1

QENDRA STUDIMEVE ALBANOLOGJIKE

2
"POLITIKA SHKOMBTARIZUESE GREKE"
(1913-1939)
PUNOI PRANOI
MA.L!"#$% &AR&ANI PELLUMB 'HU(I
TIRANE )*1+
PARATHNIE
"Shprngulja e shqiptarve nga shteti grek n vitet 1913-1939" ka qen pjes e studimit t temst t
diploms me tez " Shprngulja e shqiptarve nga trojet e tyre n vitet 1913-1939". Politika e largimit me
dhun t shqiptarve ka qen nj prej pikave kryesore q kishte t ente me zatimin n praktik t
3
politikave shoviniste q zatonin !qinjt ndaj trojeve shqiptare.Si pasoj kjo tem do t trajtohet e lidhur
ngusht me aspekte t tjera t ktij prolemi. "jo n nj vshtrim m t gjer me tematik " Politika
shkomtarisuese e shtetit grek n vitet 1913-1939". Pra n radh t par t#i prkasi nj aspekti m t gjer q
ka t j jo vetm me shprnguljen e popullsis $ por edhe shpronsimin e shqiptarve$ ndryshimin e
toponimis $ vendosjen e kolonve dhe si rrjedhojr ndryshimin etnik n kto rajone. "jo vetm pr shtetin
grek.
%llimi i zhvillimit t kesaj teme sht q t tregoj n rradh t par vazhdimsin e politiks geno&idale
greke nga kohrat m t hershme t ekzisten&s s ktij shteti deri n kohrat m t vona. ' shoh si detyr
ndaj vetes q t rizuloj sadopak krimet e kryera nga qarqet shoviniste greke
Pr tia arritur realizimit t ktij qllimi mendoj q kt tem ta zhvilloj n kt mnyr (
)eqnse *do !illim ka rrnjt e tij mendoj q para se t trajtoj Politikn shkomtarisuese t shtetit grek
ndaj shqiptarve n vitet 1913 + 1939 t j nj retrospektiv t shkurtr t politiks asimiluese t ndjekur
mi trojet shqiptare n ,reqi duke synuar t arrij kto ojektiva(
-italiteti i komit shqiptar ri q ky kom t mos shuhet
Politika e shtetit grek ka patur gjithnj prkrahs n arenn otrore
Si pr!undim a ia arrritn synimit pr shprnguljen e shqiptarve qarqet shoviniste greke .atmirsisht kto
synime nuk u arritn plotsisht por !atkeqsisht shprnguljet do t vazhdojn edhe n vitet e mvonshme ku
ndoshta e ndjej per detyr t ve*ant q kto shprngulje ti trajtoja n nj kapitull t ve*ant n mnyr q tja
arrija m mir zrthimit t qllimit t ksaj teme.
S !undi shprngulja e shqiptarve nuk ishte gj tjetr ve*se rrjedhoj e politiks geno&idiale greke ku
pr!shiheshin ndryshimi toponimisi$ shpronsimi i shqiptarve$ lehtsirat pr kolont
Shpresoj qe tja arrij realizimit te synimeve qe i kam vene vetes por shpresoj qe edhe &eshtja shqipare te
marre nje zgjidhje te drejte )qs shprnguljet dhe ndryshimet etnike pr periudhn q !lasim pr!shin vetm
rajonet e .ollorins dhe "osturit si edhe )aqedonin jugore pr kto dy rajone do t !lasim n kt
tem.,jithashtu kto rajone jan shum pak t trajtuara dhe n historiogra!in shqiptare.Pr trajtimin e saj
jan trajtuar shum material si nga arshivat$ perandoria osmane$ harta dhe dokumenta tjera$ !aqe online$
literatur gjuhn shqipe dhe t huaj si anglisht italisht gjermanisht."shtu jan studiuar mi /00 lira dhe
100dosje arkivore.
' tr kjo me an t nj pune studimore 2vje*are.
H,RJE
Pas dyndjes s sllavve n trojet ilire nj pjes e popullsis vendase u dynd drejt jugut.
)e nj akt perandorak rreth vitit 1031 nj pjes e ksaj popullsie u vendos drejt 4hesalis
1

1
Irakli Koollari. Arvanitt. f. 54
4
5j pjes e popullsis u vendos me !tes t prin&ave .
5 vitin 12/1 gjejm t dokumentuar nj zritje tjetr masive t shqiptarve n territoret e Peleponesit .Pr
kt rast studiuesi grek 6iri na n t njohur se prllogaritja e prgjithshme e numrit popullsis shqiptare
vendosur n kto zona duhet jet //mij vet
-e* territoreve t Peleponezit zon tjetr sht ajo e 7tiks. 5 vitin 1389 9ukati i 7thins i trheq
vmendjen nj personi $ 9himitr :endi ..:reth 6eotis shqiptart u vendosn n 30!shatra si %irjaqi $;erki$
;agara$ )azi .
'dhe n vet peri!erin e 7thins gjenden nj numr !shatrash .
5 arkivat shtetrore venedikase "9o&umenti gre&i" gjendet nj !ond i prr nga 93 letra t shkruara nga
tregtar t qyteteve "ostur$ Selanik$ 6erat$"avaj
/
Si pasoj e shprnguljeve nga veriu t shqiptarve shum troje n ,reqin e shek <- u n territore
thjesht shqiptare .
5 !akt n kt shekull e m von vazhduan shprnguljet e shqiptarve.
Shqiptart dhan ndihmesn e tij n !itoren e revolu&ionit grek t vitit 13/1- 13// q kishte pasoj !itoren e
liris t ktij populli $ por !atkeqsisht qarqet shoviniste t ktij vendi dhe politikant q erdhn n !uqi nuk
iu prgjigjn popullit ton me t njjtn monedh.
Pasi ,reqia u krijua si shtet !illoi politikn asimiluese ndaj arvanitasve ortodoks dhe shprnguli me dhun
arvanitasit mysliman. "shtu lalt q ishin arvanitas mysliman q jetonin n Peleponez u shprnguln n
4hesali.
Pr projekte a!atgjata n vitin 1322 u hartua plat!orma e )egalides. Sipas ksaj plat!orme shteti i vogl
grek do t shtrihet n ku!ijt e Perandoris mesjetare izantine. =do ortodoks q jetonte n 6allkan dhe ishte
esimit t Patriarkans do t konvertohej n grek sipas ksaj teorie.
5 vitin 1383 n "ongresin e 6erlinit shtetit grek iu dha rajoni i 4hesalis s ashku me kazan e 7rts.
.illoi edhe ktu shprngulja e myslimanve dhe asimilimi si arvanitasve ortodoks apo arumunve si edhe
shprngulja e shqiptarve mysliman t 7rts apo asimilimi i shqiptarve ortodoks.
KREU I
-SHTJA MAQEDONASE
1 H,RJE
)aqedonia sht nj regjion historik dhe gjeogra!ik ku!ijt e t &ils kan ndryshuar gjat kohrave .7jo
pr!shin nj sipr!aqe >8mij km/."u!ijt e saj gjeogra!ik 9eti 'gje$ )alet :odope $ liqeni i ?hrit )ali zi i
shkupit deri n Pind . 5gulimet m t hershme t saj jan rreth 9mij vjet m par.Shtrihet n qendr t
6allkanit. 5 perndim anohej nga !iset ilire t Pajonve$ n @indje nga !iset trake e n Aug si pranohet
edhe nga historian t lasht grek nga !iset q !lasin gjuhn helene por nuk jan helen.
'mri )aqedoni erdhi nga antikiteti shek iv-pes kur u themelua dhe lulzoi shteti maqedon q arriti kulmin e
vet me 7leksandrin e )adh.) pas )aqedonia ra nn sundimin romak.,jat ktij pushtimi u romanizimi
i territorit q anohet nga !ise trake. 9yndjet e sllavve n shek vii-es e asimilimi i trakasve do t sillte q
n pjesn lindore t )aqedonis t anohej nga !iset sllave.
Pushtimi ullgar do t sillte edhe nuan&a ullgare te kto ish !ise trake po kursesi te territoret ku anonin
!iset ilire apo helene.) pas ky rajon ra nn sundimin izantin dhe pas vitit 1381 n sundimin osman. Pas
ktij pushtimi do t !illoj kolonizimi i ksaj krahine dhe islamizimi i popullsis vendase q sht !eja e
ktyre pushtuesve.Bslamizimi do t pr!shij popullsin vendase iliro arrore dhe shum pak at sllave apo
helene.5 vitin 1331 n az t vendimeve t "ongresit t 6erlinit do i jepte 4hesalin ,reqis.9isa rajone
t 4hesalis q ngeln n Perandoris ?smane !ormuan sanChakun e Se!iChes. "y rajon kishte vllah$ turq
grek dhe shum pak ullgar dhe shqiptar.
3
-SHTJA MAQEDONASE N (UND SHEK 'I' (ILLIM SHEK ''
=shtja maqedone lindi n mesin e viteve 90$shek <B< kur shprtheu lvizja na&ional*lirimtare e popullsis
sllavo maqedone t )aqedonis dhe u zgjeruan ndrhyrjet e shteteve !qinje allkanike
2
.
%arqet monarkiste t So!jes$6eogradit$7thins ndrhyn n *shtjen maqedonase jo aq pr t *liruar
popullsit sllavo maqedone sere dhe greke t 4urqis evropeane se pr t prmushur aspiratat e tyre
pushtuese ndaj territoreve shqiptare dhe maqedonase q kishin pozit t rndsishme strategjike.
2
aty f.9
3
Akademia e Shkencave ,Historia e Shqipris $f 4
4
Fjalor Enciklopedik$ =shta ma!edone, Krista! "rifti f. 391#392
5
4erritoret maqedone dhe ato peri!erike shqiptare u n nga viti 1391-139> aren e rivalitetit dhe prleshjeve
t armatosura t andave ullgare greke dhe sere nga e &ila vuante n radh t par popullsia maqedonase
dhe ajo shqiptare q u n ojekt i ktyre sulmeve terroriste dhe !or&ave osmane .
5uk ishte pasuria e saj ajo q trhiqte lakmit e shteteve !qinje por pozita e saj strategjike pasi kalonin
rrugt e mdha tradi&ionale nga 9anui n detin 'gje npr luginn e -ardarit nga pellgu i So!ies n t
njjtin det npr luginn e Strums pa harruar ktu transversalen e madhe t rrugs 'gnatia q prmes
?hrit$6itolit$.ollorins ashkonte 7driatikun me 'gjeun
1
."jo zon kishte edhe nj !ush pjellore .@idhur me
komsit statistikat osmane thjesht nin dallimin n mysliman$here$milet rum t varur nga patriarkana e
Stamollit dhe egsarkati ullgar.
5darja mi az !etare e pamundsonte evidentimine e grupeve etnike dhe kriteri i gjuhs ishte i
pamja!tueshm.
)egjithat dhe n kto territore anonin popullsi t ndryshme .5 )aqedoni anonte dhe nj popullsi e
konsiderueshme shqiptare q ishte n mardhnie dhe shkmime me at maqedone . Dartimi i plat!orms s
5a*ertanias nga ana e serve n vitin 1322 dhe )egalides po n at vit azuar n perandorit historike n
vija t prgjithshme ndante 6allkanin n dy zona in!luen&e at sere dhe greke ."shtu q kjo do t linte t
paknaqur rumunt q kishin pretendimet e tyre azuar n nj popullsi romano!olse me emrin
vllah$ullgart q mendonin se maqedonsit ishin degsim i tyre dhe shqiptarve.
7utorja ullgare 5adja 9anova thekson se pas )egalides shihet na&ionalizmi orgjez grek. 7similimi ka
qene karakteristik pr grekt ve*anrisht helenizimi i sllavve$shqiptarve dhe vllehve n ,reqin veriore
dhe Peleponez.4r projektet pr shtetin e ardhshm grek kapr&ejn ku!ijte etnik.
>
Sipas ksaj plat!orme
greke shteti grek njehtsohet me ku!ijt e Perandoris 6izantine .)irpo duke !illuar nga !undi shek CiC
synimet greke n )aqedoni ndeshen me reagimin e shteteve t tjera t 6allkanit me interesa n at trev
5 kt krahin zhvillohej lu!t e vrtet midis shkollave greke$ullgare$sere madje dhe vllahe dhe
!rekuentimi i tyre ndryshonte sipas vendosjes s tyre gjeogra!ike rndsis s ursave dhe presioneve t
ushtruara .
6ashkpunimi mes ktyre popujve do t vinte nga pushtuesi i njjt dhe paknaqsi marpopullore q do
t rriste dshirn e popujve pr liri.
,jithsesi qllimet dhe synimet e ktyre popujve i keqprdorn propogandistt e vendeve !qinje.
)egjithat -ezenkovi ishte me orientim !ilo ser$ por n kt rast ai kishte marr udhzime
nga qeveria sere pr tu a!ruar me shqiptart. 5 kt ndikim n vitin 1338 u krijua @idhja shqiptaro
maqedonase
8
."jo lidhje revolu&ionare !ormoi nj administrat t prashkt.7ta iu drejtuan popullit pr nj
lu!t t prashkt
5j veprimtari t gjer n t ashtquajturn )aqedoni ndrmorrn qarqet drejtuese t 6ullgaris q u orvatn
t kontrollojn lu!tn e drejt *lirimtare q popullsia sllavo maqedone e udhhequr nga organisata rendshme
revolu&ionare e )aqedonis -):? e themeluar n vitet 1393-1392 e zhvillonte kundr pushtuesve osman
,jithsesi marrdhniet shqiptaro-maqedonase do t ishin n kuadrin e *etave dhe deri otimin e shtypit t
prashkt$por patriott shqiptar dhe maqedonas kt e shihnin si nj !az t par t *lirimit nga roria
osmane .
3 KR,ENGRITJA E ILINDENIT. MARRVESHJA E M,RSHTERGUT
5 !illim t shek CC ashkveprimi i dy !aktorve$ rritjes s lvizjes *lirimtare t komsive t )aqedonis
dhe a&arimit t rivaliteteve t tre shteteve allkanike e ngriti *shtjen maqedone n nivelin e njrit prej
prolemeve diplomatike kryesore n mardhniet e Ports s @art me !uqit e mdha evropeane.Bnteresat e
kundrta solln n mnyr t pashmagshme prplasjen e !aktorve t ndryshm $!uqit e mdha dhe ato
allkanike t pr!shir n kt *shtje.
Pa ln pas dore masat shtypse Stamolli shpalli n dhjetor 190/ udhzimin mi re!ormat pr vilajetet e
4urqis evropeane
3
5
$eor%es &astellan $Historia e Ballkanit, f. 3'(
)
AI* shtja kombtare n programet politike greke n shek xix, +ada ,anova, Sofe 19-( f 34
'
"o aty
-
Ar.en "/to $ shtja shqiptare n aktet ndrkombtare t periudhes s imperializmit ,vllimi i,
tiran 19-4, dnr 4(,f!341#34'
)
Paknaqsia e popullsis ishte shtuar dhe pr t shuar kt paknaqsi ve*anrisht dy !uqit e interesuara
7ustrohungaria dhe :usia me plqimin e !uqive t tjera paraqitn n /1shkurt1903
9
Ports nj projekt ku me
kto re!orma !uqit e mdha synonin t ruanin statokuon n 4urqin 'vropeane duke dhn disa t drejta
popullsive t krishtera sllave dhe greke dhe t parandalonin shprthimin e nj kryengritje dhe ndrhyrjen e
shteteve allkanike t interesuara.
:e!ormat e parashikuara nga projekti austrorus shkurt 1903 nuk knaqn as popullsin maqedone
"to re!orma nuk pr!illnin popullsin kryesore n rajonin e )aqedonis q ishin shqiptart
) /gusht 1903 shprtheu n rrethinat e )anastirit kryengritja e Blindenit dita shn Blis q shpalli si qllim
kryesor *lirimin e popullit maqedon nga roria osmane .Po n kt dit u *lirua qyteti "rushevs ku u shpall
dhe :epulika e "rushevs kryetar i s &ils u &aktua 5ikolla 4arev komandant i shtait t kryengritjes n
kt qytet .) pas kryengritja u shtri n 4raki $ vilajetin e Selanikut dhe vijoi 3muaj deri n !und tetorit.
"ryengritja u prkrah nga popullsia shqiptare e trevave lindore e "rushevs me rrethinat $kurse atdhetart e
)anastirit$Presps !urnizuan *etat maqedone me arm dhe muni&ione "jo kryengritje dhe shtypja e saj u dha
shkas !uqive t mdha t ndrhynin prsri n t ashtquajturn *shtje maqedone .) //tetor 1903
7ustrohungaria dhe :usia q njiheshin nga !uqit e mdha si t interesuara paraqitn Ports nj plat!orm si
rezultat i isedimeve mes perandorit rus dhe atij austriak n )urshterg nga ku morri dhe emrin.
10
Projekti
parashikonte re!orma n Chandarmri me ndihmn e nj spe&ialisti italian dhe krijimin e komisioneve q
merreshin me shqyrtimine prolemeve politike.."to komisione do t prheshin nga pr!aqsues
konsullor t dy !uqive dhe popullsis s krishter e myslimane t vilajeteve .
5j pik n marveshjen e )urshtergut parashikonte nj ndarje t re administrative q do t hej duke
marr pr az kriterin etnik.
Sipas autorit Btalian "om!ortit nuk ka *shtje maqedone po *shtje shqiptare se n kto 1rajone shqiptart
jan shumi& ."jo ishte arsyeja q marveshja e )ystergut la jasht "osovn dhe pjesn n perndim t
?hrit dhe m vone do t dshtonte
11
.;onat e prmendura m sipr u pranua edhe nga ndrkomtart q
anohej nga shqiptart.
.illoi propoganda e statistikave dhe n terren prleshja mes *etave.
Pr t shmangur ashprsimin e kon!liktit mes dy !uqive t mdha territori q do zatoheshin re!ormat u nda
n 1zona(Seres$9ram$Selanik$Shkup$)anastir ku n *donjrn prej t &ilve u vendosn respektivisht
o!i&er t huaj !ran&ez$ angles$ rus$ austriak dhe italian
7lert ,jika hodhi mendimin q kto re!orma t pr!shinin dhe dy vilajetet shqiptare Shkodr dhe Aanin
1/
.akti se n kto re!orma pr!shihej vetm popullsia kristiane dhe jo ajo myslimane dhe !akti q nuk
pr!shihej dhe vilajeti Shkodrs ashk me at t Aanins shkaktoi paknaqsi te shqiptart
.illlim i shek CC do t hidhte pr shqiptart dy teza njra prej t &ilave ishte ajo e alean&s shqiptaro greke e
prkrahur kryesisht nga Bsmail %emali. 7i e quante ,reqin si aleate ndaj invazionit sllav$por synimet
shovinste t ,reqis nin q ky ashkpunim t ishte n letr.
5 praver vitit 1908 qarqet politike t 6ullgaris u treguan t interesuar pr alean& me *etat shqiptare."jo
edhe si pasoj e nj alean&e ullgaro-austrohungareze q po drejtohej kundr Seris
13
5 vitin 1909 Spiro 6ellkameni me shok themeluan n )anastir komitetin revolu&ionar me lidhje t !orta
me revolu&ionart ullgar dhe komitetit maqedonas
12
5 zonn q diskutojm vepronin *etat e @on*arovit
11
q pr kohn kur !lasim kishin nj ashkpunim deri
diku me *etn e =er*iz 4opullit
9
"o aty dok nr 41 f! 34'#352
1(
Ar.en "/to$shtja shqiptare n aktet ndrkombtare t periudhs s imperializmit ,vol/mi i,
tiran 19-4, dnr 42 f. 352#354
11
$erardo &onforti ,uestione macedone o albanese!f. 32
12
0. 1aker ,"urke# in Europe .f 419
13
"o aty
14
A!sh fondi 1'( dose 5) komisioni vet!everimit 25vetor . Sh2nime .io%rafike rreth aktivitetit t2
atdhetar2ve t2 ndrysh2m 32r 2shten kom.2tare %ithse 54flet2 f! 2(
15
*.+. 1railsford "4acedonia Its races and their f/t/re " f 9'
'
+ ORIGJINA E ARUMUNVE. BASHKPUNIMI SHQIPTARO RUMUN
7rumunt jan popullsi romano!olse q jetojn n gadishullin e 6allkanit .
"a dy mendime pr origjinn e tyre. "jo varet nga orientimi. "shtu ata q jan t orientuar nga 6ukureshti
mendojn se arumunt jan popullsi nomade vllehe t ardhur nga -llahia si popull aritor n 6allkan .-et
rumunt jan dak t romanizuar si rrjedhoj e pushtimit ushtarak romak.
"a edhe nj mendim tjetr. "jo lidhur me arumunt ose m sakt popullsi romano!olse n 6allkanin jugor.
"ta theksojn se kjo popullsi ishte me origjin vendase pra ilire q m pas jan romanizuar.
1>
7utori
ullgar Aordan Bvanov thekson se se ku*ovllaht si njihen ndryshe vlleht e 6allkanit t jugut jan
ilirothrakas t romanisuar .
18
5jihet n kt rast gjat mesjets mretria e -llahis s madhe dhe m gjer. .
13
5 shek <BB !illim shek <BBB egsitonte nj mretri -llahia e madhe e &ila pr!shinte 4hesalin dhe Pindin
dhe deri n "ostur
19
.
)endohet se popullsia heleno!olse n ,reqin %ndrore nuk ishte gj tjetr ve*se vllah t helenizuar
/0

