuesve t pakt pr sa i prket nxitjes s dialogut
rreth estetikave t Kuranit Fisnik, edhe nse gabon lidhur me at q thot
e shkruan, meq mundi i tij m i madh sht q e tr shpresa dhe dshira
KDU 28-23
183 Simetrit estetike n metaforat kuranore
e tij t jen pr All-llahun e Lartsuar.
Fjal kye: Prvoja estetike, simetria, domethniet margjinare, t
kuptuarit pa mnyrn si
Hyrje
Kurani Fisnik i ka magjepsur arabt, q n momentin e par, si ata
gjoksin e t cilve All-llahu ua ka hapur pr Islam, njjt edhe ata zemrat e
t cilve i ka vulosur. (Sejjid Kutb, 11/2007)
Q nga zbritja e secilit ajet ilustrues, myslimant kan br prpjekje
gjat shekujve pr ti sqaruar veorit e ksaj mrekullie dhe sekretet e saj,
qofshin ata dialektikt, flozoft, fukahat, gnostikt, njohsit e retoriks
e posarisht ata t cilt e dhan jetn pr kt qllim dhe iu prkushtuan
mbrojtjes s Kuranit Fisnik.
N mesin e shtjeve t cilat trhoqn vmendjen e tyre, bn pjes edhe
shtja e metafors, e cila konsiderohet njra ndr shtyllat kryesore pr sa
i prket shpjegimit t estetikave n letrsin e do populli dhe n mesin e
shum dijetarve mysliman konsiderohet m shprehse sesa e vrteta.
Mirpo, fatkeqsisht, studimet e metafors n Kuranin Fisnik, me
shekuj t tr, n vend q t prdoren n fushn e sqarimit t estetikave
t saj, u shndrruan n nj mjet t zhytjes n prplasje dialektike dhe u
prdorn si vegl pr ta argumentuar vrtetsin e pohimeve t ndryshme
t grupeve t dialektiks.
Ksisoj, metafora, nga kndvshtrimi i disa flozofve t cilt e
konsiderojn poezin nj deg t logjiks, u b nj lloj i analogjis nga
aspekti struktural dhe shprehimor. (Er-Rubi, 215/2007)
Pr shkak t ndikimit t ksaj fryme dialektike dhe flozofke te nj
numr i madh njohsish t retoriks, shum prej tyre jan prmbajtur q ta
prdorin metaforn si nj mjet me an t cilit do t vinin n pah mrekullin
e Kuranit Fisnik.
Abdu-l-Kahir el-Xhurxhani ishte i pari, i cili ka vn n pah se sekreti
i veoris dhe bukuris n disa metafora nuk i referohet vetm boshtit
metaforik, por veoria n disa raste i referohet disa tipareve t tjera stilistike.
Si shembull, do t prmendim disa mendime t tij lidhur me njrn
prej shprehjeve m t bukura metaforike n Kuranin Fisnik, e ajo sht
184 Dr. Sejjid Ali Mirlohi
shprehja ... koka m ndrion nga thinjat ....
1

Pr tu sqaruar qllimi, ai thot: Prej hollsive dhe fshehtsive t ksaj
sht se i vren njerzit t cilt kur e prmendin fjaln e t Lartsuarit: ...
koka m ndrion nga thinjat ... nuk shtojn di m tepr pos prmendjes
s metafors, nderin prshkruajn eksluzivisht asaj dhe nuk shohin ndonj
veori tjetr pos saj. Kt e vren n fjalt e tyre, mirpo shtja nuk
qndron ksisoj, e as q sht ky nj nder i madh, nj veori fsnike apo
bukuri e cila deprton n shpirtra, thjesht pr shkak t metafors (El-
Xhurxhani, 123 / 2003).
Pas ktyre fjalve t qarta, El-Xhurxhani i trajton aspektet e tjera t
bukuris n kt shprehje kuranore, ku hyjn prdorimi i stilit dallues, i
cili pron domethnien pa ndonj ndrlikim, pastaj sinjalizimet ndrion,
fjal kjo e cila, krahas shklqimit t thinjave n kok, q sht esenca e
domethnies, v n pah edhe prgjithsimin, faktin se ato jan prhapur n
t nga t gjitha ant, jan rrnjosur n t ashtu q nuk ka mbetur fare foku
i zi ... (burim i njjt / 125).
Ky punim ka pr qllim t v theksin te kto tipare stilistike, disa prej
t cilave ekzistojn n boshtin metaforik, e disa t tjera n fushn rreth tij,
ashtu q prej ksaj trsie t formohet nj imazh i kndshm artistik, nga
aspekti gnostik e estetik, si sht teoria e simetris, njra ndr veorit m
t rndsishme t stilit estetik t Kuranit, e cila sht prdor pr ti sqaruar
disa bukuri t metafors pr her t par dhe askush nuk e ka prdor m
par n kt fush.
Ky punim, duke pranuar prpjekjet e mdha t dijetarve t vjetr lidhur
me studimet e tyre t metafors n Kuran dhe aspektet e tjera t stilit t tij t
mrekullueshm, pohon ashtu si pohonin edhe ata se horizontet shprehse
dhe estetike n stilin e Kuranit Fisnik, nga aspekti real dhe metaforik, jan
m t gjera sesa q mund ti rrok mendja e nj brezi njerzish, apo nj
grup mendimtarsh.
Kjo sht nj pasuri e madhe pr sa i prket sinjalizimeve ideore,
kuptimore dhe estetike, ku edhe ngjyrat e deteve sosen para se t sosen
fjalt e Zotit.
M pas, ky punim niset nga nj kndvshtrim i afrt me at t Abdu-
l-Kahir el-Xhurxhanit lidhur me prfshirjen e metafors brenda rrethit t
1. Merjem : 4.
strukturs e cila duket se prfshin t gjitha elementet e estetiks pr stilin
dhe ilustrimin artistik.
Kt e kan pasuruar edhe studimet e tjera t dijetarve t mvonshm,
si sht studimi i Sejjid Kutb-it mbi ilustrimin artistik n Kuran, studim
ky n t cilin autori sht mbshtetur n disa elemente t cilat e pasurojn
ilustrimin artistik, si sht: lvizja, dialogu, tingllimi i fjalve, melodia e
shprehjeve, muzika e kontekstit, harmonia artistike, imagjinata, domethniet
margjinare dhe sinjalizuese, t gjitha kto pr t sjell ndikimin shpirtror
tek njeriu dhe pr t nxitur ndjenjn e tij estetike.
Po kshtu qndron puna edhe me studime letrare bashkkohore, arabe,
persiane e perndimore, prandaj studiuesit e retoriks s Kuranit duhet ta
prqendrojn m tepr vmendjen e tyre n analizn e estetiks s Kuranit
dhe prvojave t tyre, derisa tu mundsohet t interesuarve n fushn e
retoriks s Kuranit q ti zgjerojn njohurit pr t nxjerr dobi e knaqsi
nga ilustrimet artistike n Kuran, libr ky i cili u ka ofruar dhe vazhdon tu
ofroj studiuesve nj thesar estetik, burimet e t cilit nuk shteren dot.
Prvoja estetike (aesthetic experience) sht nj term modern dhe shum
studiues e konsiderojn kt si nj teori kryekput perndimore n termin
dhe konceptin e saj kritik (Xhumua, 5 / 2005).
Kjo mbase mund t jet e vrtet nga aspekti i terminologjis, mirpo
ndjenja ndaj s bukurs nuk sht e kufzuar vetm n nj popull apo n nj
person, por kjo ndjenj ishte rrnjosur brenda njeriut q kur u krijua, e njeriu
sht i prir q ta doj t bukurn, kurse bukuria e trheq njeriun, ngase ajo
sht e vrteta, apo si ka thn Platoni: Bukuria paraqet madhshtin e
s vrtets (Nasr, 520 / 1385 h).
Arabt dhe myslimant e par nuk ngurronin nga t shprehurit haptazi
se e shijonin fjaln e bukur, madje kishte prej tyre edhe t till t cilt e
konsideronin bukurin nj kusht t domosdoshm n poezin dhe prozn
artistike.
Ibnu-l-Ethiri thot: Elementi mbshtets n thurjen e fjalve, qoft
proz apo poezi, sht bukuria dhe eleganca e tyre, e kur kjo mungon aty,
ato fare nuk vlejn (El-Vad, 297 / 2002, cituar nga Ibnu-l-Ethiri).
Gjat leximit ton t disa librave, si jan: El-Burhan f ulumi-l-Kuran
nga Ez-Zerkeshi, Et-Tasviru-l-fennijj f-l-Kuran nga Sejjid Kutb, Et-
Tefsiru-l-bejanijj li-l-Kurani-l-kerim nga Bintu-sh-Shati dhe Et-Tekabulu-
l-xhemalijj f-n-nassi-l-kuranijj nga dr. Husejn Xhumua, kemi vn re
iden e simetris, ndonse prdorimet e autorve t ktyre librave lidhur
me iden e simetris, jan t ndryshme dhe asnjri prej tyre nuk e kishte
prdor kt ide n fushn e metafors.
Nga sa u tha, kuptuam se njra prej veorive t mrekullis s Kuranit
sht stili i tij unik i simetris, t cilin e kan vn n dukje shum flozof,
njohsit e retoriks dhe kritikt e vjetr.
Ez-Zerkeshi konsiderohet shembull unik n kt fush. Ai e defnon
simetrin si: T prmendurit e nj gjje krahas asaj q prputhet me t n
disa tipare, e n disa t tjera paraqet t kundrtn.
Ai e klasifkon at n tri lloje: simetria e ngjashme, e kontrastit dhe
kundrshtuese. Si shembull i simetris s ngjashme, ai prmend fjaln e
t Lartsuarit: ... At nuk e kaplon as dremitja, as gjumi! (El-Bekare
: 255)
Lidhur me simetrin e kontrastit, ai prmend fjaln e t Lartsuarit: Ti
mendon se ata jan t zgjuar, por ata jan n gjum .... (El-Kehf : 18)
Ndrsa, pr simetrin kundrshtuese, ai sjell fjaln e t Lartsuarit: Ai
as nuk besoi dhe as nuk u fal, por e mohoi t vrtetn dhe ia ktheu
shpinn. (El-Kijame : 31-32)
M pas, ai v n pah rndsin e ksaj shtjeje duke thn: Dije se
prsa i prket simetris s domethnieve ekziston nj kapitull i gjer pr t
cilin nevojitet meditim i shtuar.
Nga ana tjetr, stili i simetris n strukturn e saj estetike konsiderohet
nj dukuri stilistike e cila prfshihet n botkuptimin e strukturs tek El-
Xhurxhani dhe n konceptin e ilustrimit artistik tek dijetart e vjetr dhe
muhadditht.
Duke marr parasysh faktin se qysh n kohrat e hershme njerzit e
kan vrejtur rndsin e sinjalizimeve emocionale pr ta nxitur shpirtin e
njeriut, ather nuk sht aspak e uditshme q fjala e Krijuesit t shpirtit
njerzor, i Cili i di sekretet dhe fshehtsit e tij, t prfshij disa aluzione
te ata t cilve u referohet.
