POVIJESNI RAZVOJ GRADOVA

PRVI SVJETSKI GRADOVI ( Plodni polumjesec) Jerihon, Ur, Uruk.

Prva stalna naselja poinju se razvijati na prostoru dananjega Bliskoga istoka odnosno na
prostoru poznatom pod nazivnom plodni polumjesec ( prostor dananjih drava Izrael, Jordan,
Libanon, Sirije i Iraka ), negdje oko 9000 prije Krista. Upravo u tom razdolju ovjek prestaje biti lovac i
sakljupa hrane te postaje proizvoa hrane. ( objasniti to na primjeru filma 10.000 b.c)
No unato tome prava stalna naselja, odnosno pretee gradova, mogla su se razviti i odrati
tek u onom trenutku kada bi stanovnitvo koje je zapoelo sa agrarnom proizvodnjom, bilo u
mogudnosti proizvesti vede kolinine hrane, koji bi im omogudili opstanak na tom prosotru, odnosno
ne bi bili prisiljeni podi u novu potragu za hranom. Upravo de onaj viak hrane koji de ostati ljudima te
razmijena te hrane za onu hranu koju nemaju biti vani preduvijeti na nastanak i razvoj gradova.
Nov nain ivota zahtijevao je reorganizaciju dotadanjeg naina ivota u kojima je postojala
podjela rada izmeu spolova. ena je po svojoj drevnoj ulozi bila sakupljaica plodova te je ujedno
zasluna za pronalazak i razvitak poljoprivrede. Ona je vjerojatno bila i
izumitelj lonarije, predenja i tkanja dok je glavna muka briga bilo uzgajanje i timarenje stoke te lov.
Kao to smo ved naglasili, tragove njastarjih naslja nalazimo na prostoru tzv plodnog
polumjeseca. Iako je taj prostor dosta suh, tj u njegeovom vedem dijelu prevladavaju pustinjski uvijeti,
no unutar njega prolazi nekoliko vitalnih rijeka, prije svega Eufrat, Tigris i Jordan koje su dijelom
godine plavile okolna uha podruja i na taj nain muljem oplemenjivali tlo. Upravo oko ovih rijeka
razvit de i najstarije svjetski gradovi;Ur, Uruk, Jarmo,, ali i Jerihon koji se smatra najstarijh svjetskih
gradom, ije tragove kao grada nalazimo jo 8000 godina prije Krista. Osim ovih preuvijeta; okolia i
tehnologije obrade zemlje, za nastanak grada vano je i drutveno ureenje naroda koji su ivjeli na
tim prostorima.
Svi prvotni gradovi nastajali su na istim temeljima. Naime, svaki grad staroga doba uglavnom
se podizao oko nekoga vanoga svetita, odnosno u njegovom samom centru, glavnom trg, i svetite
je bilo ono ishodie iz kojega su se nepravilne ulice koje su zavravale u zidovina kojima je grad uvijek
bio okruen. Ovakvi prvotni gradovi imali su u najvedem broj oko 3000 stan. ( najstariji sa
kontinuitetom Damask )
GRADOVI U ANTICI
Iako su grki gradovi svoj puni sjaj ostvarili u tzv. klasinom periodu razvoja ( 5-4 stpr Kr),
arhajski period ( 10-5 st pr kr ) sa kretskom i mikenskom kulturom stvorio je temelje grkog urbanizma
i graditeljstva opdenito. Grki gradovi klasinog perioda bili su umjerene veliine, graeni na obalama
mora, a zatim i u unutranjsoti, da bi se kasnije poeli iriti i prema obalalma Jadranskoga mora i
Apeninskoga poluotoka.
Grki grad (polis) bio je graen kao umjetnikoprostorna cjelina podijeljen na tri
osnovnefunkcionalne cjeline: svetite (akropola), drutveno kulturni centar sa trgom (agora) i
stambene etvrti.
Svi grki gradovi klasinog perioda, meu kojima se istiu oni osnovani po poznatom graditelju
gradova Hipodamu (Hipo-damos) izgraeni su na temelju ortogonalne eme ulica
i trgova.
Grki polis je imao humane dimenzije i demokratske sadraje i po tome se bitno razlikuje od
gradova Asirskog i Egipatskog carstva. Vedina grkih gradova nije prelazila 10.000 stanovnika, jedino je
Atena u vrijeme Perikla imala oko 100.000 stanovnika.
Grko graditeljstvo i urbanizam proirilo se u vrijeme osvajanja Aleksandra Makedonskog na
cijelo Sredozemlje, Malu Aziju i Egipat. Taj period utjecaja grke kulture naziva se helenistika kultura (
338 -31 pr Kr). Najpoznatiji grad tog perioda je bila Aleksandrija izgradjena po Hipodamovom sistemu
(kompoziciji).