@eake thekson se n Pind dhe 4hesali ka rreth 100!shatra vllahe anort e s &ils kan jetuar n harmoni me
shqiptart
/1
"ullotat alpine gjithvjetore trhoqn n malsin e =amris edhe grupe legtorsh nomad vlleh. )
von kjo popullsi u vendos edhe n zonat !ushore duke krijuar vendanime sedentare
;onat q u populluan m dendur nga vlleh ishin vargmalet e Pindit dhe !shatrat e "oni&s si edhe )anastir$
Presp$ "ostur dhe 4hesali.-lleht kishin gjuhn dhe traditat e tyre dhe praktikonin !en ortodokse e &ila
ishte e lidhur me kishn rumune.
,jithashtu popullsia vllahe e -oskopojs dhe Pindit kulloste agtit n )yzeqe ku edhe aty vendosi
ngulime sedentare
BASHKPUNIMI SHQIPTARO RUMUN
5j ndr prkrahsit pr kt alean& ishte prin& ,jika i :umanis. Sipas tij ullgart n vitin 1113 kishin
kryer krime ndaj vllehve dhe kta nuk e kishin haruar.
5 ann tjetr ,reqia me an t !es ushtronte nj presion pr asimilimin e ksaj popullsie. "shtu q aleatt
ishin shqiptart
//
Shqiptart vet ishin dyshues ndaj prkrahjes greke pr shkak t esimit t njjt ortodoks dhe trysnis
helenizuese q ushtronte Patriarkana e Stamollit
/3
Shqiptart dhan kontriut n revolu&ionet na&ionale n Prin&ipatat rumune.)ja!t e gjer ishte pjesmarja e
shqiptarve t kolonis s :umanis dhe jo vetm atyre por edhe t tjerve t ardhur nga Shqipria e
ve*anrisht nga trevat jugore n kryengritjen q shprtheu n Prin&ipatat rumune n vitin 13/1 .9isa prej tyre
morrn pjes n revolu&ionin ser t vitit 1311
/2
. Esht !akt se 5aum -eqilharChi personalitet i :ilindjes
1)
Insit/to 3er %li st/di di 3olitica interna5ionale "6icende e 3ro.lem della 3enisola .alcanica 1-15#
193'", f9-
1'
0ordan . Ivanov "7a !/estion macedonienne", f. 15'
1-
Al.ert $ika 7al.anie !/estion dorient", f!12
19
*.+. 1railsford " 4acedonia Its races and their f/t/re", f!9'
2(
8han Klod 9avernal :*istoria e Sh!i32ris2:, f1'1
21
"rof dr ;ami5 A.dyli" 7idha sh!i3tare 2 "ri5renit n2 ./rimet an%lese", li.ri ii, "rishtin2 2((4
, nr 41 f!91." 62shtrim 32rm.ledh/r historik , etno%rafik e %eo%rafik 32r sh!i32rin2 dhe sh!i3tar2t
%enda 2 tyre akt/ale dhe 3res3ektiva "n%a maori Ardo% <doint an2tar i komisionit teknik t2
.ritanis2 madhe 32r militari5imin e k/firit sh!i3taro %rek 11.).1--(, f! 91
22
Al.ert $ika $lAlbanie question dorient, f.112
23
9.;.1rid%e "A/stro h/n%arian doc/ments relatin% to the macedonian str/%%le 1-9)#1912",9.14
24
Historia e Shqipris vll II, f.-2
-
morri pjes n kryengritjen e vitit 13/1 n -llahi dhe )oldavi q n !illimet e saj ndihmoi n organisimin e
revolts dhe ishte i pranishm si komandant ushtarak gjat veprimeve lu!tarake q u organisuan kundr
osmanve . :ol t ve*ant si organisator dhe komandant ushtarak n kryengritjen e vitit 13/1 n Prin&ipatat
rumune luajti iluministi tjetr shqiptar "onstandin 9uka
/1

Shqiptart ishin !or& e madhe nn drejtimin e 4udor -ladimiresku . Shum trupa shqiptare u hodhn n
lumin Pruth.'dhe masakra e ushtris osmane n 6ukuresht ishte ndaj atyre shqiptare q morrn pjes n
revoltn kundrosmane
Shqiptart u ashkuan me kryengritjen e prin&ipatave rumune jo si mer&enar por si lu!ttar q ishin t
ndrgjegjshm duke kontriuar n *lirimin e popullit rumun indirekt jepnin ndihmes n *shtjen e *lirimit
komtar t popullit shqiptar .Pikrisht se vepruan si nj !or& e ndrgjegjshme politikisht n aktet e
kryengritjes s prin&ipatave rumune shqiptart prmenden krahas grupeve t tjera etnike q morrn pjes n
lvizje.
5isur nga ky !akt t interesuar p ashkpunim me shqiptart ishin dhe qarqet rumune .
"shtu prpara se t kalojm n shek CC nn ndikimin e ktyre qarqeve por edhe mardhniet e shklqyera me
shqiptart q i konsideronin vlleht vllezr t nj orgjine ata n krkes kongresit t 6erlinit q 4hesalia
t mos ti jepej ,reqis$ krkes e &ila nuk u pranua.,jithashtu ata theksonin se edhe interesat ekonomike i
kishin me shqiptart. "t popullsi nga gjuha e tyre romane kto qarqe e kishin si pik mshtetje pr shtrirje
in!luen&e n 6allkan.
-etm n 11janar 1389 kuvendi B Prevezs u tregua i gatshm ti lshoj ,reqis 4hesalin.
5 :umani gjetn streh dhe aktivitete koloni t ndryshme shqiptarsh ku m aktivja ishte"9rita" e
6ukureshtit
)e lindjen e *shtjes maqedone theksojme se n t njjtn koh me 6eogradin dhe 7thinn n skenn
maqedonase doli edhe nje aktor i katrt 6ukureshti . @argsia gjeogra!ike prjashtonte *do irredentizem
territorial $por duke u nisur nga dshira pr t rezervuar disa t drejta eventuale n trashgimin osmane
rumunt !illuan t interesohen pr popullsin arumune te kesaj ane. Po pse pikrisht kjo alean&F Pr shkak
t qndrimeve shoviniste q kishin qarqet greke ndaj popullsive ortodokse dhe ve*anrisht ndaj asaj
shqiptare nj alean& shqiptaro greke ishte e pamundur$ mqs grekt edhe ortodokst vlleh i quanin grek
pikrisht shqiptart dhe arumunt i ashkonte lu!ta pr asimilim ndaj ,reqis.Bshin duke u krijuar kshtu
ojektivat lidhur me ashkpunimin pr tju kundrvn kshtu politikave greke t asimilimit..illesat i ka q
n 1383 kur vlleht e 4hesalis kundrshtuan qe t pr!shiheshin n shtetin grek dhe krkonin te rrinin me
shqiptart.5 vitin 1330 7postol )argariti do t shprehej pr nj shtet t prashkt shqiptarovlleh .9o t
!illoj arsimimi i arumunve.
6ashkpunimin mes arumunve dhe shqiptarve do e nCisnin edhe vet !uqit e mdha ve*anrisht
7ustroDungaria dhe Btalia. "to dy !uqi e shikonin kt lidhje si arrier kundrejt in!luen&s ortodokse ruse
me an t sllavve $por edhe grekrve n 6allkan.
/>
' interesuar pr kt ashkpunim ishte dhe :umania q
mqs ishte larg ktij rajoni krkonte t kishte ndikimin e saj. .igura kryesore arumune ishte 7postol )argariti
KREU II
PROBLEMI I KU(IJVE
1 QNDRIMI I PRBASHKT N &AKTIMIN KU(IJVE. KON(EREN&A E LONDRS
Para shpalljes s pavarsis Bsmail %emali n !illim t nntorit vajti n :umani .-e* prkrahjes q dha
komuniteti shqiptar n :umani ai theksonte se :umania$,reqia dhe Shqipria do t ishin pjes t oshtit
antisllav.7tje ai takoi ministrin e jashtm rumun Bonesku i &ili sh!aqi interesim q popullsia vllehe ti
shkputej ndikimit grek dhe ti ashkangjitej shtetit t ardhshm shqiptar
/8
.
"shtu ai o!roi mshtetje pr *shtjen shqiptare.
)e rndsi t ve*ant sht kongresi i 4riestes i mledhur n kt qytet m 1mars 1913
/3

