CBS DERS Kitabı

i
CORAF BLG SSTEMLER

Harita Tabanl Bilgi Ynetimi

Do. Dr. Vahap TECM

Dokuz Eyll niversitesi
Fen Bilimleri Enstits
Corafi Bilgi Sistemleri Anabilim Dal
35160 Buca, zmir

Corafi Bilgi Sistemleri

ii

1. Bas Mays 2008 - ANKARA

ISBN 978 605-60047-0-4

Copyright Bu kitabn bu bass iin Trkiyedeki yayn haklar Vahap
TECMe aittir. Her hakk sakldr. Hibir blm veya paragraf ksmen veya
ya da zet halinde, fotokopi, faksimile veya baka herhangi bir ekilde
oaltlamaz, datlamaz. Normal ly aan iktibaslar yaplamaz. Normal
ve kanun iktibaslarda kaynak gsterilmesi zorunludur.

Dizgi: Vahap Tecim
Kapak Tasarm: mr D. Dalan

steme Adresi
Vahap TECM
Dokuz Eyll niversitesi
Fen Bilimleri Enstits
Corafi Bilgi Sistemleri Anabilim Dal
35160 Buca, zmir
Tel: 0232 420 4180 (2182)
E-Posta: vahap.tecim@deu.edu.tr
Web: www.vahap.mis4gis.com

RENK FORM Ofset Matbaaclk Ltd. ti.
Turgut zal Bulvar No:53
skitler ANKARA
Tel: 0312 384 3036
Fax: 0312 384 3037
e-posta: info@renkform.com
Web: www.renkform.com

Biliim Sistemleri

iii

Kzm Ece
ve
Eim Nilfere


iv
NSZ

Bilim ve teknoloji, deiim ve gelime demektir. Bu nedenle
lkemizin ihtiya duyduu deiim ve gelimeleri salayabilmesi iin
bilim ve teknolojideki yenilikleri takip edip, gelimelerin lkemizde
kullanlmas ynnde uyum almalarnn deiik sektrlerde hzla
yaplmas gerekmektedir. Ama, teknolojinin getirdii imknlar
kullanarak bir iin eskisine gre daha verimli ve daha etkin bir ekilde
yaplmasn salamaktr. Etkinlik ve verimlilii artran bilgisayar
teknolojileri, bilginin daha deerli olmasn salamaktadr.

Biliim dnyasnda her geen gn ilgin gelimeler
kullanclarn hizmetine sunulurken, nesne tabanl uygulamalar bu
gelimelere yeni bir boyut kazandrmaktadr. Bilgisayar destekli izim
ve retim olarak ifade edilen CAD/CAM tr yazlmlarda ve bunlarn
deiik haritaclk uygulamalarna yeni boyutlar getiren bir bilgisayar
teknolojisi olan Corafi Bilgi Sistemleri (CBS), lkemizin bir ok
alanda nemle ihtiya duyduu bir sistem olmaktadr.

Son yllarda CBS, corafya ve harita yapm ile ilgili en ilgin
ve en ok konuulan konularn banda gelmektedir. Gerekte CBS,
sadece kt haritalarn bilgisayar ekranna yansmas olarak
alglanmamaldr. Harita grntlerinin, uydu grnts ve nfus
istatistikleri gibi dier bilgilerle birletirilmesiyle, bilgisayarsz
yaplmas mmkn olmayan ilikilerin corafi olarak grntlenmesi
imknn sunan bir sistem olarak ortaya kmtr.

Corafya, anket aratrmas, veri ileme, mhendislik,
planlama, evre bilimi ve mhendislii ve dier disiplinlerin katklaryla
gl ve esnek CBS teknolojisinin kurulmas mmkn olmutur. Her
disiplin CBSyi kendine gre yorumlayabilmekte ve uygulama
alanlarnda deiik ekillerde kullanabilmektedir. Corafya, ehir
planlama, mhendislik, veri ileme, evre dzenleme, evre bilimi gibi
bir ok disiplin CBSnin oluumuna katkda bulunmutur ve bu
disiplinler CBSyi kendi uygulama alanlarna gre tarif etmektedirler.
Bu nedenle CBSnin tek bir tanmn yapmak olanakszdr. Bu
disiplinlerdeki uzmanlarn kendi alanlarndaki almalarn daha iyi
yapabilmek iin CBSnin salad aralardan yararlanmalar mmkn
olmaktadr.

Biliim Sistemleri

v
Yeni fakat olduka hzl gelien bir teknoloji olarak CBSnin
farkl kitleler tarafndan bilinmesi gerekmektedir. niversite ortamnda
bile henz yeterince yer bulamayan CBS teknolojisinin uygulayclar
baznda sadece ticari endie kaygsyla yeterince renilmemesi
byle bir kitabn kmasn salayan en nemli nedenlerdendir. Bu
kitap, bir boluu doldurmak amacyla bir ders kitab olarak
hazrlanmamtr. Trke Corafi Bilgi Sistemleri kitab olarak
renciler, akademisyenler, kamu ve zel kurulularnda CBS
teknolojisi ile ilgilenen herkes iin hazrlanmtr ve her kesimin
kendisini ilgilendiren bir konuyu burada bulmas yksek olaslktr.

lkemizde sadece birka niversitede verilen ksmi CBS
eitimi bu teknolojilerin yeterince yaylmas iin yeterli olmamaktadr.
Konunun iine girildiinde grlecektir ki, hem niversitelerin bir ok
alannda hem de zel ve kamu kurulularnn faaliyetlerinde CBSnin
potansiyel uygulama alanlarnn hemen hemen snrsz olduu bir
gerektir. nk genelde doa stnde bulunan her unsur konumla
ilikilidir ve corafi bir koordinata sahiptir. Bu nedenle ncelikle
niversitelerin, daha sonra da zel ve kamu kurulularnn bu konu
zerine eilmeleri kanlmaz olmaktadr.

Henz yeterince anlalamamas nedeniyle lkemizde
CBSnin geliimi istenen seviyeye ulaamam ve bu sistemden
beklenen faydalar salanamamtr. 1999 depremlerinden sonra
ihtiya olarak ortaya kan harita odakl CBS uygulamalar, ne yazk ki
sistem hakknda yeterli tecrbesi olmayan niversite, kamu ve zel
kurulular tarafndan istenilen dzeyde baarya ulatrlamamtr.

Bu kitap bata uygulayclar olmak zere her kesimden kii,
kurum ve kurululara, niversite rencilerine, CBSnin genel olarak
tantmn, hangi ileri nasl yapacan tantmak, bu sistemi kurmak
isteyenlere ne yapmalar gerektiini belirtmek iin hazrlanmtr. Bu
kitap, CBSyi yeni duyanlara, CBS hakknda genel bilgi edinmek
isteyenlere, her hangi bir kurulu iin neler yapabilirim diyenlere,
biliim konusunda temel kavramlar renmek isteyenlere, genel
olarak biliim ve veri taban ynetim sisteminin ne olduunu ve nasl
altn bilmek isteyenlere, CBSnin fonksiyonlarnn neler olduunu
ve nasl altn merak edenlere, ehir ve blge planlamasnda
CBSnin nasl kullanlabileceine ve neden CBSnin zellikle ehir
planlamacl iin bir zorunluluk olduunu grmek isteyenlere cevap
vermek zere tasarlanmtr.


vi
Her trl detay CBS uygulamalarnn ayn kitapta verilmesinin,
hitap edecei okuyucu kitlesini skabilecei ve zorlayabilecei
dncesiyle, gerek CBS uygulamalarnn analizi, tasarm ve
yazlmlar ile ilgili detaylar baka bir CBS kitabna braklarak, burada
genel ierikler hakknda bilgiler verilmektedir.

Kitabn birinci blm, biliim sistemleri ile ilgili genel bilgilere
yer vermektedir. Bilginin ne ekilde bilgisayar ortamnda tutulmas
yannda, verilerin nasl bir iliki ierinde olabileceklerini ve bunlara
eriimin nasl yaplabileceini belirten veri taban ynetim sistemleri
de bu blm ierisinde bilgisayar mhendislii tabanl olarak deil,
daha sosyal ve iletme ierikli olarak ortaya konulmaktadr. Son
yllarda Amerika Birleik Devletleri bata olmak zere Avrupada ve
lkemizde hzl bir ekilde gelien ynetim yabanl bilgi ak bu
blmde okuyucuya verilmektedir. Ynetim Biliim Sistemi ve veri
taban ynetim sistemi bu blmde zellikle vurgulanmaya allan
konular olmaktadr.

Kitabn ikinci blm genel anlamda harita bilgisi zerine
younlamaktadr. Normal haritaclkta kullanlan lek, projeksiyon
ve koordinat sistemleri hakknda gerekli bilgiler verilmektedir.

Kitabn nc blm genel olarak CBS konusunda bilgiler
vermekte olup, zellikle teknolojik gelimenin ne aamalardan
getiini, CBS bileenlerinin neler olduunu ve bir proje iin bu
bileenlerin gnmzde temin edilmesi iin dikkat edilmesi gereken
zellikleri anlatlmaktadr. CBSnin kulland veri tabanlar, bileenleri
ve CBSnin nemli baz fonksiyonlar bu blmde mmkn olduunca
zet olarak ancak anlalabilir ekilde anlatlmaktadr.

Kitabn drdnc blm CBS teknolojisinin sektre getirmi
olduu nemli analiz aralarn tantmaktadr. Konuma bal analizler
sadece CBS tarafndan yaplabilecek teknik analizler olduundan
genelde her CBS yazlmda var olmas kesin olan yntemler
aklanmaktadr.

Kitabn beinci blm CBSnin uygulama alanlarna
ayrlmtr. Bu teknolojinin kendi analiz yeteneklerine bal olarak
nerelerde kullanlabileceini, dnyada ve Trkiyede yaplm birka
rnekle aklanmaya allmaktadr. CBSnin zellikle genel anlamda
blge planlamacl ve yerel anlamda kent uygulamalarna yer
verilmektedir. Parsel bazl haritalarn ve arazi ilikili bilgilerin yer ald

Biliim Sistemleri

vii
bilgisayar sistemleri gnmzde dnyann bir ok yerel ynetimleri
tarafndan uygulanmaktadr. Yerel ynetimlerin an gerektirdii
hizmetleri yapabilmesi iin CBSye dayal bilgisayar sistemleri
kullanmalar artk bir zorunluluk halini almtr. lkemizde ok az da
olsa uygulama almalar bulan Kent Bilgi Sistemleri gelecek yllarda
yerel ynetimlerin en ok zerinde duracaklar ve durmak zorunda
olduklar konularn banda gelmektedir.

Altnc blm, bir CBS projesi yapmadan nce ve yaparken
dikkat edilmesi gereken unsurlar iermektedir. ncelikle problem
tanmlama iin gereken sistem analizinin nasl yaplabilecei
konusunda baz noktalar deinilmektedir. Bu blmde ayrca,
Trkiyede ilk defa bir Valilik bnyesinde kurulan Bilgi lem Merkezi
ve CBS Merkezinin faaliyetleri hakknda ksa bilgiler verilmektedir.
CBSnin sadece Kent Bilgi Sistemi bazl yerel ynetimlerde
(belediyeler) deil, bir ildeki gerek tm belediyeleri iine alan Valilik,
gerekse birka belediyeyi iine alan Kaymakamlk olarak Mlki
dareler iin yerinde ynetimler amal almalarn ne derece gerekli
olduu ortaya konulmaktadr. Sakarya Valiliinde kurulan CBS
tabanl Trkiyede l baznda bir sistemin yok olan bir il iin nasl
kurulup, iletilebileceini ortaya koymaktadr. ileri Bakanlnn
Trkiyede pilot proje olarak kabul edip destekledii Sakarya Valilii
CBS projesi, mlki idarede bir devrim niteliinde planlama, ynetim
ve kontrol amal olarak CBSnin uygulanabilirliini
gerekletirmektedir.

Yedinci blm, gelecekte CBSnin ne ekilde geliebileceini,
hangi alanlarda youn olarak CBSnin nnn alaca konusunda
bilgiler vermektedir. zellikle dnyada gelien CBS tabanl
uygulamalarla ortaya kan verimlilik ve etkinlik kavramlarnn
lkemizde de ilerlik kazanabilmesi ve CBSnin farkl alanlarda
uygulanabilirliinin artmas iin gerekli almalar hakknda bilgiler
ortaya konulmaktadr. zellikle globalleme erevesinde e-devlet, e-
ynetim ve kamu-net uygulamalarnn CBS tabanl olarak
gelitirilmesi zerinde durulmaktadr.

CBS kullanclarnn ok farkl disiplinlerden gelmi olabilecei
ve kitabn da giri seviyesinde bir CBS kayna oluturmasndan
tr, birok kiinin CBSde kullanlan kelimeler hakknda bilgi sahibi
olmamas olasdr. Bu nedenle sekizinci blm CBS szlne
ayrlmtr. Mmkn olduunca ok kullanlan ve herkesin


viii
anlayabilecei bir dilde yazlan bu szlk, zellikle CBS teknolojisi ile
yeni tananlar iin olduka nemli bir katk salayacaktr.

Kitabn son blm olan dokuzuncu blmde CBS konusunda
daha fazla bilgi almak isteyenler iin bir internet klavuzu
oluturulmutur. Dnyada ve Trkiyedeki CBS konusunda bilgi ve
destek alnabilecek adresler listelenmitir.

1993 ylndan itibaren CBS ile ilgili deiik konular zerine
alma imkan bularak, bilgilerin hem niversitelerde renim amal
aktarlmasna, hem de deiik kurum ve kurululardaki gerek
uygulamalarla teorik bilgilerin gerek hayatta uygulanabilmesi
imkann yaratmak mmkn olmutur. Bu tecrbelerin konuya ilgi
duyan kiilerle paylalmasnn bir zorunluluk olduu kanaati hakim
olmutur.

Bu kitabn, bata CBSyi yeni renmek isteyen uygulayclara
olmak zere tm alanlarda eitim gren rencilere ve kamu
kurumlarnda konumsal verilerle almak durumunda olanlara faydal
olmasn temenni ederim. Gelien biliim teknolojileri ierisinde
kendileri iin sonu olmayan bir alan ile tantklarnn farknda
olmalarn temenni ediyorum.

Bu almaya verdikleri somut desteklerinden tr mr D.
Dalan, zge Oral, zlem Yavuz, Can Aydn, Kutan Koruyan, Ulu
aatay ve idem Tarhana, motivasyonumun srekli yksek
olmasn salayan Utku Utkulu ve Ylmaz Gkene ve zamanlarndan
almama ramen zveri ve desteklerini esirgemeyen aileme sonsuz
minnettarlm ve teekkrlerimi sunmay grev kabul ediyorum.

Dr. Vahap TECM
Nisan 2008, zmir

Biliim Sistemleri

ix
NDEKLER

NSZ ..................................................................................................................... iv
NDEKLER ........................................................................................................ ix

BLM 1:
BLM SSTEMLER ............................................................. 1
1.1 Giri ................................................................................................................... 3
1.2 Bilginin nemi ve Kullanmna likin Yaklamlar ........................ 5
1.3 Biliim Sistemlerinin Dzenlenmesi .................................................... 7
1.4 Veri Taban Ynetim Sistemi (VTYS) .................................................... 9
1.4.1 Veri Taban eitleri ............................................................................................ 11
1.4.1.1 likisel Veri Taban .............................................................................. 11
1.4.1.2 Hiyerarik Veri Taban ........................................................................ 16
1.4.1.3 A Veri Taban......................................................................................... 17
1.4.2 Veriler Aras likiler ........................................................................................... 19
1.4.2.1 Bire-Bir liki ........................................................................................... 19
1.4.2.2 Bire-ok liki .......................................................................................... 20
1.4.2.3 oka-ok liki ........................................................................................ 21
1.5 Biliim Sistemlerinde Bilgi Ak ......................................................... 22
1.6 Konumsal Bilgi Sistemleri ..................................................................... 29

BLM 2:
CORAF BLG SSTEMLER VE HARTA ..................... 35
2.1 Giri ................................................................................................................ 36
2.2 Haritalar ie lgili Tanmlamalar ......................................................... 36
2.2.1 lek ........................................................................................................................... 37
2.2.2 Referans Yzeyi ..................................................................................................... 39
2.2.3 Harita Projeksiyonlar ........................................................................................ 42
2.2.4 Koordinat Sistemleri ........................................................................................... 44


x
2.2.4.1 Kartezyen Koordinat Sistemi ............................................................ 44
2.2.4.2 Corafi Koordinat Sistemi .................................................................. 45
2.2.4.3 Projeksiyon Koordinat Sistemi ........................................................ 46
2.3 Harita ile Corafi Bilgi Sistemleri likisi ......................................... 48

BLM 3:
CORAF BLG SSTEMLER ............................................ 49
3.1 CBS le lgili Tanmlamalar .................................................................... 51
3.2 CBS Ne e Yarar? ...................................................................................... 53
3.3 CBSnin Tarihsel Geliimi ....................................................................... 56
3.4 CBSnin Temel Bileenleri ve Grevleri ............................................ 58
3.5 CBS ve CAD/CAM Yazlmlar Arasndaki Fark ............................... 61
3.6 CBS Donanm ve Yazlm ...................................................................... 63
3.6.1 Donanm ................................................................................................................... 64
3.6.2 Yazlm ....................................................................................................................... 71
3.7 CBS Veri Taban ......................................................................................... 79
3.7.1 Vektr Veri Taban ............................................................................................... 80
3.7.1.1 Topolojik Veri Yaps ............................................................................ 82
3.7.1.2 Spagetti Veri Yaps ............................................................................... 82
3.7.2 Raster Veri Taban ............................................................................................... 82
3.7.3 Aklayc znitelik Veriler ........................................................................... 86
3.8 Trkiyede ve Dnyada CBS Verileri .................................................. 88
3.9 CBSyi Oluturan Unsurlar ..................................................................... 90
3.10 CBSnin Temel Fonksiyonlar ............................................................. 91

