1

MA. LEONARD CARCANI

SHEKULLI XXI
GJEOPOLITIKA
2
GJEOPOLITIKA E EVROPES
Konferencat pr pa!e "otrore.
#ota n $%e& XX
Deri n fillimet e shek XIX nuk ndihej asnj prpjekje pr vendosjen e nj paqe botrore.
Aq m shum pr vendosjen e nj rendi t ri botror.
Bota dhe Evropa ishte e prar edhe n kohn kur turqit osman pushtuan nj pjes t
rajonit.
Ndoshta prpjekje ishin pr jat kr!q"atave.
#or edhe kto kishin m shum karakter rabits se paqebrs.
Aq m shum q rol kr!esor n kt periudh kishte kisha katolike.
E kundrta ndodhi kur nj evropian si Napoleoni tentoi t bnte nj bashkim qoft edhe t
dhunshm t kontinentit plak
Na ana tjetr kishte tronditur edhe ndarjen e vjetr t bots pasi kolonit ishin ndar mes
Anlis$#ortualis dhe %panjs.
#ikrisht Napoleoni n fakt tronditi rendin e vjetr botror feudal.
#r kt ars!e n &'&( monarkit e Evrops pr t ruajtur rendin e vjetr krijuan lidhjen e
)jens.
*rjedhoj e ksaj do ishin m pas njarjet e #arisit t &'+&.
,undi i shek XIX vihet re q pr t ruajtur paqen botrore bhen kompomise edhe t
flliqura.
-jo kishte t bnte kr!esisht me ndarjen e trashimis osmane.
#or nqs kto abime patn nj t mir se bn homojene territoret johomojene vuln do e
vinte ndarja e bots n konferen.n e /ondrs.
-shtu rajone me 012 shqiptare si -osova iu dhan serbve me &12 t popullsis.
Ndoshta bre"at do na fajsojn$shprehej 3rej ministri i jashtm britanik$por n fund do e
kuptojn se ruajtm paqen n bot.
#or kjo nuk do "jaste as edhe nj vit$pasi ishte krijuar nj bot d! polare.
N nj an Anli$*usi$,ran..
Ana tjetr 3ermani dhe Austro45unari.
Itali$3reqi asnjanse dhe m pas me *usin.
#or shprthimi i revolu.ionit so.ialist t 6etorit bri q *usia t trhiqej.
N momentin q 3jermania po fitonte ajo mb!t nndetset amerikane dhe Amerika h!n n
luft.
#aqja n #aris n &0&0 vendos kushte t rnda pr 3jermanin.
%hum kombe t vola si shqiptart bhen plak treu.
Edhe populli kurd u .optua mes Irak$Iran dhe 6urqis.
-ri"a e rnd ekonomike n ann tjetr dhe falimentimi si edhe kushtet e rnda pr jermant
bn q t ishin faktort kr!esor t dukuris 5itler.
)endet e "hvilluara e shikonin si vend 3jermanin pr ta ndrs!er ndaj *usis sovjetike.
7 tolerua "jerimi i saj.
#or erdhi momenti q nuk mbante m.
8arrveshja e fsheht me %talinin oi n ndarjen e #olonis.
Edhe komunistt n mbar botn qndruan neutral derisa Bashkimi %ovjetik u sulmua na
na"istt n qershor &09& pas d! vjetsh luft.
3
Deri n kto momente nqs mund t prkufi"ojm me nj shprehje Evropa fliste jermanisht.
%ulmi i #erl 5arborit nj ba" amerikane na japone"t dhe beteja e %talinradit shnuan
kthesn n luft
#aqja e :alts do sillte equilibra t reja.
Evropa do ndahej n .omuniste dhe .apitaliste.
Ndrkoh q deri n fund t shek XX bota niente na nj luft e ftoht ideolojike mes d!
kampeve atij komunist dhe atij kapitalist$ pas prmb!sjes s komuni"mit vendin e "uri nj
bot na d! polare n shum polare.
Nqs do theksonim m qart luft mes na.ionali"mave ose m sakt luft q!tetrimesh si
shprehet 5uninton.
3abimet do ribhen me paqen e Dejtonit.
#or njarjet e -osovs dhe sulmet e && shtatorit do e kthenin kt bota prsri n d! pole pro
dhe kundr terrori"mit dhe me terrori"m kuptohej fondamentali"mi islamik.
%i edhe pro dhe kundr respektimit t t drejtave t njeriut.
N kt aspekt prsri bota do ndrh!nte si trup i vetm ndaj ndonj akti terrorist.
E'ropa.Pro"(e)et na*+ona(e t $a,.
Duket se lidhur me kt problem vet Evropa sht e ndar n d! kampe.
N njrin kamp n at t /indjes duket se rnia e komuni"mit hapi kutin e #andors s
problemeve t minoriteteve.Dhe kjo vihet re n luftrat n Ballkan apo n -auka".
Dhe na ana tjetr kemi nj qetsi n dukje n perndim pr kto probleme.
-jo pr shkak t mirqenies s lart ekonomike.
#or kjo sht n dukje$pasi edhe perndimi vlon na probleme na"ionale si ai bask$katalonas.
8adje nqs n lindje kemi luft t hapur ktu kemi luft terroriste si ai i E6A4s s 5erri
Batasunas.
#or edhe perndimi koht e fundit po prballet me d!ndje t emirantve dhe interimin e
kulturave t t!re n vendet prkatse.
N fund do e prfundojm po me thnien e 5unniton q vendin e prin.ipatave n Evrop do
e "en shtetet e vola na"ionale n vend t at!re federale shum kombshe.
%hteti m n perndim #ortualia duket se nuk ka probleme t tilla.
Nj popullsi homojene mbi 0(2 portue" t &1milion banorve.
#or ajo po prballet tani me .ultura emiransh kr!esisht na ish vendet e saj .oloniale si
8o"ambik$Anola q ve t tjerave dallohen edhe na nj!ra e t!re e "eshkt.
I vetmi problem q shqetsonte #ortualin$ por q e "jidhi ishte .olonia e saj n -in e
8akaos q u "jidh me nj marrveshje ;hentllmensh.
-urse vet portualishtja si juh flitet na <11milion njer" n bot kr!esisht n #ortuali
dhe Bra"il$por edhe Anol e 8o"ambik.
Na ana tjetr %panja e dalluar na kombi spanjoll$por jo i shkrir n nj
-shtu kastiliant prbjn dialektin m t madh prej +12 t popullsis.
Na ana tjetr =miliona ali.ian n veri duket se e kan "jidhur problemin e t!re me nj
autonomi administrative
>milion katalonasit ku 912 e flasin juhn e t!re jetojn n rajonin m t pasur t %panjs me
kr!eqendr Bar.elonn.
Ata tani krkojn nj autonomi m t madhe ekonomike.
8 t pakta i kan =1mij araone" dhe probleme interami kan Andalu"iant e )alen.ias
n ju.
#or ajo q shqetson m shum %panjollt sht problemi bask.
Nj rajon rreth Bilbaos me juhn e t!re eu"kariane.
4
:an <milion bask me 912 q e flasin juhn e t!re.
?rani"ata e t!re terroriste E6A dhe krahu politik i saj 5erri Batasuna krkojn me do
mn!r dhe mjet shpalljen e pavarsis
:an arritur marrveshje$jan prishur prsri dhe e njjta situat.
Nj problem tjetr q e shqetson edhe %panjn sht interami i kulturave t
emirantve$kr!esisht t ish kolonive t saj si 8aroku$etj.
Na ana tjetr edhe %panja ka edhe ajo disa .oloni t saj n 8arok si -eupa q t kujton
vendin na e filloi fushatn e tij enerali ,ranko.
%panja ka edhe nj problem me Anlin at t 3jibraltarit pre >.(km< dhe =1mij banor n
ju t %panjs.
#r shkak t mirqenies s lart ekonomike edhe me referendum spanjollt ktu asnjher
nuk kan dashur t bashkohen me vendin e t!re mm$por jithnj t qndrojn n Anli.
#robleme m pak t mprehta jan edhe ato me ish kolonit .
%i juh %panjishten e flasin 911milion n bot si %panj$Amerik qndrore dhe juore ve
lindjes s %5BA$-anada dhe Bra"il.
-tu theksojm se si relik e mesjets qndron qndron mes d! shteteve t mdha ,ran.s
dhe %panjs$Andorra me 9>(km< dhe 91mij banor.
6 d! shtetet kan vendosur t respektojn dhe mbrojn sovranitetin e republiks s Andorrs
ndr m t vjetrat n Evrop.
Na ana tjetr lidhur me trajtimin e kulturave %panja ka d! eksperien.a t hidhura at t
larimit me dhun t hebrenjve dhe rikonkists ose larimit t arabve$ku si jurm e t!re ka
nelur nj ra. metile e bardh dhe arabe.
,ran.a vet problemet e saj na"ionale i ka m pak t mprehta.
-jo se nji"ja e nj kombi fran.e" sht m e madhe ktu.
8jth jo shum t mprehta jan edhe problemet me <milion bretont n veri$
&.(milion alsast n kufi me 3jermanin$
'11mij flamand dhe veanrisht +11mij bask$=11mij korsikan e <11mij katalanas.
-shtu ethet e E6A4s baske ndoshta jo shum t theksuar jan shtrir edhe n ,ran..
3jithashtu edhe katalonasit.
Na ana tjetr pas lufts franko4prusiane ku rajoni i pasur me q!m!r iu morr 3jermanis dhe
iu dha ,ran.s$probleme t alsasve ka edhe ktu.
#r shkak t ktij rajoni ,ran.a armikun m t madh t saj deri n mes viteve >1 t shek XX
-a patur 3jeramanin
#or koht e fundit jan br brthama e shtetit t ardhshm evropian.
-renaria pr Napoleonin i .ili ka lindur n -orsik dhe mn!ra si u keqtrajtua ai ka br
@ edhe ishulli i vol prej 'mij km< t ket ndjenja separatiste.
Ata prbjn 912 t popullsis s ishullit n veri dhe partia q i mbron kto ideale ajo
Na"ionaliste jithsesi nuk i ka kaluar m shum se =12 t elektoratit.
#robleme m pak t mprehta jan ato me dominionet si njihen ndr!she ish kolonit fran.ese.
Na ana tjetr vihet re edhe nj interim i vshtir i kulturave t emirantve ku koht e
fundit pr shkak t paknaqsis kemi patur edhe djeie t periferis s #arisit t banuar me
emirant.
N ann tjetr ,ran.a tradi.ionalisht probleme ka patur me Anlin$kr!esisht jat kohs s
jeneralit De 3ol$por edhe m par$
pasi krkonin es.ila dominim n Evrop.
-ujtojm ktu bllokadn .ontinentale t Napoleonit ndaj Anlis.
3jithsesi kto kontradita koht e fundit jan sheshuar.
% fundi theksojm se rreth (11milion njer" n bot e flasin juhn fran.ese.
-urse ishujt Britanik i prbr na tre njsi dhe d! shtete kan patur jithnj problemin
kr!esor at mes irlande"ve katolik dhe anle"ve protestant.
5
-! problem do ket nj "jidhje t pjesshme kur n &0<= nj pjes e mir e ishullit irlande"
do i njihet pavarsia si shtet i lir i Irlands.
Na ana tjetr veriu i ishullit irlande" do t koloni"ohet me koh me kolon anle" dhe
sko.e".
%i rrjedhoj irlande"t katolik do prbjn m pak se =12 t popullsis s ktij rajoni.
Do krijohet edhe nj orani"m terrorist i t!re me emrin I*A ose ndr!she ushtria lirimtare
irlandese e .ila do krijoj edhe orani"min e saj politik me emrin %himfein.
Na ana tjetr vet k! orani"m jithnj n "jedhjet politike do marr m pak se =12
tvotave t vet irlande"ve t ktij rajoni
q jithsesi nuk prkrahin dhunn dhe krkojn nj "jidhje paqsore.
Na ana tjetr qeveria e 6oni Blerit n ba" t nj plani u ka ln at!re m shum
vetqeverisje q duket se i ka ulur tensionet n kt rajon.
Nj problem m i pakt q krkon jithsesi m shum vetqeverisje ose m sakt autonomi
finan"iare jan edhe krkesat e ''sko.e"ve etnik q prfaqsojn jithsesi <2 t popullsis
s vet rajonit sko.e".
Na ana tjetr partia na"ionaliste sko.e"e q krkon m shum autonomi ka arritur t marri
deri 912 t votave kr!esisht n kohn e 8araret 6heer q n at koh quhej dora e hekurt.
%ko.e"t vet jetojn n veri t %ko.is
- ! rajoni n veri me ishujt %hetland dallohet pr n;jerrjen e nafts.
Na ana tjetr uellsiant prbjn (>1mij veta ose <(2 t popullsis s rajonit krkojn edhe
ata autonomi finan"iare.
-jo pr vet faktin se n kt rajon n;irret shum q!m!r e pikrisht n rajonin ku shtrihen
vet ata n juperndim.
Na ana tjetr "emrimi i t!re u shtua me d!shimet pr vrasjen e /edi Dians na ana e
oborrit mbretror anle".
Edhe ktu partia na"ionaliste e 7ellsit ka arritur t marr deri 912 t votave$por jithsesi
krkesat e t!re nuk kan qen aq t era sa t sko.e"ve.
Na ana tjetr problemi tjetr q shqetson Britanin sht edhe interami n Evrop$pasi
realisht standarti i jetess s anle"ve sht m i lart se ai i pjess tjetr t Evrops.
-jo sht edhe ars!eja q strlina monedha e saj nuk sht shkrir n Euro.
Na ana tjetr Anlian nuk ka patur marrdhnie t mira me ,ran.n dhe 3jermanin q koht
e fundit jan ulur.
#roblem tjetr sht edhe interimi i emirantve pasi Anlia ka rreth &milion emirant
m!sliman.
3jithashtu emirantt jan edhe na ish kolonit e saj.
N ann tjetr marrdhniet me ish kolonit e saj ajo i rreullon me ann e nj orani"mi q
njihet me emrin -?87N7E/65.
:an "jidhur edhe disa probleme si ishujt ,alkland apo 8alvine me Arjentinn$ apo
problemi i ish kolonis s saj 5on-on.
-urse sot juha anle"e sht parsorja n bot ku e flasin >11milion njer".
/idhur me 3jermanin theksojm se duket se shteti jerman nuk ka patur probleme etnike q
kur hebrenjt u laruan na k! shtet jat represionit na"ist.
-sht serbt llu"hi. n lindje rreth (1mij duket se jan interuar.
E njjta situat edhe me frisiant n kufi me 5ollandn.
I vetmi problem q ka shqetsuar 3jermanin kan qen rreth =1mij dane" n %hel"vi
5ollshtain q pr shum koh ishte problem mes d! shteteve Danimark dhe 5olland$q
koht e fundit sht "jidhur.
Na ana tjetr 3jermania pas lufts u prball me ardhjen e refujatve t 3jermanve etnik
na )ola e rusis $&1milion jerman t #olonis dhe =milion jerman t Aekosllovakis.
Numri i t!re ishte &(milion veta .
6
-urse problemi tjetr ishte ardhja e refujatve na ana e 3jermanis /indore .omuniste si
rrjedhoj e jendjes s keqe ekonomike.
#ikrisht q t mb!llte njher dhe prjithmon problemet e jermanve etnik$ 3jermania
para se t bashkohej nnshkroi nj marrveshje ku deklaroi se nuk kishte pretendime kufitare
ndaj #olonis dhe Aekosllvakis.
#roblemi tjetr q i shqetson jermant sht interimi i emirantve.
-ujtojm ktu se n 3ermani jetojn =milion kurd dhe &milion turq.
Emirantt shihen na jermant si rre"ik pr "niet e vndit t t!re t puns.
%i rrjedhoj edhe i problemeve t t!re ekonomike shtohen her pas here edhe radht e partis
s ndaluar na"iste.
Na ana tjetr 3jermania i ka mb!llur problemet e saj me ,ran.n duke u br boshti i shtetit
t ardhshm evropian.
Na ana tjetr &11milion njer" n bot e flasin sot juhn ermane.
-urse nj problem sht edhe interimi i jermanolindorve n shtetin e prbashkt ku ka
paknqsi na perndimort mqs standarti i jetess tek ta sht m i lart.
%hteti i vol i /uksemburut prej <'11km< dhe 911mij banor duket se nuk ka probleme.
8adje tr shtetet prqark jan arant t pavarsis s ktij ish dukati t vol jerman
8e nj juh mikse mes hollandishtes dhe jermanishtesh q sht juha luksemburase.
E njjta j mund t thuhet edhe pr 5olandn
Nj shtet homojen ku 092 hollande" dhe (11mij frisian q problemi i t!re sht "jidhur
me nj autonomi administrative pr rajonin e ,risis.
-an nj standart t lart jetese.
#roblem sot pr ta sht interimi i &milion m!slimanve n jetn hollande"e.
5ollanda quhet edhe vendi i tulipanve.
I vetmi vend q lejon prdorimin e dros.
/idhur me ish kolonit prve interimit t at!re emirantve q kan ardhur prej saj nuk ka
asnj problem tjetr.
Bolonia e saj m e madhe ka qen Indone"ia.
%ot n bot juhn hollande"e e flasin rreth (1milion njer".
#rkundra"i Beljika sht nj shtet heterojen ku >12 flamand n veri nj de e
hollande"ve.
-urse =12 )alon n ju nj de e frankofonve.
-urse n kufi me 3jermanin n rajonin e Ahenit q pr disa koh jat lufts s II botrore e
mbajti t pushtuar 5itleri sht e banuar na &12 jerman.
3jithsesi Beljika pr shum vjet sht simbol i ktij mirkuptimi.
-shtu e ndar n d! rajone ,lamand dhe valon me kr!eq!tetin Bruksel q sht neutral dhe
jermant ktu kan nj far autononomie
Na ana tjetr edhe ktu problem sht interimi i emirantve.
8e kolonit nuk ka probleme.
Bolonia e saj m e madhe ka qen Caireja n Afrik.
Edhe Italia duket se i ka "jidhur problemet e saj t minoriteteve
-shtu (11mij jermanve t 6irolit u ka dhn vetadministrim.
-urse &11mij sllovenve autonomi kulturore.
Italia vet sht prballur me ardhjen e shum italofonve t vendeve fqinj si (11mij
italianve t *jeks$etj.
#roblem tjetr q shqetson Italin sht dallimi ekonomik veri4ju ku veriu sht shum i
pasur.
8adje partia e t!re /ea Nord bn thirje pr nj Itali ,ederale ku veriu t quhet #adania$ pr
nder t nj lumi n veri me kr!eq!tet 8ilanon dhe <1milion banor.
-urse n ju mbi"otron krimi i orani"uar ose m sakt orani"ma t ndr!shme mafiose.
7
@ sht br anrena e shoqris italiane.
#roblemi q shqetson Italin sht jithashtu interimi i m shum se '11mij emirantve
ku =11mij shqiptar dhe ndalimi i ardhjes s ekstrakomunitarve t tjer.
-urse n brijet e Adriatikut e"iston republika m e vjetr e bots prej '11vjetsh ajo e %an
8arinos me >1km< dhe >1mij banor $pa probleme ra.iale dhe etnike e shum e mb!llur.
Dhe mes ,ran.s e Italis e"iston nj shtet
Dualist monarkia <km< e 8onakos me d! q!tete 8ona.o dhe 8onte -arlo.
Dsht nj prej monarkive m t pasura n bot
#or pa problemet e msiprme.
Na ana tjetr me 1.(km< e"iston nj shtet qendr kr!qendr e katoli.i"mit botror me e k!
sht )ati.ani me m pak se &111 banor.
%htrihet n qendr t *oms.
)ati.ani vet nuk sht prfshir shum n problemet ndrkombtare.
-urse Cvi.ra n veri t Italis do jet vet nj shtet shumkombsh ku >(2 jerman$ <(2
fran.e" dhe 02 italian e &2 roman.
8jth k! shtet sht simbol i harmonis etnike
)endi sht ndar n <> kantone me nj vedaministrim t jer.
#roblemi q shqetson sot Cvi.rn sht interimi i mbi >11mij emirantve .
Na ana tjetr standarti i lart i jetess bri q Cvi.ra ta refu"oj d! her interimin n
Bashkimin Evropia.
6heksojm se sht nj prej republikave m t vjetra.
Cvi.ra n luftn e ftoht qndroi neutrale.
6 njjtin qndrim mbajti edhe n /uftn e d!t botrore
%hteti tjetr n kufi me Cvi.rn sht Austria.
8 par perandoria Austro45unare"e ishte nj shtet multi etnik.
#or shteti q u krijua n &0&' ishte nj shtet homojen.
-shtu 0(2 autriak dhe n ju '1mij slloven$=1mij kroat$=1mij serb$<1mij serb.
#aki.ave ajo u ka arantuar autonomi kulturore.
Austria na ana e saj nuk ka shum probleme me emirantt$pr ars!e se sht shoqri e
mb!llur.
6heksojm se standarti i lart ekonomik bri q edhe ajo ta refu"oj disa her interimin
evropia.
Austria vet pr ati &1vjet qndroi e pushtuar deri n )jen na sovjetikt$por m pas shpalli
neutralitetin.
8es Cvi.rs dhe Austris sht nj shtet i dobt e k! sht /ihteshtenji.
8e ati &>1km< dhe <+mij banor$t tr jerman.
Nj prej shteteve m t vjetra dhe si Cvi.ra dhe Austria jan br arant t resepektimit t
va"hdimsis s ksaj tradite.
N veri t 3jermanis shtrihet shteti i Danimarks.
-! shtet nuk sht dalluar jat historis pr probleme na"ionale$pr shkak t homojenitetit
t popullsis.#roblemi i vetm q ka qen shqetsim ishte problemi i %hel"vi 5ollshtainit q
si e prmendm m lart sht "jidhur me respektimin e t drejtave si minoritet t dane"ve
n kt rajon.
Ndoshta i vetmi problem sht shtja e banorve t ishujve ,aroe q "jidhur me
autonomin pr kt ishull si edhe me eskime"t n %.andinavi q edhe kjo sht "jidhur me
nj far autonomie.
E njjta j mund t theksohet edhe pr shtetet e tjera %.andinave q jan Islanda$%uedia$
Norvejia.
-jo pr faktin t standartit t lart t jetess.
#robleme mes t!re nuk kan pasi jan mbi 0'2 vendas dhe ato pak q
8
jan u respektojn t drejtat.
I vetmi problem etnik q kan sht shtja lapone.
-! sht nj komunitet prej &11mij vetsh q jeton n veri t kt!re shteteve dhe q e kan
"jidhur me nj far autonomie kulturore.
/idhur me interim t kulturave t emirantve nuk ka ndonj problem$ pasi pr shkak t
mosprputhjes s kushteve klimaterike sepse jan t ardhur na vende t nrohta$n kto
shtete nuk ka shum emirant.
Ndoshta n kt drejtim prjashtim bn ,ilanda.
Njihet ndr!she edhe shteti i liqeneve.
#r shkak t shum kohve nn sundimin rus ka nj paki. ruse q jithsesi ajo e respekton.
3jat lufts s ftoht u shpall neutrale$por n paktin e :alts politi.a e jashtme e saj do
kontrollohej na 8oska.
Na ana tjet problem sot me fqinjt sht ai me *usin$pr shkak t -arelis nj rajon prej
911mij km< sa vet ,ilanda q pas lufts s II botrore pr shkak t bashkpunimit me
jermant t finlande"ve iu la Bashkimit %ovjetik.
#as lufte %talini shprnuli n %iberi 911mij karelian dhe ata q ishin afr /eninradit.
Dhe sot ka krkesa pr dmshprblim tokash.
Na k! moment do h!jm n d! "ona t n;ehta
Njra sht Ballkani i quajtur edhe fui baruti dhe tjetra rajoni i Evrops /indore dhe ish
Bashkimit %ovjetik.
#jesa m e madhe e kt!re shteteve ka qen ish komuniste.
7 duk sikur problemet na.ionale n kto shtete u mb!lln$por e vrteta sht se komuni"mi
vetm sa u vuri kapakun e pluhurit.
#asi sapo u prmb!s k! sistem$problemet na"ionale ridoln n skena.
)ese prve probleme t vjetra ridoln edhe probleme t reja.
Dhe t rejat ishin lidhur me kolont q kishin ardhur si punonjs n republikat prkatse na
vendi mm.
-shtu ish shtetet e Bashkimit %ovjetik prballen me <(milion rus t jendur pas
shprbrjes s tij jasht *usis dhe njohjes s nnshtetsis n kto shtete apo ish vendet
juoslave me rreth <milion serb jasht %erbis.
3reqia ishte ndr t vetmet shtete t Ballkanit q prfitoi na pakti 6ruman dhe s bashku me
6urqin na frika e pushtimit t Bashkimit %ovjetik u prfshin n #erndim.
3reqia problemet me m!slimant i "jidhi me paktin e /o"ans ku >11mij m!sliman ikn
n 6urqi dhe 011mij rek erdhn n 3reqi na A"ia )ol.
#or pr shkak t kulturave t ndr!shme jithsesi rekt e A"is s vol si I"mir$etj nuk u
mirpritn shum bu"aa" n 3reqi.
8adje n disa raste pati edhe konflikte.
Na ana tjetr sot 3reqia t vetmin minoritet q njeh sht ai turk n 6hraki.
-ta kan nj administrim spe.ial dhe deputet t t!ren.
#robleme t tjera ajo ka me 6urqin lidhur me ishujt e A"is s )ol dhe @ipron.
3jithsesi ajo sot prballet na komuniteti ndrkombtar edhe me njohjen e minoriteteve t
tjera etnike si maqedonas dhe am.
)et 3reqia deklaron se k! problem u "jidh me larimin e amrve si bashkpuntor me
jermant n vitet 9949( dhe maqedonasit si bashkpuntor t komunistve n luftn .ivile
reke.
#or na orani"mat ndrkombtare pretendohet q kto minoritete jetojn akoma n 3reqi.
8jth vet amt pretendojn rikthim n trojet e t!re dhe rikthim t tokave t sekuestruara
na shteti rek.
E njjta situat dhe me maqedonasit.
#or 3reqia nuk pranon se i quan si kolabora.ionist q n fakt nuk sht e vrtet.
9
3reqia njeh edhe nj minoritet katolik n ishujt e Ejeut
Na ana tjetr pas viteve 01 shteti rek po prballet me interimin e kulturave t rreth
&milion emirantve.
Ajo aku"ohet me mosrespektim t t drejtave t t!re.
-tu prmendim se vetm pas m shum se &1vjetsh m sbum se =11mij emirant
m!sliman n Athin do t ken t drejtn t falen n ;hami.
-urse na ana tjetr mjth jo shum e theksuar shteti rek krkon respektim t t drejtave t
minoritetit rek n %hqipri
Na ana tjetr 6urqia pr shkak t besimit islamik si popull nuk pranohet na vet shtete e ish
Bashkimit Evropian pasi popullsia e ktij Bashkimi do shkoj <12 islame nqs interohet n
t dhe si rrjedhoj do kemi keqkuptime kulturash.
#or edhe 6urqia aku"ohet pr shkelje lirish dhe t drejtash t njeriut.
8es t tjerave edhe pr probleme minoritetesh.
-shtu 6urqia ka nj eksperien. t hidhur lidhur me eno.idin nda armenve jat fundit t
#ernadoris ?smane.
#retendohet vrasja e mbi 911mij armenve q 6urqia nuk e pranon.
Aspekti tjetr sht edhe respektimi i t drejtave t minoritetit kurd n julindje.
Nj popullsi q ktu jeton rreth =milion dhe jetojn edhe +milion t tjer n kto shtete si
Irak$Iran dhe %iri pr t .ilt ne do flasim m posht.
-urdt kan edhe nj parti t t!re at t #untorve me prirje .omuniste e panjohur na shteti
turk dhe e aku"uar pr akte terroriste.
Na ana tjetr ajo e ka shpallur se ideali i saj sht bashkimi i kurdve n nj shtet t vetm.
-urse problemi i &milion rekrve n A"in e vol u "jidh me shkmbimin e popullsis
mes d! shtete$ku sot jetojn vetm (mij rek n nj laje t %tambollit ,anar q sht edhe
qendr e kishs ortodokse ose patriarkana si njihet ndr!she.
-urse komunitet m!slimane t ardhur na Ballkani i jani prshtatur kulturs ktu.
8jafton t kujtojm ktu se rreth =12 e kombit turk sht me orijin na kto komunitete si
&1milion shqiptar ku 9milion na -osova e :uosllavia.&.(milion shqiptar na 3reqia
&milion pomak dhe (11mij boshnjak.
-urse kemi ktu edhe (11mij armen e <milion kurd.
#ra kur e tr popullsia turke sht >1milion rreth &(milion jan jo turkes.
%i rrjedhoj kemi nj multi kultur e formuar.
#roblemi i vetm i a.art mes rekrve e turqve sht @ipro.
8e 0mij km< ku +12 rek dhe =12 turq.
Cjidhja e prkohshme ka qen ndarja e ishullit >1 me 91 n favor t rekrve.
8jth sot pjes reke sht interuar n Bashkimin Evropian dhe ajo turke jo.
#ara se t bhej kjo ndarje ka qen nj rajon multi etnik$kurse sot rekt jan t prqndruar
nj ju dhe turqit n veri.
%hqipria sht nj shtet homojen na popullsia me mbi 0(2 shqiptar$mjth qarqe reke
pretendojn mbi &(2 rek kur "!rtarisht nuk jan m shum se =2.
#or pr ta do ortodoks sht rek q n fakt nuk sht e vrtet.
8adje minorateti rek n %hqipri ka orani"atn e tij ?8?NIA ose BA%5-I8I dhe partine
e t!re at t t drejtave t njeriut.
#BDN: si edhe t paktn tre deputet jat kt!re &(vjetve demokra.i.
-urse nj kohn e rejimit komunist kan qen shum t priviljuar$pavarsisht na rejimi.
8e komunitete t tjera nuk ka probleme.
N ann tjetr %hqipria prballet me mbrojtjen e t drejtave t shqiptarve jasht shtetit am
si -osov$8a.edoni$etj ku n kt drejtim ka patur nj politik t prmbajtur.
Bullaria vet ka qen disa e prballur me t drejtat e minoritet turk n kt vend.
?se m sakt jan pomakt q jan bullar m!sliman me ndjenja turke.
10
Ata prbjn rreth &12 t popullsis dhe mbi (12 n ju n 6hraki.
N ann tjetr jat rejimit komunist t Chelevit kan vuajtur shum.
*reth =11mij pomak jat ksaj kohe jan shprnulur n 6urqi.
3jat plurail"mit kan krijuar nj parti t t!ren at Demokratike t turqve n koali.ion me
for.at e djathta bullare.
#roblem tjetr q has Bullaria ka t bj me njohjen e kombsis s maqedonasve dhe
juhs maqedonishtesh q ajo e njeh si dialekt t saj dhe maqedonasit si juh m vete.
*umania problemet n lidhje me paki.at lidhur me at ermane i "jidhi q me larimin e
t!re pas lufts n 3ermani.
#roblemi tjetr ka t bj me paki.n hunare"e q prbn mbi &12 t popullsis dhe rreth
912 t 6ransivalnis q prbn &E= e siprfaqes.
Na ana tjetr n kufi me 5unarin prbn mbi (12 n disa rajone.
Ata kan krijuar edhe nj parti q sht e vetmja parti minoritare ktu.
#roblem tjetr sht me moldavt.
Ata jan de e popullit rumun.
N fillim dshirohej bashkimi me ta$por m von mqs kan standart t ult jetese nuk e
dshirojn at.
N ann tjetr vet *umania nuk dshiron tij jap moldavve statusin e kombit m vete.
8 pak probleme kan me paki.n serbe n Banat.
3jithashtu *umania sht prjejse e rreth <milion rumunve q ndodhen jasht ktij shteti
si 7krahin n Besarabi dhe n lindje t )ojvodins n Banat n distriktet e Alibunarit$
)rsa.
5unaria vet nuk ka probleme n lidhje me paki.at pasi sht nj komb homojen.
#or ajo n ann tjetr sht prjejse me hunare"t jasht shtetit t t!re am q prbjn
=12 t hunare"ve total si n -roa.i$%lloveni$%erbi n )ojvodin$7krahin$
%llovaki dhe veanrisht n 6ransilvani t *umanis ku jetojn rreth <milion hunare".
Aekosllovakia pr shkak t kundrshtimit sovjetik u pushtua prej saj n &0>'.
Ndarja e Aekis dhe %llovakis n shtetin ekosllovak nuk u b me dhun q ishte sukses
#or edhe shembull si mund t "jidhen me mirkutpim probleme federale.
Aspekti po"itiv ishte se nuk ishte pr"ierje kombesh si n :uosllavi dhe B% q kishte impakt
po"itiv.
#or shtetet q u ndan do kishin jithsesi probleme
Aekia vet nuk ka patur probleme etnike si brenda edhe me ndojn komunitet ek jasht
kufijve t shtetit am
-jo pr vet faktin se minoriteti jerman n %udete q prbnte &E= e popullsis s ish
Aekosllovakis u larua pas lufts s rrjedhoj e bashkpunimit me jermant.
#or problemi i vetm q e"iston ka t bj me kompensimin e jermanve q jetojn ktu.
Ata jetonin n rreth =1mij km<.
Na ana tjetr shteti jerman kur u bashkua n &001 deklaroi se nuk kishte pretendime ndaj
fqinjve mes t!re edhe Aekis.
%llovakia sht shteti q shum analist e pr shkruajn q edhe pasi doli pa jak na
shprbrja me Aekin si edhe na rejimi komunist u prfashir n nj diktatur post
demokra.i t )ladimir 8eiar.
I vetmi problem q shqetson %llovakin pr paki.at sht ajo q ka t bj me at hunare"e
q prbn &12 t popullsis dhe mbi (12 t rajoneve n ju.
#olonia n dallim na shtetet e tjera lindore sht e besimit katolik kur t tjert jan
ortodoks.
8 par ajo ishte nj shtet heterojen ku jermant "inin &E= e popullsi dhe mbi (12 n
perndim t saj si #omerani$%ile"i$etj.
11
-! problem u "jidh me shprnuljen e mbi &1milion jermanve na #olonia n shtetin
am.
Na ana tjetr si e theksuam edhe m lart jermant kur u bashkuan theksuan se nuk do
kishin pretendime ndaj fqinjve mes t!re edhe polakve.
%ot jermant jithsesi krkojn kompensim pr tokn.
#olonia nuk ka edhe probleme n lidhje me minoritete t tjera apo edhe polak jasht vendit.
I vetmi problem i fshehur sht fakti q rreth (12 e Bjellorusis sht ndrtuar me toka
polake q sht "jidhur me marrjen e tokave t jermanve n perndim.
3jithsesi jan marr &11mij km< n perndim e jan dhn &'1mij km<.
Na ana tjetr polakt jan t prmendur pr luftn e par pr demokra.i na orani"ata q
m par u shpall parti %olidarnost.
Ish :uosllavia dhe shtetet e saj.
:uosllavia ishte nj shtet artifi.ial i krijuar n vitin &0&' dhe arantuar pas paqes s
)ersajs.
I prbr na shum kombe si serbt m i madhi$kroatt$sllovent$boshnjakt$ maqedont$
mala"e"t.
-to ishin kombet slave$kurse jo slave ishin edhe shqiptart dhe hunare"t kr!esisht n veri
t )ojvodins.
3jat kohs s para lufts s d!t botrore popullsit sht!peshin ersisht$kr!esisht ato jo
slave dhe m!slimane$kr!esisht na serbt
8adje nnshkruheshin edhe marrveshje ndrkombtare pr shprnuljen e t!re si ajo me
shtetin turk ku parashikohej shprnulja e mbi 911mij vetve$por u arrit deri =11mij dhe
kr!esisht kta ishin shqiptar
#as lufts s d!t botrore :uosllavia nj pjes t probleme t saj me paki.at i "jidhi duke i
shprnulur nj eksperien. e hidhur dhe e lasht me ta.
-shtu u shprnuln italiant e Istrias dhe jermant e )ojvodins.
8jth sot ndihen pak "ra pr dmshprblimin e t!re.
Na ana tjetr n kt shtet multietnik viheshin re d! vija ajo sloveno4kroate e ardhur na
sundimi austro4hunare"$por m i "hvilluar dhe ajo serbe si rrjedhoj e nj eksperin.e
bi"antine m e er.
6ito udhheqsi i saj komunist kroat$por interna.ionalist u mundua t mbaj kt ekuilibr.
8adje edhe shqiptarve nj popull i sht!pur n :uosllavi jat kohrave u dha nj autonomi
kur shpalli krahinn autonome t -osovs.
)dekja e tij dhe ardhja e 8ilosheviit shnoi prishjen e kt!re ekuilibrave etnike dhe
rivendosjen e hejemoni"mit serb.
-jo ishte e papranueshme pr popujt e ish :uosllavis derisa ajo u shprb dhe u krijuan
jasht shtetet prej saj q jan %loveni$-roa.i$Bosnj$%erbi48ali Ci q m pas u nda n d!
shtete si edhe 8a.edoni.
% fundi pritet t krijohet edhe -osova.
%erbia me dshirn pr t krijuar :uosllavin$por jo t ishte ekuilibruese$por t hejemonte
mbi t filloi nj luft e filluar me %llovenin dhe prfunduar me -osovn.
6 vetmet shtete q prfunduan pa luft ishin 8a.edonia dhe 8ali Ci udhheqsit e t d!ve
kt!re d! ish republikave m afr udhheqies serbe.
-arakteristik tjetr pr kto republika sht se t tra kan patur probleme me paki.at e t!re
serbe n shtetet prkatse q %erbia me pretekstin e mbrojtjes s t!re i ka prdorur si mjet
pressioni pr ti rinteruar n :uoslavi.
%llovenia
%tandarti i lart ekonomik si rrjedhoj e trashimis austro4hunare"e bnte q t shihej
jithnj me "ili na republika m e madhe :uoslave q ishte %erbia.
%htrihet n veri.
12
8jth serbt ktu jan n prqindje pothuajse t paprfillshme <2 %erbia me pretekstin e t!re
filloi e para luftn pasi %llovenia ishte e para q u larua na shteti juosllav.
#or me ndrh!rjen e ndrkombtarve lufta nuk "jati shum rreth <muaj.
Na ana tjetr shum italian n Istria dhe jerman u shprnuln pas lufte se bashkpunuan
me na"ifashistt.
%ot ka pak "ra q krkojn dmshprblim pr tokat e lna.
Na ana tjetr si rrjedhoj e "hvillimit ekonomik dhe mentalitetit %llovenia ishte e para q u
interua n Bashkimin Evropian dhe NA6?.
Ajo ka sot vetm pak probleme jo shum t mprehta n lidhje me paki.n hunare"e si edhe
disa probleme t vola territoriale me -roa.in.
-roa.ia
Italiant e "ons s *jeks u laruan q pas lufts s d!t botrore.
#ak probleme ajo ka me paki.n hunare"e.
#roblemi q ka shqetsuar m shum -roa.in sht ai i paki.s serbe .
-jo paki. q prbnte rreth &(2 t popullsis n disa "ona si -rajina dhe %llavonia prbnte
shumi.n e popullsis.
8e kt pretekst u rifillua nj luft qllimi i t .ils ishte riinterimi i -roa.is n :uoslavi.
8e ndihmn edhe t for.ave serbe t %erbis$ serbt e -roa.is filluan nj luft q prfundoi
me pushtimin e &E= t territorit t saj.
%erbt e -rajins jan vlleh ose m sakt ilir t Dal ma.is s romani"uar dhe m pas t
serbi"uar.
)etm n saj edhe t prkrahjes ermane q e shihte edhe ajo si "on t influen.s s
marks filloi nj luft q u lirua -roa.ia.
8ijra serb u laruan na rajoni i t!re.
Na ana tjetr si mjet hakmarrje %erbia shprnuli shum kroat t )ojvodins.
#or problemi tjetr q shqetsoi -roa.in kur u shpall si shtet i pavarur ishte edhe shkelja e t
drejtave t njeriut na udhheqsi i saj ,ranjo 6u;hman q na shum njer" shihej si
diktator.
)dekja e tij i hapi rrun interimit t -roa.is n Bashkimin Evropian dhe NA6?.
Bosnja 5e.eovina
%hteti q vuajti m shum na shprbrja e ish :uosllavis.
-! shtet kishte nj popullsi heterojene me toka t diskutueshme.
#rbhej na tre kombe kroatt q jetonin kr!esisht n 5er.eovin si edhe serbt dhe
boshnjakt.
Na ana tjetr kolont jerman dhe italian t Banja /uks u laruan pas lufts.
8adje serbt mejithse prbnin =12 t popullsis shtriheshin n siprfaqe t madhe toke.
Duke marr kt pretekst dhe edhe me ndihmn e for.ave t %erbis$si edhe duke prfituar
edhe na fakti se kroatt krkonin rajonet e t!re ata filluan nj luft n Bosnj ku s!nimi ishte
riinterimi i Bosnjs n :uoslavi.
7 arrit deri at! sa mjth prbnin rreth =12 t popullsis dhe nuk ishin shumi. n m shum
se 912 pushtua +(2 t territorit$madje edhe ato rajone ku ose serbt ishin n prqindje t
pakonsiderueshme ose nuk kishte fare serb.
-jo edhe fal nj marrveshje t heshtur mes 8ilosheviit dhe 6u;hman pr ta ndar Bosnjn
mes kroatve dhe serbve.
#or ishte pressioni ndrkombtar q bn q boshnjakt dhe kroatt t bashkoheshin e si
rrjedhoj t nnshkruhej paqia e Dejtonit ku 902 ta "otroni serbt dhe (& 2 federata
boshnjako4kroate si edhe rajonet neutrale t %arajevs dhe Brkos.
8a.edonia
N fakt deri n luftn e d!t botrore ishte pjes prbrse e %erbis.
13
#or me s!nimin e pretendimeve territoriale ndaj fqinjve$Bulari$3reqi$pse jo edhe %hqipri
dhe pr ti prfshir m pas n ,ederatn Ballkanike ideali i 6itos n nj mbledhje t -ANA
n nj manastir n #inj t )ranjs n &099 u shpall formimi i 8aqedonis.
%hteti q u nda pa luft na :uosllavia.
-jo edhe jo vetm pse serbt jan pothuajse t pakonsiderueshm rreth <2 dhe rreth
-umanovs$por edhe sepse udhheqsit maqedonas ishin jithnj m afr qarqeve serbe.
#roblemi kr!esor q shqetson kt shtet sht ajo e minoritetit shqiptar q n "onat
perndimore dhe veriperndimore prbjn edhe mbi '12 t popullsis.
N drejtim t shqiptarve shte edhe nj eksperien. e hidhur pasi mijra shqiptar jan
shprnulur n 6urqi$kr!esisht n vitet (14>1.
%i rrjedhoj e ksaj paknaqsie n vitin <11& shprtheu nj kr!enritje e shqiptarve q
prfundoi me marrveshjen e ?hrit ku shqiptart fituan m shum t drejta.
#roblemi tjetr q shqetson 8aqedonin sht edhe shtja e emrit.
-jo pr ars!en se n 3reqi ndodhet nj rajon me t njjtin emr dhe shteti rek e quan si
pretendim territorial ndaj saj.
Na ana tjetr qeveria maqedonase jithnj prballet me presionin e disa qarqeve pr
mbrojtjen e t drejtave t maqedonasve jasht ktij shteti si n 3reqi ku shteti rek nuk i
njeh$n Bulari dhe ata mendojn edhe n %hqipri.
#roblem tjetr sht edhe njohja e kishs maqedonase q kisha serbe nuk e njeh$ apo edhe i
juhs dhe kombit maqedonas q bullart i quajn si dialekt dhe pjes t t!ren.
Na ana tjetr jan edhe disa probleme territoriale me shtetin serb rreth )ranjs ku ndodhet
edhe manastiri i #injs vendi ku u b mbledhja pr formimin e 8aqedonis
8ali i Ci
*epublika e fundit q u shkput na :uosllavia me an t nj referendumi n vitin <11>.
Nj koloni"im i heshtur n pjesn lindore$por edhe qndrore ka ndodhur me serb.
-jo kr!esisht pas vitit &001.
-shtu nqs serbt deri &001 prbnin &(2 t popullsis dhe kr!esisht n lindje sot prbjn
=12.
Nj eksperien. t hidhur mala"e"t kan patur me shqiptart$por q koht e fundit jan
rreulluar.
3jithashtu jan rreulluar edhe mardhniet me boshnjakt.
#aki.at prve serbve votuan pro referendumit pr pavarsin e 8alit t Ci.
%erbia
%hteti serb dallohet pr nj eksperien. t hidhur me paki.at .
-ujtojm ktu mijra shqiptar t shprnulur q do flasim pak tek kapitulli pr -osovn.
3jithsesi edhe me vet shqiptart n %erbi q sot prbjn &2 t popullsis kan patur
probleme.
Ata orani"uan edhe nj kr!enritje q prfundoi me m shum t drejta pr ta n
#reshev$Bujanov.$8edveje n <11< ku n kto rajone prbjn +12
Na ana tjetr probleme ka edhe me m!slimant e %an;hakut q ktu "!rtarisht prbjn
rreth (=2$por shum burime flasin pr mbi <E=.
-rkesat minimale t t!re jan autonomi kulturore dhe maksimale bashkim me shtetin e
Bosnjs.
#ak probleme jan edhe me paki.at rumune n Nin dhe njohjen e kombsis bulare n
rajonet rreth Nishit.
Na ana tjetr shum probleme etnike vihen re n rajonin e )ojvodins.
% pari shum jerman jan laruar at! dhe sot djohet jithnj e m shum "ri pr
dmshprblimin e t!re.
Na ana tjetr krkohet mbrojtja e paki.ave rumune n Banat dhe at!re kroate n %rem.
%hum kroat jan shprnulur me dhun jat lufts serbo4kroate n vitet 01.
14
Dhe problemi kr!esor sht ai i paki.s hunare"e q ktu prbn <12 t popullsis dhe n
rajonin e Baks rreth >12.
Ata krkojn m shum t drejta deri edhe autonomi t territorit t t!re.
Na ana tjetr pr shkak t nivelit t lart ekonomik dhe mosprputhje t mentalitetit vet
serbt )ojvodins sepse prbjn ((2 t popullsis ktu dhe sepse kan qen nn sundimin
austro4hunare" dhe ata t %erbis nn sundimin turk krkojn n pamundsi t pavarsis
nj autonomi m t lart ekonomike.
Na <91deputet q ka %erbia &deputet sht shqiptar$(deputet hunare"$&deputet boshnjak
dhe 91 vende jan ruajtur pr shqiptart q aktualisht pr shkak t bojkotimit i kan serbt.
-osova
%hteti q u njoh "!rtarisht kohet e fundit sht -osova.
-undra sht *usia.
-jo jo pr shkak t vlla"rimt sllav$por pr shkak t njsimit me problemin een.
Na ana tjetr asaj edhe i intereson pasi do krkoj t njjtat jra pr paki.at rusofile n
shtete e tjera si 3jeorjia me Abha"in.
#or ajo q pritet t jet tundra deri n fund sht -ina.
-jo se mos krkohet e njjta j pr 6ibetin$7jurt dhe 6ajvanin.
3jithsesi mardhniet mes serbve dhe kosovarve koh pas kohe kan qen shum t
vshtira.
-ujtojm ktu mbi &milion t laruar jat kohrave dhe &milion vetm n vitin &000 q me
ndihmn e komunitetit ndrkombtar u kth!en.
%ot kur -osova sht nn administrimin ndrkombtar dhe po "jidhet statusi i saj$po
krkohen t drejta vedadministruese m t mdha pr paki.at serbe q tani jan t
prqndruar n veri duke krijuar edhe nj rajon autonom at!.
8e paki.at e tjera nuk ka probleme ve atij rom q bashkpunuan me serbt n eno.idin e
vitit &000.
%ot tr paki.at ve atij rom q bashkpunuan me serbt n eno.idin e vitit &000.
%ot tr paki.at ve serbve jan pro pavarsis s -osovs.
-$%t,a $%!+ptare
#opulli shqiptar jeton sot n trojet e tij n pes shtete si %hqipri$-osov$8a.edoni$8ali Ci$
%erbi dhe n 3reqi.
8 par territoret shqiptare prfshiheshin n katr vilajete nn sundimin osman q ishin
-osova$:anina$%hkodra dhe 8anastiri me nj siprfaqe 01mij km< ku shqiptart prbnin
>12 t popullsis.
?rijinn k! problem e ka q n &'+' kur n -onresin e Berlinit disa rajone n )eri iu
dhan %erbis$8alit t Ci dhe q!teti i Arts n ju 3reqis.
#or padrejtsia m e madhe u b n -onferen.n e Ambasadorve n /ondr n &0&= kur
disa rajone thjesht shqiptare si -osova dhe Aamria iu dhan %erbis dhe 3reqis.
-shtu <mij km< iu dhan 8alit t Ci$<1mij km< %erbis dhe 9mij km< 3reqis.
%i rrjedhoj e shprnuljeve t shumta trojet shqiptare sot jan rrudhur shum n (1mij km<
me (011111banor ku (<91111 shqiptar ose '(2 shqiptar ku &mij km< n 8alin e Ci ku
jetojn (1mij banor me 91mij shqiptar$ &1mij km< n -osov me &>11111 banor ku
&=11111 shqiptar &mij km< n %erbi me &11mij ku +1mij shqiptar$'mij km< n
8a.edoni me >11mij banor ku 911mij shqiptar dhe <mij km< n 3reqi me (1mij
banor ku =1mij shqiptar ortodoks kurse <'mij km< prfshihen n shtetin e pavarur
shqiptar me =(11111banor ku =911111shqiptar.
8jth ata nuk jan aq ekstremist dhe kan qen nj faktor stabili"ues n rajon.
3jithsesi nj "jidhje e pjesshme sht dhn.
-shtu shqiptart n 8alin e Ci q votuan n referendum pro pavarsis kan fituar shum t
drejta.
15
E njjta situat edhe me shqiptart n 8a.edoni q me marrvshjen e ?hrit fituan shum t
drejta vetadministruese.
%hqiptart e %erbis :uore ose -osovs lindore fituan nj autonomi kulturore.
Na ana tjetr -osova prballet sot me problemin e statusit pr pavarsi.
%hqiptart e shtetit shqiptar kan nj nivel m t lart ekonomik.
-urse shqiptart ortodoks t Aamris prballen sot me njohjen e kombsis shqiptare pasi
njihen si rek.
Na ana tjetr shqiptart m!sliman t ktij rajoni prballen me krkesn pr rikthim n trojet
e t!re.
#roblemi maqedon
N fakt k! problem nuk sht nj problem na.ional.
8e termin 8aqedoni kuptojm nj krahin prej +1mij km< q fillon na liqeni i ?hrit deri
n malet *odope dhe na deti Eje deri n )ranj sot.
N lashtsi banohej na tre fise ilirt$trakt dhe n ju nj popull i njashm me rekt$ por jo
rek
N mesjet u d!ndn sllavt q asimiluan trakt dhe m pas bullart.
3jat sundimit osman k! rajon u prfshi n tre vilajete n %elanik$8anastir dhe san;haku i
%hkupit n vilajetin e -osovs.
Na ana tjet k! rajon u koloni"ua shum me turq dhe jithashtu u turqi"ua nj pjes e
bullarve q njihen ndr!she pomak si edhe pak shqiptar rreth 8anastirit.
)iti &'+' i dha t drejt Bullaris q n traktatin e %hn %tefanit e prfshiu kt rajon n
Bullarin e madhe.
-urse viti &0&= e ndau kt rajon n tre pjes
N Bullarin me &1mij km< t #irinit ku shumi.a bullar$n 3reqin me =9mij km< me
nj popullsi heterojene bularo reke dhe turq.
-urse rreth <(mij km< me shqiptar e bullar i morri %erbia.
3jat kohrave u shprnuln shum m!sliman.
8 &09( udhheqsi juosllav pr pretendime ndaj fqinjve rajonet ma.edone n %erbi i
shpalli republik m vete
Aktualisht bullart e ktij rajoni pretendojn se jan komb m vete ai maqedon q nuk njihet
na Bullaria.
Na ana tjetr Bullaria juhn ma.edone e njeh si dialekt t bullarishtes.
-urse ajo krkon dhe pavarsin e kishs ortodokse maqedonase q kisha serbe e quan si
de t sajin.
8e shtetin rek problemi sht me emrin 8a.edoni q ajo e quan si trashimi t sajin.
#roblem tjetr sht njohja e paki.s ma.edone q shteti rek nuk i njeh.
%i edhe njhkohsisht ashtu si popullsia ame edhe maqedonasit krkojn rikthim n trojet e
t!re n 3reqi q jat lufts .ivile reke mbajtn ann e komunistve rek .
-urse me shtetin shqiptar problem sht popullsia shqiptare n republikn e 8aqedonis.
#a$%&+)+ E.ropean /S%!+per+a
& -7* 7 #D*D?* #D* 5E*D 6D #A*D
6E*8I FE)*?#DG H
5istoria e Evrops dhe historia e Bashkimit Evropian nuk jan e njjta j$ edhe pse ka
shum pika takimi n momente t ndryshme historike. Termi Bashkim Evropian i prket
shekullit XX$ ndrkoh q termi FEvropG daton shum m hert. 6ermi FEvropG u prdor
pr her t par jat .ivili"imit rek$ por n d! konteksteI njri mitolojik dhe tjetri
jeorafik. #rej etimolojis s ktij termi mund t nrihen shum hipote"a$ por mejithat
fjala reke eurus do t thot e jer$ duke e lidhur n kt mn!r Evropn me hapsira t
jera territoriale.
16
N aspektin mitolojikEvropakonsiderohej si njfemr shum e bukur$ e jat dheme s! t
mdhenj.
3jithashtu Afriksn at koh i referoheshinshpesh meemrin /ibia. %iduket qart$ emrate
kontinenteve qnjiheshin ather JEvropa$ A"ia$ AfrikaKn t jitha versionetjan femrore.
-jo tenden. ka re"istuar deri n ditt tona$ madje jovetm n lidhje me emrat e
kontinenteve$ por edhe t shteteveprbrse t t!re.
Na ana tjetr$ n aspektin jeorafik$ n lashtsi Evropa shihej si nj territor i ndar na d!
kontinentet e tjeraI A"ia dheAfrika. Evropa kon.eptohej si territor i kufi"uar n veri na
Deti i )eriut dhe n lindje na Nushti.a e Bosforit. -! ishte konteksti mitolojiko L
jeorafik i FEvropsG prjat.ivili"imit rek.
< BI/A6 I%5IN AD%56:E6 -*ME%?*E @D D75E66D 6*A:6?NIN
E)*?#IAND6 #A% /7,6D% %DDM6D B?6D*?*EH
/ufta e D!t Botrore ishte m e rnda pr njer"imin prsa i prket dmeve materiale dhe n
njer". Edhe pse konfliktipati nj dimension lobal m t theksuar se n /uftn e #ar
Botrore$ viktima kr!esore e ktij konfrontimi u b Evropa.
Numri i prjithshm i viktimave arriti n thuajse 91 milion$prej t .ilve m shum se
j!sma ishin .ivil. #as internimevedhe dbimeve q ndodhn jat lufts$ n vitin
&09(kishte rreth <1 milion njer" q pritnin t riatdhesoheshin.
#ersekutimet e papre.edenta ra.iale$ fetare e politike dhe internimetmasive drejtkampeve t
puns dheat!re t prqendrimitkishin shkaktuarshum urrejtje ndrmjetpopujve evropian.
Cbulimi i varreve masiven kampet eprqendrimit u dha nj oditje t rnd
ba"aveshpirtrore dhe moralet q!tetrimit perndimor.
3jermant ishinprfshir na ndjenja efajit$ e .ila u b shkakpr nj debat etik intensiv$por q
re"ultoivetm n shtimin e rrmujs s prjithshme q mbi"otrontetek kombi i mundur
jerman.
Evropa ishte e shkatrruar dhe n konfu"ion t plotI fabrikatdhe rrut ishin t shkatrruara$
tretia tradi.ionale e"hvendosur$ bujqsia e rrnuar$ dhe ndrkoh munoninlndt e para
dhe ushqimet. /ufta po "jatej prej spastrimevedhe "jidhjes s lloarive t vjetra$ q edhe
nj her tjetr pokrijonte ndasi n vendet e liruara. #ajtimi dukej shum ivshtir. Dukej e
pamundur q dikur armiqt e djeshm tmund t bashkoheshin n nj orani"im t
prbashkt.
#opujt evropian u jendn para tri shtjeve. E para ishteekonomikeI %i mund t
riparoheshin dmet materiale dhe trinrihej aktiviteti ekonomik n kontinentin e vjetrH
Ashtjae d!t ishte politikeI %i mund t parandalohej rikthimi ikonfliktit n EvropH E treta
ishte kulturoreI %i mund tsiurohej mbijetesa dhe rilindja e q!tetrimit evropian n kuadr t
kr.nimeve n rritje$ t .ilat dukeshin semishroheshin n konfliktin ideolojik dhe
konfrontiminndrmjet blloqeve fituese t lufts$ bllokut amerikan dhe atij
sovjetik?
3 CILI ISHTE !"T#IB$TI I%E#S!"&LITETE'E () "*IHE" SI
FBABA//A*D6 65E8E/7E%G 6DBA%5-I8I6 E)*?#IAN$ :EAN 8?NNE6JC5AN
8?NEK D5E *?BE*6 %B578ANJ*?BE*6 %578ANKH
#r shum evropian kr.nimet m t mdha pr paqen dhe siurin vinin prej na.ionali"mit
dhe shtetit kombtar$ndrkoh q t d! u diskredituan prej lufts. +jermania ishte
problemi kr!esor L arumentohej se paqja ishte e pamundurn rast se 3jermania nuk mund t
frenohej dhe fuqia e saj tprdorej pr qllime konstruktive. -shtu q ekonomia dhe
sistemi politik jerman do t duhej t rindrtohej n mn!rt till q t mos kr.nohej
siuria e Evrops.
Ndrkoh$ konflikti n rritje ndrmjet %hteteve t Bashkuarat Ameriks dhe Bashkimit
%ovjetik krijoi tek evropiantshqetsimin se mos bheshin ur shahu n /uftn e ,toht
17
ndrmjet d! blloqeve. Ek"istonte nevoja pr ta mbrojturEvropn #erndimore prej rre"ikut
sovjetik$ por ndihej qartshqetsimi se deri ku mund t arrinte bashkpunimi me
Amerikn dhe se deri n Npik mund t varej Evropa prejmbrojtjes amerikane. Ndoshta do t
ishte m mir q Evropat kujdesej vet pr siurin e saj. #or kjo krkonte unitet dhe
s!nime t prbashkta n nj nivel shum m t lart se ai qEvropa kishte mundur t arrinte
ndonjher.
3rupet kombtare pro4evropiane vendosn t orani"onin njkonferen. q s!nonte t bnte
publik shkakun e unitetitrajonal. -onresi i Evrops i mbajtur n 5a n 8aj &09' u
ndoq prej deleatve t &> shteteve evropiane dhe v"huesvena %htetet e Bashkuara dhe
-anadaja.
At! u diskutuan shumide ambi.io"e$ por re"ultati konkret i konresit ishte ideja prkrijimin
e -shillit t Evrops. -! i fundit u "!rtari"ua nj vitm pas me nnshkrimin n /ondr t nj
statuti prej &1shtetesh evropiane. N statut u theksua nevoja pr nj bashkimm t nusht
ndrmjet vendeve evropiane q e dshironin kt dhe shpalli se objektivat e -shillit
prfshinin
)eprimin e prbashkt pr shtjet ekonomike$ so.iale$ kulturore$ shken.ore$ lijore dhe
administrative$ por jo pr shtjet e mbrojtjes. 8ejithat$ edhe pse -shilli i Evrops u
"jerua duke prfshir m shum antar$ ai nuk u b ndonjher m shum se nj orani"at
e dobt ndr4qeveritare. -shilli i Evrops kontribuoi n prmirsimin e t drejtave t njeriut$
shtjeve kulturore dhe n nj nivel t kufi"uar n bashkpunimin ekonomik$ por nuk ishte
institu.ioni q dshironin federalistt.
Ndrmjet at!re q krkonin dika m thelbsore n lidhje meinterimin rajonal ishin
bi"nesmeni fran.e" :ean 8onnet dheministri i jashtm fran.e" *obert %.human. Ata e
kuptuan seduheshin ndrmarr hapa praktik q shtriheshin prtejdeklaratave t prjithshme
t orani"atave t tilla si -shillii Evrops dhe ran dakord ndrmjet t!re se piknisja lojike
duhet t ishte "jidhja e problemit t prhershm tmarrdhnieve franko4jermane. N vitin
&0(1 shum vet ekishin t qart se 3jermania #erndimore duhet t lejohej t
rindrtonte industrin e saj$ n mn!r q t mund t luantenj rol t dobishm n alean.n
perndimore. Nj mn!r prta br kt$ por na ana tjetr t mos lejohej q 3jermania t
shndrrohej n kr.nim pr vendet fqinj$ ishte ideja q3jermania t rindrtohej n kuadr t
nj orani"ate mbikombtare$e .ila do ta lidhte dhe prfshinte 3jermanin nnj pro.es m t
jer rindrtimi$ at evropian.
Duke krkuarnj piknisje domethnse$ por jo shum ambi.io"e$
8onnetu fokusua tek industrit e q!m!rit dhe elikut$ t .ilat ofronin nj poten.ial t madh
pr nj orani"im t prbashkt evropian pr disa ars!eI
O @!m!ri dhe eliku ishin ba"at mbi t .ilat nrihejindustria$ ndrkoh q industria e elikut
kishtetenden.n e krijimit t karteleve. Bashkpunimi do teliminonte shprdorimet dhe
duplikimet$ do t shkatrronte kartelet$ do ta bnte m efient dhekonkurrues prodhimin e
q!m!rit dhe elikut$ dhe dot stimulonte "hvillimin industrial.
O #r shkak se industrit e rnda t *uhrit Jkrahin n3jermaniK kishin shrb!er si ba" e
fuqis jermanedhe ,ran.a e 3jermania kishin luftuar m par prre"ervat e q!m!rit n
Alsa.e4/orraine$ krijimi i nj industrie mbi4kombtare q!m!ri dhe eliku do tafrenonte
fuqin jermane.
O Interimi i q!m!rit dhe elikut do t siuronte q3jermania t ishte partner i besueshm n
tretinme pjesn tjetr t Evrops$ duke mundsuar njhera"irindrtimin e 3jermanis dhe
duke fashitur frikn e,ran.s na dominimi industrial jerman.