25
"o aty
2)
"o aty
2'
"St/dime historike" 3,4 viti 2((',tirane 2((9,Sh!i3ria dhe $re!ia n rredhn e l/fts s 3ar
.allkanike. f.)3
2-
A4"0 dose 1,viti1913,2-.2.1913#).3.1913 . 31flete . Kon%resi triestes 1mars 1913
9
5 programin e paraqitur n kt kongres
/9
pika / vlleht dshirojn t ashkohen me Shqiperin dhe
jetojne me shqiptart. 5 kongresin e siprprmendur morrn pjes pr!aques nga kolonit nga 6ullgaria$
:umania$ Btalia$ )isir$7ustria.
7ta shprehen se ku!ijt e Shqiperis duhet t jen ngjitur me ato t 6ullgaris.5derkoh delega&ioni
shqiptar i .ilipolit krkoi qe shteti shqiptar dhe ullgar t ken ku!ij t prashkt
30
&AKTIMI KU(IJVE ME GREQIN N KON(EREN&N E AMBASADORVE N LONDR
"on!eren&a e amasadorve !illoi punimet n @ondr m 18dhjetor 191/ .9itn e par u morr me *shtjen
shqiptare .7shtu si kudo edhe ktu u prplasn interesat e dy palve n njrn an ishte lloku 7ngli-.ran&-
:usi dhe n ann tjetr lloku ,jermani-7ustrohungari- Btali. 5ormale kjo edhe pr ku!ijt e jugut
."on!eren&a kishte karakter kshillimor por do t merrte karakter vendimi vetm nse paraqiteshin qeverive
prkatse .
-endimi i dats /9korrik 1913 njeh pavarsin e Shqipris
31

5drkoh q kur u hap "on!eren&a e @ondrs u vendos t theksohej se *shtja kryesore me t &iln do t
merreshin ishin pikrisht ku!ijt e shtetit shqiptar.5 mledhjen e par u theksua se Shqipria do t
ku!izohej nga )ali i zi n veri dhe n jug nga ,reqia .
Btalia shikonte rezikun e krijimit t nj aze t madhe detare n ujrat e kanalit t "or!uzit q prekte interesat
e saj strategjike n kt zon.
3/
)e nCitjen sidomos t qarqeve ushtarake qeveria italiane deklaroi se do
kundrshtonte me *do mjet daljen e !or&ave greke n regun lindor t kanalit qo!t edhe duke prdorur
!or&n e armve."jo u shkak pr nj tension n kon!eren&.Btalia pr t lehtsuar arritjen e nj
marrveshje propozoi si ku!i n regdet jo derdhjen e lumit "alamas por kepin Stillo prall "or!uzit.
Pas mja!t diskutimesh kon!eren&a n mledhjen e 11gushtit 1913
33
vendosi q ku!iri i Shqipris n jug t
pr!shinte "or*n dhe t dilte n regdet n kepin e Stillos.Bshulli i Sazanit i ngelej Shqipris. .)e ngritjen
e ktyre komisioneve "on!eren&a e 7masadorve u dha !und punimeve m 1/gusht 1913 . @u!ta
diplomatike pr ku!ijt nuk maronte ktu vetm se tani qendra u zhvendos nga @ondra n malet e
Shqipris
"omision i ku!irit t jugut ndeshi n vshtirsi t mdha t shkaktuara prve* t tjerave edhe nga pengesat e
panumurta q i nCorrn atij autoritetet greke t pushtimit .
)e gjith lkundjet n qndrimet e !uqive t tjera :oma dhe -jena u treguan t vendosura q trupat greke t
trhiqeshin sa m shpejt nga Shqipria e jugut
) -SHTJA E KU(IJVE N KON(EREN&N E PAQES N PARIS .PROTOKOLLI I
KAPSHTI&S.
Pas lu!ts u mlodh nj kon!eren& n Paris.=shtja e ku!ijve t Shqipris ishte ojekt trajtimi n kt
kon!eren& dhe n kt rast me ,reqin . "shtu q n mledhjen e par t kon!eren&s s paqes m
1/shkurt 1919 u vendos t mlidhej nj komision pr *shtje territoriale q i interesojn ,reqis
32
5
mledhjen e 19shkurtit 1919 delegati italian de )artino shprehet se protokolli i .iren&es sht i vetmi q u
prgjigjet kushteve t nj paqeje t drejt
31
PROTOKOLLI I KAPSHTI&S
5ga !undi vitit 1919 tre ishin prolemet -lora $ zona e siguris dhe "or*a
:ajoni q ka t j me temn ton preth gjat lu!ts ishte pushtuar nga !ran&ezt. Pas largimit t tyre
diploma&ia !rnge paraplqente zvendsimin e trupave !rnge n "or* me ato greke. Pr kt !illoi nj
29
Aty f!3
3(
"o aty f! 1-
31
Ar.en "/to,$shtja shqiptare n Aktet ndrkombtare t periudhs s imperializmit$ vllimi ii,
dok nr3- ,f.2'-
32
Historia e Shqiperise vllimi iii,tiran 2((',f! 2)
33
Ar.ert "/to !$shtja shqiptare n aktet ndrkombtare, dok nr 42 ,f.2-) #2--
34
Ar.ert "/to$shtja shqiptare n aktet ndrkombtare, vllimi iii,tiran2 2((1 , ha3a e
Konferenc2s s "a!es, "aris 12shk/rt 1919 ,dok 1, f.9-#1((
35
"o aty dok 4, f.12'
1(
lvizje n komandn e gjeneralit grek 4rikupis.5 !illimet e vitit 19/0 7thina ishte ndodhur n lu!t me
4urqin kurse Shqipria do t ishte n prag t nj kon!likti me Btalin.
.or&at patriotike morrn vesh q trupat !ran&eze do t largoheshin dhe do t vinin trupat greke e n />maj
ngritn !lamurin shqiptar n "or*$qeveria shqiptare e kongresit t @ushnjs synoi t hidhte nj hap
diplomatik ndaj qeveris s 7thins . Pr kt qeveria e 4irans drgoi n Aanin Aosi! "o*in q m /8maj u
takua me guvernatorin e prgjithshm t 'pirit "alevras . @idhur me nj kon!likt t mundshm me Btalin
-enizellos i o!roi qeveris shqiptare mirkuptimin e ,reqis.7thina e zn n 7nadoll urdhroi gjeneralin t
ndrpriste marshimin dhe quante t arsyeshme t nnshkruante me shqiptart nj marveshje t prkohshme
. "shtu n kohn e largimit t kontigjentit ushtarak !ran&ez n /3maj n !shatin ku!itar "apshti& u
nnshkrua protokolli shqiptaro-grek .
3 ).(SHATRAT
5 pranvern e vitit19/1 qeveria zotronte pjesn m t madhe t territorit$por meteshin jasht dy pjes ku
njra ishte n jug.,reqia realisht n kt vit deklaroi se do linte n dorzim autoriteteve shqiptare 100
!shatrat n "or* .7jo i dor zoi ato n mars 19/1
3>
por me pretekstin se prkisnin asaj n az t nj gaimi
n hart ajo mante t pushtuara />!shatrat t &ilat ishin ( Pilkat$ 5ovosel$ "osten&$ @aoni& e siprme$
4restenik$ "apshti&$ -rnik $;agrade&$ Shue&$ :aki&k$ 4ravova$ ,razhdan$ :ahova$ Gernovka$ @aoni&a e
poshtme$ Puste&$5ivi&a$ Shulin$ ,llome&$ 6ezmisht$ ,ori&a$ "onsk$ ;aroshk$ @eske$ <erje
38

-ESD4:B) DBS4?:B" 9BP@?)74B"
"to !shatra ishin shqiptare nga popullsia me prjashtim t Shue&$ ;aroshk$ Shulin$ Puste&$ "onsko$
,ori&$ 6ezmisht$ ,ollomo* ku jetonin edhe maqedonas.
33
.5 kohn e sundimit turk administrativisht nin pjes n kazan e "or*s q n az t pro*esveralit
mi ku!irin jugor t Shqipris dhe *shtjen e ishujve t dat 1-1gusht 1913
39
$dhe vendimit pr!undimtar
mi ku!irin jugor t @ondrs 11gusht 1913
20
.
'dhe nga ana ekonomike dhe !isnore anort e ksaj treve kishin mardhnie m shum me "or*n dhe
9evollin q ngeln renda shtetit shqiptar se me Selanikun apo qytetet e tjera t shtetit grek
Protokolli i .iren&es ia linte gjith kazan Shqipris kurse nga pala greke u n vrejtje pr shtrirjen e
kazas. Por pr shkak t nj gaimi n hart ku!iri i kazas dhe n kt rast ku!iri midis Shqipris dhe
,reqis n kt sektor kishte dal i pasakt dhe nga kjo pasaktsi kishin pr!ituar autoritetet greke pr ti
pr!shir kto !shatra renda ku!ijve t ,reqis
21
:regullim i ku!ijve ishte lidhur me zatimin e vendimeve t kon!eren&s amasadorve t 19/1 .5 janar
19// u ngrit nj komision ku!ijsh .
"to !shatra q krkonte qeveria shqiptare maheshin t pushtuara nga trupa greke. "omisioni i lejoi vetes
t propozoj nj komision ekspertsh duke u azuar n njo!timet q mund t merte n Stamoll .5drkaq
dot ishte e doishme sipas mendimit t tij t &aktohet q ktu dhe deri pikn ku !illon &aktimi i ku!irit si u
regjistrua n Protokollin e .iren&es nj zon asnjanse e ngjashme me at q egiston n ku!irin
3)
A4"1 dose -34 viti 1921 !arkore e noftime e dretoris s shty3it dr%/ar 5yrave t shty3it 3r
mitin%e or%anis/ara ndr !ytete t ndryshme t Sh!i3ris me rastin e nohes s k/five t
Sh!i3erise m 1913 3r k/firin /%or n%a ana e f/!ive t mdha 14flet 13.iii.1921#1.=1921
+e dok/ment ka3iten 9er/dit Kor* 13.=iii.1921 sot mora n lam t si%/rt . >everia %reke ka
vendos/r ti a3 Sh!i3ris 1(( fshatra dhe kerkon t dr%o n dele%ate n ?iran
3'
Ar.ert "/to" @2shta sh!i3tare n2 aktet nd2rkom.2tare", vllimi 3, Societes des +ations
0o/rnal <fficiel mars 1922,f!331
3-
9atos 4ero ;ra3a "9alori <nomastik i A3irit", A/rorilinda , ?iran2 1995 f4-)
39
Ar.en "/to "@2shta sh!i3tare n2 aktet nd2rkom.2tare 3as l/ft2s 3ar2 .ot2rore " vllimi ii
,tirane 19-4, dok 4(,41 f! 2-1 #2-5
4(
"o aty dok42,f! 2-)#2--
41
Historia e Shqipris, vllimi iii,tiran 19-4,f! 1-)
11
jugosllav.."jo zon mund t pr!shinte zonat e okupuara nga grekt."jo zon asnjanse u vendos n
mledhjen e 13janarit
2/
"omisioni vendosi q 12prej ktyre t pr!shiheshin renda ku!ijve t Shqipris por kjo zgjidhje nuk u
pranua nga grekt .
) /8 gusht 19/3 autoritetet greke organisuan vrasjen e gjeneral 4elinit n nj pik midis Aanins dhe
ku!irit shqiptar $kryesonjsi i "omisionit t @igs s "omeve pr pr&aktimin e ku!ijve grekoshqiptar n
terren.5j akt q provokoi pushtimin e "or!uzit nga italiant .
23
"shtu raportimet e ra theksonin se gjeneral 4elini kundrshtonte shum mendimet dhe sugjerimet e
tepruara t autoriteteve greke
22
=shtja shkoi deri n @idhjen e "omeve q n !illim shkurtit 19/1 adaptoi nj rezolut me an t s &ils i
krkonte "on!eren&s s 7masadorve t myllte deatin me nj vendim t saj ."jo *shtje u zgjidh me
protokollin e .iren&es t /8janarit 19/1 komisionit &aktimit t ku!irit midis Shqipris dhe ,reqis
21