BLM 4:
CORAF BLG SSTEMLER LE KONUMA BALI
ANALZLER ............................................................................ 93
4.1 CBS ile Konuma Bal Analizler ........................................................... 95
4.2 Corafi Sorgulama (Spatial Query) ..................................................... 96

Biliim Sistemleri

xi
4.2.1 Grafik Bilgilerden Grafik Olmayan Bilgileri Sorgulama .................... 97
4.2.2 Grafik Olmayan Bilgilerden Grafik Bilgileri Sorgulama .................... 98
4.2.3 Grafik Olmayan Bilgilerden Grafik Olmayan Bilgileri Sorgulama 98
4.3 Corafi Analiz (Spatial Analysis) ......................................................... 99
4.3.1 Corafi Birletirme (Spatial Join) ................................................................. 99
4.3.1.1 Nokta Bilgilerinin - Alan Bilgileriyle Birletirilmesi ............... 99
4.3.1.2 izgi Bilgilerinin - Alan Bilgileriyle Birletirilmesi ................ 100
4.3.1.3 Alan Bilgilerinin - Alan Bilgileriyle Birletirilmesi ................ 100
4.3.2 Yaknlk Analizi (Proximity Analysis) .......................................................101
4.3.2.1 Nokta Detaylar in Yaknlk Analizi ............................................ 101
4.3.2.2 izgi Detaylar in Yaknlk Analizi .............................................. 101
4.3.2.3 Alan Detaylar in Yaknlk Analizi ............................................... 102
4.3.3 Snr lemleri (Boundary Operations) .....................................................102
4.4 A Analizi (Network Analysis) ........................................................... 103
4.5 Saysal Arazi Analizi (Digital Terrain Analysis) ........................... 104
4.6 lme ve Geometrik Hesaplamalar (Measurement and
Geometrical Computations) ....................................................................... 106
4.7 statistik Analiz (Statistical Analysis) ............................................. 106
4.8 Grid Analizi (Grid Analysis) ................................................................ 107

BLM 5:
CORAF BLG SSTEMLER
UYGULAMA ALANLARI .................................................... 109
5.1 Giri .............................................................................................................. 111
5.2 CBS le ehir ve Blge Planlamacl............................................... 112
5.2.1 Planlamada Faaliyetlerinde CBSnin Kullanm Alanlar ..................114
5.2.2 Planlamada Veri Yaps ...................................................................................122
5.2.3 CBS ile Planlama Faaliyetleri .......................................................................123
5.2.4 CBSnin ehir ve Blge Planlamaclnda Uygulama Alanlar .....125
5.2.4.1 Harita Gncelleme ............................................................................... 125
5.2.4.2 Blgesel Snrlarn Dzenlenmesi ................................................. 126
5.3 Kent Bilgi Sistemi .................................................................................... 127
5.3.1 Kent Bilgi Sistemlerinin (KBS) nemi .......................................................130
5.3.2 Kent Veri Yaps ...................................................................................................132


xii
5.3.3 Dnyada Kent Bilgi Sistemleri Uygulamalar ......................................133
5.3.4 deal Kent Bilgi Sistemi ....................................................................................134
5.3.4.1 Temizlik Hizmetlerinin Planlanmas ........................................... 138
5.3.4.2 Salk Hizmetlerinin Planlanmas ................................................. 138
5.3.4.3 Ktphane Hizmetlerinin Planlanmas ...................................... 139
5.3.5 Trkiyede Kent Bilgi Sistemlerinin Uygulamalar .............................139
5.3.6 Kent Bilgi Sistemlerinin Yararlar ..............................................................141
5.3.7 Kent Bilgi Sistemlerinin Maliyeti .................................................................144
5.4 rn Satlar ve Datm .................................................................... 145
5.5 Sigortaclk ................................................................................................ 146
5.6 Emlaklk .................................................................................................. 147
5.7 Doal Kaynaklarn letilmesi ............................................................ 148
5.8 Ulatrma Hizmetleri ............................................................................. 148
5.9 evresel Uygulamalar ........................................................................... 149
5.10 Salk Hizmetleri .................................................................................. 150
5.11 Belediye Hizmetleri ............................................................................. 150
5.12 Finansal Kurulular ............................................................................. 151
5.13 Servis Hizmeti Veren Kurulular .................................................... 153
5.14 Asayi ve Gvenlik Uygulamalar ................................................... 154
5.15 Genel Olarak Sosyo-Ekonomik Uygulamalar ............................. 155

BLM 6:
CORAF BLG SSTEMLER PROJE DZAYNI,
YNETM VE UYGULAMASI ......................................... 157
6.1 Giri .............................................................................................................. 159
6.2 Problem Tanmlama .............................................................................. 160
6.2.1 Soft Sistem Yaklam ........................................................................................161
6.2.2 Geni Perspektif ...................................................................................................163
6.2.3 Detay Tanmlama ...............................................................................................165
6.3 CBS Projesi Uygulama Sreci .............................................................. 167
6.3.1 Planlama ................................................................................................................170
6.3.1.1 Proje Plannn Oluturulmas ......................................................... 170

Biliim Sistemleri

xiii
6.3.1.2 alma Onaynn Alnmas .............................................................. 171
6.3.1.3 Yneticilerin Eitimi........................................................................... 171
6.3.1.4 htiyalarn Tespiti .............................................................................. 171
6.3.2 Analiz .......................................................................................................................172
6.3.2.1 Analiz ve Tavsiyeler ............................................................................ 172
6.3.2.2 Pilot Proje Onaynn Alnmas ........................................................ 172
6.3.2.3 Fonksiyonel zelliklerin ve Standartlarn Hazrlanmas .... 173
6.3.2.4 irketlerden Teklif Talep Etmek ................................................... 174
6.3.2.5 Tekliflerin Deerlendirilmesi ve Satcnn Seimi .................. 175
6.3.3 Uygulama ...............................................................................................................176
6.3.3.1 Detayl Veri Taban Dizayn ............................................................. 176
6.3.3.2 Pilot Proje Ynetmek ......................................................................... 177
6.3.3.3 Detayl Veri Taban Dizaynlarnn Sadeletirilmesi .............. 177
6.3.3.4 Veri Taban Dnm ..................................................................... 178
6.3.3.5 CBS Yazlm ve Donanmnn Elde Edilmesi .............................. 178
6.3.3.6 Kullanclarn Eitimi ......................................................................... 179
6.3.3.7 Verilerin Test Edilmesi ve Dzeltilmesi ..................................... 180
6.3.3.8 Verilerin Srdrlmesi ve CBS Kullanclarnn
Desteklenmesi ..................................................................................................... 180
6.4 Sakarya Valilii CBS Uygulamalar ................................................... 181
6.4.1 Kamu Kurumlarnda Teknolojik Gereksinim .........................................182
6.4.2 Sistem Tasarm ...................................................................................................184
6.4.3 Kurumsal CBS Uygulamalar.........................................................................186
6.4.3.1 Temel Altlklar ...................................................................................... 186
6.4.3.2 Internet Tabanl CBS Faaliyetleri .................................................. 188
6.4.3.2 Teknolojik Altyap ve Merkezi Koordinasyon ......................... 191

BLM 7:
CORAF BLG SSTEMLERNN GELECE .............. 193
7.1 Dnyada CBSnin Geliimi .................................................................... 195
7.2 Trkiyede Gerekli CBS Yaplandrmalar ..................................... 198
7.3 nternet Tabanl CBS .............................................................................. 201
7.4 Genel Deerlendirme ............................................................................ 202


xiv
BLM 8:
CORAF BLG SSTEMLER SZL ...................... 206

BLM 9:
NTERNETTEN CORAF BLG SSTEMLER
KAYNAKLARI ...................................................................... 345
9.1 CBS Literatr ve Organizasyonlar .................................................. 347
9.2 CBS Yazlm Satclar ............................................................................. 349
9.3 CBS Verileri ............................................................................................... 350
9.4 CBS Hizmet Salayclar ....................................................................... 352
KAYNAKLAR ..................................................................................................... 354

Biliim Sistemleri

xv

Biliim Sistemleri

1

BLM 1: BLM SSTEMLER

Bu Blmde renilecekler
Bilgi Teknolojileri ve Bilgi Sistemleri
Veri Taban Ynetim Sistemleri


2
Biliim Sistemlerinde Bilgi Ak
Ynetim Biliim Sistemleri
Konumsal Bilgi Sistemleri

Biliim Sistemleri

3
1.1 Giri

Son yllarda hzla gelien teknolojiler, deien ihtiyalar ve
artan nfusa ramen kaynaklarn kt olmas bilgiye olan gereksinimi
n plana karmtr. Teknolojik gelimelerin insan yaamna etkisi
gzard edilemeyecek lde byk bir neme sahiptir. Bu
teknolojilerin toplum hayatna olumlu ynde etki yapabilmesi iin her
konuda bilgilere ihtiya duyulmaktadr. Bu bilgilerin toplanmas,
depolanmas, analiz edilmesi ve kullanma sunulmas bilginin ileriye
dnk salayaca avantajlar nedeniyle anlaml ve nemli olmaktadr.
Yeni teknolojilerin yorumlanmas, gelien teknolojiler ile birlikte son
yllarda ortaya kan en nemli sorunlardan biridir. Bilginin elde
edilmesi yannda doru bilginin, doru yere, zamannda, hzl, gncel,
tam ve bir btn iinde sunulmas gerekmektedir. Aksi halde elde
edilen bilginin deeri ok fazla olmayacaktr.

Deiik snflandrmalara tabi tutulan bilgi, genel olarak
mevcut (sabit - isim; deiken - s, basn; birikimli - nfus, ariv
bilgileri), retilebilir (koordinat, alan) ve planlanan (imar plan, uu
plan) bilgiler olarak snflandrabilir. Herhangi bir bilgiyi elde etmek
iin belirli bir yol izlenmeli, yani bilgiden beklenen fayday
salayabilmek iin bilgiyi elde etmede kullanlan bir sistem olmaldr.

Bu aklamalar dorultusunda aadaki tanmlamalar
yapmak mmkndr.

Veri (data) belirli konularn herhangi bir sembol grubu ile ifade
edilmesidir. Ahmet, 27, gl rnek verilerdir. Bilgi (information) ise
herhangi bir konu veya varlk ile ilgili verilerin bir araya gelmesi ile
ortaya kan aklayc bir btndr. Baka bir deyimle iinde
bulunulan gizemli dnya hakknda baz detaylar bulmaya yarayan
aratrma ve renme sistemidir. Ankara-stanbul arasnda 20 km
uzunluundaki A nehri veya bir kiinin zlk bilgilerini oluturan
verilerin bir araya gelmesi ile oluan Ahmet ener, 1968 Ankara
doumlu, 1.73 boy ve 57 kg., bilgi iin rnek olarak verilebilir. Bilgiyi,
verilerin anlaml hale getirilmesi olarak da ifade etmek mmkndr.

Bunun yannda, insan belleinde tamamen oturmu olan ve
kazanlm bilgi (knowledge) olarak ifade edilebilen bir tanmlama,
uzun sredir terminoloji karmaklna yol amakta olup, halen tam
bir Trke kavram gelitirilememitir. Kazanlm bilgiyi, kii


4
tarafndan bilinen veya anlalan gerekler olarak tanmlamak da
mmkndr. rnein, Mustafa Kemal Atatrk veya kiinin kendi ailesi
ile ilgili nceden edinmi olduu gerekler kazanlm bilgiler olarak
ifade edilebilir.

Belirli amalarla ekillenen yani zel bilgi gerektiren
kurumsallam faaliyetler btnn de sistem olarak tanmlamak
mmkndr. Baka bir deyimle sistem, bir sonu elde etmeye
yarayan yntemler dzenidir. Belli bir amaca ynelik olarak deiik
kaynaklardan elde edilen veri kmelerini ileyerek analiz edip, yeni
bilgiler treten ve ounlukla bu ilevi bilgisayar destei ile salayan
sistemlere bilgi sistemleri (BS) ad verilmektedir.

Dnya zerinde bulunan hemen hemen her ey teknolojinin
yardmyla her geen gn hzl bir deiim gstermektedir. Bilimsel
olsun veya olmasn faaliyetler olduka kompleks bir yap ierisindedir.
zellikle sosyal bilimler, birbirleriyle o kadar sk bir iliki halindedirler
ki, yaplan bir analizi tek bir ynden incelemek yetersiz kalmaktadr.
rnein insan davrann sadece psikolojik bir olay diye aklamak,
sosyolojik ve dier etkileri hesaba katmamak anlamna gelir ki bu da
son derece yanl bir sonuca gtrmektedir.

Sosyal ve doa bilimlerinin karlat sorunlar, genelde her
kesimden kiilerin karlat sorunlar olmaktadr ve gerek dnya
problemleri olarak da adlandrlabilirler. Btn problemlerin zm
gerekte bir ynetim sorununa dayanmaktadr. u an ne
almalym, yarn nereye gitmeliyim, hangi hisse senedini almalym
gibi sorular ynetim bilimi (management science)nin ortaya
kmasna neden olmutur. Bu gibi sorulara zm yntemleri
gelitirmek de yine bu bilim dalnn faaliyetleri arasndadr. Bir ok
bilim adamnn savunduu, ynetimin bir bilim deil, bir pratik olduu
ve ayn ekilde ynetimin bilgi deil performans olduudur. Buradan
hareketle, sava uygulamalaryla ortaya kan yneylem aratrmas,
byk bir sistemde insan, para, makine gibi deiik aralar
kullanarak, kamu ve zel iletmelerindeki kompleks problemlere
bilimsel zmler aramaktadr. Herhangi bir probleme zmler
aranrken ortaya kan sonu tek bir bilim dalnn problemi zmede
yetersiz kalddr. Bu nedenle yneylem aratrmas, konuya sistem
bilimi ierisinde yaklaarak disiplinler-aras oluumun problemleri
zmede etkili olduunu ortaya koymaktadr. Ksacas ama, bilimsel
olarak kurumlarn/iletmelerin politikalarn ve faaliyetlerini

Biliim Sistemleri

5
tanmlayarak ynetime yardm etmektir. Bunu da teknolojinin ortaya
koyduu en son yeniliklerle yapmak gerekmektedir

1.2 Bilginin nemi ve Kullanmna likin Yaklamlar

Bilgisayar teknolojisinin insan yaamna girmesiyle, kullanm
ynnden her geen gn deiik alanlar ortaya kmaktadr. zellikle
byk kurumlarn /iletmelerin elde ettikleri bilgileri daha iyi analiz ve
kontrol etmek amacyla, bilgisayar teknolojisine byk miktarlarda
yatrm yapmak istemeleri, bu yeni teknolojilerin fayda-maliyet
analizini zorunlu klmaktadr. Balangta, beliren pheler ile birlikte
insanlara gre daha gvenilir ve daha hzl i yapan bilgisayarlarn,
iletmelerde maliyetleri uzun dnemde drd grlmtr.
Gnmzde, iletmelerin daha etkili ve verimli alabilmesi iin,
kullanm alanlar farkl olmakta birlikte, bilgisayar kullanmann artk bir
zorunluluk olduu herkes tarafndan kabul edilmektedir.

Merkezi bir bilgisayar sistemi etrafnda bir ok kullancnn
bilgiyi ayn anda veya deiik zamanlarda ve yerlerde paylamalar
mmkn olacandan bilginin nemi ve etkinlii artmaktadr. Merkezi
sistemde herhangi bir departmandan elde edilen bilgi dier
departmanlar tarafndan annda ileme konulacandan, bilginin
kaybolmas veya gecikmeden kaynaklanan sorunlar ortadan
kalkacaktr. zellikle byk kamu kurulularnda politik nedenlerden
tr deien baz verilerin esnek olarak hazrlanm bilgisayar
sistemleri kanalyla dzenlenip dier kurumlara iletilmesi,
almalarda etkinlii salayarak, ortaya kacak aksaklklar
nleyebilmektedir.

Herhangi bir ekilde elde edilen ve bir sistem ierisinde
kullanlacak olan bilginin doruluk, zaman, btnlk, ilgililik ve yer
zelliklerini tamas gerekmektedir. Baka bir ifade ile, ncede
belirtildii zere, belirli bir konu ile ilgili doru ve tam bilgi; doru
kiiye, doru zamanda ve doru yerde ulatnda yararldr. Bu
zellikleri tamayan bilgilerin deeri deceinde getirmesi gereken
fayda da ortadan kalkm olacaktr.