RIMSKI GRADOVI

Rimsko carstvo, koje je kroz vie stoljeda bila najjaa drava u Evropi i Sredozemlju ostavilo
jebogato nasljee graditeljstva i izgradilo veliki broj gradova sve do Britanskih otoka, Rajne, Dunava,
Crnog mora, Male Azije, Palestine i Sjeverne Afrike. Rimska civilizacija je vezana uz civilizaciju
Etrudana (9. - 3. st. p.n.e.) i upravo su od etrudana rimljani i preuzeli nain izgradnje gradova;( prije
svega se misli na tlocrt rimskih gradova koji su nastajali na temeljima dviju ulica Carda ( S-J) i
Decumanusa (I-Z) koje se sijeku na trgu, tj na forumu.
Grad Rim kao centar imperije razvijao se spontano i za razliku od vedine novoosnovanih
gradova nema ortogonalnu matricu grada to je dijelom bilo uvjetovano i breuljkastim terenom na
kojem je nastao. Grad Rim je bio prva svjetska metropola, (procjene broja stanovnikakredu se od
500.000 do 2.000.000) sa mnogim problemima koji i danas mue velegradove.
Jedno od dostignuda rimskog urbanizma je za ono vrijeme visoki stupanj komunalne
opremljenosti. Svi rimski gradovi su imali rijeen problem vodoopskrbe i kanalizacije, ali u gradu Rimu
to je ipak bila privilegija bogatijih slojeva stanovnika. Gustoda naseljenosti i izgraenosti je bila velika,
najamne stambene zgrade u siromanijim dijelovima grada imale su ak do 7 katova. Nasuprot tome u
uoj okolici grada i u predgraima bio je izgradjen pojas ljetnikovaca i vile bogataa sa prostranim
vrtovima.
Sve rimske gradove, a posebno grad Rim, karakterizira i veliki broj hramova i objekata
javne namjene kao to su javna kupalita (terme) amfiteatri, arene, cirkusi i sl. Veliki dio trgovakog i
javnog, a posebno politikog ivota odvijao se na trgovima.
Kao naglaeno osvajaka, rimska drava je na novoosvojenim teritorijima osnivala i
rekonstruirala gradove koji su imali funkciju administrativnih centara provincija. Iz vojnih razloga,
osiguranja granica (limesa) osnivani su utvreni vojni logori zvani castrum (kastrum),
Rimljani su veoma veliko znaenje davali izboru lokacije za svoje gradove to je veoma dobro
opisao uveni rimski teoretiar graditeljstva Vitruvije u svom djelu "De architectura Libri dicem".
To kao i gusto izgraena mrea cesta koje su medjusobno povezivale dijelove carstva
doprinjele su tome da su mnogi dananji evropski velegradovi razvili na lokacijama rimskih gradova pa
ak zadrali i nazive. To su npr, gradovi Londonium (danas London), Lutetia Parisiorum (danas Pariz),
Vindobona (danas Be - Wien), Massilia (danas Marsej) i Colonia
Agrippinensis (danas Kln).
I na tlu Hrvatske nastali su brojni rimski gradovi sa funkcijama vojnih i upravnih centara. Neki
od njih su takodjer zadrali i naziv koji je nastao iz rimskog naziva kao npr; Salona (Solin), Parentium
(Pore), Pola (Pula), Siscia (Sisak) i dr. U nekim od tih gradova postojeda ulina mrea povjesnog dijela
grada identina je onoj iz rimskog castruma na pr. u Sisku, a u Poreu su ulice cardo i decumanus
zadrali iste nazive do dananjeg dana.