5 31janar u shpall pulikisht ky protokoll
2>
Sipas nenit / t ktij protokolli vija ku!itare midis Shqipris dhe ,reqis sht &aktuar n marveshjen e
londrs 1913 .Pr&aktimi i pjess q metet nga 6adaroshi n .telia ka qen saktsuar nga protokolli B
.iren&es
Pra kshtu u zgjidh *shtja e />!shtrave n az t protokollit !iren&es s vitit 19/1.
P?@B4B"7 ' SD4'4B4 ,:'" 5E "E4E :7A?5
"on !eren&a e 7masadorve q n vitin 19// 12!shatrat ia la Shqipris.
'dhe n 12!shatrat dhe n trsi n zonn neutrale komuniteti autoritetet greke ushtruan presion t
pr!shiheshin n ,reqi. "y presion ushtrohej jasht *do ligji ndrkomtar. "shtu edhe vet dhespoti i
"osturit e ushtronte kt presion
28
5ga ana tjetr institu&ionet ndrkomtare i shpalln zon neutrale t />!shatrat pr t shmangur deatet .
% nga ky moment dogana n kt rajon u hoq se kaloi n administrim ndrkomtar
23
Paknaqsia arriti kulmin sa anort e ksaj treve krijuan dhe *eta pr mrojtje
29
Shteti shqiptar i pr!shiu anort e tyre n projekt uChet dhe n pro*esin zgjedhor .)adje deputett e
ksaj zone ankoheshin qeveris pse nuk liheshin t kujdeseshin pr kta anor.
42
Al.ert "/to,$shtja shqiptare n aktet ndrkombtare", vllimi iii,dok 43, f. 325#331
43
4entor +a5arko %u&ta e &undit!'rona e shqiptarve n (reqi , shte3ia .ot/ese A1&, ?irane
!ershor 2((', f.12
44
A4"0 dose 1)3,viti1923 ;elacion 3refekt/rs s 6lors k/ citohen 3es n%a n ra3ort sekret i
%eneral ?elinit lidh/r me k/ndrshtimet dhe 3en%esat ! n=erin a/toritetet %reke n caktimin e
k/firit dhe !llimet aneksioniste t tyre
45
Ar.en "/to$shtja shqiptare n aktet ndrkombtare vll iii, ?iran 2((1, dok 4-, "rotokolli i
9irences f.352#3)1
4)
A4"0 dose-) ,viti1925 . 11flete . 31.I.1925 "rotokolli i 9irences kom3let , 3rshkrimi i k/firit, f!
9,1(
4'
A>S* fondi152 , dose 43 ,viti1921 f!1. +n3refekt/ra e 1ilishtit lamron ministrin e
.rendshme
4-
A4"1 ,dose '( ,viti 1922 kores3odenc ndrmet ministris s 3/nve t
.rendshme,kryeministris e 3refekt/rs s Kor*s m.i 3reren e mardhenieve tre%tare me
Selanik/n n%a ana e tre%tarve kor*ar si dhe m.i transferimin e 5yrs do%anore t 5ons net/rale
9 flete 4.iii.1922#5.i=.1922
49
A4"0 dose 1)5,viti1923 +ot ver.ale dhe kores3odenc e ministris s 3/nve t ashtme me
le%atn sh!i3tare n Athin ,ministrin e 3/neve t .rendshme lidh/r me k/firin or%ani5im cetash
et
12
"ishte raportime t herpashershme pr shkelje n kto rajone
10
. "shtu qeveria shqiptare drgonte ankesa
qeveris s 7thins s &ils i krkonte q t prjashtonte anort e ksaj treve nga shrimi ushtarak
11
Shprngulja pr!shiu dhe shqiptart e 12!shatrave q i ishin dhn Shqipris.
Paknaqsia arriti kulmin sa anort e ksaj treve krijuan dhe *eta pr mrojtje
1/
Puna shkoi deri aty sa u pa mundsia e nj ashkpunimi me ullgart e komitetit maqedonas.
"y grup kordinimi do t merrej me mrojtjen e anorve dhe kordinimin e prolemeve ktej dhe andej
ku!irit
13
"omitt maqedonas$ shqiptar i krkuan nj ultimatum qeveris shqiptare pr heqien e zons
neutrale ose do t merrnin masa
12

+ KUNDRSHTIMI I KU(IJVE
KOMPLOTI I BEQIR GREBENES
5 vendimet e "on!eren&s s 7masadorve n @ondr dhe Protokollin e .iren&es
11
si edhe 4raktatin i
6ukureshtit
1>
doln t paknaqura 6ullgaria $ 4urqia dhe shteti ri Shqipria. 5 ann tjetr kishte !illuar
!illuar n shtator t vitit 1913 n ?hr nj kryengritje nga anort jo ser q ishin pr!shir n sundimin
ser ."ur sht !jala pr nj kauz q u konvenon dy popujve ather dallimet n etni dhe kom nuk jan t
rndsishme.
18
'dhe pse kjo kryengritje nuk kishte pasur sukses si pasoj e mosprkrahjes s mja!tueshme nga nj !or& e
jashtme$ mosmarrveshjet midis liderve$ sipas Pan&hevit$ mungesa e nj plani t prashkt$ kishte
rndsin e saj kryesore n dshtimin e saj .H"ryengritja shqiptaro-ullgare e vitit 1913 tregon se sht e
mundshme t arrihet nj shkall shum e lart e ashkpunimit midis popujve t ndryshm pr mrojtjen e
kauzave t drejta me interes t prashktI$ - theksoi ai.
5j autor ser pjes t mardhnieve mira ullgaro shqiptare v edhe in!luen&n austrohungareze te dy popujt
si ai shqiptar dhe ai ullgar.
13
6azat e miqesis austro ullgare qndrojn n nj pik t perashkt qe jane
interesat kundr Seris.
5(
A4"0 dose 1)),viti1923 Kores3odenc 3r 3ersek/timet n 5onn ne/trale
51
A4"0,dose1)', viti1923 +ot ver.ale se $re!ia krkon shr.im /shtarak dhe n%a t 5ons
ne/trale
52
A4"0 dose 1)5,viti1923 +ot ver.ale dhe kores3odenc e ministris s 3/nve t ashtme me
le%atn sh!i3tare n Athin ,ministrin e 3/neve t .rendshme lidh/r me k/firin or%ani5im cetash
et
53
A4"1 , dose '1 viti1923 Kores3odenc ndrmet ministris s 3/nve t .rendshme ,ministris
s l/fts dhe 3refekt/rs s Kor*s m.i m/ndesin e kriimit t n or%anisate t fsheht n
5onn ne/trale t Kor*s si k/ndr3er%i%e nda ve3rimeve shoviniste %reke.-flet. 24.iv.1923#
'.v.1923
Esht n letr e 23.iv.1923 k/ me kt *shte do t mere n i arratis/r Kristo 7eontiev 3ra kriimin
e n *ete n 5onn ne/trale ai do t strehohe aty dhe do t mere me or%anismin e ksa *ete
54
A>S* ,fondi152,dose )5,viti 1922 f!5) 4komit ./ll%ar a3in /rdhr 3r /ltimat/m !everis
sh!i3tare dhe asa %reke 3r t he!/r 5onn ne/trale 23.vii.1922
55
Ar.en "/to $shtja shqiptare n aktet ndrkombtare t periudhs s imperializmit ,?iran
19-4, vell 2 dok nr )- f! 423#429
5)
"o aty traktati ./k/reshtit dok nr 4) ./k/resht 1(%/sht 1913 f!3((#3(4
5'
htt3BCC5eriikosoves.or%Cinde=.3h3Do3tionEcomFcontentGvieHEarticleGidE14''Bk/r#sh!i3taret#
l/ftonin#krah#./ll%areveGcatidE35BhistoriGItemidE'
5-
AI* .A#I619. 0ov + 0onic, )iqsia austro bullgare dhe shtja shqiptare! f.1-
13
"rahas isedimeve n shkall qeveritare u zhvilluan isedime edhe ndrmjet komitetit Chonturk t Stamollit
dhe komitetit verhovist ullgar pr t organisuar veprime *etash n tokat shqiptare e maqedone t aneksuara
nga Seria dhe ,reqia. Por angazhimi zyrtar i Shqipris si shtet asnjans vshtirsonte kt qllim .
5 /1 janar 1912 u nnshkrua n parim marveshja turko-ullgare ku neni B< i ktij traktati thuhej
shprehimisht se shtetit shqiptar i njihej e drejta pr territoret n vijn ?hr-9ir-Prizren-Prishtin
19
Pr tokat jasht ksaj vije as nuk !litej as nuk lihej nnkuptohej gj .,jithsesi kjo marrveshje ishte vazhdim
dhe konkretizim logjik i kontakteve dypalshe ullgaro-turke nj shprehje dhe prirje pr nj !ront prashkt
kundr Seris dhe ,reqis."jo marrveshje jepte nj ndarje si n perndim lumit Struma $ detin 'gje si
pjes turke . 5drkoh pjesa tjetr do jet n az t !ushs s armve por edhe konsiderata strategjike dhe
etnogra!ike .5 aktet ndrkomtare karshi Shqipris sht nj kategori e re me t drejta dhe jo detyrime
.,jithsesi marrveshja turko-ullgare ishte nj rreshtim i ri i !or&ave n prag t lu!ts s par otrore
7rdhja e -idit dhe kundrshtimi i hapur i 7ustrohungaris llokoi angazhimin e Shqipris n kt alean&
"ur u ndalua 6eqir ,reenea n @ushnj kishte element proullgar n t .
>0

5 !und ai doli n gjyq ."y skandal dhe deklarata e Bsmail %emalit se do ia linte pushtetin "5" ri q ai
t jepte dorheqjen n //janar1912
Shqipria$6ullgaria dhe 4urqia asnjher nuk pranuan ku!ijt aktual . "a patur edhe marveshje mes tyre .
,jithsesi 6ullgaria ka prjashtuar kto marveshje t !shehta
>1
)egjithat kto do ndikonin negativisht n
mardhniet mes ktyre shteteve.
TRATATIVAT / (SHEHTA PR NDR,SHIMIN E KU(IJVE PAS KON(EREN&S S PAQES
"olonia shqiptare n 6ukuresht tregohej aktive pr ndryshimin e ku!ijve madje dhe haptas me protesta
drejtuar "on!eren&s s Paqes mi mrojtjen e t drejtave t Shqipris kundr pretendimeve t shteteve t
huaja dhe ve*anrisht ,reqis
>/

5j dokument i viteve /0 thekson pr nj marveshje t !shehte turko ullgaro shqiptare. ' rndsishme
sht q n kt marveshje t !sheht t gjendet gjuha e prashkt pr *shtjet q i ndajn. "jo realisht
sht gjendur q m par mes komitve ullgar dhe atyre shqiptar ku zonat q i ndanin !uteshin n zon
neutrale si )anastiri apo "ostur .ollorina. "urse n marveshjen q het !jal i lihet pals shqiptare t
nCis *etat n kt rajon dhe n rast shkmimi t#i ngeleshin Shqipris
>3
5 raport nga legata shqiptare n 6eograd theksohej se me *etat ullgaro maqedone ishin ashkuar dhe
shqiptar si 6.Gurri$ D.Prishtina q kishin si program provokimin e turullirave n tokn jugosllave dhe
krkohej nj shpjegim pr lvizjen e ka*akve n "osov dhe komitave n )aqedoni.
3 ZOGU 0 NOLI 0KOMITETI MAQEDONAS DHE KOMITETI MBROJTJA E KOSOVS
59
Ar.en "/to $shtja shqiptare n aktet ndrkombtare t periudhs s imperializmit! vll ii ,dok
15' Sofe Stam.oll 25anar 1914 konventa /shtarake fshehte ./ll%aro t/rke f.)21#)25
)(
A>S*, fondi1'(, dose 5) komisioni vet!everimit 25vetor . Shnime biogra&ike rreth aktivitetit
t atdhetarve t ndr#shm pr *shtjen kombtare !%ithse 54flet2 f. 2)
)1
A>S* fondi 152,dose -3),viti 1921 +jo&tim te drejtoris s sht#pit marr nga sht#pi huaj pr
komunikim organeve t sht#pit mbi politikn e jashtme t qeveris &ranceze lu&tn midis ushtris
turke dhe greke bisedime midis pr&aqsuesve t shteteve te ndr#shme 4flete 11.vi.1921
#13.vi.1921
?irane 11.vi.1921 ,+a kom/nikone n 3aris lamet e me3oshtme me dt 9.vi.1921 ./ll%aria
3er%eneshtron te asht!/at/ren mareveshe midis t/r!ise ./ll%arise dhe sh!i3erise k/nder
!everise %reke f! 1. +derkohe %re!ia e=3ortacionin e sa e le te lire 3er te %ithe shtetet 3ervec
sh!i3erise dhe ./ll%arise
)2
A4"0 dose 1- ,viti1919 .Statuti i shoqris kulturore kombtare n bukuresht dhe protesta e
kolonis shqiptare n ,umani drejtuar kon&erencs paqes mbi mbrojtjen e t drejtave t shqipris
kundr pretendimeve t shteteve t huaja dhe veprimtaria e ksaj shoqrie
)3
AI* .A#6#22(. ,himitris 4ihalo3/los.'rpjekjet per bashkepunim t Shqipris dhe "urqis
qemaliste ,4arrevesha sekrete 1922 f!34
14
7rdhja e 5olit n pushtet do t sillte impakt dhe n 6allkan. )inistri i jashtm jugosllav 5in*i* dhe pr aq
pak sa qndroi 5oli e akuzonte si nCits telashesh dhe theksonte se &ili do ishte qndrimi i tij kundrejt ktyre
*etave.
>2
.-et mreti 7leksandr e trajtonte kt *shtje n ised me ministrin italian 6ordero n !und t
korrikut .
5oli n intervistat q jepte pr t ashtquajturat nCitje ndaj *etave maqedonase theksonte se qeveria shqiptare
nuk kishte dor n ndikimin e ktyre *etave se si shtet i vogl q ishte krkonte vetm qetsi
>1
%everia jugosllave n ann tjetr ngrinte akuza se n teritorin shqiptar *eta shqiptare n ashkpunim me ato
ullgare krijonin turullira n tokn jugosllave
>>
,azeta greke 'le!tero -ima n muajt e shtatorit e akuzonte qeverin shqiptare se ajo strehonte anda
terroriste ku hej !jal pr ardhjen e *etave ullgare dhe ajo i jepte t drejt qeveris jugosllave n kt
drejtim
>8
,jithsesi ndoshta kto qeveri kishin edhe Chelozi pasi n nj intervist pr gazetn ullgare Svoodna :e*
kjo gazet shprehej me superlativa pr 5olin. -et ai shprehej se !alnderonte 6ullgarin pr mikpritjen q
u ri shqiptarve gjat pushtimit turk
>3
Pas ardhjes s ;ogut raportet me Augosllavin ishin t mira. Por ato turulloheshin nga veprimtaria e *etave
te komitve ullgaro-maqedonas n Shqipri q gjetn streh n vend dhe me veprimet e tyre ndaj
Augosllavis i hapnin telashe shtetit shqiptar .
"shtu 7hmet ;ogu sapo erdhi n pushtet !illoi nj on!ensiv ndaj komitve t *etave maqedono ullgar
t strehuar n Shqipri )ardhniet me 6ullgarin nuk ishin gjithmon t mira."tu ndikonte prkrahja q
jepte direkt apo indirekt So!ja ktyre *etave. "y shtet mundohej her pas here ti trhiqte vmendjen qeveris
ullgare q t merrte masat e duhura pr t ndaluar vrshimine komitve n tokn shqiptare .Si theksuam
dhe m lart qeveria e ;ogut theksonte se kto *eta prishnin mardhniet allkanike .
,jithsesi pavarsisht nga deatet mardhniet shqiptaro ullgare do vendosen dhe n vitin 1930 do instalohet
legata ullgare n 4iran
>9
)ardhniet tregtare me 6ullgarin do t vazhdonin . "emi nnshkrim t marveshjeve tregtare t shtetit
shqiptar me nj !irm ullgare
80
":'J -
P?@B4B"7 ' SD4'4B4 ,:'" . :'7,B)B 59E:"?)6E47:. ::A'9D?A74 ' P?@B4B"ES.
59:KSDB)'4 '45B"'
1 SDPE:,J@A7 ' SD%BP47:E-' 1913-1939
%everia greke ndaj popullsis ortoodokse do t ndiqte nj politike asimilimi$ kurse ndaj popullsis
myslimane ullgare dhe heraike pr ti larguar.
"shtu n rajonet q morri ,reqia do t jetonin rreth 30mij shqiptar n 'pirin e jugut$ 31mij n "ostur
dhe .ollorin
81