Herhangi bir kuruluun ileyiini ve/veya bymesini ve/veya
etkinliini etkileyen etmenler, gnmzde teknolojinin geliimiyle
birlikte giderek kompleks bir yapya kavumutur. Yneylem
aratrmas veya sistem bilimi, matematiksel modeller yardmyla


6
organizasyonlarn ileyiine ve karar verme srecine bilimsel bir
yaklam getirmektedir. Her ne kadar yneylem aratrmas
tarafndan gelitirilen matematiksel modeller, alnmas gereken
kararlar etkileyen faktrleri olduka fazla sayda deikenler ve
sabitler ile aklamaya almakta ise de, faktrler arasndaki
ilikilerin tanmlanmasnda glklerle karlalmakta ve bu nedenle
byk kstlamalara gidilmektedir. Her hangi bir model iin belirlenen
varsaymlarn fazlal o modelin geerli olma veya kullanlma ihtimali
ile ters orantldr. Bu nedenle sadece matematiksel tekniklerle ak
sistemler olarak ifade edilen d dnya ile iliki halindeki sistemlerde
dinamik problemlere sadece kantitatif bir zm bulmak artk
geerliliini yitirmekte, daha esnek sistemlerle teknolojik yaklamlar
zme dahil edilmektedirler. Buradan hareketle sistem, karar
etkileyen faktrler arasndaki ilikiler zerine younlaarak,
matematiksel olarak formle edilemeyen ilikilerin akla
kavuturulmasn ve genel mekanizmann ileyiini dzenlenmesini
salamaya alan yap olarak tanmlanabilmektedir. zellikle
evresel etkileri hesaba katmayan kapal bir sistem iin geerli olan
formllerin uygulanabilirlik alanlar olduka snrl olmakta ve evreyle
etkileimi olan sistemlerde geerlilii olmamaktadr.

Sistem yaklam veya iletmelerdeki uygulamalar ile sistem
analizi bir yntem deil soyut bir dnce yoludur. Farkl bilim
dallarn birletirici ve btnletirici zellie sahip olan bu yaklam
disiplinler-aras problemlerin zmlenmesinde olduka nemli
saylabilecek bir metodoloji ortaya koymaktadr. Her bilim dal kendi
alt sistemleri iinde belirli ksmlarda uzmanlamaya gittiinde dier
bilim dallar ile yabanclamaya gidecektir. Sistem yaklam genelde
problem zmeyi ama edinen almalar ierir.

Sistem, bir amacn gereklemesi iin gerekli ilem ve
yntemlerden oluan aralar btn olarak tanmlanabilirken sistem
analizi, karar vericilerin birok alternatif zm yollar arasndan
birisini seebilmesine yardmc olmak amacyla yaplan herhangi bir
dzenli analitik almalar btndr. Burada ama belirsizlii
minimum dzeye indirerek kompleks problemlerde karmakl
ortadan kaldrmaktr.

Bilindii zere yeni teknolojiler, buna bilgisayar teknolojisi
dahil, genellikle gelimi lkelerden ithal edilmektedir. Burada dikkat
edilmesi gereken nokta ihtal edilen teknolojinin, hi bir deiiklik
yaplmadan, getirilen lkenin yapsna uyarlanmadan kullanlmas ile

Biliim Sistemleri

7
teknolojiden beklenen etkinlii ve verimlilii elde etmek mmkn
olmayabilir. Bu nedenle getirilen teknolojinin lkede ileyen sisteme
uyarlanmas, lke standartlarna adaptasyonu ve lkede yaayan
insanlarn yeni gelen teknolojiyi benimseyebilecek dzenlemelerin
yaplmas gerekmektedir. Aksi takdirde eksik olan baz altyap
(kablolama, yetimi igc vb.) sorunlarndan tr ithal edilen
teknolojiden salanacak verim, istenilen dzeyde olmayabilecei gibi
teknolojinin tamamen atl kalmas da mmkn olabilecektir. Buna
yllardr lkemizde bilgisayar destekli eitim ad altnda altyap ve
yetimi insan gc olmadan yatrm yaplan milyonlarca dolarlk
bilgisayar yazlm ve donanm rnek olarak verilebilir.

Bu kitapta, zellikle kamu sektr iin olduka nemli ve
vazgeilmez olan yeni bir bilgisayar teknolojisi tantlarak, lkemizde
etkin ve verimli kullanlabilmesi iin yaplmas gereken ilevler ortaya
konulmaya allmaktadr.

1.3 Biliim Sistemlerinin Dzenlenmesi

Bilgi sistemleri olarak ska kullanlan bu terminolojinin artk
biliim teknolojileri (BT) olarak deimesi gerekmektedir. nk bilgi
ile yaplan btn ilemler telekomnikasyon sistemlerinin getirdii
yeni olanaklardan yararlanmakta ve bunlar bir btn ierisinde bilginin
gerektii ekilde akn salamaktadr. Biliim sistemleri, el ile
yaplan ilemlerin otomatik bir sisteme balanmas olarak
tanmlanabilir. Geleneksel veri ileme sistemlerinin modernizasyonu
olarak adlandrlabilen biliim sistemi en basit haliyle ekil 1.1de
gsterildii gibi bir ak sistemine sahiptir. Eldeki bilgiler girdi olarak
sisteme verildiinde programlar vastasyla ileme tabi tutulurlar ve
gerekli hesaplamalar/dzenlemeler sonunda kullanma sunulmak
zere ktlar veya raporlar hazrlanr. Girdiler, bir iletmede alan
kiilerin aylk alma saatleri ve saat cretleri olabilir. Bu bilgilerden
fazla alma saatleri ve mesai cretleri de gz nne alnarak
ilemler ksmnda hesaplamalar yaplr. ktlar ksmnda
hesaplamalar sonucu elde edilen miktarlar, alanlarn dier bilgileri
ile birlikte rapor halinde karlabilecei gibi, baka bir veri saklama
nitesinde sonradan kullanlmak zere saklanabilmektedir.

Sistem girdi olarak verileri dorudan kullancdan kabul
edebilecei gibi, nceden oluturulmu bir veri tabanndan da bu
verilerin hepsini veya bir ksmn okuyabilir. ktlar sonucunda
yaplacak olan kontrolde ortaya kan hatalar, verilerin yeniden


8
girilmesi veya mantksal hesaplamalarn yeniden dzenlenmesiyle
sistem dng ierisinde ilevlerini srdrr.

ekil 1.1 Bilgi sisteminin genel ak

ekil 1.1de yeterince basit olarak ortaya konulan bilgi
sisteminde bilginin ak ekil 1.2de daha detayl olarak
gsterilmektedir. Devaml bir dng ierisinde olan bilgi ak kullanc
faaliyetleri ile balayp, kullanc ihtiyalar ile devam etmektedir.
Belirlenen kullanc ihtiyalarna gre bir planlama yaplmakta ve bu
plana gre veriler toplanp, depolanmaktadr (saklanmaktadr).
Depolanan veriler analizlere tabi tutulup sonular kt olarak
sunulmaktadr. Analiz aamasnda veri toplama veya depolamayla
ilgili sorunlar veya hatalar olduu anlalrsa tekrar bu iki ilemden
hatal olanlar tekrarlanr. Analiz sonucunda kan rnler kullancnn
baka bir faaliyeti iin girdi kabul edilmekte ve sisteme alnan yeni
verilerle bilgi ak yine ayn dng ierisinde harekat etmektedir.

ekil 1.2 Bilgi sisteminde bilgi ak (Star ve Estes, 1990)
Kullanc
htiyalar
Kullanc
Faaliyetleri
kt-Sonu
retimi
Planlama
Veri
Toplama
Veri
Depolama
lem / Analiz
Geribesleme - Kontrol
Girdiler
lemler
ktlar
Geribesleme-Kontrol

Biliim Sistemleri

9
Bilgi sistemleri veriden kaynaklanan sorulara cevap bulmaya
alan bir yapya sahip olmaktadr. Bu nedenle BSnin temel amac
verileri kullanlabilir bilgilere dntrmektir. Veriyi bilgiye
dntrrken verinin yapsallatrmas, formatlanmas,
dntrlmesi ve modellenmesi ilemleri BSnin grevleri arasnda
yer almaktadr (Stair ve Reynolds, 2001). Bilgisayarlar ve BS,
genellikle iletmelerin ileyilerinde deimesine imkan salarlar.
Sistem tabanl bilgisayarlar zellikle bilgi sistemlerin yaratlmasna,
saklanmasna ve transfer edilmesine imkan tanrlar. Bu sistemler
donanm, yazlm ve iletiim alar ve personelden oluarak, faydal
verilerin toplanmasna, yaratlmasna ve datlmasna imkan
tanmaktadrlar.
w
Donanm, yazlm, veri, iletiim ve personelden oluan BSnin
bileenleri belirlenmi olan hedefe ulamak iin bu bileenleri belirli
artlarda bir araya getirerek amaca ulamay salamaktadr (Jessup
ve Valacich, 2006).

1.4 Veri Taban Ynetim Sistemi (VTYS)

Birbirleriyle ilikili veriler ieren bir ok dosyann belli amalar
iin yaplan programlardan, uygulamalardan ve sistemlerden
bamsz olarak kendi ierisinde organize edilmi yaplarna veri
taban ynetim sistemi (VTYS) (Data Base Management Systems -
DBMS) denilmektedir. Veri taban, verilerin mantksal bir ilikiyle
toplanmas veya verilerin zel bir ama iin kullanmn salamak
amacyla dizayn edilmesi olarak tanmlanabilir. VTYS, kullanclara
verilere eriim, gncelleme, saklama, raporlama zellikleri gibi farkl
fonksiyonlar salamaktadr. Herhangi bir iletmede kurulan deiik
veri tabanlar birbirleriyle sonradan ilikilendirilebilecek verileri
snflayarak ayr ayr dosyalarda tutmaktadr. rnein, alanlar
dosyasnda, alann ad soyad, sicil numaras, adresi gibi bilgiler
bulunurken alma dosyasnda, alann ad soyad, sicil numaras,
bu ay ierisinde alt normal saatler toplam, fazla saatler toplam,
izinli olduu gn says gibi veriler bulunabilmektedir. cret bordrolar
hazrlanrken alanlar dosyasndan alann ad soyad, sicil
numaras ve adresi okunurken, alma dosyasndan alana bu ay
denmesi gereken toplam creti hesaplamak iin gerekli veriler
okunur. Her iki dosyadaki baz bilgiler toplam cret ile birlikte
bordroya yazlr ve/veya sonradan kullanlmak zere baka bir
dosyaya aktarlr.


10
Burada grld zere, VTYS sayesinde ayr dosyalarda
saklanan veriler istenildii takdirde birbirleriyle ilikilendirilerek
kullanlmaktadrlar. Yukarda belirtilen alanlar dosyas, personel
ileriyle ilgili tm ilemlerde ayrca kullanlabilmektedir. u anda belirli
bir noktada olmasna ramen, gelecekte ok daha byk neme
sahip olacak olan VTYS yaplar, dzenlemeleri, analizleri,
ilikilendirmeleri gibi fonksiyonlar, kendi balarna birer zellik olup
btn iletmelerdeki verilerin ynetilmesini salamaktadrlar. Oracle
ve Progress gibi dnyada kendini kabul ettirmi olduka byk ve
kompleks zel VTYS yazlmlar olduu gibi Access gibi herkesin
erimesi ve kullanabilmesi mmkn olan basit yazlmlar da
bulunmaktadr. Yukarda ifade edilen bir VYTS yazlmn ok iyi
kullanmak kendi bana bir sektr durumundadr ve piyasada bu tr
sistemleri iyi bilip kullanan kiilere ihtiya duyulmaktadr.

Genel olarak gnlk faaliyetlerle ilgili bir ok ilemde veri
taban mant kullanlmaktadr. Herhangi bir spermarketin veri
tabannda, maazaya gelen rnler stokta artmakta ve satlan rnler
de otomatik olarak stoktan dmektedir. Gnlk olarak stokta
bulundurmann en alt seviyesini getii iin sipari verilecek rnler
veri tabanndan otomatik olarak miktarlar ile belirlenerek irket
faaliyetinin aksaksz yrmesi salanr. Periyodik olarak, rn
tiplerine gre gnlk, haftalk, yllk ve gerekirse saatlik gibi her trl
raporlarn alnmasn salayan sistem, veri tabannn iyi bir ekilde
tasarlanmas ile kurulabilecektir. Ayn ekilde bir bankann
mterilerinin para yatrma ve ekme haricindeki bir ok ilem,
sadece mteriye ait ilemlerim banka veri tabannda deitirilmesi ile
mmkn olabilmektedir. Otel ve uak rezervasyonlarnn elektronik
ortamda yaplmas ve mteri ihtiyalara cevap verebilecek ekilde
dzenlenmelerin salanmas yine veri taban sistemleri ile mmkn
olabilmektedir. Hastane gibi son derecek kompleks bir yap ierisinde
faaliyet gsteren kurumda, hastalarn her gelilerindeki ikayet ve
tedavilerinin, verilen ilalar ile birlikte bilgisayar ortamnda tutulmas,
hasta randevularnn tutulmas, doktorlarn, hemirelerin ve dier
almalarn alma izelgelerinin hazrlanmas gibi onlarca ayr
ilem hastane veri tabannda tutularak ilerin doru ve salkl
yrmesi salanabilecei gibi hastalklarn gsterdii gelimelerde
dzenli olarak ortaya konabilecektir.

VTYS yazlmlarnn ounda kullanlan yapsal sorgulama dili
olarak bilinen ve SQL (Structured Query Language) ad verilen bir
genel programlama dili mevcuttur. Veri tabanndaki verileri istenildii

Biliim Sistemleri

11
ekilde sorgulama yapma imkanna sahip olan SQL dili, getirdii
yapsal programlama teknii ile de biliim sistemlerinin veri
iletiiminde olduka nemli bir dnem amtr.

VTYS, dier veri taban gerektiren uygulamalarda olduu gibi,
corafi veri tabanlarnn hazrlanmasnda ve verilerin
ilikilendirilmesinde ok nemli bir yere sahiptir. VTYS mantn
anlamadan bu kitapta aklanacak corafi verilerin ilikilendirilmelerini
ve analizlerini anlamak zor olacaktr.

yi hazrlanm bir veri taban gereksiz bir ekilde ayn verilerin
her bir bilgi iin ayr yerlerde saklanlmasn ve bylelikle de bilginin
tekrarlanmasn nleyecektir. Veri taban gereksiz tekrarlar
azaltabilecei gibi, kararszl nlemek, veriyi paylamaya, verinin
gvenliini, verinin tam ve doru olarak bir yerde tutulmasn
salamak gibi zellikleri iermektedir. Bylelikle veriler, istenilen dier
veri tabanlar ile ilikilendirilerek gerekli bilgi transferi greceli olarak
salanr ve gerekte veriler fiziksel olarak transfer edilmeden
gerektiinde okunup kullanlmalar mmkn olmaktadr.

1.4.1 Veri Taban eitleri

Bir ok veri taban tr olmasna ramen kullanldklar
modellere gre genelde kullanlan veri taban sistemlerini 3 ayr balk
altnda incelemek mmkndr. Bunlar ilikisel, hiyerarik ve a veri
taban sistemleridir.

1.4.1.1 likisel Veri Taban

Birbirleriyle ilikili dosyalar arasnda belirlenmi anahtarlar
vastasyla dosyalardaki kaytlara dorudan link salayan ilikisel veri
yaps u anda dier bir ok bilgi sistemlerinde kullanld gibi, CBS
(Corafi Bilgi Sistemleri)nin kulland ve son derece hzl, etkin bir
veri taban yapsn oluturmaktadr. Bu yap, dosyalar arasndaki
mantksal balantlara olanak saladndan dier yaplara nazaran
karmakl da ortadan kaldrmaktadr. likisel veri taban, ilikiler
veya tablolar olarak adlandrlan tablolar serisinden olumaktadr. Her
tabloda bulunan bir stun baka tablolarda bulunan bir stun ile ayn
olmakta ve bu durumda anahtar olarak seilen stuna eriim direkt
olduundan, bu stuna kurulan linklerle dier tablolardaki bilgilere de
direkt eriim salanm olacaktr.


12
Anahtar stun dier tablolarda ek bilgi gibi duracak, fakat
tablolardaki bilgilere eriimde etkin bir rol oynayacaktr. Bu durumda
yeni eklenecek tabloya yine sadece anahtar stun eklenerek gerekli
dier bilgileri oluturan bir tablo yaratlabilir. Salad snrsz
esneklik sayesinde veri tabann dzenlenmesi ve her trl ilemlerde
ilikisel veri taban CBSnin vazgeilmez bir unsuru olmaktadr.

Tablolar halinde dzenlenen verilerde her bir satr, bir bilgiyi
ifade eder. Satrlarn tm de belli bir ama iin toplanm varlklar
belirten tablodur. Bir niversitedeki tm rencilerin zlk bilgilerinin
yer ald bir tablo, rencilerin notlarnn bulunduu bir tablo veya bir
irketin rettii rnleri ile ilgili bilgilerinin yer ald tablolar, belli
amalar iin bir araya gelmi verilerden oluan bilgilerin toplamn
ifade etmektedirler. Tablolar arasnda ilikiler vardr ve bu ilikiler
bire-bir olduu gibi bire-ok veya oka-ok iliki de olabilir. Bu ilikiler
takip eden ksmda detayl bir ekilde anlatlmaktadr.

kinci blmde de grlecei zere CBSde kullanlan veri
tabanlar ilikisel olmak durumunda, aksi halde corafi altlk olarak
veriler ile onlarn detaylarn ifade eden zniteliklerin ilikilendirilerek
CBSde kullanlmas mmkn deildir. Bu nedenle, genelde CBS
yazlmlarnn kulland veya verilerini alp kullanabildii ilikisel veri
taban ynetim sistemi programlarnn banda Ingres, Oracle, dBase,
Progress ve Informix gelmektedir.

ekil 1.3 VTYS iinde kullanlabilen rnek tablo yaplar

Satr ve stunlardan oluan ilikisel veri tabanlarnda her bir
satr (yani her bir kayt) tablodaki her bir veri grubunu temsil eder ve
bu grupta o tabloda bir tane daha bulunmaz. Stunlar ise her bir tre
ait bilgileri ierir. ekil 1.3de gsterilen Dersler tablosunda satrlar
(EM101, EM102, EM103, IK203) her bir derse ait bilgileri ierirken,
stunlar her bir kayt iin belirlenmi zellikleri iermektedir (Ders
Dersler
Ders
Kodu
Ders
Ad
Kredi
Mik.
EM101 Matermatik 3
EM102 ktisat I 3
EM103 statistik 3
IK203 Mikro ktisat 3

Blmler
Blm
Kodu
Ders
Ad
IS letme
IK ktisat
ML Maliye
E alma Eko. ve End. lik.
KY Kamu Ynetimi
EM Ekonometri

Biliim Sistemleri

13
Kodu, Ders Ad, Kredi Miktar). Blmler tablosu ise, her blme ait
blm kodu ile onlarn anlamlarn ak bir ekilde ifade eden iki kolon
ve alt satrdan olumaktadr.