Tani, duke u mbshtetur n at far u tha, do t ofrojm nj pasqyr
lidhur me disa metafora kuranore, duke u prpjekur q ti vm n pah
disa estetika t cilat i ngrthejn kto metafora.
Si shembull, le t sjellim njrin nga ajetet, i cili ishte dhe vazhdon t jet
tem e studimit dhe hulumtimit te njohsit e retoriks.
Ajeti fsnik sht: All-llahu e ka br shembull qytetin (e Meks),
i cili ishte i sigurt dhe i qet. Atij i arrinin ushqime t bollshme nga t
gjitha ant, por pastaj banort e tij i mohuan dhuntit e All-llahut dhe
Ai i bri t shijojn urin dhe frikn, si ndshkim pr at q bn.
(En-Nahl : 112)
Me nj fjal, metafora n kt ajet kuranor sipas kndvshtrimit t
dijetarve t vjetr, paraqet at q e prmend autori i librit El-Mutavvel, i
cili thot: Ajo q kuptohet nga fjalt e dijetarve lidhur me kt ajet sht
se n shprehjen shijimi i uris jan dy metafora. Njra sht e dukshme, e
cila v n pah gjendjen e njeriut kur e kaplon uria dhe frika, ku sht huazuar
shprehja el-libas (mbules), ndrsa tjetra sht e fsheht, q simbolizon
gjendjen kur njeriu vuan nga pasoja e s keqes dhe dhembjes nga shijimi
i s hidhurs, si prmendet n El-Keshshaf. Ksisoj, shijimi n kt rast i
ngjan thonjve pr vdekjen. (Et-Taftazani, d. t / 378)
Megjithat, duke i vlersuar prpjekjet e ktyre dijetarve t shquar dhe
mendimet e tyre t qlluara si dhe duke i falnderuar pr mundin e tyre,
dshirojm t shtjellojm, sipas mundsive tona, at q e prgjithsuan ata
dhe ta shohim kt metafor nga disa knde t tjera, me qllim q t arrijm
te nj kndvshtrim m i gjer, m i dobishm dhe t shijojm nj knaqsi
estetike.
sht e vrteta, ajeti fsnik prfshin nj numr t madh dallimesh e
dualizmash t kundrta e t ngjashme t cilat e pushtojn mendjen e lexuesit
dhe nxisin imagjinatn e tij. Prej ktij ajeti burojn disa sinjalizime, t cilat
e forcojn dhe e vrtetojn ndikimin dhe nuk e ln lexuesin t kaloj
me shpejtsi gjat leximit t tij, por e detyrojn t ngadalsoj, ta kthej
shikimin dhe t mendoj e t meditoj gjat.
Shijimi realizohet nprmjet gojs dhe gjuhs, ndrkaq mbulesa
sht jasht rrethit t shijimeve. Prekjen e saj e ndien trupi, ashtu q shijimi
nuk ka vend ktu.
Pastaj, gjja e cila paraqet ktu kulmin e habis, sht frika, e cila n
raport me urin sillet mes simetris s kundrt dhe ngjashmris simetrike,
duke qen se ajo paraqet dhembje sikurse uria, mirpo ajo sht nj dhembje
shpirtrore.
N kt mnyr, frika e shoqron qenien shpirtrore n kt ndjenj me
qenien materiale, ashtu q t mos mund t shptoj nga grushti i fatkeqsis
s gjithanshme asnj pjes e qenies njerzore.
Kshtu, uria dhe frika jan grshetuar n shkatrrimin trupor t atyre
njerzve n njrn an dhe dmtimin e pjess s tyre shpirtrore nga ana
tjetr.
A thua, ka mbetur prej tyre di tjetr pos nj lvore e that, n t ciln
nuk ka jet?! A ekziston, vall, ndonj emr tjetr m i prshtatshm pr
kt lvore sesa shijimi i uris dhe friks?!
Po t ishte e mundur q uria dhe frika t merrnin trajtn e trupit, a do t
mund t shfaqeshin ndryshe pos n kt imazh t nnmuar, i cili i ngjan
nj vegimi a fantazme?
Kjo, si thot edhe Sadi Shirazi, mirpo jo n kt kontekst:
O Zot, sm gj tjetr nga trupi ve fantazms
Ndoshta edhe vet ajo sht fantazm q e mendojn

Uria dhe frika e flluan udhtimin e tyre n trupat dhe shpirtrat e
tyre, e m pas u kthyen n fund t cakut, me rast morn trajtn e ksaj
lvoreje t kalbur, kshtu q u bn nj model vizual pasi q ishin thjesht
nj gj abstrakte.
N kt mnyr del n shesh simetria mes s jashtmes dhe s brendshmes,
pasi do gj q ndodh n brendsi refektohet n jashtsi. E jashtmja sht
mbulesa e s brendshmes. Ajo e mbulon aq sa e shfaq, dhe ky sht nj
tjetr kontrast, si thot Xhelaluddin er-Rumi (Mesnevia / 1, vargu 2000):
Skan thn kot t mdhenjt
Trupi i njerzve t pastr sht i dlir si shpirti
Qyteti ishte i sigurt dhe i qet, e siguria u prshtatet t dyja fjalve, meq
shtrirja e shijimit n kontekstet e s keqes dhe sprovave nuk do t thot
se shijimi sht i till prgjithmon, pasi q ai prdoret po ashtu edhe
n kontekstet e dhuntis dhe s mirs (Ebu Musa, 325 / 2002), si mund
t vrejm te fjalt e t Lartsuarit: Kur Ne i japim njeriut t shijoj
mshirn Ton .... (Hud : 9)
Mbulesa i ofron njeriut sigurin trupore, madje edhe shpirtrore, ndrsa
fjala ushqim prkon me shijen nga aspekti i harmonis dhe urin nga
aspekti i kundrshtis.
Krahas ksaj, fjala ushqim n ajetin e msiprm, nuk sht e pavarur,
por e varur nga fjala i bollshm dhe se vjen nga do vend, gj q paraqet
bollk dhe trsi.
sht interesant fakti se q t dyja kto fjal dhe paraqesin po ashtu
domethnie t njjt, duke qen se fjala do t thot gjithashtu mbules.
N kt mnyr, ktu na dalin dy imazhe; imazhi i par sht nj imazh
i plot i dnimit, i cili buron nga hidhrimi i All-llahut, e ky sht ai n t
cilin aludon boshti metaforik Ai i bri t shijojn urin dhe frikn.
Imazhi i dyt sht nj imazh i plot i siguris, bollkut, begatis dhe
rehatis, i cili buron nga mshira e All-llahut.
N kt mnyr, para syve tan shfaqet nj dualizm i simetris: mshira
dhe zemrimi i All-llahut. Mirpo, cila prej ktyre paraprin dhe ku mbaron
dhe merr fund ky varg simetrish?
Nuk ka dyshim se mshira e All-llahut t Lartsuar i paraprin ksaj, si
na njofton hadithi kudsijj: Mshira Ime i paraprin zemrimit Tim.
Kjo, pasi All-llahu i Lartsuar jep dhe dhuron pa pasur nevoj pr
mundsit e ksaj dhnieje dhe bujarie, gj pr t ciln na njofton po ashtu
n fllim t ajetit fsnik i cili fllon me at far buron nga mshira e Tij.
Ktu buron nj tjetr dualizm simetrik: merita e robrve pr dhnie dhe
merita e tyre pr dnim dhe zemrim.
Pasi q robrit nuk jan meritor pr dhnie, ata n ann e kundrt
jan meritor pr dnim, dhe ky sht prfundimi t cilin e nxjerrim
kur prfundojm s lexuari ajetin fsnik, duke qen se ajeti mbaron me
shprehjen: pr at q bn.
Nga ky prfundim del n pah edhe nj her dualizmi simetrik n aspektin
e antitezs: veprimi i All-llahut i cili sht i pastr nga t metat dhe veprimi
i njeriut q i mohon dhuntit e All-llahut, e t cilin e mbrthejn t metat
vazhdimisht dhe e trheqin n pasojat m t dmshme.
Tani, le t marrim nj ajet tjetr, i cili vrshon me simetrit antonimike
dhe sinonimike pr t krijuar nj imazh t gjall, e kjo sht fjala e t
Lartsuarit: At Dit, Ai do ti thrras, duke u thn: prgjigje iu
dhat t drguarve? At dit, argumentet e tyre do tu ngatrrohen e
ata nuk do t mund t pyesin njri-tjetrin. (El-Kasas : 65-66)
N fllim, le t prmendim shkurtimisht far sht thn lidhur me
metaforn n ajetin fsnik: Metafora e dukshme n fjaln e t Lartsuarit
e ka burimin tek folja ata jan verbuar nga argumentet, respektivisht nuk
i pan ato, me rast sht huazuar (verbria) si rrjedhoj e mos udhzimit,
e sht prdor me kuptimin (fshehje).
Ktu sht e mundur t ekzistoj edhe metafor e fsheht imagjinare,
gjegjsisht argumentet u bn sikur verbria pr ta, ashtu q nuk mund ti
shihnin dot.
Gjja e par q sjell vmendjen e lexuesit gjat ballafaqimit me shprehjen
sht largimi nga stereotipi i fjalive t cilat japin domethnie pa ngatrres
dhe pa ndonj mund t madh mendor pr ti kuptuar ato.
Ky largim nga stereotipi, q n momentin e par, na bn t ndjehemi
sikur jemi para nj prplasjeje gjuhsore, synimi i s cils sht nxitja e
atyre q u drejtohet, ashtu q lvizja, gjallria dhe nxitja shpirtrore dalin
n pah fllimisht si rrjedhoj e ktij stili gjuhsor, pr ta arritur kulmin
nprmjet ndriimeve t shprehjeve, domethnieve dhe indikacioneve
zanore dhe sinjalizuese, derisa t prftohet si rezultat i ksaj nj imazh
artistik, i pasur dhe i kndshm.
Duket sikur disa shprehje ngrthejn n vete dykuptimsi esenciale, apo
dykuptimsi t qllimshme n disa raste, pr t vn n pah gjendjen t
ciln e ngrthen nj dykuptimsi e till si dhe pr tna prcjell drejtprdrejt
nj situat shpirtrore e cila refekton po ashtu t njjtn dykuptimsi.
Ksisoj, kto shprehje sikur paraqesin nj indikacion qensor, i cili i
ngjan indikacionit qensor t disa shkronjave e fjalve n t cilat veoria
tingullore e kryen funksionin e kumtimit dhe aludimit para se mendja ta
nxjerr domethnien e tyre.
Sado q prpiqemi, nuk do t arrijm gj tjetr pos disa indikacioneve,
bukurive dhe domethnieve q i hasim n ajetin kuranor, meq Kurani
Fisnik, duke qen drit dhe udhzim, me pasurin e tij semantike e estetike
dhe me mundsit e tij sinjalizuese, shprfaqet para do horizonti dhe tek
mendjet e dijetarve, flozofve, gnostikve si dhe n imagjinatn e poetve
dhe shkrimtarve.