5 shtetin grek para 1913 jetonin /10mij arvanitas sipas Gvijiq dhe n 3/1vendanime
8/

)4
Ar.en 'uto -emokracia e rrethuar ,f. 21
)5
"o aty f! 93
))
A!sh f51, dose 2-3, v1924,f.21
)'
Ar.en "/to -emokracia e rrethuar f. 111
)-
Ar.en "/to -emokracia e rrethuar f! 2') artik/ll dt1-.(9.2(12 ne %a5eten svo.odna rec
)9
A>S* ,fondi152,dose 1(2 ,viti193( )flet .13.-.193( Emrimi i personelit diplomatik bullgar n
"iran 9.viii.193( ha3et le%ata ./ll%are n ?iran 9.-,193( &hristo 4inkov sekretar i le%ats
./ll%are n ?iran
'(
A>S*,fondi152,dose -'5,viti1923 3flet 3(.viii.1923#2.i=.1923+jo&tim i ministris s punve t
jashtme drguar ministris s punve t brendshme mbi marveshjen tregtare te Shqipris me
&irmen bullgare Hristo Hestoroll
'1
*iv5i Islami Studime demogra&ike ,"rishtin2 2((5, f.415
15
Strategjia e politiks shkomtarizuese realisht kishte !illuar ather kur lalt e Peleponezit kaluan n 4hesali
dhe m pas n "ailaria
9uke !illuar nga viti 191/ q ishte !illimi i lu!trave allkanike terrori ndaj popullsis shqiptare u edhe m i
egr. "y terror u m i egr ve*anrisht pas vendimit t kon!eren&s s amasadorve n @ondr.
"arakteristik ishte se megjithse kjo kon!eren& pr!shin n shtetin shqiptar t sapo krijuar territoret
veriore t vilajetit t Aanins dhe pjesn m t madhe t sanChakut t"or*s$terrori athino-!anariot pr!shin
per !at t keq edhe kt territor.
Pr t nnshtruar viset shqiptare administrata greke ndrmori aksionin e mledhjes s armve .J shkeleshin
t drejtat komtare si krijimi i organizatave $etj .Popullsin myslimane shqiptare e shpronsonin dhe
detyronin t largohej kurse at kristiane t mohonte prkatsin komtare dhe pranonte t shpallej greke
"rahas ktyre veprimtarive u ndrmorr edhe graitja e pasurive t shqiptarve kon!iskimi i pronave nga
shteti grek . %everia greke vuri dor mi t ashtquajturat toka t raktisura t shqiptarve t larguar n
rrethanat e lu!ts allkanike dhe pushtimit ktyre rajoneve
83
4errori grek !atkeqsisht pr!shiu edhe ato territore q u !utn n shtetin e ri shqiptar.
)e shprthimine e @u!ts s Par 6otrore ,reqia u prpoq t shmangte qndresn e mundshme t
shqiptarve n viset e aneksuara . "shtu n pretekstin e armve n "ostur urra e gra u mlodhn n sheshe
pulike dhe u keqtrajtuan hapur kurse mja!t tjer u internuan n ishujt e 'gjeut . 5 pranver t vitit1918$r
reth 200!amilje shqiptare protestuan pran organeve shtetrore dhe shpalln se nuk e njihnin qeverin greke
5 qershor t vitit 191> u !ut n tokat e shtetit grek ushtria italiane .:oma pr interesat e saj politike ndoqi
nj politik a!rimi me shqiptart . J lejua !lamuri etj. Por me hyrjen e ,reqis n antant n 1918 dhe
largimin e italianve popullsia shqiptare u vu n rorin greke
Pr!undimi i lu!ts s par rigjallroi shpresat shqiptare pr ashkim. Bu *uan nj seri letrash kon!eren&s s
Paqes
Por me gjith shpresat q ushqenin shqiptart n "on!eren&n e Paqes kjo kon!eren& nuk solli asnj
ndryshim n gjendjen e popullsis shqiptare.
,jat vitit 1919 vet delega&ioni shqiptar n kon!eren&n e paqes n paris e ngriti zrin kundr ktyre
krimeve
82
) 3 gusht 19/0
81
)retria helenike nnshkroi me Perandorin ?tomane 4raktatin e Sevrs . 5prmjet
ktij dokumenti ,reqia njeh dhe zotohet t siguroj mrojtjen e plot t t drejtave dhe lirive themelore t
gjith anorve ullgar$ shqiptar $ vlleh $ etj pavarsisht ra&s komsis apo !es .6hej !jal pr anues
n territorin grek e me shtetsi pr&aktuar sipas traktateve dhe marveshjet e mparshme..Sipas ktyre
zotimeve paki&at do gzonin t njjtat t drejta si popullsia greke dhe disa t drejta si paki& komtare
.5enet 8$3$9 parashikonin nj sistem zgjedhor q nin t mundur pr!aqsimin e tyre n qeverisje
prdorimin e lir me goj ose shkrim t gjuhve amtare n mardhniet private e zyrtare sigurimin e t drejts
s msimdhnies n gjuhn amtare
%everia shqiptare mshtetur n traktatin e @ozans dhe detyrimet q qeveria greke kishte marr n traktatin
e Sevrs nnshkruar n gusht 19/0 protestoi pran !uqive mdha dhe lidhjes s komeve
5 vitet 19/3-19/1 kishte shkmim popullsie t myslimanve nga ,reqia n 4urqi dhe kristianve nga
4urqia n ,reqi
'2
"o aty f.414
'3
Historia e shqipris, vll ii tirane 2((', f! 49'
'4
A4"0 dose 1 viti1919 k/ti 1,.orespodenc ndrmjet delegacionit shqiptar n ko&erencn e
paqes me delegacione t huaja mbi pretendimet e (reqis pr tokat shqiptare /.rkohet nga ana
e delegacionit shqiptar t merren masa dhe t ndrh#het kundr masakrave dhe barbarizmave t
grekrve ndaj popullit shqiptar !&01
Sh2nim . Ka n2 list2 t2 d2meve shkat2rrimeve dhe vraseve n2 3o3/llsin2 e fshatrave dhe
krahinave t2 /%/t t2 Sh!i32ris2 n%a .andat %reke si dhe lista e komisionit nd2rkom.2tar 32r k2t2
2shte
'5
4entor .+a5arko ,%u&ta e &undit .'rona e shqiptarve n (reqi , shte3ia .ot/ese A1&, ?irane
!ershor 2((' ,f11
1)
5 maj vitit 19/> qeveria greke do deklaronte se pengonte largimin e popullsis dhe vendosjen e kolonve
vetm n =amri .%everia e Pangalosit majti qndrim t mir n zgjidhjen e *shtjes dhe normalizimine
mardhnieve greko-shqiptare .Por rzimi tij n vern e 19/> i !renoi kto qndrime
%everia shqiptare azuar n ankesat e shtroi kt *shtje n sesionin 10lidhjes komeve ku 1qershor 19/3 i i
drguari i Shqipris )edi .rashri e krkoi krijimin e nj komisioni t paanshm ."shilli lidhjes
rekomandoi isedimet
%everia qreke synonte t paraqiste shprnguljen n aparen& n mnyr vullnetare$ kur n terren prdorte
mjetet e dhuns pr ti larguar. )e preteksin se kishin prejardhje turke$autoritetet greke pr!shin n
shkmim edhe popullatn myslimane shqiptare. 5j historian grek jep nj kndvshtrim tjetr
8>
)
13tetor 19/> u nenshkruan ne 7thine tri konventa te tjera nenshtetesise ajo konsullore e vendosjes dhe e
tregtis .' dyta nuk u aplikua se nuk u reti!ikua."onventa e tregtis nuk qendron larg konventave te tilla
tregtare .) teper interesant sht shqyrtimi i vijave t pergjithshme t konvents pr shtetsin.)e ane t
saj u pr&aktua shtetsia e atyre qe kan lindur n shqipri dhe anojn n ,reqi."ta u ndan n dy kategori
( n ata q anonin n ,reqine e vjetr dhe ata q anonin ne viset e reja.5ga ata q anonin n ,reqin e
vjetr u njohn si qytetar grek ata qe ishin regjistruar si qytetar ne ,reqi para /9korrikut 1913 dit kur u
njoh nderkomtarisht pavarsia shqiptare.Pr ata qe ishin regjistruar qytetar greke pas ksaj date t &ilt
deri athere qeveria shqiptare nuk i njihte si qytetar grek sepse duhet ti krkonin leje asaj n az t ligjeve
shqiptare kur ishte !jala per t ndrruar shtetsine u dha me an t nj kompensi zgjidhja qe vijon t
perpiloj ,reqia nje list prej 100personash qe ishin regjistruar qytetare greke pas /9korrikut 1913 t &ilt t#i
njoh detyrimisht si t till qeveria shqiptare.5 kt list ishte e nevojshme t per!shiheshin ata q kishin
sheryer si o!i&er greke q sidoqo!t njiheshin si qytetar grek1 .Pr ata qe anonin n viset e reja u arrit
marrveshje t konsiderohen qytetar grek duke patur t drejt t zgjedhin renda nj viti nnshtetsin
shqiptare me detyrim q n nj rast t till t ln renda tre vjetve tokn greke me prjashtim t rastit nse
lejonte qeveria greke qndrimin e tyre t metejshm .Pastaj konventa parashikoi pr ata q u lindn n viset
e reja t ,reqis dhe m 1nntor 1933 u ndodhn anor t Shqiperise iu dha dhe e drejta e zgjedhjes n
!avor t shtetsise greke renda nj viti
) SHKMBIMI I POPULLSIS
H,RJE
Pas dis!ats n lu!t me 4urqin qeveria greke u detyrua t pranonte jo vetm trheqjen e trupave por edhe
popullsis greke q jetonte aty .?pera&ioni u vendos t kryhej n !ormn e shkmimit midis dy shteteve. Pr
kt midis ,reqis dhe 4urqis n janar 19/3 u pr!undua nj marveshje n @ozan t ;vi&rs ku grekt e
7nadollit do t ktheheshin n vendin e origjins duke u shkmyer me turqit q ndodheshin n territoret
greke
88
)arrveshja e @ozans e vitit 19/3 *oi n shkmimin e myslimanve t ,reqis me kristiant e 7nadollit .
,reqia u erdhi q n !illim me ndihma dhe kredi kolonve.
"shtu ajo tentoi t pr!shinte n kt shkmim popullsie edhe shqiptart ortodosk t )ari&s duke i
quajtur si grek$ por nuk u pranua nga vet anort duke u deklaruar si shqiptar
83
SD%BP47:E4 9D' SD"E)6B)B
')
AI* A#6# '- nr inv 1(--, +iko &ane. (reqia dhe Shqipria! shtja e ku&ijve! Anciklo3edia e
madhe %reke "irsos vll v f.)13
''
?h. Stavrianos "he Balcans scince 0231 . .otim 19)1, f59(
'-
A4"0 dose -5 , k/ti), viti 1924 .orespodence dhe promemorie e ministrise puneve jashtme
me legaten shqiptare mbi veprimtarine e komisionit miks per shkembimin e popullsise m#slimane
shqiptare me greket e "urqise. 3(5 flete . 25.1.1924#1-.11.1924
1shtatorit1924 thekson se %re!ia k2rkon t2 sh32rn%/l2 1(mi2 sh!i3tar2 ortodosk2
+2 f.1)' 2sht2 n2 3roesver.al I komisionit miks %reko ./ll%ar me '5( famile ./ll%are a/toktone
dhe 5(famile ref/%at2sh %rek2 n2 fshatrat ?arli5, Karakoy, 7ofca dhe ndodhen n2 linde t2
4a!edonis2 lindore %reke
1'
Pas vitit 19/3 *shtja merr nj kthes me plot pasoja t rnda pr popullsin shqiptare jasht ku!ijve . Pas
dis!ats q psoi n lu!tn me 4urqin n vitin 19// qeveria e 7thins u detyrua t largonte jo vetm trupat e
saj nga 7nadolli por edhe t pranonte trheqjen prej ktej t nj popullsie greke t vendosur aty prej kohsh
q arrinte n /milion !rym. "aklamanos n 19janar 19/3 kishte deklaruar se qeveria e tij nuk kishte aspak
ndr mend t pr!shinte n shkmim shqiptart mysliman me origjin shqiptare q mgjth jan ashk!etar
me turqit nuk jan aspak ashkatdhetar t tyre
%everia greke q n qershor 19/2 u shpreh se nuk do t largonte myslimant shqiptar
89
.
9eate kishte vetm n lidhje me popullsin pomake midis )ests dhe Strumi&s. 7rsyeja ishte se ky rajon i
prkiste 4rakis dhe jo )aqedonis. )yslimant e 4rakis ishin prjashtuar nga ky shkmim ashk me
myslimant e rajonit t =amris
30
%everia greke nCorri urdhresa zyrtare prjashtim nga shkmimi popullsis myslimane shqiptare . 5
kundrshtim me kto nnguvernatort ku anonin shqiptart mes t &ilve edhe ai i "ostur .ollorin $"oni&
nCorrn njo!time zyrtare sipas t &ilave shqiptart mysliman do t drgoheshin n 7zi .
Pr shkmimin e popullsive u ngritn pran autoriteteve shtetrore greke disa zyra si zyra pr vrtetimin e
komsis$zyra autonome pr stailizimin e re!ugjatve etj. Shqiptart mysliman autokton kalonin n
sprova t gjata pr t dshmuar origjinn e tyre gj q ishte vshtir pasi popullsia shqiptare dhe pse ishte
autoktone n kto troje nuk kishte jetuar renda tokave t shtetit shqiptar .-e* ksaj ajo sapo kishte dal nga
sundimi osman q nuk e kishte njohur komsin shqiptare prandaj mugonte dhe dokumenta&ioni i
nevojshm
5 praktik pr t#u vrtetuar komsin shqiptarve mysliman u duhej t kalonin nga zyrat vendore n ato
qndrore $n )inistrin e punve t jashtme$nnkomisionet e komisionit miks n )aqedoni dhe 'pir ku i
nnshtroheshin hetimeve prkatse pr gjuhn$traditat dhe deklarimet e tyre mi komsin.'dhe kur u
njihej komsia nga autoritetet greke krkohej *erti!ikat pr!undimtare nga komisioni miks .
9eri 19/1 u detyruan t largohen 31mij shqiptar
31
J larguan edhe 100mij shqiptart q jetonin n )aqedonin e jugut.
"ishte edhe protesta nga vet shqiptart ortodoks q jetonin n 4urqi duke u deklaruar se ishin shqiptar
dhe jo grek dhe se nuk dshironin t shkonin n ,reqi
3/