Veri tabanlarnda ama, istenen bilgiye tam olarak hzl bir
ekilde ulamay salamaktr. niversitelerimizde kullanlmakta olan
renci sistemlerinde genellikle ilikisel veri taban yaps
kullanlmaktadr. Yukarda rnek olarak verilen Dersler ve Blmler
gibi onlarca kk tablolar sistemde yer almaktadr. Bu tablolar,
yaplacak olan kompleks ilemleri basite indirgeyecek yapda
oluturulduklarndan, ilemler srasnda gereksiz veri transferi ve
arama yaplar ortadan kaldrlmaktadr.

rnein, ekil 1.4de 4 tablo arasndaki ilikiler
gsterilmektedir. renci zlk Bilgileri tablosu, rencinin zlk
bilgilerini iermekte ve rencinin okuduu blm adn uzun olarak
yazmayp, istenildiinde Blmler tablosunda, belirtilen Blm
Kodunu alarak rencinin zlk bilgilerinin yannda blm kodunu da
uzun olarak okur. rencinin bilgileri grntlendiinde, blm kodu
yazlmayp, bu kod direkt olarak Blmler tablosunda yer alan Blm
Kodu ile ilikilendirilerek Blm Ad kolonunda yer alan ak ekli
grntlenecektir. Aksi halde sadece blm kodunun grntlenmesi
anlalamayacandan anlaml olmayabilir.

Ayn ekilde renci notlarnn yer ald renci Notlar
tablosunda, renci numaralar renci zlk Bilgileri tablosu ile
ilikiyi salayarak rencinin zlk bilgilerini almaya, ders kodu
Dersler tablosu ile ilikiyi salayarak rencinin ald derslerin ak
isimlerini elde etmeye imkan salamaktadr.

Grld zere modern veri taban sistemleri ilikisel veri
taban sistemleri zerine oturtulmak zorundadr. Aksi halde karmak
veri yaplar olan, kompleks ilikileri bulunan sistemlerde verilerin
istenildii ekilde organize edilip ilerlik kazandrlmas olduka
zordur. zellikle kayt says

Grld zere modern veri taban sistemleri ilikisel veri
taban sistemleri zerine oturtulmak zorundadr. Aksi halde karmak
veri yaplar olan, kompleks ilikileri bulunan sistemlerde verilerin
istenildii ekilde organize edilip ilerlik kazandrlmas olduka
zordur. zellikle kayt says byk olan durumlarda, ilikisel veri
tabannn getirdii istenilen veriye hzl ve etkin eriim kolayl ve


14
yapsal programlama teknii, modern veri taban sistemlerinde nemli
bir adm olmaktadr.

ekil 1.4de farkl izgilerle gsterilen oklu ynlendirmeler,
tablolar arasndaki veri iletiiminde kullanlan alan ilikilendirmelerini
gstermektedir. Tablolarda bulunan ve alan ad verilen her bir
stunun dier tablolardaki stunlarla (alanlarla) ilikilendirilmeleri, bir
sonraki ksmda anlatlacak olan bire-bir, bire-ok ve oka-ok gibi
yaplarla tanmlanabilmektedir. rnein Dersler tablosundaki Ders
Kodu alan (derslerin kodunu belirtmekte), renci Notlar
tablosundaki Ders Kodu ile bire-ok yap ile ilikilendirilmektedir.
Bunun anlam, Dersler tablosunda bulunan her bir dersin kodunda,
renci Notlar tablosunda birden fazla bulunmaktadr ve buna imkan
salayacak bir tablo yaplandrlmasna gidilmitir. EM101 kodlu dersi
alan rencilerin notlarnn listelenmesi istenildiinde, Dersler
tablosunda EM101 kodlu ders seilerek dier tabloda ayn olan tm
kaytlar listelenmektedir.

15

ekil 1.4 likisel veri tabannda dosyalar arasndaki veri ilikileri
renci Notlar
renci No Ders
Kodu
Blm
Kodu
Vize
Notu
Final
Notu
Btn-
leme
956320015 EM101 IS
962546124 EM102 IK
975452155 EM103 EM
962031554 IK203 ML
972548975 E403 E

Dersl er
Ders
Kodu
Ders
Ad
Kredi
Mik.
EM101 Matematik 3
EM102 ktisat I 3
EM103 statistik 3
IK203 Mikro
ktisat
3

renci zlk Bilgileri
renci No Ad Soyad Blm Doum
Yeri
Doum
Tarihi
956320015
SelimKazan IK Ankara 11/03/1972
956850154 Mehmet
Kaya
IS Eskiehir 02/06/1969
972056475 Ali Alp IS Mardin 24/10/1971
975452155 Nil Saralp EM Malatya 15/08/1971
973520047 Ceyda Ayaz E stanbul 07/04/1968

Blmler
Blm
Kodu
Blm
Ad
IS letme
IK ktisat
ML Maliye
E alma Eko. ve
End. likileri
KY Kamu Ynetimi
EM Ekonometri

liki
liki
liki


16
1.4.1.2 Hiyerarik Veri Taban

Hiyerarik veri yaps birbiri ile balantl kaytlar gurubundan
olumaktadr. Onun yerine kaytlardan oluan dosyalardan bahsedilir.
Ana dosyadaki kaytlardan detay bilgilere pointer adn verdiimiz
balantlar yardm ile ularz. Bu yap bize byk bir eriim hz
salamaktadr. Ancak detay dosyalarna dardan ulamak ve bu
dosyadaki bilgileri baka bir uygulama iinde kullanmak hemen
hemen imkanszdr.

Ayn zamanda, veri says balant tanmlar ile birlikte veri
taban fiziksel olarak olduka byk hacimlere ulamaktadr. Bu tr
veri yaplar genellikle uygulamaya zel tanmlanmaktadr. Veriler bir
aa yaps ile organize edilmitir ve kaynak veriden detaya eriim
vardr.

ekil 1.5 Hiyerarik veri yapsnda dosyalar arasndaki veri ilikileri

Hiyerarik veri yaplarnda birka eit kayt tipleri olmakta ve
ana kaytlarn bulunduu dosyadan kayt numaras alnarak detayl
bilgiler iin dier dosyalarn belirlenen kayt numarasna gidilir (ekil
1.5). Bu yapda her kayt ile ilgili detaylar tek bir yapda saklanmayp,
detaylar alt dosyalarda belirli yapda bulundurulmaktadr. Bu tr veri
yaplar genellikle bire-ok ilikili yaplar olarak tanmlanmaktadr.
Normal veri yaplarna gre hiyerarik veri yapsnn stnlkleri
olmasna ramen aklayc-detay alt verilere eriebilmek iin
ncelikle ana veri tablosunda kayda erimek gerektii ve detay
tablosunda ana tablodaki her bir kayt iin gerektiinde onlarca kayt
olaca ve bunlarnn her birinin de ana tablo ile balant salayan
kayt numarasn tutmas gerektii gibi kstl olduu yanlar
bulunmaktadr.
956320015 Selim Kazan
Ankara 11/03/197

EM101 Matematik

956850154 Mehmet Kaya
Eskiehir 02/06/196

EM102 ktisat

EM101 Matematik


17

Birden fazla ana kayt dosyalarna ihtiya duyulduunda a
veri yaps ortaya kmaktadr. Bu durumda hiyerarik veri
tabanndaki tek bir ana veri dosyas yerine birka tane ana veri
dosyalar bulunmakta ve her bir ana dosyada belirlenmi ana kayt
numaralar okunarak detay bilgilerine eriilebilinmekte ve oradan elde
edecei bilgilerle dier ana kayt tablosuna giderek onun detay
bilgilerine erimek mmkn olabilmektedir.

Bu yapnn dier veri yaplarna gre stnlne ramen,
byk ve kompleks veri ynlarndaki verilere eriim kaytlar
arasndaki linklerden tr yeterince esnek olamamakta ve CBSnin
arzulad hzdan ok dk olmaktadr.

1.4.1.3 A Veri Taban

A (network) veri yapsnda veriye eriim mant hiyerarik
veri yaps ile ayndr. Ancak bu veri yapsnda kaytlar arasndaki
iliki aa yapsnda deildir. Detay kayda birden fazla kaynaktan
eriim vardr. Veriler arasndaki balant ekil 1.6da grld gibi
rastgele bir grafii andrr.

Programc her iki veri taban yapsnda da ne tr bir sorgulama
yapacan ve hangi verileri nasl kontrol edeceini daha nceden
iyice planlamaldr. likisel veri taban, programc ve tasarmc
asndan btn bu skntlar ortadan kaldrdndan hiyerarik ve a
veri yaplar artk kullanlmamaktadr.


18

ekil 1.6 A veri yapsnda dosyalar arasndaki veri ilikileri

VTYS dizayn etmek olduka pahal, uzun zaman alan ve
kullanmda olduka fazla kompleks yap gerektirdiinden tm bilgi
sistemleri, VTYSnin btn zelliklerini ierisinde
bulunduramamaktadr. nceleri sadece mainframe bilgisayarlar iin
kurulan VTYSnin ald en byk kritik, sistemin kolay kullanlabilir
olmamasdr. Veri tabannn dzenlenmesi ile ilgili yaplan
aratrmalar fiziksel ve mantksal veri yapsnn oluturulmas
(hiyerarik veya ilikisel veri taban olabilir) zerine yeni sistemlerin
gelimesini salamtr.

Son yllarda drdnc kuak dilleri (Fourth Generation
Languages - 4GL) ile gelitirilen VTYSleri, kullanclara veri tabann
daha iyi ve kolay kullanmalarna imkan salamtr. Kurumlar kendi
elemanlarn yetitirerek 4GL ile kendi veri taban sistemlerini
kurmaktadrlar. Veri modelleme teknikleri kullanlarak iletmelerin
kendilerine en uygun veri tabann dizayn etmeleri salanmtr.

Baka bir kurumun kulland veri taban yapsn kullanmak
son derece yanl ve anlamsz olmakla birlikte, bazen var olan bir veri
tabann kuruma uygun hale getirmek iin deitirmeler yapmak, yeni
bir veri taban yaps kurmaktan ok daha uzun olan, kolay kolay
sonuca ulalamayan ve karmak bir yap ortaya koyabilmektedir.
956320015 Selim Kazan Ankara 11/03/1972
956850154 Mehmet Kaya Eskiehir 02/06/1969
972056475 Ali Alp Mardin 24/10/1971
975452155 Nil Saralp Malatya 15/08/1971
973520047 Ceyda Ayaz stanbul 07/04/1968

Nihat ahin ktisat r. yesi

EM101 Matematik 3
EM102 ktisat I 3
EM103 statistik
3


19

u anda piyasada bulunan VTYS teknolojileri, normal dz veri
tabannda bulunan verilere ekleme, silme, deitirme gibi ilemler
yapmakta son derece uygun ortam salamaktadrlar. Ancak
haritalarla ilgili ilemler bundan ok daha fazlasn gerektirmektedir.

Bilinmesi gereken en nemli nokta, VTYS, verilerin
programlardan, uygulamalardan ve kurumlarn kendi amalar iin
kullandklar farkl fonksiyonlar ieren sistemlerden bamsz
olmasn salar. VTYS teknolojileri kartografik verilerin ilenmesi ve
ynetilmesinde, harita zellikleri ile ilgili topolojik ilikilerden tr,
znitelik bilgilerin dzenlenmesi haricinde yeterince etkin deillerdir
(Dangermond 1988).

Herhangi bir parselin alansal boyutunun deitirilmesiyle o
parselin etrafndaki parseller de srasyla deiiklie urayacaktr ve
bunun da veri tabannda otomatik olarak deiiklii sz konusu
olmaktadr. Bu nedenle konumsal (spatial) bilgilerin ynetilmesi daha
karmaktr.

1.4.2 Veriler Aras likiler

Bir veri taban sisteminde veriler arasndaki bilgi akn
salayan ilikiler, kullandklar yaplara bal olarak bire-bir, bire-ok
veya oka-ok iliki eklinde olabilmektedir. likisel veri taban
sistemlerinde kullanlan mantksal iliki tanmlamalar, veri yaplarna
bal olarak gereklilikten ziyade zorunluluk arzetmektedir.

1.4.2.1 Bi re-Bir liki

Bu tr ilikiler iki veri tablosu arasndaki bire-bir veri
uyumluluunu salayan ilikilerdir. rnein ekil 1.7de yer alan
renci zlk Bilgileri tablosunda rencilerin zlk bilgileri yer
almaktadr. Dier tablo EM101 Ders Notlar tablosu ise sadece
EM101 kodlu dersi alanlarn notlarn listeleyen bir tablodur. renci
zlk Bilgileri tablosunda renci numaralar alnarak dier tablodaki
renci numaralar ile bi re-bir iliki kurulmakta ve her bir rencinin o
derste sadece bir renci numaras bulunacaktr. Yani her iki tabloda
da renci numaralar bire-bir elemektedir. Her iki tabloda da ayn
renci numarasndan sadece bir tane bulunmakta ve tablolar aras
balantda etkileim tek ynl olmaktadr


20

ekil 1.7 Bire-bir iliki yaps

1.4.2.2 Bi re-ok liki

Bu tr iliki de ana tablo veri iletiimi yapaca tablo ile
balantsn yukardaki bire-bir veri yapsndaki bir eleme ile deil
de, bire-ok iliki ile salamaktadr. ekil 1.8de grld zere
Dersler tablosunda okulda verilmekte olan tm derslerin kodu, ismi ve
kredi saati bulunmaktadr. Herhangi bir dersi alan rencilerin
notlarn bulup grntlemek iin, nce Dersler tablosundan dersin
kodu ele alnr ve bu koda gre Ders Notlar tablosunda bu ders
kodunda ders alan tm renciler taranarak tablodan bulunur. Dikkat
edildii zere ilk tablodaki her bir ders kodu iin dier tabloda bir den
ok veri bulunmas mmkn olmaktadr ve buda bire-ok veri yapsn
ortaya koymaktadr.

EM101 Ders Notlar
renci No Blm
Kodu
Vize
Notu
Final
Notu
Btnleme
956320015 IK 80
960253498 IK 65
972056475 IS 45
975452155 EM 70
998753412 E 95

renci zlk Bilgileri
renci No Ad Soyad Blm Doum
Yeri
D. Tarihi
956320015 Selim Kazan K Ankara 11/03/1972
956850154 Mehmet Kaya S Eskiehir 02/06/1969
972056475 Ali Alp S Mardin 24/10/1971
975452155 Nil Saralp EM Malatya 15/08/1971
973520047 Ceyda Ayaz E stanbul 07/04/1968


21

ekil 1.8 Bire-ok iliki yaps

1.4.2.3 oka-ok liki

Bu tr ilikilerde tablolarda bulunan veriler arasnda oklu iliki
yaps sz konusudur. Tablo 1.9da yer alan retim yelerinin
Verdii Dersler tablosunda her bir retim yesinin verdii dersler
kodlar ile birlikte listelenmektedir. Bu tabloda yer alan retim
yesinin verdii derler Dersler tablosu ile oklu balantdadr, zira
ayn retim yesi birden fazla dersi vermektedir. Dersler tablosunda
yer alan bir ders kodu ise Ders Notlar tablosunda yine oklu ilikiye
girerek birden fazla rencini alm olduu bu ders iin notlarn
listelenmesi salanmaktadr.
Dersl er
Ders Kodu Ders Ad Kredi Mik.
EM101 Matematik 3
EM102 ktisat I 3
EM103 statistik 3

Ders Notlar
renci No
Ders
Kodu
Blm
Kodu
Vize
Notu
Final
Notu
Btn.
Notu
956320015 EM101 EM 80
960253498 IK215 K 65
972056475 IS410 S 45
975452155 IK203 EM 70
998753412 EM101 E 95


22

ekil 1.9 oka-ok iliki aps.

ekil 1.9 oka-ok iliki yaps

1.5 Biliim Sistemlerinde Bilgi Ak

Biliim sistemlerinde, bilginin ak tabandaki uygulamalardan
en stteki ynetim kademesine doru gitmektedir. Herhangi bir
kuruluun fonksiyonu vardr. Bunlar, politika retme, ynetim ve
uygulamadr. ekil 1.10de gsterilen ve hem kamu hem de zel
kurulular iin geerli olan gen piramidin en st seviyesinde kurulu
ile ilgili ksa ve uzun dnemli politikalar retilir ve karar vericiler bu
politikalar uygulamak iin stratejiler belirler. Piramidin ortasnda
bulunan ynetim kademesi, st mevkide retilen politikalar
uygulamak amacyla kuruluun kaynaklarn tahsis ve kontrol eder.
En alt seviyesinde yer alan operasyonel-uygulama ksm, rnn
veya servisin retimi ve datm ile ilgili ilemleri ve bilgileri
kapsamaktadr. letmelerin arzu edilen dorultuda faaliyette
Dersl er
Ders
Kodu
Ders
Ad
Kredi
Mik.
ML101 Matermatik 3
EM102 ktisat I 3
IS101 statistik 3
EM305 Yneylem Aratrmas 3

Ders Notlar
renci No Ders
Kodu
Blm
Kodu
Vize
Notu
Final
Notu
Btnleme
956320015 EM305 EM 25
960253498 IK215 K 78
972056475 EM305 EM 56
975452155 IK203 EM 65
998753412 EM304 E 90

retim yelerinin Verdii Dersler
Blm
Kodu
Ders Kodu r. yesinin Ad
S IS101 Ahmet etinkaya
IK
IK202 Kemal etin
ML ML101 Ahmet etinkaya
E IS304 Murat Koseolu
KY EM404 Bar Demir
EM EM305 Ahmet etinkaya


23
bulunabilmeleri ve hayatlarn srdrebilmeleri iin bilginin ihtiya
bulunan yere, zamannda ve doru olarak ulamas ile mmkn
klnmaktadr.

ekil 1.10 Kurumlarn ileyi emas ve bilgi ak

Herhangi bir plan ve program olmayan iletme, kendi iletme
politikasn retemeyeceinden, ynetim belirlenmemi planlara gre
faaliyette bulunacak ve ksa srede ne yazk ki bilgi eksikliinden
tr faaliyetine son vermek zorunda kalacaktr.