8onnet e kuptoi se n rast se ,ran.a nuk do t vepronte shpejt$
%htetet e Bashkuara do t bheshin fokusi i nj alean.e t re transatlantike dhe kundr4
sovjetike$ q rritja ekonomike dheushtarake jermane nuk do t mund t kontrollohej dhe q
18
,ran.a do t eklipsohej$ pra do ta humbiste po"i.ionin e saj trndsishm n arenn
ndrkombtare. 8onnet propo"oikrijimin e nj institu.ioni t pavarur prej qeverive
kombtareI mbi4kombtar dhe jo ndr4qeveritar.
#as diskutimeve me 8onnet dhe kan.elarin jermanoperndimor-onrad Adenauer$ *obert
%.human i nriti ktoide n nj tjetr nivel n 8aj &0(1$ jat nj konferen.e sht!pi.
N at q m von u quajt Deklarata e %.human4it$ aiarumentoi se Evropa nuk do t
bashkohej menjher ose sipasnj plani t vetm$ por hap pas hapi dhe nprmjet
arritjevekonkrete.
-jo do t krkonte eleminimin e armiqsis ndrmjet,ran.s dhe 3jermanis$ kshtu q
%.human propo"oi qprodhimi fran.e" dhe jerman i q!m!rit dhe elikut tvendosej nn nj
Autoritet t /art t prbashkt$ n kuadrt nj orani"ate ku mund t bnin pjes edhe
vende t tjeraevropiane. -! do t ishte hapi i par drejt nj Evrope federaledhe do ta bnte
luftn ndrmjet ,ran.s dhe 3jermanis jothjesht t paimajinueshme$ por edhe t pamundur
materialisht.
#ropo"imi ishte revolu.ionar$ pr ars!en q ,ran.a po ofrontet sakrifikonte pjes t
sovranitetit t vet kombtar pr hir tndrtimit t nj autoriteti mbi4kombtar$ q mund tNi
jepte fundrivalitetit t vjetr franko4jerman dhe t ndihmonte nndrtimin e paqeje t re
evropiane. #o t kujtojm /uftn e#ar Botrore$ jat s .ils konflikti franko4jerman u
"jidhme fitoren e ,ran.s$ kjo e fundit$ pas mbarimit t ksaj luftethjesht u knaq me
rikthimin e territoreve fran.e"e q ishinpushtuar na 3jermania dhe me prfitime t tjera
monetare$por n asnj mn!r nuk u nrit ndonj ide pr sakrifikim tsovranitetit fran.e".
Antarsia n Autoritetin e /art iu ofruat jitha vendeve t Evrops perndimore$ por
vetm katrprej t!re pranuan t marrin pjesI Italia$ e .ila dshironte trespektohej si dhe
stabilitet ekonomik dhe politik$ vendet eBeneluksit J5ollanda$ Beljika dhe /uksemburuK$
q pranuansepse ishin vende t vola dhe lehtsisht t .nueshme$ dukeqen se ishin pushtuar
d! her prej 3jermanis$ vareshin steprmi n,a eksportet dhe e k-pt-an se mnyra e vetme
prt pat-r nj . t rndsishm n /shtjet 0otrore dhe pr trrit-r nive1in e si,-ris ishte
pjesmarrja n nj njsi rajona1em t madhe.
(everit e tjera evropiane kishin arsye t ndryshme pr tmos - 0r antare2 Spanja dhe
%ort-,a1ia ishin diktat-ra dhen-k ishin sh-m t interes-ara pr 0ashkp-nimin
ndrkom0tar3 n 4animark dhe "orve,ji ishte ende sh-mi 5reskt k-jtimi i p-shtimit
,jerman3 &-stria6 S-edia dhe7in1anda dshironin t r-anin ne-tra1itetin3 Ir1anda ishte nj
vend kr!esisht bujqsor dhe shum i lidhur ekonomikisht meBritaninP kjo e fundit kishte
akoma shum interesa jashtEvrops$ ekportonte shum pak prej elikut t saj n Evropn
perndimore$ ndrkoh q qeveria e re laburiste sapo i kishtevendosur n pronsi shtetrore
industrit e q!m!rit dhe elikut dhe e shihte me antipati karakterin mbi4kombtar t
propo"imit t %.human4it.
@everit e jasht vendeve L ,ran.a$ 3jermania #erndimore$ Italia$ 5ollanda$ Beljika$ dhe
/uksemburu L nisn neo.iatatdhe n 89 %ri11 8:;8 nnshkr-an Traktatin e %arisit6 d-ke
krijuar n kt mn!r -omunitetin Evropian t @!m!rit dheAelikut. -omuniteti qeverisej
prej Autoritetit t /art Jnprbrje t tij ishin 0 antar t emruar dhe :ean 8onnet ishte
presidenti i par i ktij autoritetiK$ ndrkoh q vendimetmerreshin prej -shillit %pe.ial t
8inistrave Jme > antarK.Asambleja e #rbashkt J+' antarK e ndihmoi 8onnet t
qetsonte frikrat e qeverive kombtare lidhur me dor"iminpushtetit$ ndrsa
mosmarrveshjet dhe konfliktet ndrmjetshteteve do t "jidheshin prej 3j!kats s
Drejtsis J+antarK.
9 -7* /INDI BA%5-I8I E)*?#IANH
%hum shpejt u b e qart se sektort e q!m!rit dhe elikut$pavarsisht prej re"ultateve t
arritura$ nuk mund t.hvi11oheshin n i.o1im. "j takim i ministrave t jashtm t
19
vendeve t -omunitetit Evropian t @!m!rit dhe Aelikut n8esina t Italis n &0(( re"ultoi
n marrveshjen pr tri1an/-ar iden evropiane. &ta mirat-an nj propo.im t
ardhur na vendet e Beneluksit pr t punuar pr nritjen enj Evrope t bashkuar nprmjet
krijimit t institu.ioneve tprbashkta$ shkrirjes proresive t ekonomive kombtare$
vendosjes s nj treu t prbashkt$ dhe harmoni"imitproresiv t politikave so.iale.
7 nrit nj komitet q kr!esohej prej ministrit t jashtm bel#aul45enri %paak pr t marr
n shq!rtim alternativat epropo"uara. *aporti i komitetit bri t mundur fillimin e nj
raundi neo.iatash dhe nnshkrimin n 8ars &0(+ t d!
6raktateve t *oms$ njri prej t .ilve krijoi -omunitetin
Ekonomik Evropian$ ndrkoh q tjetri krijoi -omunitetin
Evropian t EnerjisAtomike JEuroatomK.6raktati i -omunitetit Ekonomik Evropian
iana"hoi t jashtvendet pr krijimin e njtreu t prbashkt
brenda &< vjetsh$ dukehequr radualisht t jitha kufi"imet pr tretin ndrmjett!re$ duke
vendosur tarifa doanore t prbashkta pr mallrate ardhura na jasht -omunitetit$ duke
hequr barrierat e lvi"jes s lir t njer"ve$ shrbimeve dhe kapitalit ndrmjet shteteve
antare$ duke "hvilluar politika t prbashkta bujqsore dhe transporti$ dhe duke krijuar nj
,ond %o.ialEvropian dhe nj Bank Evropiane Investimesh. Na ana tjetr$6raktati i
Euroatomit luajti nj rol t vol n pro.esin dheinterimit dhe u fokusua kr!esisht n
krkimin shken.or. Ajoq me t drejt festohet si datlindja e Bashkimit Evropiansht
pikrisht data e themelimit t -omunitetit EkonomikEvropian.
( BI/A6 :AND 6*I %56M//A6 8BI 6D BI/A6N3*I5E6 BA%5-I8I E)*?#IANH
Bashkimi Evropian sht i orani"uar n mn!r shum komplekse
dhe kshtu q mund t kon.eptohet dhe kuptohetme shum m tepr vshtirsi se sa
orani"imi dhe funksionimii shteteve kombtare. Nj perspektiv q lejon reduktimine
kompleksitetit t BE4s pr nj v"hues sht prdorimi iskems s tri sht!llaveI J&K
-omunitetet EvropianeP J<K #olitikae :ashtme dhe e %iuris s #rbashktP J=K
Bashkpunimi#oli.or dhe 3j!qsor pr Ashtjet #enale. -jo nuk sht thjeshtnj skem
analitike$ pra e shpikur prej nj v"huesi pr tlehtsuar pro.esin e v"himit dhe studimit$
por ek"iston"!rtarisht n realitetin konkret t orani"imit dhe funksionimitt Bashkimit
Evropian.
%truktura e sht!llave e kaorijinn historike tek neo.iatatq solln 6raktatine 8aastrihtit.
%!nimiishte shtimi i pushtetit t-omunitetit n fushat epolitiks s jashtme$
siuris$mbrojtjes$ a"ilit emirimit$ bashkpunimitpenal dhe atij j!qsor.
8ejithat$ disa prej shteteveantare e kundrshtuanshtimin e pushtetit
t -omunitetit me ars!etiminse ata ishinshum t ndjeshm ndaj humbjes s sovranitetit
kombtar prejprdorimit t metods komunitare dhe se shtje t tilla do tishte m mir t
trajtoheshin na dhe ndrmjet qeverive$ kr!esishtn kuadr t Bashkpunimit #olitik
Evropian.
#r pasoj$ kto shtje nuk u prfshin n -omunitetetEvropiane$ por u vendos t
trajtoheshin jasht t!re Jkonkretishtprej qeverive t shteteve antare n -onferen.at
NdrqeveritareKn formn e d! sht!llave shtesI #olitika e :ashtmedhe e %iuris s
#rbashkt$ dhe Drejtsia dhe #unt eBrendshme. &mendimet < pas-an me Traktatin
e&msterdamit dhe Traktatin e "iss i kan trans5orm-ar
shty11at ,jithnj e m tepr n m0i=kom0tare. #ndsi tve/ant n kt drejtim ka
tran5erimi i po1itikave t a.i1it6mi,rimit6 dhe 0ashkp-nimit ,jy<sor n /shtjet >ivi1e tek
Shty11a e om-niteteve Evropiane6 ,j < - m-nds-a n,a
6raktati i Amsterdamit. %i rrjedhoj$ sht!lla e tret sht
riemrtuar Bashkpunimi #oli.or dhe 3j!qsor pr Ashtjet
#enale. 8ejithat ende prdoret termi FDrejtsia dhe #unt
e BrendshmeG pr tNiu referuar s bashku$ sht!lls s tret dhe
20
fushave t transferuara.
6abela e mposhtme paraqet n detaje politikat q prbjn
se.iln prej sht!llave t Bashkimit Evropian.
%ht!lla e par
-omunitetetEvropiane
O Bashkimi Doanordhe 6reu 7nik
O #olitika Bujqsore e#rbashkt
O #olitika e#rbashkt pr#eshkimin
O E Drejta Evropianepr -onkurren.n
O Bashkimi Ekonomike 8onetar
O %htetsia Evropiane
O Arsimi dhe -ultura
O *rjetet 6ej4Evropiane
O 8brojtja e-onsumatorit
O -ujdesi %hndetsor
O -rkimi %hken.or
O E Drejta pr 8jedisin
O #olitikat %o.iale
O #olitikat e A"ilit
O 6raktati i %henenit
%ht!lla e d!t
#olitika e :ashtmedhe e %iuris s#rbashkt
O #olitika e :ashtme
O 6 Drejtat e Njeriut
O Demokra.ia
O Ndihma ehuaj#olitika e %iuris
O #olitika Evropiane e%iuris dhe 8brojtjes
O 3rupet e /uftimit tBE4s
O ,or.a Evropiane e*eaimit t %hpejt
O *uajtja e #aqes
%ht!lla e tret
Bashkpunimi#oli.or dhe3j!qsor prAshtjet #enale
O 6rafikimi i Drosdhe -ontrabanda eArmve
O 6errori"mi
O 6rafikimi i @enieveNjer"ore
O -rimi i ?rani"uar
O *!shfeti dhe8ashtrimi
%ht!lla e parI -omunitetet Evropiane
%ht!lla e par prbhet na tre -omunitetet EvropianeI JaK-omuniteti EvropianP JbK
-omuniteti Evropian i @!m!rit dheAelikutP J.K Euroatomi. 8e themelimin e Bashkimit
Evropian$-omuniteti Ekonomik Evropian u emrtua -omunitetiEvropian. -! ndr!shim
s!nonte t shprehte kalimin prej njkomuniteti me karakter trsisht ekonomik drejt nj
bashkimipolitik. #rfshirja e t tre komuniteteve n nj sht!ll t vetme$mejithat$ nuk do t
thot se ato jan t unifikuara.
%ht!lla e par prfaqson t drejtn komunitare n formn esaj m t lart. Brenda kuadrit t
-omunitetit Evropianinstitu.ionet komunitare Jsi p.sh. -omisioni dhe #arlamentiEvropianK
mund t hartojn normat komunitare n fushatprkatse t veprimtaris s t!re$ t .ilat
"batohen direkt mbishtetet antare dhe "ojn superioritet ndaj s drejts sbrendshme t
shteteve. )end mjaft t rndsishm n-omunitetin Evropian " treu unik me katr lirit
21
themeloret tij L liria e lvi"jes s personave$ mallrave$ shrbimeve dhekapitalit L si dhe
rreullat pr konkurren.n.
%ht!lla e d!tI #olitika e :ashtme dhe e %iuris s#rbashkt
#rpara h!rjes n fuqi t 6raktatit t Bashkimit Evropian$bashkpunimi politik ndrmjet
shteteve rreullohej namarrveshjet e vitit &0+1 F8bi Bashkpunimin #olitikEvropianG dhe
na Akti 7nik Evropian. -to marrveshjeparashikonin konsultime t rreullta ndrmjet
ministrave tjashtm t shteteve antare dhe kontakte t va"hdueshmendrmjet
departamenteve qeveritare. 8ejithat$ t jithavendimet merreshin me unanimitet. #rsa u
prket shtjevet siuris$ bashkpunimi kufi"ohej vetm n aspektet politikedhe finan.iare.
#or kri"at ndrkombtare t viteve N01 J/uftae 3jirit #ersik dhe /ufta n ish4 :uosllaviK
demonstruan sekto instrumenta t politiks s jashtme nuk ishin n jendjetNi siuronin
Bashkimit Evropian ndikimin e duhur n arennndrkombtare.
8e 6raktatin e Bashkimit Evropian$ kr!etart e shteteve dheqeverive ran dakord t
"hvillonin nj politik t jashtme dhet siuris s prbashkt. #jesa m e madhe e
vendimeve nkuadr t ksaj politike merren ende nprmjet bashkpunimitt shteteve.
8ejithat$ jan parashikuar nj srinstrumentash t rinj si po"i.ionet e prbashkta$ masat
dheveprimet e prbashkta$ dhe vendimet kuadr.
%ht!lla e tretI Bashkpunimi #oli.or dhe3j!qsor pr Ashtjet #enale
Bashkpunimi ndrmjet autoriteteve j!qsore dhe poli.oret shteteve antare s!non tNu
ofroj shtetasve t BashkimitEvropian liri$ siuri dhe drejtsi$ duke parandaluar dhe luftuar
bashkrisht krimin$ ra.i"min dhe ksenofobin. Bashkpunimij!qsor trajton jithashtu
lehtsimin dhe prshpejtimin ebashkpunimit n fushn e "batimit t vendimeve penale$
lehtsimin e ekstradimit ndrmjet shteteve antare$ vendosjene normave penale uniforme n
luftn kundr krimit torani"uar$ terrori"mit dhe trafikut t dros.
Ashtu si dhe n rastin e #olitiks s :ashtme dhe %iuris s#rbashkt$ Bashkpunimi
#oli.or dhe 3j!qsor pr Ashtjet#enale "hvillohet jasht kuadrit vendim4marrs t
-omunitetitEvropian. 8ejithat$ institu.ioni deri tani m i rndsishmmbi4kombtar Jthn
ndr!she komunitarK$ -omisioniEvropian$ mund t paraqes propo"ime p.sh. n form
prorami edhe pr shtje t tilla q dalin jasht fuqis vendimmarrset -omunitetit.
> -7%5 E 8B*?N IN6E*E%IN E #D*BA%5-D6ND BA%5-I8IN E)*?#IANH
Det!rn pr t mbrojtur interesin e prbashkt t t jithashteteve antare t Bashkimit
Evropian e ka -omisioniEvropian. Dsht pikrisht -omisioni q kujdeset pr arritjen
e "jidhjeve t qndrueshme n koh dhe q marrin paras!shinteresin e prbashkt. #or$ pr
t kr!er kt funksion$
-omisioni Evropian duhet t bashkpunoj me institu.ionete tjera t BE4s.Emrimi dhe
prbrja
%e.ili vend antar "jedh nj kandidat pr postin ekomisionerit n -olejin e komisionerve.
#ra -omisioniEvropian n BE4n me<+ shtete antare ka <+komisioner dhe nj
#resident t-omisionit. -oleji ikomisionerve ka njmandat (4vjear$ porduhet t paraqitet
prtNu djuar para#arlamentit Evropiandhe t miratohet prej tij.
N rast se njri prejk o m i s i o n e r v ekontestohet na#arlamenti$ k! sht njmosmiratim
i -olejitn trsin e vet$ q sjellnevojn pr t paraqitur na e para pr miratim jith
-olejine komisionerve. N prjithsi qeverit emrojn n-omisionin Evropian
politikan t lart$ jo ekstremist$ dhe
me prirje pro4evropiane.
%e.ilit komisioner i .aktohet nj portofol$ pra nj fushprjejsie. -omisionert kan
kabinete personale pr tNiasistuar n punn e t!re. #osht nivelit t komisionerve
shtrihet burokra.ia e -omisionit me rreth << mij t punsuar.
?rani"imi
22
Njsit orani"ative m t rndsishme t -omisionit janDrejtorit e #rjithshme$ t .ilat
jan prjejse prmbarvajtjen e fushave t veanta t politikave$ ashtu siministrit n
shtetet kombtare. #rve t!re funksionojn edheshrbime t tjera$ t .ilat mund t
krahasohen n rastin e%hqipris me rolin e institu.ioneve t pavarura.
N -omision ek"iston nj hierarki si vijonI
O 6 jitha shtjet e rndsishme kanali"ohen nprmjettakimeve javore t -olejit t
-omisionerve. N ktotakime vendimet merren me unanimitet kur sht e mundur$por edhe
me shumi. votash kur sht e nevojshme.
O N fushat e veanta t politikave -omisioneri q ka portofolinmban prjejsinkr!esore
t lidershipit.
O Drejtorit e #rjitshmekr!esohen "!rtarisht naDrejtort e #rjithshm$q jan prjejs
ndaj -omisioneritapo -omisionerveprkats.
O Drejtorit kr!esohen naDrejtort$ t .ilt i raportojnDrejtorit t #rjithshm.
O Njsit kr!esohen na-r!etart e Njsive$ t.ilt i raportojn Drejtoritprkats.
#rjejsit dhe kompeten.at
-omisioni Evropian ka prjejsi dhe kompeten.a q burojnna traktatet e BE4s$ por edhe
t tjera q kan lindur nanevojat praktike dhe krkesat e sistemit t Bashkimit Evropian.
Ndr to m t rndsishmet janI propo"imi dhe "hvillimi ipolitikave dhe lejisla.ionit$
funksionet ek"ekutive Jvendosjae rreullave$ mena;himi i finan.ave t BE4s$ mbikq!rja e
"batimit t politikave$ dhe rreullimet n prshtatje mepro.edurat ose thn ndr!she
QkomitolojiaNK$ mbrojtja ekuadrit lijor na deformimet dhe shkeljet Jp.sh. kur ndonj
shtet antar n-k respekton t drejtn e BE=s6 k-r kompanitshke1in t drejtn e BE=s pr
praktikat k-5i.-ese6 ose k-rkompanit shke1in rre,-11at e BE=s pr ndihmn shtetrore?6
pr5a<simi dhe ne,o>iimi n emr t BE=s me pjesn tjetrt 0ots6 ndrmjetsimi dhe
pajtimi n rastin e kon51ikteve6dhe promovimi i interesit t pr,jithshm evropian.
+ -7%5 E #D*,A@D%?N CD*IN E %56E6E)EAND6A*E 6D BE4%DH
%htetet antare t Bashkimit Evropian prfaqsohen n-shillin e 8inistrave dhe n
-shillin Evropian. Duhet paturkujdes pr t dalluar kto d! institu.ione prej -shillit t
Evrops$ i .ili nuk sht pjes e Bashkimit Evropian.
-shilli i 8inistrave
#rjejsit dhe funksionet
#rjejsia kr!esore e -shillit t 8inistrave Joseshkurtimisht -shillitK sht t marr
vendime pr politikatdhe lejisla.ionin. %iurisht q edhe -omisioni dhe #arlamentiEvropian
disponojn kompeten.a t tilla$por ato jan t pakrahasueshme mepushtetin e -shillit.
Bashkpunimi i-shillit me -omisionin dhe #arlamentinEvropian dhe varsia e tij prej t!re
varionn lidhje me llojin e vendimeve q duhenmarr. N prjithsi -shilli ka m
shum hapsir pr vendimmarrje nsht!lln < dhe = t BE4s$ duke qen sekto jan
ndrqeveritare$ ndrkoh q nsht!lln & J-omunitetet EvropianeK-shilli mund t marr
vendime$ porvetm pasi -omisioni Evropian t ketbr nj propo"im.
N sht!lln & t BE4s -shilli i 8inistrave sht veanrishti kufi"uar n rolin e
vendimmarrsit kur shtrohet shtja eprodhimit t lejisla.ionit. % pari$ si u prmend dhe
m sipr$-shilli nuk mund t filloj veprimtarin e tij po t mos ket
nj propo"im paraprak na ana e -omisionit. % d!ti$ reformate traktateve t BE4s varen
mjaft prej #arlamentit Evropian$duke e shndrruar kt t fundit n nj aktor shum
trndsishm. #ro.edura e bashk4vendimmarrjes J.o4de.isionpro>ed-re? < ap1ikohet n
BE ka krij-ar dy 1e,jis1ator6shi11in dhe %ar1amentin Evropian.
8ejithat$ do t ishte eparakohshme dhe e prnjeshtruar na praktika t thuhejse rolin e
ini.iuesit t politikave e ka vetm -omisioni dhe se-shilli varet krejtsisht prej veprimeve
nismtare t-omisionit Evropian. N fakt ka referen.a lijore Jp.sh. Neni<1' i 6raktatit t
23
-omunitetit EvropianK q krijojn hapsirate nevojshme pr -shillin q t jet ini.iues i
politikave ose tanashkaloj -omisionin n kt pik.
#rbrja
%amiti Evropian i %eviljes e reduktoi numrin e llojeve tkshillit na &> n 0. -shtu jan
kshillat e mposhtmI J&KAshtjet e #rjithshme dhe 8arrdhniet me :ashtP J<K
@shtjet Ekonomike dhe 7inan>iare3 A3? 4rejtsia dhe %-nt eBrendshme3 AB? @shtjet e
%-nsimit6 %o1itikave So>ia1e6Shndetit dhe ons-matorit3 A;? onk-rr-eshmria ATre,- i
Brendshm6 Ind-stria dhe rkimi Shken>or?3 AC? Transporti6Te1ekom-nika>ioni
dheEner,jia3 AD? B-j<sia dhe%eshkimi3 A9? Ejedisi3 dheA:? &rsimi6 #inia dhe-1t-ra. "
se>i1in prejkshi11ave t msiprmmarrin pjes ministratprkats t ve antare t
Bashkimit Evropian6 si atat %-nve t *ashtme6Ekonomis6 7inan>s etj.
%r tF- prmend-r janedhe C!#E%E# Aomitetii %r5a<s-eve t
%rhershm?6 <5-nksionon si m0shtetjeteknike pr p-nn eshi11it6 dhe
Sekretariati%r,jithshm6 < m0shtet p-nn e shi11it n aspektinadministrativ.
Sekretariati i %r,jithshm kryesohet n,aSekretari i %r,jithshm i shi11it6 i >i1i vepron
,jithasht- edhesi %r5a<s-esi i Lart i BE=s pr %o1itikn e *ashtme dheSi,-rin e
%r0ashkt.
7-nksionimi i shi11it
"j instit->ion i rndsishm sht %residen>a e shi11it.
4rejtimi i ktij instit->ioni 0het me rota>ion n,a se>i1i prejshteteve antare /do ,jasht
m-aj. %residen>a e shi11it Ad-ke0ashkp-n-ar me Sekretariatin e %r,jithshm? or,ani.on
dhedrejton sh-mi>n e takimeve t shi11it6 prpi<et t arrijkonsens-s pr ini>iativat <
ndrmerren6 si,-ron va.hdimsidhe konsisten> n .hvi11imin e po1itikave6 dhe pr5a<son
shi11in n takimet dhe ne,o>iatat me instit->ionet e tjera.
shi11i 5-nksionon n 0a. t nj str-kt-re hierarkike. "shka11n m t 1art t hierarkis
jan ministrat6 m poshtsht C!#E%E#6 dhe n 5-nd jan komitetet dhe ,r-pe p-net
ndryshme. %ra nj propo.im i omisionit Evropian prshi11in ka1on n,a ,r-pi i p-ns tek
pr5a<s-esit e prhershm AC!#E%E#? dhe n 5-nd tek ministrat6 t >i1tmarrin vendim t
prer.
Sipas traktateve shi11i ka n dispo.i>ion tri mnyra pr tarrit-r tek marrja e nj vendimi2
votim -nanim6 sh-mi> t>i1s-ar6 dhe sh-mi> t thjesht votash. $nanimiteti prdoretn,a
shi11i n rastet k-r trajtohen /shtje t %o1itiks s*ashtme dhe Si,-ris s %r0ashkt6
Bashkp-nimit %o1i>ordhe +jy<sor6 /shtje k-shtet-ese6 dhe /shtje 5inan>iare. %oasht-
votimi -nanim krkohet k-r shi11i dshiron t
ndryshoj nj propo.im t omisionit k-ndr dshirs s ktijt 5-ndit. Sh-mi>a e >i1s-ar
prdoret n sh-mi>n e vendimeve< i prkasin shty11s s par Aom-niteteve Evropiane?6
dhenj pjese t vo,1 t dy shty11ave t tjera. ( nj vendim tmerret nprmjet sh-mi>s s
>i1s-ar d-het < rreth GH3 eshteteve antare t votojn pro tij. Sh-mi>a e thjesht
prdoretvetm n rastet e pro>ed-rave dhe tari5ave antid-mpin, dhek-ndr s-0ven>ionimit.
" kt mnyr votimi se>i1i prejshteteve antare ka nj vot n dispo.i>ion6 n da11im
prejsh-mi>s s >i1s-ar.
shi11i Evropian
&ntarsia
" Traktatin e Bashkimit Evropian shprehet <art se jan dynive1e pjesmarrjeje n shi11in
Evropian2 A8? ryetart eShteteve dhe (everive t shteteve antare dhe %residenti
iomisionit3 AG? Einistrat e *ashtm t shteteve antare dhenj antar i omisionit6 <
ndjekin samitin pr t o5r-arasisten>n e tyre.
Ee,jithat n samite m-nd t marrin pjesedhe prkthyesit6 ,jasht .yrtar Ady n,a vendi <
ka%residen>n e rradhs6 nj n,a Sekretariati i shi11it6 dhe tren,a omisioni?6 si dhe nj
24
np-ns >ivi1 i se>i1it shtet antar6 i>i1i m-nd t .vendsohet k-rdo < shihet e nevojshme
prejdik-jt tjetr n,a de1e,a>ioni i shtetit.
!r,ani.imi
shi11i Evropian sht i detyr-ar t m01idhet t paktn dyher n vit. to dy takime t
detyr-eshme ndodhin npr5-ndim t mandatit t %residen>s s shi11it t se>i1it shtet
antar$ pra n qershor dhe dhjetor. #or praktika ka treuar se-shilli Evropian "akonisht
mblidhet m shum se d! hern vit$ pr t trajtuar shtje q krkojn "jidhje t shpejt.
Ado vend q mban #residen.n e -shillit ka det!rimin qnjrin prej samiteve ta orani"oj
n Bruksel. Cakonishttakimet e -shillit Evropian"jasin nj dit. #rpratitjen e samiteve
rol trndsishm kan kr!etari ishtetit q mban #residen.ne rradhs$ lider t tjer
tshteteve antare$ dheministrat e jashtm. :anktaaktor q n prjithsiinfluen.ojn
prmbajtjen ea;hends s samitit.
*olet dhe Aktivitetet
6emat dhe fushat kr!esore qtrajton -shilli Evropian janpesI J&K Evoluimi i
BashkimitEvropian L veanrishtreforma kushtetuese dhe institu.ionale$ Bashkimi
Ekonomikdhe 8onetar$ dhe "jerimiP J<K Ashtjet kushtetuese dheinstitu.ionale L vendimet
lidhur me antarsimet e reja nBE$ shtje institu.ionale spe.ifike$ emrime personeli
trndsishme$ konstitu.ionali"imiE formali"imi i interimitevropianP J=K #olitikat ekonomike
dhe monetare t BE4sP J9K8arrdhniet me jashtP dhe J(K Ashtje spe.ifike t politikave
t brendshme L q jan politika me ndjeshmri t lart dhekrkojn nj vi"ion t jer dhe
jithprfshirs.
' %I #D*,A@D%?5EN @M6E6A*D6 NDBA%5-I8IN E)*?#IANH
#arlamenti Evropian$ i "jedhur nprmjet vots s q!tetarveevropian$ kr!en funksionin e
prfaqsimit t "rit q!tetar npro.esin e vendim4marrjes s BE4s. %i shihet$ n Bashkimin
Evropian bhet dallimi ndrmjet interesit kombtar Jtprfaqsuar na -shilli i 8inistrave
dhe -shilli EvropianKdhe interesit t prbashkt Jt prfaqsuar na -omisioni
EvropianK na njra an$ dhe interesit t q!tetarve evropian$na ana tjetr.
-ompeten.at dhe influen.a
#arlamenti Evropian Jshkurtimisht #arlamentiK ka nj influen.
jo t vol n BE$ t .iln e ushtron nprmjet pro.esitlejislativ$ pro.esitbu;hetor$ dhe
kontrollite mbikq!rjess ek"ekutivit. #arlamentimund t influen.ojlejisla.ionine BE4s n
njsr rasteshI J&K #arlamentishpeshmerr pjes n diskutimete politikave sbashku me
-omisioninn fa"n lejislativet para4propo"imitP
J<K #arlamentimund t miratoj"!rtarisht idet e veta pr lejisla.ionin n fjal Jraporte
ini.iuesose ide pr lejisla.ioninKP J=K Bikli bu;hetor vjetor krijonmundsi q #arlamenti t
ushtroj influen. lejislativeP J9K#arlamenti mund t influen.oj n mn!r indirekte
proraminlejislativ vjetor t -omisionit L k! proram diskutohetna komitetet parlamentare
n prani t prfaqsuesve t-omisionit Evropian dhe votohet na #arlamentiP J(K
#arlamentika n dispo"i.ion 9 pro.edura pr t marr n shq!rtimlejisla.ionin e
rndsishm t BE4sI pro.edura e konsultimitJ#arlamentit i krkohet mendim n lidhje me
propo"imetlejislative t -omisionitKP pro.edura e bashkpunimit Jpasi-shilli i 8inistrave
ka marr nj po"i.ion t prbashkt lidhurme propo"imin e -omisionit$ duhet t jap ars!et
pr ktpo"i.ion t ndrmarr para #arlamentit dhe t miratohet prejktij t fundit me
shumi. absolute votash$ j q referohetedhe si 1eIimi i dyt?3 pro>ed-ra e 0ashk=
vendimmarrjes Anrast se %ar1amenti dhe shi11i arrijn marrveshje pr propo.imin
e omisionit ,jat 1eIimit t par6 propo.imi miratohet< n kt 5a.6 n t k-ndrt
n,rihet nj komitet pajtimik-r %ar1amenti e ndryshon propo.imin me sh-mi>
a0so1-tevotash. "se komiteti i pajtimit < pr0het n,a nj n-mri 0ara0art antarsh prej
shi11it dhe %ar1amentit n-k arrinn marrveshje t pr0ashkt6 propo.imi 0ie3 pro>ed-ra e
25
miratimitA%ar1amenti i merr n konsiderat propo.imet ,jat nj1eIimi t vetm dhe n-k
m-nd t 0j ndryshime6 por m-ndt vendos veton?.
" 1idhje me pro>esin 0-Ihetor t BE=s %ar1amenti m-nd tpropo.oj ndryshime pr
shpen.imet e detyr-eshmeAkryesisht n 0-j<si?6 m-nd t propo.oj ndryshime pr
shpen.imet jo t detyr-eshme Ash-mi>a e 5-shave prve/0-j<sis? dhe6 d-ke dhn arsyet
pr kt m-nd tk-ndrshtoj projekt=0-Ihetin e para<it-r dhe t krkoj njt ri.
#o1i kontro11-es dhe m0ik<yrs i %ar1amentit Evropian shtm i vshtir pr tF- 1-ajt-r n
krahasim me at < 1-ajnpar1amentet kom0tare pr dy arsye2 s pri6 or,ani.imi i BEs
sht sh-m komp1eks pr t m-nd-r t pr>aktohet <artpr,je,jsia e .0atimit korrekt t
po1itikave3 dhe s dyti6 pr/shtje me diapa.on t ,jer sht e vshtir t da11ohet ndarja
e ro1eve ndrmjet omisionit6 shi11it t Einistrave dheshi11it Evropian. %avarsisht
ktyre vshtirsive6 %ar1amentip.sh. ka n dispo.i>ion 9 kompeten>a pr t kontro11-ar dhe
m0ik<yr-r veprimtarin e omisionit2 A8? andidati pr%resident i omisionit Evropian
miratohet n,a %ar1amenti3AG? I ,jith o1e,ji i omisionerve t propo.-ar d-het
tmiratohet n,a %ar1amenti3
A3? %ar1amenti m-nd ta shkarkojo1e,jin me dy t tretat e votave6 por n-k m-nd t
shkarkojnj omisioner t vetm3 AB? 4isk-ton n sean> t hap-rraportin e pr,jithshm
vjetor t dr,-ar n,a omisioni3 A;?omisioni dr,on /do vit n %ar1ament Adhe shi11? t
dhnate vitit 5inan>iar t ka1-ar n 1idhje me .0atimin e 0-Ihetit3
AC?omitetet e prhershme par1amentare m-nd t -shtrojn n/do koh 5-nksionin
m0ik<yrs3 AD? %ar1amenti m-nd tkrijoj komitete t prkohshme hetimore3 A9?
%ar1amenti
mund tNi drejtoj p!etje -omisionit. N lidhje me -shillin e8inistrave dhe -shillin
Evropian roli kontrollues dhembikq!rs i #arlamentit sht shum i kufi"uar.
#rbrja
6 jitha shtetet antare t BE4s$ n nj raport t .aktuar sipas
popullsis q kan$ "jedhin prfaqsuesit e t!re n #arlamentinEvropian. )endi q ka m
shum prfaqsues sht3jermania$ dhe m pas vijn Britania e 8adhe$ ,ran.a dheItalia.
&ktiviteti i partive po1itike ndodh n tri nive1e n 1idhjeme %ar1amentin Evropian2 nive1i tej=
kom0tar Atransnationa1?6,r-pet po1itike n%ar1amentin Evropian6dhe nive1ikom0tar.
7ederatattej=kom0tarejan 5orm-ar rrethparimeve tpr,jithshme dheek.istojn pr
synimekoordinimi6propa,andimidhe e1ektora1e. Trijan 5ederatat n%ar1amentin Evropian2
#artia e #opullitEvropian$ eprbr na partit qendrs s djatht$ #artia /iberale$
Demokratike dhe *eformatoreEvropiane$ dhe #artia e %o.ialistve Evropian.
Aktiviteti politik n #arlamentin Evropian kanali"ohetkr!esisht nprmjet rupeve politike$
q duhet t kenminimalisht &9 antar. :an ' rupe t tillaI 3rupi i #artis s#opullit
Evropian dhe Demokratve Evropian$ 3rupi i #artiss %o.ialistve Evropian$ 3rupi i
#artis /iberale$Demokratike dhe *eformatore Evropiane$ 3rupi i 63jelbrve$ 3rupi
-onfederal i % 8ajts Evropiane$ 3rupi iBashkimit pr Evropn e -ombeve$ 3rupi pr nj
Evrop tDemokra.ive dhe Diversiteteve$ dhe 3rupi 6eknik Jku bjnpjes parlamentart q
nuk dshirojn t bashkohen me rupete tjeraK.
#artit politike kombtare prfshihen n aktivitetet q lidhenme #arlamentin Evropian n tri
mn!ra kr!esoreI J&K shumi.ae kandidatve n "jedhjet pr #arlamentin Evropian "jidhen
na partit kombtareP J<K fushatat pr "jedhjet n#arlamentin Evropian jan n thelb
fushata q drejtohen napartit kombtareP dhe J=K n #arlamentin Evropian ek"istojnrupe
t partive kombtare brenda rupeve politike.
0 -7%5 3A*AN6?N #A#*E-%58D*IND E**E37//A)E 6D F/?:D%G ND BEH
-! sht funksioni i 3j!kats Evropiane t Drejtsis. Dsht
k! institu.ion q ndrh!n n rastet kur raportohet se shtshkelur e drejta e Bashkimit
Evropian$ d.m.th. traktatet$direktivat$ vendimet$ rreulloret etj.
26
Antarsia dhe orani"imi
3j!kata Evropiane e Drejtsis sht n /uksembur dhe nukduhet t natrrohet me
3j!katn Evropiane pr 6 Drejtat eNjeriut q ndodhet n %trasbur. 3j!kata Evropiane e
Drejtsis ka n prbrje t saj na nj j!kats prej se.ilit shtetantar. 3j!katsit .aktohen
pr nj mandat >4vjear$ por qsht i rinovueshm dhe pr .aktimin e t!re duhet t q jitha
qeverit e shteteve antare t BE4s tbien dakord. 3j!qtart "jedhin#residentin e 3j!kats
q e kr!en ktrol pr nj periudh =4vjeare. 6etavokat t prjithshm Jse.ili prej t!reka
d! sekretar lijorK ndihmojnj!qtart n ushtrimin e det!rave t t!re.
3j!kata punson edhe nj staf prej rreth&&11 personash q prfshihen nkr!erjen e det!rave
administrative.
/lojet e shtjeve q paraqiten n
3j!kat
3j!kata nuk mund t filloj vetveprimet. Ajo duhet t pres q shtjettNi adresohen. -jo
mund t ndodh n nj sr mn!rash$ kum t rndsishmet jan si vijonI
R kur nuk plotsohet nj det!rim lijor i parashikuar n
traktatet e BE4s na ana e shteteve antareP
R kur bhet aplikim pr anullim t veprimeve tndrmarra na institu.ionet e BE4sP
R n rast mosveprimi t institu.ioneve t BE4s dheshteteve antare q shkelin t drejtat e
personave fi"ikose juridikP
R kur ka nj veprim pr vendosur se kush shtprjejs pr dmet e kr!eraP
R kur 3j!kats i drejtohen pr t interpretuar shtje qt mundsoj marrjen e vendimit na
ana e j!katavekombtareP
R kur shtja q apelohet del jasht juridiksionit t3j!kats s %hkalls s #ar Jnj tjetr
institu.ion i BEsKP
R kur jan shkelur rreullat pro.eduriale$ ose shtshkelur e drejta komunitareP
R kur 3j!kats i krkohet mendim na -shilli$
-omisioni ose nj shtet antar nse nj marrveshje e
ardhshme ndrkom0tare sht apo jo n prp-thjeme dispo.itat e traktateve t BE=s.
8J @7&#) )SHT) I"TE+#IEI E'#!%I&"?
%r t k-pt-ar inte,rimin evropian sht e nevojshme t k-ptohet
fillimisht se far do t thot FinterimG. /e t mendojmdika t prbr na pjes$ p.sh. nj
institu.ion. #jest e institu.ionitjan sektort q e prbjn at. -ta sektor quhen
tinteruar$ ather kur efektet q prodhohen tek njri sektorndikojn n funksionimin e
sektorve t tjer. Interimi$ ashtusi dhe efektet$ mund t jet po"itiv ose neativ$ por sht
erndsishme t kuptohet q mbi t jitha$ interim do t thotq pjest e ndr!shme nuk
mund t jen m t i"oluara$ krejtsishtt pavarura dhe indiferente. N nj kuptim m t
afrtme ndjeshmrit njer"ore$ interim do t thot solidaritetI
do t thot "imi prbashktdhehidhrim i prbashkt.
#or far shtinterimi evropianH
N rastine interimitevropian pjestq interohenjan shtetet kombtare.
Ajoq shtetet kombtarehumbasinjat pro.esitt interimit
evropian sht sovraniteti$ q do t thot se pr njnumr t konsiderueshm shtjesh
vendimet nuk mund tmerren m prej qeverive t shteteve kombtare$ por prej institu.ioneve
t Bashkimit Evropian.
Ndrsa ajo q shtetet kombtarefitojn jat interimit evropian sht solidariteti$ ikuptuar si
tre i prbashkt$ mbrojtje e prbashkt$ monedhe prbashkt$ politik bujqsore e
prbashkt etj.
Na ana tjetr$ solidariteti q rrjedh prej interimit evropianba"ohet n disa vlera themelore t
prbashkta$ t .ilat duhettNi respektojn t jitha shtetet antare t Bashkimit Evropian$si dhe
27
ato vende q dshirojn t antarsohen n t. -tovlera shpesh rupohen n t ashtuquajturat
kritere$ si mposhtI
-riteri politikI
Demokra.ia$ %hteti i s drejts$ 8brojtja e t drejtave t njeriut$E0rojtja dhe respektimi i t
drejtave t minoriteve
-riteri ekonomikI
Ekonomi treu funksionale$ e aft t prballoj presionetkonkurruese dhe for.at e treut t
BE4s
-riteri administrativ
Aftsia pr t prballuar det!rimet e antarsimit n Bashkimin Evropian
-riteri politik thekson faktin q t jitha shtetet antare tBashkimit Evropian funksionojn
mbi ba"n e demokra.isliberale$ shteti i s drejts sht i konsoliduar$ t jith jan t
barabart para lijit$ t drejtat e njeriut jan t shenjta dheminoritetet nuk i nnshtrohen
diskriminimit. #rqafimi ikt!re vlerave sht vendimtar dhe themelor pr vendet q
krkojn t antarsohen n Bashkimin Evropian. N kto
rrethana$ nj pjes e konsiderueshme e ndihms s BE4s pr
%hqiprin s!non pikrisht ndrtimin dhe aplikimin e kt!re
vlerave.
-riteri ekonomik s!non t trajtoj shtjen e interimitekonomik n Bashkimin Evropian.
%hqipria$ p.sh. duhet tfor.oj ekonomin e vet$ duhet t fus teknoloji t avan.uara
dhe t siuroj se produktet dhe shrbimet shqiptare jan tstandardeve dhe .ilsis s lart$
q nuk jan t dmshme prkonsumatort$ n mn!r q t bhet i mundur prballimi i
konkurren.s me ekonomit e shteteve antare t BE4s.
-riteri administrativ nnvi"on nevojn e adoptimit Jmiratimitdhe "batimitK t lejisla.ionit t
Bashkimit Evropian nk-adrin 1i,jor t shtetit sh<iptar.
#r kt nuk sht thjesht e nevojshme q #arlamenti shqiptar t miratoj traktatet$direktivat$
vendimet$ rreulloret dhe akte t tjera lijore tBE4s si pjes e lejisla.ionit ton$ por n t
njjtn koh%hqipria duhet t for.oj administratn shtetrore pr t brt m-nd-r .0atimin
e 1e,jis1a>ionit t ri.
&& A,A*D D%56D 8A**D)E%5:A E%6ABI/ICI84A%?BII8I6H
8arrveshja e %tabili"im4Aso.iimit J8%AK sht njmarrveshje lijore ndrkombtare
ndrmjet venditnnshkrues Jn rastin ton %hqiprisK dhe BashkimitEvropian. ,unksioni i
saj sht t vendos kuadrin lijor prbashkpunim ndrmjet t d! palve dhe adoptimin
radualt standardeve evropiane6 t ti11a si k-shtet < d-het tp1otsojn ma11rat6 shr0imet
dhe kapita1et sh<iptare < tm-nd t 1vi.in 1irisht n Bashkimin Evropian6 apo rre,-11at
< pr>aktojn se si d-het t .hvi11ohet konk-rren>a n tre,.
"j n,a karakteristikat kryesore t ES&=s sht pr<endrimin krijimin dhe 5or>imin e
parimeve demokratike dhe 0ashkp-nimitmevendet e rajonit tBa11kanit.
Bashkp-nimirajona1synon vendosjene nj rrjeti marrveshjeshdy dhesh-mpa1shendrmjet
vendevet Ba11kanit n5-shn tre,tare6ekonomike6 1i,jore6po1itike etj.
jo <asje ka pr<11im krijimindhe 5or>imin e1idhjeve ndrmjetvendeve 0a11kanike6 d-ke
sje11 5rymn e 0ashkp-nimit dhepajtimit6 pr t mnjan-ar tensionet dhe nIit-r .hvi11imin
re>iprok.
#rfitimet m t rndsishme$ t drejtprdrejta na8arrveshja e %tabili"im4Aso.imit jan n
fushn e tretis$duke lejuar nj h!rje m t lir t prodhimeve vendase ntreun e prbashkt
evropian.
8e prmirsimin e kushtevet eksportit lindin mundsi t shumta pr "hvillimin ekompanive
shqiptare dhe t ekonomis kombtare nprjithsi.
Na ana tjetr$ 8arrveshja e %tabili"im4Aso.imit mundsonnj h!rje m t leht t mallrave
europiane pr blersit dhekonsumatort shqiptar$ prmes pro.edurave administrative
28
m t shkurtra$ m efikase dhe me mime m t ulta.
Nnshkrimi i 8arrveshjes s %tabili"im4Aso.imit jithashtukrijon mundsin e marrjes s
burimeve finan.iare prejfondeve t ndr!shme strukturore t Bashkimit Evropian$ si
dhe t ndihms pr ndrtimin e kapa.iteteve institu.ionale$
"hvillimin rajonal dhe pjesmarrjen n mjaft projekte t BEs$si p.sh. proramet e
shkmbimit pr profesort dhestudentt$ ose bashkpunim midis qendrave t krkimit
n%hqipri me ato t BE4s.
&< %I D%56D NDD*67A* 8A**D)E%5:A E%6ABI/ICI84A%?BII8I6H
8arrveshja e %tabili"im4Aso.iimit sht e ndar n tituj$kapituj dhe nene$ prmbajtjen e t
.ilave do ta prshkruajmshkurtimisht m posht$ duke ndjekur nj struktur tnjashme me
at t 8%A4s.
Dialou politik
N kuadr t dialout politik %hqipria duhet t prshtasqndrimet e saj n politikn e
jashtme me ato t diploma.iss Bashkimit Evropian$ duke humbur n kt mn!r nj pjes
t sovranitetit t vet.
Bashkpunimi rajonal
Bashkpunimi rajonal sht nj na kapitujt m t rndsishmt 8%A4s dhe s!non ta
interoj %hqiprin sa m tepr nrajonin e Ballkanit dhe m jer. -! sht nj pro.es q
prfshin t jitha fushat e bashkpunimit$ q na ai politik eekonomik$ deri tek bashkpunimi
institu.ional$ so.ial ekulturor.
%hqipria duhet t "hvilloj bashkpunimin rajonalme vendet q kan nnshkruar
8arrveshje %tabili"im4Aso.iimi$ vendet e tjera t #ro.esit t %tabili"im4Aso.iimit dhe
vendet kandidate pr antarsim n BE. Nprmjetbashkpunimit rajonal s!nohet t krijohet
nj "on stabilitetidhe .hvi11imi ekonomik n rajonin e Ba11kanit. " t njjtn
koh bashkpunimi rajonal paraqet nj shans pr for.imin erolit t %hqipris n rajon dhe
m jer si nj partner ibesueshm n marrdhniet politike dhe tretare.
Hapja e tre,-t
%hqipria dhe -omuniteti Evropian do t hapin treunndrmjet tyre6 ,j < do t thot se ato
do t he<in detyrimetdo,anore6 k-5i.imet sasiore dhe masat e tjera < kan kt
efekt pr mallrat q do t eksportohen na %hqipria n-omunitetin Evropian dhe anasjelltas.
Na ana tjetr$ #altnuk do t marrin masa pr mbrojtjen e produkteve kombtare
n tretin q do t "hvillojn ndrmjet t!re. +jithasht-nda1ohet vendosja e detyrimeve t
reja do,anore pr importetose ekportet6 si dhe e k-5i.imeve t reja sasiore6 d-ke syn-ar
r-ajtjen e nive1it ek.ist-es t hapjes s tre,-t ndrmjetSh<ipris dhe Bashkimit Evropian.
Hapja e tre,-t ka edhee1ement t tjer prve/ 1vi.jes s 1ir t ma11rave3 < t
si,-rohet e5ektshria e ksaj t 5-ndit parashikohet ,jithasht-1iria e sh<iptarve Adhe
e-ropianve anasje11tas? pr t o5r-arshr0ime6 pr t 1vi.-r 1irisht kapita1in e tyre6 pr tF-
vendos-r dhe pr t 1vi.-r 1irisht n territorin e om-nitetitEvropian. %or kto 1iri jepen
k-ndrejt p1otsimit t nj srk-shteve n,a ana e Sh<ipris.
@shtje 1i,jore
to jan /shtje < 1idhen me hapat < d-het t ndrmarr
Sh<ipria drejt p1otsimit t njrit prej kritereve topenha,enit Asht 5ja1a pr kriteret <
d-het t p1otsojnj shtet pr tF- 0r antar i Bashkimit Evropian3 kto kritere- shpa11n n
Samitin e openha,enit t vitit 8::3?2 pr5shirjae 1e,jis1a>ionit t Bashkimit E-ropian n
korp-sin 1i,jor tSh<ipris dhe .0atimi i tij. Earrveshja e Sta0i1i.im=&so>iimitn-k e vendos
Sh<iprin menjher prpara ktij detyrimi6por krkon < Sh<ipria t hedh hapat e
nevojshm pr tF-pr,atit-r pr pr5shirjen e p1ot dhe .0atimin e 1e,jis1a>ionit
t Bashkimit Evropian. sht- Sh<ipris 5i11imisht i krkohett pra5roj 1e,jis1a>ionin e saj
me at t Bashkimit Evropiann disa 5-sha t rndsishme pr 5-nksionimin e tre,-t dhe
shtetit lijor.
29
Drejtsia$ liria dhe siuria
N kt fush t 8arrveshjes %hqipria duhet tbashkpunoj me Bashkimin Evropian pr t
for.uarinstitu.ionet e saj n t jitha nivelet$ por n veanti atoinstitu.ione q kan t bjn
me "batimin e lijit dheadministrimin e drejtsis. Bashkpunimi ndrmjet #alve
s!non fuqi"imin$ pavarsin dhe efektshmrin e funksionimitt sistemit j!qsor dhe
strukturave t tjera prjejse prvendosjen dhe respektimin e shtetit lijor. Bashkpunimi
nfushn e Drejtsis$ /iris dhe %iuris do t mbshtetet nd! sht!lla kr!esore. %ht!lla e
par lidhet me bashkpuniminn fushn e lvi"jes s lir t personave dhe parashikon nj
sr dispo"itash pr vi"at$ a"ilin$ mira.ionin$ mena;himin ekufirit dhe politika t tjera q
kan t bjn me lvi"jen e lirt njer"ve. %ht!lla e d!t lidhet me bashkpunimin n luftn
kundr fenomeneve t krimit t orani"uar$ terrori"mit$pastrimit t parave dhe dro,ave t
pa1i,jshme dhe parashikondispo.ita sipas t >i1ave Sh<ipria dhe Bashkimi Evropian do
t ana"hojn strukturat e t!re poli.ore dhe j!qsore n njluft t prbashkt kundr
fenomeneve t lartprmendura.
#olitikat sektoriale
#olitikat sektoriale prfshijn nj numr t madh fushash$ disaprej t .ilave jan me rndsi
stratejike pr %hqiprin$ siItransporti$ enerjia$ bankat$ turi"mi$ ndrmarrjet e vola dhe
t mesme etj. %hqipria do t prfitoj asisten. prristrukturimin dhe rimkmbjen e kt!re
sektorve.
8ejithat$ asisten.a e Bashkimit Evropian nuk do t thotinvestime direkte n sektort e
lartprmendur$ por do t jete prqendruar n for.imin e kapa.iteteve dhe nritjen e
strukturave t nevojshme pr "hvillimin me efikasitet tpolitikave sektoriale.
Asisten.a finan.iare
Bashkimi Evropian$ n kuadr t politikave pr tNu "jeruarduke prfshir vendet n lindje t
kontinentit evropian$ kapatur nj ana"him konkret n Ballkanin #erndimor q prej
vitit &00&. #roramet e ndihms pr %hqiprin kan qen#5A*E dhe BA*D%. -to
prorame kan s!nuar tndihmojn %hqiprin pr t prparuar n pro.esin e
Interimit Evropian$ duke u prqendruar Jsidomos proramiBA*D%K tek rindrtimi i vendit$
"hvillimi dhe stabili"imi iarritjeve n p1anin po1itik6 1i,jor dhe ekonomik. %ro,rami i ri
i asisten.s s Bashkimit Evropian pr %hqiprin quhet I#AJInstrumenti i #ara4
antarsimitK. -! proram i ri asisten.edo t marr n konsiderat ndr!shimet e ndodhura n
ekonomin dhe shoqrin shqiptare$ si dhe fa"n e tanishmet marrdhnieve ndrmjet
%hqipris dhe BashkimitEvropian. Nprmjet I#A4s Bashkimi Evropian do ta ndihmoj
%hqiprin t "batoj det!rimet q rrjedhin na 8arrveshjae %tabili"im4Aso.iimit.
&= -7* 87ND 6D AND6A*D%?5E6 %5@I#D*IAND BA%5-I8IN E)*?#IANH
#ro.esi i interimit evropian mund t ndahet n nj numrfa"ash$ t .ilat paraqiten n tabeln
e mposhtme. %hqiprisdo tNi duhet t kaloj npr t jitha kto fa"a q t mund t
antarsohet n Bashkimin Evropian. N tabel paraqitetkoh.,jatja minima1e dhe
maksima1e pr se>i1n n,a 5a.at.
,a"a e emrtuar ?pinioni i referohet vlersimit q i bhetaplikimit t nj vendi pr tNu
antarsuar n BashkiminEvropian$ na ana e -omisionit Evropian mbi ba"n e
#rjijeve t nj #!etsori t pratitur na -omisioni.
Ndrsa fa"a e emrtuar 5!rja n fuqi e 8%A i referohetratifikimit JmiratimitK t
8arrveshjes s %tabili"im4Aso.iimitna parlamentet e t jitha shteteve antare t BE4s.
Deri tani %hqipria ka prshkuar < prej + fa"ave q duhenkaluar pr tNu antarsuar n
Bashkimin Evropian. %hqipriaka arritur t filloj neo.iatat pr 8arrveshjen e %tabili"im4
Aso.iimit n janar <11= dhe t nnshkruaj kt 8arrveshjeme -omunitetin Evropian n
qershor <11>$ tri vjet pas hapjess neo.iatave. %hqipris i mbetet t kaloj edhe ( etapa t
tjera deri n antarsimin e saj n BE. 4-ke - nis-r prej 5a.ss tanishme dhe rasteve t
vendeve t tjera < kan ka1-arpro>esin e Inte,rimit Evropian6 antarsimi i Sh<ipris n
30
BE m-nd t ndodh pas B K G8 vjetsh6 n peri-dhn n,a viti
GJ8J deri n vitin GJGD.
7i11imi i "e,o>iatave tES& *anarGJJ3
"nshkrimi i ES& (ershor GJJC
Hyrja n 7-<i e ES& 8=B vjet
!pinioni 8=3vjet
7i11imi i "e,o>iatave t&ntarsimit 8=D vjet
"nshkrimi i Traktatit t&ntarsimit G m-aj=; vjet
4ata e &ntarsimi 8=G vjet
8B CIL&T *&") S7I4&T () 4$HET T)%)#B&LL!*) SH(I%)#I& ") $&4)#
T)%#!CESIT T) I"TE+#IEIT E'#!%I&"?
%ro>esi i Inte,rimit Evropian6 krahas pr5itimeve ka dhe njsr kostosh pr vendin. Ee 5ja1
t tjera6 pr t arrit-r tekpr5itimet Sh<ipris do tFi d-het t pr0a11oj s5idn < vjen
prej kostove t pro>esit t Inte,rimit. *an disa s5idat me t>i1at d-het t ndeshet kryesisht
<everia dhe shteti sh<iptar6por edhe aktor t tjer jasht str-kt-rave shtetrore t
interes-ar pr m0arvajtjen e pro>esit t Inte,rimit.
7or>imi i administrats p-01ike
&dministrata p-01ike ka ro1 the10sor n pro>esin e Inte,rimitEvropian t vendit. )sht
administrata p-01ike < ka detyrnt vr n .0atim an,a.himet < ndrmerr <everia
sh<iptaren k-adr t ktij pro>esi. %ro01emet me t >i1at sht ndesh-radministrata p-01ike
,jat viteve t tran.i>ionit kan <en tsh-mta2 ato kan vari-ar n,a rekr-timi i np-nsve t
administrats mbi ba"a lidhjesh nepotike e politike$arbitrariteti i lvi"jeve dhe pushimeve na
vendi i puns$munesa e praktikave t puns dhe lojistiks s nevojshme$tek trajnimet e
pamjaftueshme$ puna e dobt q kr!het nastrukturat monitoruese t punonjsve t
administrats$ paate ulta dhe munesa n prjithsi e motivimit t npunsve.ivil.
-jo jendje e administrats publike sht vn n dukje edhen,a omisioni Evropian n
raportet monitor-ese prSh<iprin. " ve/anti omisioni Evropian sht tre,-ar
mja5tskeptik n 1idhje me a5tsit e administrats p-01ike tSh<ipris pr t .0at-ar
Earrveshjen e Sta0i1i.im=&so>iimit.
-jo ka qen njra prej ars!eve kr!esore pr sht!rjen kaq tjat t nnshkrimit t 8%A4s.
Det!rimet e %hqipris tparashikuara n 8%A do t shoqrohen me fonde t mdha
n kuadr t prorameve t asisten.s komunitare.
-jo do tthot se sa m shum t prparoj %hqipria n pro.esin eInterimit$ aq m e madhe
do t jet ndihma finan.iare e-omunitetit Evropian. Na ana tjetr$ duke qen se fenomeni
i korrupsionit nuk sht nj rast i veuar n administratnpublike shqiptare$ por prkundra"i
ndeshet shpesh dhe nprmasa t jera$ sht e nat!rshme q Brukseli nuk dshiron
q parat e ardhura prej taksave t q!tetarve evropian tpasurojn n mn!r t palijshme
disa njer" n %hqipri.
#a nj administrat publike t aft t kuptoj pro.eset
interuese dhe me vullnetin e ndrjejen e duhurprofesionale$ pro.esi i Interimit t
%hqipris n BE nukmund t prparoj.
*eforma fiskale
%hqipria sht nj vend n t .ilin t ardhurat na tarifatdo,anore m0i prod-ktet e importit
.n nj pr<indje sh-mt 1art n 0-Ihetin e shtetit krahas-ar me shtetet antare t
BE4s apo dhe me vende t tjera t rajonit t Ballkanit. N%lloveni dhe Bullari t ardhurat
bu;hetore na doanatprbjn prkatsisht 1.> dhe 1.+ prqind t #rodhimit t
Brendshm Bruto$ ndrkoh q n %hqipri prbjn rreth <prqind. 8%A parashikon
reduktimin radual t tarifavedoanore mbi produktet e importit deri n heqjen e plot t
doanave n vitin e dhjet pas h!rjes n fuqi t 8arrveshjes.-jo do t thot q n bu;hetin e
shtetit do t h!jn jithnj em pak t ardhura na doanat$ deri sa k! kontribut t bhet
31
"ero. )endet e prmendura m sipr$ si %llovenia dheBullaria$ e kan patur m t leht
pro.esin e reduktimit ttarifave doanore. -ontributi i doanave n bu;hetin e shtetit
n kto vende nuk ka qen aq i madh sa n %hqipri L kshtuq dhe reforma fiskale mund t
kr!hej m me lehtsi.
N rastin e %hqipris reforma fiskale sht e vshtir. 6hnndr!she$ pr shkak t strukturs
s ekonomis shqiptare$ ajodo t ket nj kosto m t madhe.
)endi bosh q do t mbetetn arkn e shtetit na heqja e t ardhurave doanore do tduhet t
mbushet me taksa t tjera$ jo vetm pr t kompesuarhumbjen e ktij burimi t ardhurash$ por
m tepr pr t arriturnj konsolidim fiskal t vendit$ pr t rritur nivelet einvestimeve
publike dhe pr t br t mundur "batimin estratejive kombtare pr "hvillimin ekonomik e
so.ial. %fidan kt rast qndron n at se sa do t mundet qeveriashqiptare ta "vendsoj
kontributin e doanave me tardhura t tjera dhe nse k! "vendsim t ardhurash do t
shkaktoj rnie ekonomike n prjithsi$ apo do t dmtojrnd kateori t .aktuara t
shoqris.
Nritja e nj ekonomie konkurruese treu
Ana"himet e %hqipris n kuadr t 8%A4s$ dheveanrisht ana"himi pr t krijuar nj
"on t tretis slir ndrmjet %hqipris dhe -omunitetit Evropian$ bjn qfati i
komunitetit t bi"nesit shqiptar t jet i lidhur nushtme at t ekonomis s vendit. Deri
tani kompanit shqiptarenuk e kan ndjer shum presionin e konkurren.s. Edhe h!rja
n fuqi e marrveshjeve t tretis s lir me vendet e rajonitt Ballkanit$ pavarsisht
"hurms mediatike$ nuk solli humbjet rnda pr bi"nesin vendas. -jo j nuk ndodhi$ pr
ars!ene thjesht se volumi tretar i %hqipris me kto vende shtshum i vol.
8ejithat$ tretia e lir me Bashkimin Evropian pritet t ketimpakt tjetr6 d-ke marr
parasysh se BE sht partneri kryesortre,tar i Sh<ipris.
N rastse deri tani$ nkuadr t*ejimit Asimetrik#referen.ial6retar$ produketshqiptare
"onintrajtim tprivilejuar$ qderi diku imbronte nakonkurren.a eprodukteve
evropiane$me shfuqi"imine rejimitasimetrik dhevendosjen e rejimit simetrik tretar
ndrmjet %hqipris dhe-omunitetit Evropian$ prball konkurren.s s lir produktet
shqiptare do t mund tNi mbroj vetm .ilsia e t!re.