'9
A4"0 dose23) viti1924. 2( flete . 14ma1924#5!ershor 1924 +r doses 23) k/tia 15
3romemorie kores3odence m.i ceshten e minoritetit sh!i3tar ne %re!i . 2(flete .ko eshte ne
kores3odence ndermet ministrise 3/neve ashtme le%ates sh!i3tare dhe sekretarit 3er%ithshem te
lidhes se kom.eve m.i ceshten e minoritetit sh!i3tar ne %re!i .fotoko3oi te tera
Kaklamanos thekson ne ne deklarate te 5!ershorit 1924 !e %re!ia 3erashton myslimanet
sh!i3tare ,f! 2(
-(
A4"0 +r doses 2(5 viti 1923 flete )'. 1(.I.1923#2'.I.1923 3roces ver.ale m.ledhesh te
m.at/ra %ate 3/nimeve te konferences se lo5anes m.i shkem.imin e 3akicave nacionale midis
$re!ise dhe ?/r!ise.
A d/het 32rfshiheshin mysliman2t mes 4est2s dhe str/m2s, f! 3dt1).(1.1923
-1
*istoria sh!i3erise vol iii tirane 2((' f.5(3
-2
A4"0 +r dose -5 , k/ti), viti 1924 kores3odence dhe 3romemorie e ministrise 3/neve ashtme
me le%aten sh!i3tare m.i ve3rimtarine e komisionit miks 3er shkem.imin e 3o3/llsise myslimane
sh!i3tare me %reket e t/r!ise. 3(5 flete . 25.1.1924#1-.11.1924
25flete sh!i3taret ortodokse ne stam.oll ane 1((((vet2 me miliona fran%a ari 3as/ri ."or )((veta
kan2 3rov/ar !2 an2 sh!i3tar2. 0an2 dy kat/nde t2 marmaras2 dhe ' kat/nde t2 edernes2 dhe
sh!i3tar2t n%a tokat e sh!i32ris2 indi3endente !2 %endeshin an2 e m.an2 anadollit .
8.4edi frash2ri thekson se n2 l/isian2 ortodoks2t sh!i3tar2 t2 ?/r!is2 32rashtoheshin .
1-
Shkmimi i popullsive q u pjes e marrveshjes s @ozans nuk ishte ndonj zgjidhje krejtsisht e re e
antagonismit greko-turk
33
sepse -enizellos e kishte propozuar vet nj mas t till ndonse n nj shkall
m t ku!izuar n prag t @u!ts s Par 6otrore .Shkmimi do t hej mi azn e !es jo t gjuhs apo
ndrgjegjes komtare ."jo pati disa pasoja anormale sepse aq sa t krishter ortodoks t 7zis -ogl ishin
turqisht!ols po aq mysliman t ,reqis dhe ve*anrisht t "rets ishin greqisht!ols. ,rekt e Stamollit
dhe ishujve Bmros dhe 4enedos q kontrollojn hyrjen n 9ardanele ashk me patriarkann 'kumenike u
prjashtuan nga shkmimi si edhe myslimant anor t 4rakis greke q ishin turq ..
Si shteti turk dhe sheti grek ishin t interesuar pr kt shkmim
32
7utoritetet shtetrore turke krkonin t
popullonin rajonet n ku!i me !iset kurdistantase. 7ty duheshin njers esnik.
31
Pr kt nuk kishte shum
dyshime se m esnikt ishin myslimant e 6allkanit dhe ve*anrisht shqiptart.Prandaj 4urqia nuk ishte
shum e interesuar n kt pik pr t ndaluar shkmimin.
)adje jo vetm kaq ajo u o!ronte strehim politik dhe gjith t arratisurve q nuk donin t nin shrim
ushtarak n Shqipri.
"shtu qarqet qeveritare greke sh!rytzuan traktatin e @ozans q me an t shkmimit t popullsis t
largonte nj pjes t saj .J larguan rreth 332mij vet deri n kt koh mysliman nga 'piri dhe )aqedonia
dhe u vendosn deri n kt periudh 110mij grek nga 7nadolli
3>
.
Por edhe shum nga grekt e 7nadollit q vinin nga qytete osmane t mdha si Smirna i shikonin me
pruzje ato q i quanin mnyra provin&iale t palaeoelladites t anorve t ,reqis s vjetr .
4ensionet e shkaktuara nga integrimi i territoreve t !ituara rishtazi n lu!tn allkanike ishin nj !aktor i
rndsishm q ndikoi n lindjen e pr*arjes komtare .7to do t a&aroheshin m tej nga vrshimi masiv i
re!ugjatve renda ku!ijve me nostalgjin e tyre khamenes patrides$ ose atdheun e humur dhe vetm pas
shum dekadash ata do t !uteshin n rjedhn e shoqris .
"shtu ,reqia u nj nga vendet etnikisht m homogjene n 6allkan edhe pse *shtja e paki&ave
myslimane kryesisht turke $ sllave maqedonase $vllahe dhe shqiptare q do t vazhdonte t ishte e mpreht .
:e!ugjatt ishin numerikisht aq t shumt dhe gjeogra!ikisht t vendosur n mnyr kompakte sa t vepronin
si aritra t jets politike gjat periudhs midis dy lu!trave otrore.
,jithsesi t dy popullsit u ndeshn me nj jet krejt ndryshe dhe mentalitet ndryshe.
1( viii.1924 f! 149 kores3odence dhe akte te ndryshme lidh/r me ve3rimtarine e 5hvill/ar n%a
komisioni miks 3er sh!i3taret ortodokse !e t/r!ia kerkon ti 5.oe .4inistria one der%on tele%ram
3erfa!es/esve di3lomatike te an%lise frances italise dhe kons/llaten tone ne $eneve dhe
konstandino3ol .>ytetaret ortodokse n/k ane %reke .Sh3ern%/la e tyre n/k d/het .ere .>endrim
m.aten dhe le%atat e h/aa
-3
Aty f. 1(1
-4
A4"0 +r dose -5 , k/ti), viti 1924 kores3odence dhe 3romemorie e ministrise 3/neve ashtme
me le%aten sh!i3tare m.i ve3rimtarine e komisionit miks 3er shkem.imin e 3o3/llsise myslimane
sh!i3tare me %reket e t/r!ise. 3(5 flete . 25.1.1924#1-.11.1924
13n2ntorit 1924 I konstandino3o2s e3 n2 re5yme k/ thekson si t/r!ia 2sht2 e interes/ar 32r
sh32rn%/len e ortodoks2ve dhe %re!ia 32r sh32rn%/len e mysliman2ve .
-5
A4"1, dose 532 m.i te arratis/rit ordinere . 239flete 12.=i.1921#22.iv.1924
+e leter e 2-mars 1922 keta d/an ti sh3etone de5ertimit /shtarak an 542 veta !e kerkone
strehim ne sh!i3eri se sd/an te .ene sher.imin /shtarak ne %re!i . lehtesira krion dhe li%i t/rk
3er 3asha3ortat dhe nenshtetesine . mos harrome se t/r!ia ne kete kohe ishte ose ne vend
.oshatis/r ande n%a k/rdistani ose .an/ar me %reke ne .re%det si i5mir dhe ko 3o3/llsi d/he
shkem.yer me neres te devotshem
-)
A4"0 +r doses -5 , k/ti), viti 1924 kores3odence dhe 3romemorie e ministrise 3/neve
ashtme me le%aten sh!i3tare m.i ve3rimtarine e komisionit miks 3er shkem.imin e 3o3/llsise
myslimane sh!i3tare me %reket e t/r!ise. 3(5 flete . 25.1.1924#1-.11.1924 f.1)1
19
5 trojet shqiptare do t vendoseshin 20mij krishter anadollit
38
)uhaChirt e e 7nadollit pr t ushqyer !mijt e tyre u graisnin shqiptarve tr produktet e arave . 7ta
torturonin edhe shqiptart
J hej presion myslimanve q t vendoseshin t krishtert ardha&ak n 80L t shtpive t tyre .
33
Pati edhe krkesa nga 300shqiptar mysliman q krkonin t ktheheshin n kristian por kjo nuk u pranua
nga ,reqia e &ila nuk dshironte t merrej me proseletizm !etar
39
%everia greke nuk mja!tohet me kaq. 7jo ri perpjekje t shperngul edhe shqiptart q ishin ne territorin
neutral t /> !shatrave$ prolem i &ili nuk kishte marr akoma zgjidhje. Protesta e ketyre t !undit ri qe t
mos viheshin n zatim kto plane.
3POLITIKA E SHPRONSIMIT
SHPRONSIMI I SHQIPTARVE
,jeogra!ia e pronave t sujekteve t shqiptarve n territorin e shtetit grek ishte shum e shtrir n vitet
19/0.7to shtriheshin nga "reta
90
deri n "omotni
91
5 kriteret q iu dhan ,reqis pas lu!ts s par otrore u zatuan dispozita ligjore q synonin
shpronsimin e shqiptarve .
)e ligjin nr 9/2 dt12.<B.1918
9/
me nj vendim t njanshm t shpallur prej tyre n mars 1913 *amrve$
janinasve dhe tr shqiptarve t tjer t krahinave shqiptare q paten !atin e zi t viheshin renda ku!irit t
shtetit grek ndalonin prerazi shitjen $ tjetrsimin apo kalimin e pasurive t tyre nga njri te tjetri .)adje tr
ata q ruanin ende nnshtetsin osmane ditt e para t qershorit 1919 urdhroheshin q renda 3muajve t
ikninn jasht shtetit .
.Sipas vendimeve t njanshme t vitit 1918 dhe 1919 shqiptarve iu hoq e drejta e shitjes s pasurive t
patundshme .5ga shtatori i vitit 19/3 ky ku!izim u shtri edhe n shitjen e pasurive t paluajtshme.
-'
I.rahim .,. *o=ha 4iset .ombtare n shtetin grek , f.1(4
--
I.rahim .,. *o=ha 4iset .ombtare n shtetin grek , f.1((
-9
-okumente pr $amrin, ,ok/menti nr 11( i sesionit 2' t2 K2shillit t2 7idhes s2 Kom.eve dt
1'dhetor 1923
9(
A4"1, dose )-3,viti1925 2)flete *shta e 3ronave t n sh!i3tari ne Krete *ysen 1ilali .anon
ne Kret. 7etr 19.3.1925 k/ ai krkonte t shiste 3as/ri / morr me tre%ti .Ai ishte me ori%in
n%a Shkodra. ,o t kthehe 3or a/toritet i n=orrn 3en%es
Ko 4inistri e "/nve t 1rendshme vuri n dieni 3refekt/r n e Shkodrs se sht n komision
!e kishte t .nte me 3as/rit sh!i3tare n $re!i k/ f/tet dhe ky 3erson .7etra sht e dats
19.vii.192)
91
A4"0 dose 29, viti1934 4.III.192)#2.III.193) 139flete "ro.lemet sh!i3tare n2 $reii
"rona Aklada ,9ollorine 2-.9.1932 3((strema 9eim 8avalani
"rona "ir%os Ko5ani 3((strema
"rona Krionieri Ko5an 3((strema
"rona n emrin e Sa.ri .e Koks n%a Kokova ,6eria me vler 3((strema
"rona >emal 1e Ihomos Kr*isht Kost/r 3((strema
"rona Ahmed Shehit Koko ,Katerin 5((strema
"rona Arif 8ekeris, 6eria
92
I.rahim ,a/t ho=ha, 4iset .ombtare n shtetin grek ! tirane 2(((, f.-5
2(
Shqiptarve u ishte hequr prej kohe e drejta pr t# i dhn me qera pronat e tyre me nj a!at prej m shum se
nj viti
93
Pr t goditur m tej popullsin shqiptare u sh!rytzua zatimi i re!orms agrare q u shpall n vitin 19/0 .
Sipas saj dhe disa akteve t mvonshme ligjore do t prekeshin me shprlim vetm sipr!aqet mi 30ha .
7spekti juridik
5drhyrjet ligjvnse t kryera nga qeverit greke dhe q kishin pr ojekt shqiptart n )aqedoni dhe 'pir
u justi!ikuan nga autoritetet greke me nevojn shtypse pr tu prallur me prolemin e !luksit t
shprngulurve nga 4urqia . )idis masave ligjore m t rndsishme n kt lnd duhet prmenden
dekretligji 11shkurt 19/3 mi kon*ensionin e pasurive pulike dhe shpronsimin pr akomodimin e
kolonve dhe re!ugjatve ligjin 231>M1930 q !uste nj shtes dmshprlimi mi pasurit e shpronsuara t
*amve ligjin 113>M1931 q realizonte kalimin e pronsis nga *amt te re!ugjatt nprmjet shortit pulik
ligji 831M1938 mi dmshprlimin pr shpronsimet nga ana e shtetit . Si shikohet nga t gjith kto ligje
prolemi i pronave shqiptare ishte i madh dhe vllimi i tyre ishte aq i madh sa duheshin miratuar kaq shum
ligje pr administrimin e pro*esit .Po ashtu q me shtnien n dor t territoreve ngjitur me Shqiprin
politike u miratua nj ligj q ndalonte shitlerjen e toks n zonat ku anonin shqiptart .
-onesat n zatimin e ktyre ligjeve u n shpesh ojekt ankimimi pran shoqris s komeve nga ana e
*amve dhe shtetit shqiptar ve*anrisht n periudhn 19/3-1930$ por gjithnj me rezultat negativ
ISLAMIZMI DHE PRONAT (ETARE
.illesat myslimanizmi n ,reqi
92
i ka n shek vii-es me pushtimin e "rets nga myslimant turq. Pushtimi
turk !illoi me ,alipolin n vitin 1312 dhe ky pushtim u shoqrua me dy !emenone ' para kolonizimi B
territoreve t ndryshme t ,reqis dhe dyta islamizimi i nj pjese kryesore t popullsis autoktone
)e ardhjen e turqve n ,reqi do !illoj islamizimi i vendasve pra arvanitasve. Si do shohim n dy harta
kolonizimi me turq nuk do pr!shij rajonet e "ostur .ollorins. Pra ata jan mysliman vendas shqiptar.
91
5drkoh lidhur me regjimin e tokave t myslimanve dhe vak!eve parashikohej q n rajonet e aneksuara
qeveris greke duhej t#u njihte t drejtn e pronsis mi !ermat e kullotat ."to toka ishin administruara pr
llogari t thesarit otoman.@igji /shkurt 1331 theksonte se ndalohej shpronsimi
7i parashikonte se n rajonet e aneksuara qeveria greke duhej tu njihte t drejtn e pronsis mi !ermat
kullotat pr mirmajtjen e Chamive kolegjeve .@idhur me tokat e sulltanit kto toka ishin pr llogari t
thesarit otoman.Popullsia myslimane m e vogl man me t krishtert mardhnie shum t mira .4okat rreth
rajonit t 4rikallas ishin t administruara shum mir pr llogari t thesarit otoman. .4ipar mizotrues n
mnyr t dukshme sht ai eksodit drejt territoreve t metura osmane .
6ejlert e 4hesalis dhe pronart e vegjl mysliman shesin tokat e tyre dhe raktisin rajonin t nCitur n
kt drejtim nga hoChallar t shumt.Popullsia myslimane man me t krishtert mardhnie t mira
,jithsesi mgjth i largoi ,reqia nuk e majti premtimin lidhur me pronat .
5 qytetine .arsals dhe t 'lasonjs jetonin shqiptar mysliman t sektit ektashian t &ilt kishin edhe
teqe pr shrimet e tyre
9>
S'"J'S4:B)B B P:?57-' .'47:'
5ga pr!aqsues t komunitetit mysliman n ,reqi pr vjedhjen e pronave vinin njo!time q n vitin 19/3. B
krkohej edhe komunitetit mysliman n 4iran pr prkujdesjen q duhet t jn kto autoritete ose ajo q
njihet sot me emrin e e drejt eksterritoritoriale .
93
Historia e Shqiperis! vll iii tirane 2((', f.5(1
94
Aleksand2r "o3ovi 5slamizmi ballkanik , f.31
95
*arta e 6okalo3/los 3ara!it/r m lart
9)
A4"0 +r doses -5 , k/ti), viti 1924 korespodence dhe promemorie e ministrise puneve
jashtme me legaten shqiptare mbi veprimtarine e komisionit miks per shkembimin e popullsise
m#slimane shqiptare me greket e turqise. 3(5 flete . 25.1.1924#1-.11.1924
+2 9arsal2 ,7aris2, Alason ka sh!i3tar2 .ektashian dhe te!e .ektashi.