Bilgi, en alttaki operasyonel seviyede bulunan uygulama
ksmndan, yukarya doru giderken, faaliyetler yukardan aaya
doru bir ak gsterecektir. Burada vurgulanmas gereken en nemli
nokta, doru karar vermek iin doru ve tam bilgiye ihtiya vardr. Bu
nedenle faaliyetlerin uygulanmas sonucunda elde edilen bilgiler
ynetim ksmna geirilerek burada alnacak gerekli nlemler
sonucunda son bilgiler rapor eklinde yeni politikalar retilmek zere
en st kademeye iletilir.

Biliim sistemleri, bu blmde belirtilmeye alld gibi
bilgisayardan daha farkl bir olgudur. Bulunulan ortam dikkate
alnarak, organizasyon ve ynetime ynelik zmleri bilgi
teknolojileri yardm ile ortaya koyan biliim sistemleri ekil 11deki
gibi bir ema ile gsterilebilir. Deien ve gelien ynetim anlaylar
ile birlikte farkllaan teknoloji kullanm, modern iletmecilik yapsnn
Operasyonel-Uygulama
Ynetim
Politika retme
B
i
l
g
i

F
a
a
l
i
y
e
t
l

Ynetim
Plan ve Programlar


24
daha da etkin almasna imkan tanmaktadr. Takip eden 5 grafik
(ekil 11-15), 21nci yzylda iletmelerde teknoloji kullanmnn nasl
deitiini ve neler yaplmas gerektiini belirten Laudon ve Laudon
(Laudon ve Laudon, 2007)den uyarlanmtr.

ekil 1.11 Biliim sistemleri

Endstri devrimi sonrasnda deien ihtiyalara cevap
verebilmek iin srekli gelien ve byn kurumlarda
(organizasyonlarda), modern iletmecilik anlaylar erevesinde
gelitirilen ynetim metodolojileri, bilgisayar sektrnn getirdii
teknolojik olanaklar uygulanabilir bir yapya getirmek zorunluluu
ortaya karmtr. Bu nedenle modern biliim sistemleri, ekil 12de
grld zere, iletme ve ynetime ynelik olarak biliim
sistemlerinin bir alt dal olan ynetim biliim sistemleri
oluturulmasnda, hem teknik hem de sosyal bilimleri ierisinde
bulunduran alanlarn da katkda bulunduu bir yaklam ortaya
koymaktadr. Her alan, kendi uzmanlk dal olan konu ile ilgili katkda
bulunarak, iletmedeki ynetici kademesinin ihtiya duyduu biliim
sistemi yaplandrmasn, hem teknik olarak hem de sosyal ierikli
olarak tasarlayp yaratmaya ynelik ortak almalar, kurulacak
sistemin kullanlabilir/uygulanabilir olmasn salayacaktr.
Organizasyonlar
Teknoloji
Ynetim
Biliim
Sistemleri


25

ekil 1.12 Biliim sistemlerine modern yaklam

ekil 1.10da gsterilen iletmelerin ileyii eklinde belirtilen
bilgi aknn, istenilen dzeyde salanabilmesi iin biliim sistemleri
ierisinde yer alan ve her seviye iin ayr bir biliim sisteminin
uygulanmasn gerekli klan yaplara ihtiya duyulmaktadr. ekil
1.10da gsterilen piramidin daha gelimi hali ekil 1.15de
grld gibidir. En altta operasyonel seviye olarak bilinen
uygulama ksmnda Veri leme Sreci Sistemi-VSS (Transaction
Processing System TPS), mhendislik alanlar gibi uzmanlk
gerektiren alanlar iin kullanlan Uzman Sistemler-US ve Ofis
Otomasyon Sistemi-OOS (Knowledge System KWS, Office
Automation Systems AOS), alt ve orta dzey yneticiler iin
Ynetim Biliim Sistemler-YBS (Management Information Systems -
MIS), sadece orta dzeyde bulunan ynetim seviyesinde Karar
Destek Sistemleri-KDS (Decision Support Systems DSS) ve iletme
politikalarna yn veren en st seviyede ise st Ynetim Bilgi
Sistemleri-YBS veya Karar Verici Ynetim Sistemleri (Executive
Information Systems EIS) olarak adlandrlan biliim sistemleri
kullanlarak, bulunduklar pozisyonlara gre kullanclara etkin
S SO OS SY YO OL LO OJ J
S S Y YA AS SA AL L
B B L L M ML LE ER R
P PS S K KO OL LO OJ J
B B L LG G S SA AY YA AR R B B L L M ML LE ER R
Y Y N NE EY YL LE EM M
A AR RA A T TI IR RM MA AS SI I
Y Y N NE ET T M M B B L L M M
T TE EK KN N K K Y YA AK KL LA A I IM M
Y Y n ne et t i i m m B Bi i l l i i i i m m
S Si i s st t e em ml l e er ri i
D DA AV VR RA AN NI I S SA AL L Y YA AK KL LA A I IM M


26
zmler sunmaktadrlar. letmelerde st seviyede karar verme
noktalarnda bulunan kiiler iin oluturulan YBS, ayn zamanda st
Ynetim Destek Sistemi-YDS (Executive Support Systems) olarak
da ifade edilmektedir.

Yukarda belirtilen nemli biliim sistemlerinin kendi aralarnda
iletiim ve etkileimi ekil 1.13de grmek mmkndr. letme
ynetimi iin farkl kademelerdeki yneticilerin ihtiya duyduu bilgiyi
ifade eden piramidin, biliim sistemleri ayan bu grafikte grmek
mmkndr. Alt seviyede veri girii, bilgi otomasyonu sistemleri, orta
seviyede orta ynetim iin toparlanm istatistiki bilgi sistemleri ve en
st seviyede ise uzun dnemli stratejik kararlar iin bilgi sistemleri
kullanlmaktadr.

ekil 1.13 nemli biliim sistemleri arasndaki ilikiler

Yukarda belirtilen biliim sistemleri, her trl kurum ve kurulu
iin olduka nemli bilgi gereksinimlerini kapatarak, kurumlarn etkin
st Ynetim
Bilgi Sistemi
(YBS)
Ynetim
Biliim Sistemi
(YBS)
Karar Destek
Sistemi
(KDS)
Uzman Sist.
(US)
&
Ofis Otom.
Sist. (OOS)
Veri leme
Sre Sistemi
(SS)


27
ve verimli ileyilerini salayacak sistemlerdir. Sistemler arasndaki
ilikiler ok ynleri ile ifade edildii gibi, bilgiler sistemler arasnda tek
ynl olabilecei gibi ift ynl bilgi al-verii de olabilmektedir.

Organizasyonlardaki (iletmelerdeki) farkl ynetim
seviyelerinde alnacak 3 deiik tipteki kararlar iin ihtiya duyulan
biliim sistemleri ekil 1.14de gsterilmektedir. Karar tipleri olarak
belirtilen kolonda belirtilen, yapsal problem, iletmedeki basit bilgi
al-veriini salayacak ilemlerin yaplmas ile zlebilen
problemleri kapsamaktadr. Yar veya ksmi yapsal problemler ise,
iletmede orta dzeyde yneticilerin zmeye alt ve eldeki
verilerin basit analizlerle zebilecei problemlerdir. zel i
istasyonlar ile teknik zmler gerektiren veya iletmede ileri dzeyde
kararlar alnmasn gerektiren problemler yapsal olmayan
problemlerdir. Her tr problem ilikili karar tipine karlk gelmektedir
ve alnacak her karar tipi iin iletmedeki her ynetim seviyesi iin
kullanlmas gerekli biliim sistemi grafikte gsterilmektedir.


28
ekil 1.14 Biliim sistemleri, seviyeler ve kararlar arasndaki ilikiler

Yukarda aklanan bilgilerden yola klarak daha nce
de belirtildii zere, ekil 1.10daki piramit gelitirilerek ekil 1.15deki
duruma getirilmektedir. Bu grafikte iletmede her bir hizmet grubu
olarak ifade edilen yneticilerin hangi seviyede bilgiye ihtiyac
olduunu gstermektedir. Bilgi seviyelerinin kullanld fonksiyonel
alanlar da bu grafiin en altnda belirtilmitir.

ekil 1.14 ile ekil 1.15 birletirildiinde iletmelerinin
deiik seviyelerindeki yneticilerinin karlatklar deiik problemler
iin ihtiya duyulan biliim sistemlerinin ne olduu daha net bir ekilde
ortaya kmaktadr.

SS
OOS
YBS
US
KDS
YBS
O OR RG GA AN N Z ZA AS SY YO ON N S SE EV V Y YE ES S
K KA AR RA AR R T T P PL LE ER R
OPERASYONEL BLG LEM YNETM
ST YNETM
YAPISAL MUHASEBE
KAYITLARI
RETM
MALYET ANALLER
ELEKTRONK
ZELGELEME
BTE
HAZIRLAMA YARI-YAPISAL

PROJE
ZELGELEME
HZMET
KONUMLANDIRMASI
YAPISAL
OLMAYAN
RN DZAYNI
YEN RNLER
YEN PAZARLAR


29

ekil 1.15 Bilgi sistemi trleri

Bu konular henz lkemizde yeterince incelenme ve
uygulanma alan bulamadklarndan, gelimeler yava olmaktadr.
Fakat global bir dnya konjonktr ierisinde bulunduumuzdan, bu
sistemlerin de lkemizde son derece hzl bir ekilde geliecei
dnlmekte ve yukarda belirtilen her bir konu ayr bir almann
baln oluturaca kuvvetle vurgulanabilir.

1.6 Konumsal Bilgi Sistemleri

Biliim uygulamalarnda kullanlan verilerin byk ounluu
mekanla ilikili olmakta ve buna ilikin verilerin konumsal yaps
ierisinde saklanp birbirleriyle ilikilendirilmesi hzla artan veri says
ve eidi nedeniyle gittike daha byk bir nem kazanmaktadr.

st Yneticiler
Orta Yneticiler
Bilgi lem ve
Veri alanlar
Stratejik Seviye
Ynetim Seviyesi
Bilgi lem
Seviyesi
Sat ve
Pazarlama
retim Finans Muhasebe nsan
Kaynaklar
KULLANIM ALANLARI
Operasyonel
(levsel)
Seviyesi
Operasyone
l (levsel)
Yneticiler
HZMET GRUBU BLG SSTEM TR


30
Biliim sistemleri, kullanlan veri yaps itibariyle herhangi bir
konuma bal olup olmamalarna gre iki ksmda incelenebilir. Bunlar
konumsal ve konumsal olmayan biliim veya bilgi sistemleridir.
Kavram kargaaln nlemek asndan bilgi sistemleri ile biliim
sistemlerini arasndaki fark belirtilmiti. letiim teknolojilerinin bilgi
sistemleri ile ortak kullanm neticesinde ortaya kan biliim kavram
gittike yaygnlk kazanmakta ve doru olan kavramn da biliim
olduu kabul edilmektedir. Ancak, kavram yeterince yerletiinde, her
bilgi sisteminin mutlaka iletiim teknolojisini ierdii grlecek ve
kabul edilecektir.

Trkede kullanm asnda dilimize de yerlemi olan ve
aada belirtilen konumsal olan ve olmayan biliim sistemlerinin alt
dallarn tekil eden sistemlerin bilgi sistemi olarak ifade edilmesi, bu
sistemlerde iletiim teknolojisinin kullanlmad anlamna gelmeyip
genel kabul grm olan deyimlerden sapmamak amalanmaktadr.

Konumsal Olmayan Bilgi Sistemleri, konuma bal olmayan
bilgiler zerinde ilemlerin yapld bilgi sistemleridir. renci,
ktphane, bankaclk, otel veya uak rezervasyon sistemleri bu
gruba rnek tekil ederler.

Konumsal Bilgi Sistemleri, yeryznde konumu belli olan
verilerin farkl amalarda kullanlmak zere toplanmas,
modellenmesi, analizi ve kullanma sunulmas ilevlerini kapsayan
teknik aletler ve yntemler btndr. Konumsal bilgi sistemlerinde,
her bir verinin corafi olarak konumunu belirten koordinatlar
olabilecei gibi, konumsal olmayan fakat konumsal olan verilerin
yaplar, zellikleri ve ilikileri hakknda bilgiler sunacak konumsal
olmayan bilgiler de bulunabilmektedir. Farkl byklkteki yollarn
ynetimini yapan ulatrma sistemleri, elektrik, su ve kanalizasyon
ebekelerinin bakm, onarm ve ynetimini salayan altyap
sistemleri, konumsal bilgi sistemlerine rnek olarak verilebilir.

Olduka karmak olan konumsal veriler konumsal olmayan
verilerle corafi bir btnlk iinde ilikilendirildiklerinde sistemin
kullanm daha kolay olmakla birlikte, anlalabilir analizler yapmak
mmkn olabilmektedir. nceki ksmda belirtildii zere, veri taban
ynetim sistemi ok iyi dzenlendii takdirde konumsal olan ve
olmayan veriler belli bir temel zerinde birletirilerek mantksal ve
topolojik analizlerin yaplmasna imkan salamaktadrlar.


31
Bu nedenle zellikle corafi (konumsal) veri tabanlar devaml
baka programlar veya veri tabanlar tarafndan kullanlacakm gibi
dzenlenmelidir. Bu tr sistemlerde konumu ifade eden corafi veri
tabanlar devaml olarak fiziksel objeyi aklayacak, ona anlam
verecek, istatistik deerleri belirtecek baka veri tabanlar ile
ilikilendirileceklerinden, ilikisel veri taban ynetim sistemi
oluturmak ve bunu iyi bir ekilde organize ederek kullanmak,
verilerin yapsal olarak paylamn salayacandan nemli ve
gerekli olmaktadr. Bu durumda konumsal verilerin toplanmas,
depolanmas, ilenmesi ve kullanma sunulmas bir veri ynetim
tasarm ile mmkn olabileceinden bu konuda zel sistemler
gelitirilmitir.

Genelde GIS-Geographical Information Systems olarak bilinen
ve Trkiyede Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) ad verilen sistemler,
yukarda anlatlan konumsal olan ve olmayan tm bilgileri kullanp
corafi analizlere tabi tutan bir alan olmaktadr. Bir ok bilim dalnn
kendi amalar dorultusunda CBSyi kullanmalar, bunun hzl bir
ekilde akademi evresinde bilim dal olmasna ynelik eilimlere yol
amaktadr. Ksa bir sre ierisinde hemen hemen her bilim dalnda
ve her alanda kullanlabilme imkanna sahip olan CBS, bamsz bir
bilim dal olarak kendini yaplandrma aamasnda olup lkemizde de
son birka yl ierisinde hzl bir gelime ierisindedir.


32

Deiik ekillerde snflandrmalara tabi tutulan biliim sistemleri,
konumsallk baz alndnda ekil 1.16de grld gibi snflandrlabilir.
Burada vurgulanmas gereken nokta, tapu-kadastro, evresel ve altyap ile
ilgili biliim sistemleri genelde, arazi bilgilerini temel veri taban olarak kabul
edip sosyo-ekonomik ve evresel bilgileri konumla ilikilendirerek
kullanmaktadr.

Konumsal olmayan bilgi sistemleri, herhangi bir corafi varlk veya
konumla ilikili herhangi bir veri kullanmayan ve bu nedenle haritaya
gereksinim duymayan biliim sistemleridir. Bir irketin muhasebe sistemi,
ofis otomasyonu, haberleme sistemi, ktphane, renci ileri, stok kontrol
veya bankaclk faaliyetlerine ait sistemler genelde corafya ile ilgili her
hangi bir veri saklamad iin konumsal olmayan bilgi sistemleri snfna
dahil olamaktadrlar.

Ancak burada nemle belirtilmelidir ki, yukarda belirtilen konumsal
olmayan bilgi sistemlerinde tutulan veriler ilem bakmndan herhangi bir
corafi veri kullanmamasna karn, her halkarda corafya ile
ilikilendirilerek konumsal bilgi sisteminde analize tabi tutulabilmektedir.