Indikacioni dhe ndjesia e shtuar si dhe aluzionet t cilat i v n pah
boshti i metafors, disa prej tyre njeriu i ndien, mirpo t gjitha nuk mund
t sqarohen, pr shkak t pamundsis s njeriut q ti kuptoj ato, duke
qen se n thellsi t do fenomeni artistik dhe n qendr t do sqarimi
ndjesor, fshihet nj shtje pa mnyrn si dhe nj kumtim, mnyrn e t
cilit nuk mund ta sqarojm dot.
sht kjo shtja e cila e ka ln dr. Shefi Kedkeni para nj vargut
t Hafz Shirazit, gojhapur dhe duke e pyetur veten se kujt i referohet
poetika e ktij vargu:
Si mund tkrahasohet devotshmria ime
Me ardhjen tnde dehse n shpirtin tim me plot mistere
Ai nuk ofroi prgjigje pr pyetjen t ciln e parashtroi, mirpo
pohoi se sekreti i veoris fshihet n strukturn, e posarisht n dhe se
ai rroket me an t imazhit simbolik, e nuk mund t sqarohet me fjal,
duke thn: Njri prej formalistve rus e konsideronte poezin the
resurrection of word dhe e ka kapur boshtin e s vrtets, ngase fjalt n
gjuhn e prditshme prdoren n nj form t zakonshme, t vdekur, mirpo
t njjtat fjal n poezi ftojn gjallri me lvizje m t vogl para apo
prapa. Fjala e cila prshtatet n qendrn e pjess s par t vargut, u jep
gjallri fjalve t tjera q gjenden pran tyre.
Mendojm se kjo thnie i prshtatet plotsisht asaj pr far po bjm
fjal ktu lidhur me sqarimin e disa estetikave dhe ndikimeve t ajetit
kuranor, respektivisht fjals s t Lartsuarit:
Parashtrohet pyetja: A mund t prfshihen t gjitha sekretet e estetiks
n Kuranin Fisnik? E sikur t arrihej kjo, a do t mund t sqaroheshin ato
nprmjet t shprehurit njerzor? sht e sigurt se q t dyja kto gjra jan
t pamundshme.
N vijim, po i sjellim shkurtimisht mendimet e dy profesorve, njri nga
t cilt sht profesor i retoriks n letrsin perse, kurse tjetri - n letrsin
arabe.
Nga mendimet e tyre shihet qartazi arsyeja e ksaj pamundshmrie,
vshtirsia pr t folur rreth fjals s Zotit (Kuranit, vr. e prkth.) dhe t
shkruarit e ndonj gjje rreth retoriks s tij.
Dr. Shefi Kedkeni thot: N bisedat tona t prditshme, ne prdorim
mjaft shpesh shprehjet si kjo poezi sht subtile, kjo pjes muzikore sht
subtile, mirpo rrallher thellohemi n domethnien e fjals subtil,
ndonse bhet fjal pr njrin nga emrat e All-llahut.
Interpretuesit e Kuranit kan folur rreth ksaj veorie nga kndvshtrimet
e ndryshme, mirpo t pakt jan ata njerz t cilt e kan kuptuar kt
veori me at thellsi dhe eleganc si e kishte kuptuar njri prej budallenjve
t menur, kur ishte pyetur pr fjaln subtil, me rast pati thn: Subtil
sht ai i cili i kap gjrat pa mnyrn si. Po, Shikimet njerzore nuk
mund ta arrijn At, ndrkoh q Ai i arrin shikimet e t gjithve. Ai sht
Subtil dhe di do gj. (El-Enam : 103)
Ky kontekst sht m i duhuri pr shtjen e perceptimit pa mnyrn
si lidhur me All-llahun e Lartsuar, respektivisht Ai nuk mund t arrihet,
t shihet e t futet n sfern e shikimit ...
All-llahu sht Subtil, e po ashtu edhe arti dhe dashuria, dhe q t trija
kto i kuptojm pa mnyrn si, e sikur t pyesnim pr formn e secilit prej
tyre, nuk do t ishte as Zot, as art, e as dashuri. (Shefi Kedkeni, 195 /
1383)
Prof. Mahmud Muhammed Shakir thot: Mendoj se imami yn, Abdu-
l-Kahir el-Xhurxhani, pas nj mundi t madh q ka dhn pr zbulimin e
paqartsis s retoriks nga t gjitha aspektet, kishte nj ndjenj t turbullt
se ka mbetur edhe dika e turbullt, e paqart, q mund t kapet nprmjet
shijimit t ktij Kurani t madh.
Ngjashm sikurse rasti i Shafut (All-llahu e mshiroft), kur ishte
pyetur lidhur me nj shtje, kishte thn: E ndiej kuptimin e saj n zemr,
mirpo gjuha nuk mund ta shpreh dot. (Shakir, 102-117/2002)
Kt punim po e prmbyllim me nj varg t Xhelaluddin Rumit, nj varg
poezie i cili shpreh shkoqur mangsit me t cilat karakterizohen fjalt
njerzore karshi fjals s All-llahut t Lartsuar:

Nga gjuha arabe:

MA Jahja Hondozi
Burimet dhe referencat:
N gjuhn arabe:
- Kurani Fisnik
- Ebu Musa, Muhammed Muhammed (2003). Et-tasviru-l-bejanijj (bot.
V), Kairo, Mektebetu Vehbe.
- Et-Taftazani, Saduddin. Kitabu-l-Mutavvel, Kumm, Menshurat
mektebeti-d-davuri.
- El-Xhurxhani, Abdu-l-Kahir (2003). Delailu-l-ixhaz, Bejrut, Mektebetu-
l-asrijje.
- Xhumua, Husejn (2005). Et-tekabulu-l-xhemalijj f-n-nassi-l-kuranijj
(bot. I), Damask, Daru-n-nemir.
- Er-Rubi, Elfet Kemal (2007). Nedharijjetu-sh-shir inde-l-felasifeti-l-
muslimin, Bejrut, Daru-t-tenvir.
- Ez-Zerkeshi, Bedruddin (2007). El-Burhan f ulumi-l-Kuran (bot. I),
Bejrut, Daru-l-kutubi-l-ilmijje.
- Ez-Zamahsheri. El-Keshshaf an hakaiki gavamidi-t-tenzil.
- Sejjid Kutb (2007). Et-tasviru-l-fennijj f-l-Kuran (bot. XIX), Kairo,
Daru-sh-shuruk.
- Shakir, Mahmud Muhammed (2002). Medahilu ixhazi-l-Kuran (bot. I),
Kairo, Matbeatu-l-medeni.
- Esh-Sherif er-Redi, Muhammed ibn Husejn. Telhisu-l-bejan f mexhazati-
l-Kuran (bot. I), Teheran, Vizaretu-th-thekafe ve-l-irshadi-l-islamijj,
Muessesetu-t-tabi ve-n-neshr.
- Saf, Mahmud (1991). El-xhedvel f irabi-l-Kuran ve bejanihi (bot. I),
Damask - Bejrut, Daru-r-reshid.
- Junus Ali, Muhammed Muhammed (2007). El-mana ve dhilalu-l-mana
(bot. II), Libi, Daru-l-medari-l-islamijj.
N gjuhn perse:
- Babek, Ahmedi. (1380) Sahtar ve Tavili Matn. Teheran. Nashre Markaz
- Saadi, Muslihuddin Bin Abdullah. (1365). Kullijati Saadi. Teheran.
Amir Kabir
- Shafe Kadkani, Muhamed Riza. (1380). Musiki Shiir, Teheran, Ente-
sharat Agah
- Mevlana, Xhelaleddin Muhammed. (1383). Divani Shems. Nashre Mu-
hammed

Estethic simetries on the metaphores of Kuran
Sejjid Ali Mirlohi
Summary
A considerable number of interpretations of metaphore is based on
the element iof simility, perception and on the simetric aspect ..., but the
Holy Kuran being the permanent word of God has been and still is a rich
sourse for the artistic beuty. Its miracles never end and its expressive and
indicative opportunities never exhaust even though the researcher draw
much from it. By this modest step we have attempted to treat some of the
Kuranic metaphores that are found on the Holy Kuran from another point
of wiev, in order to point out another aspect of the expressive beauties
of the Holy Kuran. By this research we attemt to clarify some elements
of the estethics in the Quramic metaphores from the point of wiew of
the same and different simetries and their elementary and surface simetric
meanings as well as indicative words and their abstract and sensory echos.
Despite the lack of researching tools and cognitive literal abilities taking
into account that the author himself is considered as one of the people to
whom the Holy Quran adresses like every other muslim, he has the right
to speak about the Holy Quran out of the love for it in order to be one of
the few contributors in terms of promoting the dialog about the esthetics
of the Holy Quran, even if he is wrong about what he says or writes, as far
as his greatest effort, hope and wish are for the Gods sake.
196 Nexhat Ibrahimi
Disa copza t diplomacis s Muhammedit a. s.
Nexhat Ibrahimi
Abstrakt
N kt punim autori orvatet t shqyrtoj disa aspekte t
pikpamjes diplomatike t hz. Muhammedit a.s.. Pas diskutimit t pozits
s diplomacis n fen islame, autori fet pr karakteristikat e praktiks
s diplomacis nga Pejgamberit i Islamit ku numron disa tipare t nj
diplomati si ndershmria, durimi, etj., t cilat i posedonte edhe hz.
Muhammedi a.s.. M pastaj n kt shkrim n pika t shkurtra diskutohet
edhe pr marrveshjet dhe mnyrat e evitimit t sfdave dhe problemeve n
shoqrin e asaj kohe dhe vihet theksi n marrveshjen e Hudejbies.
Fjalt Ky: hz. Muhammedi a.s., diplomacia, diplomacia e shkruar, tiparet
e diplomatit
Hyrje
Personaliteti i Pejgamberit Muhammed a. s. sht tejet kompleks,
i gjall dhe vshtir i pjeszueshm n pikpamje apo aspekte t caktuara.
donjri aspekt i jets s tij sht shembull dhe i pacenueshm. Megjithat,
kt fakt pr hir t perceptimit m t leht t tems s shtruar, dijetart e
ndryshm kan studiuar jetn dhe veprn e tij dhe kan ofruar copza t
caktuara nga jeta e tij, nga t cilat copzime do ta kuptojm mozaikun e
KDU 28-32
28:327
197 Disa copza t diplomacis s Muhammedit a. s.
madhshtis s Pejgamberit ton si i drguar i Zotit, si qytetar, bashkshort,
prind, lufttar, msues, politikan, diplomat e t tjera.
Nj ndr pikpamjet m interesante, por jo edhe aq t hulumtuara,
sht edhe pikpamja diplomatike
1
e Muhammedit a. s. Ky segment ka
qen ky n zhvillimin e shoqris myslimane n prgjithsi, e sidomos
n periudhn e bashksis s vogl myslimane rreth Muhammedit a. s.
M von, pas kohs s katr halifve besimdrejt, shum sundues jan
prpjekur t prvetsojn atribute t Pejgamberit t dashur, t raportit t tij
ndaj pushtetit, popullit dhe bots n prgjithsi.