21
"shtu sheh Sariu i ve n dijeni autoritetet !etare t 4irans pr vjedhjen e ktyre pronave
98
. Po aty
theksohet q qeveria greke pronat n Prevez nuk i njeh dhe nuk ndrhynte n vjedhjen e tyre
93
5 vitin 19/2 pjestar t komunitetit myslima ktu krkojn prkujdesje pr pronat."shtu kemi nj
qarkore t kshillit lart sheriatit njo!tojn pr pasurit q mund t ken n ,reqi dhe prpjekjet q mund t
jn pr adiministrimin e tyre
99
5j letr private e vitit 19/1 thekson se tr pronat e komunitetit mysliman dhe ektashian jan sekuestruar
n Prevez.
100
:'7,B)B 59E:"?)6E47: 597A P?@B4B"ES SD"?)6E47:B;J'S'
5 "ongresin e 6erlinit dhe n "on!eren&n e 7masadorve n @ondr$ de jure n nenet e traktateve t
miratuara shqiptarve u njiheshin e drejta e gjuhs dhe t drejtat pr pasurit e patundshme.
"to t drejta iu njohn edhe shqiptarve t metur n zonat e aneksuara nga ,reqia.5 protokollin e
.iren&es n 18 dhjetor 1913 nqs kto t drejta iu njohn$ de !akto popullsia nuk gzoi asnj t drejt.
Shteti shqiptar jo vetm protestoi pr shkeljen e ktyre t drejtave$ por mori masa pr sistemimin e
muhaChirve t ardhur nga ,reqia. 7utoritetet greke vetm konstatonin shkeljen e tyre $ por nuk morn
masa per t#i parandaluar. Pas @u!tes s Par 6otrore !uqit e mdha !itimtare e quajtn me vend t !usnin n
traktatin e paqes t sistemit t -ersajs disa dispozita te ve*anta pr garantimin e t drejtave t paki&ave. 5
az t ktyre traktateve nj varg vendesh t 'urops %ndrore e Auglindore pr!shir Augosllavin e ,reqin
u angazhuan zyrtarisht t#i njihnin paki&at komtare$ renda ku!ijve t tyre t drejta t araarta me komin
mizotrues n shtetin prkats$ duke u njohur paki&ave n mnyr t ve*ant lirin e shtypit dhe arsimimin
n gjuhn amtare. 5 !akt kto t drejta i njohu dhe i vuri n zatim vetm shteti shqiptar$kurse te shqiptart
n ,reqi ngeln akoma n pozita paarazie dhe gjendje tejet t rnd. 9he e ashtuquajtura pro*edur e
posa*me pr mrojtjen e t drejtave t paki&ave komtare n @idhjen e "omeve$ e parashikuar n statusin
e ksaj organizate nuk krijoi ve* iluzione t prkohshme sepse ve* zhurms mi kujdesin e !atin e paki&ave
komtare nuk dhan rezultate praktike Nnenet 31$3>$38$93 t traktatit t -ersajs$ q prsriten n traktatin e
Sen ;hermenit n 7ustri n shtator 1919$ 5is$6ullgari nntor 1919. traktatet pr Dungarin qershor 19/0.
dhe doktrinn e s drejts ndrkomtare sht konsideruar se kjo krijoi pr her t par azn juridike pr
pr&aktimin e t drejtave t minoriteteve az q u zgjerua dhe konsolidua m tej n traktatet qe u lidhn n
kt koh n vitet 1919-19/9 mes !uqive aleate dhe ,reqis. :egjimi i minoriteteve plotsohet n kuadrin e
@idhjes s "omeve$ kur nj numr vendesh$ duke pr!shir edhe ato allkanike pranohen n organizatn e
,jenevs$duke r deklarata t posa*me$ ku angazhohen t respektojn t drejtat e minoriteteve.
Sipas 5iko Ganes n studimin e tij
101
,reqia prdori nje politik pajtuese n @idhjen e "omeve m 19/3
pr *shtje pronash e minoritetesh dmth pikrisht pr ato *shtje q ,reqia dhe jo Shqipria do t kishin t
drejt t ngrinin z.
9'
AK4 d23 v1923.4flete. 15.v.1925#9.viii.1925 7eter e sheh sa.ri/t der%/ar keshillit larte sheriatit
m.i %ra.itet e !everise %reke ne 3as/rite e te!eve <mer tata
9-
Aty f. 3
99
AK4 ,nr 2( v1924 13flete3(.12.1923#3(.iii.1924 arkore e keshillit nalte te sheriatit dhe
korespodence me m#&tinite berat gjirokaster e korce mbi njo&timin e pasurive qe mund te kene ne
greqi
?irane 1'.iii.1924 >arkore e keshillit larte sheriatit me myftinite .erat %irokaster dhe korce m.i
noftimin 3er 3as/ri !e m/nd te kene ne %re!i 3er demarshet !e m/nd te .ehen 3rane !everise
%reke 3er admininstrimin e tyre
1((
AK4 , dose 22 viti 1925 1flete. leter private e 5tetor 1925 k/ theksohet kom/nitetit mysliman se
tere cifli%et dhe 3ronat ane sek/estr/ar .Ashte e ne 3ersoni me emrin latif dhe ia der%on 5otit
9erid Avni dhe ;/stem
1(1
AI* Av '- nr inv 1(-- (reqia dhe Shqipria shtja e ku&ijve Anciklo3edia e madhe %reke
"irsos vell v )13 +iko &ane, f)13
22
5 !illim t vitit 1931 u hodhn hapat e para t qeveris greke pr nj zgjidhje t *shtjes s pasurive t
shqiptarve ..illoi dmshprlimi i pronarve nnshtetas shqiptar me anim n ,reqi si ishte vepruar me t
huajt e tjer mgjth n kuota m t vogla .5 qershor 1931 qeveria greke miratoi ligjin tjetr pr shprlimine
pronave t shpronsuara n ,reqi t anorve me origjin ose nnshtetsi t shqiptarve me anim n ,reqi
ose vende t tjera ve* 4urqis. Sipas ktij ligji pronart me pasuri t shpronsuara ose t zna prej shtetit dhe
anks ujqsore kishin t drejt pasi t provonin origjinn shqiptare ti mernin prap pronat ose t arktonin
shprlimin mja!ton t mos anonin n 4urqi ."ur pasuria ishte zn prej shtetit grek gjat shkmimit deri
n vitin19/> u kthehej pasuria q kishte n dor anka shtetrore ."ur pronat u ishin dhn re!ugjatve nuk
do ktheheshin .)e ligjin e ri i dorzohej pronarit gjith*ka q anka kishte arktuar nga shitja e pronave me
kamat >L."ur dokumentet kishin humur lejohej t paraqitej si dokumente pronsie tapit dhe regjistrat
kadastral turke ose dshmi gojore
"y hap *eli rugn pr nj zgjidhje t pjesshme t *shtjes s pasurive dhe krijoi hapsira pr kthimin e tyre
ose dmshprlimin prkats .5 praktik hasi vshtirsi dhe nuk u zatua plotsisht. .Pas ardhjes n !uqi t
qeveris s )etaksait pati prkeqsim t gjendjes s popullsis .%everia greke !illoi t linte tokat duke u
dhn lehtsi shqiptarve pr t#u larguar.
> 59:KSDB)'4 '45B"'
Shqiptart n ,reqi deri n vitin 191/ do t kishin nj shtrirje t gjer.
"shtu s pari do t ishin arvanitt anort q do t anonin n ,reqin qndrore n Pelepones $7tik dhe
,reqin %ndrore.
5 vitin 1383 do i shtohej edhe popullsia e rajonit t 4hesalis ku do t jetonin jo vetm arvanit$ por edhe
arumun. 5 kt vit shtetit grek do i ashkangjitej dhe kazaja e 7rts azuar n vendimet e "ongresit t
6erlinit
)e vendimet e "on!eren&s s @ondrs t vitit 1913 shtetit ,rek do i ashkangjitej edhe nj rajon me
sanChakun e =amris i anuar krejtsisht me shqiptar kryesisht myslimane . "tu pr!shiheshin kaza e
)arglli*$ Parg$ .ilat$ Paramithi $,umeni&. ,jithashtu i tr sanChaku i Aanins ve* kazas s @eskovikut
iu ashkangjit shtetit grek. Popullsia ktu ishte kryesisht kristiane shqiptare por edhe mysliman dhe vllah
si edhe greko!on$ por me origjin shqiptare sipas Sami .rashrit. -llaht do t jetonin n )e*ov$ "oni&$
por edhe n Aanin.
SanChaku i Prevezs do t prhej nga kazaja e @orosit dhe Prevezs nj rajon me popullsi kristiane
shqiptare por edhe myslimane .
,jithashtu shtetit grek iu pr!shin edhe kazaja e .ollorins$ "osturit e anuar me shqiptar mysliman dhe
ortodoks kryesisht por edhe maqedonas dhe vllah
5 kto rajone shqiptart do t ishin autokton.-e* t tjerave shqiptart do t jetonin edhe n sanChakun e
Selanikut Seresit. 5umri i tyre shkonte n 100mij. Por n dallim nga rajonet e prmendura m sipr
shqiptart ktu s pari nuk ishin autokton. S dyti shqiptart kishin m shum ndjenj !etare se at
komtare dhe quheshin grek e turq.
Si e prmendm edhe m lart n kto rajone shteti grek ndoqi nj politik asimiluese ndaj shqiptarve
ortodoks dhe arvanitasve apo edhe paki&ave kristiane si vllah dhe maqedonas dhe ri shkmim popullsia
me shtetin turk duke marr q andej popullsin kristiane dhe duke drguar popullsin myslimane .
Si rrjedhoj e ksaj politike geno&idiale numri i shqiptarve n ,reqi u zvoglua shum. 4ani shqiptart
anonin vetm n krahinn e =amrise$ ku 90L n vitin 191/ kaloi n 30L n vitin 19// dhe n !und t vitit
1922 do t arrij n >1L prqindja e shqiptarve n rajonin e =amris$ numri i shqiptarve q jetonin
tashm n ,reqi nuk ishte sa O e atyre t vitit 191/.
Pas shkmimit t popullsive n vitin 19/3 n ,reqi ngeln shqiptart n "ostur numri i t &ilve shkonte
n 1/000persona. "ta mund t jen nisur pak prpara vitit 1921
10/
Pas viteve 1939 shqiptart q anonin n territoret e dhna padrejtsisht greqis$ nj territor prej 13 mij km/
103
q anohej m 191/$tani sjetonin ve*se n nj territor prej rreth 1212 km/$ q njihet me termin =amria.
)adje edhe ketu si pasoj e shprnguljeve prej vitit 191/-1939 ku ishin shprngulur mi 20 mij *am nga
31L q prnin m 191/$ tani nuk prnin ve*se >1L t popullsis.
Shqiptart m prpara jetonin n 7rt$ Aanin$ "ostur si edhe n )aqedonin jugore si Seres$ Selanik$
9ram etj. 5umri i tyre shkonte n rreth 100mij t &ilt me shkmimin e popullsis u larguan
1(2
Aleksander "o3ovic, 5slamizmi ballkanik ,f1-)
1(3
Al.ert Kotini ,6ameria denoncon 9.253
23
,jithashtu n 4esali egsistonin dhe dy teqe alano!one q kan !unksionuar gjat ksaj periudhe
102
,jithashtu shqiptart kristian kaluan nga rajoni i 'drines n rajonin e 7leksandropolisit q tashm i
prkiste shtetit grek
MB,LLJE
)e pretekstin e vrasjes s nj nnshtetasi italian 9aut DoChs dhe mosgjetjes s autorve n prill t vitit
1921 ,reqia pushtohet nga Btalia.
Popullsia *ame$ megjithat nuk e mirpriti pushtuesin e ri dhe pr kt dshmojn dezertimet e shumta.
Btaliant n nj politik t dyanshme her me *amt her me grekt.
,jermant ndryshe nga italiant ndoqn nj politik te autonomis lokale n =amri. 7ta organizuan kshilla
krahinor n krye t t &ilave qndronte 5uri 9ino . Por sht !akt se =amria si n kohn e italianve dhe n
kohn e pushtimit gjerman nuk u pr!shi n t ashtuquajturn Shqipri etnike. -et 5uri 9ino u przie me
gjermant vetm n aspektin administrativ dhe jo ushtarak.
. Prkundrazi 5apolon ;erva do t ashkpunonte me italiant$ gjermant dhe m pas me ritanikt.
"ur e pan se kta t !undit po merrnin t tatpjetn$ kaluan me aleatt.
Distoria e vrtet e geno&idit !illoi m /3 qershor 1922."jo njihet edhe si dita e geno&idit grek ndaj *amve.
Bnteresimi aleat pr prolemin e minoritetit *am kishte lindur q para se t kryhej geno&idi. 7ta i propozojn
;ervs q shqiptart mysliman t ,reqis t shkmehen me ortodokst grek t 9ropullit$por nuk
pranohet nga ;erva.
101
.ill mas ksaj ndodhn krime makare. 5drkoh pas shprnguljes *amt q metn
n trojet etnike pas lu!ts !ormuan nj komision. 9isa antar t ktij komisioni si )usa e ,ani 9emi shkuan
n 7thin pr t protestuar pran qeveris s Papandreut pr ngjarjet e ndodhura. Pas nj pritje t gjat$ nj
!unksionar i qeveris greke u deklaron$ n tetor 1922$ n koe!iden& se n pamje t par !ajtor pr masakrat
duket se sht ;erva$ por n !akt qeveria greke ishte ajo q nuk donte kthimin e tyre n =amri.
5drkoh shteti shqiptar nuk mund t# i jap ndihmn e tij vllezrve t vet $sepse sapo kishte dal nga lu!ta.
)egjithat e orientuar nga lindja$Shqipria mshteti komunistt grek$ ku rrezikohej t !utej n kon!likt
nderkomtar. Si rrjedhoj u dmtuan interesat komtare e u paksuan mundsit e zgjidhjes s prolemit
n instan&at ndrkomtare. Popullsia *ame priti q qeveria shqiptare ta ndihmonte pr tu kthyer n trojet e
veta. .uqit e mdha qe u pr!shin n lu!tn e !toht nuk e per!shin *shtjen *ame pr zgjidhje$ q u
sakri!ikua nga politika dominuese e dy lloqeve.
%ndrimi i qeveris shqiptare t sapodal nga lu!ta pr kt prolem ka qen i lkundur. Pr sistemin e tyre
ajo ri aq sa kishte mundsi dhe n lidhje me kthimin e tyre hyri n tratativa me kryetarin e Partis
"omuniste ,reke$5iko ;ahardhis$ ku u arrit n konkluzion se nqs !itonte P", n lu!tn &ivile *amt do t
ktheheshin n trojet e tyre.
10>
.
Pas vitit 1910 qndrimi i ksaj qeverie ndaj ktij prolemi do t jet n krahun negativ. 7jo do t myllet.
5doshta edhe pr t ruajtur ekuilirat e lu!ts s !toht. 'dhe ather kur kishte a&arim t marrdhnieve
greko-shqiptare *shtja *ame nuk prmendej. 5drkoh q en&iklopedia ruse e njihte *amrine si truall
shqiptar$ n literaturn shqiptare kishte nj heshtje pr kt prolem. 5 vitet >8-90 me gjith prmirsimet
n dukje t marrdhnieve shqiptaro greke si rezultat i a&arimeve me Augosllavin dhe 6S$ *shtja *ame nuk u
trajtua. "jo *shtje i duhej shtetit shqiptar vetm n !illimet e a&arimit. .akti i heqjes s nnshtetsis greke
t *amve $ e &ila ishte e '.DoChs$ *oi n pengimin e s drejts s rikthimit t tyre n =amri. 5 ann tjetr
minoritetetit grek iu la nnshtetsia shqiptare dhe komsia greke.
Pr t realizuar pozitat e tij shteti komunist i ruhej ides s Shqipris s madhe si* ishte rasti i 1 qershorit
1931$ku '.DoCha mohoi se kishte nj Shqipri t madhe dhe harta e paraqitur n ?"6 ishte nj trillim.
108