Konumsal bilgi sistemleri ise ekil 1.16 da grld zere sadece
grafik tabanl CAD/CAM tr sistemler ile veri taban zerine ilemler
yapabilecek CBS sistemlerine ayrlmaktadr. CAD/CAM sistemlerinde, her
trl vektr ve raster verilerle ilgili ilem yaplabilmesine karn, saklanan
verilerin anlam ve nemini belirten bir veri taban ilikisi olmayp sadece
grsel olarak nesnelerin deiik sembollerle ifade edilmesi mmkn
olmaktadr. Bu da doal olarak ierisinde zellik bilgileri barndrmayan
verilerle ilgili analiz yaplma ve akll bilgi sistemi kurulma olasln ortadan
kaldrmaktadr.

Buna karn CBSde izilen her bir semboln zerine anlam
katlabilecek bir veri taban oluturma imkan mevcuttur. Ayn zamanda
bilinen veritabanlarnda veri al-verii de her an mmkn olmaktadr.
Yukarda belirtilen konumsal olmayan sistemlerde, bir banka ubelerine ait
veri tabanlar tutularak, bir il veya lke baznda ubelerin harita zerinde,
karllk, verimlilik, potansiyel mteri ekme yetenekleri zel
renklendirmelerle analiz edilme imkanna sahip olmaktadr.


33

ekil 1.16 Biliim sistemlerinin snflandrlmas

BLM SSTEMLER
Konumsal
Bilgi Sistemleri
Konumsal Olmayan
Bilgi Sistemleri
CAD/CAM
Tr Sistemler
CORAF BLG
SSTEMLER
Kent Bilgi
Sistemleri
Arazi Bilgi
Sistemleri
Trafik Bilgi
Sistemleri
Toprak Bilgi
Sistemleri
Afet Bilgi
Sistemleri
Ulam Bilgi
Sistemleri
evre zleme Bilgi
Sistemleri
Orman Bilgi
Sistemleri
AM/FM Bilgi
Sistemleri
Dier Bilgi
Sistemleri
Tapu-Kadastro
Bilgi Sistemleri
renci leri, Ktphane,
Bankaclk vd. Bilgi
Sistemleri


34
CBS, bilgisayar destekli dizayn ve modelleme olan CAD/CAM
(Computer Aided Design/Computer Aided Modelling) ile birlikte
konumsal bilgi sistemlerinin bir alt dal olarak dsnlebilir. Her iki
sistemde konuma ait veriler zerinde corafi koordinatlar
kullanabilmekte fakat veriler zerinde farkl nitelikte analizler yapma
imkanna sahip olmaktadrlar. Bu kitapta yeni renenler iin CBS,
ok detaya girilmeden fonksiyonlar ile birlikte tantlarak ehir ve
blge planlamaclnda kullanm alanlar zerine bilgiler verilecektir.

Biliim sistemleri, gnmzde yaamn tm alanlarna girmi
olup, zellikle ynetim, planlama ve karar vermede olduka etkin bir
ekilde kullanlmaktadr. Ama bilgi akn hzl fakat doru bir
ekilde salayarak kurumun/ynetimin verimli ve etkin bir ekilde
almasn salamaktadr. Biliim sistemleri, kullanldklar alanlara
baka bir deyimle ilevlerine gre farkl ekillerde
adlandrlmaktadrlar. rnein, karar destek sistemleri, salk biliim
sistemleri, ynetim biliim sistemleri, corafi bilgi sistemleri, v.d.

Belli bir ama iin kurulmas planlanan ynetim biliim
sistemleri, CBS ile entegre bir ekilde altrlabilirse son derece
etkin bir karar destek sistemi oluturmak mmkn olabilmektedir. Bu
tr sistemlerin gelitirilmesi ve btn kurumlarda corafi tabana
dayanan ilemlere ait grnt ve analizlerinin CBS ile yaplmas,
kuruma bir ok adan bir ayrcalk tanmaktadr. Bilinmelidir ki corafi
bilgiler, her gn i ie olunan evrenin gereidir ve her hangi bir
konuda karar verilirken corafi evrenin verilecek kararlarda etkisi
byktr. Bunu en iyi ekilde kullanacak sistem ise CBSdir.


35

BLM 2: CORAF BLG SSTEMLER VE
HARTA

Harita le lgili Tanmlamalar
lek
Referans Yzeyi
Koordinat Sistemleri
Projeksiyonlar


36
2.1 Giri

CBSnin konumsal verileri toplama, ynetme ve sunulmas
ilemlerini baar ile gerekletiren teknolojiler olduu bir nceki
blmde detayl bir ekilde aklanmt. CBS bu ilemleri
gerekletirirken yeryzn tanmlama, analiz etme ve yorumlamaya
ynelik modeller oluturur. Bu modellerin oluturulmasnda ve
sunulmasnda amaca gre zelletirilmi haritalara ihtiya vardr.
Corafi Bilgi Sistemlerinin karar destek sistemleri olmas sebebiyle
karar verme srelerinin desteklenmesi iin haritalarn ayn zamanda
szel verilerle uyumlu olmas gerekmektedir.

Harita basit anlamda kapsad alandaki eitli bilgilerin belirli
standartlarla bir plan dzleminde gsterilmesidir. Haritalarn kullanm
ok eski zamanlara dayanmaktadr. nceleri yaanlan evreyi
tanmak amacyla kullanlan haritalar, zaman ierisinde deiik
amalar iin retilmiler ve CBSnin yaygnlamas ile ok daha geni
alanlarda kullanlmaya balanmlardr. Gnmzde haritalar CBS
teknolojisi ile btnleerek yer bilimleri, mhendislik hizmetleri, ehir
planlama, tanmaz ynetimi, salk, turizm, tamaclk ilemleri gibi
birok alanda btnleik olarak kullanlmaktadrlar. Dolaysyla,
corafi bilgi sistemlerinin daha iyi anlalabilmesi iin harita
kavramnn ve haritalarn baz zelliklerinin daha yakndan tannmas
gerekmektedir.

2.2 Haritalar ie lgili Tanmlamalar

Harita, tanm olarak yeryznn kubak grntsnn belli
matematiksel ilikiler kullanlarak kltlmesi ve bir altlk zerine
izilmesidir. Haritalar gerek dnya zerinde bulunan varlklar
birbirleriyle komuluk, ekil, konum, yn, uzaklk gibi kriterlerle
karlayarak modellerler. Harita zerindeki matematiksel ilikilerin
ortaya konulmas hem harita bilimi asndan hem de corafi bilgi
sistemlerinin daha iyi anlalmas bakmndan son derece nemlidir.
Bu konuda zellikle drt kavramn zerinde durulmas gerekmektedir.
Bunlar lek, referans yzeyi, projeksiyon ve koordinat sistemi
kavramlardr.


37
2.2.1 lek

lek, plan zerinde belirtilmi iki nokta arasndaki uzunluun,
bu noktalarn arazi zerindeki karlklar arasndaki gerek uzunlua
orandr. En basit ifade ile lek u forml ile ifade edilebilir.

lek hesab yaplrken oranlanan iki bykln ayn l
biriminden olmas arttr. Yani harita zerindeki uzunluk metre olarak
alnyorsa gerek uzunluk da metre olmaldr. Bunu saysal bir rnekle
ifade etmek gerekirse:

Harita zerinde A ve B noktalar arasnda llen mesafenin
10 cm olduu kabul edilsin. A ve B noktalarnn gerek dnya
zerindeki karl ise 100 m olsun. Bu durumda lei hesaplarken
ncelikle l birimlerinin ayn olmas salanmaldr. Birimler
santimetreye evrildiinde;

Harita zerindeki Uzunluk =10 cm
Gerek Uzunluk =100 m =10.000 cm

Bu durumda lek;

olacaktr.

lek, ayn zamanda kapal ekillerin gerek dnyada ve
harita zerindeki alanlar arasndaki ilikiler yoluyla da ifade edilebilir.
lek kavramnn daha iyi anlalabilmesi iin lein
hesaplanmasnda kullanlan l birimlerini de gstermek
gerekmektedir. Bu l birimleri ayn zamanda CBS projeleri
ierisinde de sklkla kullanlmaktadr.

Uzunluk Birimleri

Gnmzde deiik lkeler tarafndan ok farkl uzunluk
lleri kullanlmaktadr. Bunlar arasnda en yaygn olan METREdir.
Metrenin ast ve st katlar u ekildedir.


38
0,001 m = 1 mm (milimetre)
0,01 m = 1 cm (santimetre)
0,1 m = 1 dm (desimetre)
10 m = 1 dkm (dekametre)
100 m = 1 hm (hektometre)
1000 m = 1 km (kilometre)

Baz lkelerde uzunluk birimi olarak mil kullanlmaktadr.
Bugn kara mili 1609,34 m, deniz mili ise 1852,00 m dir. Bunlardan
baka, kullanlan dier baz uzunluk l birimlerinin metre cinsinden
karlklar unlardr:

Alan Birimleri

Alan birimi olarak kullanlan temel birim m dir. Bu l
biriminin alt ve st katlar u ekilde ifade edilebilir.

0, 000001 m = 1 mm (milimetrekare)
0,0001 m = 1 cm (santimetrekare)
0,01 m = 1 dm (desimetrekare)
100 m = 1 a (ar)
1000 m = 1 dekar
10000 m = 1 ha (hektar)
1000000 m = 1 km ( kilometrekare)

Gnmzde lek kavram ayn zamanda haritalarn
snflanmasnda kullanlan yaklamlarn en nemlilerinden bir
tanesidir. Haritalar, kullandklar leklere gre u gruplara ayrlrlar.

Planlar: Bunlar baz hizmetleri karlamak iin retilen zel
haritalardr. Genellikle leklerinin 1/100 ile 1/2000 aras olduu kabul
edilmektedir. Vaziyet planlar, mhendislik hizmetlerine ait planlar,
kadastro planlar, imar planlar gibi haritalar bu kapsamda
deerlendirilebilir.

1 in
1 foot
1 yard
=
=
=
0,0254 m
0.3048 m
0,9144 m


39
Byk lekli Haritalar: lekleri 1/1000 ile 1/100000 olan
izimlerdir. Genel olarak yeryznn toporafik yapsn gsteren
haritalardr.

Orta lekli Haritalar: lekleri 1/100000 ile 1/500000
arasnda olan haritalardr. Bu haritalar ounlukla yeryz hakknda
detaysz genel bilgiler verirler.

Kk lekli Haritalar: lekleri 1/500000den kktr.
Daha ok atlas ve duvar haritalar bu tip haritalardr. Bu lekteki
haritalar dnyann btn veya byk bir ksmn temsil ederler.

Haritalar lekleri dnda kullanm amalarna gre,
yeryznn doal eklini gsteren toporafik haritalar ile hava kirlii,
nfus younluu, iklim, grlt durumu, deprem risk durumu gibi
deiik amalar iin hazrlanan tematik haritalar olarak da iki gruba
ayrlrlar.

2.2.2 Referans Yzeyi

Yer kre zerinde bulunan denizler, ktalar ve yerin altnda
bulunan tabakalar dzenli bir dalm gstermedii iin dnyann
eklini tam olarak belirleyebilmek iin jeoid kavram gelitirilmitir
(Uar, 2008). Jeoid, karalarn altndan da devam ettii varsaylan
durgun deniz yzeyleridir (BUKRDAE, 2008). Gnmzde dnyann
gerek ekli tarif edilirken jeoid kavram kullanlmaktadr.


40

ekil 2.1 Jeoidin Temsili Gsterimi (BUKRDAE, 2008)

Jeoid, matematiksel olarak tanmlanamad iin harita
yapmnda referans yzey olarak kabul edilemez. Bunun iin farkl
referans yzeyleri kabul edilerek ilemlerin bunlar zerinden
gerekletirilmesi gerektii n grlmtr. Eer alma alan olarak
belirlenen alan 50 km den kkse yaplacak haritalar iin referans
yzeyi olarak dzlem kabul edilebilir. Yani gerek dnya zerinde
sanki dzlem zerinde alyormu gibi ilem yaplabilir. Alan
bydke gerek dnya olarak kabul edilen ekil deiir. alma
alan 50 km ile 5000 km arasnda bir bykl kapsyorsa referans
yzeyi olarak kre alnmaktadr. Daha byk alanlardaki almalar
iin ise dnel elipsoit kullanlmaktadr. nk elipsoit, dnyann
ekline en yakn olan ve matematiksel olarak ifade edilebilen bir
ekildir.

Dnel elipsoid, bir elipsin b ekseni etrafnda dnmesi ile
oluan 3 boyutlu bir ekildir. Kreden fark ise a ve b eksenlerinin
birbirine eit olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bu ekil, jeoide daha
yakn olmakla birlikte dnyann kutuplardan baskln da temsil
etmektedir.


41

ekil 2.2 Dnel Elipsoid

Elipsoit kavram gerekte var olmayp dnya iin referans
model olmas bakmndan gelitirilen bir ekil olduu iin standart bir
elipsoit boyutu yoktur. Elipsoitler arasndaki farkllklar a ve b
eksenleri ve eklin baskl iin farkl deerlerin kabul edilmesinden
kaynaklanmaktadr. Gnmzde Trkiye ve birok bat lkesi, lke
haritalarn retmek adna Hayford Elipsoitini kabul etmilerdir.

Referans yzeylerinin seimi haritalarn retilmesi asndan
byk nem tamaktadr. Haritann izilecei altlk dzlem olduu
iin, referans yzeyi olarak gerek dnya kabul edilen dzlem, kre
ve elipsoit zerinde yaplan ilemlerin altlklara aktarlmas arasnda
nemli farkllklar olmaktadr. rnein elipsoit 3 boyutlu bir ekil
olduu iin bunu 2 boyutlu harita ortamna aktarrken baz kurallara
uyulmas gerekmektedir. Bu kurallar aklayabilmek adna harita
projeksiyonu kavram gelitirilmitir.


42

ekil 3.3 Jeoid ile Elipsoitin Birlikte gsterimi (Uar, 2008)

2.2.3 Harita Projeksiyonlar

lkenin tm ya da byk blmnde yaplacak haritalar iin
referans yzeyi olarak elipsoit kullanlmaktadr. Gnmzde yerel
lekte de olsa birok harita memleket sistemine gre retilmektedir.
Yer krenin referans yzeyi olarak elipsoitin seilmesi sonucunda bu
eklin haritalanmas ancak dzleme aktarlmas ile gerekleir. Fakat
bu ilem bir takm zorluklar da beraberinde getirmektedir. nk
erisel bir boyutlu eklin birebir dzlem zerine aktarlmas
olanakszdr. Bu sorunu en etkin ekilde aabilmenin yolu elipsoiti
belirli geometrik ve matematiksel referanslar kullanarak dzleme
aktarmaktr. Bu adan bakldnda projeksiyon, fiziksel yeryznn
geometrik bir yzey zerine iz drlmesidir (BUKRDAE, 2008).
Elipsoidin iz drlebilecei geometrik ekiller ise, dzlem, silindirik
ve konik ekillerdir. Bu ekillere ayn zamanda projeksiyon yzeyi ad
da verilir.

Baka bir anlatmla


43

ekil 2.4 Dzlem, Silindirik ve Konik Projeksiyonlar (BUKRDAE, 2008)

Her lekten haritann yapm iin orijinal referans yzeyi ile
projeksiyon arasnda matematiksel bir iliki kurulur ve orijinal yzey
zerindeki bilgiler projeksiyon yzeyine aktarlrken sz konusu
matematiksel ilikilerden faydalanlr. Dnya zerinde bulunan
varlklar arasnda ekil, alan ve uzunluk olarak belirli ilikiler sz
konusudur. Bu byklklerin projeksiyon yzeyine aktarlmas
srasnda aralarnda bulunan ilikiler orijinal yzeydeki gibi
korunamazlar. Projeksiyonlarda ortaya kan deime ve bozulmalara
deformasyon ad verilir.

Referans yzeyindeki bilgilerin harita ortamna aktarlmas
srasnda ekil, alan ya da uzunluk byklklerinden bir tanesinin
projeksiyon yzeyinde sabit kalmas istenir nk tm zelliklerin
korunduu bir projeksiyon sz konusu deildir (Koak, 1984). Dnya
zerinde bulunan uzunluklar referans yzeyi zerinde de
deimiyorsa buna uzunluk koruyan projeksiyon ad verilir. Alanlarda
deime olmuyorsa buna alan koruyan, ekiller deimiyorsa a
koruyan projeksiyonlar sz konusudur.

Projeksiyon yzeylerinin dzlem (azimutal), silindir ya da konik
olmasnn yannda bunlarn orijinal yzeyle olan konumlar da
projeksiyonlarn snflandrlmasna olanak salar. Projeksiyon
yzeyinin ekseni, referans yzeyi ekseni ile akyorsa buna dz ya
da normal projeksiyon ad verilir. Eer bu iki yzey arasnda 90
derecelik bir a varsa bu tip projeksiyonlara transversal
projeksiyonlar ad verilir. Eer iki yzey arasnda farkl bir a
olduunda ise eik projeksiyonlar sz konusu olmaktadr.


44

ekil 2.5 Projeksiyonlarn Toplu Gsterimi (BUKRDAE, 2008)

2.2.4 Koordinat Sistemleri

Bir noktann konumunun belirlenmesi koordinat kavramnn
tanmlanmas ile mmkndr. Bir noktann dierinin dousunda ya da
batsnda olmas veya aralarnda ykseklik fark olmas gibi ilikiler
aslnda onlarn koordinatlar arasndaki farkllklardan olumaktadr.
Arazi veya harita zerindeki bir noktann kabul edilen bir balang
sistemine gre yerini bulmak iin haritalara izilen izgilere koordinat
sistemi denir. Bu sistemde noktann yerini belirlemeye yarayan
elemanlara da koordinat denir. Yer kreyi tanmlayabilmek adna
deiik koordinat sistemleri gelitirilmitir. Gnmzde kullanlan
nemli koordinat sistemi unlardr.