Qndrimi dhe aktiviteti diplomatik i Muhammedit a. s. ka kontribuar
q problemet e bashksis myslimane ai vet ti zgjidh paqsisht, me rrug
mirkuptimi dhe me marrveshje kontraktuese. Ky aktivitet ka ndikuar n
zhvillimin dhe formsimin e politiks s jashtme dhe t marrdhnieve
ndrkombtare t qytetrimit islam n raport me perandorit dhe qeverit
me t cilt kan ardhur n kontakt. Si rezultat t ktij zhvillimi kemi edhe
nj terminologji t gjall, si: darul-harb (vendi i lufts, vendet me t cilat
zhvillohet luft), darul-islam (vendi i Islamit, si territor i hilafetit, vendi ku
praktika juridike islame sht n praktik), dhe darul-sulh (vendi i paqes,
marrveshjes, vendet t cilat nuk jan nn pushtetin e halifatit, por me t
cilat vende jan lidhur kontrata paqsore) e terma
2
t ngjashme.
Diplomacia n Islam
Diplomacia mund t prkufzohet llojllojshm, varsisht nga kndi
politik i trajtimit, por si nocion at e karakterizon virtyti i paqes, dialogimit
dhe mirkuptimit. Gjat historis ka kaluar npr zhvillime t ndryshme, n
pajtim me rrethanat e shteteve dhe kushtet brenda dhe jasht kufjve t tyre.
1. Fjala diplomaci rrjedh nga gjuha greke diploma, q do t thot i palueshm, e q
nnkupton aktin e sovranit n dy pjes t paluar. N politikn aktuale diplomaci do t
thot: politika e jashtme e nj vendi; mjet i komunikimit ndrmjet dy subjekteve t s
drejts ndrkombtare; grup njerzish q nj subjekt i t drejts ndrkombtare ia drgon
nj tjetri n cilsi zyrtare q t bj prfaqsimin dhe t kryej detyra t caktuara....
Sipas: Pravna enciklopedija, 1, Beograd, 1989, fq. 249.
2. Nexhat Ibrahimi, Islami ka vend edhe pr t tjert, Logos-A, Shkup, 2008, fq. 96.
Krhs.: Keith Hamilton, Richard Langhorne, The Practice of Diplomacy: Its Evolution,
Theory, and Administration, Routledge, Ne York-London, 2011, fq. 26, n: http://.
akos.ba/diplomatski-karakter-u-licnosti-poslanika-muhammeda-a-s/.
198 Nexhat Ibrahimi
Edhe prijsit mekas mbanin bashkpunim me grupet (fset) jasht Meks
dhe vendeve t tjera. Edhe jeta rinore e Muhammedit a.s. do ti ndihmoj
atij n zhvillimin e personalitetit diplomatik.
3
Aftsia dhe shkathtsia e tij
q t kontaktoj, lidh marrveshje me prijs e lider brenda Arabis dhe
jasht saj do t ndihmoj n perfeksionimin e personalitetit diplomatik.
Kt ndjenj dhe prirje t hershme e ka zhvilluar edhe m Allahu n
Kuran, duke dhn orientimet m t mira se si duhet komunikuar brenda
dhe jasht vendit:
Thirr n rrugn e Zotit tnd me urtsi dhe kshillime t mira dhe
diskuto me ata n mnyr m t mir! (En-Nahl. 125).
Kjo urdhres sht universale n prcaktimin e marrdhnieve
t myslimanve me jomyslimant (pjestart e feve qiellore apo ateistt).
Kt postulat e afrmojn edhe m ajetet kuranore n suret:
Dhe me ithtart e Librit diskutoni n mnyr m t mir, prve
atyre t cilt jan tiran, dhe thoni: Ne besojm n at q na shpallet neve
dhe n at q u sht shpallur juve, se Zoti yn dhe Zoti juaj sht Nj,
dhe ne atij i dorzohemi. (El-Ankebut, 46), me t cilin ajet konfrmohet
sendrtimi i komunikimit ndrfetar dhe ndrkulturor;
Nse anojn kah paqja, edhe ti bhu n ann e tyre dhe mbshtetu
n Allahun, sepse Ai me siguri dgjon dhe di shum. (El-Enfal, 61), me t
cilin ajet trajtohet shqyrtimi i marrveshjeve paqsore etj.
Parim mbi parim sht postulati i tevhidit, monoteizmit, i cili
sht krucial n t gjitha marrveshjet, bashkpunimet dhe veprimet e
prbashkta. Kjo i urdhrohet Pejgamberit a.s. dhe t gjith myslimanve.
4

Karakteristikat e praktiks diplomatike t Muhammedit a.s.
Tiparet kryesore t nj diplomati, sikurse ndershmria, bashkndijesia,
durimi, optimizmi, shkathtsia e t folurit dhe vepruarit, dshira pr ndry-
shime, altruizmi, pozicionimi i matur ndaj qendrave t ndikimit e t tjera,
ishin pjes prbrse edhe t Muhammedit a.s. Ai kto virtyte i mori nga
Krijuesi i tij qysh si fmij, i ri dhe i pjekur, pr tu br lider i umetit,
bashksis universale njerzore. N rrafshin historik Muhammedi a.s.
3. Muhammed Hamdiullah, Muhammedi a.s. Vepra, 2, Logos-A, Shkup, 2012, fq. 293
e tutje. http://www.akos.ba/diplomatski-karakter-u-licnosti-poslanika-muhammeda-a-s/
4. Sipas: http://www.akos.ba/diplomatski-karakter-u-licnosti-poslanika-muhammeda-a-s/
shum hert u ballafaqua me problemet e komunikimit brenda bashksis
s tij, mekase, por edhe at rajonale, shkuarja e tij n Taif, q rezultoi me
dbimin e tij t dhunshm. Prkundr vshtirsive, optimizmi dhe durimi
nuk mungoi. N sendrtimin e misionit pejgamberik nuk e thyen as ofertat
joshse nga mekasit, as ofertat krcnuese nga mekasit.
Por, kemi edhe pjesn e ndritshme t diplomacis, kontaktit dhe
bisedimet me prfaqsuesit e Medins (Jethribit) dhe gjuhn dhe mendjen
e prbashkt drejt zgjidhjes s problemeve t Jethribit, q e kishin goditur
pr nj koh t gjat. Zotimi i fseve Evs dhe Hazrexh n vendin Akab,
se t frymzuar nga Kurani, do t ndrpresin armiqsit e ndrsjella, do
t rezultoj me bashksin e Medins, qytetin q paraqet themelin e t
ardhmes njerzore.
Diplomacia, largpamsia politike dhe njerzore do t shihet qart
edhe n Kartn (Sahifn) e Medins. N kt dokument u vendosn
themelet e bashkjetess mes vet myslimanve dhe ndrmjet myslimanve
dhe feve t tjera. Edhe pse n Kart n rrafshin fetar nuk kushtzohej
pranimi formal i Muhammedit a.s. pr pejgamber, n rrafshin historik ata
respektoheshin ndrmjet veti. M von, do t shohim se si hebraikt nuk do
t jen konsekuent n aktivitetin e tyre, duke lidhur marrdhnie t fshehta
me armiqt e myslimanve.
5

Marrveshjet paqsore dhe zgjidhja e sfdave politike
Jeta e Muhammedit a.s. sht prplot ngjarje interesante. Por,
ngjarja e vitit 628 sht e veant. Kt vit myslimant n Medin
vendosn ta kryejn haxhin dhe msyn Meken n mnyr paqsore. Edhe
mekasit, n mnyr q ti shmangen konfiktit, sepse do ta shkelnin traditn
e mospendimit t njerzve q vizitonin Qaben, e drguan Suhejlin q t
merret vesh me myslimant pr jo luft. Muhammedi a.s. gjat marrveshjes
vendosi disa rregulla q edhe sot jan t vlefshme n marrveshjet
ndrkombtare, sikurse jan: prkufzimi i kufjve, zgjidhjen e krizave
aktuale apo atyre eventuale, statusin e refugjatve etj. Gjith kt proces e
prshkon dialogimi, kompromisi, maturia, por edhe gjeturia n momente
kur bisedimet shkojn drejt nj qorrsokaku.
6
Myslimant detyroheshin pr
5. Martin Lings, Muhammed, Sarajev, 2007, fq. 172 -177.
6. N: Mahmoud Yousefvand, Diplomatic Negotiations from Islamic Point of View,
200 Nexhat Ibrahimi
kompromis q t mund ta kryejn haxhin, q myslimant e mbetur n Mek
t gzonin trajtim normal, kurse mekasit kishin interes q mos t luftonin,
sepse luftrat i drmonin politikisht, ekonomikisht e edhe n faktorin
njeri, por edhe q t shfrytzojn rrugt, pr karvant e tyre tregtare, q
i kontrollonin myslimant dhe aleatt e tyre. Kjo marrveshje q njihet
si Ujdia e Hudejbis nuk ishte trsisht e favorshme pr myslimant,
por ajo siguronte nj stabilitet njerzor biologjik, politik dhe ekonomik
t myslimanve. Prkundr disa mospajtimeve t myslimanve pr kt
marrveshje, Kurani fet n favor t saj dhe e arsyeton vendimin dhe
strategjin e Muhammedit a.s. (Shih ajetet 1-30 nga sureja El-Feth).
Hudejbia sht shembull eklatant i diplomacis bashkkohore, kur
t dyja palt dialogojn, diskutojn, merren vesh, her duke lshuar pe e
her duke treguar feksibilitet para pals tjetr, por pa e lshuar tubimin,
q do t mund t quhej diplomaci e detyrimit. Idhujtart e Mekes ishin
t knaqur me rezultatin momental, kurse myslimant ishin t knaqur
me paqen, sepse ajo iu siguronte koh pr konsolidim, rritje dhe kthim
triumfal n t ardhmen. Historia na tregon se muslimant patn t drejt,
sepse myslimant triumfalisht erdhn n Mek shum shpejt, kur mekasit
shkeln marrveshjen e arritur. Myslimant n krye me Muhammedin
a.s. dhe aleatt e tyre hyn n Mek pa hakmarrje e luft, pa dmtime
njerzish e pronash, duke e shpallur lirin pr t gjith ata q shkaktuan
dhun, vrasje, uzurpim t pasuris etj. Veprimi i Muhammedit a.s. pr falje
t prgjithshme, larg urrejtjes dhe hakmarrjes, e bri Muhammedin a.s.
shembull pr tr historin myslimane dhe botrore.
N ndrkoh, myslimant vazhduan konsolidimin e brendshm,
thirrjen n Islam n fseve t reja, lirimin e robrve kundrejt neutralitetit t
tyre apo shpagimit, trajtimin e ankesave t t huajve lidhur me pronsin e
humbur etj. N viset e reja q kishin pranuar Islamin drgoheshin misionar
t urt pr msimin dhe udhzimin e tyre, q shquheshin pr arsimim dhe
edukat solide. Kjo bri q shteti islam t karakterizohet si bashksi e dijes,
e msimit, e paqes, e mirqenies.
7

Journal of Basic and Applied Scientifc Research, br. 25/2 (2012), fq. 314, sipas: http://
www.akos.ba/diplomatski-karakter-u-licnosti-poslanika-muhammeda-a-s/.
7. Muhammedi a.s. megjithat disa njerz i ka dnuar pr shkak t veprave t rnda: Dy
njerz vran padrejtsisht n Medin dhe ikn n Mek, duke hequr dor nga Islami,
El-Huvejrithi i cili e kishte malltretuar t bijn e Muhammedit a.s. gjat hixhretit dhe
Diplomacia e shkruar
Krahas Karts s Medins dhe Marrveshjes s Hudejbies,
Muhammedi a.s. ka pasur korrespodenc t zhvilluar n kohn e tij. Nj
aspekt i ksaj diplomacie sht drgimi i misionarve, t deleguarve special,
pr shtetet dhe perandorit e asaj kohe. Ndr misionet m t rndsishme
jan ato me superfuqit e atbotshme, Persin dhe Bizantin, mbretit
etiopian etj.