GRADOVI SREDNJEGA VIJEKA
U europskom i mediteranskom prostoru poetak razdoblja nazvanog Srednji vijek poklapa se
sa raspadom Rimskog carstva i tzv. seobom naroda. Promjene su se odvijale tokom nekoliko stoljeda,
a karakterizira ih dominacija krdanstva i feudalizam kao novi drutveni sistem.
Rani srednji vijek (V stoljede nove ere), razdoblje je raseljavanja stanovnitva iz gradova. Tako
je velegrad Starog vijeka Rim spao u VII stoljedu na svega 40.000 stanovnika Formira se nova
dominirajuda klasa feudalci, a to su vlastela s jedne i svedenstvo s druge strane, iako u poetku
nepovjerljivi prema gradovima, prihvadaju gradove kao nove izvore prihoda.
Tako dolazi do osnivanja novih gradova oko feudalnih zamkova, samostana i crkvenih sredita.
Radi razvoja zanatstva i trgovine mnogi novi gradovi se osnivaju na vanijim komunikacijama,
kopnenim i vodenim, posebno na raskrdima cesta, prijelazima preko rijeka i morskim lukama ili na
ved sruenom ili polusruenom rimskom gradu.
Urbana struktura srednjevjekovnih gradova bila je veoma razliita. Najvedi dio njih nastajao je i
razvijao spontano kroz vie stoljeda takvi gradovi imaju nepravilnu mreu ulica. Manji dio gradova je
u Srednjem vijeku bio gradjen planski najede sa ortogonalnom mreom ulica i ulinih
blokova.Gradovi su dobivali povlastice, posebno oni izgradjivani na kraljevom zemljitu, koji su
dobivali naziv "slobodni kraljevski grad", Graani su takoer imali posebna prava. Srednjevjekovni
grad je postao veoma privlaan za seosko stanovnitvo koje u feudalnom sistemu ima veoma malo
sloboda.
U ranom Srednjem vijeku grad je bio centar proizvodnje, prvenstveno zanatske, tako da su 80
% stanovnitva inili proizvodjai i njihove obitelji. Osnivaju se udruenja zanatlija tzv.cehovi koja
osiguravaju kvalitetu proizvoda .
U srednjovjekovnom gradu se formira gradjanska klasa koja ved u IX stoljedu poinje borbu za
svoje oslobadjanje od feudalnih gospodara. Osamostaljenje gradova od feudalnih gospodara, koje je
nekad bilo vreno i nasilnim putem dovelo je do stvaranja gradske samouprave - komuna sa svojim
gradskim vijedima i statuta sa zakonskom snagom.
Ovakvo osamostaljenje graanske klase i preuzimanje lokalne samouprave imalo je odraza i na
organizaciju gradskog prostora. U srednjovjekovnim gradovima izgrauju se reprezentativne gradske
vjenice, esto na posebnom trgu. Kroz to u mnogim srednjevjekovnim gradovima nalazimo dva trga
jedan crkveni (duhovna vlast) a drug graanski (svjetovna vlast). Takvim naglaenim formiranjem
dvaju gradskih centara sakralnog (crkva) i profanog (vijednice) srednjevjekovni gradovi poprimaju
svoj karakteristian iprepoznatljiv bipolarni oblik.
Gradovi Srednjeg vijeka su maleni, najvedi grad srednjeg vijeka je Venecija s ~140.000 st. koncem XIII
st., uz nju je po veliini Konstantinopolis (400. 000 st). Dubrovnik je po broju stanovnika bio najvedi u
Hrvatskoj (6.000st.)
Gustoda izgrajenosti u tim gradovima bila je veoma visoka, vedina ulica uske i bez ikakvih sanitarnih
uredjaja ( nema vodovoda i kanalizacije ) ( nisu graeni kvalitetno kao oni antiki- kamene zgrade i
poploane ulice ) to je pogodovalo razvoju bolesti i epidemija velikih razmjera. esti su bili i poari
koji su unitavali itave etvrti.
Takve prilike u gradovima uvjetovale su spor rast gradskog stanovnitva koje je npr, u Engleskoj za tri
stoljeda (od XI do XIV) poraslo samo za 2,2 puta.