Esht !akt se politika q kan r dhe jn politikant tan e kan trajtuar kt prolem por pa ia prishur
marrdhnieve shqiptaro-greke.:amiz 7lia n takimin me )i&otaqis$ e trajtoi kt prolem si* theksonte aq
sa mund t qndronte. %everit shqiptare e kan trajtuar kt prolem duke patur parasysh dhe prolemin e
1(4
Aleksander "o3ovic 5slamizmi ballkanik f! 1-)
1(5
Ar.ert Kotini amria denoncon f.123
1()
(azeta Shqiptare ' anar 2(((
1('
Anver *o=ha -# popuj miq 9.1-4
24
emigrantve. Sot ,reqia *shtjen e vorio epirit e trajton si kundrpesh ndaj prolemit *am. 7jo mohon
kategorikisht t drejtn e ktij minoriteti n ,reqi
Sot shteti shtetit grek duhet t zatoj ndaj minoritetit shqiptar aty minimalisht t drejtat e paki&ave q vet
shteti shqiptar po i respekton pr minoritetin grek n Shqipri.
Pr t realizuar kto piksynim duhet r nj sensiilizim i opinionit ndrkomtar.
Dapi i par pr kt sht hedhur. ) dat 1.<B.1993 kjo *shtje i paraqitet zotit Dollruk. 5 muajin janar
t vitit /000 kjo *shtje u paraqit nga gazetart ku pala greke theksoi se s#ka nj *shtje *ame$kurse pala
shqiptare e la t hapur kt prolem. Presione pr mylljen e ksaj *shtje jan r nga pala greke indirekt
nprmjet &shtjes s emigrantve dhe rihapje t !allsitetit -orio-'pir. )egjithse ky prolem metet i hapur
e kerkon zgjidhje n az t kartave ndrkomtare.
PR(UNDIME
Synimet e tyre qarqet greke i treguan q n !illimet e krijimit t shtetit t tyre m 13/1. 7ta nuk e per!illn
ndihmn q i dhan direkt shqiptart me an t kapedanve arvanitas dhe !illuan asimilimin e tyre.
5 vitin 1383 shtetit grek iu ashkangjit dhe rajoni shqiptar i 7rts.5 vitin 1913 u ashkangjit edhe
"osturi$ .ollorina$ kaza e Aanins $"oni&s dhe SanChaku i =amris si edhe ai i Prevezs. Shqiptart jetonin
edhe n rajonin e Selanikut por kta nuk ishin autokton e mi gjitha quanin veten si grek ata kristian dhe
turq ata mysliman 5 trsi popullsia ishte ishte shqiptare kryesisht myslimane sidomos n =amri por
edhe kristiane. Pjesa tjetr ishin vllah dhe maqedonas. 5daj popullsis myslimane u ndoq nj politik duke
shperngulur dhe shkmyer me ato kristiane t 7nadollit$ kurse ndaj popusllsis kristiane minoritare duke
ndjekur nj politik asimiluese q do sillte shkomtarizimin. . Popullsia myslimane shqiptare do
shprngulej deri n vitin 1939 me prjashtim t rajonit t =amris. "jo e !undit do shprngulej nga !or&at e
;ervs n mes t vitit 1921.%everia shqiptare ri aq sa mundi pr sistemin e *amve$ ne arenn
ndrkomtare ajo ri shume pak. Pas vitit 192> ajo nuk e permendi m *shtjen *ame n arenn
ndrkomtare.:eagimi nderkomtar ishte i till$ q pr hir t interesave konjukturale$ *shtja *ame nuk u
zgjidh. "jo *shtje u rihap pas viteve 1990. 7jo duhet t ket nj zgjidhje t drejt.
PERMBAJTJA
1 PARATHNIE
) H,RJE
KREU I
-SHTJA MAQEDONASE
1 H,RJE
) -SHTJA MAQEDONASE N (UND SHEK 'I' (ILLIM SHEK ''
3 KR,ENGRITJA E ILINDENIT. MARRVESHJA E M,RSHTERGUT
+ ORIGJINA E ARUMUNVE. BASHKPUNIMI SHQIPTARO RUMUN
KREU II
PROBLEMI I KU(IJVE
1 QNDRIMI I PRBASHKT N &AKTIMIN KU(IJVE. KON(EREN&A E
LONDRS
) &AKTIMI KU(IJVE ME GREQIN N KON(EREN&N E AMBASADORVE
N LONDR
3 -SHTJA E KU(IJVE N KON(EREN&N E PAQES N PARIS .PROTOKOLLI
I KAPSHTI&S.
+ ).(SHATRAT
25
1 KUNDRSHTIMI I KU(IJVE.KOMPLOTI I BEQIR GREBENES.TRATATIVAT /
(SHEHTA PR NDR,SHIMIN E KU(IJVE PAS KON(EREN&S S PAQES
> ZOGU 0 NOLI 0KOMITETI MAQEDONAS DHE KOMITETI MBROJTJA E
KOSOVS
":'J BBB
POLITIKA E SHTETIT GREK . REAGIMI NDRKOMBTAR. RRJEDHOJAT E
POLITIKS. NDR,SHIMET ETNIKE
1 SHPRGULJA E SHQIPTARVE 1913-1939
) SHKMBIMI I POPULLSIS
3 POLITIKA E SHPRONSIMIT
MB,LLJE
PER(UNDIMET