8
Reagimet e tyre ishin te ndryshme: Husrevi (Kisrau) reagoi
mjaft vrazhd, duke e grisur letrn, por m von i biri i tij Kiri e pranoi
Islamin, kurse Muhammedi a.s. kt e bri mkmbs t Jemenit.
9
Herakliti
bizantin ishte i edukuar n prgjigje, por megjithat e refuzoi pranimin e
Islamit.
10
Mbeti etiopian, negusi, e pranoi me dashamirsi letrn, i ndihmoi
myslimant, dhe thuhet se e pranoi edhe fen islame.
11
N vend pr prfundimit
(Trashgimia diplomatike e Muhammedit a.s.)
Jeta dhe vepra e Muhammedit a.s. sht shembull pr t gjith
besimtart mysliman, por njkohsisht sht trashgimi e shklqyeshme
edhe pr historin e diplomacis botrore n prgjithsi. Si njeri pr t gjitha
koht dhe hapsirat, Muhammedi a.s. i dha zhvillimit material, intelektual,
kulturor dhe shpirtror t bots avancim t vlerave n fushn e diplomacis.
Duke i dhn prparsi fjals e jo lufts, ai tregoi se diplomacia ka hapsir
edhe gjat konfiktit edhe gjat paqes, edhe gjat varfris edhe gjat
nj robresh e cila me vetdije e kishte mallkuar Muhammedin a.s. n poezit e saj. M
gjersisht shih: Muhamed Husejn Hejkel, ivot Muhammeda a.s., El-Kalem, Sarajevo,
2004, fq. 458-460.
8. Nj analiz t hollsishme t letrkmbimit t Muhammedit a.s. me prijsit e bots
mund ta lexoni: Muhammed Hamdiullah, Muhammedi a.s. Jeta, 1, Logos-A, Shkup,
2012, fq. 179 e tutje. Shih edhe: Sulltan Ahmed Kurejshi, po aty, fq. + 258.
9. Sulltan Ahmed Kurejshi, Letrat e Muhammedit a.s., Shkup, 2004, fq. 114-115. Vehbi
Sulejman Gavoi, Muhammedi a.s. jeta dhe vepra, Logos-A, Shkup, 2012, fq. 245-
246.
10. Ibid., fq. 108-113. Vehbi Sulejman Gavoi, po aty, fq. 247-249.
11. Ibn Hisham, Poslanikov zivotopis, Sarajev, 1998, fq. 278 dhe Sulltan Ahmed Kure-
jshi, po aty, fq. 98-101 dhe 104-105. Vehbi Sulejman Gavoi, po aty, fq. 242.
202 Nexhat Ibrahimi
bollkut.
Shembulli i tij i fjals n vend t lufts, i faljes n vend t ndshkimit,
i diplomacis n vend t prshkallzimit t konfiktit, i respektimit t
kontratave dhe marrveshjeve n vend t shkeljeve t tyre, duhet t
bhet doracak pr diplomacin botrore t komprometuar me ngjyrime
ideologjike, hapsinore, fetare etj. Sundimi i t drejts dhe shtetit ligjor, t
udhhequra n frymn e monoteizmit, jan postulate t domosdoshme pr
t ardhmen ton, aktualisht t zymt si n rrafshin politik, ekonomik etj.
Literatura:
1. http://www.akos.ba/diplomatski-karakter-u-licnosti-poslanika-
muhammeda-a-s/
2. Ibn Hisham, Poslanikov zivotopis, Sarajev, 1998
3. Keith Hamilton, Richard Langhorne, The Practice of Diplomacy:
Its Evolution, Theory, and Administration, Routledge, Ne York-
London, 2011.
4. Mahmoud Yousefvand, Diplomatic Negotiations from Islamic
Point of Vie, Journal of Basic and Applied Scientifc Research, br.
25/2 (2012).
5. Martin Lings, Muhammed, Sarajev, 2007.
6. Muhamed Husejn Hejkel, ivot Muhammeda a.s., El-Kalem,
Sarajevo, 2004.
7. Muhammed Hamdiullah, Muhammedi a.s. Jeta dhe vepra, 1-2,
Logos-A, Shkup, 2012.
8. Nexhat Ibrahimi, Islami ka vend edhe pr t tjert, Logos-A, Shkup,
2008.
9. Pravna enciklopedija, 1, Beograd, 1989.
10. Sulltan Ahmed Kurejshi, Letrat e Muhammedit a.s., Shkup, 2004.
11. Vehbi Sulejman Gavoi, Muhammedi a.s. Jeta dhe vepra,
Logos-A, Shkup, 2012.
Snippets of Muhammads (PBUH) Diplomacy
Nexhat Ibrahimi
Summary
In this paper the author assays few aspects of diplomatc view
of Muhammad (PBUH). Afer discussion on the positon of Diplomacy in
Islam, the author talks about the characteristcs of Diplomacy practce
of the Muslim Prophet where he enumerates few features of a Diplomat
such as sensibility, patence etc. that Muhammad (PBUH) possessed.
Later in this paper in key points discusses also on the agreements and the
manners of avertng the challenges and issues in the Society of that tme
and put the emphasis on Treaty of Hudaybiya.
Key words: Muhammad (PBUH), Diplomacy, writen Diplomacy,
characteristcs of the Diplomat
Kritik dhe Recensione
206 Abdullah Hamiti
Libr komplet mbi historin e Perandoris Osmane
Abdullah Hamiti
Historia e Shtetit, Shoqris dhe Qytetrimit Osman, Tiran, AIITC,
2009, Vllimi I, fq. 793 dhe vllimi II fq. 765.
Libri Historia e Shtetit, Shoqris dhe Qytetrimit Osman sht
rezultat i puns hulumtuese dhe t bashkpunimit t mir t ekspertve
turq t disiplinave t ndryshme shkencore, t cilin n gjuhn turke, n dy
vllime e ka botuar Qendra Studimore e Historis, Artit dhe Kulturs Islame
(IRCICA n Stamboll) n vitet 1994-1998. Ky projekt ishte udhhequr nga
drejtori i ksaj Qendre Prof. Dr. Ekmeleddin Ihsanoglu dhe pas botimit
origjinal Qendra kishte prgatitur prkthimin e t dy vllimeve n gjuhn
arabe dhe n gjuhn angleze. Instituti Shqiptar i Mendimit dhe Qytetrimit
Islam (AIITC) n Tiran, kt projekt t madh e ka prkthyer nga versioni
n gjuhn angleze dhe n vitin 2009 e ka botuar n gjuhn shqipe sponsoruar
nga Agjencioni Turk pr Bashkpunim dhe Zhvillim (TIKA).
Libri sht nj projekt shum serioz dhe n parathnien e ktij
botimi shqip Dr. Halit Eren shpreh bindjen, se ky botim do t jet nj
kontribut i rndsishm n hulumtimin shkencor t ksaj teme. Artikujt
q prmban vepra i ofrojn lexuesit nj paraqitje objektive t historis
s periudhs osmane, t ndrtuar n baz t dokumenteve arkivore e t
kronikave osmane si dhe t punimeve t specialistve t sotshm n kt
fush.
Librit i paraprin nj Hyrje shum koncize e shkruar nga
Ekmeleddin Ihsanoglu, i cili pasi thekson rndsin e studimeve t historis
pr harmonin n ambiente shum kulturore, pr mirkuptimin ndrmjet
njerzve duke ofruar shembuj t kuptueshm, objektiv dhe t besueshm
nga historia e njerzimit, kombeve dhe civilizimeve, thekson se: Islami,
popujt mysliman dhe civilizimi i tyre, zn nj vend t rndsishm
n historin e njerzimit. Shfaqja e Islamit bashkoi shum njerz t
prejardhjeve t ndryshme: kombtare, sociale dhe kulturore. Si rezultat i
prhapjes s popujve n nj territor m t gjer gjeografk ku mbizotronte
besimi islam, krijoi nj civilizim, i cili ndihmoi shum n zhvillimin e
207 Libr komplet mbi historin e Perandoris Osmane
njerzimit n fushat e kulturs, shkencs dhe jets intelektuale. Pr kt
arsye, n koht tona sht e rndsishme t kuptosh historin e kombeve
myslimane dhe civilizimit t tyre, me nj perspektiv m t gjer t bazuar
n krkime akademike.
Dhe fatmirsisht IRCICA me projektet dhe me objektivat e veta
kontribuoi shum n kt drejtim e cila inkurajoi punn krkimore, duke
patur si qllim prgatitjen dhe publikimin e librave t besueshm historik
dhe kulturor si dhe pr t korrigjuar keqkuptimet dhe paragjykimet
ekzistuese. Kshtu Hyrja e Ekmeleddin Ihsanoglu-s paraqet nj pasqyr
konkrete pr at sesi sht shkruar Historia Osmane n koht e hershme
nga vet historiant e poett osman, metodat e puns tradicionale e deri
tek veprat e shkrimtarve turq e perndimor dhe t shkenctarve t kohs
s sotme t cilat shrbejn si referenca t pashmangshme.
Vllimi i par i librit Historia e Shtetit, Shoqris dhe Qytetrimit Osman,
prbhet nga tet kapituj kryesor t cilt ndahen n shum nnkapituj:
Kapitulli i par trajton formimin dhe ngritjen e shtetit Osman (nga
themelimi deri n vitin 1683.). Ktu n mnyr kronologjike sht shtruar
dhe paraqitur themelimi dhe zhvillimi i sundimit t osmanlinjve nga nj
bejllk provincial, i cili shndrrohet n Perandorin Osmane m t famshme
t kohs q do t ekzistoj pr plot gjasht shekuj. Autori n kt studim t
tij duke marr parasysh rrethanat e brendshme t shtetit Osman n nj an,
dhe rrethanat dhe relacionet e fuqive midis vendeve n perndim dhe lindje
nga shteti Osman n ann tjetr, ka krijuar nj pasqyr t prmbledhur dhe
t qart t historis politike osmane. Ndrsa kapitulli dyt trajton dobsimin
dhe fllimin e rrnimit dhe rrnimin e Perandoris Osmane (1683 -1923).
N kt kapitull, me nnkapituj t veant shtrohet periudha e reformave
(Tanzimati), luftrat e ndryshme t turqve n territore t ndryshme, humbja
e territoreve t njpasnjshme dhe me njsi t veanta trajtohen kryengritja
serbe, greke, pastaj shtja vllehe, maqedonase etj, por jo edhe kryengritjet
apo shtja shqiptare, pos q do t jen prmendur kalimthi.
Kapitulli q trheq vmendjen, sht kapitulli i III. i cili shtron
Organizimin e shtetit Osman dhe sht m i gjati (fq. 149-288).
Ky kapitull sht ndar n katr nnkapituj:
a) Pallati mbretror: ktu paraqitet rregullimi i pallatit mbretror
(sarajit), funksionimi i pallatit t sulltanit, me theks t veant tek pallati
Topkapi saraj, i cili ka qen pallat i sulltanve osman gjat katr shekujve.