INDUSTRIJSKI GRADOVI
Industrijski grad je produkt urbanizacije na odreenom stupnju drutveno ekomskog razvoja na kojem
industrija zapoljava gotovo najvedi dio aktivnog stanovnitva i ujedno je najznaajnija ekonomska
osnova urbanog razvoja. Poznata je injenica da je industrijalizacija potakla razovj mnogih novih
gradova, ali najvedi veliki europski gradovi poeli su se razvijati u predindustrijskoj fazi. Zanaajno je
da ti gradovi u svojoj morfolokoj strukturi sadre urbani status prijanjeg razvoja, ali se i njihova i
funkcionala namjena znatno promijenila. Industrijski je grad u procesu industralizacije dobivao nove
urbane sadraje i nove funkcije, prije svega tvornice, odnosno industrijske etvrti. Tijekom razvoja
industrije poremeana je i funkcionalna ravnotea koja je u gradovima postojala do 19.st. Ta je
ravnotea bila odraz funkcionalnih odnosa koji su bili uspostavljeni u sklopu lokalnih i regionalnih
urbanih sistema.
Naime, dio proizvedene industrijske robe potroi se, ali vrlo se esto vedina robe ukljuuje u
nacionalnu i meunarodnu razmijenu. Prostorna struktura industrijskog grada u svim svojim
komponentama doivjela je veliku preobrazbu. Zahvaljujudi novim urbanim sadrajima i koncentracije
stanovnitva, gradovi su se prostorno irili. Tvornica je vlasnicima omoguavala velike profite,
radnicima zapoljavanje, a gradu veliku ekonomsku osnovu. Tvornica je imala izuzetno veliku ulogu u
aglomeriranju stanovnitva. Naime, za radnu snagu, koja se slijevala u grad, trebalo je sagraditi
radnika naselja. esto su vlasnici tvornica gradili stambena naselja za svoje radnike blizu tvornica. U
nekim europskim gradovima tvornica i radniko naselje zauzimalo je vie od polovice gradskog
naselja.
Razvoj industrijskih gradova pospjeio je razvoj eljeznica, pogotovo u drugoj polovici 19.
stoljeda. Dok se nisu poele graditi eljeznice, gradovi se nisu prostorno suvie irili izvan svojih
obrambenih sistema, pa su glavne i ostale eljeznike stanice sagraene nekoliko stotina metara od
gradskih zidina. Industrijski razvoj uvjetovao je znatne promijene u funkcionalnoj-prostornoj strukturi
grada. S prostornim irenjem, s uvoenjem novih funkcija i sa izgradnjom novih urbanih sadraja u
gradu su se sve jasnije poeli diferencirati funkcionalni djelovi. Zemljita u gradskoj jezgri postala su
najskuplja a rente najvie. Do kraja 18. stoljeda gradska jezgra bila je u funkcionalnom smislu slabo
diferencirani prostor. U drugoj polovici 19. stoljeda u njoj su se poele diferencirati financijske
institucije, prije svega banke i osiguravajua drutva, zatim trgovine na malo, robne kue i
administracija. Poetkom dvadesetog stoljeda gradske jezgre postale su izrazito usmjerene na
poslovnu djelatnost, s manjim zonama trgovina na malo, robnih kua, banaka, administracija itd.
S koncentracijom poslovnih institucija gradska jezgra gubila je funkciju stanovanja. S
funkcionalnim promjenama uslijedio je i prerazmjetaj stanovnitva. Stanovnitvo se poelo seliti u
druge djelove, pogotovo stanovnitvo vieg socijalnog statusa, dime se promijenila i gustoa
naseljenosti. Najgude su bili naseljeni djelovi oko jezgre. Cjeloukupni razvoj prostorne strukture grada
uvelike je ovisio i razvoju gradskog prometa.