,itimet
dhe humbjet e komunitetit t bi"nesit do t varen na .ilsia eprodukteve q do t ofrojn n
tre. 8e fjal t tjera$ ekonomiashqiptare duhet t orientohet dhe strukturohet n mn!r
t till q t mund t reali"oj produkte .ilsore dhe konkurruese.
%fidat e interimit evropian
#r t kapr.!er sfidn e konkurren.s s lir ekonomiashqiptare duhet t orientohet drejt
at!re produkteve kuSh<ipria ka disa avanta.he krahas-ese n raport me vendet
e BE4s. N kt kuadr rndsi t dors s par merrreformimi dhe subven.ionimi i
sektorve stratejik tekonomis. 3jithashtu sht mjaft e rndsishme tprmirsohet
mjedisi i bi"nesit$ duke hequr penesat epanevojshme dhe t tej"jatura burokratike$ si dhe
duke futurnj rejim tatimesh m stimulues pr kt komunitet. -tomejithat nuk
mjaftojn. Elemente mjaft t rndsishme ttretis me BE4n jan edhe standardi"imi dhe
ertifikimi iprodukteve. N kt fush %hqipria sht mjaft mbrapa dhepr pasoj$ shum
pak prej produkteve shqiptare mund th!jn n treun evropian. %fida konturohet si vijonI
A do tjet n jendje qeveria shqiptare t orientoj ekonomin drejtsektorve ku %hqipria
"on avanta"he relative n raport meBE4nP a do t mund qeveria t prmirsoj mjedisin ku
operonbi"nesi shqiptarP dhe a do t reali"ohet n masn dhe kohn eduhur standardi"imi dhe
ertifikimi i produkteve shqiptareH
#rafrimi i lejisla.ionit
#rafrimi i lejisla.ionit shqiptar me at evropian sht det!rparsore e %hqipris. Nuk
sht thjesht fakti se Brukseli e kashtruar kt krkes$ q duhet ta sht!j qeverin shqiptare
32
tmarr masa pr ta reali"uar kt pro.es. *ndsia e prafrimitt lejisla.ionit shihet m
tepr po t anali"ohet n kuadr tkonkurrueshmris s ekonomis shqiptare n treun
evropian.
%i tham m sipr$ q produktet shqiptare t jenkonkurruese n treun evropian$ ato kan
nevoj tstandardi"ohen dhe ertifikohen. #r standardi"imin dheertifikimin e produkteve ka
mijra faqe t s drejtsevropiane$ me t .ilat duhet t prafrohen lijet dhe aktet etjera
nnlijore t shtetit shqiptar. #rafrimi i lejisla.ionitsht thelbsor pr "hvillimin e
ekonomis shqiptare dheprfitimin na hapsirat q lejojn marrveshjet e nnshkruara
ndrmjet %hqipris dhe -E4s.
#rve kostove finan.iare t mdha$ eksperti"s dhekoordinimit t mir t puns pr
prkthimin dhe prafrimine lejisla.ionit$ k! pro.es mund t shtroj edhe nj sfid tjetrI
at t mosprputhjes s nevojave konkrete t %hqipris meF"jidhjetG q propo"ohen prej
lejisla.ionit evropian. #r tdhn vetm nj shembull$ n lejisla.ionin evropian ka mijra
faqe pr standardet mjedisore$ j q implikon se %hqiprisdo tNi duhet t vendos dhe
respektoj standarde shum herm t larta pr mbrojtjen e mjedisit se ato q "batohen
momentalisht.
N mn!r t pashmanshme kjo do t rriskoston pr hapjen dhe mbajtjen e bi"nesit dhe
mund tdekurajoj "hvillimin e nj sr bi"nesesh. Na ana tjetr$%hqipria sht nj vend
me papunsi t lart dhe pr t"jidhur kt problem$ pra pr t hapur vende t reja pune$
ka nevoj pr "hvillim t konsiderueshm t bi"nesit. @everisshqiptare do tNi duhet q$ na
njra an t respektoj krkesate Brukselit$ por na ana tjetr t adresoj nevojat e ekonomis
dhe shoqris shqiptare$ dhe pr kt duhet t hartoj nja;hend t vetn$ brenda liris s
veprimit q lejohet na-omuniteti Evropian.
&( %I 87ND 6D %5#:E3?5E6 IN6E3*I8IE)*?#IANH
6eorit e interimit evropian mbshteten n disa kon.epte t.ilat do tNi prkufi"ojm duke iu
prmbajtur prdorimit t t!ren kto teori$ dhe jo kuptimit q u jepet n fusha t tjera
studimi. #r m tepr$ jan pikrisht kon.eptet e mposhtmeato tek t .ilat prqendrohet
debati ndrmjet at!re q epraktikojn interimin dhe at!re q e v"hojn at na
po"i.ioni i studiuesit.
%ovraniteti L kapa.iteti lijor i vendim4marrsve kombtarpr t marr vendime$ pa iu
nnshtruar kufi"imeve na jasht.
Cakonisht k! quhet sovranitet kombtar dhe ndonjhersovranitet shtetror.Ndr4
qeveritari"mi L i referohet ujdivenprmjet t .ilave shtetet kombtare$ n situata dhe kushte
t kontrollueshme prej t!re$ bashkpunojn me njri4tjetrinpr shtje me interes t
prbashkt. Ek"isten.a e kontrollit$q i lejon t jitha shtetet pjesmarrse t vendosin pr
nivelindhe nat!rn e ktij bashkpunimi$ dshmon q sovranitetikombtar nuk dmtohet
drejtprsdrejti Jpra jo n mn!rlineare$ por komplekseK.8bi4kombtari"mi L shtetet
bashkpunojn n nj mn!r q nuk i lejon t ruajn kontrollt plot mbi "hvillimet
konkrete. 8e fjal t tjera$ shtetet mundt jen t det!ruar t veprojn kundr preferen.ave
dhevullnetit t t!re$ sepse nuk e kan pushtetin pr t ndaluarvendimet. " kt mnyr6 m0i=
kom0tari.mi i vendos marrdhniet ndr=shtetrore prtej 0ashkp-nimit dhe drejt
inte,rimit6 dhe ,jithasht- nnk-pton nj 11oj h-m0jeje tsovranitetit kom0tar.
St-di-esit e inte,rimit evropian kan eksp1or-ar nj srmnyrash se si m-nd t kon>eptohet
teorikisht pro>esi iinte,rimit.
Synimi i ktij eksp1orimi sht .hvi11imi i tk-pt-arit pr 5aktort m0i t >i1t m0shtetet
inte,rimievropian dhe n kt mnyr m-ndsimi i parashikimeve prrr-,n < m-nd t
ndjek inte,rimi n t ardhmen.
"eo5-nksiona1i.mi
Ba.at e neo5-nksiona1i.mit - hodhn n 5-nd t viteve F;Jdhe ,jat viteve FCJ t shek-11it LL
ve/anrisht prej st-di-esvet ti11 si Ernst Haas AErnst Has? dhe Leon Lind0er, ALeon
33
/indberK. N formulimin klasik neofunksionali"mi ka nqendr t tij kon.eptin e spillover4
it. #r t kuptuar kt kon.eptmund t prdoret nj metafor. 6 mendojm sikur hedhim
nj sasi t .aktuar uji n nj siprfaqe t kufi"uar n formn elabirintit. 7ji do t kaloj na
kanali ku e hedhim tek kanalete tjer$ pr tNu prhapur n t jith siprfaqen. -on.epti i
spillover4it shfaqet n d! formaI spillover funksional dhe spilloverpo1itik.
%pillover4i funksional i prshkruan ekonomit moderne si tndrlidhura me njra4tjetrn$ j
q e bn t vshtir kufi"imine interimit vetm n sektor ekonomik t veant. N kt
mn!r$ interimi n nj sektor t ekonomis prodhon presionpr interim n sektor fqinj
dhe sektor t lidhur me t parin.
%pillover4i politik rrjedh prej interimitekonomik dhe ndjek hapat e mposhtmeI
JaKelitat kombtare i kushtojn jithnj em shum vmendje nivelit mbikombtart
aktiviteteve dhe vendimmarrjesP
JbK kto elita po"i.ionohen nfavor t pro.esit t interimit dhepromovimit t interesave t
prbashktaP
J.K institu.ionet mbi4kombtare dheaktort jo4qeveritar bhen m trndsishm n pro.esin
e interimit$ndrkoh q bie influen.a e shtetevekombtare dhe aktorve qeveritarP JdKrritja
e rndsis s interimit jeneronpresion dhe krkesa pr kontroll politikdhe lloaridhnie n
nivelin mbikombtar.
Neofunksionali"mi i hershm sujeroi nj "hvillim proresivt interimit europian. Interimi
pritej t sillte interim tmtejshm. 8ejithat$ kri"a ekonomike n fillim t viteve
N+1 q oditi edhe Europn i ndaloi ini.iativat interuese.
8ejith interimin e shpejt t politikave dhe karakterin mbikombtart sjelljes politike dhe
vendim4marrjes$ interimi ipolitikave nuk u "hvillua ashtu si pritej$ ndrkoh q sjellja
politike dhe vendim4marrja mbetn thelbsisht t ba"uara dhet kusht"uara prej interesave
kombtare. Neofunksionalistte pranuan q teoria e interimit europian duhet tNi kushtonte
m shum vmendje$ ndr t tjera$ na.ionali"mit dhe rolit tlidershipit politik L kon.epte q
nuk trajtoheshin n teorit e5aas dhe /indber.
5api i interimit u prshpejtua prsri n fund t viteve N'1.
N t njjtn koh studiues si :eppe 6ranholm48ikkelsen J:epe6ranholm48ikelsenK
arumentuan se pjesa m e madhe e ksajdinamike t re interimi mund t shpjeohej prej
perspektivsneofunksionaliste. 6ranholm48ikkelsen demonstroiek"isten.n e spillover4it
funksional n rastin e 6reut 7nikEvropian$ ku kushtet fillestare pr prfundimin e treut t
brendshm u shtrin radualisht pr t prfshir$ ndr t tjera$dimensionin so.ial$ monedhn e
prbashkt dhe nj mas prharmoni"imin fiskal. N lidhje me spillover4in politik ai
arumentoi se prparimet e mdha n vendim4marrjen mbikombtare q prej mesit t viteve
N'1$ me rolin e QmotorritN.aktuar -omisionit Evropian$ prdorimin e shpesht tshumi.s s
.ilsuar n -shill$ dhe mbshtetjes s shum prejaktiviteve interuese prej 3j!kats
Europiane t Drejtsis$mund t shpjeohen brenda kuadrit t teorisneofunksionaliste.
Ndr4qeveritari"mi
-jo teori e shpjeon drejtimin dhe ritmin e pro.esit tinterimit kr!esisht duke iu referuar
vendimeve dheveprimeve t qeverive t shteteve evropiane. Ndrqeveritari"mipranon q
aktor t tjer$ si brenda ashtu dhejasht shteteve$ mund t influen.ojn "hvillimet$ por kjo
influen. nuk sht vendimtare dhe aq m pak kontrolluese.
,okusimi n per.eptimin e shteteve q kan interesakombtar t ndr!shm dhe q i mbrojn
ato me for.$ si p.sh.n politikn e jashtme$ siurin dhe mbrojtjen$ ka sjell sire"ultat q
teoria ndr4qeveritare t vr theksin tek Qlojika ediversitetitN n vend t Qlojiks s
interimitN.
Nj autor i shquar i ndr4qeveritari"mit sht Andre8orav.sik JEndrju 8oravikK$ i .ili e
emrton qasjen e vetndr4qeveritari"m liberal. -jo qasje ka tre komponentkr!esor. J&K
%upo"ohet se shteti sillet n mn!r ra.ionale$q do t thot se veprimet e shteteve
34
mbshteten n shfr!t"imin e at!re mjeteve q vlersohet se jan m tprshtatshme pr t
arritur qllimetP J<K @llimet shtetroremund t marrin form na presionet dhe ndrveprimet
brendashtetit$ ndrkoh q kto t fundit shpesh jan t kusht"uaraprej det!rimeve dhe
mundsive q rrjedhin na ndrvarsiaekonomikeP J=K 8arrdhniet ndrmjet shteteve
interpretohensi marrdhnie ndrmjet qeverive$ dhe jan qeverit ato qkan nj rol n
pr.aktimin e marrdhnieve ndrmjetshteteve dhe$ pr m tepr$ re"ultati i neo.iatave
midisqeverive sht thelbsisht i pr.aktuar prej fuqive neo.iuese
relative dhe avanta"heve q rrjedhin prej kr!erjes smarrveshjeve.
Ndrvarsia
Ndrkoh q neofunksionali"mi dhe ndr4qeveritari"mipranojn q faktort e jashtm kan
influen.uar ritmin dhekarakterin e interimit evropian$ t d!ja kto teori trajtojn
kr!esisht dinamikn e brendshme t interimit.
N t kundrt$ndrvarsia sht prdorur na studiuesit e interimitevropian pr ta vendosur
interimin n nj kontekt m t jert karakteri"uar prej rritjes s ndrvarsis
ndrkombtare.
6eoria e ndrvarsis filloi t "hvillohej n vitet N+1$ veanrishtprej *obert -eohane J*obert
-iohejnK dhe :oseph N!e JXho"efNajK. %ipas ksaj teorie pro.esi i interimit nuk duhet t
shihetn nj kontekst shum t nusht. 8oderni"imi ndrkombtarpas /ufts s D!t
Botrore n format e tij t ndr!shme Jnivelete pasuris$ rritja e madhe e tretis botrore$
revolu.ioniteknolojik dhe tranformimi i komunikimeveK ka promovuarforma t ndr!shme t
ndrvarsis politike dhe ekonomike.
#r pasoj$ kto kan sjell tranformimin e mn!rave tprdorura na pjes t ndr!shme t
bots pr tNu lidhur dhekontaktuar me njra4tjetrn. #r shembull ka patur nj rritje
t va"hdueshme t numrit dhe shumllojshmris s aktorvendrkombtar L si sipr ashtu
dhe posht nivelit t shtetevekombtare L q korrespondon me nj dobsim t dominimit
t shteteve. Nj am n rritje metodash dhe kanaleshprdoren prej aktorve ndrkombtar
pr t reali"uarqllimet e t!re$ ndrkoh q marrdhniet ndrmjet qeverivenuk kontrollohen
m aq shum na kan.elarit dhe ministrite punve t jashtme. 3ama e shtjeve n
a;hendatndrkombtare sht "jeruar veanrisht me shtje q lidhenme siurin dhe
mbrojtjen Jshtje t politiks Qs lartNK$ poredhe me shtje q lidhen me pasurin dhe
mirqnien Jshtjet po1itiks Ms -1tF?.
%ara1e1isht me ndryshimin e prm0ajtjess aIhendave po1itike ndrkom0tare6 t paktn n
0otn eind-stria1i.-ar perndimore6 vrehet nj prdorim m i rra11i 5or>s si instr-ment i
po1itikave6 ndrkoh < kon51iktet prdis0a1an>at e tre,tis dhe k-rsin e shkm0imit t
paras n-k.,jidhen me arm por nprmjet ne,o>iimit6 rre,-11imit dhekompromisit.
" kt mnyr6 teoria e ndrvarsis e vendos inte,rimin
e-ropian n nj kontekst ndryshimesh t shpejta < po ndodhin n t ,jith sistemin
ndrkom0tar. y sistem po0het6 asht- si dhe vet sistemi i BE=s6 ,jithmon e m tepr
me sh-m nive1e dhe i ndr1idh-r. Teoria e ndrvarsisndryshon prej neo5-nksiona1i.mit
dhe ndr=<everitari.mitsepse ajo thekson se sh-m aspekte t pro>esit t inte,rimit
e-ropian shpje,ohen prej 5aktorve ,1o0a1 dhe sepse thekson
,jithasht- < sh-m n,a karakteristikat sistemike t Bashkimit
Evropian ndeshen edhe n sistemin ndrkom0tar6 edhe pseme intensitet m t -1t.
GJEOPOLITIKA E RUSISE
-onfliktet n ish shtetet e Bashkimit %ovjetik
Ish shteti i madh i Bashkimit %ovjetik prbhej na nj konlomerat popujsh ku populli i
madh ishte ai rus.
-omuni"mi u duk se i mb!lli problemet na.ionale pasi nuk kishte asnj tra"ir t till.
#asi ishin &(republika dhe mbi &11republika autonome.
#or rajonet jithsesi ishin heterojene.
35
8ejithat n fakt vetm sa i ishte vn kapaku i pluhurit.
#asi n fund t komuni"mit shprth!en konfliktet.
6 part q e nisn ishin tartart n &0'9 q u "jidh kur nj pjes e rajonit t t!re u shpall
republik autonome brenda republiks s madhe *usi.
Na ana tjetr shprbrja e shtetit t madh nuk shkaktoi tra"ira.
8jth sot kemi probleme t rreth <(milion rusve ose <12 e tr ksaj popullsie me shtetet
ku bjn pjes.
Na ana tjetr si shteti i .arit dhe ai komunist deri n rahmat e fundit t t!re bn prpjekjet
pr t "jeruar rajonet e t!re.
-shtu shteti .arit prfshinte edhe ,inlandn ku u strehua /enini udhheqsi i ardhshm.
Na ana tjetr edhe nj pjes e #olonis dhe kufi me 3jermanin.
N drejtim t popujve jo rus k! shtet kishte eksperien. n radh t par me asimilim si
komb dhe si fe pr popujt m!sliman.
8 pas me deprtim n %iberi dhe n shum raste edhe me "hdukje.
-jo ndodhte n "onat periferike dhe kufitare.
8e ardhjen e sovjetve u duk se jithka filloi mir.
7 premuta respektimi i t drejtave t popujve.
)et /enin lejoi shpalljen e pavarsis s ,inlands dhe #olonis.
N &0&' ai denon.oi traktatin e fsheht t /ondrs q fliste ndarje t shteteve t vola mes
t!re edhe %hqipria.
#or ardhja e %talinit bri q politika t mos ndr!shonte.
-shtu pakti i 8!nihut me 3jermanin oi n ndarjen e #olonis.
Na ana tjetr me postluftn dhe :altn influen.a e tij u shtri n rreth S e Evrops n lindje.
#rvoja e .arit va"hdonte edhe tani.
-shtu shum popuj u "hdukn.
8ijra een n -auka" si bashkputor me jermant u deprtuan n %iberi
Ado prpjekje pr larim shoqrohej me dhun si rasti i Aekosllovakis n &0>'.
-urse vendi !n pati thellim kursi$pavarsisht se u larua.Nuk u sulmua se quhej ulje dinjiteti
pr shtetin e madh me shtetin m t vol.
-urse vet larimi i :uosllavis u shoqrua me larim t saj na Informb!roja.
#r (1 vjet Bashkimi %ovjetik u b njri pol i lufts s ftoht duke prkrahur partit
komuniste n #erndim$ vendet arabe dhe Ej!ptin n luftn ndaj I"raelit$ -oren e veriut
ndaj juut dhe )ietnamin e veriut ndaj :uut.
#or si rrjedhoj e tenden.ave pr "jerim do kemi edhe nj luft n vitet >'4>0 me -inn ku
do "jerohen &milion km< n /indjen e afrt.
-urse n disfata n vitet +'4+0 n luftn ndaj Afanistanit do treonte rahmat e fundit t
Bashkimit %ovjetik.
N at koh Bin /aden ishte prkrah for.ave amerikane si rambo kundrejt at!re sovjetike.
)et ndarja ktij shteti dhe rnia e -omuni"mit u kr!e n mn!r paqsore.
-jo fal udhheqsit t madh sovjetik 8ihail 3orbaov.
%hteti i madh rus dhe problemet e tij na.ionale.
*usia prbnte ati '12 t siprfaqes s ish ish shtetit t madh sovjetik dhe (12 t popullsis
s tij.
#opullsia ishte e prqndrua n pjesn Evropiane.
Ishte konlomerat popujsh dhe mqs ishte e till nuk do munonin tra"irat na"ionale
8jth nj pjes e probleme ishin "jidhur duke u dhn rajone njfar autonomie si republik
brenda *usis.
3jithsesi para shprbrjes do kemi n &0'9 tra"ira na tartart si u fol m lart dhe nj pjes
e tokave t tartarve u shpall republik autonome.
Na ana tjetr n kt republik ata do t prbjn 9'2 t popullsis dhe rust 992.
36
-jo republik do kishte (milion banor ku <911111tartar.
-urse rreth =911111tartar t tjer do jetojn edhe n republikat ruse t Bashkiris dhe
8ordvinis.
Nj pjes e t!re ishin shprnulur si bashkpuntor me na"istt n %iberi.
Edhe kareliant n kufi me ,inlandn u shprnuln n %iberi si bashkpuntor
-urse shprbrja e Bashkimit %ovjetik do shtoj tek kta popuj dshirn pr liri.
6 part q do nriheshin do ishin popujt e sht!pur t -auka"it q edhe feja nuk i bashkonte
me rust pasi ishin m!sliman.
Dhe veanrisht n kt drejtim populli m i sht!pur een.
Deri n luftn e -rimes i tr rajoni ishte nn sundimin otoman.
#or m pas si shenj paqe iu dha *usis.
Duke bashkpunuar me na"istt edhe kta u shprnuln n %iberi.
#as &001 shprtheu konflikti.
%hkaku i vrtet pr *usin ishte ai stratejik pasi n kr!eq!tetin e t!re 3ro"ni fillon
.orridori naftsjells q prfundon n )lor.
Autonomin e t!re *usia e pranoi.
#or dshira pr t bashkuar -auka"in e )eriut q filloi me luftn n republikn tjetr at t
Daestanit shnoi edhe shkatrrimin e t!re n &009.
Na ana tjetr nj pjes e problemit t jermanve t )olls t vendosur ktu si kolon q n
fund t shek X)II u "jidh duke i druar ata n shtetin e t!re am pas lufts s d!t botrore
si bashkpuntor me na"istt.
E njjta situat ndodhi edhe me i"raelitt q pas shpalljes s ktij shteti emiruan at!.
-urse e n;itur na *usia n ?setin e veriut filloi nj luft q do prfundonte me bashkimin
me at t juut q do ndodhej n 3ermani.
#roblemi m i madh q shqetson sot *usin sht mbrojtja e <(milion rusve q ndodhen
jasht ktij shteti.
7krahina
E shtrir mes *usis dhe Evrops jthnj ka patur nj tenden. pr kultur evropiane apo
ruse.
3jat lufts 5itleri krijoi edhe nj shtet kukull at!.
%i popullsi &2 e ndjen veten ukrahinas$<<2 rus dhe ++2 t d!ja.
#erndimort ukrahinas kan edhe nj fe m vete at unite q nuk varet na patriar.ati i
8osks$por na )ati.ani.
#roblemi q shqetson m shum kt vend t d!tin n ish Bashkimin %ovjetik me <12 t
popullsis dhe (2 t siprfaqes sht popullsia rusofile n lindje si Donetsk$etj q jan
&1milion e prbjn mbi (12 t popullsis s rajonit.
-jo sht hasur edhe n "jedhjet presiden"iale mes d! kampeve pro rus dhe atij perndimor.
Na ana tjetr problemi tjetr sht ai i -rimes.
-ur ishte udhheqsi sovjetik me orijin na k! vend Nikita 5rushov ia dha n shenj
bashkim vlla"rimi kt rajon 7krahins q m par e kishte *usia.
Na =milion banor t <9mij km< rreth +12 e prbjn tartart dhe rust.
#or tartart ktu n dallim na ata t 6artaris jan me ndjenja proruse.
Nj problem tjetr sht ai i interimit n Bashkimin Evropian ku nj pjes e popullsis nuk
jan dakord.
Dhe s fundi por me m pak shqetsim se 7krahina sht shteti i d!t brthamor sovjetik.
Bjellorusia
Ata nuk kan probleme me paki.at ruse.
Armiqt m t mdhenj t t!re ishin polakt q bn t bashkohen me rust q n &>''.
-urse rreth 912 e republiks s sotme bjelloruse sht nritur me territori polake t dhna
pas lufts s d!t botrore n :alt
37
Bjellorust jan m pak populli me dshir pr interim n Evrop.
Ata kan krijuar edhe nj brtham bashkimi me rust.
#or ajo q shqetson m shum bjellorust sht niveli i dobt ekonomik dhe shkelja e t
drejtave t njeriut na qeveria e /lukashenkos.
%htetet balltiike
@uhen kshtu se jo vetm q laen na i njjti det ai Balltik$por vija t prjithshme dallohen
na e njjta kultur dhe histori.
Ishin deri n fund t shek X)I nn sundimin suede" ku pr shum koh armiku m i madh i
t!re ishin suede"t.
#or vendosja nn perandorin ruse .ariste ua bri jetn m t keqe.
#rbhen na tre republika Estoni$/etoni$ /ituani.
E kan kundrshtuar jithnj sundimin rus.
%hpallja e shteti sovjetik i la prkohsisht jasht derisa %talini do i pushtoj me re"isten. n
&091 si rrjedhoj e nj marrveshje t fsheht me 3jermanin na"iste
-urse shprbrja do bj q problemi kr!esor i t!re t jen kolont rus.
-shtu nqs m par rust n Estoni do ishin jo m shum se <12$ n /ituan &12 dhe
/etoni <12 jat rejimit sovjetik erdhn n kto vende shum nnpuns.
%i rrjedhoj sot ata do prbjn 912 t Estone"ve$<12 t /ituane"ve dhe =12 t
/etone"ve.
#roblemi kr!esor sht njohja e shtetsis s t!re pasi shum rus kan ardhur pas viteve >1.
Ishte dshira e madhe pr liri dhe pr interim evropian q kto shtete t ishin t parat q u
interuan n Bashkimin Evropian dhe NA6?.
-jo edhe fal nivelit t t!re t lart ekonomik.
Ndoshta pak prjashtim n kt drejtim bn /ituania q mqs nj pjes e territorit ishte n
#oloni armiku i t!re i madh t ishin polakt.
-jo edhe pr faktin se sot =12 e territorit lituane" ndodhet n #oloni.
#or kur u prfshin n Bashkimin Evropian nnshkruan nj pakt q nuk kishin pretendime
territoriale ndaj fqinjve mes t!re edhe ndaj polakve.
8eqnse pr disa koh ishin t prfshir n shtetin prusian ktu u vendosn shum kolon
jerman q pas lufts s d!t botrore u rikth!en pas <11vjetsh n tokn e t!re mm.
/ituania dallohej edhe pr prqindje t lart i"raelitsh$ku nj pjes u shfaarrosn jat lufts
s d!t botrore na 5itleri me kampe
#rqndrimi edhe n )ilnius n kr!eq!tetin e t!re lituane".
#jesa tjetr u vendosn n kampe prqndrimi n %iberi dhe nj pjes shkuan n shtetin e ri
i"raelit.
Na ana tjetr nj form e spastrimit etnik n shtetet balltike ishte dhe deprtimi i
lituane"ve$letone"ve dhe estone"ve n kampet e %iberis.
8oldavia
*ajoni q shtrihet n kufi me *umanin.
N fakt moldavt jan pjes e popullit rumun.
Nj rajon i jer q quhet Besarabi ka qen nj territor rumun q her ka qen i prfshir n
shtetin rumun si n &0&' dhe her n perandorin ruse.
N &09( %talini me nj pjes t rajoni krijoi republikn e 8oldavis dhe me nj pjes tjetr ia
bashkanjiti 7krahins.
N &00& u shpall e pavarur pas shprbrjes s Bashkimit %ovjetik.
#roblemet na"ionale q has 8oldavia jan kto.
% pari pas shprbrjes s shtetit t madh sovjetik komuniteti rus q jetonte n 6ransdiester
shfaqi tenden"a separatiste dhe shpalli nj republik n kt koh me kr!eq!tet 6iraspol dhe
'12 rus.
#roblemi u "jidh prkohsisht me dhnien e njfar autonomie ktij rajoni.
38
Na ana tjetr t n;itur na kjo aau"t ose m sakt krishtert turq krijuan nj republik t
t!ren.
Edhe kta ishin n;itur na rust.
Cjidha ishte e njjt autonomi.
-shtu rreth 912 e siprfaqes sht n dorn e paki.ave q prbjn jo m shum se <(2 t
popullsis.
#roblemi tjetr jan mardhniet me rumunt.
N fillim u dshirua na t d! palt bashkimi.
#or mqs moldavt ishin n jendje t dobt ekonomike kjo nuk u mirprit.
8adje sot rumunt nuk i njohin at!re as t drejtn e identitetit si komb m vete.
#o bhet &1vjet q njihen si komb pa identitet.
-auka"et
I tr rajoni deri &'(> i prkiste perandoris osmane.#or pas disfats s ksaj perandorie n
luftn e -rimes k! rajon iu dha *usis.
3jat epoks sovjetike veriu i neli *usis
-tu jetojn shum popuj q bashkon nj fe m!slimani"mi si een$inushe.$etj.
N luftn e d!t botrore bashkpunuan me jermant dhe nj pjes u deprtuan n %iberi
#as shprbrjes s shtetit sovjetik rilindn dshirat separatiste.
-shtu n fillim eent q filluan nj lvi"je$
por kur tentuan t bashkonin Daestanin dhe m von -auka"in )erior psuan disfat.
#opullsia flet ktu kr!esisht juh turke$por nj pjes jan edhe m!sliman sllavofon.
N ju t -auka"it do ndodhen tre republika 3jeorji$Armeni$A""erba"han.
3jeorjia.
)et jeorjiant kan nj fe ortodokse t ritit t t!re.
#roblemet kr!esore ndrkombtar kan qen kr!esisht n lidhje me paki.at q i ka nritur
kr!esisht artfi.ialisht *usia$pr ta rikth!er n ish shtetin sovjetik ose m sakt n at q morri
emrin m pas Bashkimi i %hteteve t #avarura %ovjetike.
-shtu t part ishin abha"t q me ndihmn e rusve bn nj spastrim etnik n rajonin e t!re
dhe krijuan nj republik t t!ren.
#roblemi edhe sot sht ende i pa"jidhur.
Na ana tjetr osett n 3jeorji krkuan shkputje dhe bashkim me ?setin e )eriut n
*usi.
% fundi m!slimant jeorjian ose si njihen ndr!she Ad"har krijuan nj republik t
t!ren n ju n kufi me 6urqin.
#roblemi tjetr si e prmendm m lart dhe q rrjedhin edhe problemet na"ionale jan edhe
mardhniet me *usin.
#rmb!sja e %hevarna;es dhe ardhja e %halikasvilit do shnoj njher dhe prjithmon
fundin e epoks sovjetike dhe lidhjen me perndimin.
8enjher pas ksaj$ edhe n kuadrin e lufts ndaj terrori"mit do filloj edhe riprfshirja e
A"haris n shtetin jeorjian.
A"erba"haniTArmenia
6heksojm se sht nj rajon i pasur me naft.
-shtu q na Bakuja do nis nj korridor naftsjells q do prfundoj n )lor.
Ndeshen interesat edhe t rusve edhe t amerikanve.
N ann tjetr ka nj konflikt t n;itur na arment q n dallim na a"ert q jan
m!sliman kta jan ortodoks
-onflikti do ndodh pr rajonin e Naorni -arabakut .
#or na ana tjetr n rajonin armen do shtrihet nj enklav a"ere q sht Nahevani dhe q
nuk ka lidhje territoriale me A"erba"hanin.
39
Nj pjes e territorit dhe popullit a"er jeton n shtetin iranian ku de e popullit iranian sht
edhe ai a"er.
-onflikti armeno4m!sliman n fakt sht edhe m i thell.
-ujtojm ktu eno.idin ndaj armenve n rahmat e fundit t perandoris osmane ku u
vran mbi '11mij armen.
%i mbshtetje kundr turqve arment kan patur jithnj *usin.
Na ana tjetr 6urqi sot shtrihet edhe nj pjes e truallit armen ku u kr!e edhe eno.idi.
3jithsesi si konklu"ion mbrapa konfliktit t paki.ave n 3jeorji dhe konfliktit a"ero4armen
n shtrihen rust s!nimi i t .ilve sht interimi prsri i kt!re rajoneve n Bashkimin e
%hteteve t pavarura$dhe frika se mos k! territor me naft i bashkohet perndimit.
%htetet e A"is @ndrore
-tu prfshihen -a"akistan$7"bekistan$ 6a;hikistan$-iristan$6urkmenistan.
Deri n luftn e -rimes i prkiste perandoris osmane.
8 pas iu dha perandoris s .arit.
-arakteristike sht se jan t jith m!sliman me ndjenja t forta turko file.
Nj problem q i dallNonte tr shtetet ajo e paki.ave ermane dhe israelite u "jidh kur kto
shkuan n shtetet prkatse am menjher pas lufts s d!t botrore n ba" t
marrveshjes s #ostdamit pr shkmbim popullsie dhe pas krijimit t shtetit i"raelit n &09'.
Ajo q i dallon m pas sht lufta pr liri dhe fe e sht!pje na sovjetikt.
#as shprbrjes s shtetit sovjetik problemi i prbashkt jan paki.at ruse ktu q n
-a"akistan "en deri =(2 t popullsis$ si edhe paki.at e tjera me ndjenja rusofile e t n;itur
na vet *usia.
Nj problem tjetr jan edhe ato islamike.
Na ana tjetr vet *usia n territoret e saj n A"i ka problemet e saj.
% pari sht shpallur shteti i %iberis na vet *ust q jetojn n t.
-jo pr interesa ekonomike.
% d!ti probleme ka patur me rajonet q i pushtoi na -ina n vitet >14+1 si Amur$Buriati$n
/indjen e larme.
-a"akistan.
6heksojm se sht shteti i tret na popullsia n ish Bashkimin %ovjetik dhe i d!ti na
siprfaqja.
#roblemet n lidhje me kolont jerman i "jidhi si e prmendm m lart.
Na ana tjetr =(2 t popullsis e prbjn *ust q jan i d!ti pas ka"akistanasve me 912.
-jo ka ardhur si rrjedhoj e koloni"imit rus.
-shtu si rrjedhoj n rajonet n veri t tij prbjn mbi (12 t popullsis.
*usia e prdor kt paki. si mjet pressioni pr ta riinteruar -a"akistanin n Bashkimin e
%hteteve t #avarura.
7"bekistan
Ndoshta popullsia nuk sht aq heterojene sa n -a"akistan dhe nuk kan probleme aq t
mdha me paki.at ruse$pr shkak t prqindjes s vol t t!re m pak se &12.
*ajoni m shqetsues pr kt shtet t A"is s vol sht ai i -arapalkands q sht
"jidhur me nj autonomi t ktij rajoni n kt shtet.
Na ana tjetr shtetet e 6a;hikistan$-iristan 6urkmenistan nuk prballen me problemet
etnike$por me probleme fetare$pasi for.a islamike krkojn t rivijn n pushtet.
RUSIA ASPIRATAT E SAJ
I %5@I#6A*D6 D5E *7%D6
&K-?87NI6E6I *7% ND %5@I#D*I
-omuniteti rus sht i prbr prej jo m shum se &111veta. :an kr!esisht t seksit
femr.#or si sht historia e t!re. -u jan t prqndruar ato.
40
#as lufts s d!t botrore Bashkimi %ovjetik psoi dme t mdha.*usia jithashtu.*usia n
at koh kishte &11milion banor ku (1milion meshkuj dhe <1milion ran n fushn e
betejs.-jo ishte situata na ana demorafike. Ndrkoh mardhniet mes vendit ton dhe B.%
u shtuan pas prishjes me juosllavt.B.% dha kontribut jithashtu dhe n pratijen e
intelijen.s shqiptare
-shtu qindra djelmosha t bukur shqiptar si D.Aolli$ I.-adare $etj
q m von do t drejtonin vendin apo do t bheshin t shquar do t studionin n
universitetet e njohura si /eninrad$8osk$etj. Dhe bukuria e t!re nuk mund t binte n s! t
femrave ruse. Dhe ata u martuan dhe krijuan familje.8jth qeverit prkatse pas prishjes s
mardhnieve mes kt!re shteteve krkuan divor.in e t!re pjesa m e madhe e kt!re
famijljeve mbijetuan.N %hqipri do psonin kalvarin e vuajtjeve .Nj pjes do futeshin n
bur me t ashtquajturn aku" ajent t siurimit sovjetik -3B.
Ndrkoh viti &00< do shnoj vitin e rivendosjes s mardhnieve mes %hqipris dhe *usis
ku do krijohet dhe nj shoqat miqsie mes d! shteteve ku brthama e t!re do t jet pikrisht
k! komunitet i vol q edhe sot e flet juhn e t!re dhe sht nj brtham aran.ie e
miqsie mes d! popujve tan.%ot ata jetojn n Elbasan$Durrs$ )lor$ 6iran$etj.
<K*7%?,?NIA ND %5@I#D*I.
Ata q e flisnin rusishten n %hqipri njihen q para lufts II Botrore.8jafton t kujtojm
ktu %ejfullah 8alshovn J/ame -odraKq erdhi n %hqipri si antar i -ominternit.3jat
kohs s Cout prktheheshin ilealisht na *usishtja U-apitaliU i 8arksit$apo veprat e
8ajakovskit$6olstoit$UNnaU e 3orkit. Ndrkoh pas prishjes me juosllavt n vend t
serbokroatishtes u fut juha ruse npr shkolla.7 vendos juh e d!t si sht anlishtja
sot.8adje u hap dhe dea e rusishtes n 7niversitetin e 6irans.#as prishjes me B.% duket
sikur u "beh pak m &0>'.8ejithat qeveria shqiptare nuk pati kurajon t heq na shkollat
shqiptare msimin e juhs ruse.
-jo u b vetm pas viteve '1 kur anlishtja po "inte vendin e rusishtes si juh
ndrkombtare.Dhe interesimi pr t sikur u ul pak.8ejithat n at koh njer"it kujtonin
me nostalji dhe kndonin fshehura"i kn t tilla si U-alinkaU$etj.
3jithsesi vem re se sot juha ruse n %hqipri flitet pas asaj anle"e dhe fran.e"e.
%ot si konklu"ion tr bre"i ((vje e lart n %hqipri sht fols i rusishtes.
=KDIA%#?*A %5@I#6A*E ND *7%I.
%ot lloaritet rreth <1111shqitar n *usi si n Irtusk$ )ollorad$etj por q pr fat t keq si
pasoj e politiks asimiluese dhe larsi na vendi am vetm rreth &111 shqiptar e flasin
sot juhn e t!re amtare.
,illesat e saj kjo diaspor i ka q n shekullin X)II.3jat sundimit t sundimit t -aterins u
shpeshtuan vajtjet e shqiptarve atje.Nj pjes e diaspors shqiptare n *usi e kan orijinn
na -ora$ nj pjes na rajonet shqiptare t 8aqedonis perndimore$nj pjes na na
Bullaria t emiruar m par dhe nj pjes sipas autores ruse Nina %mirnova n librin e saj
5istoria e %hqipris ikn na rajonet shqiptare n 3reqi.N &+>' shum shqiptar iu
prjijn thirrjes s komandantit rus t flotiljes ?rllov dhe u futn n shrbimin rus dhe pas
prfundimit t betejave qndruan n *usi. Ata u rradhitn edhe n flotilje ruse n luftn ruso4
turke&+'&4&+0&.8 pas u vendosn n ?des.Dhe sot rrut e ktij q!teti kan emrat
Arnautka.3jat -aterins s madhe i njohur sht edhe divisioni shqiptaro4rek q morri
edhe kr!qin e %hn 3jerjit pr merita t .aktuara. Ndrkoh qindra shqiptar do
vendoseshin n disa fshatra t 7krahins.
Ato ishin rreth (111 vet$por sot e kan haruar juhn shqipe. 3jithsesi sot e kan pr nder
q jan me orijin shqiptare.8ijra shqiptar jithashtu ikn pas lufts austro4turke t vitit
&>'0.5ekurudha transiberiane do shkaktonte nj fluks t rinj shqiptarsh
pr krah pune.%hum shqiptar vajtn jithashtu n %iberi .%ot vetm n Irtushk t %iberis
jan rreth '11shqiptar.8adje shum shqiptar do t bnin presion pran qarqeve .ariste pr
41
nj qndrim m realist ndaj shtjes shqiptare.)len pr tu prmendur ktu prshndetja q
diaspora shqiptare e Irtushkut t lart i dron Ismail @emalit me rastin e shpalljes s
pavarsis.
8adje shum shqiptar do ndihmonin me ndihma shtetin e ri shqiptar.%hum shqiptar do t
iknin pas prmb!sjes s revolu.ionit t @ershorit n *usi$do t vinin prsri dhe do t iknin
pas prmb!sjes s kr!enritjes s ,ierit &0=9.Dhe do t kemi pikrisht ndikimin e ktij
komuniteti q n shum universitete ruse t hapet dea e Albanolojis.
3jithsesi askush nuk mund ta mohoj faktin q milioneri shqiptar Be;het #a.olli do t
rikonstrukturonte shtpin e bardh ose pallatin ku rrinin .art rus.-omuniteti shqiptar sht
nj prej komuniteteve m t pasura n vend$por q kt pasuri e kan vn me djers dhe jo
me pisllqe si komuniteti psh een apo ai jeorjian n 8osk.
8adje mbahet si nj prej komuniteteve m t rreullta n paimin e taksave n *usi.
9KDIA%#?*A %5@I#6A*E ND 7-*A5IND
N territorin e republiks s 7krahins n perndim t saj n kufi me 8oldavin e"istojn
dhe disa fshatra me popullsi shqiptare si Chvjenjoord J-arakurtK$
DnjevdostrojeJ6aK$ 3ornikov 3jeandroK$ 3eorievskiJ)ieshkK Jpra rreth 9 fshatra %ipas
Abdulla B!t!it rreth (1111banor jan me orijin shqiptare sot n 7krahin$por q pr fat
t keq rreth (111 e flasin sot juhn shqipe.,shati m i madh -arakurti bie sot n qarkun e
?dess afrsisht rreth &1km lar na q!teti i Bollradit.
-! q!tet ndodhet pran lumit %erllk q derdhet n q!tetin :ollpe.6re fshatrat e tjer
jenden n bredetin e A"ovit . )endi ku ndodhen fshatrat shqiptare sht "on tepore.
-lima .ontinentale sht e volitshme pr bujqsin.N lidhje me prbrjen etnike ve
shqiptarve jetojn edhe bullar$ukrahinas$turq madje dhe aau".3aau"t jan turq t
besimit kristian q neln ktu pas larimit t perandoris osmane.%ipas rrejistrimit t &0+<
n 7krahin jetonin rreth 991<shqiptar.)etdija e t!re u rrit veanrisht pas shprbrjes s
Bashkimit %ovjetik
,shatrat shqiptare t 7krahins jan themeluar n fillim t shek XIX kur shqiptart me
bullart u shprnuln dhe u vendosn n #erandorin *use.N fillim banonin n nj fshat
tartar n ann e djatht t nj liqeni dhe m von shkuan n ann e majt.
%hprnulja lidhet pikrisht me luftn e -rimes kur *usia me traktatin e paqes s #arisit
&'(> humbi territorin e Besarabis q neli n #erandorin ?smane.
Ata erdhn n fakt na fshati Deva i Bullaris dhe u vendosn n kt fshat n
shekX)II.-ta shqiptar ishin kr!esisht na 8a.edonia #erndimore dhe %hqipria :/ afr
-ors.,shati Dev sot ndodhet n afrsi t )arns n Bullari.
(K8A*D5DNIE6 %5@I#6A*?4*7%E.
N ,illim do t desha t theksoja se do t jepja nj prshkrim pa paraj!kime t mardhnieve
mes shqiptarve dhe rusve$madje do t prpiqem pr kt.Ashtu si do mardhnie mes
shteteve dhe kto mardhnie kan patur oshila.ione$ulje dhe nritje $por nj j dihet se
populli !n ka nostalji pr knt ruse dhe vihet re se albanolot m t shquar sot jan rus
dhe populli rus ka shum respekt pr shqiptart.-t e treojn dhe martesat e shumta me
njri4tjetrin$ martesa t .ilat nuk u prishn as kur u pren mardhniet mes d!
shteteve.3jithashtu pavarsisht na kohrat dhe sistemet ne shqiptart duhet t falnderojm
/eninin$ udhheqsin bolshevik pr denon.imin q i bnte
traktatit t /ondrs s &0&( ku trojet shqiptare .optoheshin rnd.3jithashtu ne shqiptart
duhet t falnderojm dhe 8olotovin q far rndsie kan interesat se politika e jashtme
sht prmati"m dhe pra ish ministri i jashtm sovjetik mbrojti fort vendin ton n
-onferen.n e paqes n #aris dhe t drejtat e %hqipris n &09>.
3jithsesi fillesat e kt!re mardhnieve i kemi q n fund t shek X)III pra n at koh kur
.aresha e *usis -aterina II do i droj nj letr t hapur tr t krishterve t Ballkanit
42
ndrmjet t tjerve dhe at!re shqiptar pr tu nritur n luft kundr #erandoris ?smane.8
von do t ket letrkmbime mes ksaj .areshe dhe Ali #ash 6epelens.
8adje k! i fundit nnshkroi dhe nj marveshje me rust ku do luftonte kundr turqve dhe
kta do t njihnin autonomin e pashallkut t tij.N rast dshtimi rust do t krkonin faljen
e pashait plak tek sultani. 3jithashtu n *usi do t jenin streh shum shqiptar.
8arrveshja austro4ruse e Budapestit njihte nj shtet shqiptar$siurisht shum t "voluar.
N %hn %tefan rust do t krkonin vetm rajonet sllave t %an;hakut.Na k! moment deri
&0&' rust nuk do t mbanin nj qndrim po"itiv ndaj shtes shqiptare.
-jo ndoshta dhe pr faktin na paraji!kimet q kishim ne shqiptart ndaj rusve si nj
popull me orijin slave.-shtu serbt premtuan rusve t
ashtquajturn shfr!t"im t miniers s Dibrs na rust dhe si rrjedhoj e morrn at n
&0&= n /ondr.8ejithat ata kan qen m t trhequr se serbt n kt drejtim./enini kur
erdhi n pushtet si prmendm m sipr denon.oi traktatin e /ondrs &0&( q "hdukte
shtetin shqiptar.I vetmi shtet q njohu shtetin demokratik t Nolit &0<9 ishte *usia.8adje u
vendosn dhe mardhnie diplomatike me qeverin sovjetike.Ajo i premtoi ndihm Nolit dhe
dnoi rnd rnien e tij.
#as pmb!sjes s ksaj qeverie n *usi jetn strehim shum prparimtar. 8adje shteti
sovjetik i asaj kohe premtoi ndihm n t holla pr %hqiprin n rast njohje t d! shteteve.
Cou mejithse antibolshevik u det!rua t vendos mardhnie diplomatike me t n &0=9.
Ndrkoh shqiptart iu prjijn thirrjes s
qeveris sovjetike pr pjesmarrjen n /uftn #rparimtare t %panjs.
@everia sovjetike jithashtu dnoi ashpr pushtimin e vendit ton na Italia fashiste dhe
njohu pa kushte pjesmarrjen shqiptarve n koali.ionin antifasihist n dhjetor &09< dhe
krkuan pa kompromis larimin e trupave pushtuese na vendi !n.
#as /ufts s d!t botrore si theksuam m lart ministri i jashtm sovjetik )jaeslav
8olotov njohu mbrojti t drejtat e shtetit shqiptar n -onferen.n e #aqes n #aris n
&09>.Ai dnoi ashpr
pretendimet shoviniste reke ndaj territorit shqiptar.Dhe ne shqiptart duhet t jemi krenar
dhe mirnjohs pr kt.8adje n En.iklopedin ruse t &0(( krahina e Aamris njihet si
rajon shqiptar nn shtetin rek. 8ardhniet mes vendit ton dhe B.% do kapnin majat pas
prishjes me juosllavt n&09'deri
&0>'.8jaft intelektual t mvonshm shqiptar do t edukoheshin n universitetet ruse.
3jithashtu sovjetikt do t ndihmonin me kredi %hqiprin dhe do t ndihmonin n nritjen e
shum ndrmarrjeve dhe fabrikave si -ombinati i Drurit U8isto 8ameU .Ndrkoh prishja e
kt!re mardhnieve m &0>' erdhi si re"ultat i qndrimit strike ndaj marksi"m4lenini"mit.7
pren kredit dhe ndihmat na rust q shkaktoi kri" n ekonomin
shqiptare .-jo kri" kaloi me lidhjen me -inn.
Deri &00& u prfshi nj perde harrese mejithse qeveria sovjetike bnte thirrje her pas here
pr rivendosje mardhniesh diplomatike dhe ajo shqiptare prjijej se nuk vendoste
mardhnie me tradhtart e marksi"m4lenini"mit si theksonte Enver 5o;ha tek libri i
tijU%uperfuqitU.
-to mardhnie u rivendosn n &00& vese tani n ekstrem qeveria Udemokratike U e
Berishs kaloi n ekstrem drejt perndimit nisur na parimi ideolojik dhe nuk s!nonte tVi
"jeronte mardhniet me t.)ihet re nj qndrim m i matur i *usis ndaj problemit t
-osovs.8ejithat ajo nuk shkonte m lar se respektimi i t drejtave t njeriut.-jo dhe pr
fat t keq t krahasimit t -osovs me Aeenin.
8ardhniet do t intensifikohen pas &00'.%ot e"iston nj shoqat e miqsis %hqipri4*usi
pr thellimin e ksaj miqsie.%hpresojm t ndodh kshtu dhe pa paraj!kime.
%hpresojm q politikant rus t mbajn nj qndrim m realist ndaj shtjes shqiptare si
mbajn albanolot rus si Nina %mirnova apo si e theksojn n En.iklopedin *use ku
43
theksojn se Aamria sht krahin shqiptare apo t njjtin qndrim q mban populli i
thjesht rus ndaj nesh.%i edhe t shpresojm q politikant shqiptar t mbajn nj qndrim
m pramatist n mardhniet me *usin.
#ra si konklu"ion q veprimet e politikanve t prputhen me dshirn e njer"ve t
thjesht.
II *7%IA
>K#A- ,:A/D #D* *7%IND.
*usia sot shtrihet n rreth &+milion km< dhe popullsi &(1milion banor. %htrihet na Balltiku
n #aqsor na ?.eani nrir i )eriut n Detin -aspik.-r!eq!teti i saj sht 8oska.-lima e
saj sht e larmishme.%i male prmendim 7ralet. Besimi ,etar ortodoks$ %i liqene
-aspik$Aral$etj.%i lumenj )ola$etj. -a dalje dhe n detin e Ci$etj.
%i q!tete kemi %hn #etrsbur q mund ta quajm kr!eq!tetin historik t *usis$Ni"hni
Novorod$ )olloradin ose %talinradin e djeshm$etj.
+K-?87NI6E6I *7% ND B?6D.
%ot n bot ka rreth =11milion rus na orijina dhe rreth <(1 milion e flasin juhn
ruse.Ndrkoh historia e diaspors ruse i ka "anafillat n fund t shek X)III ather ku *usia
kishte n "otrim Alaskn.8 von shum rus mbrritn n tokn amerikane dhe n mes t
shek XIX ata ishin nj ndr (popujt prbrs t %5BA.%ipas historis s viti II ata n at
koh ishin rreth 0milion banor na rreth 91milion q kishte ather %5BA.%ot na rreth
<(1milion banor q ka %5BA si pasoj dhe politiks vetasimiluese t %5BA rreth &(milion
por na orijina dhe tiparet rreth =1milion jan me orijin ruse ku dallohen se jan t
shndosh$ etj.Ata jan t prqndruar n pjesn lindore$ si Aikao$ etj$ por nuk prjashtohen
edhe n perndim.
Ndrkoh shum rus ka sot n Australi.
3jithsesi pjesa m e madhe e rusve sot ndodhen n rajonet e ish Bashkimit %ovjetik.%ipas
lloaritjeve at! jetojn rreth <(milion rus si 7krahin &1milion$ Bjellorusi$etj. Ndrkoh n
Estoni "en rreth 912 t popullsis$/etoni =12$etj.
Nj pjes e mir jan autokton n ato rajone dhe pjesa tjetr si n Estoni dhe /etoni jan
vendosur at! si spe.ialista pune dhe neln at! si t till .
N rajone si -rimea krkojn autonomi dhe n Estoni krkojn t fitojn statusin e minoritetit
pasi po bjn koh t jat at!.
'K*7%?,?NIA ND B?6D.
%ipas 5uninton sot n bot rreth >2 e popullsis s saj jan rusofon ose m sakt q flasin
rusisht jan mbi =11milion njer".
N fillim rusishtja ka qen e prhapur deri n malet 7rale$por jat kohs s #jetrit t madh
dhe Ekaterins si pasoj e ekspansionit dhe vitalitetit rus u shtri deri n A"i.#or jat ksaj
kohe u pushtua edhe Alaska.8adje edhe sot 0 milion amerikan pretendojn se jan me
orijin ruse$kr!esisht n perndim dhe qendr t %5BA.
Nj fa" tjetr ishte periudha e e"isten.s s Bashkimit %ovjetik ku pothuajse tr popullsia
e tij ve juhs s
t!re amtare flet rrjedhshm sot edhe rusishten veanrisht pr popujt sllavofon t saj si
ukrahinas$ bjellorus$ etj ku dallimet mes juhve t t!re amtare dhe rusishtes jan shum t
pakta.8adje mes t!re ka edhe sot
ndjenja t forta rusofile.#or edhe sot ka paki.a t tilla si osett$ abha"t$ aau"t n 8oldavi
ku ndjenjat rusofone jan t forta.
)e kt!re juha dhe ndikimi rus sht prhapur shum dhe n vendet e Europs /indore.-jo
pr ars!e se pr nj koh t jat rusishtja npr shkolla ishte pr tu msuar si juh e huaj.
0K5I%6?*IA E %5-7*6D* E *7%D)E D5E E *7%I%D.
*ust jan de e trunut t madh sllav.%llavt orijinn e t!re e kan at! ku shtrihet
-a"akistani i sotm.%llavt prbhen na tre de dhe rust prfshihen n sllavt e
44
/indjes.Brthama e par e shtetit rus ishte prin.ipata e -ievit e krijuar n shek Xes.#or n
kt rast mund t themi se nuk ishte br akoma dallimi mes rusve dhe ukrahinasve dhe
fi"ionomi t plot populli rus do t marr me krijimin e prin.ipats s 8osks n &9>< q pr
kohn q flasim nuk kishte m shum se 91111km<.N saj t sulmeve na jasht si
monolt$vikint shteti rus e ndr!shonte shpesh kr!eq!tetin e tij.
%ot shum ukrahinas jithsesi e kan pr nder q vendi i t!re quhet *usia e vjetr madje dhe
sot vihet re nj dualitet mes perndimit dhe *usis n kt shtet.3jithsesi historia ka br q
dallimet mes rusve$ukrahinasve dhe bjellorusve tVi kthejn ata n popuj m vete.N betej e
sipr rust arritn t fitonin mbi suede"t dhe ta "jeronin territorin e t!re deri n Batik dhe
shpalln bu" bredetit t t!re kr!eq!tetitn %hn #etrsburun pr nder t #jetrit t
madh.Ishin ata q ndaln hovin e tartarve monol duke i ln at! ku jan sot dhe europiant
e sotm duhet tVi dijn rusve pr nder kt j$ ndr!she Europa sot do t fliste monolisht.
Dsht pr tu theksuar se pikrisht n *usi kan marr fund dhe shum udhheqs q donin t
krijonin perandori botrore na Napoleoni me betejn e Borodinos deri te 5itleri me betejn
e %talinradit.
N fakt perandoria e .arve u shtri deri n ,inland dhe #oloni$por pas njarjes s &0&+ dha
-onferen.s s #arisit kto rajone u shpalln t pavarura dhe sot *usia sht kth!er n
kufijt e saj nat!ral ose m sakt na rreth <(milionkm< sot sht n &+milion km<.
:a .ilt jan fiurat q kan luajtur rol n historin e *usis.
&. #jetri i madh pr "jerimin e *usis.
< -aterina II pr dhnien e nj f!t!re evropiane *usis sipas iluministve ,ran.e".
= )ladimir Ili /enini pr prmb!sjen e rejimit .arist dhe vendosjen e nj rrejimi
so.ialist.
9 :osif )isarjonovi %talini pr vendosjen e nj rrejimi diktatorial
( Nikita 5rushovi pr denon.imin dhe prmb!sjen e kultit t individit t %talinit dhe
vendosjen e nj fr!me liberale brenda .aqeve t .aktuara n &0((
> /eonid Bre"hnjevi pr sulmin e Aekosllovakis m &0>'
+ 3enadi Andropov pr sulmin e Afanistanit n &0+0.
' 8ihail 3orbaov pr prmb!sjen n mn!r paqsore t rejimit komunist$heqien e
perdes s hekurt$dhe bashkimin e d! 3jermanive.
0 3enadi Chuanov pr rushtin e shtetin dhe s!nonte kthimin mbrapa.
&1 Boris :el.in si udhheqsi i par i *usis moderne
&& )ladimir #utin si udhheqs ku pr her t par vihet re rritje e Ekonomis *use dhe
prestijit rus
&1K#?/I6I-A E B*END%58E E *7%I%D D5E :E6A E #D*DI6%58E.
Ndrkoh rust i mendojm vetm t lufts mund t themi se ata len jurm dhe n aspekte
t tjera t jets
-shtu ata jan konsumuesit m t mdhenj t vodks dhe alkoolit.)e ksaj dallohen edhe
n sport si shah$atletik balet n akull$etj.Na karakteristika trupore dallohen se jan t
shndosh$ t humorit$etj.
3jat rejimit t .arve vihet re nj rejim despotik.3jithsesi -aterinaII dhe #jetri madh
futn n jetn ruse fr!mn perndimore.-urse jat rejimit komunist vetm nj kast kishte
privileje$por si pasoj e krenaris kombtare t lart n at koh dhe t disa anve po"itive t
atij rejimi si korrupsioni "ero$ niveli i lart i arsimit dhe shndetsis dhe fillimit jo t mir
t ekonomis s treut dhe sot ka nostaljik t atij sistemi pavarsisht se n at koh kishte
sht!pje t lirive dhe t drejtave t njeriut./idhur me politikn e brendshme sht pr tu
theksuar se *ust dallohen n prodhim nafte$ruri$ etj. 3jithsesi vetm pas ardhjes s #utinit
vihet re nj rritje ekonomike.
8jth edhe sot ka shtresa t varfra t popullsis si pensionistt$msuesit$etj.
45
8jth sot te popullsia ruse e"istojn d! rr!ma properndimore dhe antiperndimore.-a
madje pr shkak t vshtirsive ekonomike dhe nostaljik t rejimit t vjetr dhe kta jan
pensionist dhe kr!esisht bre"i i vjetr.
&&K#?/I6I-A E :A%568E E *7%I%D.
3jat kohs s e"isten.s s #erandoris ?smane *usia u shpall si mbrojtse e popujve t
krishter dhe veanrisht at!re sllav.Ishte kjo politik q oi n krijimin e Bullaris s
madhe n &'+' n 6raktatin e %hn %tefanit.*evolu.ioni i 6etorit e bri si shembull i nj
lvi"je pr vendosjen e so.iali"mit n bot.@e kjo ars!eja q oi n trheqien na /ufta e
par botrore. Ndrkoh u nnshkrua nj marrveshje *ibentrop48olotov e .ila nuk ishte j
tjetr vese prjija sovjetike ndaj paktit perndimor t 8!nihut t &0=' me rejimin na"ist.
-jo bri q deri &09& Bashkimi %ovjetik dhe tr ish komunistt t qndronin neutral.)etm
pas sulmit t 5itlerit ndaj ktij shteti ai u prfshi n luft.
Ndrkoh -onferen. e :alts bri q t shtrinte ndikimin e saj ndaj ati j!sms s
Europs.3jat /ufts s ,toht ishte njri prej d! poleve.
Duhet prmendur ktu q nj prej anve t errta t politiks s jashtme sovjetike ishte sulmi
ndaj Aekosllovakis n &0>' dhe sulmi ndaj Afanistanit n &0+0. Ndrkoh Bashkimi
%ovjetik u shprb n &00< dhe sot *usia tenton t rimar veten.Aktualisht sht krijuar nj
Bashkim i %hteteve t #avarura.
&<K8IN?*I6E6E6 ND *7%I.
*ust prbjn '>2 t popullsis.)e rusve ka edhe tartar =$<2 n pjesn
qndrore$ukrahinas &.=2$een 1.>2$bjellorus$ ifut n rajonin e )olls$ rumun$etj.
Ndrkoh nj pjes e mir e paki.ave veanrisht monolt jan asimiluar dhe sot ruajn
vetm tiparet e t!re.Bart jithsesi kan ndjekur nj politik asimiluese dhe shfarosse ndaj
t!re.
Nj pjes e mir e paki.ave bashpunuan me na"istt jerman si eent$ tartart dhe
kareliant n kufi me ,inlandn.
Dhe kta mbas lufts u deprtuan n %iberi. Ndrkoh jermant e )olls u uan n
3jermani.
#oliti.a asimiluese va"hdoi dhe jat %talinit.5rushovi pr t ashtquajturn bashkvlla"rim
mes popujve i dha 7krahins rajonin e -rimes
3jithsesi problemet kr!esore q ajo ka patur ka qen n fillim t viteve >1 me -inn$tartart
n vitet '1.Ndrkoh nj pjes e mir e ifutve t *usis ik n I"rael.
/idhur me besimet fetare sht pr tu theksuar se mbi '12 jan ortodoks.%i paki.a fetare
ve asaj ifute e"istojn dhe m!slimane kr!esisht n rajonin e -auka"it.
/idhur me politikn ndaj paki.ave sht pr tVu theksuar se at!re ajo u ka dhn statusin e
republikave autonome si 6artaria$ Bashkiria apo Daestanin pr m!slimant apo edhe
autonomi kulturore si jerman t )olls dhe ifutve.
8ejithat problemi m i mpreht sot
sht ai een dhe veanrisht n -auka"in verior pjesa m e madhe e t .ilit sht
m!slimane.-! problem u "jidh prkohsisht duke i dhn at!re statusin e *epubliks
Autonome.
*E#7B/I-A6 A76?N?8E 6E *7%I%E
III %56E6E6 E 6:E*A 6D I%5 BA%5-I8I6 %?):E6I-
&KB:E//?*7%IA
Bjellorusia ka nj siprfaqe prej <1+>11km< dhe &1milion banor. -r!eq!tet 8insk.
8jth kan shum jra t prbashkta me rust historia e t!re fillon n &>'' kur pr t
luftuar polakt q i kishin armiqt e t!re kr!esor u afruan me ta.
3jat lufts s d!t botrore neln rreth &.=milion rus t vrar n luft.
46
-a nnshkruar nj bashkim ekonomik me *usin pas shprbrjes s ish B.% #residenti i saj
/lukashenko mjth ka marr mbi +12 t votave pr president na perndimi aku"ohet pr
shkelje t lirive dhe t drejtave t njeriut.