208 Abdullah Hamiti
Ky pallat prbhej nga tre pjes kryesore: Birun (Shrbimi i jashtm i
pallatit), Enderun (Shrbimi i brendshm i Pallatit) dhe Haremi, funksionet
e t cilit jan prshkruar mjaft detajisht.
b) Administrata qendrore: ktu prshkruhet struktura e pushtetit
qendror osman, bosht i s cils deri n gjysmn e dyt t shekullit 17 ka
qen Divani i Sulltanit (Kshilli Perandorak). M pastaj ka flluar t humb
rndsin, dhe administrata gradualisht ka kaluar n Kancelarin e Pashait
(Pasha Kaps) dhe tek Porta e Lart (Babil).
N nj nnkapitull kemi edhe prshkrimin e zhvillimit t
diplomacis osmane dhe t institucioneve diplomatike e q do t mund t
shprehte interes t veant pr qarqet e caktuara t lexuesve.
c) Administrata provinciale: ktu jepet analiza e administrimit
pushtetit provincial duke flluar me ejaletin dhe bejlerbegun (guvenatorin
e provinces), sanxhakun dhe sanxhakbejin (nnprovinca dhe drejtuesi i saj)
deri tek zyrtart tjer muteselimt, muhassilt (taksambledhsit) e ajant
(fsnikt).
d) Institucioni i t arsimuarve Ilmije: bhet analiza e sistemit
drejtues fetar. Zyrtart e atij sistemi kan kryer institucionet arsimore
klasike islame medreset, ndrkaq fushat e veprimtaris s tyre kan
qen gjyqsia, ekspertiza juridike, arsimimi dhe shrbimet fetare. Kan
mundur t zn pozita t rndsishme n administratn qendrore.
Kapitulli n vazhdim i kushtohet Organizimit administrativ t
shtetit Osman gjat periudhs s Tanzimatit, pra periudha e reformave
administrative t bra n fllim t shekullit XIX, e t cilat lidhen edhe me
fatin e shqiptarve. Reformat e periudhs s Tanzimatit t shekullit XIX
, solln nj form t re t jurisprudencs dhe nj lloj t ri t adaptimit
ligjor n skenn historike islamike turke. Organizimi i ri administrativ
ka prfshir t gjitha njsit administrative fnanciare e ushtarake, jetn
shoqrore n prgjithsi, dhe sht ndjer n t gjitha ant e shtetit.
Edhe kapitulli i pest Struktura ushtarake Osmane (f. 343-415)
sht nj nga kapitujt mbase edhe m interesant, sepse kemi t bjm
me prshkrimin e strukturs ushtarake osmane q pr nj koh t shkurt
kishte deprtuar n tre kontinente dhe kishte mbjell tmerrin edhe tek
vendet e evrops qendrore e m gjer. Gjithashtu, vlen t theksohet,
se sht interesante edhe pr lexuesin ton t njihet me at organizim
t sistemit t forcave t armatosura osmane, ngase n ato forca ishin
pjesmarrs shum aktiv edhe shqiptart, pavarsisht sesi sht realizuar
ajo pjesmarrje. Ktu, pasi fitet pr themelimin e forcs ushtarake osmane,
pason analiza e gjithanshme e forcave t armatosura t pushtetit qendror,
pastaj edhe t forcave t armatosura t qeverive provinciale dhe t forcave
detare. Autori gjersisht sht ndalur n prshkrimin e rregullave apo
procedurave t devshirmes, t axhemijve dhe t jenierve duke prshkruar
edhe tr zinxhirin e gradave ushtarake. Nga pikpamja e s drejts islame,
nnshtetasit osman jomysliman t aft pr ushtri, kan paguar xhizjen, si
kompenzim pr mospjesmarrje n luftra.
M pastaj n kapitullin Sistemi ligjor osman (f. 417-473) autori
analizon sistemin ligjor t sheriatit dhe at sulltanor, pra t s drejts
kanunore (rf) si fusha veprimi t ndara. Pason me analizn e gjykatave.
Bazn e tyre e prbnin gjykatat e sheriatit me kadijt n krye, ndrkaq rolin
e gjykats supreme sipas nevojs e ka marr Dvni Hmyn (Kshiilli
Perandorak). Gjithashtu, sipas nevojs, rolin e gjykats ka mund ta marr
edhe Divani i Vezirit t Madh. Institucionin e kadiut kryesor e kan mbajtur
kazaaskert, do t thot kadijt ushtarak t Rumelis dhe t Anadollis.
Gjithashtu, kompetenca t ushtrimit t detyrave gjyqsore npr provinca
e zona t caktuara kishin edhe titullart e tjer si: beglerbejt, shejht e
rendeve dervishe, nakibuleshraft, defterdart etj.
Mund t thuhet se n shtetin Osman q nga themelimi jan ndjekur
msimet e mezhebit hanefj, kurse ajo praktik q nga shekulli XVI sht
br rregull. Megjithat nuk mund t thuhet se me kt veprim jan evituar
dyshimet juridike, sepse interpretime t ndryshme ka pasur edhe brenda
vet mezhebit hanefj. N situat t till, ndihma dhe zgjidhja sht gjetur
tek fetvat dhe n burimet e ndryshme ligjore, pr t cilat autori fet n
pjes t veanta t ktij kapitulli.
Fetvat kan qen interpretime ligjore t ekspertve ligjor zyrtar
myftinjve. Muftit me fetva kan zgjidhur dyshimet ligjore t kadilerve.
Por jo rrall kontesti sht zhvilluar edhe me radhitje t kundrt, kur njra
pal n kontest s pari ka krkuar fetvan, e pastaj i sht drejtuar gjygjit t
kadiut. Ndihm n kryerjen e detyrs s gjykatsit kan ofruar edhe librat e
fkhut (dija pr legjislaturn fetare islame) t mezhebit hanefj, t cilat mund
t konsiderohen si nj lloj kodeksi. Jan shfrytzuar edhe prmbledhjet e
fetvave, kanunnamet e sulltanve si dhe regjistrat e gjykatave sherije (lloj
protokolesh gjyqsore).
210 Abdullah Hamiti
N sistemin ligjor osman, jomyslimant kishin status t veant
n lidhje me dispozitat, q do t aplikoheshin dhe me gjykatat ku do t
gjykoheshin. Parimisht, shrbimet juridike osmane nuk jan przier n
kontestet midis jomyslimanve, ndrsa kontestet midis jomyslimanit dhe
myslimanit i ka zgjidhur gjygji i sheriatit. Pas Tanzimatit, edhe sistemi
ligjor osman ka prjetuar ndryshime t mdha, por ato nuk e kan prforcuar
strukturn, vese e kan shkaprderdh me futjen e pjesrishme t sistemit
ligjor perndimor.
Kapitulli n vijim Shoqria osmane (f. 475-541) duke i vshtruar
nga kndi tjetr, paraqet t dhnat tashm t prmendura pr strukturn
e sarajit t sulltanit, t pushtetit qendror, t ushtris, t ilmijes dhe t
administrats, pjestart e t cilave i kategorizon n klasn qeverisse
dhe prezanton edhe klasn e nnshtetasve (raja). Ndrkaq, sipas llojit t
vendbanimeve, autori shoqrin osmane e ndan n tre grupe: popullsia
urbane e cila prbhej nga strukturat dominuese t tregtarve dhe zejtare,
ku vendosen funksionet politike, administrative dhe fetare; popullsia rurale
e cila sht marr me bujqsi; popullsia nomade.
Autori nj vmendje t veant i ka kushtuar familjes n shoqrin
osmane, lvizjeve sociale, jets s prditshme n shoqrin osmane, dhe
n fund edhe ndryshimeve n strukturn sociale osmane. Dhe kapitulli
i fundit t vllimit t par Struktura e ekonomis osmane (f. 543-666)
sht nj nga kapitujt m t gjat, po edhe ndoshta ndr kapitujt shum
interesant, ngase prshkruan strukturn e ekonomis s nj dinastie 600
vjeare me t gjitha baticat e zbaticat e saj. Ktu, autori shtjellon fnancat
osmane, taksat (me llojet e ndryshme t taksave), burimet e t ardhurave
dhe administrimin e tyre (sistemet: Timar, Mukataa dhe Mlikne), politikat
monetare osmane dhe prcaktimin e kontrollin e mimeve, pastaj: tregtin,
telekomunikacionin, industrin dhe e prmbyll me kreun Prpjekjet pr
zhvillimin industrial n shekullin XIX.
Vllimi i dyt i librit Historia e Shtetit, Shoqris dhe Qytetrimit
Osman, prbhet nga dymbdhjet kapituj kryesor t cilt ndahen n
shum nnkapituj. Dhe derisa n vllimin e par t ktij libri msojm
gjersisht pr historin politike, administrative dhe ekonomike t
Perandoris Osmane, n vllimin e dyt gjersisht msojm pr kulturn,
qytetrimin osman-islam.