Za razvoj grada vrlo vana je bila eljeznica jer je pospjeila razvoj prema van. Grad se jade irio
uzdu eljeznikih pruga koje su desto izlazile iz grada te su se uz njih razvijala predgraa. Gradski
promet postupno se usavaravao. Tramvaj sa konjskom zapregom poetkom dvadesetog stoljeda
zamjenio je elektridni tramvaj, a veliki gradovi dobivaju i podzemene eljezince. Uvoenjem motora sa
unutarnjim izgaraanjem gradski promet znatno je unaprijeen to je utjecalo na razvoj prostorne
strukture grada. U razvoju grada malo se panje posvedivalo planiranju stambene zajednice kao
zaokruene jedinice. Uz to, doseljavanje sve veeg broja stanovnika, te promijene mjesta stanovanja
glavni su razlozi otuivanja ljudi, emu je pridonijeo i nedostatak institucija koje bi okupljale i
povezivlae stanovnitvo.
Najtipinije industrijske gradove 19. stoljeda nalazimo u zemaljama zapadne Europe pogotovo
u Velikoj Britaniji. Industrijski pogoni i radionice grade se u dvoritima, na slobodnim parcelama,
preureuju se podrumske i tavanske prostorije itd. Razvoj grada u toj fazi bio je ogranien na
starogradsku jezgru.
Od 1835. godine poinje razvoj gradova prema van. To je razdoblje slobodnog razvoja.
Gradile su se kude bez vodovoda i kanalizacije, ved je po dvadeset takvih kua imalo jedan sanitarni
vor. Takve kue gradile su se u svim Engleskim gradovima. U kotskoj su se gradile velike stambene
kasarne za radnike.
Treda faza razvoja poinje 60. godina 19. stoljeda. Gradovi dobivaju svoja upravna tijela koje
biraju graani. Uslijedile su i intervencije parlametna i vlade sa zakonskim normama. Poseban
problem izazvala je prenaseljenost, zagaenost te bolesti koje su zbog toga izbijale. Izgradnja kua na
taj nadin bila je zabranjena i propisan je novi tip kua. To je moderniji i humaniji tip kude, diji su
standardi stanovanja predvieni zakonom.
etvrta faza poinje prije prvog svijetskog rata i traje do kraja drugog svjetskog rata. To je faza
eksplozivnog irenja grada prema van.
Peta faza razvoja britanskih gradova traje od 1945. godine a karakterizira je strogo planski,
kontrolirani razvoj, s velikim sanacijskim programaima. Nakon uvoenja elektrinog tramvaja podeli
su se graditi stambeni blokovi sa visokim zgradama i stanovima za iznajmljivanje. Bududi da su bile
gusto naseljene, u njima su potkraj 19. i poetkom 20. stoljeda nastale sirotinjske etvrti.
Posljedice brzog razvoja grada potaknuta industrijalizacijom bile su gusto naseljene, zagaene i
dehumanizirane urbane zone koje su ubrzo postale slamovi. Zbog toga su bile nune sanacijske
intervencije gradske uprave i vlade. U drugoj polovici 19. stoljeda, pojedini gradovi, najranije u
Engleskoj, donose sanacijske programe a vlade donose zakone kojima se regulira planiranje i ureenje
grada i ivota u gradu. Posebna panja poela se posvedivati planiranju lokalne zajednice, pa se
planiraju zaokruene stambene zajednice s potrebnom infrastrukturom i centrima okupljanja
stanovnitva.
Na mjestima nekadanjih obrambenih sistema sagraene su krune ceste, ali je panja
posvedena gradnji radijalnih, irokih cesta. Znaajne rekonstrukcije provedene su u Beu, Berlinu i
drugim velikim gradovima
SUVREMENI ( GLOBALNI GRADOVI )