8jth bjellorust jan populli i vetm n
ish Bashkimin %ovjetik q pretendojn m shum nj afrim me rust se me
perndimin.8onedha e saj sht kopeku.
+'2 e popullsis jan bjellorus &=2 rus dhe pjesa tjetr polak dhe ukrahinas$kr!esisht n
"ona kufitare.
8bi '12 jan ortodoks.
N bot ka &&milion bjellorus ku n ish B.% <.(milion si n *usi &.(milion$ 7krahin
991mij$-a"akistan &'1mij$ 7"bekistan &=1mij$ dhe shtetet balltike &=1mij. -a ve
kt!re n #oloni &>>mij$ %5BA <11mij$-anada &1mij.
<K7-*A5INA
-a >1=111km< dhe (<milion banor.6heksojm s sht repubika e d!t m e madhe pas
*usis me poten.iale brthamore si ai i Aenobilit q shprtheu n &0'0.-a madhsi t
krahasuara me Britanin$,ran.n$etj.
-r!eq!et -iev me =milion banor.
-a '12 ortodoks. Dhe >(2 ukrahinas. #jesa tjetr rus kr!esisht n -rime dhe n &&
rajonet lindore t vendit.-a edhe polak dhe rumun pasi u morr Besarabia.%i e kemi
prmendur m lart n 7krahin n 9 fshatra jetojn edhe shqiptar t ardhur na shek X)II
na juu kr!esisht na -ora.
N fakt ukrahinasit jithnj sipas 5uninton jan ndar me orientim perndimor dhe
prorus.-shtu ajo q
njihet me emrin 7krahina unite dhe m par ka qen pjes e perandoris austrohunare"e dhe
orientim lindor.%ot jan rreth &=rajone n perndim.
Armiqt e t!re jithnj kan qen polakt dhe keqia m e vol rust.N fakt sot vetm &2 e
flet ukrahinishten dhe &&2 e quajn veten rus t pastr. %i pasoj e prkrahjes ndaj 5itlerit
ai krijoi nj shtet kukull t 7krahins.N vitet (1 pr bashkim vlla"rim Nikita 5rushovi ia
mori -rimen me kr!eqendr %tavropolin *usis dhe ia dha 7krahins me <9111km< dhe
=milion banor ku 9(2 rus dhe 912 tartar$ por me ndjenja t forta proruse dhe quhen
ndr!she tartar t -rimes n dallim na tartar t -a"anit q jan ekstrem anti rus.
Cjedhjet presiden.iale t para disa viteve q morrn m von emrin revolu.ioni portokalli q
do rridhte "in;hir edhe n 3jeorji me rnien e %heverna;es nuk ishte j tjetr vese
prpjekje t perndimit pr ta shtrir vijn e tij m tutje pasi #rodi ve Balltikut n
Bashkimin Europian nuk fuste shtete t tjera t ish Bashkimit %ovjetik n vitet 01 t shekullit
t kaluar. dhe politikant ukrahinas n kt
drejtim kan ndjekur vij t ekuilibruar$pasi 7krahina kulturaisht sht e prar sepse 02 e
ndjenj veten ukrahinas dhe kr!esisht n besim fetar unite dhe &&2 rus n lindje$kurse rreth
'12 edhe rus edhe ukrahinas dhe nuk e ndajn dot prkatsin e t!re etno4kulturore dhe
jetojn n qendr t vendit.
N bot sot jetojn edhe 90milion ukrahinas ku m na.ionalistt jan rreth <milion ukrahinas
q jetojn n %5BA dhe sponsori"ojn pr nj politik indipendentiste t saj.
*reth +milion jetojn n republikat ish sovjetike si rusi (milion$ &milion n -a"akistan q u
shprnuln si bashkpuntor me jermant.
=K8?/DA)IA
-a 9milion banor dhe ==111km<. -r!e!qtet -ishiniev dhe monedha leu.
-a >(2 moldav dhe pjesa tjetr aau" ose m sakt turq t krishter$rus dhe
bullar.0'2 jan ortodoks. %ot ka (11111moldav n 7krahin$&(1111n *usi dhe
(1111n -a"akistan.
8oldavt jan pjes e popullit rumun.Ata jan pasardhs t dakve.
47
#or q prej lufts s -rimes me 6urqin e pushtoi *usia n &'(>.8oldavia ishte pjes e
Besarabis me rreth (1111km<. %talini krijoi n pjes 8oldavin dhe pjesn tjetr ia dha
7krahins.#as shprbrjes s B.% rumunt nuk dshironin bashkimin me vlle"rit e t!re
sepse ishin n jendje shum t dobt ekonomike4so.iale$ madje jan edhe t fundit n
Europ.8oldavia nuk sht planifikuar pr tu interuar n Bashkimin Europian.Ndrkoh pas
shpalljes s pavarsis 8oldavia u ndje me problemin e rebelimit t paki.ave si rust n
Dnjestr q krijuan nj republik t t!re me kr!eq!tet 6iraspol dhe kishte W siprfaqes dhe
aau"t me kr!eq!tet Belti$me ndjenja t forta rusofile q krkuan dhe interim n
Bashkimin e %hteteve t #avarura.
8 par 8oldavishtja ishte juh rumune me alfabet .irilik dhe tani juh rumune me alfabet
latin si n *umani.
%56E6E6 E BA//6I-76
%htrihen perball detit Balltik .Ato jane /etoni$Estoni$ /ituani.
Nuk I perkasin popujve sllav.:ane te afert me skandinavet
Edhe lidhur me besimin nuk jane ortodoks$por luteran
9K/E6?NIA
-a <.(milion banor dhe >9111km<.-r!eq!tet *ia dhe monedha statim.912jan protestant
q jan kr!esisht leton q prbjn (>2 na ana etnike$ ='2ortodoks q jan rus kr!esisht
dhe prbjn =<2 t popullsis dhe jan edhe &(2katolik.Ndrkoh paki.a kombtare ka
edhe ukrahinas$ lituan dhe polak.N shtetet balltike jetojn rreth =11111letone" dhe
&>11111n tr botn.
(K/I67ANIA
-a =.+milion banor dhe >(111km<. -r!eq!tet )ilnius dhe monedha /itas. '02 jan
katolik q jan '<2 e popullsis dhe pjesa tjetr polak n kufi. ?rtodoks jan 02 q jan
rus t ardhur ose lituan t rusifikuar.Ndrkoh theksojm ktu se jermant q kishin
koloni"uar /ituanin jat kohs teutone u laruan pas lufts s d!t botrore.
N bot ka rreth =>11111lituane" si n %5BA +(1111.N ish shtetet e B.% jetojn rreth
&(1111lituane".
>KE%6?NIA.
Estonia sht shteti m i vol i shteteve balltike.-a 9(km< dhe nj popullsi &.(milion
banor.
Estont n fakt nuk jan popull sllav.Ata afrojn shum me popujt skandinav mjth
mardhniet nuk i kan patur shum t mira si me ta ashtu edhe me rust si tr popujt
balltik.3jat lufts s d!t botrore bashkpunuan me jermant.%i shprblim %talini nj
pjes t mir t t!re i internoi n %iberi.
Ndrkoh perndimi asnjher nuk e njohu prfshirjen e shteteve balltike me for. n B.%.
Ishte ndr shtetet e para q shpalli pavarsin na B.% n &00&.
8onedha sht senti.Besimi fetar protestanti"mi.
8bi <E= jan estone" dhe rreth &E( rus$pjesa m e madhe e t .ilve t
ardhur me shrbim n kohn e ish B.% dhe q qndruan at! dhe jan kr!esisht n kr!eq!tetin
6ajlin dhe n kufi me *usin.Ata krkojn sot t drejtn e nnshtetsis pasi po bjn mbi
=dekada at!.)e t!re ka bjellorus$ finlande"$etj.
N Estoni jetojn edhe &<9shqiptar$ kr!esisht n kr!eq!tet dhe jan student. N bot jan
rreth &milion estone" si n %5BA <11mij$,inland &1mij dhe ish B.% &11mij.
%56E6E6 E -A7-ACI6
-auka"i verior eshte pjese e *usise.At! jane republikat e Daestan$Be.enise Inushetise
$?setise veriore dhe Balkaris.
Ne -auka" te juut ndodhen tre shtete armeni$A"erba"han dhe 3jeorji
+K 3:E?*3:IA
-a nj siprfaqe +1mijkm< dhe popullsi (milion banor ku rreth +12 jeorjian.
48
Besimi fetar ortodoks.-r!eq!tet 6bili". Ata nuk kan shkuar mir me rust$por paki.at e
t!re kombtare si abha"t$ osett apo edhe a;hart q jan jeorjian m!sliman jan me
ndjenja t forta rusofile.
#rmendim ktu edhe minreliant q kan nj nostalji pr %talinin q ishte pikrisht na
kjo krahin.
-to lvi"je ndodhn pas viteve shprbrjes s B.% dhe rnia e %hevarna;es nuk ishte j
tjetr vese luft mes ndikimit perndimor dhe atij rus si e theksuam edhe te tema pr
7krahinn.-shtu Abha"ia u shpall e pavarur me kr!eq!tet %ukhumi$?setia e juut
jithashtu me kr!eq!tet )ladvkavka".
&0KACE*BAC5ANI
A"erba"hansit jan m!sliman dhe de e popujve iranian me (milion banor.Edhe ktu ka
patur probleme ndretnike$por m i mprehti ai i Naorni -arabak me 012 armen$por nuk ka
lidhje territoriale me Armenin. #or n ann tjetr n brendsi t territorit armen sht
enklava a"erba"hanase e Nahevanit.A"ert nuk shkojn me rust. )e ksaj n Iran ndodhet
nj pjes e rajonit t A"erba"hanit rreth +milion a"er.
-r!eq!tet sht Baku.N fakt problemet etnofetare jan pretesti$pasi shkaku i vrtet i
rindjeve sht Nafta$madje flitet pr nj tub a"sjells q do filloj na Baku e do shkoj deri
n Buras dhe m pas n )lor dhe lufta bhet pr t vn n "otrim kt koridor a"i.
<1KA*8ENIA
8e nj popullsi rreth <milion banor dhe kr!eq!tet Erevan.#r shkak t armiqsis me turqit
n kohn e #erandoris ?smane kan mardhnie t mira me rust. -an nj fe t
veant.6urqit n &0&0 "hdukn rreth &milion armen q mori prmasat e nj eno.idi n
lindje t 6urqis n kufi me rajonet kurde dhe t prkrahur prej t!re.
<&K*E#7B/I-A6 8M%/I8ANE 6D ACI%D @DND*?*E.
-tu prfshihen -a"akistan me &>milion banor dhe <milion km<$7"bekistan po &>milion
banor dhe =11mij km<.
-iristan <11mij km< dhe (milion banor.6urkmenistan &+1111km< dhe +milion banor.
:an t katr popujt t besimit m!sliman.
#opullsia vendase vese n -a"akistan nuk prbn mbi (12 t popullsis kurse n rajonet e
tjera mbi +12 t popullsis.
N -a"akistan rreth 912 jan ka"ak e =(2 rus ose t rusifikuar e kr!esisht jan t
prqndruar n veri t vendit.N d! shtetet e tjera rust nuk "en m shum se &12 e
popullsis.
*rejimet jan ekstreme diktatoriale dhe koht e fundit jan kth!er n rrejime
fondamentaliste islamike.8adje n 7"bekistan u krijua edhe nj republik autonome
islamiste t finan.uar na fondamentalistt.
)KBontributi rus n kulturn botrore
Nuk mund t kuptohet n fakt q!tetrimi botror pa kulturn ruse.
Bultura ruse " nj pjes t mir t saj.
-shtu -imia nuk mund t kuptohet pa tabeln e elementve kimik t rusit 8endelejev.
Na ana tjetr letrsia botrore nuk mund t kuptohet pa 3oolin$6olstoin$poesia pa
Eseninin$8ajakovskin$etj
Na ana tjetr mu"ika pa Aajkovskin.
8endimi filo"ofik pa /eninin q positive apo neative solli nj fr!m t re.
%porti pa notart dhe peshnritsit rus$shahist si -asparov dhe -arpov$ atleti.a pa
ukrahinasin %erei Bubka.
Dhe sot Evropa do fliste monolisht nqs trupat e 6imurlenut nuk do ndalohej
na prinipata e -ievit dhe do ishte nn
sundimin fran.e" qkurse Napoleoni t mos psonte disfat na rust n Borodino$Evropa do
fliste edhe jermanisht nqs trupat hitleriane nuk do ndaleshin n %talinrad.
49
Dhe s fundi edhe disiden.a botrore anti.omuniste nuk mund t kuptohet pa %ol;ieni.inin
disidentin e famshm rus q bri =1vjet bur n burjet .omuniste sovjetike vetm se
krkonte respektim t mendimit t lir.
)IK/etrsia ruse
Nuk mund t kuptohet letsia botrore pa letrsin ruse.
#rmendim ktu 3oolin e famshm me fr!m t vdekura.
)ijm m pas me /eon 6olstoin me veprn /ufta dhe #aqja
apo 3orkin me romanin e tij Nna
si edhe t famshmin 8ajakovskin.
Na ana tjetr poesia me lirikun e madh Esenin sht e vdekur.
Dhe s fundi mendimi disident anti.omunista dhe antidiktatorial nuk mund t kuptohet pa
disidentin e madh %o"hjeni.in.
<<K#?#7:6 E 6:E*D %//A)D.
*ust jan nj prej popujve t familjes slave.Ata s bashku me bjellorust$ ukrahinasit
prbjn den e sllavve t lindjes.Ata shtrihen tej lumit Don ose m sakt n vendbanimin
orijinal tsllavve. #as shprnuljes s t!re n shek )I4)IIes u krijuan edhe d! de t tjera
n ba" t vendosjes s t!re.Ata mes lumit *en dhe Don dhe quhen sllavt e perndimit dhe
ktu futen polakt$ekt$sllovakt. #olakt jan i vetmi popull sllav katolik. Dhe n ju t
lumit Danub shtrihen sllavt e juut.-tu futen serbt$kroatt dhe sllovent.Ndrkoh
bullart jan popull turkomonoloid q pushtuan ushtarakisht sllavt $por kulturalisht u
asimiluan prej t!re.Boshnjakt q jan sllav m!sliman jan ilir t sllavi"uar s
bashku me mala"e"t.-urse maqedonasit jan ilir t bullari"uar dhe m von t
sllavi"uar.-urse tek sllovent dhe kroatt pr shkak t sundimit n perandorin Austro4
5unare"e vihen re shum element jermanik.)e kt!re kombina.ione sllave kemi edhe
bunjev.t$ pomakt$orant$trbesht$etj.6re t fundit jan sllav m!sliaman.
)II %htetet e tjera %llave
6ek shtetet e tjera slave prfshihen #olonia$Aekia$%llovakia$dhe Bullaria ku populli i ktij
shteti nuk jan sllav$ por t asimiluar na sllavt.
-tu pfshihen edhe popujt e ish shtetit t :uosllavis si kroatt sllovent serbt dhe
maqedonasit pr t .ilt do t flasim m posht.
-arakteristika e prbashkt q i dallon popujt e kt!re shteteve sht juha dhe .ultura e
prbashkt slave.
#olonia dhe polakt
%hteti dhe populli polak shtrihen m n lindje.
Ata kufi"ohen n perndim na jermant dhe n lindje na bjellorust q i kemi prmendur
m par.
%i relijion polakt dallohen na sllavt e tjer pasi jan t vetmit t relijionit katolik$kur t
tjert jan ortodoks.
#olakt e"istonin si shtet$por shum t nushtuar pasi rajonet m t mdhaja t t!ret ishin t
pushtuar na perandoria ermane dhe ajo ruse pas konresit t )jens s &'&(.
Dallohen pr nj kultur t lart.
8onedha %lloti.
#r rreth (1 vjet bn pjes n bllokun komunist lindor dhe pas rnies s tij u prfshin n
Bashkimin Evropian.
Aekia dhe ekt
6 shtrir me jermanve n perndim$ sllovakve n lindje dhe polakve n veri
Aekt deri n vitin &0&' ishin nj popull i prfshir n perandorin austriake.
8 pas u njohn si shtet i pavarur.
#retesti i sudetve jerman bri q 5itleri ti pushtoj ata n vitin &0='.
#r rreth +1 vjet ata qndruan t bashkuar me sllovakt.
50
Na ana tjetr pr rreth (1 vjet edhe k! shtet u bashkua me bllokun lindor dhe prsri pas
viteve 01 u prfshin n Bashkimin Evropian
%llovakt
%htrihen m n lindje t ekve.
Edhe sllovakt kishin t njjtin histori si ekt.
3jat pushtimit hitlerian ishin nj shtet kukull nn dirijimin e hitlerit
N ju shtrihet nj paki. hunare"e.
Ishin nn sundimin sovjetik.
#as viteve 01 ekt u ndan na sllovakt.
Ajo q i bnte penes ata n dallim na ekt ishte shkelja e t drejtave t njeriut na ajo q
njihet me emrin diktatura e 8eiarit.
8 pas u interuan n Bashkimin Evropian.
Bullaria dhe bullart
6 shtrir n lindje t detit t "i bullart jan nj popull q nuk jan sllav$ por u asimiluan
na juha na sllavt.
N kohn e perandorit bullar Bar %imeon ai i pushtoi sllavt e ballkanit$por juha dhe niveli
i lart kulturor bri q t pushtohen kulturalisht na sllavt.
#r shum koh qndruan qndruan nn sundimin osman derisa n &'+' n -onresin e
Berlinit u njoh pavarsia e t!re.
N luftn e par botrore mbajtn ann e bllokut qndror.
8 pas pr (1 vjet u prfshin n bllokun lindor komunist.
#as viteve 01 dhe prmb!sjes s rrejimit komunist vetm n fund t kt!re viteve u
prfshin n Bashkimin Evropian.
%llavt e juut dhe juosllavia
8e kt term njihen tr ata popuj sllav q jetojn n ju t Evrops.
-tu prfshihen serbt$ kroatt$ sllovent$ boshnjakt$ mala"e"t dhe maqedonasit.
#or ve popujve sllav n kt shtet t madh bnin pjes edhe popuj josllav q prbnin <12
t popullsis si shqiptart hunare"t pr t .ilt nuk do flasim.
@ n fillim duhet t theksojm se vihen re prplasje d! kulturash ajo e sllovenve$ kroatve
q ishin nn sundimin austrohunare" dhe ajo serbo mala"e"e q ishin nn sundimin osman.
8adje edhe serbt e )ojvodins q ishin nn sundimin austrohunare" do ken diferen.
kulturore me bashkombasit e tjer serb q kan qen nn sundimin osman.
Deri n vitet '1 udhheqsi kroato juosllav :osif Bro" 6ito arriti t mbaj njfar ekuilibri
mes kombeve t ndr!shme n ish :uosllavi derisa ai vdiq n vitin &0'&.
Ai mbajti ekuilibrin edhe mes d! vijave kulturore t prmendur m lart pra atij serb lindor n
nj an dhe atij kroato slloven perndimor.
Ai diti t mbaj edhe ekuilibr botror duke qndruar neutral n mardhniet mes fuqive t
mdha dhe kr!esisht Bashkimit %ovjetik dhe %hteteve t Bashkuara t Ameriks.
Na ana tjetr Bashkimi %ovjetik nuk ndrh!ri kur :uosllavia u shkput n &090 pasi
konferen.a e :alts e pak pas lufts theksonte nj shtrirje t influen.s mes d! fuqive t
mdha ose m sakt (12 me (12.
8adje "ona perndimore njihej ndr!she edhe si "ona e marks jermane.
Ndoshta sht kjo prqindje q bn q perndimort t ken m pr"emr kroatt dhe
sllovent sipas 5uninton se pjesn tjetr t ish :uosllavis.
6heksojm se sht kjo ars!eja q -roa.ia dhe %llovenia u interuan m shpejt n Bashkimin
Evropian dhe t tjert akoma nuk po interohen.
#as viteve 01 k! ekuilibr do t prishet
-jo si rrjedhoj e nj shovini"mi t theksuar ekspansionist serb ndaj rajoneve t tjera.
51
%i pasoj do kemi nj luft &1 vjeare n ish :uosllavi si ajo serbo4sllovene$ serbo4 kroate$
serbo4boshnjake dhe n fund serbo4kosovare ku tr kto do ken pasoj dme t mdha
materiale.
%llovenia dhe sllovent
%htrihet m n veri t ish :uosllavis
-ombi m i pasur i saj.
#r shum koh deri &0&' ishte nn sundimin austriak derisa n kt vit u prfshi n
mbretrin serbo4kroato4sllovene.
Bnte pjes n krahun reformator t ish shtetit komunist juosllav.
)iti &001 do shpall pavarsin.
#as nj lufte disa mujore me serbt dhe prkrahjen na europerndimort dhe amerikant e
veanrisht jermant pavarsia e t!re do njihet.
N ann tjetr ata do interohen shum shpejt n Bashkimin Evropian
-roatt dhe -roa.ia.
)endi i ish udhheqsit juosllav :osif Bro" 6ito.
Edhe kroatt ishin nn sundimin austriak.
Nj vend i "hvilluar.
#as viteve 01 u shkput na ish :uosllavia si rrjedhoj e hejemonis serbe n rajon.
#or ndodhi nj luft mbi nj vjeare me %erbin me pretekstin e nj paki.e serbe at! derisa
edhe me ndihmn e perndimorve n vitin &009 lufta u ndrpre.
Do ishte interuar me koh n Bashkimin Evropian m pas por rrejimi kroat i #artis
na.ionaliste t 6ujmanit aku"ohej jo vetm pr shkelje t t drejtave t paki.ave por edhe
shkelje t t t drejtave t njeriut.
)dekja e tij dhe ardhja e nj udhheqie t re demokratike do bj q -roa.ia t interohet
menjher n Bashkimin Evropian.
Bosnja
E marr na termi boshnjak ku n prjithsi kuptohen m!slimant sllav t ktij rajoni.
Deri Ndrmjet t tjerave k! shtet prbhet edhe na d! kombsi t tjera kroatt t .ilt jan
katolik dhe serbt q jan ortodoks.
*ajoni (1mij km< i Bosnjs deri &'+' ishte nn sundimin osman.
N kt vit iu njoh Austro5unaris si juridiksion n -onresin e Berlinit dhe n &01' ajo e
pushtoi ushtarakisht.
-! rajon iu bashkanjit mbretris serbo4kroato4sllovene n &0&'.
:osif Bro" 6ito n &09( e shpalli si republik m vete.
8endohet se m!slimant e sllav t Bosnjs jan ilir t sllavi"uar q q n fillim ishin
heretik ndaj fes s krishter dhe prqafuan Boomili"min.
N &00< I"etbeovi udhheqsi i t!re shpalli pavarsin.
#or marrveshja e fsheht 6ujman48illoshevi pr ndarje t Bosnjs ku <E= do i kishin
serbt dhe &E= kroatt bri q t mos pranohej na serbt e Bosnjs q me ndihmn e ushtris
juoslave pushtuan +(2 t territorit.
8e ndihmn e opininionit ndrkombtar n &00( u shpall paqia e Dejtonit ku serbt e
Bosnjs fituan t drejtn e republiks$por pa t drejt shkputje dhe 902 e kishte federata
serbo4boshnjake.
3jithsesi Bosnja akoma dhe sot nuk e ka marr veten.
Ajo sot sht si shtet nn administrimin ndrkombtar.
8ala"e"t
:etojn kr!esisht n ish republikn juosllave t 8alit t "i.
8endohet se jan ilir t sllavi"uar.
E prmendur prin.ipata e Diokles.
52
@ pre fund shek X)III kishte nj far autonomie si peshkopat ortodokse nn sundimin
osman.
Na ana tjetr shum mala"e" jetojn edhe n -osov dhe %erbi.
*epublika e fundit q u shkput na :uosllavia n vitin <11>.
-an nj standart t lart jetese.
@!tetet kr!esore Budva$-otorri$etj.
%erbt.
:an t prqndruar n kr!esisht n shtetin e %erbis$por edhe m jer.
-ta jan sllav t pastr pa nj!rime n Ballkan.
3jat mesjets nn sundimin e %tefan Dushanit n shek vitet &==&4&=(( krijuan nj perandori
t jer q prfshinte nj pjes t mir t Ballkanit deri n %elanik.
N &'1( fituan nj far autonomie.
#r "jerim t rajoneve t t!re paraqitn nj projekt me emrin Naertania ku sipas t!re n
pjesn m t madhe t Ballkanit n vend t sunduesit osman duhet t ishin ata serb.
Bn nj marrveshje kompromisi me rekt n &'99.
8 &'+' u njoh pavarsia e t!re.
N luftn e par botrore mbajtn ann e Antantants fitorja e t .ilve i shprbleu n &0&'
me krijimin e mbretris serbo4kroato slovene.
5ejemoni"mi i t!re ra pak me krijimin e :uosllavis so.ialiste na udhheqsi komunist
:osif Bro" 6ito.
Ishte eoja serbe pr hejemoni"m e personali"uar na udhheqsi i t!re 8iloshevi i
ardhur n pushtet q n &0'> ajo q shprbu :uosllavin n vitin &001.
8iloshevi qndroi n pushtet deri n vitin <11=.
Na ana tjetr ai njihej jo vetm si sht!ps i t drejtave t paki.ave $por edhe i t drejtave t
njeriut dhe opo"its$ derisa populli e rr"oi at
n vitin <119 i paknaqur me i"olimin e tij ndrkombtar.
%ot serbt prballen me nj tran"i.ion t vonuar dhe me problemin e -osovs.
8ejithat nj pjes e mir e serbve do e mirprisnin nj pavarsi t -osovs n kmbim t
nj interimi m t shpejt n Bashkimin Evropian.
Ajo q sht m po"itivja sht se jithka ka filluar me fushn m nevraljike t ekonomis
enerjitikn.
%an;haku
*ajoni i %an;hakut sht i banuar na sllav m!sliman.
I kemi ndar ve pasi na oriina sipas #eter *rullman rreth <'1 mij na (11mij banor sa
ka %an;haku jan shqiptar t asimiluar.
8adje nj pjes e mir jan m!sliman dhe nj pjes e mir jan ortodoks.
:an t ndr!shm na boshnjakt e Bosnjs.
%ot sht nj krahin nn %erbi dhe 8al t Ci me 'mij km< dhe (11mij banor.
Banort kan ardhur na rajonet kristiane t -elmendit dhe pjesa m e madhe e t!re e ruajn
fen kristiane$por n fund t shek X)III jan asimiluar.
%erbt e )ojvodins
%ot prbjn (>2 t ksaj krahine .
-an nj standart jetese m t lart se t vet %erbis.
-an qen nn sundimin austriak q dallon na ata t %erbis q kan qen nn sundimin
osman.
%i rrjedhoj mentaliteti sht i ndr!shm.
8adje pr ars!e t nivelit t lart ekonomik sot krkojn autonomi dhe m ekstremt edhe
pavarsi.
%erbt e Bosnjs dhe -roa.is
53
I kemi br kt dallim pasi serbt e Bosnjs dhe t -roa.is jan t ndr!shm na ata t
%erbis.
%erbt e Bosnjs prbjn =12 t popullsis s ktij rajoni dhe na orijina jan ilir t
sllavi"uar.
%erbt e -roa.is ose -rajinasit prbnin rreth &(2 t popullsis s -roa.is dhe jan ilir t
romai"uar ose m sakt vlleh dhe m pas t serbi"uar.
%htrihen edhe n %lavonin /indore.
%erbt e Bosnjs kr!en shum pushtime me ndihmn e ushtris juoslave deri +(2 t Bosnjs
$kurse ata t -roa.is pushtuan deri <(2 t -roa.is$por m pas u trhoqn na kto rajone.
%erbt e -osovs
I kemi br kt dallim pasi edhe kta vet dallojn.
Nqs bjm nj shtrirje m t jer n
%erb t %erbis juor nuk jan t vrtet$por t asimiluar ose ilir ose vlleh ose edhe
shqiptar t asimiluar n fund t sundimit t %tefan Dushanit.
-tu prfshihen edhe ata pak shqiptar t -osovs me emrin ski"matik.
N radh t d!t kemi serb t ardhur koh pas kohe dhe veanrisht pas shek XIX.
8ardhniet e kt!re jan shum t mira deri ata t ardhur mes d! luftra.
%a m i ri t jet nj serb aq m t a.aruara i ka kto mardhnie me shqiptart.
Dhe serbt e fundit kolon ishin ata t ardhur na -rajina e -roa.is pas viteve 01 si kolon.
8aqedonasit
N fakt 8aqedonasit ndahen n d! rupe.
N ilir t bullari"uar dhe m pas t sllavi"uar pas %imeonit n fund t shek XIII dhe trakas
t romani"uar$ t bullari"uar dhe m pas t sllavi"uar n fund t shek IX.
-t e pranon edhe autori Beqir @orri n veprn e tij %hqipria etnike.
#ra pjesa m e madhe e maqedonasve na pikpamja jenetike dallojn na bullart.
%llavt e tjer .
-tu prfshihen rupe t vola sllavsh q edhe na numri jan t vol.
Dhe ktu prfshihen edhe trbeshasit$ orant$ bunjev.t$ pomakt dhe podoriant.
3orant jan banor sllav m!sliman n "onn e Draashit t -osovs.
8endohet se jan ilir t romani"uar t serbi"uar jat kohs s %tefan Dushanit dhe m pas
t m!slimani"uar.
Numri i t!re sht =1mij.
6rbeshasit jan edhe kta m!sliman sllav t rajonit mes Dibrs$6etovs dhe 3ostivarit.
Ata n fakt jan ilir t bullari"uar me nj!rime sllave.
Numri i t!re sht rreth (1mij.
#odoriant
:an mala"e" m!sliman t laruar na 8ali Ci kur ishin banor t q!tetit t #odori.s dhe
k! rajon iu dha ktij shteti n &'+' na -onresi i Berlinit.
Numri i t!re shkon n =1 mij.
:an vendosur n q!tetin e %hkodrs.
%hum mendojn se kta banor jan shqiptar katolik dhe m pas t sllavi"uar.
Bunjev.t
:an ata banor t q!tetit t Bunjev.it n )ojvodin.
Numri i t!re sht 91mij.
C!rtarisht njihen si serb katolik.
%hum mendojn se mqs jan n kufi me kroatt dhe t nj feje me ta jan kroat t fiuruar
n lista si serb.
#omakt.
6hekosjm se jan n numr m t mdhenjt si sllav m!sliman.
:etojn kr!esisht n krahin e 6rakis n Bullari dhe n 3reqi.
54
Numri i t!re sht &milion n kto rajone dhe &milion n 6urqi.
%hum mendojn se jan trakas t romani"uar dhe m pas t bullari"uar dhe m pas t
sllavi"uar.
8 pas kan humbur dhe identitetin e t!re pasi vlersojn m shum fen dhe turqit se
bashkombasit e t!re sllav.
%llavofonia
8e kt kuptojm ata banor t .ilt flasin shum mir sllavishten$por nuk jan sllav.
-tu prmendim ollobordasit.
Ata jan shqiptar q jetojn n rajonin e t!re n Dibr n 3ollobord.
Numri i t!re sht &1mij.
Na emrat jan shqiptar.
-tu prmendim edhe disa banor vlleh t ?hrit dhe *esnjs q flasin shum mir
serbishten.
Banor t sllavi"uar.
#jesa m e madhe e sllavve kr!esisht n Ballkan nuk jan sllav identik$por t asimiluar.
-shtu prmendim bullart q dihet q jan fise turke t sllavi"uar.
Apo edhe nj pjes t mir t banorve n territoret shqiptare q jan shqiptar t sllavi"uar.
#jesa m e madhe jan ilir t romani"uar ose m sakt vlleh dhe m pas t sllavi"uar.
Nj!rime sllave
8e nj!rime sllave kuptojm ata sllav q m pas jan asimiluar.
-tu futen q pas d!ndjeve t shek )I4)II nj pjes e mir t sllavve t #elopone"it dhe
6hesalis q ka edhe dshmi m pas u asimiluan si psh n rastin konkret u reqi"ua.
#or n disa tipare njajn me sllavt si psh shndoshja.
-a edhe teori.ien t till q theksojn se rekt e sotm nuk jan vese sllav t reqi"uar
pas shek X) ose pas rnies s %tefan Dushanit.
-t teori e mbshtet ,allmajer.
Numri i t!re shkon deri &milion.
#ranohet se n 8esjet n #elopone" ka patur &(mij sllav t d!tt pas arvanitasve dhe ln
pas rekt.
-urse n 6esali n shek XII jetonin &<mij sllav t d!tt pas vllehve dhe arvanitasve.
E pakta q mendohet sht se n formimin e kombit rek nj element sht ai sllav.
Na ana tjetr nj ndr tre pjest prbrse t kombit rumun sht edhe ai sllav ve atij roman
q sht shumi.a dhe atij dakas.
8adj sa m n lindje aq m e theksuar sht kjo
%hum mendojn se na tiparet moldavt ve juhs m shum njasojn me sllavt se
rumunt.
,eja e sllavve
#jesa m e madhe e sllavve jan kristian.
Dhe n fakt pjesa m e madhe e t!re ve polakve dhe kroatve q jan katolik dhe nj pjes
t mir t ukrahinasve perndimor q jan uniate t tjert jan ortodoks.
-jo fal ndikimit bi"antin.
E kemi prmendur edhe m lart q kemi edhe disa rupime slave m!slimane si rupi m i
madh i t!re pomakt dhe m pas trbeshasit.
Ndrrimi i fes s t!re ndodhi pas pushtimit turk n fund t shek X)I.
%llavishtja.
-jo sht juha e folur na popujt sllav.
Alfabeti i t!re sht .irilik me shenja ndr!she na ai latin.
7 krijua na )irili dhe 8etodi d! udhheqs ek n fund t shek XI q kundrshtonin
prdorimin e alfabetit rek.
55
Numri i at!re q flasin sllavisht shkon n mbi =11milion ku rreth (1milion e flasin$por nuk
jan sllav.
3rupin m t madh e prbjn ata q flasin juhn ruse mbi &11milion dhe m pas t tjer.
-emi nj diferen. q e prmendm m lart mes sllavve t lindjes$perndimit dhe juut.
#asi ata t perndimit kan prirje m perndimore dhe q m par kan patur ndikim frnk
jat perandoris s -arlit t 8adh.
#opujt e tjer jo sllav t ish :uosllavis.
8e popuj kuptojm ata q nuk flasin sllavisht dhe nuk jan sllav.
Numri i t!re shkon n &(2 t popullsis s ish :uosllavis dhe ktu kemi
5unare"t q jetojn n veri t provin.s autonome serbe t )ojvodins ose m sakt n
Baka
%hqiptart kr!esisht n -osov dhe 8a.edoni #erndimore.
*umunt n Banat t )ojvodins dhe Nin.
-a patur edhe shum turq q m pas jan asimiluar.
II GJEOPOLITIKA ISLAME
N bot jetojn rreth &.(miliard m!sliman
-u &.=miliard s!ni dhe <11milion shit.
Besimi m!sliman sht prhapur kudo n bot dhe vijn t d!tt pas atij kristian.
Ata jan t prhapur kr!esisht n adishullin e Arabis ku edhe sht oriina e ktij besimi.
)e ktij i prhapur dhe shumi. sht n 6urqi$#akistan$Afanistan$-ashmir t Indis$
%inkian t -ins$vendet e A"is qndrore t ish Bashkimit %ovjetik$6artaristan dhe -auka"
t *usis$Indone"i$8alaj"i si edhe n vendet e Afriks veriore si Ej!pt$Aljeri$/ibi$
etj.I prhapur sht edhe n Evrop si n %hqipri$Bosnj$%an;hak t %erbis$-osov dhe n
minoran. n 8a.edoni.3jitashtu n eno.idin ndaj m!slimanve n Evrop do fillojm me
rekonkistn n %panj dhe m von n %erbi dhe 3reqi.Do flitet dhe pr minoritetet e reja
m!slimane n Evrop si Itali$3ermani$etj.
H+$tor+a e )0$(+)an+*)+t.
Islami"mi lindi n 3adishullin Arabik.#ara se t linde k! besim n Arabi do t mbi"otronin
besimet politeiste n shum "ota dhe Arabt do t ishin t prar
Nj qendr tretare ishte 8eka.8uhameti do u ofronte fiseve arabe besimin n nj "ot
monoteist..#asuesit e tij quhen m!sliman dhe feja islame.
#arimet e ktij reliioni ba"ohen tek libri i shenjt i t!re q sht -urani.%ipas kuranit
ndalohet kumari$alkooli.Njeriu duhet t shkoj pr ha;hillk$vlersohet bamirsia$etj.
Ndrkoh q Evropn e kishte prfshir ersira n Arabi n mesjet mbi"otronte drita e
dituris e vlersuar edhe vet na urani q thot i vlersuar sht ai q le;on.
Arabt jat 8uhametit u bashkuan dhe bn pushtime t mdha duke nritur mbretrin e
t!re q morri emrin kalifate.#as vdekjes s tij
morri fund edhe mbretria e tij ku tani u ndan n mbretri m t vola.
3jithsesi .ultura dhe besimi islam do t prhapen jithandej
Besimi islam si jat kohs s kalifatit edhe jat kohs s sundimit osman dallohej pr
toleran. ndaj besimeve t tjera$por jo ndaj moralit dhe shthurjes.
Ba"a e lijeve t tij ishte sheriati nj libr me kode q rreullonte jetn e arabve.
Dhe toleran.a ndaj fes theksohej jithashtu n kuran.*espekto fen e tjetrit theksohet at!.
#sh jat sundimit osman ortodokst e patriarkans s %tambollit "onin liri t plot.-ur u
pushtua -onstandinopoja asj nuk u shkatrrua na trashimia kristiane.
Ndrkoh q arabt ishin tolerant ndaj feve t tjera e kundrta ndodhi lidhur me qndrimin e
t tjerve ndaj ktij besimi.
Genoc+1+ n1a, )0$(+)an'e
56
" 5akt ,eno>idi ndaj mys1imanve ve/anrisht n Evrop do t 5i11oj < me kry<.atat.(
n,a 5ja1a kry<.at ose /1irimi i varrit t krishtit n,a t pa5et si/ njihen ndryshe mys1imant
e vendos-r n *er-.a1em.
4o t va.hdojm pastaj me rekonkistn ose p-shtimin spanjo11.k- n at koh sapo ishte
shpr0r ka1i5ati i ordovs.
4he va.hdojm n 5i11im t shek t LIL k- n shtetet e reja t krij-ar n Evrop n Ba11kan
5i11oi nj ,eno>id i papar.4o 5i11oj me Ea1in e Ni k-r - shpa11 si shtet ,jys 5etar i pavar-r
dhe m pas me pasha11k-n e Beo,radit < kishte 3JO is1am dhe vet <yteti ;CO n
shekL'III6por pas shpa11jes s shtetit ser0 a-tonom n,e1n m pak se ;O dhe pjesa tjetr
emi,roi.
E njjta ,j dhe n +re<i.&thina e shek L'III kishte 3JO mys1iman6por m pas asnj dhe
me rradh." B-1,ari ;JO dhe m pas asnj.
)a"hdojm me rajonet e marra m von
Dhe n rajonet e dhna na traktati i Berlinit.
N vilajetin e Nishit dhe #irotit rreth =12 m!sliman dhe m pas m pak se (2.
N ju n 6esali rreth =(2 m!sliman dhe m pas vetm >111vet n /arisa.
3eno.idi do t va"hdoj me rajonet e dhna n -onferen.n e /ondrs ku do kemi
shprnulje na 8a.edonia e dhn %erbis
-u na 9(2 sot jan m pak se =12. Na rajonet e dhna 3reqis si pasoj e 8arrveshjes
turko4reke t &0<= na 9(2 q kishte 8a.edonia reke sot nuk ka asnj$ apo na 6hrakia
reke na >(2 sot jan m pak se =<2.N Epir sdo ket fare m!sliman.
Dhe shprnulja m e fundit ku si rrjedhoj e represionit t rejimit komunist t Chelu Chelev
na Bulari n 6urqi n &0'0 do t shprnulen rreth >11mij pomark q njihen ndr!she
bullart m!sliman q jan turqi"uar na ndjenjat$por jo na juha.
%i rrjedhoj sot na >1milion banor q ka 6urqia rreth W jan me orijin na Ballkani si
&1milion shqiptar ku <milion na 3reqia dhe 'milion na -osova dhe 8a.edonia
&milion boshnjak t ardhur q me dhnien e Bosnjs Austro45unaris$por edhe na
%an;haku i %erbis$ <milion pomak t Bullaris$por edhe na 8a.edonia /indore$
=milion t ardhur turq na 3reqia q m &0<=.
3jithashtu kemi edhe (milion m!sliman t shprnulur na rajonet e t!re n ish Bashkimin
%ovjetik.
RAJONET M2SLIMANE N3 EVROP3
Bosnja
8e (<mij km< dhe 9milion banor ku m!slimant "n rreth 9'2 t popullsis$por pr fat
t keq ishin shumi. n q!tete dhe n fshatra ishin serbt dhe &+2 kroate e =(2 serbe.Na
prqnidja e toks rreth &12 e kishin kroatt &(2serbt dhe <12 m!slimant dhe ((2
shtetrore.
Dhe m pas <12 kroate$9<2 m!slimane dhe='2 serbe.
Na lufta serbt "otruan +12$m!slimant &(2 dhe kroatt &(2.
#or n paqen e Dejtonit u krijua federata m!limane kroate me <>mij km< ku &1mij kroate
dhe &>mij boshnjake.%i popullsi &.>milion ku &.<milion boshnjake$=11mij serbe dhe
&11mij kroate.Na ana tjetr 5er.e -roatva me &milion ku (11mij kroate dhe =11mij
m!slimane dhe <11mij serbe
%i edhe republika serbska me <(mij km< dhe &.(milion ku &milion serb$911mij
m!slimane dhe &11mij kroat.
7 jet kjo "jidhja pasi rajonet me shumi. m!slimane t 6u"ls dhe Bihait nuk kishin
lidhje njra me tjetrn.
*reth (11mij m!sliman jan me orijin shqiptare$por rreth =1mij flasin sot
shqip$kr!esisht n %arajev dhe pjesa tjetr %llavisht.
*ajoni i %an;hakut
57
8e '111km< dhe (11mij banor ku <>1mij m!sliman dhe <91mij serb.
I ndar mes 8alit t Ci Bjelopolje$*o"haje$
#lav dhe Beranje e #levje dhe %erbis me Novi #a"ar si qendr$%jeni.e$Novi )arosh$
#rijepolje.
8 prpara ishin +(2 m!sliman ku 912 shqiptar dhe =(2 boshnjak$por shprnulja bri
q sot t jen rreth >12.
M+nor+tetet etn+&e )0$(+)ane.
4he kta jan n Ea<edoni6Thraki ,reke dhe B-11,ari.
Sot n Ea<edoni rreth 3JO e pop-11sis sht mys1imane ose m sakt 9Jmij t-r< ose BO
BJmij ,oran ose si njihen ndryshe tr0esh dhe n pr<indje GO dhe ;GJmij sh<iptar ose
GCO.+orant jetojn n ma1sin e Tetovs dhe +ostivarit dhe t-r<it rreth Str-mi>s.E
prpara kan <en m sh-m se BJO6por BJmij sh<iptart mys1iman t rajonit t
Eanastirit emi,r-an n vitet CJ dhe 9Jmij pomakt e Ea<edonis 1indore emi,r-an < n
8:8G.
#ajoni i Thrakis ka 3JJJkmG dhe 3;Jmij 0anor k- 8H3t-r<.E par n kt rajon t
+re<is mys1imant ishin C;O."drkoh mys1imant e tjer emi,r-an me koh < n 8:G3.
" B-11,arin e j-,-t n Thrakin j-,ore jetojn sot rreth CJJmij pomak si njihen ndryshe
0-11,art mys1iman me ndjenja t-rke."j pjes - shprn,-1n < n 8:33 dhe pjesa tjetr n
8:9: drejt T-r<is.
Einoritetet emi,rante mys1imane n
Evropn %erndimore
Sot n Evropn perndimore jetojn m0i 8Jmi1ion emi,rant mys1iman si +ermani Cmi1ion
k- G.;mi1ion k-rd68.;mi1ion t-r<6;JJmij sh<ipt dhe kosovar6;JJmij 0oshnjak dhe
8mi1ion t tjer ose CO e pop-11sis ,ermane6n Ita1i 8mi1ion6n 7ran> 9mi1ion sh-mi>a n,a
ish >o1onia e saj &1,jeria
" +re<i 8mi1ion sh<iptar6por edhe n,a &.ia6n &n,1i dhe Spanj a5rsisht po a<.
&ta krkojn t respektohen t drejtat e tyre k-1t-rore dhe re1i,jio.e si psh n +re<i t
drejtn e n,ritjes s Ihamis n &thin < pr ,rekt sht here.i n mes t krye<ytetit t tyre.
LINDJA E MESME
Ee termin Lindje e mesme <-ajm rajonin < shtrihet mes T-ri<s dhe Indis.t-
pr5shihen Irak6Iran6Siri6*ordani6I.rae16
%a1estin.&ra0i Sa-dite6etj.%op-11sia t trajtojm vetm rajonet < jan n kon51ikt.
Si rajon ka CJmi1ion 0anor dhe 3mi1ion kmG.4he si ,j t pr0ashkt kan ,j-hn ara0e
prve/ he0renjve.t- pr5shihen shtetet e &ra0is Sa-dite6Iran6Irak6
-vajt6*emen6!man6Bahrejn.I.rae1i sht 0esim he0re6Irani sektit mys1iman shit dhe Irak-
m0i CJO shit dhe t tjert jan syni me <endr n &ra0i Sa-dite.%or 1i,a ara0e sht m e
,jer.&jo pr5shin edhe &5rikn e veri-t6pr shkak t 0esimit mys1iman.
-rse vet or,ani.mi i na5ts !%E < sht 0-rimi kryesor jetese pr5shin edhe 'ene.-e1n
dhe o1-m0in < jan dy shtete
ameriko=1atine.ontraditat 0renda shteteve ara0e kan <en t mdhaja.-jtojm kt-
da11imet n 1-5tn e +jirit n vitet :J apo ve/anrisht pas n,jarjeve t 88shtatorit.
-jtojm kt- < ,jat 1-5ts s 5toht ve/ &ra0is sa-dite < ishte pro amerikane t tjert
ishin pro sovjetike.-jtojm kt- < edhe ato individ < &merika i prkrah- pr nj moment
pasi merrnin p-shtetin ktheheshin k-ndra saj.
+jithsesi kto diver,jen>a i kan ori,jinn n s5ondin e 1ashtsi.
#randaj edhe do flasim na frias$hebrenj$
fenikas dhe filistin deri n kohrat e sotme si problemi kurd dhe armen.
LINDJA E MESME N3 LASHT3SI
" 1ashtsi n kt rajon 0anonin 5ri,t6
asiriant$fenikasit$persiant$etj.
58
,riasit.
,riia sht nj rajon n 6urqin e sotme.
%ipas %ami ,rashrit friasit$trakt dhe ilirt jan nj popull i trunut pella"jik.8erren me
lundrim.8adje ata krijuan nj .oloni q quhet /idi dhe qendr e saj ishte 6roja ose %mirnium
ose I"miri i sotm.Ishte kjo ars!eja q i prkisnin nj trun q ilirt n luftn trojane mbajtn
ann e trojanve dhe jo t akeasve.,riasit jan parardhs t armenve.
Ishin de e popullsis semite kanane.:etonin n rripin mes maleve t /ibanti dhe detit
mesdhe.6 kufi"uar na malet shfr!t"uan
detin si burim jete.Nuk patn arritjet si q!tetrmet e tjera.
,enikasit
Dallohen n sistemin e shkrimit t ri ku nj pjes e morrn dhe rekt.6 prmendur anijet
fenikase.-rijuan .oloni ku m e rndsishmja -artajena n brijet e 6uni"is s
sotme.8adje t prmendur luftrat punike mes -artajens dhe *oms n lashtsi.
,ilistint
,ilistint n fakt jan parardhs t palestine"ve t sotm t pr"ier me arab
/ufta mes hebrenjve dhe at!re sht nj luft q!tetrimi q n lashtsi$ku m von ishte
dallimi fetar.,ilistint merreshin me metalurji dhe "ejtari
5ebrenjt
N ju t fenikasve ishte nj vend i banuar na judenjt.-to tribu ishin nomade.3juha ishte
hebraishtja e lidhur me fenikasen dhe shkruar me t njjtin shkrim.
%i burim historik merret na bibla.
5istoria e t!re fillon me klanin patriarkal t Abrahamit.*reth viteve &'11pes ai udhhoqi
njer"it e tij na q!teti 7hr n sumer n tokat e -ananit ku edhe u vendosn.*reth viteve
&+11 pr shkak t uris shum hebrenj nn udhheqien e :osifit shkuan n Ejipt dhe u
vendosn at! ku u morrn me bujqsi dhe bletori.#or faraont filluan ti kthejn ata n
skllevr
N &<01 hebrejnjt e Ejiptit pr ti shptuar skllavris shtetuan srish n -anan.N kr!e
ishte 8oisiu.Ai premtoi tok t siurt ku do t jetonin t lir.-emi ktu dhjet porositX e
8oisiut q jan dhjet lijet e tij. Ishte toka e
premtuar na "oti sipas hebrenjve.
#or deri n themelimin e mbretris hebrenjt do t kalojn disa luftra.Armik i tmerrshm i
t!re ishin filistint q ishin vendosur n kto treva rreth &&+ pasi ishin shprnulur na A"ia e
vol
8bretria e par u themelua n &1<1pes dhe mbret i par ishte ushtari %aul.8artesat e
pr"iera u ndaluan.
N &11140>1 sundoi Davidi.Ai siuroi fitoren e plot mbi filistint nj armiqsi q do "jas
tr jetn.
3jat %olomonit djalit t tij mbretria arriti fuqi t plot politike dhe ushtarake.-ur %olomoni
vdiq mbretria u nda n d! pjes veriore dhe juore.I"raeli m pas u pushtua na asiriant.
-ur persiant pushtuan Babilonin lejuan i"raelitt t rivendosen n :eru"alem.8 pas u
pushtua na rek dhe romak.N >>4+1 u bn rivolta ndaj romakve ku :eru"alemi i
shkatrrua na sulmet mi"ore.
Asiriant
Asiria shtrihet n veri t 8esopotamis mes lumenjve 6ir dhe Eufrat at! ku shtrihet Iraku i
sotm.-ulmin e arriti me Babilonin dhe lijet e 5amurapit q ishin shum t rrepta dhe rol
n kt for.im luajti ushtria$
por luftrat krkonin ushtar.8 pas u nda n d! pjes Babiloni dhe 8edi.
#ersiant
N A"in e 8esme jetonin popuj j!sm nomad bujq q prqndrohen n "onat m
pjellore.Dhe kjo ishte #ersia.-ulmin e arriti me -irin dhe Darin ku u pushtua edhe 6ravia.
59
#or penesa pati jat pushtimit t rekrve ku edhe filloi trheqia.#rmendim ktu betejn e
8aratons.)et feja e t!re sht politeiste n shum "ota dhe besojn te rimishrimi ose
rinjallja.
,et monoteiste
Ndr!she na popujt e tjer t /indjes s 8esme si babilonas dhe ejiptian q besonin n
shum perndi hebrenjt besonin n nj "ot.Dhe feja e t!re quhet judei"m.%ipas ksaj feje
"oti sjell jithmon t druar q jan profett.#or ata pranojn si t druar vetm 8osiun
dhe :e"u krishtin nuk e njohin si 8esia apo shptimtari.na kjo fe e t!re e kan orijinn
edhe kristiani"mi dhe m!slimani"mi.
-shtu n Bibl Eva$Adam$8oisi ku prfshihet edhe dhiata e vjetr dhe n -uran
5ava$Adem dhe 8usa.
N koh kur shoqria skllavrpronare kishte rn n kri" t plot morale dhe politike dhe
shptimi nuk shihej vese na "oti dhe qielli ishin kto rrethanat q bn t lindte krishtrimi
si filosofi fetare.
-tu u rshetuan besimet e vjetra si mshirimi i persianve dhe mbi t jitha feja
monoteiste e hebrenjve.,liste pr shptim dhe
7 pranua edhe na t varfrit.Ba"a jan bibla me d! pjes dhiata e vjetr dhe e re.Besojn te
friniteti ati biri sopirti.7 lijrua na -onstandini n shek Ives.
#or sipas nj feje tjetr q ishte ajo islame thuhet se vrtet "oti dha bekimin djalit t
Abrahamit Isait q jan de e i"raelitve$por m pas pr shkak t abimeve i kaloi bekimi
djalit q ai kishte me shrb!esen Ismailit q jan de e arabve.Ajo si fe lindi n 8ek nj
qendr tretare dhe panairesh n lindjen e 8esme n Arabi %audite.6hemelues ishte
8uhamedi.Ajo lindi si filosofi fetare n mesjet si nevoj pr t bashkuar fiset arabe tek
dika kundr fiseve t tjera nomade dhe pr t th!er politei"min dhe idhujt shum "otr.
Nj fe tjetr ose m sakt nj sekt fetar me ba" n lindjen e 8esme sht ajo bekashiane ose
shite.#rmendim ktu qerbela$luftrat$etj.
6hemelues Aba" Aliu.Ata n fakt jan m pak t dhunshm se sekti tjetr fetar m!sliman
s!ni.
/indja e mesme n mesjet.
N fillim e tr lindja e mesme si kr!q"im rrush lindje perndim u vu n fillim nn
sundimin persia si e prmendm m lart.
8 pas nn sundimin e Aleksandrit t 8adh t 8aqedonis.)ijm m von nn sundimin
romak.#as ndarjes s perandoris romake do t kaloj nn sundimin bi"antin.#as shek )IIIes
n sundimin arab t kalifateve.
8 pas do t pushtohet na kr!q"atat q s!nim kr!esor sipas t!re kishin lirimin e varrit t
:e"u -rishtit n :eru"alem na t pafet dhe t pafe sipas t!re ishin m!slimant.
8 pas do t kaloj nn sundimin e #erandoris ?smane dhe pas &0&' kur u shprnda kjo
perandori nj pjes do t kaloj nn sundimin anle" dhe nj pjes nn sundimin fran.e".
LINDJA E MESME N3 KOH3 MODERNE
Israeli dhe %htetet arabe
N vitet +1pas krishtit romakt pushtuan :eru"alemin.Na ather deri &09' toka e I"raelitve
jithmon ishte pjes e disa perandorive t mdha si
romakve$bi"antinve$arabve$kr!q"atave$mamlukve apo otomanve.N &0&'kur
perandoria ottomane ra lia e kombeve ia lidhi at s bashku me Irakun$:ordanin dhe
#alestinn Britanis si mandat dhe /ibanin e %iris ,ran.s.*epresioni i kishte br i"raelitt
t qndronin s bashku.-onresi sionist n Cvi.r shfaqi ambi.je.
Deklarata e Balfurit dhe mandati
britanik
@everia britanike simpati"onte lvi"jen sioniste.N &01= kur ifutt rus vuanin represionin
Aamberlain sujeroi tok n 7anda pr ta.#or Balfur paraqiti nj deklarat pr kthimin e
60
ifutve n shtpi dhe krijimin e nj shteti sionist at! n #alestin.Britanis iu dha mandati i
#alestins n -onferen.n e %an *emos n &0<1.-shilli i %an /idhjes s -ombeve e
ratifikoi at dhe deklaratn e /idhjes s -ombeve.
Imirimi ifut
N &0<< jetoni '9111ifut n #alestin ose &&2 e popullsis.%i pasoj e perseku.ionit n
3ermani numri i t!re u rrit.N &0=+ komisioni #eel rekomandoi ndarjen e #alestins n shtet
arab dhe shtet i"raelit.
%impatia pr mbijetesn e ifutve na na"istt bri t rriteshin krkesat n prkrahje t t!re
-rijimi i I"raelit
8andati britanik ishte deri &09' dhe Britania n kt territor nuk kishte dshir t "jaste m
shum "otrimin e saj.Nj komitet spe.ial vendosi q <E= t ishte pr i"raelitt dhe &E= pr
#alestinn dhe :eru"alemi si rajon ndrkombtar.Arabt nuk e pranuan dhe i"raelitt po.#r
<9or rajoni u pushtua na arabt.#or n prkrahje na amerikant i"raelitt fituan m shum
toka sesa u takonin.*reth &milion arab u laruan na tokat q i prkisnin i"raelitt dhe ata u
bn shumi. at!.
@everia e I"raelit
N &090 i"raelitt "jodhn -nesetin ose parlamentin e t!re.@en d! parti laburiste dhe
unioniste.6 drejt pr votim e kishte do njeri mbi &'vje dhe parlamenti kishte &<1
vende.3ra dhe burra bnin pjes n ushtri..-rijoheshin kibut"et fermat kolektive dhe
pranohej emirimi.
I"raeli dhe fqinjt
#r =1vjet I"raeli nuk u njoh na arabt.N &0(1 deklarata triplashe Anli$,ran. dhe
%5BA tentoi t njoh ndrkombtarisht shtetin e ri i"raelit q dshtoi pasi B.% prkrahu
ushtarakisht shtetin ejiptian kundr atij i"raelit n &0((.
/idhja ej!ptiane
N shek XIX interesat britanike ishin s pari n Ej!pt ekonomike dhe kjo kishte t bnte
me kanalin e %ue"it madje pati edhe probleme kur kjo firm falimentoi.N &0<< protektorati
u "vendsua na nj monarki konstuti.ionale e mbretit ,uad dhe djalit t tij ,aruk deri &0(<.
#as lufts na.ionalistt britanik i mshuan krkess q britanikt t linin kanalin e %ue"it pr
shkak t prkrahjes s t!re pro i"raelitve.N qershor &0(< ,aruk u rr"ua si pasoj e nj
revolu.ioni dhe shkoi n e"il.Naser premtoi so.iali"m dhe prkrahu B.%. Britanikt lan
%udanin n &0(= dhe "onn e kanalit n &0(9 me evakuim final n &0((.
%ue"i dhe lufta e &0(>
N shtator &0(( Ej!pti shpalli nj marrveshje me Aekosllovakin dhe u duk se do lidhej me
bllokun lindor$por n dhjetor &0(( banka botrore dha nj kredi dhe %5BA bri nj investim
at!.#or kushti ishte q ndihma do t jepej dhe Nastri t trhiqej na blloku komunist q ai nuk
e pranoi dhe si rrjedhoj tr firmat perndimore u trhoqn.
8e mbshtetjen ruse ai sulmoi I"raelin ku u bashkuan edhe %iria me :ordanin.#or I"raelitt
pushtuan %inain.Anlo fran.e"t lshuan nj ultimatum pr trheqie..Diploma.ia ishte
intensive q oi armpushim n &0(>.
-onflikti va"hdon
8jth konflikti mes I"raelit dhe fqinjt va"hdoi.N &0>9 u themelua ?.A.# ose ?rani""ata
pr Alirimin e #alestins.N &0>> kufiri sirian u b pjes e bombardimeve.Naser foli pr
trheqie.N &0>+ ndodhi edhe nj luft jasht ditore q pati rrjedhoja t mdha.
N &0+= Ejipti dhe %iria lanuan nj sulm t ri kundr I"raelit./ufta nuk po "jidhte
asj.5umbja ishte miliona dollar dhe mijra t vdekur.
%adat dhe pranimi i I"raelit
N &0+9 %adat pasuesi i Naserit pas vdekjes s tij n &0+1 urdhroi qartsimin e po"i.ionit n
lidhje me bllokimin e anijeve n kanalin e %ue"it.Ej!ptiant dhe siriant u trhoqn na
po"i.ionet e t!re t &0+=.
61
@endra e re e sulmeve palestinese u b /ibani.
N &0++ %adat ndr!shoi na po"i.ioni i tij.Ai ishte m stimulant kundrejt paqes.8adje ai foli
edhe pr njohje t I"raelit q u dnua na vendet arabe.
)etm n &0+' me ndihmn e presidentit Barter u arrit marrveshja n -ejp Dejvid ku
Ejipti njohu I"raelin dhe I"raeli u trhoq radualisht na adishulli i %inait.8adje pranoi
edhe proram vetqeveriss pr rripin e 3a"s dhe Breun perndimor t lumit :ordan.
?I/T?#EB
Nafta sht arma e vetme e /indjes s 8esme..-to vende krijuan ?#EB ose ?rani""ata e
)endeve Eksportuese dhe #rodhuese e Nafts.
Ado vendim i ksaj orani"ate kishte efekt n ekonomin botrore.
I*AN
Influen.at e huaja
Irani i shek XIX i quajtur #ersi ishte nj perandori feudale shkretinore dhe misioni ishte
tretar.Britania ndrtoi nj linj telerafie q kalonte mes Evrops dhe Indis ku kalonte edhe
prmes Iranit..#r >1vjet e pati shoqria anlopersiane e nafts.Britanikt investuan <milion
paund.Ndrkoh pes provin.at veriore t Iranit ran nn influen.n ruse q u det!ruan ta
njohin edhe anle"t me an t nj marrveshje me rust n &01+.
/ufta e par botrore ishte nj periudh kaotike n politikat iraniane parlamenti q u krijua
n &01> u b i korruptuar dhe inefektiv.dhe familjet tradi"ionale u ristabili"uan.N &0<( erdhi
n kr!e *e"ah %hah.Ai reduktoi fuqin e mullahve dhe moderni"oi komunikimin duke
hapur hekurudhn e par n &0='.*ineo.ioi me shoqrin anlopersiane t nafts.,rika na
komunistt e bri t lidhej me jermant n &0=0.#as inva"ionit aleat n &09& *e"ah %hah
kapitulloi n favor t djalit t tij *e"ah #ahlavi
*ust premtuan se do t linin provin.n e okupuar t A"erba"hanit pas lufts dhe shpresonin
t kthenin Iranin n satelit t t!re dhe duke n;itur lvi"jen .omuniste n kt shtet dhe
lvi"jen separatiste kurde.
Na ana tjetr n &0(9 u vendosn lidhja normale me Britanin duke knaqur pr naftn edhe
na.ionalistt.
*evolu.ioni i brendshm
#rej &0>& shahu kishte stabili"uar politikn
e tij t pavarur.Na ana tjetr n &0>< doli liji pr reformn arare duke th!er rendin
feudal.N &0>= ai tentoi me referendum t kr!ej revolu.ionin e bardh.6 ardhurat na nafta
t Iranit u rritn.#or n vitet +1 u rrit infla"ioni.8etodat diktatoriale t shahut shtuan
armiqsin.7dhheqsi radikal islamik -omneni priste n e"il n #aris derisa n &0+0 ai
h!ri n 6eheran dhe shahu emiroi.Ai shpalli j!qin islamik dhe ba" -uranin
/idhjet me perndimin u ashprsuan derisa %5BA la ambasadn.#ushtimi rus n Afanistan
shtoi tensionin dhe re"ikoi paqen dhe diploma.in n bot.