2.2.4.1 Kartezyen Koordinat Sistemi

Dik koordinat sistemi olarak da ifade edilen kartezyen
koordinat sistemi daha ok kk alanlar kapsayan uygulamalar iin
kullanlr. Bu tip koordinat sistemleri plan ya da dzlem zerindeki
ilemlerde sklkla kullanlrlar. Bu koordinat sisteminin matematiksel


45
olarak ifade edilmesi ok kolaydr. Bu sistemde bir noktann
koordinatlar; kabul edilen bir orjinden itibaren birbirine dik olarak
uzanan x,y,z eksenlerine ilgili noktann uzakl ile belirlenir.
Kartezyen koordinat sisteminde eksenlerin gsterimi ekil 3.6da
gsterilmitir.

ekil 2.6 Kartezyen Koordinat Sistemi

2.2.4.2 Corafi Koordinat Sistemi

Yer belirlemede kullanlan en eski yntemlerden bir tanesi
corafi koordinat sistemidir. Bu sistemde koordinatlar enlem ve
boylamlarla ifade edilir. Bu sistem paralel (enlem dairesi) ve meridyen
(boylam dairesi) dairelerinden oluur. Bunun iin dnyay saran bir
koordinat sisteminin olduu kabul edilir. Paralel daireleri kuzey ve
gneyde 1 aralkl 90'ar tane olmak zere toplam 180 adet olup
yars ekvatorun kuzeyine yars gneyindedir. Ekvatorun kuzeyinde
kalanlara kuzey paraleli, gneyinde kalanlara ise gney paraleli ad
verilir. Meridyenler ise ekvatoru dik keserler ve 1 aralkl 180 dou ve
180 bat meridyeni olmak zere toplam 360 tanedirler. Londra
Greenwichde bulunan meridyen balang meridyeni olarak kabul
edilir ve bunun dousunda kalanlara dou meridyeni, batsnda
kalanlara ise bat meridyeni ad verilir. Bu koordinat sisteminin


46
balangc Greenwich meridyeni ile ekvatorun kesim noktasdr.
Koordinat eksenleri de Greenwich meridyeni ve ekvatordur.

Corafi koordinatlardan olan enlem, bir noktadan geen
paralelin ekvatora olan asal mesafesidir. Boylam ise bir noktadan
geen meridyenin balang meridyeni dzlemi ile arasndaki adr
(BUKRDAE, 2008). ekil 3.7de corafi Koordinatlarn toplu gsterimi
grlmektedir.

ekil 2.7 Corafi Koordinatlar (BUKRDAE, 2008)

Haritalarn drt kesinde, o kelere ait enlem ve boylam
deerleri yazldr. Ayrca haritalarn kitabelerinde enlem ve
boylamlara ait siyah beyaz iaretlenmi birer dakikalk dakika izgileri
vardr.

2.2.4.3 Projeksi yon Koordinat Sistemi

Bu koordinat sistemi ounlukla byk alanlar kapsayan
almalarda kullanlr. zlenen yntem, projeksiyon blmnde
anlatlan referans yzeyinin projeksiyon teknikleri kullanlarak
haritalara aktarlmasndan ibarettir. Gnmzde deiik projeksiyon
koordinat sistemleri vardr. Bunlar ierisinde en nemlisi uluslararas
seviyede geerli hale gelen ve lkemizde de kullanlan Gauss-Krger


47
projeksiyonuna dayal olarak oluturulan UTM (Universal Transvers
Mercator) projeksiyonudur.

Bu projeksiyonun referans yzeyi elipsoittir. Trkiyede lke
nirengi a esas alnarak hazrlanan 1/25.000 lekli haritalar 6
derece dilim aralkl olarak, 1/5.000 lekli toporafik ve kadastral
haritalar 3 derece dilim aralkl olarak Gauss-Krger projeksiyonu ile
retilmitir.

Bu sistemde dnya yzeyi 6 derecelik boylam aralklar ile 60
dilime ayrlmtr. Referans enlemi ise ekvator olarak kabul edilmitir.
Her dilim bir projeksiyon sistemine karlk gelmektedir. Yani her
dilimin ayr bir koordinat sistemi vardr. Dilim orta meridyeninin sa
ve solu 3 derecedir. Her bir dilimin orta meridyeni X ekseni ekvator
ise Y ekseni olarak kabul edilir. Dilim ierisinde kalan noktalarn
koordinatlar da buna gre belirlenir.

Trkiye yaklak olarak 26-45 dou meridyenleri arasnda
kald iin drt dilime sahiptir. Bu ayn zamanda drt koordinat
sistemi anlamna gelmektedir. Trkiye iin UTM sisteminde yer alan
dilimler ve zellikleri ekil 8de gsterilmektedir.

ekil 2.8 Trkiye in UTM Projeksiyon Dilimleri (BUKRDAE, 2008)


48
2.3 Harita ile Corafi Bilgi Sistemleri likisi

Yllar boyu haritaclk kat-kalem ile yrtlen ok dikkat
gerektiren bir meslek olarak yrtlm. zellikla hala baz ehir ve
Blge Planlama Blmlerinin bir ok izimi el ile yaptklar
bilinmektedir.

CBS haritaclk mesleine yeni bir boyut getirerek, doru, hzl,
etkin bir ekilde faaliyetlerini yapma imkan salanmtr. Bilgisayar
ortamnda her trl mekansal ilemin koordinatl olarak yaplmas
farkl uygulama imkanlarnn ortaya kmasna neden olmutur.

El ile harita hesapamalarnn zorluu dikkate alndnda
CBSnin etkinlii daha rahat anlalabilmektedir. CBS ile yaplacak
her trl almann altln harita oluturduuna gre, bu konuda
alacak herkesin en alt seviyede de olsa harita bilgisine sahip
olmasnda fayda vardr. nk, uygulamada haritalarn akmamas,
farkl yerlerde gzkmesi, kaymas gibi problemleri harita bilgisi olan
kiilerin daha rahat zecei muhakkaktr.

Burada basit olarak ortaya konulan lek, projeksiyon ve
koordinat sistemleri CBSnin olmazsa olmazdr. Daha detayl bilgi
almak isteyenlerinkitabn sonundaki internet kaynaklarn
aratrmasnda fayda vardr.

Haritaclarn kendi ilerini daha iyi yapabilmeleri iin CBS
teknolojilerine ihtiya varken, Cbs kullanclarnn da her
uygulamalarnda harita ve harita bilgilerine ihtiya duymaktadr.


49

BLM 3: CORAF BLG SSTEMLER

CBS Tanmlar
CBSnin Temel Tileenleri
CBS ile CAD/CAM Yazlmlar Arasndaki Fark
CBS Yonanm ve Yazlm
CBS Veri Taban


50
CBSnin Temel Fonksiyonlar


51
3.1 CBS le lgili Tanmlamalar

CBSyi yeryzne ait bilgileri belirli bir amaca ynelik olarak
toplama, bilgisayar ortamnda depolama, gncelletirme, kontrol
etme, analiz etme ve grntleme gibi ilemlere olanak salayan bir
bilgisayar sistemi olarak tanmlamak mmkndr. Bu sistemin
genellikle yazlm ve donanmdan olutuu kanaati hakim olmasna
ramen, CBSnin temelini oluturan veriler elde edilmedii srece,
sistemin hibir ey yapamayaca bilinmelidir. Bununla birlikte CBSyi
kullanabilecek nitelikli personel yine sistemin vazgeilmez
unsurlarndan biridir. Yeryzne ait bilgiler genellikle corafi
koordinatlar referans aldklarndan CBS, harita sistemi olarak da
alglanmaktadr. Yeryzne ait olan bilgiler sadece corafi olmayp,
fakat corafi bilgilerin durum ve yaplar hakknda detaylar ierebilen
corafi olmayan bilgiler de olabileceidir. Baka bir deyimle,
Konumsal Bilgi Sistemleri ierisinde yer alan bilgiler, yalnzca
konumsal olarak ifade edilen bilgileri iermeyip, bu konumsal bilgileri
veya sembolojileri aklayan znitelik bilgiler de CBS olarak da
tanmlanabilen bilgi sistemleri ierisinde yer almaktadr.

nceki blmde belirtilen veri taban ynetim sistemlerinin
bilgi paylamndaki nemi, harita destekli uygulamalarda daha fazla
ortaya kmaktadr. Bu nedenle temel altl eitli leklerde harita
olan CBS, harita destekli uygulamalardan mmkn olan en iyi ekilde
yararlanmay ve analiz etmeyi salamaktadr. Harita zerindeki
bilgiler grafiksel olarak ifade edilebildiinden konuma dayal grafik ve
grafik olmayan nitelikleri aklayabilen bilgilerin bir btn iinde ayn
sistemde toplanp analiz edilmesi gerei CBSnin ortaya kmasna
neden olmutur. Bilgilerin tek bir sistem ierisinde toplanp,
depolanmas, modellenerek analiz edilmesi, eldeki bilgilere hzl ve
gvenli bir ulam salayacandan, sistemin etkinlii ve gvenilirlii
daha fazla olacaktr.

Modern anlamda CBSnin ilk tanm Burrough (1998)
tarafndan yaplmtr. Burrougha gre CBS, belirli bir ama ile
yeryzne ait gerek verilerin toplanmas, depolanmas,
sorgulanmas, transferi ve grntlenmesi ilevlerini yerine getiren
aralarn tmdr. Burada iki unsur tanmlamay etkilemektedir.
Birincisi, CBSyi kullanan farkl disiplinler (kent planlamas, corafya,
mimarlk, mhendislik, evre bilimleri ve dierleri) kendi uygulama
alanlarna gre CBSyi farkl tanmlayabilmektedirler. kinci unsur ise,


52
bu disiplinlerde alan uzmanlarn kendi almalarn daha iyi ve
salkl yapabilmeleri iin bir ok aratan oluan CBSyi kullanma
ihtiyalardr. CBS, ortaya kan her yeni teknolojinin salad
olanaklar gibi (ii daha kolay, hzl ve anlaml yapmak iin) harita
bilgileri ve grafik olmayan aklayc verilerle alan uzmanlarn daha
etkili ve verimli almalarn imkan veren aralar salamaktadr.

Star ve Estes (1990) CBSyi konumsal veya corafi
koordinatlar referans alan ve bu veriler ile almalar dizayn eden bir
bilgi sistemi olarak tanmlamaktadr. Grimshaw (1994) ise CBSyi
iletmelerdeki faaliyetleri desteklemek amacyla konumsal olan ve
olmayan verilerin giriini, depolanmasn, sorgulanmasn,
haritalanmasn ve corafi analiz edilmesini salayan bir grup ilemler
olarak tanmlamaktadr. Bu tanmlama, daha ok CBSnin ticari
arlkl uygulamalar iin geerlidir, denebilir.

ngilterede CBSnin kullanlmaya balanmasna ve yerel
ynetimlerin uygulamalarna nayak olan evre Bakanl (DoE,
1987) iin hazrlanan Chorley raporu CBSyi dnya zerindeki corafi
koordinatlar referans alan verileri elde etmeyi, depolamay, kontrol
etmeyi, entegre etmeyi (btnlemeyi - tamamlamay), manipule
etmeyi, analiz etmeyi ve grntlemeyi salayan bir sistem olarak
tanmlamaktadr.

Yaplan tanmlamalardan anlalaca zere, yeryz
referansl verileri analiz etme ve saklama btn CBS
tanmlamalarnn temel karakteristiini oluturmaktadr. Verilerin elde
edilmesi, dzenlenmesi ve grntlenmesi tanmlamalar farkl
terminolojiler kullanlarak vurgulanmtr. Genel bir tanm yaplrsa
CBS, corafi ierii olan problemleri zmede yardmc olan bir
sistemdir.

Buradan, CBSnin bir problemi zmede kullanlan ara olma
ile belirlenen konu hakknda zme giden yaklamlar ieren bilgi
sistemi olma arasnda bir tanm karmaas olduu grlmektedir.
Kimine gre sadece bir ara, kimine gre ise dier bilgi sistemlerini
ieren konumsal bir bilgi sistemidir. Eer CBS sadece elde edilen
veriyi belirli amalar dorultusunda corafi analizlere tabi tutuyor ve
buradan alnacak sonu problemin bir ksmnn zm iin
kullanlyorsa CBS bir ara olarak kullanlmtr. Eer CBS, herhangi
bir problem iin tasarm aamasn da ierip dier btn
zelliklerinden yararlanlm ise bir sistem olarak kullanlmtr. CBS


53
her geen gn uygulama alanlarn ve analiz kabiliyetlerini
gelitirerek, ats altnda bulunduu konumsal bilgi sistemleri ile e
anlaml olarak kullanlr hale gelmitir.

3.2 CBS Ne e Yarar?

CBS, corafi yapya sahip olan problemleri zmeyi ama
edinmekte ve aadaki basit sorularn yannda daha kompleks
yapdaki sorulara da zm arayabilmektedir:

Herhangi bir yatrm iin en uygun yer neresidir?
X blgesinde veya noktasnda ne var?
Benim verilerim ne gibi bir dalm gstermekte?
stanbul-Ankara otoyoluna bal tali yollar nelerdir?
Ne tr alanlar zmir-Ankara otoyolunu kesmektedir?
zmir blgesinde A nesnesinden ka tane vardr?
Herhangi bir karar aldmda hangi alanlar
etkilenmektedir?
Belli gzergah olan nehir tatnda hangi alanlar iine
almaktadr?
Yamur yadnda hangi alanlar, hangi derecede erozyon
riskini tamaktadr?
Yerleime veya tarma en elverili alanlar nereleridir?
Deprem riski tayan blgeler nerelerdir? Olas bir
depremde tehlike altnda olacak binalar, bunlarn yklma
olaslklar ve tehlike altnda olan kiiler kimlerdir?
Yeni yaplacak okullar, belirli yrme mesafelerine gre
nerelere yaplmaldr?

Bilgilerin saysal olarak artyla bunlar kontrol etmek ve
yorumlamak da doal olarak zorlamaktadr. Buradan hareketle CBS
nokta, izgi ve alan konseptine dayandndan, kurulularn corafi
tabana dayanan bilgilerinde karar vermelerine yardmc olmay
hedeflemektedir. Yukarda ifade edilen baz corafi sorgulama
ilemlerini, ekil 3.1deki gibi grafiksel olarak gstermek, CBS
mantn anlamak bakmndan yardmc olabilecektir.


54

ekil 3.1 Baz Mekansal Sorgulama Trleri.
(Laurini ve Thompson, 1992den uyarlanmtr)

CBSnin orijini farkl bilimlere dayanmaktadr. Bunlar;
bilgisayar, corafya, matematik, karar verme, istatistik, uzaktan
alglama, mhendislik, veri ileme, planlama, evre bilimi, peyzaj
mimarl, modelleme, aratrma ve haritaclk olarak saylabilir. CBS,
corafi gereklerle ilgili modellerin ortaya konulmas ve analizi ile
ilgilenen zel bir bilgi sistemi olduuna gre, bunun yeterince etkin,
gl ve esnek olmas iin farkl disiplinlerin katks gereklidir. CAD
(Computer Aided Design) gibi bilgisayar destekli izim ve tasarm ile
uydu grntlerini ileyen uzaktan alglama sistemleri, CBS
sistemlerinin gelimesine olduka nemli katklar salamlardr. Bu
tr sistemler daha ok fiziksel evrenin takip-kontrol edilmesi ve
modellemesi ile ilgilenmektedirler. CBS ise corafi bilgilerin


55
toplanmas, depolanmas, analizi ve grntlenmesinden oluan
yazlmlar btnn oluturmaktadr.

CBSyi, karar vermeyi destekleyen bir bilgi sistemi olarak
tanmlamak mmkn olmakta ve sk sk geni apl olarak corafi
kantitatiflerin modellenmesi ile ilikilendirilmektedir. Bilgisayar tabanl
haritalama, arazi zelliklerinin analizi (arazinin yaps, eimi) toprak
tr, trafik ilerlii, askeri uygulamalar, jeoloji uygulamalar, su ve kar
yapsnn haritalanmas CBSnin dier baz uygulama alanlardr.
Ksacas CBS, konuma ait olan tm konularda uygulama alan
bulmaktadr, Bu nedenle nceki blmde akland zere CBS
Konumsal Bilgi Sistemleri olarak da adlandrlmaktadr. ncede
belirtildii zere, burada nemle vurgulanmas gereken nokta, CBS
sadece konuma ait bilgileri deil konumsal olmayan bilgileri de alp
konum ile ilikilendirerek analize tabi tutmaktadr. Mantksal kstlarla
poligonlarn birletirilmesi, vektr haritalarnda belirlenen oranda
koruma alanlarnn belirlenmesi, snrlarnn oluturulmas ve a
analizi (network analysis) gibi fonksiyonlar CBSnin analitik
kapasitesini ortaya koymaktadr.

Normal harita ile CBSnin kulland saysal haritann
birbirinden farkl eyler olduu bu kitapta ortaya konulmaktadr. Harita
bilgileri saysal ortamda saklandndan CBS ile yaplmas mmkn
olan her trl harita basm, corafi analizi gibi ilemleri yapmak
mmkn olmaktadr. Saysal harita bilgileriyle deiik branlarda farkl
amalara hizmet edebilecek yzlerce deiik harita kts elde etmek
mmkndr.