Ky vllim fllon me kapitullin Turqishtja osmane (f. 17-39) n
t cilin jepet nj pasqyr historike e zhvillimit t turqishtes osmane. Kurse
kapitulli i dyt Letrsia turke n Anadoll (f. 41-100) sht nj kapitull
q ka t bj me kulturn, respektivisht me zanafllet e letrsis turke n
Anadoll, e cila ishte kultivuar edhe n viset tona, dhe ndjek pastaj zhvillimet
e saj npr periudha, dhe autori e shtron n katr nnkapituj: a) Zhvillimi i
turqishtes n Anadoll si gjuha e shtetit dhe e letrsis, b) burimet, prmbajtja
dhe llojet e vjershrimit t letrsis s Divaneve, c) Gjinit e zhvilluara n
letrsin e divaneve ndrmjet shekujve XII-XIX, d) periudhat e letrsis
turke n Anadoll; ndrkaq n kapitullin e katrt Letrsia turke gjat
periudhs s perndimizimit (f. 101-133) pra trajtohet reformimi i letrsis
tradicionale turke nn ndikimin e letrsis dhe mendimit perndimor. Pra,
periudha e tanzimatit pr model merr letrsin perndimore dhe tash n
letrsin turke fllojn t kultivohen edhe format e reja letrare, si romani,
drama, kritika dhe teoria letrare, poezia e lir e tregimi i shkurtr, natyrisht
duke u ndalur n rolin dhe karakterin e grupimeve t ndryshme letrare. N
kapitullin e katrt me titull Nj shqyrtim i jets intelektuale gjat periudhs
s perndimizimit (f. 135-167) autori zanaflln e perndimizimit e sheh
shum m hert se dekreti i Tanzimatt (1839) dhe pastaj vazhdon t
shtroj drejtimet kryesore t mendimit gjat periudhs s perndimizimit,
hapjen ndaj shkencs dhe teknologjis, lvizjet intelektuale osmane dhe
ato perndimore, pr t vazhduar me nnkapitullin rreth ndryshimeve n
mendimin fetar dhe n fund merret edhe me lvizjet intelektuale t shekullit
XX. Kurse kapitulli i pest Letrsia e popujve musliman n Evrop gjat
periudhs osmane (f. 169-182 - autor Nimetullah Hafz sh profesor i
Unverstett t Prshtns) trajton tri njsi: a) Letrsia e pasur folklorike e
myslimanve, Letrsia myslimane e Evrops n gjuht orientale (turqisht,
arabisht dhe persisht) dhe c) Letrsia alhamiado n Evrop. Autori para
se ti shtjelloj kto tri njsi e bn nj prshkrim t gjer t historikut t
ardhjes s fseve turke n Gadishullin Ballkanik dhe thot se n shekujt
IV dhe V ktu u vendosn hunt, pra fsi i par turk, q emigruan nga
Azia Qendrore n Evrop. Ata themeluan shtetin e par hun n shekullin
V, nn sundimin e Atils. N shekujt VI dhe VII, fset Avare erdhn nga
Azia Qendrore n Europ t cilt n fund t shekullit VI u mundn nga
bizantt. Pastaj fet pr fset turke Kumane dhe Peeneg, q vendosen n
viset e Ballkanit n shekullin XI. Ndrsa ndikimin e Islamit n Gadishullin
Ballkanik, autori e lidh me legjendat dervishe pr Sari Salltkun, pra n
shekullin XII, dhe shkruan se misioni i tij pr prhapjen e Islamit oi n
ardhjen e nj periudhe madhshtore t ksaj feje n Gadishullin e Ballkanit,
prpara se t fllonte ekspansioni osman. Ndrkaq, sipas autorit, ndikimi
i Islamit n Ballkan vazhdoi me pushtimet osmane q u realizuan n dy
faza. N fazn e par, osmant vun nn kontroll territoret e afrta gjat
212 Abdullah Hamiti
itinerarit t ekspansionit t tyre. Kto territore morn statusin e vasalve
harapagues, t cilt duhej t siguronin trupa pr fushatat n kmbim t
heqjes s taksave. Kshtu, ata e ruajtn identitetin e tyre politik. N fazn
e dyt, osmant vendosn menjher sovranitetin n tokat e pushtuara dhe
futn n zbatim sistemin e timarit q u mundsoi atyre t prftojn nj shtet
m t mir n aspektin fnanciar dhe luftarak. Autori, vazhdon dhe thot se:
Pr shkak t zhvillimeve dhe ndryshimeve historike, q pasuan sundimin
osman n Evropn jugore dhe thuaj se n t gjith Gadishullin e Ballkanit,
ndodhn ndryshime edhe n kulturn, arsimimin, gjuhn, traditn dhe
zakonet e popujve n kt rajon. N kto toka, osmant ndrtuan vepra
arkitekturore, t tilla si: xhami, hamame, teqe, varre, ura hane dhe eshme.
Prve ktyre, n nj koh shum t shkurtr, prhapn zeje t ndryshme
t vendit t tyre. N kto zona, u zhvillua n mnyr t shpejt tregtia e
ekonomia dhe turqishtja u pranua si gjuh e shtetit. N at periudh, disa
komunitete q ishin vendosur n Ballkan, n Evropn lindore, e pranuan
Islamin, ose duke ecur me ritmin e t jetuarit n kto zona, ose duke adaptuar
parimet e ksaj feje. Ndrkaq popujt q e pranuan Islamin n grupe t
mdha q nga shekulli XV e deri n shekujt XVII dhe XVIII, mund t
prmendim boshnjakt, shqiptart, romt (cigant), pomakt si dhe popujt
Torbeshi dhe Gorantzi. T theksojm se t gjitha kto q autori i thot,
nuk shoqrohen me asnj fusnot q do t mbshtesnin qndrueshmrin e
tyre shkencore. Ndrsa pr popujt q kan pranuar islamin sipas radhitjes
q bn, jep shpjegime n fusnota q nuk prkojn me realitetin politik.
Kshtu, pr shqiptart thot: Shqiptart jetojn n Shqiprin e sotme,
n jug t Serbis (shteti autonom i Kosovs), n perndim t Maqedonis
dhe n veriperndim t Greqis. Pjesa m e madhe e shqiptarve jan
mysliman. Pjesa tjetr u prket besimeve ortodokse dhe katolike. Pastaj
lexojm: Popujt Torbeshi dhe Goranci jan pomak, q jetojn n
Maqedoni dhe n Serbin jug-perndimore. sht pr tu habitur pse
redaktort e botimit shqip nuk kan ndrhyr me ndonj shpjegim shtes,
sepse qndrimet e autorit po kuptohen dhe t theksojm se autori sht nga
Kosova dhe profesor i Universitetit t Prishtins. Dhe ky botim n shum
vende ka pasur nevoj t plotsohet me shpjegime shtes, por ja q un n
redaksi nuk vrejta emrin e ndonj historiani shqiptar t njohur q merret
me periudhn e Perandoris Osmane.
Pastaj autori kur fet pr shtrirjen dhe prhapjen e letrsis
folklorike t popujve mysliman n Evrop, nuk bn ndonj studim apo
prmbledhje kritike, pos q jep nj bibliograf t veprave t folklorit t
botuara n gjuhn turke, n gjuhn boshnjake e n gjuhn shqipe. N kt
kontekst ai prmend anekdotat e Nastradin Hoxhs dhe thot se n shqip
jan botuar n Shqipri, Kosov dhe Metohije, n jug t Serbis (f. 172).
Pastaj edhe poetin e njohur Mesihi Prishtinasi, si dhe Suzi-n e Prizrenit,
ky autor i numron si poet t Serbis (f. 177). E kt e prsrit edhe
pr poet tjer t alhamiados shqiptare kur shkruan n Serbin Jugore (pra
mendohet n Kosovn). Vrtet shtrohet pyetja a e ka redaktuar kush kt
tekst?!
Pas ktij kapitulli t pest n t cilin nuk ka dika me mbshtetje
shkencore, pason kapitulli i gjasht Feja (f. 183-243). Autori q n fllim
duke e prkufzuar kt tem, vren se historia e fes n Perandorin Osmane
ka qen sfer e ln pas dore, dhe n kt mnyr ka mbetur nj boshllk
n prpjekjet pr t kuptuar dhe shpjeguar historin osmane. Prmbushja
e ktij boshllku sht paraqitur si detyr shum e vshtir, ngase nuk ka
analiza t mirfllta, q t bhet n mnyr t sintetizuar historia e fes n
Perandorin Osmane. Prandaj, autori duke pasur parasysh t gjitha kto,
dhe mbshtetur n materialet q i ka n dispozicion, mendon se m s
miri sht t merret me vijat e prgjithshme t historis s fes duke u
prqendruar m s shumti n fen islame. Dhe si shprehet edhe autori,
historia e fes q do t trajtohet ktu, nuk sht nj trajtim statik, por sht
nj trajtim i historis duke marr n shqyrtim lvizjet sociale. Pra, pjes
e ktij studimi nuk sht historia e institucioneve fetare n Perandorin
Osmane dhe se po ashtu nuk do t merren n shqyrtim organizimi dhe
administrimi i fes n kt perandori. Duke u nisur nga feja islame, autori
thekson rndsin e ndryshimit t islamit zyrtar, i cili e ka udhhequr
shtetin, nga islami popullor, do t thot t stilit t t jetuarit. Pastaj e trajton
islamin e medreses, t cilin e ka prfaqsuar ulemaja, si dhe islamin e
teqes, t cilin e kan prfaqsuar sufjt.
Pas analizs s fes shtetrore t Mbretris Osmane, pasojn
disa nnkapituj t shkurt pr fet e popujve jomysliman, pastaj pasojn
nnkapitujt e gjat ku fitet pr sufzmin osman, pr sektet, frakcionet, pr
tendencat ateiste dhe tendencave t krishtera n islam, si dhe pr reformat
fetare. Dhe pikrisht, si sht br tradit tek turqit, islamit mistik, apo
sufzmit osman, i kushtohet hapsir e madhe duke flluar me lvizjet fetare
dhe sektet e para n tokat osmane, ku analizohet ana historike e sufzmit,
roli i sufstve n administratn osmane, tarikatet e para n tokat osmane,
roli i tyre social e politik etj.
Kurse kapitulli i tet Aspekte t jets intelektuale n provincat arabe
214 Abdullah Hamiti
gjat periudhs Osmane (f. 245-364) autori e ndan n tre nnkapituj a)
jeta intelektuale gjat etaps s par, trajton jetn intelektuale n provincat
arabe n dy shekujt e par t qeverisjes osmane, ku prfshihen institucionet
arsimore, programet msimore dhe shkencat q jepeshin npr institucionet
arasimore; b) Jeta intelektuale gjat etaps s tranzicionit n shekullin
XVIII ku prfshihen hapat e par t reforms n shtetin osman, hyrja e
shkrimit me shkronja arabe, prshpejtimi i rizgjimit intelektual kristian, n
veanti n vendet e Shamit, Lvizja vehabite, fushata ushtarake franceze
kundr Egjiptit n vitin 1798 dhe pasojat e saj n fushn intelektuale; c)
Etapa e tret e jets intelektuale n provincat arabe, ku prfshihen Treguesit
e Rizgjimit arab, Rryma laike e rizgjimit arab, rryma nacionaliste arabe
dhe arsimimi n provincat e ndryshme arabe.
Pason kapitulli Institucionet studimore-shkencore dhe arsimore
osmane (f. 365-503) dhe kapitulli i nnt Literatura shkencore e shkollor
osmane (f. 505-58603), jan kapitujt m t gjat por edhe t nj rndsie
shum t madhe. N t parin fitet pr institucionet shkencore dhe arsimore
osmane, e n t dytin pr literaturn shkencore osmane.
N fllim sht shpjeguar nocioni arsimi dhe shkenca osmane.
N nnkapitullin e par n mnyr t hollsishme jan shpjeguar t gjitha
format e institucioneve arsimore dhe shkencore, duke flluar nga periudha
selxhuke, pason me periudhn osmane n periudhn klasike, pr t vazhduar
me periudhn e tanzimatit e deri tek kohrat moderne.
Krahas zbrthimit t atyre dy sistemeve, autori n kt shqyrtim
shum t gjer i paraqet edhe detajet e posame pr risit dhe ndryshimet,
pr kontaktet me Perndimin, posarisht n sfern e gjeografs, pr
teknikn e hartimit t hartave gjeografke, si edhe n sfern e mjeksis.
Gjithashtu, hapsir t posame i kushton prezantimit t institucioneve
arsimore civile dhe ushtarake, dhe n at njsi e thekson edhe drgimin e
studentve pr shkollim n vendet evropiane.
Tema e kapitullit tjetr Literatura shkencore e shkollore osmane,
sht ndar n literaturn deri n periudhn e sultan Mehmedit II, deri n
fund t shekullit XVI, dhe n literaturn e shekujve XVII/XIX kur vrehet
kalimi gradual nga tradita shkencore islame n at perndimore.
Dhe krejt n fund t vllimit t dyt pason Kapitulli Arti dhe
arkitektura (f. 2587-625) ku i bhet nj analiz artit dhe arkitekturs
osmane/islame nga vitet e formimit npr epoka t ndryshme deri n fazn
prfundimtare. Dhe pastaj me dy kapituj t shkurt mbi Artin e kaligrafs
n Perandorin Osmane dhe mbi Artin e dekoracionit n Perandorin
osmane prfundon ky vllim i dyt i ktij libri.