%hkurt n shifra mes
I"raelitT#alestins
*ajoni q pretendojn t d! palt ka nj siprfaqe prej <(111km<.
N &09( konresi amerikan adoptoi nj re"olut pr kthimin e hebrenjve n tokn e premtuar
dhe kjo n shenj respekti ndaj vuajtjeve t t!re n rejimin na"ist mes t .ilave edhe >milion
viktima si edhe n saj t ndikimit t lobit ifut n %5BA prej <1milion vetsh.
Na ana tjetr komunuelthi mbshteti krijimin ktij shteti i"raelit.
#or administrata britanike nuk n;iti ?-B n ndrmarjen e ndonj plan veprimi.N at koh
rreth =2 epopullsis amerikane ishin me orijin hebreje
/ufta bhej e jall edhe n ?-B ku arabt kishin fituar prkrahjen e sovjetikve.
8adje edhe -uba edhe 3reqia votuan kundr krkesave amerikane.
Edhe )atikani ishte kundr ndarjes.N fund ==votuan pro dhe &=kundra dhe &o
abstenuan.Na &1911milje t palestins ose <(mij km< >&<1milje iu dhan I"raelit ku
62
=>+1milje katror i prkisnin shkrettirs s Neevit.-! shtet kishte (11mij i"raelit dhe
=(1mij arab ku 0< mij jetonin n 6iberia$%afed$5aifa dhe Bet %hean ku 91mij ishin
beduin n Neev.Aekosllovakia$Bolivia
#anamaja dhe ,ilipine u lejuan t implementonin re"olutn N maj &09' Britania njoftoi
evakuimin.Arabt deklaruan luft.#r nj jav 01arab t vrar dhe '1ifut por edhe
+anle" paqruajtsN 0janar &09' &11arab sulmuan i"raelitt n veri.Na ana tjetr
britanikt refu"onin ifutt t formonin mili.in e t!re.Ata u det!ruan t importonin arm na
%5BA$*reth =(1mij arab emiruan na Breu perndimor I"raelitt filluan t marshonin
mbi damask$-ajro dhe Aman dhe ktu filloi ndrh!rja sovjetike.)endi ndodhej n pra t
lufte t re botrore.6otalisht I"raeli humbi &111 t vrar
:eru"alemi u unifikua dhe %inai$3olan dhe 3a"a iu dhan i"raelit.Na ana tjetr %5BA pr
t trhequr I"raelin pas marrveshjes me Ej!ptin pr %ue"in bri bllokad armsh ndaj
tij.Na ana tjetr >1mij arab u lejuan t kthehen.)etm n marrveshjen e -emp Dejvid u
pranua trheqia e I"raelit na %inai si edhe autonomia dhe lvi"ja e palestine"ve n 3a"a
dhe Breun #erndimor$por jo n :eru"alem q ?-B e shpalli neutral dhe i"raelitt e shpalln
shtet t t!ren.
-ur ?.-.B e ndau n d! shtete n &09' kishte &(11111banor ku (11111i"raelit dhe
&111111palestine" dhe n '12 t toks ishin pronar palestine"t dhe <12 i"raelitt.
N planin e &09' u vendos q I"raeli t kishte &9111km< dhe '11111banor ku
9(1111i"raelit dhe =(1111palestine" ku do ishte kr!esisht n shkrettirn e Neevit.
-urse #alestina do t kishte &&111km< dhe +11111banor ku >(1111palestine" dhe
(1111i"raelit.
8jth ishte shkrettir I"raeli e pranoi paqen$
kurse #alestina jo.%hteti i I"raelit ndrtoi irrira.ione at! dhe u morr me bujqsi.
Aktualisht edhe n saj t prkrahjes s lobit ifut n Amerik I"raeli e "jeroi territorin duke
prfshir edhe lartsit 3olan dhe <+111km<
8 par kishte pushtuar edhe 3adishullin e %inait dhe /ibanin e juut$ por q
u trhoq.
Ndrkoh trojet palestine"e aktualisht jan rrudhur shum.Edhe palestine"i m ekstremist nuk
pretendon sot m shum se
'111km< dhe kr!esisht rripin e a"s dhe Breun :ordan si edhe :eru"alemin perndimor t
banuar me shumi. arabe.
?rani"ata e #alestins dhe udhheqsi i saj :aser Arafat na nuk e njohim shtetin i"raelit sot
kan rn n bisedime. E vetmja orani"ata q nuk e njeh sht 5amas e prkrahur na
siriant q sot sht n pushtet n #alestin.
I"raelitt na ana e t!re kan pranuar t trhiqen na lartsit 3olan.
3jat lufts s ftoht i"raelitt prkraheshin na Amerika dhe arabt na sovjetikt
#as lufts bisedimet m serio"e kan qen ato t &00> me ndrmjetsin e ish presidentit
amerikan Bill -linton.
8arrveshja q u arrit ishte q t krijohej shteti palestine" n 3a" dhe :ordan si edhe
:eru"alemin perndimor ta kishin palestine"t $prve nntoks s tij q ishte trashimi
i"raelite dhe i takonte atij ose n +111km<
#or Arafati nuk e pranoi dhe vrasja e %himon #eresit na ekstremistt i"raelit ndr!shoi
jithka.
Ardhja e ekstremistit %haron jeneralit t %inait si kr!eministr i I"raelit bri q veprimet t
e.in nadal.-shtu ai n bisedimet e #eresit ishte pr nj shtet palestine" vetm n +12 t
3a"as dhe (12 t :ordanit ose n rreth =111km<.3jithsesi drita jeshile sht road map ku
aktualisht #alestins i jan lshuar rreth <111km<.
63
I*rae(+ /Pa(e$t+na
6otalish me <'<(1km< dhe (milion banor ku '12ifut dhe &(2 arab mes t tjerave edhe
=111rek
Dhe besimi i"raelit dhe arabt q jan m!sliman$pra &(2 si edhe &2 katolik
N shtetin i"raelit prej <1+11km< jetojn rreth +11mij arab.
*ajonet e I"raelit jan
%eterionale me Na"aret qendr dhe
=<11km< dhe +(1mij banor
5aifa me 011km< dhe >11mij banor
@ndra me &<11km< dhe &milion banor
6el Aviv me <11km< dhe &milion banor
:eru"alemi vet >11km< dhe >11mij banor ku <11mij palestine" dhe 911mij i"raelit ku
m par n tr rajonin e :eru"alemit kishte vetm &E= i"raelit.Dhe kjo ishte prqindja m e
lart
israelite n rajonet e #alestins.Aktualisht #alestine"t krkojn t shpallin si kr!eq!et t
t!ren :eru"alemin perndimor me <11km< dhe <11mij banor ku &(1mij palestine" dhe
nelet :eru"alemi lindor me 911km< me 911mij banor ku (1mij palestine" dhe shumi.a
i"raelit.#or ndarja e tij nuk sht pranuar na hebrenjt q e kan shpallur kr!eq!tet t
t!ren$por nuk njihet na bota q e njeh si q!tet neutral i hapur pr t jith.
Ber Er %heva me &9mij km< dhe((1mij banor ku ktu aktualisht sht
prqindja m e madhe arabe rreth 912 e popullsis.
*ajonet palestinese jan
*ripi i 3a"s
8e 911km< dhe +11mij banor ku 0(2 arab dhe 0'2 m!sliman
Breu perndimor
8e >111km< dhe &milion banor ku ''2
arab dhe &<2i"raelit kr!esisht kolon.
%i besim '<2 m!sliman dhe &&2 i"raelit
dhe +2 kristian.
-to d! rajone sot kan autonomi.
*ajone t tjera arabe t pushtuar na I"raeli kan qen
/artsit 3olan me &=11km< dhe <1mij banor q m pas i jan dhn %iris.
/ibani juor me =111km< dhe <11mij banor q u pushtua n &0'1 pas lufts .ivile n
/iban dhe n vitet 01 iu rikth!e atij.
Ko).n+tet+ %e"re n S%!+pr+ 1%e )ar1%n+et I*rae( S%!+pr+
N fakt shum hebrenj ashtu si kudo npr bot jan shprndar edhe n Ilirin e
/asht.?rijinn mrimi i t!re n bot e ka ather kur apostuli #jetr vendosi t
shprndahej n bot.8adje qendrat m t hershme t besimit jan sinaoat t .ilat nrihen
pran nj vendi t lart ose druri.
Eksodi i par i hebrenjve sipas Dh.@iria"it n -rishtrimi n %hqipri ndodhi n vitet >1
pes.Ata lan nj koloni dhe n trevat e Albanve.E padiskutueshme sht q n nj na kto
streha t hebrenjve t mos jet strehuar apostuli #aul.#r jurm hebraike n %hqipri
dshmojn dhe emrat me orijin i"raelite n mesjet si Chiti$-ofina$etj.#as
rekonkists n %panj shum hebrenj u shprndan prsri n Evrop edhe si rrjedhoj edhe
n %hqipri.
3jithsesi n %hqipri ato dokumentohen q n shekXIII n disa q!tete kr!esore. N fund t
shek X) si pasoj e sulmeve t inkui"i.ionit spanjoll vijn dhe strehohen n %hqipri .Ata
merreshin kr!esisht me treti.8endohet se jan vendosur n lajen -ala.-a patur edhe
sinaoa q e vrteton framenti i nj ro"oni me !llin e Davidit q ruhet sot n 8u"eume
%ipas )isarjon Xhuvanit bhej fjal pr vendbanime t mdhenj hebrenjsh n q!tetet e
64
#erandoris ?smane.Ata kishin nj sinao q na turqit u prdor si han me emrin 5ani
%hehetils.N vitin &0=1 jan jetur monedha ari me simbole hebraike. N Xibrak t Belshit
ndodhet nj ur varri me emrin )arri i ifutit
I"raelitt pr shkak t prndjekjes na osmant prkrahn edhe pavarsin e %hqipris.
Ndoshta %hqipria ishte i vetmi vend n bot q n luftn e d!t botrore popullsia ifute jo
vetm nuk do t paksohej$por do t shtohej.
Na '11vajti n <111.
#ra si rrjedhoj do t jente strehim n familjet shqiptare.Dhe ktu nuk prjashtoheshin
familjet m!slimane dhe kristiane pa dallim reliioni. #rmendim mes t tjerave edhe
intelektual si )asil Nosi q ndihmoi 8ark 8enahemin$@emal -araosmani$Destan
-urmaku$Niko #iluri$etj q strehuan dhe shptuan shum familje hebreje.
3jat (1vjetve dhan kontribut n kultur si aktorja Anisa 8arkajan.
%apo ndodhn proeset demokratike n %hqipri ata pak i"raelit q kishin nelur n %hqipri
jat rrejimit komunist pas 01 emiruan n vendin e t!re am n I"rael.Ata theksuan
jithsesi se mjth nuk praktikuan ritet judaiste nuk kishin prjetuar asnj ndjenj
antisemiti"mi.8adje shumi.a ishin me arsim t lart.Avioni i par mbrriti n I"rael m
9#rill &00&.Aktualisht sot na <111 nuk jan m shum se <11.#or kan "bra"ur q!tetet
bredetare shqiptare ku ishin vendosur dhe jan vendosur n q!tetet bredetare
israelite$kr!esisht n kr!eq!tet 6el Aviv.
/idhur me mardhniet shqiptaro israelite theksojm se si rrjedhoj kan qen t mira.
8adje edhe jat pushtimit na"ist qeveria na"iste nuk ndrh!ri ndaj qeveris kuisline pr t
keqtrajtuar ifutt.
8ardhniet u ftohn ku qeveria .omuniste nuk njihte shtetin i"raelit dhe ishte m shum se
duhet pro arab pr shkak t ideolojis
Edhe n saj t urrejtjes ndaj rekrve q uan n furr 91mij ifutt e %elanikut jat lufts
s d!t botrore si edhe mardhnie jo t mira me lobin serb lobi ifut kan qen nj
simpati"ant i shtjes shqiptare
Diaspora israelite n bot n shifra
)iti +1es ishte viti kur ra :eru"alemi n duart e romakve dhe u bn repre"alje t shumta.
-! ishte viti i shprndarjes s i"raelitve n bot.%ipas Bibls ishte nj hakmarrje e "otit ndaj
hebrenjve q tradhtuan birin e tij :e"u -rishtin.%hekulli XIII4XI) ishte fa"a e d!t e
emirimit i"raelit n bot pasi rreth kjo erdhi si rrjedhoj e rekonkistt si njihet ndr!she
ripushtimi i %panjs na kristiant.5ebrenjt u vendosn n q!tete bredetare dhe u morrn
me treti.Ndrkoh ka pasur disa ide pr sistemimin e t!re.Nj ide ishte n 7anda.
Edhe Cou u prfshi n kto tratativa kur krkoi t lshonte <11mij ha tok pr strehimin e
t!re.
#or nuk pranuan vet ata pasi krkuan n tokn e premtuar dhe pr ta toka e premtuar ishte
#alestina ku si e dim pas lufts n &09' u d!ndn na t katr ant e bots dhe u morrn at!
me irria"ione dhe bujqsi duke e br I"raelin parajs n shkrettir.
:an ra. shum e "juar.
#rmendim ktu si daspor m t fuqishme at n Britani q ka patur ndikime edhe n
qeveri.Diaspor e fuqishme tretare ishte ajo e %elanikut q emiroi pas lufts pasi rekt i
keqtrajtuan jat lufts s d!t botrore.
Diaspor e pasur ishte edhe ajo n 3ermani.
Ishte ;helo"ia e 5itlerit pr ta $dhe disa probleme personale q bn t shprthente eno.idi i
tij ndaj t!re.
8bi >milion i"raelit t shfarosur n luftn e d!t botrore.I vetmi shtet q nuk pati "britje
por rritje ishte %hqipria.
#as lufte prmendim si diaspora t fuqishme israelite n bot at t %5BA me <1milion.
65
Edhe n *usi ka nj republik autonome t hebrenjve$por shumi.a kan emiruar pas lufts
n I"rael.Diaspora israelite n vendet arabe emiroi pas lufts n shtetin am na frika e
represionit.8E orijin israelite n bot lloariten sot rreth =1milion vet.
-shtu n Amerik (<'1111
Ish B.% &milion
,ran. 909111
Arjentin =0(111
-anada =+<111$
Britani <0'111.
Edhe popullsia e I"raelit sht m e ult se ajo e diaspors n %5BA.
I"raelitt jan i vetmi komb q nuk kemi me orijin dhe t asimiluar dhe dallohen na nj
kapele q mban sipr.
Aq t forta jan lidhjet mes t!re sa i rrisin mimin aq shum toks saq duket e
paprballueshme pr ta dhe e ulin pr ta bler vetm patrioti i t!re
#roblemi kurd
N 6urqi jetojn n =1111km< me >111111banor ku >12 jan kurd ku jan kr!esisht rreth
liqenit )an
N Irakun verior rreth -irkurkut n = provin.a me <(111km< me =111111banor ku
<111111kurd
N Iran me &(111km< me 9111111banor ku =milion kurd.
*ust tentuan q pr t trhequr 6urqin dhe Iranin t krijonin nj shtet kukull kurd.
7 prhap si problem kur j!kata turke vendosi t dnoj me vdekje udhheqsin e
#artis #untore -urde nj parti komuniste q n 6urqi njihet si terroriste dhe dnimi i tij me
vdekje hasi n kundrshtimin e orani"mave ndrkombtar
3jithashtu edhe rejimi i %adam 5useinit n Irak i ka keqtrajtuar kurdt q jetonin n
territorin e tij.#as rr"imit t tij at!re u sht dhn nj autonomi$por u sht mohuar
shkputja dhe pavarsia$pavarsisht se ndihmuan for.at aleate pr rr"imin e %adamit.
#roblemi armen
Arment jan nj popullsi q shum i quan trashimtar t friasve t lasht.-an fen e
t!re t veant ortodokse.
:etojn n republikn e Armenis me <milion
banor ku &.(milion armen me <1111km<
:etojn n rajonet n 6urqi dhe kufi me republikn armene me (1111km< dhe 'milion
banor ku mbi (12 armen.
N &0&' pas shprbrjes s perandoris ?smane si hakmarrje turqit me ndihmn e kurdve
orani"uan nj eno.id ndaj armenve duke vrar mbi &111111vet
:etojn n Iran n &1111km< dhe =milion banor ku <milion armen.
#r shkak t armiqsis me turqit arment kan qen besnik t *usis.%i veproi me kurdt
edhe me arment rust donin t nrinin nj shtet kukull komunist dhe m von t d!ja tia
bashkanjiste republikave sovjetike.
Iraku
8e nj siprfaqe 9=1111km< Iraku ka <1milion banor ku rajoni kurd <(111km< n veri n
=milion banor me <milion kurd
*ajoni shit me &((111km< dhe &<111111banor ku &1milion shit n ju
*ajoni s!ni n qendr me <(1111km< dhe (milion banor 9milion s!ni
6otalisht &1milion shit ose (12$por t shtrir n =(2 t vendit$=milion kurd ose &(2 e
popullsis dhe t shtrirn >2 e territorit dhe +milion s!ni ose =(2 popullsis n (02 e
territorit.
66
3jat sundimit t %adamit s!nitt t prqndruar n qendr$por paki. si popullsi kishin
pushtetin.#as rnies s tij pushtetin e ka nj koali.ion shito4kurd.Ideja pr nj federat me tre
njsi kurdo4shito4s!ni n rajonin e Babilonasve t lasht u hodh posht.
=( Njarjet e fundit lufta e jirit$ &&shtatori$
pushtimi i Irakut$Al kaida
Ndrkoh lufta e ftoht e jeti I"raelin t po"i.ionuar pro %5BA$kurse shtetet arabe t
prar$por jithsesi properndimor.
7dhheqsin e Irakut %adam 5usein %5BA e kishte prkrahur n luftn e 3jirit kundrejt
Iranit n vitet '1.#or Iraku pushtoi -uvajtin mikun e %5BA dhe ajo nuk mund ta toleronte.
Nj pjes e shteteve arabe doln prkrah %5BA$por nuk mund t lejonin ndrh!rjen n punt
e brendshme t shteteve perndimore.
E tr kjo pati kosto n e.onomi$pasi u rrit mimi i nafts.Na ana tjetr ardhja e -lintonit uli
tensionin n bot.%i rrjedhoj edhe mimi i naft u ul.#or ardhja e djali t Bushit$Bush junior
a.aroi situatn.
Dhe m &&shtator <11& d! kullat e 8anhatanit ran.,illoi epoka e re e lufts kundr
terrori"mit.#as Afanistanit radha i erdhi Irakut$por koali.ioni tani ishte m i vol$vetm
Britanni dhe %5BA.Arabt prsri ishin kundr$por qndruan neutral dhe nuk morrn ndonj
mas.8jth theksojm si konklu"ion se islami dhe terrori"mi nuk kan lidhje.8adje edhe n
-7*AN dnohet dhuna.
=> 3jeopolitika e shteteve arabe.
N rupin e shteteve arabe bjn pjes
& Iran me &.>(1111km< dhe >1milion banor ku +(2 indoiranian dhe &02 turq$por
vetm <2 arab vendas
%i besim '+2 shit dhe &<2 suni$1.(2 bahai dhe t tjer kristian
< Irak me 9(1mij km< dhe <<milion banor ku arab +(2$<12 kurd.turq &2
%i besim ((2 shit$912 suni dhe =2 kristian
-u katolik <2
*reth <(1mij ifut emiruan n I"rael
= Arabi %audite me <milion km< dhe &+milion banor ku indijen +(2 dhe Arab
&>2 dhe a"iatik +2
%i besim +02 suni vahabist dhe &=2 shit$
indu1.+2 e budist
9 Bahrejn 8e +11km< dhe >11mij banor ku +<2 arab ku bahrene" >>2dhe &<2
indian pakistane" dhe &<2 iranian e <2 evropian
%i besim '(2 m!sliman ku sunit <&2 dhe ><2shit dhe indu >2 si edhe ateist &2 e e
kristian +2 ku protestant &2 katolik (2 dhe ortodoks &2-atar 8e &&111km< dhe
(11mij
banor ku arab autokton <(($a"iatik juor =92 t tjer <&2 si iranian +=111 dhe
perndimor 0111
%i besim suni '12$shit &&2$indu <2 ku bahai 1.<2 dhe kristian >2 ku protestant <2
> ?man 8e <&1mij km< e <milion banor ku arab >92$balu &'2$mahras '2 e
iranian =2.Imirant t tjer +2.
%i besim indu <2$m!sliman 0(2$kristian <2
+ %iri 8e &'(mij km< dhe &(milion banor.Arab me '(2 dhe t tjer &(2 ku kurd
&milion $turq (11mij dhe armen =11mij.
%i besim suni +(2$dru"h =2.Aifut. 9111 dhe kristian '2 ku katolik =2$ortodoks (2
' :emen 8e 9+1mij km< dhe &>milion banor ku 0+2 arab dhe =2 t tjer si
somale" <11mij dhe ifut <111.
%i fe 00.02 m!sliman ku ><2 s!ni dhe "ahidian =+2
0 :ordani 8e ''mij km< dhe 9milion banor.
67
#opullsia palestine" <milion dhe jordane"
&.(milion.:etojn edhe +1mij e!j!ptian$etj.
&1 Emiratet e Bashkuara 8e '1mij km< dhe <milion banor ku arab +>2 dhe
indijen =12 si edhe imrant 9(($a"iatik &>2$afrikan (2 ku somale" &11mij dhe t
tjer <2 ku iranian <1mij dhe oksidental (1mij.
%i fe m!sliman s!ni >+2 dhe shit &+2$indu (2$budist &2 dhe kristian 02 ku katolik
(2$ortodoks =2
&& -uvajt
8e &'mij km< dhe &milion banor.#as lufts s -uavjtit palestine"t q prkrahn Irakun n
pushtimin e ktij shteti emiruan n Irak.
-uvajtian jan (=2 dhe t tjer 9+2.8 par palestine" =1mij si edhe a"iatik$kurd$etj.
%i fe s!ni +12$shit <12$indu ku indian <2 dhe budist &2 dhe kristian (2 ku ortodoks
<2.
/iban
8e &1mij km< dhe =milion banor ku '>2 arab dhe >'2 libane" e t tjer &'2 si sirian
911mij$palestine" =11mij$
ej!ptian &11mij dhe jo arab &92 ku armen <11mij$kurd &(1mij.
%i relijion m!sliman (=2$ku shit ==2 dhe s!ni <12$dru"h +2 dhe kristian =02ku
katolik <92$ortodoks &=2
#r kt prbrje heterojene fetare ka shprth!er nj luft .ivile reliionare.#r ars!e t
strehimit t palesine"ve n ju dhe si strehim i orani"ats terroriste 5amas I"raeli pushtoi
pr nj koh t jat /ibanin e juut.
Ndikime ka patur edhe %iria.)etm n fund t viteve 01 /ibani ka patur pavarsi faktike ku
edhe I"raeli lshoi rajonin q mbante dhe %iria u trhoq na ndikimi i saj politiki.
N /in arabe bn pjes edhe
6urqia
q nuk si popullsi nuk bn pjes n rupin e #opujve arab.
-a +'1mij km< dhe >1milion banor.
-u turq '12$kurd &92.
%i besim suni '=2$shit &92$ifut <91mij.
Dhe kristian &2.
N 6urqi ka patur edhe shum rek si n #ont$I"mir$Anadoll$por kta emiruan si pasoj e
marrveshjes reko turke n &0<= me shkmbim na popullsi m!slimane t Ballkanit Dhe sot
jetojn vetm (111rek n ,anar nj laje me emr ortodokse e %tambollit.
%i rrjedhoj sot na orijina &1milion turq jan me orijin shqiptare$&milion boshnjak$
&milion armen$&milion pomak.
%hqiptart jetojn kr!esisht n %tamboll dhe Anadoll por sot pr fat t keq vetm <milon e
flasin juhn shqipe.
Na ana tjetr n rupin e shteteve t /indjes s 8esme bjn pjes edhe shtetet e
Afriks )eriore
q jan 8auritani$ Ej!pt$%udan$
%ahara perndimore$8arok$Aljeri$/ibi$
6uni"i.#opujt e kt!re shteteve kan t prbashkt me popujt e adhishullit arabik jo
orijinn si popull se nuk jan arab$por fen pasi jan t jith t relijionit m!sliman.
& 8auritani 8e &milion km< dhe
<milion banor ku maur >>2 ku ==2 t bardh dhe ==2 t "inj.Afrikan <02$berber (2
dhe m pak se &2 evropian.
/idhur me relijionin 00.02 m!sliman t tr s!nit
Ej!pt 8e &milion km< dhe >1milion
banor ku ej!ptian '+2$arab >2$nubian =2$berber<2$.ian <2 dhe perndimor <
68
(1mij. :etojn edhe &'111shqiptar.
%i fe '(.(2 m!sliman dhe &9.(2 kristian ku ortodoks &=2 si rek&=111$armen &=111
dhe kopt >milion.Nj qendr patriarkane ka qen edhe n Aleksandri.
%udan 8e <(11111km< dhe <0milion
banor ku arab sudane" =>2$jo arab >92 dhe nikotik =&2$sudane" t /indjes
&12$nubian >2 dhe konole" =2$sudane" t qendrs <2$t tjer &&2.
%i relijion +12 m!sliman shumi.a sunit dhe relijion tradi.ional &12 dhe kristian
&02ku protestant +2$katolik &<2
%ahara #erndimore #r shum koh
Ishte .oloni e 8arokut q prej &0+(.-oht e fundit krkon pavarsin.
8arok 8e 9(1mij km< dhe =1milion
Banor ku arabofon >(2$berber =(2.8 pak se 1.(2 evropian si edhe &<111i"raelit dhe
t tjer emiruan.
%i relijion 00.02 m!sliman shumi.a s!ni.
Aljeri 8e <milion km< dhe =1milion
banor ku arab rreth +12$berber t arabi"uar &12$ berber <12.:etojn edhe 91mij
shqiptar.
%i relijion 00.(2 m!sliman shumi.a s!ni dhe 1.(2 kristian.
Ish .oloni e ,ran.s q &0(0 fitoi pavarsin
/ibi
8e &.+milion km< dhe (milion banor.Arab ++2 dhe berber &12 dhe t tjer &=2
%i besim me 0>2 m!sliman dhe =2 kristian
6uni"i
8e &((mij km< dhe 0milion banor ku arab 0'2 dhe berber &2.Ish .oloni e ,ran.s q
&0(9 fitoi pavarsin
8!sliman 00.(2 dhe kristian 1.(2
0 Nier ka &.<milion km< dhe Nieria 011mij km<.I pari ka 'milion banor dhe i d!ti
&11milion banor.E para ka shum
banor ad dhe saharian dhe e d!ta fise vendase afrikane.
%i relijion e para homojene m!slimane 012 dhe e d!ta heterojene 912 m!sliman.#r
shkak t prbrjes heterojene t popullsis dhe relijionit sot n Nieri ka shum luftra.
Nieri qe m pas koloni e ,ran.s kurse ajo e Nieris neli koloni e Anlis.
6 d! si burim kan naftn.
)et Nieria q sht nj republik federale ndahet n tre pjes pr na karakteristikat.
:uu 91milion banor dhe +12 kristian
#jesa qndrore me <1milion dhe <12 m!sliman dhe shum heterojene na feja dhe
popullsia ku ktu ka shum tra"ira
#jesa veriore me =(milion banor ku +12 m!sliman ku si rrjedhoj ka luft mes veriut
m!sliman dhe juut kristian.
*A:?NE6 8M%/I8ANE 6D ACI%D
=0 8alaj"ia.
Ish .oloni e Britanis dhe vetmja prej saj si antare e /idhjes Islamike$si edhe antare e
orani"ats s nafts ?#EB.-jo pr shkak se (92 e popullsis s saj sht islamike.8e
=11mij km< dhe <1milion banor ku malajt jan ((2 dhe t tr islamik.-a edhe besim
budist q jan kr!esisht kine"$induist$etj.
N shtetin e 8alaj"is ve &&shteteve n adishullin e 8alajs ndodhen edhe d! shtete t saj
n ishullin e Borneos q jan
%abah
8e +9111km< dhe &.(milion banor ku indijent jan <(2 dhe indone"ian =12 dhe kine"
<12$kurse vet malaj"ian &12.
69
%i besim edhe ktu ((2 jan m!sliman
%araYak
8e &<9111km< dhe &.>milion banor.Indijen (12E%i besim =(2 kristian$animist =12.
m!sliman <(2 dhe t tjer &12.
:amu de -ashmir
8e <<1111km< dhe popullsi +milion banor.:an +12 (<2 kashmir dhe &'2
indian.%i besim >(2 m!sliman dhe =12 indu si edhe -ashmiri m!siman dhe :amu
indu.'1111km< jan t pushtuar na #akistani dhe 91111km< na India q prej &09+.
E vetmja provin.e e Indis n kuptimin e saj t nusht q sht me shumi. m!slimane.
8adje edhe sot va"hdon konflikti mes #akistanit m!sliman dhe Indis pr "otrimin e ktij
rajoni.
Indone"ia
6heksojm se sht shteti i d!t m!sliman n bot pas Indis dhe i pari me prqindje.
-a qen ish koloni e 5ollands.-jo ka br q besimi protestant t jet i d!ti m i prhapur
pas atij m!sliman dhe ndikimi i pakt i papatit.
8e &01111km< dhe <11milion banor.
8alajt jan t part me 092 ku javane" me +(milion.-ine"t jan 92 dhe iranian &2.
8!slimant jan '12 dhe "!rtarisht '+2.
Dhe indu <2 e budist &2$kurse kristian &<.(2 ku protestant 02 dhe katolike =2
*ejionet e Indone"is
%umatra me 9+1mij km< dhe =>milion banor ku m!sliman '>2 dhe kristian
&12$katolike &.(2$budist <2$indu 1.(2
:ava me &=1mij km< dhe &11milion banor ku javane" +>2.
%i relijion 9>2 m!sliman$dhe katolike &2 e animist (12
Bali me >111km< dhe =milion banor baline" dhe si relijion 0<2 indu$m!sliman >2 e
kristian &2
%onda perndimore me <1mij km< dhe m!sliman 0>2$indu =2$kristian &2
%onda lindore me (1mij km< me =milion banor ku shumi.a 6imore" dhe besim kristian
'<2
6imori lindor me &(mij km< dhe +11mij banor ku kristian '(2$animist &<2$
m!sliman <2
/ufta mes 6imore"ve dhe indone"ianve sht m shum nj luft relijioni si shikohet
na shifrat pasi timore"t jan kristian dhe indone"iant m!sliman.
-alimantan me (91mij km< dhe 0milion banor.
%i besim m!sliman +=2$kristian &02 ku katolik &12 dhe protestant 02 dhe budist <2 e
indu =2.
%ulavesi me &01mij km< dhe &<milion banor.
%i besim +&2 m!sliman dhe kristian <'2 ku protestant <>2 dhe katolik &2$indu &2
8aluku me +9111km< dhe <milion banor ku m!sliman ((2 dhe kristian9(2 protestant
9&2 dhe katolik 92
Irian :ava me 9<1mij km< dhe <milion banor ku kristian '=2 si protestant >12 dhe katolik
<=2.m!sliman &+2.
6heksojm ktu se ekstremt islam jan t prqndruar n Akra q si rrjedhoj krkojn t
shkputen na qendra pr t krijuar nj shtet fondamental.
#akistani dhe provin.at e tij.
I shpallur i pavarur na India n &090 me nj popullsi relijio"e homojene m!slimane dhe
na ana etnike e pr"ier.
-a ''1111km< dhe &91milion banor.
-a katr provin.a si #enjab me /avora qendr dhe <11111km< dhe (1milion banor ku mbi
+12 pun;habas
70
%indi me qendr -arai dhe &91mij km< dhe <1milion banor mbi +12 popullsia sinde.
Beluistan me =(1mij km< dhe 9milion banor me qendr @ueta ku +12 Belu
Cona perndimore me fise tribale urdu mbi +12 dhe +(mij km< dhe &&milion banor
Cona tribale me <+mij km< dhe <milion
Banor.%i monedh rupi pakistane".
6otalisht >12 pun;hab$&<2 sind$'2 urdu$
92balu dhe pjesa tjetr iranian dhe fise pashtu dhe tribale8bi 0(2 jan m!sliman
8erren me bujqsi dhe veanrisht mbjellje opiuimi ku qeveria pakistane"e po bn luft pr
ta "hdukur nn presion ndrkombtar.
Banladesh
8e &9(mij km< dhe &=1milion banor. :an 0+2 benala dhe '+2 m!sliman e&=2 indu
dhe pjesa tjetr budist.8erren me peshkim
*ajoni autonom kine" i 7juur
%ikian
*ajoni i %ikianut ka nj popullsi prej &(milion banorsh dhe >12 kine" m!sliman ose
ujur si njihen ndr!she.
Dhe &>11111km< -ina i njeh orani"mat e t!re si terroriste.
7 prmend shum kur (ujur t aku"uar na "!rtart kine" pr terrorist u strehuan n
%hqipri me prkrahjen e Ameriks.
Ata krkojn autonomi kultuore deri disa semente edhe pavarsi.
%56E6E6 I%5 %?):E6I-E 8M%/I8ANE T) &NIS) ()"4#!#E
a.akistan
Ee G.Dmi1ion kmG dhe 8Dmi1ion 0anor.
Ee B9O t-r< a1taik dhe B;O s11av si r-s6 0je11or-s6-krahinas sh-mi> n provin>at
veriore n ato rajone < i kishin ,jermant e vo11,s6por si pasoj e 0ashkp-nimit me
Hit1erin nj pjes emi,r-an n +ermani dhe pjesa tjetr - intern-an n Si0eri.Sot jetojn
vetm 8mi1ion ,jerman.
Si 0esim BJO mys1iman dhe GDO kristian k- ortodoks G;O dhe /i5-t 8DJJJ
$.0ekistan
Ee B;Jmij kmG dhe GJmi1ion 0anor k- 93O t-r< a1taik6:O s11av dhe ;O iranian.
Si 0esim C9O mys1iman dhe :;mij /i5-t
4he ortodoks ;O.
T-rkmenistan
Ee B:Jmij kmG dhe Bmi1ion 0anor k- t-r< a1taik 9CO dhe s11av 8JO si r-s
DO6-krahinas 3O.
Si 0esim DCO mys1iman dhe G9JJJi.rae1it e ortodoks CO.
TaIhikistan
Ee 8BJmij kmG dhe Cmi1ion 0anor k- k- iranian CGO dhe taIhik ;;O6s11av :O si r-s
DO dhe -krahinas GO
Si 0esim 9GO my1iman dhe 89mij i.rae1it e ortodoks BO
ir,istan
EeGJJmij kmG dhe ;mi1ion 0anor k- DJO t-rkmen dhe s11av GBO si r-s GJO e
-krahinas BO dhe k-rd 8Bmij.
Eys1iman CJO kristian 8GO k- ortodoks 88O dhe i.rae1it DJJJvet.
&$&N
a-ka.in e kemi n j-,or dhe verior.*-,ori k- pr5shihen tre shtete &rmeni6+jeor,ji dhe
&.er0a.han k-rse n a-ka.in verior pr5shihen disa rep-01ika t #-sis < do t trajtohen
m posht.
71
a-ka.i sht nj rajon i pas-r me na5t dhe sht >orridori a.akistan6+ro.ni6B-r,as '1or
dhe interesat e 5-<ive t mdha pr t vn n .otrim kt korridor < 0n t shprthej
kon51ikti n a-ka. dhe ve/anrisht pro01emi i @e/enis.
'et pop-11sia e a-ka.it sht kryesisht t-rke dhe iraniane por pr shkak t asimi1imit me
disa n,jyrime r-se.+jithsesi dshirn pr 1iri n-k e kan har-ar.
",a ana tjetr a10ant e a-ka.it me a10ant e Ba11kanit prve/ termit 0anor ma1esh n-k
kan asjn 1idhje tjetr 5are5isnore.
&.er0a.han
&.ert vet jan de, t pop-jve iranian < #-sia e p-shtoi n 5-nd t shek LIL.a
9DJJJkmG dhe 9mi1ion 0anor k- a.ert pr5shijn 93O t pop-11sis dhe t tjer
avar6t-r<6armen n rajonin a-tonom t "a,orni ara0ak me BJJJkmG dhe GJJmij
0anor k- :JO armen.
Si 0esim 9JO mys1iman k- ;CO shit dhe GBO s-nit.
&.er0a.hani ka edhe nj enk1av "a/evan pran &rmenis me CJJJkmG dhe 3JJmij 0anor.
#ajonet a-tonome is1ame t +jeor,jis
!setia j-,ore
Ee BJJJkmG dhe 8JJmij 0anor k- CJO osetian < n da11im n,a ,jeor,jiant < jan
ortodoks kta jan mys1iman
&0ha.ia
Ee :JJJkmG dhe ;JJmij 0anor.E par vetm 3JO ishin a0ha.ian6por dh-na 0ri <
,jeor,jiant t 1ar,oheshin prej andej
&.haria
Ee 3JJJkmG dhe BJJmij 0anor k- jan ,jeor,jian mys1iman aIhart dhe jan m0i 9JO
Ein,re1ia
'et min,re1iant jan mys1iman
4a,estan
Ee ;Jmij kmG dhe Gmi1ion 0anor.*an vetm 3JO da,estanas.%op-11sia sht
hetero,jene 6por n,a re1i,ioni jan homo,jen m0i DJO mys1iman.Edhe n kt rajon 5i11oi
1-5ta pr shkp-tje6por 1idhja me 5ondamenta1istt is1amik dhe aktet teroriste n Bes1a- 0n
< t h-m0te prkrahja ndrkom0tare dhe t h-m0ej 1-5ta.
@e/eni In,-she>i
Ee Gmij kmG In,-she>ia dhe 8Jmij kmG @e/enia.E para 8JJmij 0anor dhe e dyta
8mi1ion.Shprn,-1ja e par e /e/enve 5i11oi pas 1-5ts s dyt 0otrore k- si rrjedhoj e
prkrahjes < i- dhan na.istve - intern-an n Si0eri rreth ;JJmij /e/en.+jithnj kan
<en anta,onist me r-st.
" vitin 8::8 5i11oi nj 1vi.je pr pavarsi6e nIit-r kjo edhe n,a shkp-tja e shteteve
0a11tike." vitin 8::B - .,jer-a rajoni.%or 1idhja me 5ondamenta1istt6marrveshjet
ndrkom0tare 0n < /e/ent t 5itonin a-tonomi6por jo pavarsi.
#reth 3JJmij /e/en - 1ar,-an prsri. &kt-a1isht ata pr0jn m pak se CJO t pop-11sis
dhe n krye sht nj <everi pro r-se.
!seti veriore
Ee 9JJJkmG dhe CJJmij 0anor k- CJO osetian t tr mys1iman.Edhe kt- shprthe- nj
1v.je pr pavarsi.
i-vashi
Ee Cmij kmG dhe GJJmij 0anor k- CJO ki-vash.Theksojm se ishte nj rep-01ik me
/e/ent6in,-she>t 6por 1-5ta pr pavarsi 0n < ato t 5itonin nj 5ar a-tonomie.
&diIhe
Ee 9JJJkmG dhe BJJmij 0anor .E0i 9JO adiIhean dhe mys1iman
T#E #&*!"E T) #$SIS)
Bashkiri
72
Ee 8BJmij kmG dhe Bmi1ion 0anor m0i ;;O 0ashkir dhe m0i DJO mys1iman6pasi jetojn
edhe sh-m tartar
Tartari.
" #-si jetojn rreth Cmi1ion tartar.
%or vet rep-01ika e Tartaris ka DJmij kmG dhe Bmi1ion 0anor k- B9O tartar dhe BJO
r-s.%jesa tjetr jeton n rep-01ikat a-tonome 5<inje dhe nj pjes jan intern-ar pas 1-5ts
si 0ashkp-ntor me na.istt n Si0eri.
*an k-shrinj t 1ar,t me tartart e rimes
%or n<s kta kan ndjenja t 5orta r-so5i1e 6
tartart e Tartaris jan anta,onist ndaj r-sve.
*an mys1iman.
" vitin 8:9B shprthe- nj 1vi.je pr pavarsi pr t- kthyer n,a rep-01ik 0renda #-sis n
rep-01ik 0renda ish B.S.
Ishte 1vi.ja e par pr shkp-tje k-r B.S ishte akoma i 5ort6por kjo 1vi.je pr5-ndoi me nj
stat-s spe>ia1 t ndrmjetm dmth mes B.S dhe #-sis
#ajoni a-tonom he0re.%o1itika r-se ndaj he0renjve.
I.rae1itt n #-si pr0jnJ.BO ose 9JJmij.
y n-mr do t ishte m i madh6por pas shpa11jes s shtetit he0re rreth CJJi.rae1it n,a ky
rajon vajtn n I.rae16kryesisht n .ona 0re,detare dhe sot pr0jn 3JO t pop-11sis s
ktij shteti.&ta kan <en t diskrimin-ar n #-si dhe shikoheshin me pr0-.je dhe
diskriminim.
Tradi>iona1isht m<s mi< t i.rae1itve ishin amerikant r-st ishin pro ara06por kryenin dhe
>ompromise me shtetin he0re.
&kt-a1isht rajoni a-tonom he0re i Biro.hdanit ka 3Cmij kmG dhe GJJmij 0anor k- 9JO
he0renj.
"j pjes edhe jan intern-ar n kampet e pr<ndrimit n Si0eri.
Eys1imant e Ba11kanit
N rajonin e 3adishullit e Ballkanit jeton nj popullsi e konsiderushme islame si m poshtI
Bosnja
E marr na termi boshnjak ku n prjithsi kuptohen m!slimant sllav t ktij rajoni.
i Ndrmjet t tjerave k! shtet prbhet edhe na d! kombsi t tjera kroatt t .ilt jan
katolik dhe serbt q jan ortodoks.
*ajoni (1mij km< i Bosnjs deri &'+' ishte nn sundimin osman.
N kt vit iu njoh Austro5unaris si juridiksion n -onresin e Berlinit dhe n &01' ajo e
pushtoi ushtarakisht.
-! rajon iu bashkanjit mbretris serbo4kroato4sllovene n &0&'.
:osif Bro" 6ito n &09( e shpalli si republik m vete.
8endohet se m!slimant e sllav t Bosnjs jan ilir t sllavi"uar q q n fillim ishin
heretik ndaj fes s krishter dhe prqafuan Boomili"min.
N &00< I"etbeovi udhheqsi i t!re shpalli pavarsin.
#or marrveshja e fsheht 6ujman48illoshevi pr ndarje t Bosnjs ku <E= do i kishin
serbt dhe &E= kroatt bri q t mos pranohej na serbt e Bosnjs q me ndihmn e ushtris
juoslave pushtuan +(2 t territorit.
8e ndihmn e opininionit ndrkombtar n &00( u shpall paqia e Dejtonit ku serbt e
Bosnjs fituan t drejtn e republiks$por pa t drejt shkputje dhe 902 e kishte federata
serbo4boshnjake.
3jithsesi Bosnja akoma dhe sot nuk e ka marr veten.
Ajo sot sht si shtet nn administrimin ndrkombtar.
SanIhak-
*ajoni i %an;hakut sht i banuar na sllav m!sliman.
73
I kemi ndar ve pasi na oriina sipas #eter *rullman rreth <'1 mij na (11mij banor sa
ka %an;haku jan shqiptar t asimiluar.
8adje nj pjes e mir jan m!sliman dhe nj pjes e mir jan ortodoks.
:an t ndr!shm na boshnjakt e Bosnjs.
%ot sht nj krahin nn %erbi dhe 8al t Ci me 'mij km< dhe (11mij banor.
Banort kan ardhur na rajonet kristiane t -elmendit dhe pjesa m e madhe e t!re e ruajn
fen kristiane$por n fund t shek X)III jan asimiluar.
+orant jan banor sllav m!sliman n "onn e Draashit t -osovs.
8endohet se jan ilir t romani"uar t serbi"uar jat kohs s %tefan Dushanit dhe m pas
t m!slimani"uar.
Numri i t!re sht =1mij.
Tr0eshasit jan edhe kta m!sliman sllav t rajonit mes Dibrs$6etovs dhe 3ostivarit.
Ata n fakt jan ilir t bullari"uar me nj!rime sllave.
Numri i t!re sht rreth (1mij.
%od,ori/ant
:an mala"e" m!sliman t laruar na 8ali Ci kur ishin banor t q!tetit t #odori.s dhe
k! rajon iu dha ktij shteti n &'+' na -onresi i Berlinit.
Numri i t!re shkon n =1 mij.
:an vendosur n q!tetin e %hkodrs.
%hum mendojn se kta banor jan shqiptar katolik dhe m pas t sllavi"uar.
%omakt.
6hekosjm se jan n numr m t mdhenjt si sllav m!sliman.
:etojn kr!esisht n krahin e 6rakis n Bullari dhe n 3reqi.
Numri i t!re sht &milion n kto rajone dhe &milion n 6urqi.
%hum mendojn se jan trakas t romani"uar dhe m pas t bullari"uar dhe m pas t
sllavi"uar.
8 pas kan humbur dhe identitetin e t!re pasi vlersojn m shum fen dhe turqit se
bashkombasit e t!re sllav.
#ra po shuhen mosmarveshjet.
A jan shqiptart m!slimanH
%hqiptart jetojn aktualisht n %hqipri$
-osov$8a.edoni dhe 8ali Ci.
%hqiptart e 8alit t Ci jan rreth >1mij ku prve at!re t 6u"it q jan katolik mbi '12
ose rreth (1mij jan m!slimandhe t tr s!ni$kurse ortodokst jan asimiluar si kut$etj
%hqiptart e -osovs jan '(2 m!sliman ku 012 t t!re ve at!re t #ejs q jan
bektashian mbi 0(2 t t!re jan s!ni dhe &(2 katolike.8e md!shje shikohen shqiptart
ortodoks t *ieks q flasin si serbisht edhe shqip.
%hqiptart e 8aqedonis jan mbi 012 m!sliman dhe &12 ortodoks$kr!esisht n
8anastir$*esnj$#rilep$?hr$%tru$etj.
Nj pjes e mir e shqiptarve ortodoks jan asmiluar.Ata q jan 6etov e posht jan
bektashian dhe t afrt me toskt e %hqipris dhe 6etov e lart s!ni
Na ana tjetr shqiptart e %hqipris jan 912 s!ni$<12bektashian dhe <(2 ortodoks e
&(2 katolik.-atolikt shtrihen n veri$
ortodokst n ju dhe m!slimant n %hqiprin e mesme.-jo edhe si po"i.ion i ndrmjetm
mes rajoneve t tjera shqiptare.
6radi.ionalisht feja islame sht par edhe si mjet pr mbrojtje na rre"iku asimilues.
#randaj edhe n rajonet kufitare islami"mi sht n prqindje m t lart dhe n brendsi nuk
jan aq fanatikIshte kjo ars!eja pr mbrojtje na asimilimi dhe jo dhuna q u prhap besimi
islam.Na ana tjetr rejimi =1vjear ateist ndikoi neativisht.
74
8jth theksojm se .ultura shqiptare mund t shrbej si interlo.utore ose m sakt
ndrmjetse mes kulturs oksidentale kristiane dhe kulturs orientale islame.
Diaspora shqiptare n shtetet arabe dhe mardhniet shqiptaro4arabe n shekuj
#rania e shqiptarve n botn arabe dshmon rndsin e fenoment shqiptar n detin e jer
arab.
Ndoshta edhe abu"ohet pak$pasi aq t forta kan qen lidhjet shqiptaro4arabe saq shum her
n disa raste shqiptart i marrin nj popull me orijin arabe.8jth mardhniet datojn q
na lashtsia me lidhjet iliro4fenikase.Disa emrin #alestin e lidhin me emirimin e nj fisi
ilir paleste q emiruan s bashku me fisin ilir t japive dhe mesapve e kta atdheun e t!re
e kan n ju t shqipris #alasa$m von u vendosn n #aleste t %iilis dhe m pas n
#alestin.
Ndikim kishin edhe n %iri ilirt.
8 von arabt edhe u krkonin ndihm shqiptarve q kishin emiruar q n shekX)I
#rania e shqiptarve n botn arabe jat shek X)I4X)II dallohet na prania jat shek
X)III4XIX.-jo se tani shqiptart kan rol t dukshm deri n qeverisjen e vendit.
-to .oloni shqiptare do t jepnin ndihmn e t!re edhe n shpalljen e pavarsis s
%hqipris si ajo e Ej!ptit.
Disa .oloni pas lufts s par u shuajtn.
N %iri ku edhe ktu theksojm se prania e par e shqiptarve vihet re me ardhjen e
qeveritarve shqiptar n vilajetin e Damaskut ku m i prmenduri 8ehmet Ali #ash
@!pr!liu.@everisja e %hqiptarve ktu do t va"hdoj deri n shek XIX.
Numri i shqiptarve n %iri do t shtohej me ardhjen e muha;hirve na Nishi.N mes t shek
XIX n %iri jetoni +mij shqiptar ku 9111t krishter q nanjher rejistroheshin edhe si
rek.#r jet t prhershme ata u vendosn ktu pas shekX)III.8adje n fillim t shek XX
morri karakterin e paki.ave etnike.
Edhe n /iban ishte sundimtar nj shqiptar Ahmet #asha.I biri i 8ehmet #ashs Ibrahim
#asha e bri /ibanin pjes t Ejiptit.
#ashko )asa si vali i /ibanit i afirmoi shqiptart ktu.#r disa koh qndroi edhe Ismail
@emali.%hqiptart krijuan qendrat e t!re n Bejrut dhe 6ripoli
N #alestin shqiptart shfaqen si fuqi ushtarake n shek X)III.#rmenden jat ksaj kohe
t vendosur na Ahmet pasha &111kalors shqiptar.8adje flitet q n :eru"alem n &0>+
jetonin (1familje shqiptare.pas pushtimit na I"raeli nj pjes vajtn n :ordani.
N Irak fillimet i kemi q &(&9 me Ahmet pash Dukajinin.Deri fillim t shek XX do vij n
sundim nj dinasti shqiptare
Edhe ktu shqiptart u vendosn n kr!eq!tet n Badad.-omuniteti shqiptar n Irak ndikoi
fuqishm n prhapjen e bektashi"mit n %hqipri.N dallim na familjet e tjera shqiptare n
Arabi me mbiemrin arnaut ktu nuk kan kt mbiemr q do t thot jan m t shkrira dhe
asimiluara me shoqrin irakiane.
N Arabi na Ejipti u nulit n ushtri shqiptare prej &1mij vetsh .
Edhe n :emen ndodhi e njjta situat ku u vendosn 'mij vet .#or nj pjes u laruan me
shpalljen e pavarsis.
N Ej!pt dihet botrisht q shtetin ejiptian e krijoi 8ehmet Ali #asha.#or nulimet do i
kemi q &(&+.
Dihet q dinastia e fundit e 8ehmet Aliut ishte ,aruku q morri fund n &0(< kur u vendos
republika.Deri n kt koh ktu ishte strehuar edhe Ahmet Cou q bashk me t iku n nj
vend tjetr .#rmendim ktu karakollt e -ajros.Ata krijuan edhe shoqrin e t!re.
%ipas nj t dhne thuhet se jan rreth <milion ejiptian me orijin arnaute$por q pr fat t
keq vetm &'mij rejistrohen si shqiptar dhe q flasin juhn shqipe.
/idhur me %udanin theksojm se deprtimi filloi m von n shek XIX.Nj pjes pas ndarjes
na Eipti vajtn n -ajro.
75
Dhe n fund pr /ibin q n &(&< fillon ndikimi i jenierve shqiptar.
N &+0= prmenden >11detar shqiptar n /ibi.
6otalisht sot n rajonet m!slimane na Irani n Afrikn e )eriut jetojn rreth &11mij
shqiptar.
Na ana tjetr %hqipria u shpall e pavarur m &0&<.
6heksojm se shum telerame urimi i erdhn Ismail @emalit me rastin e shpalljes %hqipris
shtet i pavarur.
Na ana tjetr mardhniet e Cout si me republikn edhe me monarkin kan shum t mira.
Dsht pr tu theksuar ktu se Cou pr nj koh t jat u prit si mik n Arabi dhe m pas tek
,aruku i Ejiptit.
Na ana tjetr edhe mardhniet e qeveris s 5o;hs ishin m shum sesa t mira.
-jo pr faktin se B.% ishte po"i.ionuar pro popujve arab dhe s d!ti edhe pas heqies s fes
duke u kujtuar prbashksin relijio"e 5o;ha krkonte t sillte sa m shum dallime lidhur
me perndimin
-shtu ai fliste jithnj pr liri t popujve arab$madje edhe bri n libr %hnime pr lindjen
e 8esme
Dhe kishte tr at mllef kundr t ashtquajturit rejim sionist.
Deklarata e tij ishte vlle"r arab
Aq t theksuar ishin mardhniet saq vm re se rejimi i 5o;hs mjth ato vende ishin
diktatoriale$me prjashtim t Arabis %audite q ishte nj shtet i proklamuar pro amerikan
dhe me t tjert nuk strehonte ndojn rupim promarksist pr ti r"uar na pushteti.
3jithsesi 5o;ha nuk kishte mardhnie diplomatike me Arabin edhe si qendr reliioni si
edhe me I"raelin pr shkak sipas tij t tr!snis ndaj popujve arab.
8ardhniet do arrinin kulmin jat qeveris s Berishs.
-apitali dhe fonda"ione arabe do t vijn fuqishm.
)endi !n sot sht antar i /idhjes m!slimane.
Dhe sot mund t theksojm se kto mardhnie jan m shum se t mira.
%i konklu"ion mardhniet me vendet arabe n veanti dhe ato m!slimane n trsi kan qen
shum t mira.#r shum koh kto vende kan qen vend strehim i muha;hirve
shqiptar.#or edhe shqiptart kan ndikuar me qeverisjen e valinjve n kto vende me
orijin na %hqipria jat kohs s perandoris osmane$por edhe m jer.
Diaspora shqiptare n 6urqi dhe mardhniet shqiptaro4turke
Diaspora shqiptare n 6urqi do e ket "anafilln q n shek X)I.9'valinj me orijin
shqiptare siurisht do len ndikim edhe ktu
N qarkun e Edrenes n shek XX do jetonin <<mij shqiptar.N %tamboll flitet pr +1mij
shqiptar n fillim t shek XX.#a filluar mir shprnuljet n 6urqi jetonin rreth =11mij
shqiptar.
#rmendim ktu edhe 9ishujt e 8armaras.
)endin e rekrve n I"mir e "un shqiptart e Ballkanit.
#or shqiptart n 6urqi jan t prqndruar n Anadoll$kr!esisht n Eskishehir n kufi me
kurdt.-jo se shqiptart ishin duarart pr ti br kto toka djerr pjellore$por edhe pr tu
prballuar me ra.n e ashpr kurde.
)et 8ustafa @emal Ataturku t mn e kishte shqiptare na %elaniku.
Ndrkoh totalisht sot n 6urqi jan &1milion turq me orijin shqiptare$por q pr fat t keq
vetm &milion e flasin juh shqipe dhe t tjert t asimiluar.
%humi.a erdhn me marrveshjet reko4turke t &0<= dhe juoslavo4turke &0<=4&091.
%ot jan &111fshatra ku >11kosovare dhe 911ame dhe 9milion jan kosovar dhe &.(milion
na Aamria.
/idhur me mardhniet shqiptaro4turke theksojm se ato kan qen shum t mira.
#r ars!e se Ataturku prmb!si nj monark njohja e mbretit Co do t vinte me vones.
76
3jithsesi kto mardhnie n vitet =1 do t njohin maja me drim pr studime t nj sr
studentsh shqiptar.
3jithashtu edhe rejimi i 5o;hs do i kishte kto mardhnie shum t mira.
#residentt turq n dallim na shum udhheqs t huaj n %hqipri do vinin her pashere si
6urut ?"al dhe %ulejman Demirel.
Na ana tjetr edhe pas viteve 01 kto mardhnie nuk do t bien si nivel.
Dhe do e prfundojm kt libr me deklaratn e kr!eministres 6ansu Ailler q e shptoi
vendin ton na .optimi modern m &00+ se nj fije floku ti preket %hqipris ne nuk do e
tolerojm.
Islami"mi ne jeopolitike
8!slimanet shtrihet sot ne nje rajon te jere na 8aroku deri thelle ne Indi.
Nje perqindje te konsiderueshme ata "ene ne shtetin rus te <1milion$ ne A"ine @endrore
>1milion $ ne -auka" <1milion dhe kr!esisht keta jane ne sferen turke dhe turkofone per
shkak edhe te ndikimit te perandorise osmane po edhe ndikimit te kultures turke.
)ihet re nje ulje tensioni mes I"raelit dhe #alestines. 8adje kohet e fundit sidomos ne kohene
presiden.es se -lintonit u jet nje metode per pajtim. Ne mareveshjene ?slos palestineset
kishin drejten pronesise bashke me israelitet ne Neev po jo drejt kthimi. Breu perendimor
dhe 3a"a do te ishin te #alestines por Israeli do kishte drejte eksteritoriale mbi vendet e
shenjta .:erusalemi perendimor do te ishte kr!eq!tet per Israelin kurse ai lindor do te ishte
kr!eq!tet per #alestinen.
Ne aspektin tjeter po shtohen ambi.jet turke . Nje burim i mire investimi per shtetin turk do te
ishte dhe drejta pronave te banoreve qe kane atje. -eshtu &$9milion shqiptare jane laruar na
Bameria$ &milion na %elaniku $ &milion na ?her$ %true %hkup$ -umanove$. %i edhe
&milion shqiptare na Nishi. Dhe shteti turk ashtu si ai jerman mund te kerkoje drejte
investimi ne keto rajone
6heksojm n kt kontekst at q thekson dhe 5uninton se duke ln kontraditat njri me
tjetrin e ardhmja mund t jet edhe nj shtet i madh islam q mund t filloj na -ashmiri n
Indi deri n 8arok n detin 8esdhe. -! shtet madh konfederativ ose paktn tipi i Evrops do
t ket nj popullsi prej 911milion banorsh
/idhur me problemin m t mpreht nj "jidhje sht duke u marr ai ai kurd. Ideja e nj
.onfederate kurdo turke po shtohet. 8undet q ti bashkanjitet dhe iraku veriut banuar na
kurd. 8adje analistt hedhin iden q rajoni juor mund ti bashkanjitet Iranit dhe qndrori
6urqis.
/idhur me islamin shqiptar mund theksojm pa frik se ka qen "ri evropean n islamin
botror $ Deri n vitin &001 kemi patur toleran.e
fetare. #or pas vitit 01 edhe pr shkak t ekonomis u n;itn kto ekstremi"ma . #r s!nimet
e saj shteti turk mund t rikrkoj brenda drejtave t njeriut pr t investuar n Ballkan.
-shtu &milion m!sliman jan laruar na %elanik$ &$+milion na Nishi$ &$9milion na
Aamria $ &milion na ?hri$ 8anastiri$ %hkupi$ -umanova. Normale 6urqia mund t
rikrkoj t investoj n kto rajone . -to s!nime mund t shkojn edhe drejt rikrijimit t
%hqipris etnike .
#or ajo q sht pr tu theksuar n kt drejtim n trojet shqiptare sht rikonsolidimi I
identietit shqiptar. -shtu n %hkodr jeton nj popullsi m!slimane e ardhur na 8ali "i q
deri n vitin &001 e konsideronin veten shqiptar dhe sot mala"e" podori.an$ t ardhur na
#odori.a .
N rajonin e #ri"renit ndodhet nj popullsi m!slimane orane q n -uks e konsiderojn
veten shqiptar dhe andej matan slave$
N rajonin e 6etov 3ostivar jeton nj popullsi me identitet fetar m!sliman m t forte dhe
m pak t forte at kombtar. Numri I t!re shkon n &11mij. -ta flasin turqisht shqip
maqedonisht.
77
Njihen me emrin torbesh..
E njjta situate dhe pr popullsin e 3ollobords . -ta flasin shqip maqedonisht.
/idhur me popullsin n rajonin e Novi #a"arit konsideroheshin si boshnjak. #or koht e
fundit prfshir dhe udhheqsin e t!re po konsiderojn veten si shqiptar na orijina. N
rajonin e 6utinit jan shumi.
Nj "jidhje tjetr po merr problemi i konfliktit arabo israelit.
-shtu lidhur me "jidhjen e ktij problemi theksojm at t -lintonit n marveshjen e
?slos.
-shtu arabt e laruar na shkrettira e Neevit kan drejtn e bashkpronsis$ po jo t
kthimit. :erusalemi perndimor mund t jet vend pr kr!eq!tet pr israelin kurse ai /indor
pr #alestinn.
-jo sepse kshtu ka qen prbrja etnike e saj.
Ndrkoh Israeli ka t drejt eksteritoriale mbi rajone biblike hebraike n Breun perndimor
.GJEOPOLITIKA E INDISE .
6ermi Indi n fakt nuk prfshin vetm shtetin e sotm indian$por edhe rajone q deri n &09+
kur Britania hoqi dor na sundimi prfshiheshin n koloni britanike t Indis.
Dhe ktu prfshihen India n kuptim m t nusht$#akistani$Banladeshi$Nepal$%ikim$
Butan dhe q m pas u shpalln shtete t pavarura.#opullsia ishte mikse na relijioni si indu
t prfshir n shtetin e sotm indian$
8!sliman n Banladesh dhe #akistan e -ashmir dhe budist n Nepal$%ikim dhe Butan si
edhe %ri /anka
"epa1
8e nj siprfaqe &91111km< dhe popullsi <1milion banor.<12 tibetian dhe '12
indian.8jth sht monarki sot ka veprime na for.a t armatosura me fr!m maoiste pr ta
prmb!sur at dhe t lidhur me -inn.
8erren me bletori.
Sikim
8e +111km< dhe 911 mij banor.Nepale" +(2.Budist =12 t tjer t pr"ier.Edhe kjo
monarki.
B-tan
8e siprfaqe (1mij km< dhe popullsi <milion banor$+12 drukpa dhe <(2 nepale".Butist
+12.Edhe kjo sht nj monarki.
Sri Lanka
8e >(111km< dhe <1milion banor.:an +(2
Ainalais dhe <(2 tamil t prqndruar n veri dhe q krkojn sot nj shtet t pavarur tamil
atje.Budist +12q jan srilankes dhe &12 m!sliman kr!esisht tamil q sht edhe nj
dallim tjetr me popullsin shumi..