Mega gradovi se obino definiu kao gradska podruja sa ukupnom populacijom od preko 10
miliona stanovnika. Neke definicije postavljaju minimalnu gustinu naseljenosti od 2000 ljudi
na kvadratnom kilometru. Mega grad moe biti jedna gradska oblast, meutim mogu biti i
vie urbanih oblasti koje meusobno konvergiraju. Takve prostorno urbane strukture
nazivamo aglomeracije. U svakodnevnom govoru, to su mega gradovi ili metropolisi.

Od 2011, ima preko 20 mega gradova kao to su Mumbaj, Tokio, Seul, Njujork, Meksiko siti,
koji imaju oko 20 miliona stanovnika.

Poetkom XIX veka, 1800. godine, svega 3% populacije ivelo je u gradovima, da bi do kraja
XX veka taj broj porastao na 47% populacije. Godine 1950. bilo je 83 grada iji broj
stanovnika je prelazio jedan milion. Taj broj je porastao na 468 gradova do kraja 2007.
godine. Ako se takav trend nastavi, svetska populacija de se udvostruiti na svakih pola veka.

Ova povedanja e biti najdramatinija na najmanje urbanizovanim kontinentima, Aziji i
Africi. Istraivanja pokazuju da de urbani rast, u narednih 25 godina, biti najvie u zemljama
u razvoju.

Danas, u mnogim siromanim zemljama, prenaseljena prigradska naselja, slamovi, pokazuju
visoke stope bolesti zbog nehigijenskih uslova, neuhranjenosti i nedostatka osnovne
medicinske zatite. Do 2030. godine, preko 2 milijarde ljudi ivede u slamovima ili
sirotinjskim naseljima. Preko 90% urbane populacije u Etiopiji, Malavi i Ugandi, koje su
ruralne zemlje, danas ivi u sirotinjskim naseljima.

Prema prouavanjima Far Eastern Economic Review, do 2025. godine, Azija de sama imati
najmanje 10 mega gradova, Mumbaj-Indija (33 miliona st.), angaj-Kina (27 miliona st.),
Karai-Pakistan (26,5 miliona st.), Daka-Banglade (26 miliona st.), Dakarta-Indonezija ( 25
miliona st.). Na Afrikom kontinentu, Lagos-Nigerija, izrastao je u grad od 300.000
stanovnika 1950, u grad od 25 miliona stanovnika do kraja 2015. godine.

Grad Njujork, 1950. godine, bio je jedini grad sa preko 10 miliona stanovnika. Od tada de se
broj milionskih gradova stalno povedavati, do 25 takvih urbanih podruja do 2005. godine.
Godine 2000. nejvedi grad bio je Tokio sa 36 miliona stanovnika, tanije, njegova
aglomeracija koja obuhvata gradove Jokohama, Kavasaki.

Meutim, razlika u nekim podacima na koja dete moda naidi, lei u razliitim definicijama
podruja koja se popisuju, kao i definisanje spoljnih granica gradova. Na osnovu dosadanjih
kriterijuma broja stanovnika, izdvojeno je 27 mega gradova.

- megagradovi su gradovi sa deset i vie milijuna stanovnika
- svjetski je trend nagli rast gradova i stagnacija sela
- posebno izraeno u slaborazvijenim zemljama svijeta dok se
sporiji rast uoava u visokorazvijenim zemljama jer je tamo
urbanizacija gotovo dosegnula maksimum
- do 2030. u razvijenim zemljama broj gradskog stanovnitva bi se
mogao povedati za 12%, a u slabije razvijenima 100%!
- siromanije stanovnitvo masovno naputa sela i odlazi u gradove
na nastaju divlje etvrti (favele, slamovi...)
- rast gradova prate i sve loiji higijenski uvjeti, veda mogudnost
irenja zaraznih bolesti, siromatvo itd