Dy vllimet e librit Historia e Shtetit, Shoqris dhe Qytetrimit
Osman prmbyllen me Kronologjin e historis dhe t Perandoris Osmane,
me Glosarin e termeve dhe me Bibliografn e zgjeruar.
Ky libr sht i ilustruar me nja dyqind ilustrime, portrete t
sulltanve dhe t personaliteteve tjera t dalluara, me paraqitje t ngjarjeve
t rndsishme t historis osmane, me ilustrime t armve, t pjestarve
t gjinive t ndryshme ushtarake dhe t dokumenteve osmane. Gjithashtu,
jan dhn edhe disa harta shum t rndsishme gjeografke, t cilat
paraqesin Ngritjen e shtetit osman dhe Periudhn e Madhshtis (q nga
themelimi deri n vitin 1683.), Rnien e shtetit osman (1683 1923.) dhe
Rrugt n Rumeli dhe Anadoll n shek. XVIII dhe vendqndrimet lidhur
me lajmtart dhe furnizimet ushqimore. Dhe nj sr diagrame, skema e
tabela i ilustrojn tekstet e kapitujve t ndryshm.
AIITC ka br pun t madhe dhe duhet prshndetur dhe prgzuar
q na e solli n shqip kt vepr, e cila pr lexuesin shqiptar, n prgjithsi
sht shum e rndsishme. Por, sikundr shihet kjo vepr sht prkthyer
nga anglishtja dhe versioni anglisht sht prkthim nga turqishtja. Pr
prkthimin sdo t them di, por nj gj vrehet leht se n shnimin e
terminologjis origjinale osmane-islame ka lshime, e q gjithsesi sht
dashur q tekstet e prkthyera ti lexojn historiant q merren me kt
periudh t historis, ose edhe orientalistt. Shihet se ka pas tendenc q
terminologjia t jepet n formn origjinale bashk me prkthimin. N kt
rast kjo duhet t jepet n mnyr korrekte e jo t deformohet. Kshtu kemi
rastin q terminologjia jepet n origjinal, por nuk respektohet ortografa e
gjuhs turke, ose ather kur shkruhet me germa shqipe nuk sht respektuar
nyjtimi i do foneme. Sa pr ilustrim po prmendim vetm dy raste. Pr
shembull n Vll. II, fq. 121 ku thuhet: Vepra e par dramatike n form
teksti ishte komedia e Sinasi Sair Evlenmesi (Martesa e poetit), duhet
t jet: ishte komedia e Shinasiut Shair Evlenmesi (ose original air
Evlenmesi). Ose n fq. 124 ku prmendet artikulli i Zija Pashs, thuhet:
me titull Shyr ve Insa (Poezia dhe proza), duhet: iir ve Ina (Shiir ve
Insha), e q n faqen 114 ky artikull shkruhet Sur ve insa (Poezia dhe
proza), etj, etj. Po ashtu tek terminologjia n shum vende ka mbetur
germa s e anglishtes q shnon shumsin, por q nuk sht n prbrje
216 Abdullah Hamiti
t fjals osmane. Kshtu qysh n hyrjen e librit kemi menkibnames dhe
gazavetnmes e q do t duhej t ishte menakibnamet dhe gazavetnmet.
Pastaj n faqen 100 t vllimit t par, pes here kemi fjaln yns (ajant),
e q edhe ktu germa s sht e shumsit t anglishtes.
Libri Historia e Shtetit, Shoqris dhe Qytetrimit Osman, me dy
vllimet dhe me t gjith kapitujt e tyre bashk me aparaturn prcjellse
dhe ndihmse, paraqet nj pun shum t rndsishme dhe kulminante.
Tekstet jan shkruar qart dhe kuptueshm q do t thot se, secili kapitull
n mnyr t veant sht studim i strukturuar qart dhe i prpunuar deri
n detajet m t imta. Dhe kjo vetvetiu tregon se prpjekjet hulumtuese-
shkencore kan dhn rezultatet e pritura.
Duke i shikuar kto studime si nj trsi, Historia e Shtetit, Shoqris
dhe Qytetrimit Osman, sigurisht se do t jet libr i domosdoshm pr
orientalistt, historiant, n radh t par, por edhe pr t gjith ata q n
nj mnyr, apo tjetr, do t duhen ti kthehen ktij libri gjat puns s
tyre shkencore, kulturore, sociale. Dhe, natyrisht q edhe masa e gjer e
lexuesve e interesuar pr kt tematik, q lidhet edhe me historin dhe
kulturn ton kombtare, do t gjejn n Historin e Shtetit, Shoqris dhe
Qytetrimit Osman material trheqs dhe shum interesant, ngase sht nj
lbr komplet mb hstorn e Perandors Osmane.

217 El Mukaddime vjen n shqip
El Mukaddime vjen n shqip
Fahredin Shehu
El Mukkadime, Vllimi i Par, autori: Ibn Haldun, prktheu n shqip:
M.A. Jahja Hondozi,
Botoi: Fjala e bukur, Prishinw, 2012, fq. 579
Pr ata pak t interesuar rreth veprs madhshtore t Ibn Haldunit, t cilt
kishin mundsin, q t informohen dhe drejtprsdrejti t lexojn librin
e tij El Mukkadime,
n gjuhn boshnjake, t prkthyer nga Teufk Muftiq, si dhe prkthimi n
gjuhn angleze nga Franz Rosenthal, i cili daton m hert, ishte m se e
dobishme t kemi versionin shqip, sepse t pakt jan ata, q e lexojn
origjinalin dhe m t pakt n mesin e tyre jan po ata ndonse mund t
lexojn origjinalin, nuk interesohen pr veprn, e cila paraqet gur- themel
n historin e qytetrimit.
Shum para Emil Durkemit, Ibn Haldun n El Mukkadime themelon bazat
e Sociologjis shkencore dhe kt fakt shum pak e din. Studiuesit e
Sociologjis dhe Historis shkencore ku zakonisht n tekstet universitare
mund ta ken hasur emrin Ibn Khaldun, e lexojn kalimthi dhe n tekste
t tilla El Mukkadime sht Prolegomena e dijetarit arab Ibn Haldun, nj
gj q rezymohet n vetm nj paragraf. Dhe natyrisht kjo assesi q nuk
mjafton.
Si duhet trajtuar ky autor dhe kjo vepr sht diametralisht e kundrt nga
tretmani, i cili i sht dhn deri m tani. N vitin 2005 n Kajro, Egjipt
sht organizuar kongresi ndrkombtar pr veprn e Ibn Haldunit, ku
sht celebruar 700 vjetori i tij. Autori i ktij recensioni ka marr pjes
me nj kumtes ku jan trajtuar: Politika, Feja, Arroganca dhe Shteti- n
kontekstin e veprs s Abdurrahman Ibn Haldunit, duke e vn theksin e
veant n rastin e dezintegrimit t Federats Jugosllave.
218 Fahredin Shehu
N kt libr pr her t par trajtohet qytetrimi njerzor me metodologji
shkencore, qytetrimet primitive, rasti i bashksis njerzore, organizimit
social Beduin, Nomad, jeta e tyre, pastaj fet hapsirat gjeografke ku jan
zhvilluar civilizimet, pr mbretrit, autoritetet mbretrore, kalifatin, rangjet
qeverisse dhe ka shkon me ato, fet pr shtetet dhe qytetet, pr aspekte
t ndryshme t jets njerzore, mjeshtrit dhe zanatet, llojet e ndryshme
t shkencave dhe metodat didaktike e kshtu me radh. M shum se kaq,
vepra paraqet nj trashgimi monumentale shkencore t qytetrimit islam,
i cili i dhurohet qytetrimit global, ku vihen bazat e hulumtimit shkencor.
Ne jemi me fat q po e sheh dritn prkthimi n gjuhn shqipe nga M.A.
Jahja Hondozi t ktij libri me vler t jashtzakonshme pr studimet e
historis dhe sociologjis shkencore. Prkthyesi sht duke e fnalizuar
edhe pjesn e dyt t ksaj vepre monumentale, botimin e t cilit e presim
m shum kureshtje.
219 Filozofa islame n tokat shqiptare
Filozofa islame n tokat shqiptare
William C. Chittick
Filosofa islame nga zanaflla e saj deri sot (Filosofa n tokn e profetsis),
autor: Sejjid Husejn Nasr, prktheu: Edin Q. Lohja, botoi Fondacioni
Rumi, Tiran, 2011, fq. 313.
Filosofa islame nga zanaflla e saj deri sot ofron nj vshtrim gjithprfshirs
t flosofs islame nga shekulli i nnt e deri sot. Si dshmon Sejjid Husein
Nasr, brenda ksaj tradite, flosofmi kryhet n nj bot, ku profetsia sht
realiteti qendror i jets, i lidhur jo vetm me sferat e veprimit dhe etiks, por
edhe me at t dijes. Krahasime me flosofn e krishter dhe ifute nxjerrin
n pah raportin ndrmjet arsyes dhe shpalljes, ose flosofs dhe fes. Nasr e
paraqet flosofn islame n lidhje me traditn islame n trsi, por e trajton
kt flosof gjithmon si flosof, jo thjesht si histori intelektuale. Krahas
pjesve q trajtojn zhvillimin e prgjithshm historik t flosofs islame,
mjaft krer shtjellojn flosof t mvonshm e kryesisht t panjohur. Vepra
i kushton vmendje t posame edhe tradits perse.
Nasr thekson q tradita islame sht tradit gjalluese me domethnie
thelbsore pr botn islame dhe raportin e saj me Perndimin. Duke
siguruar kt hyrje themelvnse ndaj nj tradite t keqkuptuar n
Perndim, Nasr u tregon qart lexuesve se flosofa islame ka shum pr
ti ofruar bots bashkkohore n trsi.Ndr dhuntit m t mdha t
autorit sht parashtrimi i domethnies s asaj pr t ciln bhet fjal n
themel te mendimi flosofk dhe pr t treguar prshtatsin e tij pr gjendjen
njerzore aneknd tablos. Askush n fushn e flosofs islame nuk ka nj
vizion aq gjithprfshirs t asaj se pr ka flosofa ka qen dhe mbetet, e
as nuk ka njeri q t tregoj dot prse kjo e tradita t afrme jan krejtsisht
qendrore pr ne si qenie njerzore sot. Sejjid Husejn Nasr sht Profesor
i Studimeve Islame n Universitetin e Xhorxh Uashingtonit dhe dijetari
udhheqs islam n Perndim, antar i Biblioteks s Filosofve t Gjall,
i vetmi mbajts lindor i Leksioneve Gifford dhe autori i mbi gjashtqind
artikujve e pesdhjet veprave n flosof, metafzik, shpirtshmri, shkenc
islame, art tradicional e studime mjedisore, tet nga cilat jan botuar edhe
n shqip.
Instituti pr shkencat humane Ibni Sina
Revista shkencore
Hikmet
1
Abstraktet n gjuhn angleze i prktheu
Fahredin Shehu
Korrektor:
Autort e punimeve
Dizajni grafk:
Rexhep Rexhepi
Prishtin, 2013

Revista Shkencore Hikmet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Revista Shkencore Hikmet

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Revista Shkencore Hikmet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Revist shkencore, Mars/2013

You might also like