*am- de ashmir
8e <<1111km< dhe popullsi +milion banor.:an +12 (<2 kashmir dhe &'2indian.%i
besim >(2 m!sliman dhe =12 indu si edhe -ashmiri m!siman dhe :amu indu.
'1111km< jan t pushtuar na #akistani dhe 91111km< na India q prej &09+.
%akistani dhe provin>at e tij.
I shpallur i pavarur na India n &090 me nj popullsi relijio"e homojene m!slimane dhe
na ana etnike e pr"ier.
-a ''1111km< dhe &91milion banor.
-a katr provin.a si #enjab me /avora qendr dhe <11111km< dhe (1milion banor ku mbi
+12 pun;habas
%indi me qendr -arai dhe &91mij km< dhe <1milion banor mbi +12 popullsia sinde.
Beluistan me =(1mij km< dhe 9milion banor me qendr @ueta ku +12 Belu
Cona perndimore me fise tribale urdu mbi +12 dhe +(mij km< dhe &&milion banor
78
Cona tribale me <+mij km< dhe <milion Banor.%i monedh rupi pakistane".
6otalisht >12 pun;hab$&<2 sind$'2 urdu$
92balu dhe pjesa tjetr iranian dhe fise pashtu dhe tribale.
8bi 0(2 jan m!sliman
8erren me bujqsi dhe veanrisht mbjellje opiuimi ku qeveria pakistane"e po bn luft pr
ta "hdukur nn presion ndrkombtar.
Ban,1adesh
8e &9(mij km< dhe &=1milion banor. :an 0+2 benala dhe '+2 m!sliman e&=2 indu
dhe pjesa tjetr budist.8erren me peshkim.
India n k-ptim m t n,-sht
8e =milion km< dhe 011milion banor.8bi +12 indoaranian dhe <(2 dravid dhe na
besimi +(2 indu prqndruar n ju dhe &(2 m!sliman t prqndruar n veri dhe pjesa
tjetr budist prqndruar n kufi me -inn.
8erren me bujqsi.%i monedh rupi indian.
SHTETET I"4I&"E
*an 8D shtete indiane
&ndra %radesh
8e <+(mij km< dhe >(milion banor ku '(2 telu dhe 012 indu
&ranaka1 %radesh
8e 01mij km< dhe &milion banor ku popullsi e pr"ier dhe +12 animist
&sam
8e '1mij km< dhe <1milion banor ku ((2 asam e <(2 benal dhe +12 besim indu dhe
<(2 m!sliman
Bihar
8e &+(mij km< dhe '(milion banor ku +(2 indian dhe dialekte indiane dhe '12 besim
indu.
+oa
Ish .oloni portue"e.8e 9111km< dhe &milion banor ku >92 konkanis dhe <(2 maratis
dhe besimi >(2 indu dhe =12 kristiane
+-jarat
8e <11mij km< dhe 91milion banor ku +12 ujaratis dhe besim 012 indu
Haryana
8e 91mij km< dhe &(milion banor ku 012 indu dhe besim po 012 indu
Himaka1 %radesh
8e (>111km< dhe (milion banor ku 012 indian dhe 0(2 hindu.
arnatake
8e &01111km< dhe 9(milion banor ku <E=indian dhe '(2 indu
era1a
8e 91mij km< dhe =1milion banor ku 0>2 malaj"ian dhe (+2 indu dhe =12 m!sliman
Eadia %radesh
8e 991mij km< dhe >>milion banor ku '(2 indian dhe 0<2 besim indu.
Eaharashatra
8e =11mij km< dhe '1milion banor ku +(2 maharis dhe '12 indu
Eanip-r
8e <<mij km< dhe <milion banor ku &.<milion meiteis dhe >12 indu =92 kristian
Ee,a1aya
8e <<mij km< dhe <milion banor ku '12 fise tribu inferiore dhe >12 kristian$<12
animist e &(2 indu e (2 m!sliman
Ei.oram
8e <&mij km< dhe +11mij banor ku '(2 kristian dhe &12 budist e (2 induist
79
"a,a1and
8e &>mij km< dhe &milion banor ku '92 fise tribu primitive dhe &(2 t tjer dhe '(2
kristian e &12 indu
!risa
8e &(mij km< dhe =1milion banor ku '(2 orisian dhe 0(2 besim indu.
%enja0
8e (1mij km< dhe <1milion banor ku '(2 pen;habis dhe &(2 indian dhe >(2 sik e
=(2 indu.
#ajastan
8e =91mij km< dhe 91milion banor ku 012 indian dhe 012 indu e&12 m!sliman
Tami1 "ad-
8e &=1mij km< dhe ((milion banor ku '(2 tamil dhe &12 telu dhe besimi 012 indu
dhe (2 kristian dhe m!sliman
Trip-ra
8e &1mij km< dhe =milion banor ku +12 benal dhe &(2 tritura e reliioni 012 indu$
(2 m!slima dhe budist.
$tar %radesh
8e =11mij km< dhe &91milion banor ku 012 indian &12 urdu e '12 indu na besimi e
<12 m!sliman
Pest Ben,a1
8e 01mij km< dhe +1milion banor ku '(2 benala dhe (2 indu$=2 urdu &2 nepale" dhe
>2 t tjer.%i besim +(2 indu dhe <(2 m!sliman.
-urse na ana tjetr Benali lindor sht shteti i sotm i Banladeshit.
Territore t tjera.
:an rreth &milion banor me prbrje fetare e kombsi t ndr!shme q Indis i neln pas
kohrave.
7i1o.o5ia e jets indiane.B-di.mi
N shek )I pes jeta shoqrore pr.aktohej na kastat.-jo ndarje n kasta ishte e nurt.Dhe
kjo ndarje vinte na besimi i lasht hindu i ardhur q n kohn e Brahmanve dhe
"oroastrs.#r t krkuar shptim shum indu do t kthehen te mesa"he t tjera.
8bi t jitha u prpunua besimi i ri budi"imi me themelues Budn.Ai quhej realisht 3autama
dhe njihet realisht m i ndritshmi na emri.
Idet e tij jan
& 5idhrimi dhe vuajtjet jan pjes e jets
< #opulli vuan se krkon jra q nuk mund ti "oj
= %i mn!r pr ti shptuar vuajtjeve sht mosplotsimi i dshirave derisa ai nuk
dshiron asj.
9 #r kt ata duhet t krkojn Nirvana ose jendja ku nuk duhet t ken shum knaqsi.
@ jat Buds manastiret u kth!en n qendra msimore dhe vende pr pelerint.8 von
morrn pamjen e shkollave t mdha dhe universiteteve deri dhe me bibliotek.
Na ana tjetr istoria u ruaj edhe me an t letrsis.-shtu bmat e tretarve dhe
lundrtarve indian treohen n veprn e %imbad Detarit dhe idet e kultura e t!re u
prhapn deri n Evrop.
HIST!#I& E I"4IS)
Lashtsia
#rmasat e mbretrive indiane n lashtsi ishin t ndr!shme.8 e famshmja ishte ajo 8aurja
deri n Afanistan e sotm.8 pas mbreti Asoka q bri luftra t shumta n shek IIIpes.
Dhe m e madhja ishte perandoria 3upta.
80
6heksojm se jat tr kohs n rajonin e sotm indian q shtrihet si q!tetrim mes
lumenjve Ind dhe 3an kemi u b nj luft e madhe mes popullit vendas dhe me kultur
dravid dhe popullit t ardhur indoevropian arian ku ardhsit nnshtruan vendasit.
8 pas rajoni do t pushtohet na perst$na Aleksandri i maqedonis ku edhe do t vdesi
na ethet si edhe lumi Ind do jet edhe kufiri i #erandoris romane$por nuk do arrihet.
Eesjeta
%i pasoj e for.imit t kalifatit t Damaskut adishulli indian u b pre e sulmeve t popujve
m!sliman na shek )III4XI.Ata pushtuan edhe
shkrettirn e Dekanit dhe krijuan at! sulltanatin e Delhit pushtet q "jati =11vjet$
8!slimant e toleruan besimin indu$por nuk u pr"ihen me ta.
#or nuk qe i qndrueshm dhe pr njfar kohe na shek XIII4XI) ra nn sundimin monol
t Ainis 5an. -u pati si kudo hap mbrapa n "hvillim.
India moderne
N &(<> pas rnies s sulltanatit t Delhit u krijua nj perandori e madhe n Indi ajo
8oul.#or n shek X)III ajo u shprb n shtete t vola.@ na k! moment filloi risaliteti
evropian pr "otrim trejesh dhe rush si mes
Britanis$,ran.sdhe 5olands.N Indi mbi"otronte kompania e Indis /indore e
'1tretarve anle".@ na fundi shek X)III ajo filloi t qeveris n Indi q pati dhe
protesta pr shkak t keqtrajtimit fi"ik q bnte kompania$por edhe shfr!t"im pasurish.
8bretresha )iktoria u shpall perandoresh e Indis.
India ontemporane
%hum problematike pr po"i.ionin e #erandoris Britanike ishte
subkontinenti i Indis.N &010 reformat 8orlei lan indiant pr vetqeverisje t
vol.6rupat indiane siurisht prkrahn Brianin n luftn I botrore.Akti &0&0 krijonte dhe
nj parlament indian.
#or antaoni"mi i 3andit do t shtonte tensionin n Indi pas &0&0.3andi ishte avokat.
Ai ishte kundr violen.s.Ishte i vendosur t nrinte popullin kundrejt pre"en.s britanike.
8asakra e Armi.arit pr.olli nj rev t prjithshme ku shprtheu nj violen.
antieuropiane.8jth akoma 3andi ishte kundra dhuns.Ai shpalli bojkotimin e t mirave
britanike.7 buros pr kt.
N &0=1 liberali %r Xhon pre"antoi raportin e saj qeveris pr administrimin e Indis.8 pas
91milion indianve iu dha e drejta e vots.
N &0=> fitoi partia e -onresit$#as luft II botrore do t kemi njarje t reja derisa
vetqeverisja nuk do t "jas shum.
7-ndi i s-ndimit 0ritanik
@ n vitet =1 Britania e kishte t qart se do e humbte influen.n e saj rreth vendit t
indianve.Ajo q nuk ishte e qart ishte se kur do t ndodhte kjo.#artia e konresit e 3andit
refu"oi t bashkpunonte anle"t n luftn e d!t deri &09<.-ur e ndjeu veten nusht jat
lufts me :aponin Britania u det!rua t diskutoj detajet e pavarsis s Indis.#or edhe
m!slimant q kishin &10 vende pretendonin pavarsin.Na ana teknike t (><shtetet
indiane ku t shpallej pavarsia na Britania do t ishin t pavarur.Indi dmth shteti i induve
dhe pakistan do t thot tok e pastr ose edhe #unjab$Assam dhe -ashmir.#or tensionet u
shtuan.
N ann tjetr pas heqies s sundimit britanik n &09( shum shtete prin.r iu bashkuan
Indis.N &090 shprtheu nj luft e pashpallur mes Indis dhe #akistanit
+andi
Nj viktim indirekte e konfliktit ishte 8ohandas 3andi ose 8ahatma 3andi q dmth shpirti i
madh.
Influen"a e tij n botn moderne ka t bj me
tre element si kundr ra.i"mit$koloniali"mit
81
dhe violen.s.
Ai nuk e dshironte asnjher ndarjen e Indis
%56E6I I #A)A*7* INDIAN
INDIA$#A-I%6ANITBAN3/ADE%5I
#*?B/E8I I -A%58I*I6
India prej 8:BD
Na &09+ deri n vdekjen e tij &0>9 Nehru ishte kr!eministri i vendit .Ai ishte burosur nnt
her na anle"t.Na bindjet ishte so.ialist.
-ushtetuta e &0(1 e shpalli vendin republik.)endi e.te n ba" t planeve pesvjeare.#ati
rritje t nivelit t jetess.-shtu mosha mesatare na =1vje u rrit n (1vje$por is rrjedhoj
kishte edhe shtim t popullsis.
Shastri dhe .onja +andi
Nehru u pasua na kr!eministr %hastri nj dishepull i 3andit.Drejtimin e partis e morri e
bija e Nehrus$Indira q nuk kishte lidhje me 3andin e madh dhe lidhja ishte rastsore.
?po"ita ishte e fort dhe kundrshtoi <1pikat e qeverisjes.#rkohsisht qndroi n opo"it
dhe u rikth!e n pushte vetm n &0'1 me nj ma"horitet parlamentar$
%&IST&"
Edhe "hvillimi i #akistanit ishte problematik.Nuk kishte nj juh.
7dhheqsi Xhinah u vrah n &0(&.@everisjen e morrn mullaht m!sliman.
4ri5ti n 1-5tn >ivi1e
A!ub -han qeverisi na &0(' deri &0>0.Ai vendosi demokra.in dhe disiplinn.#or u vendos
emerjen.a dhe shprtheu lufta .ivile mes lindjes ku ishte (92 e popullsis dhe perndimit
me pjesn tjetr.*e"ultati i ksaj lufte .ivile q "jati deri &0+& ishte ndarja e Banladeshit
na #akistani dhe shpallja shtet m vete e tij.
%akistani dhe Ban,1adeshi
%heiku 8uibur u shpall kr!eministr 0111veta t vdekur.N &0+( 8uhibur u vra .Buto q
erdhi pas tij qeverisi me reali"m dhe drejtsi.N &0+0 ai u e"ekutua na ushtria.#roblemi
kr!esor i #akistanit ishin burimet e pakta dhe administrata e keqe.
%ro01emi i ashmirit
-ashmiri sht n kr!q"im mes #akistanit$Indis dhe Banladeshit.-tu jetojn fiset
patane$dhe Z jan m!sliman./umi Indu q ishte kufi ia dha -ashmirin #akistanit.N &090
na ?-B u vendos nj plebishit q kurr nuk u mbajt.
N &0>< marrveshja e kufirit mes -ins dhe #akistanit bri t kishte in.idente mes t!re.Ishte
kr!eministri -os!in q krkoi nj marrveshje mes t!re.N &0+' #akistani dhe -ina
vendosn pr nj lidhje mes t!re q ishin malet -arakoram q pati si rrjedhoj protesta na
India.
GJEOPOLITIKA E KINES
-ina sht shteti m i madh n bot pr na popullsia me &.(milardh banor dhe 0milion km<
ose siprfaqe sa %5BA.:an nj popull i lasht dhe vital me histori t larmishme.%ot n do
shtet t bots jendet nj laje kine"e. N %hqipr jetojn rreth (111kine" dhe merren me
treti.%ot -ina dallohet pr bum ekonomik.
8ardhniet shqiptaro4kine"e
N fakt kontaktet mes vendit ton dhe atij kine" kan qen t pakta.Ato u shpeshtuan pas
lufts s d!t botrore dhe veanrisht pas viteve >1 t shek XX.Ishte koha kur t d!
udhheqsit komunist 5o;ha dhe 8ao Be Dun u ndodhn nj front kur mbrojtn vijn
ekstreme staliniste nj vij t .iln udhheqsi post stalinian 5rushov e denon.oi pr
sektari"m
8ardhniet u shpeshtuan n vitet +1.-shtu spe.ialist kine" ndihmuan n kombinatin
metalurjik.3jithashtu revolu.ioni kulturor kine"$teoria e &11luleve jetn "batim edhe n
82
%hqipri.-shtu n ba" t kt!re teorive jetn "batim edhe heqia e radave t ofi.erve n
%hqipri.
#or afrimi me Amerikn dhe vi"ita e Niksonit n #ekin u pritn me ;helo"i na udhheqsit
komunist shqiptar.
Ndihmat ekonomike dhe mardhniet politike u pren n vitet '1.Ato neln t nrira deri n
ardhjen e demokra.is n vitet 01.7 nrin n vitet 0140( dhe u shpeshtua pas vitit
&00'.Aktualisht kine"t kan premtuar ristrkturimin e ndrmarrjeve q kan nritur m par
prfshir dhe 6EB e radiosta.ionin e Brrikut.%i edhe ndrtim t hidro.entralit t -alivait
dhe Bushatit.
7rojm q mardhniet t jen n rru t mbar.
8onoloidt
-ine"t i prkasin ra.s monoloide ose ajo q quhet ndr!she n juh popullore ra.a e
verdh.
/loariten rreth =milard monoloid na kta j!sma jan kine".-tu futen edhe
japone"$korean$monol dhe m t pr"ier vietname"$kambo;hian$tajlande"$etj.:an
shum puntor dhe intelijent
8endimi filo"ofik kine"
@everisja dhe jeta shpirtrore n -in sht udhhequr jithnj na idet filo"ofike t
-onfu.it.Ai mendohet se ka jetuar na ((&49+0pes.Ai pr.aktonte pes kateori mardhniesh
shoqrore si mes sundues4i sunduar$prind4fmij $burr4rua$vlla i madh4vlla i
vol$pjestar t komunitetit
njri me tjetrin.Disa dijetar i mirpritn dhe disa i kundrshtuan.-shtu shum na
perndimi theksonin se njeriu sht i mir na nat!ra dhe kt mirsi e on prpara vetm
idet e -onfu.it.Nj sundimtar sipas t!re q nuk ndihmon popullin e humb mandatin
h!jnor.@everisja duhet t miratohet na populli.
N -in sht "hvilluar edhe nj filo"ofi e re ajo taoiste.%ipas 6aos t jetuarit duhet t jet n
harmoni me nat!rn.
-urse teoria lealiste thekson se njeriu sht i keq na nat!ra dhe at e bjn t jetoj mir
vetm lijet.Ado popull q krkon ti "hduk ato duhet "hdukur me rrnj.
5istoria e lasht e -ins
5istoria e lasht e -ins jithnj ka qen e prshkruar na dinasti q nriheshin dhe binin
njra pas tjetrs.
-shtu na <(>pes sundoi dinastia in me parim ba" filo"ofin lealiste.3jat kohs s t!re
u ndrtua edhe 8uri i madh -ine" 9111km i jat pr tu mbrojtur na barbart.
7 "jeruan edhe territoret.
N <1< pes erdhi edhe dinastia 5an.)a"hdoi "jerimi i territoreve dhe u fut sistemi i
arsimimit.N <<1 perandoria 5an u nda n tre pjes.
8 pas filluan t binin dhe nriheshin dinastit.Dhe kjo si rrjedhoj se fondet nuk
prdoreshin pr investime dhe binin si rrjedhoj e korrupsionit.
5istoria e -ins mesjetare
N shek III4) pati dhe luftra dhe m pas ribashkime.
-emi dinastin %uin ('04>&'$m pas 6an >&'401+$%on0>14&<+0$8in &=>'4shek X)I.
7 hapn kanale irira.ioni mes lumenjve 5uanhe dhe :an.e$doln monedha bakri$por u bn
edhe pushtime t mdha.
Chvillime morri .ultura si poesia$piktura.
-t "hvillim t -ins e vun re edhe eksplorator evropian si 8arko #olo$etj.
Bultura kine"e u prhap n A"i si :aponi$ -ore$etj por edhe pati ndikime na t huajt si si
islami"m$kristiani"m dhe kjo si rrjedhoj e shkmbimit t mallrave n treti.
Deri n shek X)I theksojm jithashtu se territoret kine"e do t jen nn sundimin e
barbarve monol si shum territori t tjera t bots n mesjet.Dhe n drejtim t "hvillimit
83
do t bhet hapa mbrapa pasi vet monolt do t ishin shum t prapambetur.-shtu do t
rrikthehemi prsri n bashksi fisnore$kur mos harrojm se -ina n kt koh kishte "buluar
makinn e shkrimit$j e .ila nuk ishte br as edhe n Evrop.
Do t ishin kto ars!et q mjth qe prpara n "hvillim rilindja n -in do t vij m von se
n shtetet e tjera evropiane.
-ina moderne
Dinastia 8in q sundoi deri fund shek X)I u shemb si shum dinasti t tjera na
revoltat.8 pas erdhi dinastia manure Ain &>99 e mbshtetur na ushtria.Asnjher
martesat manut nuk i bnin me kine" dhe jetonin t veuar prej t!re.8jth ata vendosn
rreullin n vend.8e kalimin e kohs ata iu prshtatn edhe jetess kine"e.
-emi rritje t tretis.#or n fund t shek X)III do t kemi kri" dhe kjo si rrjedhoj e
korrupsionit.
Na ana tjetr ve ajit dhe mndafshit kine" krkohej n Evrop dhe opiumi dhe pr kt
her pas here mes rivalve shprth!en edhe luftra.
6raktati i Nankinit i dha shum kompeten.a evropianve dhe e vuri edhe m shum -inn
nn varsi t kt!re shteteve.
Na ana tjetr Britania morri me konension pr 00vjet 5on -onun.
Dinastia Ain tentoi pr reforma si n taksa$shrbim .ivil$etj $por dshtoi dhe k! dshtim u vu
re edhe n luftn -ino4:apone"e &'094&'0(.
Dshtimi ishte nj penes pr moderni"imin e -ins.-jo nuk ndodhi edhe si rrjedhoj e
presionit t kr!enritjes 6apine q krkonin reform arare dhe ndarje t barabart t toks
j e .ila nqs do "batohej do i hapte rru moderni"imit.-r!enritja u sht!p n &'>9.
-ina -ontemporane
-ina ishte nj mbretri me miksim ra.ash por jeta e 911milion njer"ve ishte n rendin
feudal.
Ishin d! faktor q ndikuan n jetn e popullit kine" n shekXIX
I pari ishte opiumi dhe i d!ti kristiani"mi
0 Influen.at e jashtme n -in
6retia e opiumit kontrollohej na kompania britanike e Indis /indore.
-ine"t n betej me kt kompani humbn 5on -onun dhe dhan t huajve t drejta
spe.ifike n porte.%ubjektet britanike nuk prjijeshin para lijit kine".
*ndsia e kristiani"mit fillon q me
rebelimin 6aipej na &'(&4&'>(.-tu do t filloj dhe lordt e lufts q do t thoshte se
lordt do t luftonin me arm pr t fituar territoret e t!re
Ndrkoh rust pretendonin territorin e Amurit dhe 8anurin.,ran.e"t morrn Ananin dhe
/aosin dhe fran.e"t aneksuan Burman.-urse :aponia morri 8anurin dhe -oren dhe
,ormosn.N luinn e :anut dhe lumit t )erdh europiant fituan t drejtat e t!re.I vetmi
avanta"h pr dinastin kine"e ishte urrejtja e popullit pr rreullat korruptive.
&1 #resimi draonian
N &'>& perandori 5sien ,un vdiq =1vje.Ai emroi djalin e tij pasues.-! pr 9+vjet drejtoi
-inn n paqe dhe n luft.
Ai sundoi deri &01'.8 pas erdhi #u I$por sistemi i tij dallohet pr korrupsion dhe shklqim.
6entonte t mbante lar do njeri q shqetsonte pr pushtetin e tij dhe m t mdhenjt ishin
bo;ert.
Bo;ert dhe sia e #ekinit.
Bo;ert ishin antar t nj shoqrie sekrete na.ionaliste me termin Drejtsi dhe
5armoni.Ata ishin dhe fanatik se besonin tek pavdeksia.#or ata urreheshin na
kristiant.3uvernatori i %hantunut e"ekutoi disa bo;er pr t provuar pavdeksin e
t!re$popullsia lokale nuk u imprensionua.%hum kine" iu bashkuan lvi"jes.8isionart dhe
tretart u sulmuan.Imprest draonian mbshtetn ata
84
N <&@ershor &011 i ata i deklaruan luft Britanis s 8adhe $%5BA$,ran.s dhe shteteve t
tjera t huaja.%ia "jati ((dit.&111 perndimor dhe =111 kristian kine" pritn pr
ndihm.%hrbim memorial
u b pr katedralen e %hn #aulit.8jth pr mrekulli vetm >>europian
neln t vrar.Erdhn 9(111trupa t sht!pnin kr!enritjen.Nprmjet nj
shume t .aktuar pr dinastin ideja ishte t diskretitohej dinastia para s!ve t kine"ve dhe
n bot.
*evolu.ioni &0&&
N &0&& dinastia Bin ra pas vite presioni.N lajen ruse t 5ankov ra nj ekslo"ion.Na
v"himi i poli.is u vu re se bomba ishte vn na nj rup revolu.ionarsh.
&'provin.a u shprth!en n kt revolu.ion.
N kr!e ishin %un jat sen dhe Man %hih -ai ish uvernatori i %hantunut.@ t d! kishin
iden e republiks$por n forma t ndr!shme.
%un :at sen dhe tre parimet e tij
%un jat sen ishte djali i nj familje kantone"e.&<vje vajti n 5avai pr t ndihmuar vllain e
tij m t madh.7 kualifikua doktor n 5on -on.7 buros dhe dnua$por u lirua vetm me
lejen e lordit %alisburi ku u larua dhe va"hdoi turin n bot.ai predikonte
na.ionali"m$demokra.i dhe so.iali"m.
-to tre parime ishin sipas tij rrua pr ta n;jerr -inn na kaosi dhe t vinte sistemin e
drejtsis$mjth e dinte se ishte e vshtir pasi nj pjes e mir ishin analfabetE par
na.ionali"mi sipas tij e shptonte -inn na
t huajt.E d!ta demokra.ia do t edukonte masn.N fund demokra.ia ekonomike ishte
so.iali"mi ku do kontrollohej na ai q punonte.Ai nuk ishte komunist$por planifikonte t
shkatrronte pronat e latifondistve.
N &01( ai themeloi nj shoqri revolu.ionare dhe ishte kjo orani"at q inspiroi shum
rebel n &0&& dhe ai h!ri triumfialisht n dhjetor &0&& n %han 3ai dhe u "jodh
provi"orisht president i republiks s -ins
:an %hih -ai
Ai mbante fuqin ushtarake.7 shpall shef dhe kr!eministr n dinastin #u I.
N &<%hkurt&0&< #u I abdikoi.%un pranoi se :an ishte m shum eksperien. n
qeveri.*evolu.ioni dhe republika ishin tani n duart e "!rtarve manu.
@everia parlamentare ishte e panjohur pr -inn$por u krijua me t shpejt nj parti
na.ionaliste 3uomindan e drejtuar na %un %unf Bhiao :en.:an na ana e tij krijoi partin
republikane$por 3uomindan fitoi leht.-andidati pr kr!eministr %un Bhiao :en u vra.:an
shmanu 3uomindanun dhe lidhi alean. me t huajt.
N &0&( ai bri thirrje pr kthim t monarkis q do e shpallte "!rtarisht n
:anar &0&>.-! kthim mbrapa provokoi revolt.6entativ e tij pr t risjell
perandorin dshtoi.:uu ishte predominuar na 3uomindanu dhe veri una lordt e
lufts.Idet e 8arksit$/eninit patn implikme dhe n -in.
-ur jan vdiq trupat japone"e u stabili"uan n -in.
-ina$:aponia dhe /ufta e par botrore
N &0&9 kur fuqit perndimore dhe *usia marshuan n luft$-ina shpalli neutralitetin dhe
shpalli se brenda kufijve do t saj nuk do kishte luft mes trupave ndrluftuese.#or :aponia
kishte s!nime t ndr!shme.Ajo deklaroi luft 3jermanis dhe :an i shpalli <&pika ultimative
ku nqs do t plotsoheshin kto do e kthenin -inn n satelit t :aponis.N 8aj &0&( :an u
dor"ua dhe nnshkroi marrveshje me :aponin q bri t humbte besimin n popull
N &0&+ %5BA i deklaroi luft 3jermanis dhe presidenti [illson ftoi -inn t priste
mardhnie diplomatike me Berlinin.
N veri lordt donin luft dhe presidenti nuk ishte i siurt.N ju 3uomindan ishte kundr
lufts.N korrik &0&+ lordt u prpoqn t vendosnin nj perandor$por pa sukses.N
85
3usht &0&+ qeveria e veriut e lordve deklaroi luft 3jermanis.
3uomindan shpalli se qeveria e #ekinit ishte ileale dhe vendosi nj qeveri provi"ore
parlamentare n -anton na %un :at %en.-ur mbaroi lufta e par botrore t d! qeverit si
#ekin dhe Banton u paraqitn n )ersaj.
#avarsisht se %5BA i premtoi mbshtetje -ins ajo kishte m shum interesa n :aponi dhe
dhe tr sfera e influen.s s -ins i kaloi :aponis.
-ina refu"oi t nnshkruaj traktatin me 3jermanin dhe ndjenjat antijapone"e u shtuan.
8ardhniet ndrkombtare
I vetmi aleat q nuk fitoi na -ina ishte *usia me rnien e rejimit .arist.
*ust me problemet e t!re e haruan lvi"jen bo;ere dhe pjesa lindore e pushtuar na *ust iu
kth!e -ins.7 krijua edhe partia .omuniste.
N &0<& dhe &0<< -ina prmirsoi mardhniet e saj pas neo.iatave positive n -onferen.n
e [ashintonit.6arifat kine"e u rritn dhe :apone"t kth!en %hantunun.
/ordt e lufts dhe 3uomindani
#or brenda nuk kishte prmirsime t situats./ordt u fuqi"uan.
%un :at %en kishte n ju nj fuqi t vol n
t vrtet.Ata ishin n fakt t varur na dashamirsia e lordve.Ai i trhequr na lvi"jet e
/eninit dhe partia bolshevike.Bhan -ai %hie shkoi n 8osk pr trajnim dhe krijoi nj
Akademi ushtarake t drejtuar na Au En /ai.8e ndihmn e rusit Borodin
%un riorani""i 3uomindanin.N &0<9 -onresi -ombtar i 3uomindanit
pranoi marrveshjen dhe shkoi n veri pr ta nnshkruar at.Ai vdiq me kan.er n #ekin n
&0<(.Ndjeksi i tij ishte Aan -ai %hek n -anton n mars &0<>.
Aan -ai %hek
Ai ishte ushtarak$por ishte shum i shqetsuar rreth influen.s n rritje t partis
.omuniste./idhjet mes tij dhe komunistve ishin t vshtira.Ai e"ekutoi kundrshtart e tij
n parti./ejoi ushtrine kuqe t prparonte.
#or ai for.oi po"itat duke u martuar me mbesn e %un jat %enit.#or d! ishin faktort e
mtejshm q nuk e lejuan at t for.one pushtetin dhe kta ishin komunistt dhe japone"t.
-omunistt
#as masakrs s %hanait t &0<+ shum komunist q mbijetuan u trhoqn
/ili %an ishte pr idealet marksiste.Ekonomia ishte m primitive se *usia e &0&+
Na dhjetor &0=1 rreth &11111trupa lvi"n na fushata e Aanit kundr sovjetikve.#arrulla
e 8aos ishte se kur armiqt prparojn ne trhiqemi.7 orani"uan pes fushata kundrejt
komunistve madje sujeruar edhe na jermant .6 kuqt po shkonin drejt fundit N tetor
&0=9 ata kr!en nj udhtim epik.
8arshimi i jat
7shtria e kuqe u th!e.#or nisi nj orani"im tjetr ku objektiv ishte provin.a %hensi.#or
problem ishin barrierat fi"ike.8ao pas luftimesh t jata h!ri n %hensi .
8arshimi i jat "jati =>' dit.Distan.a q u prshkrua ishte >111milje.
-! ishte triumfi q arantoi mbijetesn e komunistve n -in.8bijetuan <11milion njer".
Determinuesi n kt lvi"je ishte 8ao q kreu nj udhtim t njashm si 8oisiu.Ndrkoh
Aan na frika e japone"ve bri nj alean. t padshiruar me 8aon n &0=>.
:aponia
Ashtu si -ina dhe :aponia ishte nj miksim perandori klanesh dhe m e ndar se -ina dhe kjo
n saj t aspektit jeorafik.N &'0( pas lufts %ino :apone"e u shtua edhe ,ormosa dhe n
ba" t traktatit t #ortsmuth &0&1 edhe %ahalini.-! ekspansion territorial ishte shenj rritje
Draont n -in habiteshin na k! sistem perpetual n :aponi$lejohej
parlamentarismi$kristian"mi dhe tretia e huaj.Impresive ishte kapja e portit
Artur dhe kapitullimi i *usis.*u"velti neo.ioi mes rusve dhe japone"ve.
Dhe vet anle"t ishin t habitur na :aponia
86
:aponia$-ina dhe traktatet e paslufts
Aneksimi i -ores n &0&1 solli konflikt diplomatik me -inn.-ur 3jermania shpalli luft
:aponia dron <& ultimatume qeveris kine"e.
Britania$,ran.a$*usia nnshkruajn nj
marrveshje sekrete me :aponin ku i len asaj t drejtat e "otrimit mbi "onat e influen.s t
3jermanis n -in
-onferen.a e [ashintonit &0<&4&0<< ripre"antoi nj shkatrrim diplomatik pr
:aponin.Britania ishte n bor;h nda %5BA dhe u det!rua t nnshkruaj kundr
:aponis.*aporti i anijeve Britanni$Amerik dhe :aponi ishte ($($=.
#remtimi i vetm pr :aponin ishte se i arantohej suprema"ia japone"e n "on pra n
#aqsorin perndimor
Chvillimet e brendshme
5iroito erdhi n pushte n &0<&.N &0<( tr njer"it mbi <(vje kishin t drejtn pr t
votuar
N &0<= 6okio u prfshi na nj trmet me &1+111t vdekur.-emi edhe smundje.
Ndrkoh numri i lindjeve u rrit dhe qeveria vuri kontroll mbi to. #opullsia po rritej me hapa
t shpejt.Edhe eksportet u rritn.Industria tekstile morri rndsi t madhe.:aponia po
prfshihej n nj revolu.ion industrial
#or ekspasioni i popullsis kishte kto rrjedhime
% pari emirim
% d!ti Industriali"im i mtejshm
% treti ekspasion i mtejshm "onash t reja
Ndrkoh :aponia quante na pasurit minerale dhe kto pasuri merreshin prtej detit.-ur
[all %treet ra e.onomia japone"e nuk psoi rnie$kjo se shum puntor japone" punonin
edhe pa para.8jth varfria ishte estreme dhe shum pak japone" pranonin t shkonin n
ushtri se kjo pr shkak t siuris s puns.
Njarjet e jashtme
Dhjet vjet m par shum njer" emironin n "ona t tilla si -ina$%5BA $5avai dhe deri
Bra"il.%5BA n;orri nj lij emirimi n &0<9 ku :aponia bnte pjes n at list shtetesh q
pranoheshin emirant.Ndrkoh n Baliforni shprth!en ndjenja antijapone"e q br q
propoanda antiperndimore t rritej n :aponi.#o rritej edhe fuqia militariste.Apeli i
relijionit %hinto pr t dhn jetn n shrbim t perandorit u rrit.
In.identi i 8anuris &0=&
6r kto tensione prmblidhnin n vetvete edhe in.identin manurian. 8anuria ishte nj
"on lojike pr ekspanisonin japone" dhe kjo pr ars!e t po"i.ionit dhe
historis.5ekurudha e 8anuris juore ishte e administruar na :aponia.
3adishulli /iatun pran 8anuris kishte koh q ishte pushtuar na :aponia dhe ktu ishin
br investime t mdha.-ine"t dhe rust ishin t shqetsuar pr kt "jerim t influen.s
s :aponis$por nuk ishin ati ta kundrshtonin.
7shtart japone" n ann tjetr ishin ndaluar t ishin pjesmarrs n politik$por ishin
kundr diploma.is s dobt dhe e prfshin veten n t.8adje jeneralt n shum raste
kundrshtonin veprimet si ishte rasti i nj bombe t vn prej t!re.N &0=< japone"t
shpalln shtetin e pavarur t 8anukuos me nj mbret t t!re.%5BA prkrahu politikn e
hapur t -ins dhe /idhja e -ombeve i shpalli q :aponia duhej t trhiqej dhe vendi t
administrohej na nj pjestar neutral.
:aponia nuk pranoi dhe shpalli larimin na /idhja e -ombeve
%hum v"hues vun re se in.identi manurian ishte fillimi i lufts II botrore.:aponia kishte
kundrshtare Amerikn$*usin$/idhjen e -ombeve dhe -inn.8ilitari"mi u b i fuqishm.
:apone"t n -in &0=+
87
8ao .e Dun kishte arritur n veri$por Aan -ai %hei akoma shpresonte t shprndante
komunistt.-omunistt bn thirrje pr nj front t prbashkt kundr armikut t prbashkt
:aponis.N shkurt &0=+ ndodhi nj prplasje n afrsi t #ekinit mes for.ave japone"e dhe
at!re -ine"e.#ekini ra8 pas ran dhe komunistt.%ituata neli e pandr!shueshme derisa
japone"t sulmuan #erl5arborin n &09&.
-ina e sotme
<+ /ufta botrore dhe lufta .ivile
/ufta mes -ins dhe :aponis filloi n &0=+ dhe ishte emerente n &09& kur japone"t
sulmuan ba"n e #erl 5arborit n &'9& dhe do t fillonte edhe nj luft .ivile mes
3umindanit dhe komunistve ku Aan -ai %hi do t trhiqej na #edini.Na ana tjetr 8ao Be
Dun do t prparonte.N &099 japone"t sulmuan Asamin.-urse lufta .ivile mes
komunistve dhe na.ionalistve va"hdoi.Aan -ai %hi krijoi edhe nj for. poli.ore t
njashme me %% ermane q e quajti shiritat blu..
8ao Be Dun n ann tjetr va"hdoi veprimtarin n ba" t librit t tij q e quajti shiritat blu
N maj &09( komunistt mendonin se kishin nj ushtri prej &milion vetsh dhe nn
kontroll 01milion vet.
<' ,itorja e komunistve
-ur japone"t u dor"uan formalisht n shtator &09( Aan -ai %hi ishte
presidenti "!rtar i -ins i mbshtetur na %5BA ku enerali 8arshall neo.ioi pr
marrveshjen e prmendur m par.
Cona e prleshjeve mes 3uomindanit dhe -omunistve ishte 8anuria e okupuar n fillim
na rust dhe rikth!er m von na.ionalistve.
N &09+ ini.iativa kaloi tek komunistt .N luft ishin ((1mij na.ionalist me =11mij
komunist n nj "on vitale mes #ekinit dhe Nankinut.#as >(ditsh luftimesh q na tetor
&09' komunistt fituan dhe 8ao Be Dun u shpall president.
Na.ionalistt u "hvendosn n 6ajvan.
*eformat politike
N &090 8ao foli prsri pr unifikimin e klass puntore me at fshatare.
Drejtimin e morri -omiteti @ndror E"ekutiv
E shoqia e %un :at %enit u b antare e ktij komiteti
,illoi lufta ndaj korrupsionit dhe burrokra.is.6ani pati ndr!shime ekonomike dhe so.iale n
drejtim t bara"is.
*eformat ekonomike
/iji pr reformn arare t &0(1 solli konfisikimin e prons s latifondistve dhe krijimin e
fermave t njashme me ato t sovjetve
@!tetet n t njjtn koh u rritn me shpejtsi.
7 ofruan ndihma pr plane (vjeare edhe na sovjetikt.
#opullsia u rrit n >11milion.
&11lulet dhe teoria e hopit t madh prpara
6eoria e &11luleve kishte t bnte me inkurajimin e intelektualve pr kriti.i"m.Dhe n
shkurt &0(+ 8ao va"hdonte t diskutonte pr kontradita joantaoniste
#or n &0>& t korrurat u shkatrruan dhe -ina va"hdonte t blinde rur na Australia dhe
-anadaja.
8jth n mn!r sinjifikante arikultura ishte priroriteti m i madh.
Ndr!shimet n /idership
N fund t &0(' kur dshtimi i hapit t madh ishte evident 8ao dor"oi voluntarisht
presiden.n e qeverisjes$
mjth neli udhheqsi i partis
N &0>< 8ao vendosi q politi.a e /us dhe pasardhsve t tij ishte radikale
8ao "jodhi /in Biaon
88
N &0>9 fushata e katr spastrimeve prfundoi.
*evolu.ioni kulturor
N &0>( presioni pr nj revolu.ion kulturor brenda partis u rrit.8ao shpalli nj <= artikuj
me iden se armiku real i revolu.ionit ishte brenda partis./in Biao shpalli fundin e drejtimit
n parti.7 vendos jithashtu edhe prkrahja e for.ave .omuniste vietname"e
8ao shtoi enerjin dhe entu"ia"min.7 inkurajua t mbrohej pastrtia e revolu.ionit t
kuq.Dhe n mbrojtje t ksaj shprth!en tet demonstrata masive n #ekin me &milion
demonstrues.
Na ana tjetr 6en %iao #in seretari i prjithshm ofroi vetkriti.i"min
Na ana tjett 8ao vendosi t ver n veprim lvi"jen e ushtarve t kuq pr t pastruar
q!tetin e #ekinit.
N &0>' n komitetin qndror t partis 8ao foli pr nj sistem t ri brenda partis dhe n
&0>0 /in Biao kishte konfirmuar se era e dhuns kishte prfunduar dhe falja e bashkimi ishin
temat e reja.
*indrtimi
912 e antarve t komitetit e"ekutiv ishin antar ushtris popullore.
#olib!roja e "jedhur na komitetit e"ekutiv kishte nj ma"horitet t personelit
ushtarak.,illuan ndr!shimet.-shtu Au En /ai u vendos n postin e d!t t komandimit.6en
%iao #in i rehabilitua.
Au En /ai vdiq n janar &0+>.
#or vdekja e tij rihapi ndarjet brenda partis.
3anu i t katrve
6en %iao #in erdhi nn presion t radikalve.Na ana tjetr vdekja e 8aos n shtator &0+>
shtoi prplasjet n udhheqien e partis
N shkurt &0+' koresi i pest adoptoi nj kushtetut t re.7dhheqsi i ri 5ua premtoi nj
ndr!shim t ri me nj autoritet t ri.
:eta n -inn moderne
-onfu.i$filosofi i madh kine" ka thn q t qeverissh dmth ti vendossh jrat
drejt.#avarsisht na &11lulet dhe revolu.ioni kulturor parimi ba" i qeverisjes n -in ishte
ajo tradi.ionalja binda dhe nnshtrimi ndaj lijit.$disiplins dhe sakrifi.s.
:eta ishte prqndruar na uniformateti dhe jo vetknaqsia.Edukimi ishte dominuar na
shteti.Na ana tjetr popullsit e q!teteve u rritn$por thjeshtsia neli po ajo.-shtu %han
3ai me &&milion banor kishte =1makina dhe paa ishte &1strlina n muaj
-ina dhe *usia$ara vitale n botn .omuniste
Deri &0(> mardhniet mes *usis dhe -ins ishin si vllai me vllain. -ishte nashmri mes
"hvillimit ekonomik t kt!re d! shteteve.*usia ndihmonte na ana ekonomike -inn.
#or pas vdekjes s %talinit mardhniet psuan kolaps$*ust nuk mbshtetn hopin e madh dhe
mbajtn nj qndrim tjetr ndaj 6ajvanit.N konresin e partive .omuniste n Bukuresht tr
partit .omuniste
prkrahn *usin$prve asaj shqiptare dhe kine"e q qndruan bllok m vete.
N ann tjetr shprtheu nj luft mes trupave ushtarake ruse dhe kine"e n lumin 7suri n
8onoli.
5rushovi ishte mosbesues tek udhheqsit kine".Ai aku"ohej na kine"t se nuk po ndiqte
vijn e pastr marksiste.
-Ina tani dalnadal po bhej nj fuqi nu.leare.Nj luft e mundshme mes *usis dhe -ins
do t ishte shkatrrimtare pr to edhe m jer.
-ina sot
N fakt prishja e murit t Berlinit solli ndr!shime kudo.-ujtojm ktu q m trajikja ishte
trheqia "varr e iftit Aaushesku n *umani. Edhe n -in pati presione pr demokra.i
veanrisht na studentt.
89
Dhe demonstrata m e madhe shprtheu n sheshin 6ien An 8en n -in ku "!rtart kine"
vun tankun n &0'0 dhe mijra student kine" neln t vdekur n shesh.
Edhe sot ka presione na orani"ma t ndr!shme t jashtme pr demokra.i dhe hapje t
-ins$por sht kundrshtuar pr shkak t kontrollit t madh t lvi"jes dhe popullsis.
6heksojm se aktualisht hapat e "hvillimit ekonomik t -ins jan shum t mdha dhe kto
kan vn n vshtirsi vendet perndimore pr shkak t konkuren.n dhe veanrisht n
tekstile.
-a h!r edhe orani"mi botror 3A66 pr marrveshje$por m kot.
%ipas shum spe.ialistve -ina pritet t jet shteti m superfuqi n bot pas vitit <1=1.
5I%6?*I DI#/?8A6I-E
)e mardhnieve me shtete t ndr!shme ku -ina n shum raste pr shkak t spe.ifikave
sht dalluar edhe si superfuqi ajo ka patur edhe problematikat e saj q do i trajtojm m
posht.
8akao
8akao ka qen nj koloni e #ortualis q n shek X)II.Ishte nj pik pr prhapjen e
katoli.i"mit.Burim tretia.#as nj marrveshje mes d! qeverive pas m shum se <11vjet i
kaloi n varsin e qeveris kine"e me teorin Nj -in d! sisteme.-a rreth &111km< dhe
'11mij banor shumi.a kine"$por edhe portue"
5on -on
5on -on ka qen koloni e Anlis q n fund t shek X)III dhe njohej ur i muar i
perandoris Anle"e.8erren edhe kta me treti.8jth n &00' u prfshi n shtetin kine" ka
nj form t .aktuar vetqeverisje.
-a &111km< dhe >milion banor$shumi.a kine"$por edhe anle".%htrihet n ju.
6ajvan
5istoria e 6ajvanit ose ,ormo"s do t filloj pas &090.Dhe pikrisht athe kur n -in
triumfoi revolu.ioni komunist dhe Aan -ai %hei me ushtrin e tij "barkoi n 6ajvan ku krijoi
shtetin e tij.8e siprfaqe 01111km< dhe popullsi =0milion banor.%tandart t lart
jetese.)etm 6ajvani nuk ka pranuar formuln nj -in d! sisteme.-a patur jithnj
prkrahjen e %5BA.-ina ka br jithnj deklarata pr sulm ndaj tij dhe jithnj sht
trhequr.
#*?B/E8E #A-IBA%5
#aki.at kombtare mjth prbjn jo m shum se &12 t popullsis s -ins "n m shum
se W e siprfaqes.-ina ka ndjekur politikn e asimilimit ndaj t!re.
3jithnj problemet e paki.ave nuk jan aq t mprehta prve\
6ibet
%htrihet n perndim t -ins me &milion km< dhe <.<milion banor ku <.&milion
tibetian.8e siprfaqe &<11111km< *reth <.911111jan jasht 6ibetit n provin.at e tjera t
-ins dhe (11111
jasht -ins ku m e fuqishmja ajo e disidentve n %5BA.-an si udhheqs shpirtror
Dalai /amn.-ine"t kan premtuar jithnj respektim t riteve t t!re fetare$por jithnj i
kan persekutuar.
Ndrkoh prkrahs i "ellshm i t!re sht aktori amerikan *iard 3eere q ka prqafuar dhe
ritin e t!re fetar.
7jur
*ajoni i %ikianut ka nj popullsi prej &(milion banorsh dhe >12 kine" m!sliman ose
ujur si njihen ndr!she.
Dhe &>11111km<
-ina i njeh orani"mat e t!re si terroriste.
7 prmend shum kur (ujur t aku"uar na "!rtart kine" pr terrorist u strehuan n
%hqipri me prkrahjen e Ameriks.
90
#aki.a t tjera
Ndrkoh paki.a t tjera n -in$por m pak problematike jan &(1111kristian kine" q
quajn veten t sht!pur dhe krkojn liri fetar dhe jo t sht!pur na ateistt "!rtar apo
ma"horan.a budiste
5uit dhe 3uan Chou q jan mbi &1milion por jan nn &12 n rajonet e t!re.6 part
jetojn n Ni"ia hui n >>111km< dhe (milion banor.6 d!tt n 3uan Chuan n
<=1111km< dhe 91milion banor
8onolt n provin.n e 8onolis s brendshme na <1milion q ka provin.a rreth &&2
jan monol.7 for.uan shum n mesjet dhe ather u nulitn jat 6imur
/enut.:etojn n nj siprfaqe &<11111km<
N 8anuri dhe n siprfaqe <milion km< dhe &<1milion banor ku '1milion manu
8ardhniet me kine"t kan qen jithnj t a.aruara.Ishte kjo ars!eja dhe preteksti q n
&0=( pushtuesit japone"krijuan nj shtet kukull manu.
#aki.a t tjera :is (milion$6ujas +milion si edhe n :unan.
#rovin.at ku kine"t jan mbi 0(2 dhe jan n (milion km< dhe 011milion banor
Ato jan Binai +11mij km< dhe 9milion banor
3ansu 911mij km< dhe <1milion banor
%han"i <11mij km< dhe =1milion banor
:unan 911mij km< dhe 91milion banor
3ui Chou &+1 mij km< dhe =1milion banor
%iuan (+1mij km< dhe &11milion banor
5ainan =1mij km< dhe >milion banor
3uandon i -antonit &'1mij km< dhe >1milion banor.
:ian"i &+1mij km< dhe 91milion banor
5unan <11mij km< dhe >1milion banor
5ubei &01mij km< dhe (1milion banor
5enan &+1mij km< dhe 01milion banor
,uljan me &<1mij km< dhe =1milion banor
Chejan me &11mij km< dhe 91milion banor
Anhui &91mij km< dhe (1milion banor
:ansu &11mij km< dhe +1milion banor
%handon &(1mij km< dhe '1milion banor
%han"i dhe #ekin &'1mij km< dhe 91milion banor
5ebei &01mij km< dhe >1milion banor
PRO#LEME A4IATIKE
Pro"(e)+ &.r1
N 6urqi jetojn n =1111km< me >111111banor ku >12 jan kurd ku jan kr!esisht rreth
liqenit )an
N Irakun verior rreth -irkurkut n = provin.a me <(111km< me =111111banor ku
<111111kurd
N Iran me &(111km< me 9111111banor ku =milion kurd.
*ust tentuan q pr t trhequr 6urqin dhe Iranin t krijonin nj shtet kukull kurd.
6otalisht kurdt jetojn n nj siprfaqe prej +1mij km<.
7 prhap si problem kur j!kata turke vendosi t dnoj me vdekje udhheqsin e
#artis #untore -urde nj parti komuniste q n 6urqi njihet si terroriste dhe dnimi i tij me
vdekje hasi n kundrshtimin e orani"mave ndrkombtar
3jithashtu edhe rejimi i %adam 5useinit n Irak i ka keqtrajtuar kurdt q jetonin n
territorin e tij.#as rr"imit t tij at!re u sht dhn nj autonomi$por u sht mohuar
shkputja dhe pavarsia$pavarsisht se ndihmuan for.at aleate pr rr"imin e %adamit.
-urdt jan de e popullit iranian.
91
#roblemi armen
Arment jan nj popullsi q shum i quan trashimtar t friasve t lasht.-an fen e
t!re t veant ortodokse.
:etojn n republikn e Armenis me <milion
banor ku &.(milion armen me <1111km<
:etojn n rajonet n 6urqi dhe kufi me republikn armene me (1111km< dhe 'milion
banor ku mbi (12 armen.
N &0&' pas shprbrjes s perandoris ?smane si hakmarrje turqit me ndihmn e kurdve
orani"uan nj eno.id ndaj armenve duke vrar mbi &111111vet
:etojn n Iran n &1111km< dhe =milion banor ku <milion armen.
#r shkak t armiqsis me turqit arment kan qen besnik t *usis.%i veproi me kurdt
edhe me arment rust donin t nrinin nj shtet kukull komunist dhe m von
t d!ja tia bashkanjiste republikave sovjetike.
Iraku
8e nj siprfaqe 9=1111km< Iraku ka <1milion banor ku rajoni kurd <(111km< n veri n
=milion banor me <milion kurd
*ajoni shit me &((111km< dhe &<111111banor ku &1milion shit n ju
*ajoni s!ni n qendr me <(1111km< dhe (milion banor 9milion s!ni
6otalisht &1milion shit ose (12$por t shtrir n =(2 t vendit$=milion kurd ose &(2 e
popullsis dhe t shtrirn >2 e territorit dhe +milion s!ni ose =(2 popullsis n (02 e
territorit.
3jat sundimit t %adamit s!nitt t prqndruar n qendr$por paki. si popullsi kishin
pushtetin.#as rnies s tij pushtetin e
ka nj koali.ion shito4kurd.Ideja pr nj federat me tre njsi kurdo4shito4s!ni n rajonin e
Babilonasve t lasht u hodh posht.
Na ana tjetr n luftn Irak Iran q shprtheu n vitet '1 pr shkak t rajonit shit n ju t
Irakut q t njjtin besim kishte edhe Irani B.% mbajti ann e Iranit dhe %5BA ann e Irakut.
Njarjet e fundit lufta e jirit$ &&shtatori$
pushtimi i Irakut$Al kaida
Ndrkoh lufta e ftoht e jeti I"raelin t po"i.ionuar pro %5BA$kurse shtetet arabe t
prar$por jithsesi properndimor.
7dhheqsin e Irakut %adam 5usein %5BA e kishte prkrahur n luftn e 3jirit kundrejt
Iranit n vitet '1.#or Iraku pushtoi -uvajtin mikun e %5BA dhe ajo nuk mund ta toleronte.
Nj pjes e shteteve arabe doln prkrah %5BA$por nuk mund t lejonin ndrh!rjen n punt
e brendshme t shteteve perndimore.
E tr kjo pati kosto n e.onomi$pasi u rrit mimi i nafts.Na ana tjetr ardhja e -lintonit uli
tensionin n bot.%i rrjedhoj
edhe mimi i naft u ul.#or ardhja e djali t Bushit$Bush junior a.aroi situatn.
Dhe m &&shtator <11& d! kullat e 8anhatanit ran.
,illoi epoka e re e lufts kundr terrori"mit.#as Afanistanit radha i erdhi Irakut$por
koali.ioni tani ishte m i vol$vetm Britanni dhe %5BA.
Arabt prsri ishin kundr$por qndruan neutral dhe nuk morrn ndonj mas.
8jth theksojm si konklu"ion se islami dhe terrori"mi nuk kan lidhje.8adje edhe n
-7*AN dnohet dhuna.
Na ana tjetr I"raeli me pretekstin e rmbimit t d! ushtarve i"raelit na for.at e
5esbullahut t prqndruar n ju t /ibanit sulmuan kt shtet.
)etm pas => ditsh luftimesh dhe vendosjes s trupave paqruajtse n ju t tij u vendos
paqja.
Na ana tjetr 5esbullahu prkrahet na %iria dhe Irani
3jeopolitika e shteteve arabe.
92
N rupin e shteteve arabe bjn pjes
& Iran me &.>(1111km< dhe >1milion banor ku +(2 indoiranian dhe &02 turq$por
vetm <2 arab vendas
%i besim '+2 shit dhe &<2 suni$1.(2 bahai dhe t tjer kristian
< Irak me 9(1mij km< dhe <<milion banor ku arab +(2$<12 kurd.turq &2
%i besim ((2 shit$912 suni dhe =2 kristian
-u katolik <2
*reth <(1mij ifut emiruan n I"rael
= Arabi %audite me <milion km< dhe &+milion banor ku indijen +(2 dhe Arab
&>2 dhe a"iatik +2
%i besim +02 suni vahabist dhe &=2 shit$
indu1.+2 e budist
9 Bahrejn 8e +11km< dhe >11mij banor ku +<2 arab ku bahrene" >>2dhe &<2
indian pakistane" dhe &<2 iranian e <2 evropian
%i besim '(2 m!sliman ku sunit <&2 dhe ><2shit dhe indu >2 si edhe ateist &2 e e
kristian +2 ku protestant &2 katolik (2 dhe ortodoks &2
-atar 8e &&111km< dhe (11mij
banor ku arab autokton <(($a"iatik juor =92 t tjer <&2 si iranian +=111 dhe
perndimor 0111
%i besim suni '12$shit &&2$indu <2 ku bahai 1.<2 dhe kristian >2 ku protestant
<2
> ?man 8e <&1mij km< e <milion banor ku arab >92$balu &'2$mahras '2 e
iranian =2.Imirant t tjer +2.
%i besim indu <2$m!sliman 0(2$kristian <2
+ %iri 8e &'(mij km< dhe &(milion banor.Arab me '(2 dhe t tjer &(2 ku kurd
&milion $turq (11mij dhe armen =11mij.
%i besim suni +(2$dru"h =2.Aifut. 9111 dhe kristian '2 ku katolik =2$ortodoks (2
' :emen 8e 9+1mij km< dhe &>milion banor ku 0+2 arab dhe =2 t tjer si
somale" <11mij dhe ifut <111.
%i fe 00.02 m!sliman ku ><2 s!ni dhe "ahidian =+2
0 :ordani 8e ''mij km< dhe 9milion banor.
#opullsia palestine" <milion si refujat dhe jordane" &.(milion.:etojn edhe +1mij
e!j!ptian$etj.
&1 Emiratet e Bashkuara 8e '1mij km< dhe <milion banor ku arab +>2 dhe
indijen =12 si edhe imrant 9(($a"iatik &>2$afrikan (2 ku somale" &11mij dhe t
tjer <2 ku iranian <1mij dhe oksidental (1mij.
%i fe m!sliman s!ni >+2 dhe shit &+2$indu (2$budist &2 dhe kristian 02 ku katolik
(2$ortodoks =2
&& -uvajt
8e &'mij km< dhe &milion banor.#as lufts s -uavjtit palestine"t q prkrahn Irakun n
pushtimin e ktij shteti emiruan n Irak.
-uvajtian jan (=2 dhe t tjer 9+2.8 par palestine" =1mij si edhe a"iatik$kurd$etj.
%i fe s!ni +12$shit <12$indu ku indian <2 dhe budist &2 dhe kristian (2 ku ortodoks
<2.
/iban
8e &1mij km< dhe =milion banor ku '>2 arab dhe >'2 libane" e t tjer &'2 si sirian
911mij$palestine" =11mij$
ej!ptian &11mij dhe jo arab &92 ku armen <11mij$kurd &(1mij.
%i relijion m!sliman (=2$ku shit ==2 dhe s!ni <12$dru"h +2 dhe kristian =02ku
katolik <92$ortodoks &=2
93
#r kt prbrje heterojene fetare ka shprth!er nj luft .ivile reliionare.#r ars!e t
strehimit t palesine"ve n ju dhe si strehim i orani"ats terroriste 5amas I"raeli pushtoi
pr nj koh t jat /ibanin e juut.
*ajonet m!slimane t A"is dhe probleme t tjera na"ionale t shteteve t saj
Ndikime ka patur edhe %iria.)etm n fund t viteve 01 /ibani ka patur pavarsi faktike ku
edhe I"raeli lshoi rajonin q mbante dhe %iria u trhoq na ndikimi i saj politik me ant t
for.s 5esbullah ose parti e "otit.
E prmendm edhe m lart q kohte fundit I"rael me pretekstin e 5esbullahut pushtoi
/ibanin e juut q edhe m par e mbante si "on siurimi.
-jo i shkaktoi shum dme ktij shteti.
N ann tjetr n lin arabe bnin pjes edhe shtetet e Afriks s veriut q besimi i lidh me
ta.
-urse n orani"atn e nafts ?#EB bn pjes edhe -olumbi e )ene"uel .%ot jan ndar n
d! rupe si /ibi$Irak$Iran$
%iri kundr %5BA n luftn anti terror dhe Arabi$-uvajt$?man$Bahrejn$Emirate e Bashkuara
Arabe$:emen pro saj dhe t tjerat neutrale.
8alaj"ia.
Ish .oloni e Britanis dhe vetmja prej saj si antare e /idhjes Islamike$si edhe antare e
orani"ats s nafts ?#EB.-jo pr shkak se (92 e popullsis s saj sht islamike.8e
=11mij km< dhe <1milion banor ku malajt jan ((2 dhe t tr islamik.-a edhe besim
budist q jan kr!esisht kine"$induist$etj.
N shtetin e 8alaj"is ve &&shteteve n adishullin e 8alajs ndodhen edhe d! shtete t saj
n ishullin e Borneos q jan
%abah
8e +9111km< dhe &.(milion banor ku indijent jan <(2 dhe indone"ian =12 dhe kine"
<12$kurse vet malaj"ian &12.
%i besim edhe ktu ((2 jan m!sliman
%araYak
8e &<9111km< dhe &.>milion banor.Indijen (12E%i besim =(2 kristian$animist =12.
m!sliman <(2 dhe t tjer &12.
India dhe problemet e saj
:amu de -ashmir
8e <<1111km< dhe popullsi +milion banor.:an +12 (<2 kashmir dhe &'2
indian.%i besim >(2 m!sliman dhe =12 indu si edhe -ashmiri m!siman dhe :amu
indu.'1111km< jan t pushtuar na #akistani dhe 91111km< na India q prej &09+.
E vetmja provin.e e Indis n kuptimin e saj t nusht q sht me shumi. m!slimane.
8adje edhe sot va"hdon konflikti mes #akistanit m!sliman dhe Indis pr "otrimin e ktij
rajoni.
Na ana tjetr India do prballet edhe me disa lvi"je separatiste t shteteve t saj si t
Benalit$etj.
Ish rajoni i saj %ri /anka do t prballet n veri me nj lvi"je separatiste tamile"e n veri q
sht m shum luft fetare pasi jan indu$kurse %rilanke"t budist.
Na ana tjetr Afanistani do ishte nj penes e para her q treonte rnien ushtarake t ish
Bashkimit %ovjetik.
N kt rast edhe islamik t till si Bin /aden stviteshin si rambo na BIA q donte t
merrte hak ndaj dshtimit t saj n )ietnam.
#or ardhja e studiuesve islam t njohur me emrin talebam dhe strehimi i udhheqsve t
Al -aids orani"ats q kreu aktet e &&shtatorit a.aroi mardhniet mes t!re e %5BA
veanrisht pas Bushit q oi n rr"imin e t!re na pushteti
Indone"ia
94
6heksojm se sht shteti i d!t m!sliman n bot pas Indis dhe i pari me prqindje.
-a qen ish koloni e 5ollands.-jo ka br q besimi protestant t jet i d!ti m i prhapur
pas atij m!sliman dhe ndikimi i pakt i papatit.
8e &01111km< dhe <11milion banor.
8alajt jan t part me 092 ku javane" me +(milion.-ine"t jan 92 dhe iranian &2.
8!slimant jan '12 dhe "!rtarisht '+2.
Dhe indu <2 e budist &2$kurse kristian &<.(2 ku protestant 02 dhe katolike =2
*ejionet e Indone"is
%umatra me 9+1mij km< dhe =>milion banor ku m!sliman '>2 dhe kristian
&12$katolike &.(2$budist <2$indu 1.(2
:ava me &=1mij km< dhe &11milion banor ku javane" +>2.
%i relijion 9>2 m!sliman$dhe katolike &2 e animist (12
Bali me >111km< dhe =milion banor baline" dhe si relijion 0<2 indu$m!sliman >2 e
kristian &2%onda perndimore me <1mij km< dhe m!sliman 0>2$indu =2$kristian &2
%onda lindore me (1mij km< me =milion banor ku shumi.a 6imore" dhe besim kristian
'<2
6imori lindor me &(mij km< dhe +11mij banor ku kristian '(2$animist &<2$
m!sliman <2
/ufta mes 6imore"ve dhe indone"ianve sht m shum nj luft relijioni si shikohet
na shifrat pasi timore"t jan kristian dhe indone"iant m!sliman.
-alimantan me (91mij km< dhe 0milion banor.
%i besim m!sliman +=2$kristian &02 ku katolik &12 dhe protestant 02 dhe budist <2 e
indu =2.
%ulavesi me &01mij km< dhe &<milion banor.
%i besim +&2 m!sliman dhe kristian <'2 ku protestant <>2 dhe katolik &2$indu &2
8aluku me +9111km< dhe <milion banor ku m!sliman ((2 dhe kristian9(2 protestant
9&2 dhe katolik 92
Irian :ava me 9<1mij km< dhe <milion banor ku kristian '=2 si protestant >12 dhe katolik
<=2.m!sliman &+2.
6heksojm ktu se ekstremt islam jan t prqndruar n Akra q si rrjedhoj krkojn t
shkputen na qendra pr t krijuar nj shtet fondamental.
%i shtet dallohet pr nj qndrim pro amerikan$por si popull ekstrem pro fondamentalist
#akistani dhe provin.at e tij.
I shpallur i pavarur na India n &090 me nj popullsi relijio"e homojene m!slimane dhe
na ana etnike e pr"ier.
-a ''1111km< dhe &91milion banor.
-a katr provin.a si #enjab me /avora qendr dhe <11111km< dhe (1milion banor ku mbi
+12 pun;habas
%indi me qendr -arai dhe &91mij km< dhe <1milion banor mbi +12 popullsia sinde.
Beluistan me =(1mij km< dhe 9milion banor me qendr @ueta ku +12 Belu
Cona perndimore me fise tribale urdu mbi +12 dhe +(mij km< dhe &&milion banor
Cona tribale me <+mij km< dhe <milion
Banor.%i monedh rupi pakistane".
6otalisht >12 pun;hab$&<2 sind$'2 urdu$
92balu dhe pjesa tjetr iranian dhe fise pashtu dhe tribale8bi 0(2 jan m!sliman
8erren me bujqsi dhe veanrisht mbjellje opiuimi ku qeveria pakistane"e po bn luft pr
ta "hdukur nn presion ndrkombtar.
Na ana e tij qeveria e #akistanit dallohet pr nj qndrim pro amerikan
Banladesh
95
8e &9(mij km< dhe &=1milion banor. :an 0+2 benala dhe '+2 m!sliman e&=2 indu
dhe pjesa tjetr budist.8erren me peshkim.
*ajoni autonom kine" i 7juur
%ikian.
#roblemet e tjera t -ins
*ajoni i %ikianut ka nj popullsi prej &(milion banorsh dhe >12 kine" m!sliman ose
ujur si njihen ndr!she.
Dhe &>11111km< -ina i njeh orani"mat e t!re si terroriste.
7 prmend shum kur (ujur t aku"uar na "!rtart kine" pr terrorist u strehuan n
%hqipri me prkrahjen e Ameriks.
Ata krkojn autonomi kultuore deri disa semente edhe pavarsi.
Na ana tjetr -ina ka edhe probleme t tjera si
Nj shqetsim kr!esor pr t sht problemi i 6ibetit.
6ibetiant jan nj sekt fetar budist rreth <milion q jetojn n nj rajon &milion km<
#r shkak t besimit ata diskriminoheshin na shteti ateist kine".
Interesi pr ta u rrit kur udhheqsi i t!re shpirtror u arrestua dhe m pas lirua$pr shkak t
presionit ndrkombtar.
Na ana tjetr nj presion n kt drejtim ka br edhe aktori i njohur *iard 3ere q
prqafoi fen tibetiane.
-urse n vitin &00' -ina nnshkroi marrveshjen nj -in d! sisteme me an t s .ils n
territorrin e saj u prfshin d! rajone 8akao dhe 5on -on ku njra ishte .oloni e
#ortualis dhe tjetra e Anlis.
8 pak shqetsimi ka patur na manurt n veri lindje t -ins rreth <1milion q flasin nj
dialekt t juhs m t madhe -ine"e 8andarin.
Ata krkojn nj autonomi m t madhe kulturore.
Na ana tjetr shteti komunist kine" aku"ohet pr shkelje t lirive dhe t drejtave t njeriut
dhe sht!pje t paki.ave kombtare.
-ine"t m par mardhnie t kqia kan patur me japone"t q kine"t i quajn popull
inferior.
Na ana tjetr -ina ka n;itur do lvi"je .omuniste si n -ore$)ietnam$etj.
N vitet >1 ka patur luft edhe me Bashkimin %ovjetik pasi u shkput na blloku komunist s
bashku me %hqiprin.
Na kjo luft ajo humbi &milion km< si Buriati$Amur$etj.
3juha kine"e sht juha m e folur n bot
*reth '11milion.#roblemi m shqetsues pr -inn ka qen 6ajvani.
N &090 pas revolu.ionit komunist n -in for.at e rr"uara n -in t 3uomindanit me
udhheqs Aan -ai %hi emiruan n 6ajvan.
-tu me ndihmn e %5BA ata krijuan shtetin e 6ajvanit ose si njihet ndr!she republika
demokratike e -ins.
Iu ofrua edhe sistemi nj -in d! sisteme q nuk u pranua na tajvane"t.
Edhe ktu ka d! rr!ma pro dhe kundr bashkimit.
Na ana tjetr shteti i 6ajvanit sht i dalluar pr luft t er n parlament.
)et mbretria e Nepalit po prballet me partin .omuniste t Nepalit me ndikime maoiste q
krkojn rr"imin e monarkis dhe shpalljen e republiks.
Ata kan shpallur nj republik n lindje t Nepalit.
N A"i n vitet >1 ka patur konflikte t her pas hershme mes for.ave .omuniste pro kine"e
dhe at!re pro amerikane ku m e era ka qen n -ambo;hia ku kemi krimet e khmerve t
kuq.
#or ajo q pr pak sa nuk shprtheu luftn botrore ishte n )ietnam.
)eriu ishte sunduar na for.at .omuniste t 5o %hi 8in.
96
-jo ndodhi pasi fran.e"t lan kolonin e t!re n vitin &0(0.
:uu krijoi nn ndikimin amerikan republikn demokratike t )ietnamit derisa n vitin &0+0
amerikant u laruan na )ietami dhe k! shtet u bashkua nn ndikimin komunist.
I vetmi problem sot jan robrit amerikan t lufts numri i t .ilve akoma nuk dihet.
#r kt jan dhn edhe seriale filmasi me aktorin e mirnjohur Aak Norris.
I njjti problem ka qen edhe me adishullin -orean.
)eriu krijoi nj shtet komunist dhe juu nn ndikimin amerikan.
:uu u "hvillua shum.
@ pas ndarjes n paralelin =0 jendja sht e tensionuar.
Na ana tjetr pr shkak t bumit ekonomik %inapor$5on -on$6ajvan dhe 8akao njihen
ndr!she edhe si draonjt e A"is.
)et japone"t m par kan patur probleme shum me fqinjt si kine"$korean$etj.
-ur u bashkuan me bllokun na"ifashist A"in e quanin si influen. t t!re.
*nia e bombave atomike n 5iroshim dhe vrasja e m shum se (11mij vetve oi n
fundin e lufts s d!t botrore.
Nn ndikimin amerikan morri nj "hvillim ekonomik.
#roblemi i vetm jan ishujt -urile q Bashkimi %ovjetik ia morri :aponis jat lufts II
botrore.
#r nj ruajtje t paqe n A"i dhe paqsor sht krijuar edhe orani"mi A%EAN q prfshin
juun e A"is.
Na ana tjetr .ontinenti australian pas "hdukjes s popullsis vendase indijenve
aborijen nuk do ket m probleme jat tr shekullit t XX.
-jo si pr Australin dhe pr Celandn e *e apo edhe ishullin e 6asmanis.
8adje mbretresha e Anlis Elisabet morri pjes n varrimin e mbretreshs s fisit t
maorve q prbjn &(2 t popullsis neo"elandese.
#or popullsit ballkanase q jan ktu jan shum na"ionaliste dhe aktive n shtetet e t!re
prkatse si maqedonas$serb$etj.
Afr+ca .Pro"(e)et e $a,.
Historia e 1asht dhe e mesjets e pop-jve a5rikan
Afrika vet ndahet n d! pjes Afrika e bardh sipr %aharas dhe Afrika e "e" posht
%aharas.Afrika e "e" deri n shek X)II nuk njihej dhe m von u "bulua na evropiant q
do flasim m von.
8 pas u "bulua q djepi i q!tetrimit nuk ishte A"ia$por Afrika.Ajo i ka pritur vi"itort q n
lashtsi si arabt e vi"ituan q n shek )IIpes.
Interesat e Evrops filluan q n shek XIIes.
Cbulimet i prkasin shek X) me portue"t..
6 huajt vun re q fiset afrikane kishin shkall t ndr!shme "hvillimi.
6retia "hvillohej n ju t %udanit.8bretrit kishin pushtet t padiskutueshm.#or kuptohet
q jetonin edhe popuj primitiv.
Na viti (114>11njohu "hvillim t madh t kulturs.7 prhap juha %Yahili.7 ndrtuan edhe
vepra monumentale.-urse popuj primitv jetonin kr!esisht n ju.
Historia moderne e &5riks
Edhe n fillimet e historis moderne nn %ahara karakteri"ohet na prapambetja ekonomike.
N &'11 prfundoi fa"a e par e deprtimit t evropianve n Afrik dhe m pas filloi
koloni"imi.Na ana tjetr "bulimet e arit n Afrikn e juut n;itn shtimin e kolonive.
N Afrikn e juut kepin e pushtuan anle"t n &'=> q u kundrshtua na boert q
"otronin kt rajon.konferen.n e Berlinit n &''9.
Na ana tjetr ndarja e Afriks u "!rtari"ua n #asoj e pushtimeve koloniale ishte
shfr!t"imi i rnd i t!re.Na kjo paknaqsi do lindin lvi"jet kundrshtuese dhe m von
na.ionali"mi i popujve afrikan pr liri.
97
8C Historia kontemporane e &5riks
Afri.a ishte i vetmi kontinent q u eksplorua dhe eksporohet akoma na evropiant q prej
&0&9 ku vetm /iberia dhe Abisinia nuk ishin akoma n ndonj form t kontrollit
evropian.N &0&0 vetm /iberia dhe Afri.a e :uut ishin konsideruar t vlefshme pr tu
antarsuar n lidhjen e kombeve.#as lufts d!t Ejipti dhe Abisini Etiopia u bashkuan si
themelues t orani"ats s kombeve t bashkuar.pjesa tjetr e kontinentit ishte akoma nn
sundimin kolonial.#or pas lufts s d!t u
vu re veanrisht ato .oloni q ishin .oloni t fran.s kishin krijuar virtualisht nj form
tpavarsis.#r ars!e t kolapsit t kontrollit evropian lindi na.ionali"mi afrikan
"a>iona1i.mi a5rikan
N Evrop dhe vendet e populluara t Ameriks s juut na.ionali"mi lindi n shek XIX.N
A"i n fillimet e shek XX$kurse n Afrik rreth =1 vjet pas shprthimit t lufts s d!t
botrore.
,aktort q uan n shprthimin e ktij na.ionali"mi ishin
% pari pre"en.a e nj fuqie t huaj q kishin nj shfr!t"im t keq kolonial
% d!ti idet pr nj shtet modern
% treti shtimi i mundsive ekonomike.
/vi"jet na"ionaliste filluan n rupe t vola dhe n fillim n ish vendet .oloniale t Bonos
bele.
+H&"&
+jeo,ra5ia e +ans
8e <=1mij km< dhe &+milion banor ku fise
afrikane '12$ dhe evropian m pak se (2 kr!esisht anle".*elijione jan tradi.ionale
afrikane <12 dhe m!sliman &(2 dhe kristian >(2.
Qame nkr-hmah
?rijinalisht njihet breu i art dhe 3ana u b .oloni Bele n &'+9.
N &0&9 qeveria britanike aprovoi nj form kushtetute vetqeverisse pr t..8e besim n
na.ionali"min afrikan dhe antiimperiali"m -ruma filloi nj lvi"je pr pavarsi jo violente si
ajo e 3andit.Ai ishte autoritar.Ndrmorri hapa pr iria.ion.
Ai ishte themeluesi i ?rani"ats s 7nitetit Afrikan.#or n &0>> ushtria i bri nj rusht
shteti dhe pr >vjet u strehua n 3uinen fqinje dhe nuk erdhi n pushtet derisa vdiq n &0+<
+ana prej 8:CC
#rej &0>> asnj qeveri nuk qndroi n mn!r t stabili"uar pr nj koh t jat sepse her
pas here ndodhnin rushte shteti.
"I+E#I&
"i,erR"i,eri
Nier ka &.<milion km< dhe Nieria 011mij km<.I pari ka 'milion banor dhe i d!ti
&11milion banor.E para ka shum banor ad dhe saharian dhe e d!ta fise vendase
afrikane.
%i relijion e para homojene m!slimane 012 dhe e d!ta heterojene 912 m!sliman.#r
shkak t prbrjes heterojene t popullsis dhe relijionit sot n Nieri ka shum luftra.
Nieri qe m pas koloni e ,ran.s kurse ajo e Nieris neli koloni e Anlis.
6 d! si burim kan naftn.
)et Nieria q sht nj republik federale ndahet n tre pjes pr na karakteristikat.
:uu 91milion banor dhe +12 kristian
#jesa qndrore me <1milion dhe <12 m!sliman dhe shum heterojene na feja dhe
popullsia ku ktu ka shum tra"ira
#jesa veriore me =(milion banor ku +12 m!sliman ku si rrjedhoj ka luft mes veriut
m!sliman dhe juut kristian.
Historia e rajonit t 1-mit "i,er
98
#roblemet e saj ishin m shum komplekse se ato t 3ans dhe pr ars!e t madhsis dhe
lufts tribale.7 krijua na Britania n &0+9 dhe ishte tre her m e madhe se ndonj .oloni
tjetr e Afriks perndimore vendosur s bashku dhe kishte nj popullsi m t madhe se
Britania e ndar n tre reione me &(1 fise se.ili dhe &11 juh t ndr!shme.
%eksioni i veriut i Nieris prfshinte shumi.n e popullsis$por ishte m pak i
bashkuar.%hefat m!sliman t fulanit ishin konservator dhe u munente arsesi
modern.%eksioni i juut ndahej n d! n perndim dominuar na na joruba dhe lindje Ibo q
merreshin me bujqsi$por m von shum Ibo e lan arikulturn dhe u morrn me teknik
dhe arsim.
N &0>1 Britania i dha nj form pavarsie Nieris me nj kushtetut federale ba"uar n tre
reione.Baleva i veriut u shpall kr!eministr.#or na &0>= politika nieriane u b aren e
rindjeve t politikanve t fiseve me Ironsin derisa ?jukYu shpalli n &0>+ shtetin e
pavarur t Biafras.
L-5ta e Bia5ranit
-olonel 3oYon q ndoqi Ironsin n Nieri ishte nj federalist i bindur
5umbja e Biafras ishte shkatrrimtare.Ai bri disa lloaritje pr ta kth!er$por dshtoi dhe i
kishte br t abuara ato..Biafra kishte ndihmn e ,ran.s dhe Nieria t Britanis./ufta
prfundoi pa sukses n &0+1 ku vdiqn <milion n luft dhe kjo jo na armiku$por na uria
"i,eria prej 8:DJ
,al nafts e.onomia e Nieris pati rritje.@everia e ?bsasinjos ishte nj qeveri e restaurimit
dhe .ivli"imit..
Nhvi11imet n &5rikn Lindore
Chvillimet n Afrikn lindore jan t ndr!shm na ato perndimore
#r ars!e t klims dhe numrit t pakt t "e"akve dhe shum pak t tribuve afrikane.#arimi
i vetqeverisjes afrikane ishte pranuar q n &0(1 dhe pavarsia i ishte arantuar 6ananiks
n &0>&$7ands n &0>< dhe -enias e Can"ibarit n &0>= .6ananik dhe Can"ibar u
bashkuan n &0>= dhe formuan 6an"anin
Tan,anika dhe Tan.ania
6ananika q m pas u quajt 6an"ani dhe ishte nn drejtimin e N!ere nj lider so.ialist.Ai
ishte president n &0>< dhe njeri me reputa.ion
8e 0(1mij km< dhe =1milion banor.,iset bantu prbjn 012 t popullsis.%i relijion
sht heterojen me =(2 m!sliman ku n Caan"ibar prbjn 0'2 dhe kristiant (&2 ku
&02 protestant dhe katolikt roman =&2
*elijionet tradi.ionale &=2.
$,anda
N kontrast me t 7anda ishte shum e trhequr na tribali"mi dhe mbshtetje na
ushtria.Bri pjes n komunuelth n &0+&
I shprnuli me dhun banort a"iatik t saj.Na lufta .ivile <11mij uande" u vran.7
vra edhe kr!epeshkopi na antar t ushtris
pr lirimin e palestins.7anda ka qen propo"uar si vend pr strehimin e popullit hebre
para lufts II botrore$por q u kundrshtua prej t!re.
Ajo ka nj siprfaqe prej <91mij km< dhe <1milion banor.Bantu prbjn <E= e popullsis
dhe lidhur me relijionet ato tradi.ionale (2$
bahai =2$kristiane '<2$ku protestante =12$m!sliman &12.-a edhe pak ortodoks rreth
&2.
enia
%ituata n -enia ishte e ndr!shme prsri n fund t &091.7dhheqsi i saj 8au$8au ishte
antikristian dhe anti bardh.Edhe ktu shprtheu lufta .ivile.
Ajo ka nj siprfaqe prej >11mij km< dhe =1milion banor.
99
:an &&+rupe ku bantut prbjn +12 t popullsis.%i besim m!sliman (2$bahai &2hindu
&2 $kristian '12 ku protestant 9(2$
katolik <(2 dhe pjesa tjetr besime tradi.ionale.
Nam0ia dhe Ea1avia
Ish *ode"ia ose Cambia u bashkua n &0(= me *ode"in juore dhe formuan ,ederatn e
Afriks @ndrore.,ito pavarsin n &0>9 nn -aunda dhe 8alavi nn Banda po
&0>9.Cambia kishte shum pasuri minerale$por ishte viktim e po"its s saj t i"oluar.
Cambia ka &1milion banor dhe +(1mij km<.
,iset bantu prbjn 0+2 t popullsis.
%i besime tradi.ionale <92 dhe m!slimane &2 dhe kristiane +(2 ku protestante <+2 dhe
katolike =<2
8alavia ka &<1mij km< dhe &1milion banor.
Etnit qendrore prbjn 9+2 dhe juore ==2 kurse veriore &(2 dhe t tjer (2.
%i besime m!slimane &(2$t tjer &2 dhe
kristiane '12 ku protestante =(2 dhe katolike <(2 dhe relijione tradi.ionale afrikane 92.
Nim0a0ve=#ode.ia
-ur 8alavit dhe Cambias iu arantua pavarsia n &0>9 *ode"ia e juut neli koloni
britanike dhe dominion i bardh.#or %mith n &0>( bri nj deklarat pavarsie.%hprtheu nj
konflikt n &0+9 mes liderve t bardh dhe "e"ak.8uabe fitoi dhe na ana tjetr shprtheu
nj konflikt mes uerileve marksiste dhe qeveris
8e &1milion banor dhe 911mij km<.
Etnit vendase 012 .-a edhe refujat t 8o"ambikut q ka qen koloni e #ortualis
me Anoln.%i relijion ka =<2 tradi.ionale$ m!sliman <2 kristiane ><2 ku protestante
==2 dhe >2 t tjer.Dhe ktu ka patur nj luft kundr aparteitid.
&7#I& *$+$T
&5rika e *-,-t
8e termin Afrika e :uut n fakt kuptohet jo vetm shteti i sotm i Afriks s juut$por edhe
shtetet aktuale t Namibis$/esoto$%ua"ilend dhe *uanda$Burundi
",a >o1onia n dominion
5ollande"t ishin koloni"atort e par t Afriks s :uut.Ata kishin lidhje me kolonit e t!re
t Indis lindore.#or afrsia me Indin n;iti dhe interesimin anle"./uftrat boere e vun kt
rajon nn varsin e Anlis n &01<.#o n kt vit traktati )ereninut shpalli kombin e
Afriks s juut dhe n &0&1 u krijua 7nioni i Afriks s juut me katr koloni
orijinale.*aporti me boert ishte nj me d! .6 bardht <12 ku boert &E= e t!re dhe "e"akt
+12 e pjesa tjetr a"iatik.
-r!eministr i par Bota me #artin
na.ionaliste.
&parteid
Aparteid sht afrikane dhe dmth veim..6reon politikn ra.iale.N &0&= t drejtat e
"e"akve u limituan.)etn &<2 e siprfaqes s Afriks s juut iu la t banohej na "e"akt
q prbnin +12 t popullsis e jetonin t diskriminuar dhe veuar n kibut"e ose
bandustane.*ajone si Beualand$Basutland dhe Cua"ilend q ishin koloni britanike tani u
shpalln shtete t pavarura.6 pavarur me re"olut na ?-B u shpall n &0+' edhe
Namibia.Na ana tjetr aparteid n "onn q neli u for.ua$por pati presione t brendshme
dhe t jashtme kundra saj.
#e.isten>a e 0rendshme
*e"isten.a m e hershme kundr politiks ra.iale n Afrik t juut ishte e udhhequr na
3andi.8 pas u b nj re"isten. paqsore antidhun ku <1mij veta psh morrn pjes n nj
funeral.
!po.i>ioni i jashtm
100
?po"i.ioni i jashtm nisi pas masaskrs s %haprvilit.At e dnoi konferen.a e komunuelthit
n /ondr n &0>< dhe m pas n &0>< vet ?rani"ata e -ombeve t bashkuara.
)et vendet afrikane bojkotuan lojra olimpike n &0+> q u "hvillua n kt vend.
7dhqsi antiaparteid sht Nelson 8andela q bri =1vjet bur dhe presidenti i par i
Afriks post apartedi n 0&'0.
6radi.ionalisht n koali.ion me partit "e"ake ka qen edhe nj parti e bardh sot.
+*E!+#&7I& E ISH 'E"4E'E T) &7#I)S *$+!#E 4HE 'ET) &7#I)S *$+$T.
"ami0i
8e '=1mij km< dhe <milion banor ku bantu +12 dhe metis +2 dhe evropian (2.
%i relijione kemi fe t tjera &2$kristian 0&2 ku protestant +12 dhe fe tradi.ionale
afrikane '2.
Lesotho
8e =1mij km< dhe <milion banor..Bantu 002
N &2 a"iatik dhe britanik.
Na relijioni tradi.ionale afrikane >2 bahai &2$kristiane 0=2 ku protestante =(2.
S-a.i1end.
8e &+mij km< dhe &milion banor.)endas 0+2 dhe vetm &+mij evropian e(111 a"iatik
*elijione tradi.ionale &'2 dhe m!slimane &2 e bahai &2 dhe kristiane '12 ku protestante
jan rreth <<2.
#-anda
8e <(mij km< dhe 0milion banor ku hutu '+2$tutsi &12 dhe pati luft .ivile mes t!re dhe
<(1mij t vrar q emiruan nj pjes edhe drejt 7ands.%i relijione kemi &12
tradi.ionale afrikane dhe m!slimane &12 dhe kristiane '12 na kta protestante =12 dhe
katolike romake 902 e ortodokse &2.
B-r-ndi
8e =1mij km< dhe >milion banor.,iset runde 0+2 ku tutsi &(2 dhe hutu '12
%i relijione tradi.ionale afrikane '2$
m!slimane&2 dhe kristiane 0&2 ku protestante &>2
Botsvana
8e >11mij km< dhe &.(milion banor ku +12 tsvanas dhe tjer <92 dhe europiane <2
*elijionet tribale =+2$bahai dhe m!slimane &2 dhe kristiane ><2 ku protestante <12
&5rika e j-,-t dhe shtetet e saj
8e &milion km< dhe 91milion banor ku "e"ak +12$bardh &92metis &12 tjer =2 dhe
a"iatik =2.
%i a"iatik 011mij indian dhe &(mij kine".
%i t bardh afrikan <$(milion ku hollande" <milion$anle" &.+milion$portue" >11mij
rek +1mij$jerman 9(mij dhe shqiptar 9111 prfshir ktu dhe pretendenti pr fron
mbretror /eka Coun q pr <1vjet pas larimit na %panja jetoi n :ohanesbur deri &00+
kur erdhi n %hqipri.
%i fe kemi tradi"ionale afri.ane &+2$ indu <2$
m!sliman &2ifutt '1mij jetojn n 6ransval$kristian +<2 ku protestant ='2
dhe katolik '2.
Na ana e komuniteteve .e.akt i kemi +>2 kristiane ku =(2 protestante dhe <92 reliione
tradi"ionale.
)et t 0ardht jan (milion ku kristian 0<2 dhe na kta protestante '=2 e katolike
romane 02 dhe ifut <2.
-omuniteti metis =milion ku kristian '>2 dhe na kta protestant +<2$katolik roman
&12
dhe m!sliman >2
-omuniteti a.iatik 011mij ku '&2 n Natal$
101
&92 n 6ransval dhe 92 n -ep.
%i relijion >&2 indu$<12 m!sliman dhe kristian &=2 ku protestante &12 dhe katolike
romane =2.-a baptist$unjillor$etj.
Shtetet e &5riks s j-,-t jan
Bo-tsvana me <milion banor 91mij km< ku 912 tsvanas dhe kristian 012.
Ciskey me '11mij banor dhe 0mij km< ku &<2 ;hosas dhe +(2 kristian.I pavarur q
&0'&
+.ank-1- me &milion banor dhe 912 shanas dhe (&2 kristian
a ",-a1e me >11mij banor dhe &>2 sYasis
dhe >'2 kristian.
Qa "de0e1e me >11mij banor ku =(2 ndebele dhe '(2 kristian
Qa N-1- me (milion banor dhe >12 "ulu dhe +(2 kristian e jetojn n Natal
Le0oQa me =milion banor ku >12 pedis dhe (+2 kristian.%htrihet n veri t 6ransvalit
(Qa<Qa me =11mij banor dhe 02 sotos e shtrihen n shtetin e lir t ?ran;hit me ''2
kristian
Transkei me =milion banor dhe 9=2 ;hosas e kristian >+2 dhe 9(mij km<.I pavarur q
&0+>.
'enda me >mij km< dhe >11mij banor ku >'2 vendas dhe ((2 kristian i pavarur q n
&0+0.
-emi edhe -epi i shpress me &&<9km< dhe pothuajse pa popullsi
Afri.a pr na ra.at q e prbjn ndahet n e e veriut ose e bardh dhe juut ose e "e".
-ufiri sht equatori.
/idhur me Afrikn e veriut folm n kapitullin e /indjes s mesme.
#or i vetmi shtet ve ksaj sht Etiopia.
-! rajon s bashku me at t %omalis$
Xhibutit kan qen .oloni t Italis.
Na ana tjetr n vitet e fundit t shek XX shprtheu nj konflikt mes eritreanve dhe
etiopianve q prfundoi me pavarsin e Eritreas.
-jo ishte m shum nj luft fetare se =milion eritreant jan t besimit m!sliman dhe
etiopiant kristian.
-onflikte territoriale ka patur edhe mes Aad e %udan$%udan dhe Ejipt.
-urse m shqetsuese sht konflikti fetar n shtetin e Nierit mes m!slimanve n veri dhe
kristianve n ju ku popullsia e ktij shteti afrikan sht heterojene pothuajse e barabart
mes kt!re d! relijioneve.
Cnia e kanalit t %ue"it dhe luina e Nilit kan qen problemet kr!esore.
Na ana tjetr juu i Afriks ka patur kr!esisht probleme ra.iale mes t bardhve dhe
"e"akve q dominonin popullsin$por nuk kishin pushtetin.
8 par pjesa m e madhe e ktij rajoni ishin .oloni e Anlis n dominionin e Afriks s
juut$prve disa rajoneve si Caire q ishte .oloni bele apo Anols .oloni portue"e.
-onflikti i vetm ndrfisnor ka qen ai n *uanda ku u vran rreth '11mij njer" t fiseve
tutsi ose 912 e popullsis.
%hteti q t bn m shum prsht!pje sht /iberia e krijua me "e"akt q n fillim ikn n
%5BA dhe m pas u rikth!en prsri.
#jesa tjetr e ktij rajoni sht dalluar me luftn pr liri dhe shkputje na dominioni i
Afriks s :uut ku m e prjakshmja ishte ajo pr pavarsin e Namibis.
8 pas u shpalln t pavarur edhe /esoto$ %ua"ilend$etj.
#or edhe shtetet e tjera t Afriks s juut krkojn edhe sot pavarsi si 6ransvali$
?ran"h$etj.
Edhe vet fiset vendasi afri.ane si "ulu krkojn shkputje.
102
-onflikti m i er ka qen ai mes ish koloni"atorve anle" dhe at!re hollande" q ktu
pr ars!e t emrit quhen boer.
Na ana tjetr ktu kemi edhe konfliktin mes "e"akve dhe t bardhve q prbnin <12 t
popullsis$por kishin pushtetin.
-jo dukuri quhej aparteid ku "e"akt diskriminoheshin dhe jetonin n laje t veuar q
quhen kibtu"e.
N fund t viteve '1 si pasoj e presionit ndrkombtar "e"akt morrn pushtetin.
8erita sht e heroit "e"ak afrikan Nelson 8andela.
#r t ruajtur paqen n bot sht krijuar na shtete afri.ane orani"atta e shteteve afri.ane
ose ?7A.
AMERIKA
Bontinenti amerikan i "buluar n fund t shek X)I problemet me vendasit indian i "jidhn
q n fund t shek X)I.
Edhe pavarsia e shteteve t ktij .ontinenti u pranua shpejt na Evropa ku m e
rndsishmja ishte pavarsia e %5BA m 9 -orrik &++>.
Na ana tjetr lufta pr influen. mes for.ave t mdha prfudoi shpejt.
-shtu veriu ve nj pjes t -anadas q njihet me emrin ?ntario q neli n influen.n
fran.ese$pjesa tjetr deri n 8eksik ishte nn influen.n anle"e.
N fund t shek XIX amerikant blen Alaskn q deri n kt moment ishte nn influen.n
e rusve q na shek X)III q ia blen suede"ve.
@ na k! moment %5BA dhe doktrina 8onro e quante kt "on si influen. amerikane me
iden Ameri.a pr Amerikant
-urse juu na 8eksika n Arjentin ve Bra"ilit q ishte nn "otrimin portue" pjesa
tjetr ishte nn "otrimin spanjoll.
-tu diskriminimi i vendasve indian si inkasit e #erus ishte m i madh.
Na ana tjetr edhe %5BA sht prballur me diskriminim t "e"akve.
-! shtet ka qen nj pol i lufts s ftoht.
Edhe elementi spanjoll ka patur tenden"a separatiste n perndim si Baliforni$etj.
-jo pasi kto rajone iu morrn kolonive spanjolle t 8eksiks n fund t shek XIX q nuk u
pranua kurr na spanjollt amerikan.
N ann tjetr shtete t tilla t pasura si 6eksas kishin tenden"a separatiste.
8adje edhe vrasja e presidentit amerikan -enedi u d!shua se ishte br pikrisht na kjo
orani"ata pr pavarsin e 6eksasit q krkonte n kt moment bashkim edhe me shtetin e
?kllahoms.
Amerikant jithnj jan karakteri"uar pr neutralitet dhe politik i"ola.ioniste q morri fund
vetm pas lufts s d!t botrore.
Na ana tjetr edhe n -anada vihen re tenden"a separatiste t frankofonve kanade" t
@uebekut$shtetit m t pasur kanade" ku pas nj referendumi prfundoi me nj jo pr
pavarsi t prkrahur na partia kombtare e @uebekut me ((2 dhe pro 9(2.
Na ana tjetr u votua pr nj indipenden. ekonomike.
-urse problem tjetr sht shteti komunist i -ubs q erdhi n pushtet n &0(0 edhe me nj
?-EM t fshehur t BIA4s pavarsisht se diktatori Batista ishte mik i t!re.
Na ana tjetr edhe presidenti i )ene"uels Aave" sht rreshtuar prkrah -astros kundr
Ameriks.
)ene"uela sht nj rajon i pasur me naft.
Idea sht pr krijimin e nj koali.ioni mbar botror antiamerikan$prfshir ktu edhe Iranin.
-onflikte territoriale ka patur edhe mes #erus dhe Ekuadorit pr nj rajon t pasur.
I prmendur sht edhe shteti i -ilit ku diktatura e #inoetit pas rr"imit t Alendes n vitet
+1 aku"ohej pr shkelje t t drejtave t njeriut.
#othuajse e pa"jidhur sht edhe shtja e ishujve 8aldive q jan pran Arjentins$por
103
Boloni t Anlis.
7 b edhe luft disa muore mes t!re.
%humi.a e rejimeve amerikane aku"ohen pr shkelje t drejtave njer"ore ashtu si edhe n
shtetet e adishullit arabik.
N ann tjetr pr ruajtjen e paqes n Amerik dhe bashkpunim e.onomik sht krijuar
orani"mi i shteteve amerikan.
Disa udhheqs si Aave" po krkojn q ideja e Bolivarit pr bashkim t shteteve amerikane
t hidhet n jet$pasi vetm kshtu sipas tij kundrshtohet hejemonia e amerikane.
8jth Ameri.a nelet .ontinenti me m pak tra"ira dhe q pr m shum se &11vjet nuk ka
ndodhur luft n territorin e saj.
3jithashu edhe ne 8eksika ka probleme me nje krahine.
Apo edhe nje krahine me e pasur e Bolivise do te shkeputet na Bolivia
KOMONUELTHI
8e termin komunuelth kuptohen tr ato shtete aktuale t pavarura$por q m par kan qen
koloni t Anlis dhe aktualisht kan krijuar nj orani"m ekonomiko4politik ku n kr!e
sht Britania e madhe dhe si juh "!rtare sht anlishtja.#r na spe.ifika disa rajone n
kt tem do t trajtohen edhe m vete.
N shek XIX ane"t e kuptuan se perandorit koloniale nuk mund t e"istonin prjetsisht
/ufta e pavarsis s %5BA ishte nj msim pr ta.-shtu ajo i dha statusin e dominionit ose
t nj j!sm pavarsie -anadas$Australi$
Celanda e *e dhe Afrika e :uut.8 &0<& edhe Irlanda fitoi kt status.Dominioni ose
-omunuelthi nuk sht federat pasi asnj oran qndror nuk e"iston si n plan politik edhe
ushtarak.Ai sht thjesht nj klub q i bashkon trashimia e prbashkt.
6r shtetet antare n -omunuelth kan rrejime politike ku sundon demokra.ia
parlamentare.N /ondr e"iston C!ra pr 8ardhniet me -omunelthin.E"iston edhe
komisioni ekonomik dhe transporti detar.%e.ili diskuton si shtet i pavarur q sht ku ka edhe
mosmarrveshje dhe vendimet merren n unanimitet pasi nj shtet t jet kundr vendimet
nuk merren.Ato jan vetm n saj t interesave t prbashkta t t!re dhe n at q quhet
"ona e strlins$ku ktu nuk sht e prfshir vetm -anadaja q sht antare e
-omunuelthit$por lidhet me "onn ekonomike monetare t dollarit.)etm pr shkak t
-omunelthit dhe standartit t lart t jetess Britania nurron t interohet n Bashkimin
Evropian.
-shtu tematikat q do trajtohen do t jen
A Anlia
B 7ellsi
B IrlandaTIrlanda e )eriut
D %ko.ia
E -anada
, -uebek
3 @ipro
5 Afri.a e :uut
I Australi
: Celanda e *e
- 8alaj"i
/ -olonit n Afrik
&n,1ia
8e &=1mij km< dhe 9>milion banor.3juha anlisht q sht m e prhapura sot n bot
dhe e flasin mbi >11milion njer".6heksojm se sht nj njsi e Britanis s madhe.
N Anli sot jetojn edhe 91mij shqiptar kr!esisht emirant na -osova
7ellsi.
104
8e kr!eqendr -ardif dhe merren me q!m!ruri.8e <1mij km< dhe nj popullsi prej
=milion banorsh .)etm (11mij veta e flasin juhn e vjetr alike dhe kr!esisht n
distriktet juperndimore 3Yent$3lamoran dhe 3!ned ku prbjn >12 t popullsis
totale.Distriktet e tjera t [ellsit jan
Bl!d$D!fed$#o!s.6heksojm se sht vendlindja e /edi Dians.Banort merren me n;jerrjen
e q!m!rit.Edhe kjo sht njsi e Britanis s 8adhe dhe pjes e ishullit Britanik
%ko.ia
8e '1mij km< dhe (milion banor ku vetm 01mij veta flasin juhn e vjetr alike dhe
kr!esisht n distriktin verior t 5ihland q. prbjn 9(2 t popullsis t tij.Distriktet e tjera
jan Borders$Bentral$Dunfres$,ife$
3rampian$/othian$%trathl!de$6a!side?rkne!
%hetland$Ishujt perndimor.)itet e fundit partia na"ionaliste sko.e"e ka krkuar nj
autonomi m t madhe dhe pse jo n nj t ardhme jo t lart edhe pavarsi.-r!eq!tet
tradi.ional ka qen 3lasou$por si qendr administrative sot mbahet Endiburu.
Ir1andaRIr1anda veriore
Irlanda sht nj ishull prej 01111km< dhe nj popullsi prej rreth (milion banorsh.N bot
jetojn rreth &11milion irlande" ku m e fuqishme sht ajo q jeton n Amerik prej
91milion vetsh$na jiri i t .ils ka dal edhe ish presidenti amerikan n mes t viteve 01
Bill -linton.)et ishulli mbahet me bujqsi edhe bletori$por sht i varfr$madje m i
varfri n Bashkimin Evropian)et ishulli i Irlands prbhet na d! njsi shteti i lir i
Irlands i njohur n &0<= prej +9111km< dhe 9milion banor ku mbi 012 irlande" dhe t
tr katolik dhe monedh poundi irlandes dhe Irlanda e veriut prej &911km< dhe &.(milion
banor ku n fakt vetm &E= jan irlande" dhe katolik t prqndruar kr!esisht n d!
provin.at e juut t saj n kufi me shtetin irlande" dhe pjesa tjetr n katr provin.at jan
protestant pasardhs t koloni"atorve anle" dhe sko.e".Emirimi i irlande"ve ka filluar
q n kohn e ?liver -romuellit n fillimet e shek X)II dhe koloni"imi bashk me
t.6heksojm se sot n Irland 0(2 jan katolik dhe irlande"$por q i flasin t d!
juht.-urse n Irlandn e veriut vetm (2 flasin juhn e vjetr alike dhe rreth &E=
pretendojn t d!ja.)etm d! provin.a n kufi me shtetin irlande" n ju na jasht q ka
ajo jan pastra katolike.Dhe kjo si pasoj e politiks asimiluese dhe koloni"imit.#or edhe vet
katolikt nuk jan ekstremist pasi vetm &E( e t!re votojn pr ekstremistt e I*A4s
%himfein dhe aktualisht pas marrveshjes vetm &12 e
kt!re &E( t katolike t Irlands s veriut
nuk e prkrahin marrveshjen e re dhe votojn pr orani"atn e re m ekstreme I*A e re.
%i qendr e Irlands s )eriut sht Belfast dhe kr!eq!tet i Irlands sht dublin dhe
monedha paundi irlande".6heksojm se sht shteti m i varfr n Bashkimin
Evropian.#rovin.at katolike jan n ju n kufi dhe jan jasht si Amaah$/ondon derr!
$8aerafelt$Duranon$ Bastelrah$,ermanaah me >11mij banor ku 911mij irlande" t
pastr katolik dhe Belfast i pr"ier.-urse <1distriktet e tjera jan protestant pasardhs t
ushtarve anle" t vendosur q jat -romuellit.
HIST!#I& E S!CIS)RR$ELLSIT
",a 1ashtsia deri n koht moderne
Irlande"t jan pasardhs t keltve t lasht q vet ishin nj de e popujve alik.3alt
ishin popullsi q banonin pjesn perndimore t Evrops na adishulli Iberik sot deri n
%llovakin e sotme.Ata jan paraardhsit edhe t uellsianve tradi.ional q ndr!she quhet
3ales si edhe t %ko.e"ve tradi.ional q banojn t part n juperndim t 7ellsit dhe sot
jan &E( popullsis s tij dhe n veri t %ko.is dhe prbjn rreth <2 t popullsis s
saj.-urse pjesa tjetr si edhe anle"t jan pasaradhs t saksve pr t .ilt do t flasim m
von.
105
Numri i popullsi alike lloaritej n (milion dhe ishin popullsia m e madhe e Evrops s
lasht.
8 par keltt banonin ve Irlands s sotme edhe Anlin si edhe ,ran.n.
#or d!ndja e popujve anlo4sakso4jermanik n shek IX4X rrudhi shum territoret e t!re.
-shtu rajonin e ,ran.s s sotme e "un fiset
jermanike t frankve$rajonin prve rajonit ku banojn sot bretont$por edhe kta jan
j!sm t asimiluar.
Ndrkoh rajonin e Anlis s sotme e "un fiset
anlo4saksone$me prjashtim t veriut t %ko.is dhe juperndimit t 7ellsit ku rreth <12 e
popullsis s kt!re rajoneve e flasin edhe sot juhn e lasht t t!re.
Ndrkoh anlo4saksont rreth shek XII4XIII i hodhn s!t drejt ishullit t sotm t Irlands.
-tu fillon edhe armiqsia mes t!re.
N shek XI)4X) Irlanda u koloni"ua edhe me t persekutuar anle" si presviterian$
/eveler$etj t sht!pur po na -romuelli q do e shohim m posht.
?liver -romuell n shek X)II filloi nj sulm
ndaj Irlands parlamentare j!sm t pavarur si sulmoi edhe %ko.in katolike$pasi vet
Anlia ishte e fes protestante anlikane ku mbreti
ishte vet n kr!e t kishs.Irlanda dhe %ko.ia pr krahnin mbretin$kurse -romuelli ishte
kundra tij
N &>9& Irlanda ishte e shkputur.#r t pushtuar ishullin -romuelli "barkoi atje me ushtri
dhe sht!pi me jak kr!enritjen dhe pushtoi pjesn m t madhe t vendit .
7shtria anle"e pushtoi pjesn m t madhe t vendit$edhe %ko.in. %i n Irland dhe n
%ko.i shum ushtar morrn tok.-tu fillon edhe koloni"imi n mas i kt!re vendeve dhe
larimi i vendasve n rajone t tjera.Ishte koha kur Anlia ishte shpallur sundimtarja e
bots$veanrisht n det.
Na ana tjetr "bulimi i kontinentit t ri amerikan n fund t shek X)II do hap nj
prespektiv tjetr.#asi shum irlande" do t koloni"ojn kto toka dhe sot diaspora irlande"e
n %5BA do t jet ndr m t mdhat dhe m t fuqishmet n bot.
Ir1anda
N &011 i tr ishulli i Irlands ishte pjes e Britanis q me aktin e 7nionit &11vjet m
par.3ladston besonte su duke i dhn nj form vetqeverisje Irlands ajo do t qetsohej dhe
kjo pr shkak t 7nionistve disa prej t!re na #artia /iberale .%hum politikan anle"
kishin preferuar t harronin shtjen irlande"e n shek XX madje liberalt e hoqn na
prorami i t!re n "jedhjet e &01> dhe &0&1 por Irlande"t krkonin vetqeverisje na
dominioni.%hekuj t frustimit ra.ial$relijio"
ekonomik dhe politik ishin prfshir n #artin Na.ionaliste Irlande"e dhe pas &019 n
lvi"jen e %in ,ein dhe ushtris irlande"e.
Njarjet parlamentare &0&1 dhe &0&& riaktivi"uan tensionet irlande"e dhe vendosn fatin e
liberalve n duart e na.ionalistve
irlande".
#or akti parlamentar i &0&& vendosi veton e unionistve n shtpin e lordve./ordt
kundrshtuan n &0&=.8 pas i kaloi komuneve dhe do shkonte n firmn e mbretit.#or tani
ishte nj komplikim i ri dhe k! ishte 7lsteri.
$1ster
7lster ishte provin.a lindore e Irlands e nelur na Irlanda.N 7lster shumi.a ishin sko.e"
dhe anle" dhe protestant na besimi.E identfikonin veten m shum me Anlin se
Irlandn.7nionistt anle" mbshtesnin protestat me shprehjen se ka edhe m t fort se
shumi.a parlamentare.8adje kishte edhe marshime t &11111unionistve.6ensioni u rrit
.Ndrkoh n ann tjetr ishte lufta mes 3jermanis dhe Britanis. 5ome *ule i kaloi dhoms
s komuneve dhe u pe"ullua jat lufts.
106
#isin,- 1indor 8:8C
,rustuar na idet e t!re %in ,ein nuk ishte i pratitur t pranonte sundimin mbretror dhe
partin na.ionaliste irlande"e.Ata plani"uan nj rebelim kundrejt kundrejt sundimit anle"
pr /indjen n &0&> dhe kjo varej na armt q do t siuroheshin na populli irlande" dhe
munesa e determinimit.
3jermant nuk druan arm dhe kjo pr ars!e t drimit t nj diplomati
Irlande" lindur n Britani q kishte shkuar n 3jermani dhe u kth!e n Irland para ktij
risinu.Numri i irlande"ve q rebeluan nuk
ishte shum i madh$mjth anle"t u supri"uan.
@everia provi"ore morri masa.Artileria e rnd e vendosur n ndrtesa martiri"oi shum
njer".Emon de )alera u drua n bur$ndrkoh Britania u prfshi n prkrahjen q i dha
Ameriks n luftn e par
botrore.
Home #-1e n 8:GG
%upresioni i risinut lindor la t leali"uar urrejtjen dhe kandidatt e %hin ,ein ishin m t
sukseshm se kandidatt moderator na.ionalist irlande" n trsi$por veanrisht n
jasht konte.Dhe ata refu"uan t shkojn n /ondr dhe krijuan parlamentin irlande".
%in ,ein tani u kth!e n terrori"m.Iu krkua parlamentit t kalonte qeverisjes t kalonte
aktin irlande" t &0<1.%hteti i ri irlande" prfshinte tr irlandn ve jasht konteve t
7lsterit.7shtria republikane tentoi t pushtonte
dhe 7lsterin.$por dshtoi.-! shtet u b pjes e dominionit britanik me t njjtin status si
-andaja. Dhe m von e ndr!shoi emrin e saj n EI*E.
%erandoria dhe rom-n-e1thi
#rini.ipi kr!esor i politiks imperiale britanike q na raporti i Durhamit &'=0 ishte q
kolonive duhej tu arantohej qeverisja.N &'>+ kolonit e ameriks veriore krijuan
dominionin e -anadas.Australia u b dominion n &01&$Celanda n &01+ dhe Afri.a e :uut
n &0&1.%hteti i ri irlande" morri t njjtin status n &0<<.Definimi i statusit t dominionit
ishte i paqart se nuk pr.aktohej nj qeveri prjejse.#or para shekXIX kto shtje
diskutoheshin me shum delikates.8ejithse deklarata e lufts n &0&9 pr 3jermanin i
kalonte automatikisht edhe dominioneve por pas &0&0 ato insistonin pr t nnshkruar
traktate paqeje t ndara$madje ato u bn dhe themeluese t /idhjes s -ombeve dhe ish
kolonit e 3jermanis iu dhan mandate kt!re
dominioneve si psh 3uinea re Australis$etj.
8osmarrveshjet lidhur me politikn e Britanis u bn t qarta n /okarno n &0<(.N nj
konferen. imperiale n /ondr u theksua se
8ardhniet me kolonit dhe Britanis do t ishin n kuadrin e nj alean.e dhe m von n
?tava n &0=< u kalua n formn e nj partnershipi ku kolonit dhe dominioni kishin t drejt
pr ulje tarifash. Dhe prjashtoheshin na det!rimet tretare.
%tatuti i [estministerit solli ekualitet me popullsin e bardh t kt!re dominioneve dhe
prfshihej >1milion njer".N trsi Britania ushtroi diktatur.,jala koloni ishte nj
prshkrim dhe jo nj definim.#sh *odesia e juut u quajt koloni vetqeverisse pas &0<= dhe
kolonit e tjera ishin terminuar me emrin protektorat dhe kishin mardhniet e t!re t
veanta dhe t dallueshme me Britanin.
@shtja ir1andese
#r 91vjet pas qeverisjes s Aktit Irlande" t &0<1 shtja irlandese dukej se kishte
prfunduar$por n fund t viteve (1rishfaqja e ushtris republikane irlandese dukej se rishfaqi
problemet e vjetra.
Ishin tre probleme
% pari protestantt q kishin ardhur n fund t shek X)II e ndienin veten t persekutuar
% d!ti ishin problemet mes unionistve dhe lojalistve
107
% treti ishin tensionet ekonomike sepse ishte nj vend relativisht i varfr. #untort katolik
ishin prqndruar n "onat e varfra t q!tetit.7 bn disa reforma t .ilat shfaqn ndikimet e
t!re.
Na ana tjetr si kundrprjije ndaj for.s s ushtris republikane katolike kundrvepruan
edhe protestantt ushtarakisht.
%r,ji,ja 0ritanike
N kontrast me ndarjen e Irlands s )eriut partit kr!esore n Britanni mbshtesnin politikat
e t!re t ndr!shme n vitet +1.N &0>0 [ilson droi trupat britanike n Irlandn e
)eriut.Aarmatosi nj pjes t for.ave ushtarake paramilitare dhe morri n mbrojtje
protestantt.
Dhuna shprtheu prsri n &0+&.Disa protestant ekstremist u futn edhe n bur.N janar
&0+< ushtart britanik qlluan &=njer" n nj demonstrat katolike n /ondonderr!.
N &0+= nj asamble e Irlands s veriut u "jodh n ba" t prfaqsimit propor.ional.7
formua nj qeveri me antar t moderuar na protestant dhe katolik.
N vitet +(4+> nj konvent konstuti.ionale dshtoi dhe u vran <0> vet n &0+>.
6otalisht n &1vite u vran <111vet.
#or ardhja presidentit amerikan me orijin irlande"e n %5BA n pushtet dhe ndikimi i
diaspors 91milionshe irlande"e n kt shtet bri q t ndikoj po"itivisht pr "jidhjen e
ksaj shtje.
-shtu n fund t viteve 01 u arrit nj marrveshje.%ipas ksaj marrveshje q u pranua na
t jitha palt "jidhja duhej t ishte paqsore.7 vendos armatosja e I*A4s dhe t for.ave
protestante.N kt aspekt nj pjes e I*A4s nuk pranoi dhe krijoi I*A4n e re.Ajo va"hdoi
rrun e dhuns.
#rjejsin tani do e mbante krahu politik i saj q ishte %hin ,ein.
Historia moderne e $e11sitR Sko>is
3jat kohrave moderne historia e kt!re d! rajoneve do t jet e prfshir n historin e
Britanis s 8adhe.
#or do t prmenden vemas me d! partit e t!re na.ionaliste q luajn nj far roli dhe kan
arritur t marrin deri <12 n parlamentet rajonale dhe krkojn nj autonomi m t madhe q
nesr mund t shkoj pse jo dret pavarsis.
%i edhe 7ellsi sht prmendur edhe si vendlindja e /edit Dians dhe d!shimet pr vrasjen e
saj na oborri mbretror anle" shkaktoi paknaqsi n 7ells.%i edhe %ko.ia sht prmendur
n vitet '1 kur si pasoj e kri"s s nafts dhe mqs %ko.ia kishte naft n ishujt %hetland
krkoi nj pavarsi m t madhe finan.iare n kt periudh.
HIST!#I& E &"+LIS)
&n,1ia e hershme
N shek ) pes kur lejionet romake braktisn Britanin ishulli u pushtua na tre fise barbare
jermanikt juk$anlo dhe sakst q filluan rivalitetin mes t!re dhe popullsis kelte.8e
"behjen e kulturs romake pjesa juore e ishullit filloi t njihej me emrin Enland.
5istoria e Anlis s hershme njihet me luftra pushtuese.N &1>> normant t ardhur na
veriu i ,ran.s s!nuan dhe reali"uan pushtimin e Anlis na duka i Normandis 7illiami q
njihet pr makabrat si 7illiam pushtuesi.
#ushtuesit e rinj det!ruan ata sakson t pranonin kulturn normande$frnjishten dhe
"akonet franke.#r t ushtruar kontroll ai n;orri dhe lije me titull /ibri i j!qit t
tmerrshm.#or monarkt anle" u for.uan .
3jat kohs s djalit t tij 5enriku I u vendos sistemi i prjithshm j!qsor n Anli.8 tej
e uan bijt e 5enrikut II q ishin *ikard Cemrluani dhe Xhoni pa tok.#or u sht!pn
baront dhe pr t respektuar t drejtat e t!re n &<&( -arta e madhe e /irive ose 8ana
-arta q fliste pr nj pushtet t kufi"uar t mbretit dhe t drejtat e parlamentit q mbronte t
drejtat e baronve.
108
*ndsin parlamenti e morri jat Eduardit
-u fitoi shum t drejta.
&n,1ia e mesjets
N shek XI) Anlia njohu nj "hvillim t dukshm ekonomik .E reja ishte rritja e rolit t
q!teteve .7 "hvillua edhe industria e prpunimit t leshit.#or kishte kri" dhe kishte edhe
mjaft kr!enritje.
N ann tjet.r kishte luft brenda prin.ipatave
-shtu kemi lufta e trndafilave pr shkak t flamujve simbol si /ankaster veriu i kuq dhe
jork juu i bardh.
-ishte luft edhe pr bashkim t monarkis mes m t fortve.
N ann tjetr lufta mes parlamentit dhe monarkis u b m e ashpr.
Chvillim jithsesi Anlia psoi jat Elisabets I e fundit 6udor n &((14&>11
8 pas filloi sundimi i %tuartve me Xhejms %tuart ku ai vendosi absoluti"min.Xhejmsi
sht!pi
puritant q krkonin pastrim t kishs anli.ane
pre"viteriant q krkonin orani"imi kolejial t kishs.
Indipendentt krkonin liri t plot besimi.
-ta t persekutuar u det!ruan t emironin n tokat e reja n Amerik$Irland dhe %ko.i.
#as tij erdhi -arli I q n kundrshtim me
parlamentin miratoi taksa shtes.-shtu filloi
konflikti mbret4parlament.Derisa si kompromis u mirata peti"ioni i t drejtave n &><0.
#or pr &&vjet deri &>91 mbreti sundoi pa parlament.,illoi lufta .ivile.#ro mbretit u quajtn
kavalier ose ro!alist.#ro parlamentit kokrrumbullakt.#or kur n kr!e t ushtris
parlamentare u vu -romuelli u prmb!s jithka dhe mbreti u dor"ua$.
Ndonse for.at mbretrore psuan humbje shum parlamentar donin marrveshje me
mbretin.8adje brenda t!re kishte edhe rupe si levelert q luftonin pr t drejta elektorale.
-romuelli rivendosi rendin dhe e shpalli veten lord protektor.
N &>(' ai vdiq dhe i biri nuk ishte i "oti.)endi u "h!t n kaos.-arli II %tuart v"honte na
lar.#arlamenti u kristali"ua n d! rupe vi dhe torr.)it kundr mbretit dhe torrt pro.
-ur pasuesi i tij Xhejms u martua me rua katolike vendi kaloi prsri n kri".Dhe
"vendsimi i fronit mbretror pa luft quhet revolu.ion i lavdishm ku parlamenti miratone
kurorn e mbretit..8e lijin mbi t drejtat Anlia u kth!e n monarki parlamentare
%undimtari i fundit i %tuartve ishte mbretresha Ana.
&n,1ia moderne
N ann tjetr n shek X)III Anlia do t ishte nn bllokadn kontintentale t Napoleonit q
n at koh ai kishte pushtuar tr Evropn dhe nuk lejonte q mallrat t shkonin n
Anli.#or -onresi )iens &'&( bri q Anlia t for.ohej m shum duke u rishpallur
/uanesha e detit.
N ann tjetr liji elektoral i &'=< i dha t drejtn shtress s mesme pr t votuar$por jo
puntorve.8 pas u shpall votimi i fsheht.
Ishin d! parti /iberale pr shtresat e thjeshta dhe konseravtort pr lordt.Ajo q ishte m e
rndsishme n &0&9 t drejtn e votimit e morrn edhe rat.7 miratuan edhe reforma
so.iale dhe ekonomike.7 mirata liji pr nnpunsit .ivil dhe siurimet shoqrore.
N ann tjetr marrveshjet pas lufts s par botrore do e rifor.ojn Britanin lidhur me
kolonit$por ato pas lufts s d!t dhe "hvillimi i pakt shken.or do e dobsojn at.
5I%6?*IA -?N6E8#?*ANE E AN3/I%D
;3 Britania n tran.i>ion
*ealiteti n kt koh pr Britanin ishte m pak i vrtet sesa imahi.-emi kshtu rritje t
kostos.
109
Ndrkoh Britania do i shptoj i"olimit t mahnitshm.Britania pavarsisht se kishte
"otrime nuk mund t predominante botn
;B Ind-stria stap1e dhe paterni tre,tar.
N &'+= Britania dominante ekonomin botrore.Ndjekur na prparimi i hershm n teknik
dhe finan.uar na bi"esmen me eksperien. n q!tetin e /ondrs ba"uar n burime naturale
n vet Britanin apo tr mbretrin.
E.onomia britanike ishte e qndrueshme.
%tabiliteti i qeveris u reflektua n munesn e nj interferen.e ministeriale n shtje
ekonomike me shprehje /re t ndodh.#as &'+= mjth situata ishte ro" dhe kombi rritej
vihet re se rritja ekonomike ishte m e nadal.8jth dividentt ishin n rritje vihen re larim
puntorsh.
Arikultura ishte shum keq pas &'+1.3ruri u rrit na &milion ton n &'>1 n 9milion ton
n &''1 dhje kjo pr shkak t prerive amerikane.Na &0&9 m shum se katr milion ton n
vit arrinin n Britanni dhe tre her m shum sesa prodhonin fermert britanik dhe =(2 m i
lir se mimi n &''1.Anijet dhe hekurudhat ishin prjejse pr importimin e miellit na
%5BA$Arjentin$Australi dhe Celando e *e.Dhe mimet e prodhimeve t tjera ishin m t
lira dhe kjo pr ars!e t mallrave t ardhur na importi.
6ekstilet jithashtu vuanin na prodhimet e jashtme.Industria e tekstileve n /an.aishire
dshtoi dhe kjo pr shkak t "hvillimeve n %5BA.Elektri.iteti dhe shpikjet e tjera u
prfituan m von dhe nadal.
Ndrtimi i anijeve n ann tjetr ishte m i shndetshm para &0&9.
Ndr!shimet teknike stimuluan krkesn.<11111puntor n Britanni vareshin na k! bi"nes.
Aeliku dhe prodhimi i hekurit u stimulua na
ndrtimi i anijeve dhe ishte =12 m i lart se rekordi i &0&=$-ostotja e transportit t hekurit
ishin faktori kr!esor q ndikonin n mimin e treut dhe ishte m i lir se eliku.
#rej &011 Britania kishte burime$kurse %5BA dhe 3ermani stimuloheshin na teknika.%i
rrjedhoj Ameri.a dhe 3jermania tani ishin duke prodhuar m shum hekur dhe elik se
Britania.6ani Britania po varej jithnj dhe m shum na treu i jashtm.8anifakturat tani
vareshin na tarifat$por qeveria nuk e morri n konsiderim.
Aeliku ishte prodhim ba".#or jithka ndikonte neativisht me rnien e mimit t treut
botror.
;; $nionet dhe sindika1i.mi.
#rqndrimi dhe "hvillimi i industris inkurajonte mbrojtjen sindikale dhe for.n e
puns.3revat e sukseshme t rave t prodhimit
t dokut n &''' dhe &''0 rritn antarsimet e unioneve.Na +(1111antar n &''' u
rritn n &.(milion n &'0<.Disa lije si ai i 3ladstonit n &'+& apo Disrael &'+( leali"uan
unionet.
Na &0&& n &0&= u rrit n mn!r t papreedent numri i revistve n <1milion. -emi rritje
raduale t revave ku m t ekspo"uar ishin hekurudhat.Ata krijuan nj alean. tripalshe
me dokerat pr t rritur fuqin.
L-5ta dhe post 1-5ta.
/ufta solli tre efekte t jashtme n e.onomi
% pari stimuloi pjes t veanta t saj si ndrtim anijesh$elik
% d!ti ndr!shoi punsimin se shum ra u punsuan kur burrat ikn n front
% treti paratiti nj prmas t papreedent t interferen.s qeveritare
-shtu hekurudhat u rekui"uan dhe u vun nn drejtimin e qeveris.@everia siuroi kalimin e
lijeve rreth tretis n rur dhe sheqer.
8inistria e muni.ioneve vuri punsimin e dhe prmirsoi kushtet e puns n fabrika.
Ndrkoh po vihet re dobsmi i po"i.ionit britanik.Ndrtimi i anijeve ra. 6ekstilet$hekur dhe
elik jithashtu.%i rrjedhoj papunsia u rrit <=2
110
%am0-k- dhe ,reva e pr,jithshme e 8:GC
Industria e pambukut ishte shum e ekspo"uar dhe viktim e rrethanave t ndr!shueshme.
-omisioni %anke! propo"oi pun t shkurtuar .-omisioni %amuel i &0<( kishte nj vshtrim
tjetr t problemeve kurse demonstruesit kishin iden se asnj minut n dit dhe asnj peni
n dit.Amimi ra na '( shilina toni n <9shilina toni.@everia nuk mund t va"hdonte m
mbshtetjen t filluar q jat lufts.
Dshtimi i neo.iatave t strjatura oi n rev.Alean.a tripalshe q deri tani kishte
shmanur konfrontimin krkoi prkrahje #or dshtoi.
Dshtoi pr ars!e se qeveria dhe populli qndruan t qet se si do t rridhnin njarjet e
mtejshme.C!rtarisht vetm #artia /aburiste neli e shqetsuar .
#nia e Pa11 Streetit dhe 8:3J
#as &0<> ekonomia britanike u prmirsua dhe kjo edhe si pasoj e infla.ionit masiv n
3jermani dhe ekspansionit fran.e" apo konfiden.s amerikane
N &0<0 eksprtet britanike ishin +<0milion strlinan dhe ishin &milion t
papun n vend.6rheqia e fondeve amerikane na Europa la reduktimin e prjithshm t
tretis europiane dhe nj trheqie n investimet e reja dhe na eksportet britanike t &0=&
ishin =0&milion strlina
N ann tjetr qeveria laburiste vendosi t priste papunsin.-urse Aurill e vendosi
Britanin n standartet e arta.N usht &0=& qeveria dha dorheqien.
Erdhi 8. Donald. @ neo.ioi pr huan'1milion strlina na bankat amerikane dhe
fran.e"e.
-jo u duk e mjaftueshme pr t stabili"uar jendjen.Nevil Aamberlain shpalli lijin pr
mbrojtjen e industris vendase dhe ndihm finan.iare n "onat depresive
Akti i papunsis ra.ionali"oi jrat.-emi ktu dhe marshimin e t urriturve.
#or lufta solli plane t reja.-shtu u shpen"uan &.(11milion strlina pr
aeroplan$anije$tanke.3jithsesi pavarsisht na shpen"imet ushtarake kjo solli rnien e
depresionit prfundimisht.
Nhvi11ime po1itike 8:JJ=8:BJ
6re ishin temat q dominonin historin politke britanike n kt periudh
E para ishte "jerimi i elektoratit
E d!ta krijimi i partis liberale dhe rritja e #artis /aburiste
E treta rritja e fuqis s qeveris dhe prjejsit dhe fundi i politiks lre t ndodh dhe
ers viktoriane.
'ot-esit
N fillim t shekullit e drejta e vots ishte mbi moshn <&vje dhe afrsisht +milion
njer".Cjedhjet ishin njher n +vjet dhe dhe votuesit shkonin sa te liberalt apo
konservatort.
/idert e d! partive kr!esore ishin aristokratik dhe ata do t paraqisnin dshirat e tr
elektoratit.-onservatort kishin filo"ofin e kishs anlikane dhe for.imin e perandoris.
/iberalt besonin n t drejtat e parlamentit$
pr kish jokonformiste$fuqi"imi i industris dhe parimet e tretis s lir.N fillim t
shekullit ata humbn mbshtetjen e bi"esmenve dhe fituan mbshtetjen e puntorve.N
&01> kur konservatort e Aamberlain shpalln tretin e lir liberalt morrn shumi.n.
Ata paraqitn nj er t re reformash so.iale si pensionet$etj.
om-nat dhe 1ordt 60-Iheti i pop-11it 8:J:
N &010 kshilli i Ekuerit prdori bu;hetin vjetor dhe jo vetm t pauante pr reformat
so.iale.-emi taks makinash$nafte dhe supertaksa t tjera.
-jo i ofendoi unionistt .Bu;heti u hodh posht me =(1 vota pro dhe +( kundra.#a para
liberalt nuk mund t qeverisnin .N janar &0&1
111
liberalt u kth!en n pushtet me ma;horan. dhe kishin mbshtetjen e '< na.ionalistve
irlande" dhe 91 laburistve.
Asquith riparaqiti bu;hetin e popullit dhe propo"oi ndalimin e fuqis s dhoms s
lordve.Cjedhjet lan nj ndr!shim na po"i.ioni i janarit .)etm nj limit ishte vendosur n
pushtetin e komuneve dhe kjo ishte ri"jedhja n do pes vjet
'ota pr ,rat 8:89 dhe 8:G9
#resionit pr t drejtat politike pr rat ishte q n shekX)III madje n &01= u themelua
7nioni i rave.$Dhe na &01> filluan ti shqetsonin politikant me demonstratat e t!re$N
&0&=pati edhe nj rev urie n bur
#or nuk ishte drama ajo q solli fitoren e votimit pr rat.Ishin prjejsit
3jat lufts.Ndrkoh /lojd Xhor;hi punsoi shum ra n vendet e lna na burrat .N
&0&'
prfaqsimi i aktit t popullit i dha t drejt votimi tr meshkujve mbi &'vje dhe &0<'
rave mbi <&vje iu dha e drejta e votimit.
-jo her kaloi me dhun dhe her paqsore.
#re.ik- i partis 1i0era1e
,itorja e liberalve n &01> nuk u prsrit m dhe ishte m shum dobsim i konservatorve
se for.im i liberalve.8e formimin e partis laburiste pak muaj pas "jedhjeve t &01>
liberalt e ndjen vet rre"ikun.?bsesioni i 3ladstonit me problemin e Irlands kishte
shkaktuar nj politik reale brenda partis dhe bri q shum unionist liberal t kalonin n
#artin -onservatore.6retia e lir ishte nj ideal tjetr liberal q shkaktoi apel praktik tek
bi"esment si nj kompetitor i jashtm q ndr!shoi po"i.ionin britanik.-onservatort
dukeshin m t prshtatshm kushteve moderne.8ejithat kabineti i &01> kishte
personalitete brilant si /lojd Xhor;h$
Aurill$etj.*eformat so.iale t /lojd Xhor;hit dukeshin dukeshin si so.ialiste dhe m von
me disa amendamente mund t interpretohej dhe si rrua e qeverisjes laburiste.
N luftn e I botrore vihen re d! njarje q ndr!shuan jetn e liberalve.
#ushteti i marr na qeveria prfshinte tarifat$rekui"imet$etj.
N &0&> /lojd Xhor;hi u thirr na mbreti t formonte qeverin./lojd Xhor;h ridisenjoi
administratn britanike.
#r t diskretituar at u prhapn lajme se ai kishte nj!er n lidhje me trupat n
,ran..Debati 8auri. i a.aroi jrat dhe ajo q i vuri vuln ishte korrupsioni q bri q
konseravtort t len koali.ionin ku ishin futur q na &0&(.
4he n,ritja e partis 1a0-riste
Njer"it e puntorve n shek XIX ishin n partin /iberale.N &'0< disa prej t!re u
"jodhn si so.ialist.N &011 u krijua komiteti i puns pr t ndihmuar kandidatt so.ialist
n parlament dhe me ndihmn e unioneve sindikale u krijua partia laburiste.
@ n fillim #artia /aburiste e shpalli se nuk ishte pr ekstremistt revolu.ionar dhe nuk
ishte e njashme me bolshevikt n *usi.N "jedhjet e &0&1 trhoqi +2 dhe m pas <<2
dhe ><vende n komun derisa n &0<< 8.Donald fitoi &9< vende.Dhe u b opo"ita "!rtare.
#eriudha konservatore nuk ishte e leht aq m shum tretia e lir apo protektorati.
8inistri i par laburist ishte prkrahur na liberalt.Ai vendosi t bj treti me *usin dhe
pr kt u aku"ua si komunist.
,ushata e &0<9 u dominua na nj letr e Cinovievit$nj direktiv e uditshme e kominternit
q inkurajonte revolu.ionin n Britani.
-onservatort fituan 9&0 vende $laburistt &(& dhe liberalt 91.)iktima nuk ishte partia
laburiste$pr ars!e se ajo fitoi vota ekstra.
N &0<0 laburistt fituan m shum dhe 8..Donald prsri nn varsin liberale formoi
qeverin.
ri.a e 8:GC dhe 8:38
112
D! her n pes vjet qeverisja u testua na stresi ekonomik.8inistri BaldYin kujtohet pr
revat e prjithshme t pre.ipituara na vshtirsit e industris s pambukut.Bu;heti u
krijua pr t paraqitur besim.-ur komisioni %amuel raportoi n &0<> qeverisja Balduin pranoi
konseuen.at.
-ur 6.7.B thirri <.(milion puntor prfshir n transport$elektri.itet$a" u kr!e nj aksion
provokativ na qeveria .Edhe .ivilt iu bashkuan 6.7.B.
#avarsisht na kri"a e &0<> kri"a ekonomike e &0=& bri ndr!shime fondamentale.@everia
bri edhe presione puntorve si 5itleri apo 8usolini
#or qeveria kombtare q formoi 8.B Donaldi n 3usht &0=& bri at q ishte e
domosdoshme pra ndrpreu papunsin.7 vun dhe politika proteksioniste.
N &0=( konservatori BaldYin ndoqi politikn e 8.B Donaldit.Cjedhjet e tjera konfirmuan
aprovimin publik
#rmes kt!re ndr!shimeve politike opinioni publik britanik neli solid deri n &0=0.N &0==
rikth!en konservatort n pushtet.Ndrkoh 3jermania kishte shkelur konferen.n e
armatimit dhe kandidatt laburist ishin paqsor.Ndrkoh Aurill brtiste pr
luft.3jithsesi kishte akoma "ra q neo.ionin pr paqe.
ri.a e a0dikimit 8:3C
-ur Xhor;hi i par vdiq n :anar &0=> n pushtet erdhi pasuesi Eduard )III q ishte m i
pratituri n historin moderne Britanike.#ersonaliteti$enerjia dhe eksperien.a premtuan
nritje.I panjohur n publik Eduardi u b i besueshm.8jth divor.i me nj rua e bri at t
papranueshm na ana so.iale.Ishte roli i Balduinit q konfirmonte rolin e Anlis n
dominion.N &1Dhjetor &0=> Eduardi abdikoi na froni te vllai i tijXhor;h )I dhe la vendin
e tij dhe kurr nuk u kth!e n Anli.)diq n &0+<.
#ritja e shtetit so>ia1 8:JJ=8:3:
Bilado na kto partit q ishte n pushtet n kt periudh pranoi ndihmn pr q!tetart$
#rfituesit kr!esor ishin fmijt$vejushat$etj.
Na &011 nj fmij anle" duhet t shkonte n shkoll.Akti Balfur i Edukimit i &01< krijoi
autoritetet lokale t edukimit.8osha shkollore u rrit n &9vje.
#ensionet rreth +14tave u paraqitn na liberalt.N &0<( konservatort kontribuan m tej
7 bn dhe ndr!shime t tjera n kt fush si na /lojd Xhor;h me asisten.n dhe siurimet
shoqrore$por q u ndrpren pr shkak t fillimit lufts s d!t botrore.
B#IT&"I& %#E* 8:3:
Britania e kohs s 1-5ts
Na shtator &0=0 deri prill &091 ishte periudha e lufts s fonive kur pasi fushata polake e
5itlerit kishte prfunduar asj nuk dukej se kishte shqetsuar jetn rutin n Anli.-jo
kishte t bnte me evakuimin pr shkak t panikut me maskat e a"it dhe testi i
nervave./ufta e vrtet filloi pas deklarats s Aurillit n Dounin %trit pr luft$jendje e
.ila "jati deri n &09(.Ai ishte si kr!eministr edhe ministr i mbrojtjes.#arrulla ishte tr
jrat pr luftn ku .ivilt n Britanni luajtn rol kr!esor
7i11imi i rindrtimit
Efekti kr!esor i tr ksaj ishte shpirti i ri i demokra.is.,illuan rejistrimet pr punsim dhe
kr!esisht punsimet kishin t bnin me aspektin .ivil t lufts.Na fundi i &09= u krijua edhe
ministria e rindrtimit ku u mendua pr t ardhmen pas lufts
N,jedhjet e 8:B;
#artia /aburiste dhe ajo liberale u trhoqn na koali.ioni i madh i Aurillit .Cjedhjet i
fituan laburistt dhe ai psoi disfat.Ai q q erdhi /ojd Xhor;h donte t haronte t
kaluarn.#r m tepr partia .onservatore njihej si partia e marrveshjes s 8!nihut.
"a>iona1i.imi
113
#artia laburiste n ann tjetr kishte paraqitur nj dokument politiki n &09< q titullohej
Bota e vjetr dhe shoqria e re.Idea ishte q shteti duhet t merrte nn kontroll industrino dhe
kshtu fillonte politi.a e na.ionali"imit.N at koh kjo ishte e pranueshme pr shum njer".
-tu prfshihen korporatat enerjitike$
minierat$etj..#or ishte na.ionali"imi i hekurit q shkakton nj kontraversitet t madh.-shtu
konservatort theksonin se efiensa m e madhe e t!re do t ishte nse ato liheshin private.
Shteti so>ia1
-tu prfshiheshin siurimet shoqrore$siurimet shndetsore.-shtu pr njer"it n nevoj
u ndrtuan &milion shtpi.7 mirata liji pr tredunionet sindikaliste.-shtu u krijua shteti
so.ial n saj t politiks so.iale dhe laburistt fituan m shum vota$por konservatort me
aleatt krijuan qeverin se kishin shumi..Aurill u b kr!eministr pr t d!tn her n
moshn ++vje.
Britania n 0otn moderne dhe rea,iteti ekonomik
Ndrkoh q bota e.te prpara me fabrikat$Britania mbshtetej akoma tek manifakturat.N
raport t shkmbimit monetar ajo ishte defiitar.#as pavarsis s Indis munesa e lndve
t para u vu re.Bor;hi prej Ameriks pr shkak t kredive u rrit.
Ekonomia dhe konservatort ;8=CB
Aurill n &0(& kishte premtuar treti t lir.-shtu ishin privati"uar ato q m par ishin
shtet"uar si korporata hekuri dhe eliku.#or thelbi i shtetit so.ial neli.#roblem pr treun e
lir ishin mimet .8jth kemi stimulim t ekonomis dhe ini.iativs s lir problem ishte
rritja e importit.7 "batua teoria lre t veproj.
%o1itika dhe konservatort ;8=;:
#oliti.a e Aurillit ishte n mn!r t padiskutueshme e sukseshme
)dekja e 3eorit )I dha nj ars!e m shum pr t reflektuar.Ardhja e Eksabets II dha nj
ars!e m shum pr t reflektuar.7 hap n kt koh televisioni komer.ial B.B.B
-onservatort fituan prsri edhe me Eden n saj t politiks s t!re
7-ndi i ers >onservatore CJ=CB
-atr vitet e mpasshm ishin m pak t sukseshm.Doli liji pr t punsuarit emirant
kr!esisht na -omunuelthi.#opullariteti konservator ra dhe n "jedhjet &0>< psoi disfat.
%artia 1a0-riste CB=DJ
[ilson nj admirues i -enedit i premtoi popullit &11dit dinamite.8jth plani kombtar vdiq
nprmjet nj kaosi.Ai premtoi edhe reform t dhoms s lordve derisa konservatort
erdhn prsri n pushtet n &0+1 me ==1vende kundrejt <'+ laburist dhe >liberal.
%o1itikat n vitet DJ
@everia ishte n vshtirsi.-jo edhe n saj t rritjes s mimit na orani"ata e nafts
?.#.E.B.
N mars &0+9 [ilson formoi nj qeveri n minoran..
"a5ta e detit t veri-t
#ressioni q Britania t interohej n B.E u rrit.Na ana tjetr shptimi pr t dal na kri"a e
nafts s ?.#.E.B pr shkak t rritjes s mimit t nafts u pa te nafta e detit t veriut.N kt
aspekt %ko.ia krkoi pavarsi finan"iarena /ondra q nuk u pa me s! t mir prej
saj.Britania ishte n bor;h edhe na krdit e ,ondit 8onetar.
-ri"a kishte filluar.Na ana tjetr n &0'& vijn n fuqi konservatort.-r!eminstrja 8araret
6heer premtoi q me masa drastike do e n;irrte vendin na kri"a.#r kt ars!e ajo u quajt
edhe ruaja e hekurt.
N vitin &0'0 qeverisn po konservatort me Xhon 8ej;hr.#or ishin nj seri skandalesh q
bn q n kr!e t vinin laburistt me 6oni Bler q pr tre mandate edhe aktualisht po i japin
dretim Britanis.#or edhe n kt rast ka patur kri"a.)rasja e /edi Dians nj prin.esh me
reputa.ion n popull$ku u aku"ua shtpia mbretrore dhe na ana tjetr martesa e prin.it
Aarls me t dashurn -armela shtuan aku"at.
114
N ann tjetr sht pranuar .ontributi i Blerit n luftn e -osovs n &0'0 prkrah
presidentit amerikan Bill -linton.#or Bler ka patur shum kritika lidhur me prkrahjen q po
i jep %5BA pas njarjeve t && %htatorit.
-shtu ai sht kritikuar pr prkrahjen n Afanistan dhe veanrisht n Irak.
anada
8e &1milion km< dhe <(milion banor ku &E( frankofon dhe pjesa tjetr anlofon.
N lashtsi ktu banonin fise indijene si eskime" t afrt me ata t 3reonlands$etj.
Ishin kta fise q i jetn vikint kur "buluan rrun pr n Amerik n shek X pes nj rru
q i humbi jurmt dhe e ri"buloi -olombi n &(0<.Ata ishin akoma n rendin primitiv derisa
erdhn koloni"atort evropian.-ultura e lumit ?hajo n )4I) es u prhap edhe n fiset
indiane t -anadas.
-anada n fillim ishte koloni e ,ran.s$por pas
lufts +vjeare franko4anle"e i kaloi Anlis.
#as lufts s par botrore u shpall pothuajse e pavarur$madje kishte edhe nj vend n
/idhjen
e -ombeve.-a kr!eminstrin e saj.
6heksojm se sht republik parlamentare$por djohet shum na trashimia edhe
mbretresha e Anlis Elisabet.8onedha dollari -anade".
#rovin.at jan 6erranova$Ishulli Eduard$
%ko.ia e re$BrunsYiku i ri$?ntario$8anitoba$ @uebek$%askevan$Alberta$-olumbia Britania e
*e$:ukon$6erritori veriperndimor.%ot n -anada jetojn mbi (1mij shqiptar t ardhur q
n fund t shek XIX dhe jetojn n q!tetet e mdhaja dhe t "hvilluar t saj si 6oronta$
?tava$etj.
-e0ek
-uebek ka nj siprfaqe &.(milion km< dhe +milion banor ku mbi 012 frankofon dhe
jetojn '12 e frankofonve kanade".
%i qendr -uebek.*ajon shum i "hvilluar dhe veanrisht n industrin e makinave.Nisur
na kjo spe.ifik si i vetmi rajon frankofon n -anada partia na.ionalistee -uebekut
orani"oi edhe nj referendum pr pavarsi n &00( ku vetm 9(2 u shprehn pro dhe kjo
semendonin se kan m shum interesa t prbashkta me anlofont kanade" sesa q i
ndajn.
(ipro
Anlia ia morri perandoris osmane ishullin e qipros q n fund t shek XIX.6radi.ionalisht
ka qen reke$por me d!ndjen e fiseve osmane veriu u banua na turqit.#as shkputjes s tij
pas lufts d!t botrore ka patur konflikte mes turqve dhe rekrve derisa veriu turk me
=(11km< dhe <11mij banor u shpall shtet i pavarur dhe juu bri t njjtn j me>111km<
dhe >11mij banor.%i rrjedhoj e kalimit t turqve n veri dhe rekrve n ju sot mbi 0(2 e
t d! shteteve jan etnikisht t pastr rek dhe turq .
)endi dallohet pr turi"m.3jitashtu theksojm se juu rek sht sot antar i Bashkimit
Evropian.:uu ka qendr Niko"ian dhe juu ka qendr /arnatakn.
AustraliaTNe1anda e #e
8e nj siprfaqe +milion km< dhe popullsi &(milion banor.-r!eq!tet -ambera.
*epublik$por me nj varsi indirekte na mbretresha e Anlis.7 "bulua n fund t shek
X)III na Xhejms -uk.Deri n kt periudh banonin fise indiene austroloide ose si njihen
ndr!she aborijen.#or m pas u koloni"ua na anle"t.Aktualisht n kt vend jetojn
popullsi mikse si t bardh kr!esisht anle"$
por edhe italian$si edhe sllav si serb
maqedonas$etj.N fund t shek XIX kan ardhur edhe shqiptar$ku sot jetojn rreth&11
mij australian me orijin shqiptare.
115
Edhe Celanda e re me =11mij km< dhe =milion banor i prket ksaj periudhe "bulimi na
evropian anle".Aktualisht edhe ktu popullsia sht heterojene ku jetojn sot edhe
=1mij shqiptar.
Ea1aj.ia.
6heksojm q sht i vetmi shtet n -omunuelth q sht edhe antare e /idhjes Islamike$si
edhe antare e orani"ats s nafts ?#EB.-jo pr shkak se (92 e popullsis s saj sht
islamike.8e =11mij km< dhe <1milion banor ku malajt jan ((2 dhe t tr islamik.-a
edhe besim budist q jan kr!esisht kine"$induist$etj.
N shtetin e 8alaj"is ve &&shteteve n adishullin e 8alajs ndodhen edhe d! shtete t saj
n ishullin e Borneos q jan
Sa0ah
8e +9111km< dhe &.(milion banor ku indijent jan <(2 dhe indone"ian =12 dhe kine"
<12$kurse vet malaj"ian &12.
%i besim edhe ktu ((2 jan m!sliman
SaraQak
8e &<9111km< dhe &.>milion banor.Indijent(12E
%i besim =(2 kristian$animist =12.
m!sliman <(2 dhe t tjer &12.
Sin,apor
-a =111111banor dhe >11km< ku kine" '12 dhe malaj &(2indian 92 dhe t bardh &2
-r!esisht anle"
%i besim relijionet kine"e ((2 dhe m!sliman &(2 si edhe indu$sik dhe protestant '2
kr!esisht kine".
Br-nei
8e >111km< dhe =11mij banor.%ulltani i saj sht m i pasuri n bot me <1miliard].
#opullsia sht malaj +12$kine" &(2 dhe t tjer &(2.%i relijion +12 m!sliman dhe
relijione kine"e &12 dhe t tjer <12 ku protestant (2 kr!esisht anle".
116
SHI5RA RAJONET NE KON5LIKT
-ontinenti amerikan
-anada
@uebek me &(11111km< dhe +milion banor ku (milion frankofon.
%5BA
-aliforni $Ari"ona$Nju 8eksiko '11mij km< me =(milion banor ku =1milion hispanik.
6eksas nj rajon i pasur me naft ku &+milion banor
Ish 8alvine ose ,alkland nj problem mes Anlis dhe Arjentins me &<mij km< dhe
<mij banor
-ontinenti afrikan
%ahara perndimore koloni e 8arokut me <(<mij km< dhe <11mij saharian vendas.
Beuta e 8aile koloni spanjolle n 8arok (mij km< dhe &<(mij banor.
*ajonet e Nieris
Nieria juore me 91milion banor ku +=2 kristian
Nieria qndrore me &+milion banor ku >12 kristian$<12 m!slima dhe <12 relijione
tradi.ionale
Nieria veriore me =(milion banor ku +12 m!sliman
3:E?3*A,IA E I%5 )ENDE)E 6D A,*I-D% :73?*E D5E )E6D A,*I-D% :7376.
Namibi
8e '=1mij km< dhe <milion banor ku bantu +12 dhe metis +2 dhe evropian (2.
%i relijione kemi fe t tjera &2$kristian 0&2 ku protestant +12 dhe fe tradi.ionale
afrikane '2.
/esotho
8e =1mij km< dhe <milion banor..Bantu 002
N &2 a"iatik dhe britanik.
Na relijioni tradi.ionale afrikane >2 bahai &2$kristiane 0=2 ku protestante =(2.
%ua"ilend.
8e &+mij km< dhe &milion banor.)endas 0+2 dhe vetm &+mij evropian e(111 a"iatik
*elijione tradi.ionale &'2 dhe m!slimane &2 e bahai &2 dhe kristiane '12 ku protestante
jan rreth <<2.
*uanda
8e <(mij km< dhe 0milion banor ku hutu '+2$tutsi &12 dhe pati luft .ivile mes t!re dhe
<(1mij t vrar q emiruan nj pjes edhe drejt 7ands.%i relijione kemi &12
tradi.ionale afrikane dhe m!slimane &12 dhe kristiane '12 na kta protestante =12 dhe
katolike romake 902 e ortodokse &2.
Burundi
8e =1mij km< dhe >milion banor.,iset runde 0+2 ku tutsi &(2 dhe hutu '12
%i relijione tradi.ionale afrikane '2$
m!slimane&2 dhe kristiane 0&2 ku protestante &>2
Botsvana
8e >11mij km< dhe &.(milion banor ku +12 tsvanas dhe tjer <92 dhe europiane <2
*elijionet tribale =+2$bahai dhe m!slimane &2 dhe kristiane ><2 ku protestante <12
Afrika e juut dhe shtetet e saj
8e &milion km< dhe 91milion banor ku "e"ak +12$bardh &92metis &12 tjer =2 dhe
a"iatik =2.
%i a"iatik 011mij indian dhe &(mij kine".
%i t bardh afrikan <$(milion ku hollande" <milion$anle" &.+milion$portue" >11mij
117
rek +1mij$jerman 9(mij dhe shqiptar 9111 prfshir ktu dhe pretendenti pr fron
mbretror /eka Coun q pr <1vjet pas larimit na %panja jetoi n :ohanesbur deri &00+
kur erdhi n %hqipri.
%i fe kemi tradi"ionale afri.ane &+2$ indu <2$m!sliman &2ifutt '1mij jetojn n
6ransval$kristian +<2 ku protestant ='2
dhe katolik '2.
Na ana e komuniteteve "e"akt i kemi +>2 kristiane ku =(2 protestante dhe <92 reliione
tradi"ionale.
)et t bardht jan (milion ku kristian 0<2 dhe na kta protestante '=2 e katolike
romane 02 dhe ifut <2.
-omuniteti metis =milion ku kristian '>2 dhe na kta protestant +<2$katolik roman
&12 dhe m!sliman >2
-omuniteti a"iatik 011mij ku '&2 n Natal$
&92 n 6ransval dhe 92 n -ep.
%i relijion >&2 indu$<12 m!sliman dhe kristian &=2 ku protestante &12 dhe katolike
romane =2.-a baptist$unjillor$etj.
%htetet e Afriks s juut jan
Boutsvana me <milion banor 91mij km< ku 912 tsvanas dhe kristian 012.
Biske! me '11mij banor dhe 0mij km< ku &<2 ;hosas dhe +(2 kristian.I pavarur q
&0'&
3"ankulu me &milion banor dhe 912 shanas dhe (&2 kristian
-a Nuale me >11mij banor dhe &>2 sYasis
dhe >'2 kristian.
-Ya Ndebele me >11mij banor ku =(2 ndebele dhe '(2 kristian
-Ya Culu me (milion banor dhe >12 "ulu dhe +(2 kristian e jetojn n Natal
/eboYa me =milion banor ku >12 pedis dhe (+2 kristian.%htrihet n veri t 6ransvalit
@YaqYa me =11mij banor dhe 02 sotos e shtrihen n shtetin e lir t ?ran;hit me ''2
kristian
6ranskei me =milion banor dhe 9=2 ;hosas e kristian >+2 dhe 9(mij km<.I pavarur q
&0+>.
)enda me >mij km< dhe >11mij banor ku >'2 vendas dhe ((2 kristian i pavarur q n
&0+0.
-emi edhe -epi i shpress me &&<9km< dhe pothuajse pa popullsi
N %udan
Darfur (11mij km< dhe =milion banor -ontinenti A"iatik
%htetet Indis
India.
6ermi Indi n fakt nuk prfshin vetm shtetin e sotm indian$por edhe rajone q deri n &09+
kur Britania hoqi dor na sundimi prfshiheshin n koloni britanike t Indis.
Dhe ktu prfshihen India n kuptim m t nusht$#akistani$Banladeshi$Nepal$%ikim$
Butan dhe q m pas u shpalln shtete t pavarura.#opullsia ishte mikse na relijioni si indu
t prfshir n shtetin e sotm indian$
8!sliman n Banladesh dhe #akistan e -ashmir dhe budist n Nepal$%ikim dhe Butan si
edhe %ri /anka
Nepal
8e nj siprfaqe &91111km< dhe popullsi <1milion banor.<12 tibetian dhe '12
indian.8jth sht monarki sot ka veprime na for.a t armatosura me fr!m maoiste pr ta
prmb!sur at dhe t lidhur me -inn.
8erren me bletori.
%ikim
118
8e +111km< dhe 911 mij banor.Nepale" +(2.Budist =12 t tjer t pr"ier.Edhe kjo
monarki.
Butan
8e siprfaqe (1mij km< dhe popullsi <milion banor$+12 drukpa dhe <(2 nepale".Butist
+12.Edhe kjo sht nj monarki.
%ri /anka
8e >(111km< dhe <1milion banor.:an +(2
Ainalais dhe <(2 tamil t prqndruar n veri dhe q krkojn sot nj shtet t pavarur tamil
atje.Budist +12q jan srilankes dhe &12 m!sliman kr!esisht tamil q sht edhe nj
dallim tjetr me popullsin shumi.
*ajoni tamil n veri ka nj siprfaqe prej 0mij km< dhe &<11111banor me kr!eq!tet :afna
ku &milion tamil
:amu de -ashmir
8e <<1111km< dhe popullsi +milion banor.:an +12 (<2 kashmir dhe &'2
indian.%i besim >(2 m!sliman dhe =12 indu
si edhe -ashmiri m!siman dhe :amu indu.
'1111km< jan t pushtuar na #akistani dhe 91111km< na India q prej &09+.
#akistani dhe provin.at e tij.
I shpallur i pavarur na India n &090 me nj popullsi relijio"e homojene m!slimane dhe
na ana etnike e pr"ier.
-a ''1111km< dhe &91milion banor.
-a katr provin.a si #enjab me /avora qendr dhe <11111km< dhe (1milion banor ku mbi
+12 pun;habas
%indi me qendr -arai dhe &91mij km< dhe <1milion banor mbi +12 popullsia sinde.
Beluistan me =(1mij km< dhe 9milion banor me qendr @ueta ku +12 Belu
Cona perndimore me fise tribale urdu mbi +12 dhe +(mij km< dhe &&milion banor
Cona tribale me <+mij km< dhe <milion
Banor.%i monedh rupi pakistane".
6otalisht >12 pun;hab$&<2 sind$'2 urdu$92balu dhe pjesa tjetr iranian dhe fise
pashtu dhe tribale.
8bi 0(2 jan m!sliman
8erren me bujqsi dhe veanrisht mbjellje opiuimi ku qeveria pakistane"e po bn luft pr
ta "hdukur nn presion ndrkombtar.
Banladesh
8e &9(mij km< dhe &=1milion banor. :an 0+2 benala dhe '+2 m!sliman e&=2 indu
dhe pjesa tjetr budist.8erren me peshkim.
India n kuptim m t nusht
8e =milion km< dhe 011milion banor.8bi +12 indoaranian dhe <(2 dravid dhe na
besimi +(2 indu prqndruar n ju dhe &(2 m!sliman t prqndruar n veri dhe pjesa
tjetr budist prqndruar n kufi me -inn.
8erren me bujqsi.%i monedh rupi indian.
%56E6E6 INDIANE
:an &+ shtete indiane
Andra #radesh
8e <+(mij km< dhe >(milion banor ku '(2 telu dhe 012 indu
Aranakal #radesh
8e 01mij km< dhe &milion banor ku popullsi e pr"ier dhe +12 animist
Asam
8e '1mij km< dhe <1milion banor ku ((2 asam e <(2 benal dhe +12 besim indu dhe
<(2 m!sliman
119
Bihar
8e &+(mij km< dhe '(milion banor ku +(2 indian dhe dialekte indiane dhe '12 besim
indu.
3oa
Ish .oloni portue"e.8e 9111km< dhe &milion banor ku >92 konkanis dhe <(2 maratis
dhe
besimi >(2 indu dhe =12 kristiane
3ujarat
8e <11mij km< dhe 91milion banor ku +12 ujaratis dhe besim 012 indu
5ar!ana
8e 91mij km< dhe &(milion banor ku 012 indu dhe besim po 012 indu
5imakal #radesh
8e (>111km< dhe (milion banor ku 012 indian dhe 0(2 hindu.
-arnatake
8e &01111km< dhe 9(milion banor ku <E=indian dhe '(2 indu
-erala
8e 91mij km< dhe =1milion banor ku 0>2 malaj"ian dhe (+2 indu dhe =12 m!sliman
8adia #radesh
8e 991mij km< dhe >>milion banor ku '(2 indian dhe 0<2 besim indu.
8aharashatra
8e =11mij km< dhe '1milion banor ku +(2 maharis dhe '12 indu
8anipur
8e <<mij km< dhe <milion banor ku &.<milion meiteis dhe >12 indu =92 kristian
8eala!a
8e <<mij km< dhe <milion banor ku '12 fise tribu inferiore dhe >12 kristian$<12
animist e &(2 indu e (2 m!sliman
8i"oram
8e <&mij km< dhe +11mij banor ku '(2 kristian dhe &12 budist e (2 induist
Naaland
8e &>mij km< dhe &milion banor ku '92 fise tribu primitive dhe &(2 t tjer dhe '(2
kristian e &12 indu
?risa
8e &(mij km< dhe =1milion banor ku
'(2 orisian dhe 0(2 besim indu.
#enjab
8e (1mij km< dhe <1milion banor ku '(2 pen;habis dhe &(2 indian dhe >(2 sik e
=(2 indu.
*ajastan
8e =91mij km< dhe 91milion banor ku 012 indian dhe 012 indu e&12 m!sliman
6amil Nadu
8e &=1mij km< dhe ((milion banor ku '(2 tamil dhe &12 telu dhe besimi 012 indu
dhe (2 kristian dhe m!sliman
6ripura
8e &1mij km< dhe =milion banor ku +12 benal dhe &(2 tritura e reliioni 012 indu$
(2 m!slima dhe budist.
7tar #radesh
8e =11mij km< dhe &91milion banor ku 012 indian &12 urdu e '12 indu na besimi e
<12 m!sliman
[est Benal
120
8e 01mij km< dhe +1milion banor ku '(2 benala dhe (2 indu$=2 urdu &2 nepale" dhe
>2 t tjer.%i besim +(2 indu dhe <(2 m!sliman.
-urse na ana tjetr Benali lindor sht shteti i sotm i Banladeshit.
6erritore t tjera.
:an rreth &milion banor me prbrje fetare e kombsi t ndr!shme q Indis i neln pas
kohrave.
*ajone t -ins
6ajvan =>mij km< me <1milion banor
8akao &>km< me 911mij banor
5on -on &111km< me (milion banor.
%inkian &>11111km< dhe &(milion banor ku >12 ujur.
6ibet &<11111km< me <911111banor ku <milion tibetian.
8onoli e brendshme me &<11111km< dhe <&milion banor ku &12 monol
/iaonin me &9(mij km< dhe 91milion banor ku &1milion manu.
-a edhe paki.a t tjera q prbjn m pak se &12 por jetojn n m shum se &E= siprfaqes
s -ins.
Arment n 6urqi jetojn n nj siprfaqe prej <(mij km< dhe '11mij banor me qendr
Er"urum dhe sot vetm &12 armen por m par mbi (12.
-urdt n 6urqi jetojn n nj rajon prej
=1mij km< me =milion banor ku <milion kurd dhe qendr )an.
*ajonet autonome t Irakut
*ajoni kurd <(111km< n veri n =milion banor me <milion kurd
*ajoni shit me &((111km< dhe &<111111banor ku &1milion shit n ju
*ajoni s!ni n qendr me <(1111km< dhe (milion banor 9milion s!ni
6otalisht &1milion shit ose (12$por t shtrir n =(2 t vendit$=milion kurd ose &(2 e
popullsis dhe t shtrirn >2 e territorit dhe +milion s!ni ose =(2 popullsis n (02 e
territorit.
N Iran
-urdistan <(mij km< dhe &milion banor ku '11mij kurd
A"erba"han &1(mij km< dhe >milion banor ku 9milion a"er.
Beluistan &'1mij km< dhe &milion banor ku '11mij belu.
3jeopolitika e konfliktit n /indjen e mesme.
/iban juut <mij km< dhe <(1mij banor.
/artsit 3olan me &=11km< dhe <1mij banor
:eru"alemi lindor &11km< dhe &11mij banor ku +1mij palestine" ose +12.
:eru"alemi perndimor 9(1km< dhe (11mij banor ku &11mij palestine" dhe 911mij
i"raelit.
Breu #erndimor >111km< dhe &milion banor ku 011mij arab
3a"a 911km< dhe +11mij banor ku >11mij arab
I"rael <1mij km< dhe 9milion banor.
Na"aret =111km< dhe +11mij banor ku <11mij arab.
5aifa &mij km< dhe >11mij banor ku <11mij arab
*amia &mij km< dhe 011mij banor ku =11mij arab.
6el Aviv me <11km< dhe &milion banor ku &11mij arab
Ber Er sheva &9mij km< dhe (11mij banor ku &11mij arab.
#rojekti &09' prfshinte vetm Ber er %heva dhe 6el Aviv me (11mij i"raelit dhe =(1mij
arab ku shumi.a e t!re jan laruar dhe vendosur kolon i"raelit.
*ajonet n Evropn lindore
121
%udetet n Aeki me <'mij km< dhe sot =milion banor asnj jerman$por m par >12
jerman.
5unare"t n %llovaki &1mij km< me &milion banor ku >11mij sllovak.
*ajonet jermane n #oloni &11mij km< me &1milion banor asnj jerman$por m par
+12 jerman si n %ile"i 012$etj.
5unare"t n 6ransilvani *umani me (1mij km< dhe =milion banor ku &91111hunare".
*ajoni pomak n Bullari me -ard"hali qendr dhe &1mij km< e &milion banor ku >11mij
pomak.
*ajoni maqedon i #irinit n Bullari me 'mij km< dhe <11mij banor ku &11mij
maqedonas.
*ajonet n 3reqi
6hrakia 'mij km< dhe ==1mij banor ku &11mij turq.
8aqedonia =1mij km< me <milion banor ku 911mij maqedonas dhe m par rajon i
pr"ier ku rekt ishin m pak se =12
,ollorin e -ostur me 9mij km< dhe 01mij banor ku =1mij maqedonas e &1mij
shqiptar.
6hesprotia ose Aamria me &(11km< dhe 91mij banor ku <(mij shqiptar t krishter.
Epiri me 0mij km< dhe =<1mij banor ku &(1mij shqiptar t krishter$&11mij vlleh dhe
+1mij rek.
#elopone"i me &(mij km< dhe >11mij banor ku 911mij arvanitas.
@ipro turke me =(11km< dhe &'1mij banor ku &+1mij turq.
@ipro reke me (011km< dhe >11mij banor ku (01mij rek
*ajonet autonome n ish juosllavi
*epublika shqiptare e Iliriads n 8a.edoni me 'mij km< dhe >11mij banor ku 911mij
shqiptar.
*ajonet shqiptare n 8al t Ci &mij km< dhe (1mij banor ku 91mij shqiptar.
*ajoni serb n 8al t Ci <mij km< me &(1mij banor ku &11mij serb.
*ajoni boshnjak ose %an;haku me =mij km< dhe &(1mij banor ku 01mij boshnjak.
-rajina n -roa.i me &1mij km< dhe +11mij banor ku 911mij serb.
%lavonia lindore n -roa.i me <mij km< dhe &(1mij banor ku &11mij serb.
Ndarja e Bosnjs
*ep %erbska me <1mij km< dhe &(11111banor ku &milion serb$911mij m!sliman dhe
&11mij kroat.
5rvatska me 'mij km< dhe '11mij banor ku (11mij kroat$<11mij m!sliman dhe
&11mij serb.
Cona m!slimane &9mij km< me &>11111banor ku &<11111m!sliman dhe =11mij serb e
&11mij kroat.
8ostar &mij km< dhe &=1mij banor ku >1mij m!sliman$(1mij kroat e <1mij serb
Brko me &mij km< dhe &11mij banor ku 9(mij m!sliman$=(mij serb e <1mij
kroat.
%arajeva me 'mij km< dhe (11mij banor ku <11mij m!sliman$&11mij serb dhe
(1mij kroat
-osova &1mij km< dhe &>11111banor ku &911111shqiptar.
-osova lindore &mij km< dhe &11mij banor ku +1mij shqiptar.
*ajoni m!sliman i %an;hakut me qendr Novi #a"arin dhe =11mij banor ku &>1mij
boshnjak dhe (mij km<
*ajoni i Ninit me <mij km< dhe &11mij banor ku >1mij rumun
*ajonet n )ojvodin
)ojvodina <1mij km< dhe <milion banor ku &11mij kroat$(1mij rumun$911mij
hunare".
122
%rem me <mij km< dhe &11mij banor ku +1mij kroat.
Baka (mij km< me (11mij banor ku =11mij hunare"
Alibunar e )rbas &mij km< me +1mij banor ku (1mij rumun
*ajoni tjetr &<mij km< dhe &911111banor ku &milion serb.
%htetet m t vola t Evrops
3jibraltar me >.(km< dhe =1mij banor
Andorra me 9>(km< dhe 91mij banor
/ihteshtenj me &>(km< dhe <+mij banor
8ona.o &.(km< dhe =1mij banor
%an 8arino me >1.>km< dhe =1mij banor
8alta me 911km< dhe =>1mij banor
/uksembur me <mij km< dhe =+1mij Banor
#roblemet na"ionale n Evropn #erndimore
N 3ermani%hel"vi 5ollshtain &(mij km< dhe <>11111banor ku =1mij dane" ose &2
N Itali#adania n Itali prfshin /ombardin dhe #iemontin me (1mij km< dhe &1milion
banor
,riulia )ene"ia me 'mij km< dhe &<11111 banor ku 011mij friulian dhe &11mij sllav.
6rentino Alto Adie ose 6iroli i juut me &9mij km< dhe 011mij banor ku >11mij
tiroles ose jerman austriak
%ardenja me <9mij km< dhe &>11111banor ku &milion sardinjan.
n %panj3ali"ia me =1mij km< dhe =milion banor ku &milion ali.ian
-atalonja me =<mij km< dhe >milion banor ku 9milion katalonas
Baskt +mij km< dhe &milion banor ku 911mij bask
Araona 9+mij km< dhe &milion banor ku =1mij araone"
Baleare (mij km< dhe +11mij banor
-anarie me +mij km< dhe &milion banor
n ,ran.Bretana me <+mij km< dhe =milion banor ku &.0milion bretane"
Alsasa me 'mij km< dhe &+11111banor ku &(11111 alsasian.
-orsika me 0mij km< dhe =11mij banor ku <(1mij korsikan e &112 n veri t ishullit
%hampanja <(mij km< dhe &=11111banor ku +11mij flamand.
#irenej 9(mij km< dhe <911111banor ku <11mij katalanas dhe +11mij bask.
n Beljik,iandra 0mij km< ((11111banor ku (milion flamand
)alonia &+mij km< dhe =milion banor ku <(1111valon
Bruksel &>1km< dhe &milion banor ku <11mij jerman$ 911mij flamand dhe 911mij
valon.
/uksembur 9mij km< dhe <(1mij banor ku <11mij jerman
n Austri-arintia 0mij km< dhe (11mij banor ku &11mij slloven.
Burenland 9mij km< dhe =11mij banor ku =1mij kroat$=1mij serb dhe <1mij
hunare"
N 5olland,risia =mij km< dhe >11mij banor ku (11mij frisian.
n Cvi.rCona ermane me <'mij km< dhe =+11111banor ku =(11111jerman.
Cona fran.ese si 3jenev$Neushatel$%ion$ /uisian$%ion$Basel$Bern me 0mij km< dhe
<milion banor ku &<11111fran.e"
Cona Italiane ose 6iino ku =mij km< dhe =11mij banor ku <(1mij italian
Cona romane ose :ura ku '11km< +1mij banor me (1mij roman
n Anli7ellsi me <1mij km< dhe =milion banor ku >11mij uellsiann dhe n rajone si
3lamoran me qendr -ardif n jupperndim me <mij km< dhe &=11111banor rreth
(11mij uellsian.
%ko.ia me '1mij km< dhe (milion banor ku '1mij sko.e" e n 5iland me <>mij km<
dhe <11mij banor >1mij sko.e".
123
Irlanda e veriut me &9mij km< dhe &>11111 banor ku +11mij irlande" katolik dhe n
rajone n kufi me Irlandn kan >mij km< dhe >11mij banor rreth 911mij katolik
Belfast kr!eqendra &11km< me =11mij banor rreth &(1mij irlande" katolik.
46,+1%,et
#r t "jidhur nj konflikt mes minoriteteve "jidhjet jan na m t ndr!shmet.
#rjashtohet pastrimi etnik si sht br n shum raste.
#r ti dhn msim ksaj mn!re ndodhi lufta e -osovs na ndrkombtart.
%i shembuj kemi respektim t t drejtave t minoriteteve si %hqipria apo edhe autonomi
administrative si %hqipria me nivel m t ult at t komunave si Dropulli.
Apo n ba" t prqindjeve si 8arrveshja e ?hrit n 8a.edoni.
8 pas kemi kantonet e Cvi.rs ku edhe romant paki.a m e vol kan kantonin e t!re.
Apo rajoni administrues i 6irolit t juut t 6rentino Alto Adie pr jermant n Itali.
Deri edhe ndarja n tre njsi si e Beljiks me tre njsi ku nj sht )alonia me valont &E= e
popullsis.
-emi edhe republik autonome si 6artaristan n *usi.
Apo autonomi ekonomike si sko.e"t pr naftn n *usi.
-a edhe popullsi si serbt e )ojvodins q jan t paknaqur me bashkkombsit e t!re n
%erbi dhe krkojn deri edhe pavarsi.
-a edhe raste spe.ifike q psh spanjollt e 3jibraltarit nisur na jendja e mir ekonomike
nuk krkojn t shkputen na anle"t.
-a edhe marrveshje si 5on -on mes -ins dhe Anlis.
Dhe rasti m ekstrem kur t keqtrajtuar na shumi.a krkojn pavarsi si shqiptart e
-osovs dhe "jidhja n kt rast sht pavarsi pr -osovn dhe vetadministrim i lart pr
paki.n serbe ktu.
124
CONCLUSIONS
Nat+ona(+$) pro"(e)$ +n "a(can
Ho7 to c%o+ce nat+ona(+$) pro"(e) +n Ser"+a. 6oda! &(2 of %erbia ar minorities . %erbia
must .hoi.e nationalI"m problem. ,irst novi pasar sjeni. tutin presevoo to unit Yith kosovo.
6hat means &(111km<. But albaniansss to knoY riht of srpska to unit Yith %erbia. %e.ond
.hoi.e is %erbia in 9.anton. )ojvodiona Yhere se.retar is 5unarian .hef to be %erbian.
Bentral %erbia. %outhern %erbia Yith .entral varja but se.retar to be albanian. ,ourth .anton
of %andja.k . Also %erbia to knoY riht for invest albanian in prokupje that live in turke! as
same Arabs of neev in Israel or 3erman of sudet
Ne7 a6ree)ent +n )ace1on+a.I think areement of ohrid must .hane. ,irst neY areement
for lo.al administration. /ipkovo Yith kumanovo. *esnja Yith some teritoroies of manastur.
Bhashka Yith some villaes Yill be albanian. %e.ond in man! mun.ipalities .hef ma.edonian
sekratar Yill be albanian. 6hird ma.edonia Yill be in four .antons. %.opje kumanovo Yith
=11thousand people Yhere 01thousand are albanian se.retar albanian . 6etovo ostivar debar
=11thousant Yhere <11thousant albanian or +12. %e.retar ma.edonian. -er.ova resnja strua
dolneni .ashka manastir prilep =11thousant people +1thousant are are albanian. %e.retar and
albaniuan lanuae. NoY in s.opje rom and serbian lanuae and in easter ma.edonia turkish
lanuae. 6hat is ma.edonia like "Yiserland
125
So(.t+on for nat+ona( pro"(e)$ $o.t%ernea$tern +n #a(can. A person in Bal.an think to
.hane borders to be united Yith brother in other state. But also has man! .hoi.es. ?ne form
is Berlin east and Yest Yhen !u are toether in ar.hite.hture$ e.onom!$ .ulture. Albanian
people is spread in 8ontenero$ 8a.edonia$ %erbia and -osovo. A form to reulate Albanian
question is .onfederation Albania $ -osovo$ 8a.edonia and Beneluks Yith 3ree.e and
8ontenero . ,or Albanians of #reshevo and Albanians of 7l.in to prote.t b! 6irana like
3ermans of Belium b! 3erman! .A lanuae to be Albanian$ Italian $3erman $ Enlish.
Also #odori.a Yith 7l.in and #lava to be one .anton in 8ontenero Yhere offi.iall! is
Albanian and 8ontenerins lanuae. Also .hef to be 8ontenerin but se.retar to be
Albanian.In this .anton Albanians are =12 In 8a.edonia to be these .antons as beloY I
&Debar$ 6etovo$ 3ostivar one .anton Yith .hef Albanian and se.retar 8a.edonian.
8a.edonian are =12. Also Albanian and 8a.edonian lanuae . < %trua$ Bitola$ -er.ovo
one .anton Yhere .hef to be 8a.edonian and se.retar Albanian . In these .anton are =12
albanians and offi.ial lanuae to be Albanian and 8a.edonian.. = %.opje Yith -umanovo to
be one .anton Yhere =12 are Albanians . Bhef to be ma.edonian and se.retar to be Albanian.
?fi.ial lanuae to be 8a.edonian and Albanian lanuae. 6he fourth .anton to be eastern
8a.edonia Yhere 012 are 8a.edonian and &12 6urkish 6hat is form hoY to .hoi.e
nationalism problems in bal.an
arberia
126
127
Ho7 to c%o+ce nat+ona(+$) pro"(e) +n Ser"+a. 6oda! &(2 of %erbia ar minorities . %erbia
must .hoi.e nationalI"m problem. ,irst novi pasar sjeni. tutin presevoo to unit Yith kosovo.
6hat means &(111km<. But albaniansss to knoY riht of srpska to unit Yith %erbia. %e.ond
.hoi.e is %erbia in 9.anton. )ojvodiona Yhere se.retar is 5unarian .hef to be %erbian.
Bentral %erbia. %outhern %erbia Yith .entral varja but se.retar to be albanian. ,ourth .anton
of %andja.k . Also %erbia to knoY riht for invest albanian in prokupje that live in turke! as
same Arabs of neev in Israel or 3erman of sudet
Montene6ro .pro"(e) for )+nor+t+e$. 8ontenero has +2 albanIan &(2 8uslim. 8a!be
Ye must .antonise and 8ontenero. 6hat means podorio.a ulqin one .anton Yhere
albanians are =12. %e.retar! of these .anton to be from albanians. Also offi.ial lanuae
albanian and 8ontenero. Booperation Yith s.odra is possible like Berlin east and Yest. Also
if s.odra kukes debar to be one reions these reion Yith name enia Yould .orporate Yith
kosovooo debar and these reion of 8ontenero. About 8uslim &(2 are 8uslim. A reion
Yith .enter bjelopolje Yill be possible
128
Peace +n #a(can
Bali.an penisula is a reion Yith heteroenit! population. %o here live muslim orthodo; and
.atholi; b! reliion and slavian Albanian Bularian 3reeks and *omanians b! ethni.it!.
Durin .old Yar Yere .reated Muoslavian a state Yith tYo reliion .atholi; orthodo; and
muslim.
Also Broatian %erbian %lovenian and minorities like Albanians 5unarians.
,or e;pansion aainst 3ree.e Yere .reated 8a.edonian nation and after that republi. of
8a.edonia
/ider of Muoslavia :osif Bro; 6ito for e;pansion aainst Albania Yere tried for kosovar
nation.
After death of Muoslavia Ye have aain nationalism problems .
But noY Yhi.h Yill be solution for nationalism problem.
%tate of Bosnia and 5er.eovina is death . 8a! be Yhen Yere .reated e; Muoslavia Yere
done a bad mistake .%o .roatian albanians bosniaks slovenians has the same oriin but not
%erbia . %erbian nation Yere .reated after &'<1. %o ma! be noY better idea for nationalism
question in Bal.an Yill be as beloY
129
Bonfederation Albania $ Broatia$ %lovenia 8ontenero rep muslim of Bosnia 8a.edonia
and Bosovo Yith name /atinia
[h! latinia. Be.ause all these people are o;idant and have same orijin ilirians and vla.hs
for 8a.edonians $6oether Yith these .onfederation Yill be -osovo Yith some muni.ipalities
of %erbia Novi pasar %jeni. 6utin and #resevo Yith Bujanov.. In these muni.ipalities lived
Albanians and muslims. ?r Bosovo Yith &(oookm< and toether Yith %erbia Yill be
republi. %rpska around <(111km<. %o %erbia Yill reali"e its dream to be in Adriati. sea .
6hat Yill be better solution.
%o .osova is like %erbians of vojvodina . %erbians of vojvodina has problems Yith %erbia.
Albanians of 8a.edonia are like %erbians of bosnia .
8a! be future 6ito to be an intelle.tual person and to be married Yith a .roation intelle.tual
Yoman .
6hese Yill be better solution be.ause tYo bi nation of these .onfederation Broatian and
A/BANIAN% has no .onfli.t Yith ea.h other . %e.ond Albanians and Broatians has no
borders Yith ea.h other .6hird if the! donNt Yant to be Yith ea.h other the! .an separated
About properties better solution Yill be like sudets and .he.s.
6hat Yill be better solution for pea.e in Bal.an .
Also in all territories Yhen has minorities better solution Yill be Berlin east and Yest
%o that Yill be for moment solution for Albanian question like 7l.in Yith %.adar$ #orade.
Yith %trua
After that a Benelu; Yith 3ree.e %erbia and /atinia Yill be possible
8A./eonard BA*BANIBeloY is a platform for e.onom! and diploma.!
130
%istem of berlin or de.entralisation Yill be .hoi.e for minorities rihts. %o i think "!rkoli. of
sandja.k is aent of serbs. 5e Yant our help. ?k muni.ipalit! of novi pasar .oporotae Yith
mitrovi.a . Also ulqin Yith s.odra .that is in albanian lanuae but i think e;ample. ?ne
ar.hite.ture one e.onom! one politi.. 6Yo bordes Berlni.
Better idea is latinia be.ause slovenuan .roatian albanian bosnian ar ilirian se.ond alphabet is
latinian third !u ar in erman influen. albania rusian influen.e kosovo ameri.an proije.t.
#lease think about it. 8a! be and .roatian Yoman
-osovars Yith us are like serbs of vojvodina Yith serbia. Albanians of ma.edonia like
serbians of bosnia
[e have no sindi.ate. #art! .ontroll ever! thin. NoY is areement aainst Yhere tea.hers
Yill pa! Yith for.e for sindi.ate. I .reate a sindi.ate Yhere left and rihts tea.hers student
profesors has their opinions but in sindi.ate Ye are one. And Ye think to .olaborate Yith an!
parties like laburist or sindi.ate in ital! or turke! Yith our .onditions. But media is blo.ked.
%indi.ate is destro!d. And m! .arier be.ause i stud! for phd is blo.ked. Also as solidarit! in
poland Ye have proje.t for pea.e. %o Ye think minorites like erman in belium. And proje.t
for latinia that is .onfederaion ma.edonia albania montenero .osovo .roatia and bosnia. %o
e; !uoslavia Yithout serbia and slovenia but Yith albania. Also albanians that are o Ya! to
have some rihts like areemen palestinians Yith israels$sudets in .hekia. 6his proje.t is
aainst movement bla.k and riht that Yant ethni. albania Yith Yar. 6hese movement is of
mister berisha. But i think Ye must listened.
8a! be badenter is ok for minorites in serbia and bal.an. But also a .hoi.e for pea.e in
bal.an is erman like belium . %ure for minorities no more than =11thousand people and in
borders. %o betYeen erman! and belium has no borders. Also for them has the same rits
like ermans in erman! in field of edu.ation .ulture. But same rihts to have hunarian
bularian rumanian .roats albanians of serbia and albanians and bosnia.s of montenro.Also
.onfederation albania ma.edonia montenro. %ome rihts to have reeks in albania and
131
albanian .hristians in thesprotia. About properties all albanians refuies from all the time and
ma.edonians of ree.e from .ivil Yar to have some rihts like ermans of sudets and
ermans of poland or palestinians in Israel
In time of !uoslavia tYo people ar in prin.iple .roatians and serbs and reliions .atholi.s
and orthodo;. 8a! be noY .onfederation .r ma. al ko mo bosnia all states that arent in eu
Yithout serbia . In histor! our traditions ar ver! Yell betYeen us. NoY Yill be tYo people
albanians andr .roatians. ?ur lanuae to be enlish. Also .atholi.s and muslim to be in
prin.ip of these future states. [e dont hate ea.h other. Best reards. 8a. /eonard .ar.ani
E; urss Yas .onfederation. After seperate of states that is reason that has no Yar. E;
!ouoslavia Yas federation. Bonfederetion means borders of states but free movement. ,ree
market. Also that is ood .hoi.e for albanian question. ?ur platform is to edi rama and so.ial
part! be.ause Ye are so.ial movement. But Ye have no permision in media for dis.ution and
threatened b! our state. If !u .ome in albania Ye Yant to meet !ou
8a! be badenter is ok for minorites in serbia and bal.an. But also a .hoi.e for pea.e in
bal.an is erman like belium . %ure for minorities no more than =11thousand people and in
borders. %o betYeen erman! and belium has no borders. Also for them has the same rits
like ermans in erman! in field of edu.ation .ulture. But same rihts to have hunarian
bularian rumanian .roats albanians of serbia and albanians and bosnia.s of montenro.Also
.onfederation albania ma.edonia montenro. %ome rihts to have reeks in albania and
albanian .hristians in thesprotia. About properties all albanians refuies from all the time and
ma.edonians of ree.e from .ivil Yar to have some rihts like ermans of sudets and
ermans of poland or palestinians in israel
E.ropean +nte6rat+on of .cra%+na.
In the time of urss u.rahina has ambas!. Its ambasador of this state that prote.t our .ountr! in
.onferen.e of pea.e on &09+. In .arakurt lived about (111albanians. Bla.k e!es is a son of
jevtu.enko for an albanian irl Yhen he Yas soldier. #roblem betYen u.rahina and russia is
problem of .ulture. In east lived orthodo; u.hrahinas that speak lanuae near to russian. In
Yest lived unites u.ranhina. East depend from mos.oY Yest from Yati.an. Its line of .ulture.
Durin these !ears has been =parties influen.ed b! rusian b! europe and nationalist. [hen
prodi Yere asked if u.hrahina Yill be in europe he said. Also maro.o Yant in europe but it is
mediteraneo
So(.t+on for cr+)ea7.raina is reion betYeen europe and rusia. In midle of &0(1 Brimea for
best friendsheep Yere iven b! president of e; urss to u.raina. ?riin of president Yere
u.hrainian. At these time these state has more autonom! to soviets. Ambasador of these state
to iunited nation has iven suport for us. After urss Yere seperated has problems betYeen
these tYo states. [hen prodi Yereasked these state Yant to in.lude in europe he said !es but
moro.o Yant but it is mediteraneo. At &00( .he.henia Yere sa.rifi.ed for .osovo. NoY putin
Yant .ompromis. I think usa and rusia must do a neY jalta. 6hat means <(111km< rep srpska
<(111kosovo. -osovo sandja.k and topli.a. 8a! be u.rhaina must do .ompromise. Broatia
dis.used Yith serbia. 6hat means oik rusia .onfederation u.rhaina and .rime but !u dont
suport riusophone in other teritories . [hen serbs of .raina Yanted indipenden.e serbia didnt
suport.
Re$0)e for cr+)ea Brimea is reion in ukrahina. *usophones Yant indipenden.e b!
ukrahina. #utin Yant bi .ompromise. It said same as .osovo. [hi.h are solutions. 6hat is
depended b! ukrahina. ,irst is .onfederation .rimea ukrahina. %e.ond same solution as
djindi. for .osovo. %e.ond president of u.rahina to be from rusophones. 6hird solutioin b!
.roatia. Dis.uss Yith rusia and to .lean other teritories b! rusians. ,ourth .ompromises
betYeen europe and riusia or usa and rusia
En1 of r.$+an +)perator0 7nited nation didnt e;.ept riusian for.e in .rimea. Also putin
Yant .ompromis. Its first president of russia for .ompromiss. Also european union didnt Yant
132
indipenden.e for .rimea. Bhine .an do the same. 7sa has told rusia other ethni. problems
like tartairia. After mark for e.omon!s of ho;has sistem turke! and erman! helped
indipenden.e of tartaria. [hats Yron Yith rusia. It is the end of imperator!. ,rom &1!ears
man! .hineses not leal has popilates siberia. At =1milion of east of siberia 'milion are
monols. At .enter (milion are turke!s and onl! in eiuroipe '(2 are rusians. Its the end of
rusia and invaded of siberia b! .hina and turke! . 8a! be to se
T.r&e0 R.$$+a C%+na .$a (o'e or %ate eac% ot%er. *ussia has <12 8uslim of population.
Benter Asia is problem for influen.e betYeen turke! and *ussia . 6hat means *ussia hate
turke!. Bhina has 8uslim minorit! 9million but in bi superfio.ie. Also a problem for turke!
and Bhina is eastern Asia. A problem betYeen Bhina and *ussia is siberia Yhere =12 are
Bhinese. 6hat means Bhina and *ussia are not alies. But turke! and Bhina .an do
.ompromise. 6hat means sinkian is !our influen.e but not .enter a"ia. Europe is better alie
of Bhina. 6he! have no problem. And turke! Yith europe .an be alie. In other part usa Yant a
bi turke! but not super poYer state like .halifat. If turke! and E!pt Yould do .ompromise a
bi Islam state Yhen turke! and E!pt Istanbul and kajro like Istanbul and Ankara that Yill
be reat . At these bi state Afri.a is in influen.e of E!pt and Asia in influen.e of turke! ....
6hese bier state .an .ollaborate Yith europe and Bhina but Yill be aainst usa that is Yith
Israel
Co)pro)+$e "et7een force. I think if usa Yill be in Ameri.a Yill be all! Yith all .ountries.
8a!be to see in Afri.a. *ussia Yill have belariusia and .rimea but europa .an have u.rahina.
But it is fault of u.rahina . 6hese bi alean. Yill be ood. 8a! be after a benelu; eu *ussia.
*ussia to et kauka" . 6urke! .anVt have e;pansion in *ussia in tartaria. *iusia to let turke!
and Bhina in .entar Asia. Bhina .anVt dream siberia. 6hat means Bhina *ussia toether.
6urke! to let sinkian &million km< but Bhina .anVt have .entar Asia. 6hat is neY jalta. But
neY problem to be Afri.a
I$rae( an1 pa(e$t+ne . Israelians and palestians are tYo people that hate ea.h other.
#alestinians are philistinians. But in &09+ Yhen israel be.ame indipendent &9111 km< are
israelians and &&111 are palestinians. :erusalem Yas neutral. But palestinians didnt a;.ept
this. [hats Yron. About =11111palestinians Yere o Ya! from desert of neev. End of
.ompromise Yas b! .linton in &00(. <E= of jerusalem Yas israelitians and &E= palestinians.
Also jerusalem east to be .apital of palestina. Also palestinians has riht of oYnersheep in
neev. Arafat didnt a;.ept. I think these areement Yill be ok and noY
133
134

135