Farkl alanlarda deiik amalar iin kullanlmakla birlikte
genelde, CBS aadaki amaca ulamay hedeflemektedir:
a) Harita ve corafi bilgileri kullanarak retkenlii artrmak,
b) Corafi veri tabannda ynetimi gelitirmek,
c) Karar vermeyi destekleyen corafi verileri kullanacak daha iyi
strateji yollar ortaya koymak.

Genel olarak gnmzde btn CBS sistemlerinin yaplarnda
bulundurduu karakteristikler aadaki gibi zetlenebilir:
a) Konumla ilgili olan veya olmayan verilerle ilgilenir.
b) Geni veri taban kullanr.
c) zel CBS fonksiyonlar vardr: Seme, transfer, sorgulama,
analiz ve sunma.


56
d) Modelleme ve analitik kabiliyetleri bulunmaktadr.
e) Her trl kararlar destekleyebilme potansiyeli vardr.
f) Farkl isteklere gre deiik zelliklere sahip kaliteli kt
verme imkan vardr.

Tecrbeler gstermitir ki CBS yazlm ve donanm itibariyle
henz gelime aamasnda olduu iin belirtilen bu karakteristikler
gelecekte daha da genileyecek ve deiecektir. zellikle uzman
olmayan kii ve kurumlarn CBSnin salad olanaklardan
yararlanabilmesi iin baz karakteristiklerin deimesi ve gelimesi
gerekmektedir. Buradan anlalaca zere, veri ileme ve
modelleme, CBSnin yapsnda bulundurduu en nemli
fonksiyonlardr ve bunlarn kullanmnn kolay olacak ekilde dizayn
edilip etkileimli bir yapya kavuturulmas gerekmektedir. Bu konuda
yazlm irketleri her yeni versiyonda deiiklikler yapmaktadrlar.

3.3 CBSnin Tarihsel Geliimi

Harita tabanl bilgileri saysal ortama aktaran bilgisayar tabanl
bir ara olan CBS, her teknoloji gibi belirli bir tarihi sreten geerek
olgunlamtr. Son derece basit nedenlerle doup, ihtiyaca gre
ekillenen ve kurumsal istekleri temel alarak piyasann
ynlendirmesine tabii tutulan CBS, gn getike hala yeni boyutlar ile
sektrde daha ok uzun yllar gelieceini gstermektedir.

CBSyi nemli ve anlaml klan onun yetenekleridir. Bu
nedenle CBS yazlm firmalar genellikle CBS teknolojilerine yn
veren kurulular olmaktadr. Tablo 3.1, farkl kaynaklardan
derlenerek, CBSnin dnyadaki ve Trkiyedeki baz nemli admlarn
tarihsel bir bakla ortaya koymaktadr.

Tabloda da grld zerde Cbsnin tarihi ok da fazla
eskiye dayanmamaktadr. 1980 lerden itibaren kurumsallamaya
balamas, u anda dnyada geldii durumu gznne alnca
olduke hzl ve nemli bir mesafe katettii ortaya kmaktadr.

1963 de balayp 1970 de tamamlanan Kanada Corafi Bilgi
Sistemleri projesi dnyada CBSnin temel tan oluturan nemli bir
dnemi ifade etmektedir. Daha sonra yazlmlarn gelimesiyle
kullanc gruplar, kitaplar, dergiler ve dernekler olumaya balamtr.


57
Tablo 3.1 CBSnin Tarihsel Geliimi

1970 ncesi 1970 1980 1990 2000
Kanada CBS (CGIS)
ve URISA kuruldu
(1963)
Kanada CBS
tamamland ve ilk
CBS sempozyumu
dzenlendi (1970)
ESRI Arc/Info CBS yazlmn
piyasaya srd ve GPS uygulamaya
geti (1981)
MapInfo Professional
Piyasaya srld, IRS-1B
ve ERS-1 uydusu frlatld
(1991)
Mobil CBS
yazlmArcPad piyasaya
srld (2000)
ESRI ve Integraph
kuruldu (1969)
Landsat Uydusu
frlatld (1972)

lem irketi kuruldu (1984)

GRASS yazlm gelitirildi ve
Mapping Awareness dergisi
yaynland (1985)
J ERS-1 uydusu frlatld,
GIS Europe yaynland,
ArcCAD, MapBasic ve
MapeXtreme pyasaya
kt, Saysal Grafik
kuruldu (1992)
ArcGIS 8.1 piyasya
srld (2001)
ERDAS kuruldu
(1978)
MapInfo kuruldu, SPOT uydusu
frlatd ve Burrough ilk CBS
kitabn yazd, PC Arc/Info kt
(1986)
Open GIS Cons. Kuruldu,
Trkyed 1. Ulusal CBS
Semp. Dznlendi (1994)
Tbitak BiLSAT uydusu
frlatld (2003)
Chorley rapor hazrland, IJGIS
dergisi yaynland, Idrisi hayata
geti (1987)
RADARSAT-SAR uydusu
frlatld (1995)
ArcGIS 9 ve MapeXtreme
.NETs piyasya srld
(2004)
Smallworld TransCAD yazlmlar
piyasaya kt, TIGER ald,
Trkiyede EGHAS yazlm
gelitirildi (1988)
AGIS yazlm gelitirildi,
IRS-1D ve Landsat-7
uydusu frlatld, Arc/Info
8 ve ArcIMS gelitirildi
(1997)
Quicbird uydusu frlatld
(2005)
NETCAD firmas ve EM
Mhendislik kuruldu (1989)
ICONOS uydusu frlatld
(1999)


58
3.4 CBSnin Temel Bileenleri ve Grevleri

CBS, genel anlamda bir sistem olarak drt ana unsuru
iermektedir, bu unsurlar CBSnin bileenleri olarak da ifade
edilmektedirler.
(a) Donanm ve yazlm aralar,
(b) Corafi veriler,
(c) Personel ve
(d) Belirlenmi bir problem iin ama (hedef).

Bu drt unsur birbirleriyle sk iliki halindedir ve her biri
CBSnin baars iin eit oranda nemlidir. zellikle lkemizde
yaplan en nemli hata, kurumlarn CBSyi problemleri zmek
amacna ynelik bir ara olarak dnp kullanmak yerine, yeni
teknolojilerle donatlm harita grselliine sahip ama olarak ele
almasdr. Bu nedenle kurulan CBS sisteminde arzulanan verimin
alnmas mmkn olmad gibi, hedefleri belli olmayan bir sistemin
de ayakta kalmas mmkn olmamaktadr. CBSnin yukarda ifade
edilen bileenleri bu blmde ayr balklar halinde aklanacaktr.

Tanmlamalarda belirtildii zere CBSnin bir ok unsuru ve
bu unsurlarn zel amalar vardr. Sonuta CBSnin temel grevi
olduu ifade edilebilir:

1. Yeterince fazla sayda verilerin saklanmas, ynetilmesi ve
entegre edilmeleri. Konumsal olan ve olmayan veriler,
sonraki konularda detaylaryla aklanaca gibi deiik
ekillerde birbirleriyle ilikilendirip analiz edilebilme
imkanna sahip olmaktadr. Konumsal veriler iki veya
koordinatl nokta, izgi ve poligon verilerdir. Konumsal
verileri aklayan, onlarn zniteliklerini belirten veriler de
konumsal olmayan veriler olmaktadr. Bu durumda corafi
gerekler iki ksmdan olumaktadr:
a) Kartografik bilgiler (nokta, izgi, poligon ve grid)
b) znitelik-detay bilgiler (konu ile ilgili zellikleri belirtir
ve tablolar eklinde oluturulmaktadr)

Yukarda belirtilen corafi gerekler ile ilgili aklamalardaki
znitelik bilgilerin veri yaps, birinci blmde veri taban
ynetim sistemi ksmnda detayl bir ekilde ele alnmt.


59
Bu gereklerden kartografik bilgiler ve bu bilgilerin znitelik
bilgilerle ilikilendirme yaplar bu blmn CBS veri taban
ksmnda aklanmaktadr.

2. CBSin ikinci esas amac corafi tabanl verileri analiz
etmektir. rnein, basit olarak her kilometre kareye den
toprak trlerini belirten veriler ile belediyenin kaytlarna
gre hazrlanm olan arazi kullanm verileri birletirilebilir.

Veri setleri iin istatistik hesaplamalar yaplabilecei gibi,
herhangi bir yerden baka bir yere en ksa ve uygun bir
ekilde gitmek iin iki nokta (blge) arasndaki uzunluun
hesaplanabilmesi mmkn olmaktadr.

Btn bunlarn yannda eitli mantksal ve matematiksel
modeller kullanlarak corafi analizler yaplabilmektedir.
evre kirlilii, rzgar ve hava koullar da gznne
alnarak oluturulacak modeller vastasyla etki analizleri
yaplabilmektedir.

Yeni kurulacak bir fabrikann kimyasal etkileri de modeller
vastasyla belirlenebilir. ehrin belirli blgelerine kurulacak
olan hastane, itfaiye, okul gibi kamu hizmet kurulularnn
da hizmet alanlar ve kaldrabilecei kapasite etkileri
kurulacak olan modeller yardmyla CBS ierisinde
aratrlp harita altl ile grntlenebilmektedir. Gelecek
yllarda CBS ile farkl amalar iin gelitirilecek olan
modellerin entegrasyonu salanarak, karar vericilere ve
planlamaclara model tabanl karar destek sistemleri
oluturacak aratrmalar younluk kazanacaktr. Bylelikle,
CBS u anda bir ok konu iin yetersiz dzeyde veya
henz tam olarak kullanlma dzeyine gelememi grnen
CBS, uygulamaclara destek verme durumunda daha etkin
kullanlma imkanna kavuacaktr.

CBS fonksiyonlar kullanlarak yaplabilecek baz nemli
konuma dayal analizler, daha sonraki ksmlarda detayl bir
ekilde aklanacaktr.

3. CBSnin nc nemli amac olduka fazla sayda ve
eitte olan verilerin kullanclara en uygun bir ekilde bilgi
verebilmesi iin organize edilip ynetilmesini salamaktr.


60
Doal olarak CBS ok fonksiyonlu ve kaliteli haritalar
retmek zorundadr ve buna gre tasarlanmtr.

Corafya ve harita yapm zerine CBS ile ilgili yaplan
aratrmalar ve gelitirilen sistemler son yllarn en hararetli
konularndan birini oluturmaktadr. Kat zerindeki haritalarn
ekrana yansmas olarak bilinen CBSnin gc bundan ok farkldr.
Harita grntlerinin dier bilgiler - uydu grntleri, nfus istatistikleri
vb. - ile corafi olarak ilikilendirilmesi bilgisayar teknolojisinden nce
mmkn deildi.

rnein, demir madeni bulunan doal kaynaa, Ali veya
Mehmete ait olan araziye, otobs veya minibs durana yakn
yerleri ayn harita zerinde grntleme GIS vastasyla ok ksa
srede mmkn iken, normal aratrmaclarn olduka uzun
zamanlarn (aylarla ifade edilebilecek) almaktadr. CBSnin gelecek
hakknda tahminler yapmaya elverili esnek bir sistem olarak ortaya
kmas farkl bilim dallarnda alan aratrmaclar iin olduka
nemli bir analiz arac olmasna neden olmutur.

Yukarda belirtilen analizlere dnk ilemlerin yaplabilmesi,
otomasyona gidilmesi amacyla verilerin toplanmasna, verilerin
analizine ve birbirleriyle ilikili uygulama alanlarna ait verilerin temsil
edilmesi gibi admlarn birbirleriyle paralel bir gelime ierisinde
olmasna baldr. Birbirleriyle ilikili olan haritaclk alma alanlar;
kadastral ve toporafik haritaclk, tematik kartorafya, corafya,
konumsal deerlendirmeler iin matematiksel akmalar, toprak
bilimleri, lme ve fotogrametri, krsal ve kentsel planlama, altyap
ebekeleri, uzaktan alglama ve grntleme analizleri gibi konulardr
(Burrough 1998).

Disiplinler aras bir sistem olan CBS, kullanm amacna gre
farkl disiplinler iin farkl ekillerde kullanlabilmektedir. Her
uygulayc kendisini ilgilendiren uygulamalar iin byle bir sistemi
kurmak amacndadr. Kendi amalarna uygun bilgi sistemini kurmak
iin veri toplama, istenildii zaman veriyi arma, dnya zerinde var
olan gerek varlklarn konumsal veriye dnm ve grntlenmesi
gibi ilemleri gerekletiren admlarn takip edilmesi gerekmektedir.
Buradan kan nemli sonu, birbirleriyle yakn alma alanlar olan
disiplinlerin hazrladklar sistemlerin birbiriyle ilikilendirilmesi ile
birok amaca hizmet edebilecek genel anlamda CBS uygulamalar
oluturabilir.


61

rnein Trkiye statistik Kurumunun (TK) oluturaca bir
veri tabannda yer alacak konuma dayal nfus istatistikleri, corafi
koordinat sistemine dayal CBS ile entegre edilerek okuma ana
gelmi kiileri mahalle, semt baznda tespit edebilme (milli eitim),
deiik ya gruplarna gre mahalle, semt, ky, kasaba vb. sakinlerini
blgeyi baz alp snflandrarak gerekli olan salk kurulularnn
(salk oca, hastane vb.) yerleri ve muhtemel kapasiteleri
(byklkleri) belirlenebilir veya TKin elindeki verilere gre
blgeleri hastalk gruplarna gre haritada grntleme imkan gibi
onlarca deiik analiz, farkl amalar iin deiik kullanclar
tarafndan yaplabilmektedir.

3.5 CBS ve CAD/CAM Yazlmlar Arasndaki Fark

CBS sistemlerine temel tekil eden bilgisayar destekli izim
ve tasarm (CAD/CAM Computer Aided Design/Computer Aided
Manufaturing) sistemi genelde endstriyel arlkl uygulamalar
zerine younlatndan, arazi zerine yaplacak analizler
konusunda yetersiz kalmaktadr. CBS yazlmlar, CAD/CAM
yazlmlarndan farkl olarak retilen grafik verilerin zniteliklerini
tanmlayan gl bir veri tabannn bu grafik ekillerle ilikili olarak
almasn salarlar. Srekli olarak tartlan CAD/CAM ile CBS
arasndaki farkllklar veya zellikler aadaki ekilde zetlenebilir.

1. CAD/CAM sistemleri genelde endstriyel izim ve
tasarm amacyla oluturulmutur. Endstri tasarmclar,
mimarlar ve peyzaj mimarlar tarafndan kullanlan bu
sistemler, bunlarn yaptklar almalar grntlemek
amacyla kullanlmaktadr. Ksacas bu tr yazlmlar
izim masasnn yerini almaktadr. nceleri sadece
izim ilemleri bu yazlmlarla yaplabilirken, son
gelimelerle birlikte kantitatif dizaynlar ve veri taban
ilemlerini az da olsa yapabilmek mmkn olmaktadr.
Ortaya kan yeni gelimeler, saysal harita yapm iin
gerekli olan birok fonksiyonlar CAD/CAM yazlmlar
ierisinde bulmaya olanak salamtr.
2. CBS nemli bir ekilde veri taban ynetim sistemine
sahiptir.
3. CAD otomatik haritaclk ilemlerini yrtebilecek bir
dzeye gelmitir, fakat CBS bu ii daha mkemmel bir


62
ekilde yapabilmektedir. Mimari mhendislik
tasarmlarndan farkl olarak, haritaclk iin koordinat
dnm, harita lei dnm, izgi izleme ve
dier geometrik ilemler nemlidir.
4. CBS ile CAD sistemleri arasnda uygulama alanlar
asndan da farkllklar vardr.

CBSnin amac ncelikle konumsal analizdir. Bu nedenle veri
elde etme ve kartografik ktlar elde etme imkan balangta snrl
idi. Analiz yetenekleri, bir corafi blgedeki belirli projeler iin karar
vermeyi desteklemek amacyladr. Harita veri tabannn doruluk,
devamllk, btnlk gibi karakteristikleri genelde kk lekli harita
ktlar iin geerli olmaktadr.

CAD/CAM sistemleri, konumsal verileri grafik bilgi olarak
saklamakta ve haritalar izim olarak ele alp harita boyutunda,
genelde, veri devamlln salamamaktadr. Bu sistemlerin birok
zellikleri haritalar iin nemlidir. zellikle kaliteli kartografik
grntleme ve kt imkan salamas. Maalesef bu teknolojilerin
konumsal analiz ve corafi veri taban ynetimi gibi zellikleri
bulunmamaktadr. Bu sistemler genelde modelleri dizayn etmek
amacyla kullanlmaktadr.

Her yl yukarda saylan tm sistemlerdeki eksilikler yava
yava giderilmekte ve kullancnn ihtiyacna bal olarak, tm
sorunlar giderebilecek tek bir entegre sisteme doru gidilmektedir.

CAD Sistemlerinin Genel Uygulama Alanlar:
naat Mhendislii
naat, Yap, izim
Mimarlk ve
Peyzaj Mimarl

CBSnin Genel Uygulama Alanlar ise:
Trafik ve Ulam Planlamas ve letilmesi
Tarm Planlamas
evre ve Doal Kaynaklarn Ynetimi
Elence Yerlerinin Planlanmas
Yer Bulma - Yer Tahsis Etme Kararlar
Arazi Planlamas
Pazarlama


63
Eitim, Hastane, Polis, tfaiye gibi Servis
Hizmetlerinin Planlanmas ve letilmesi

Uygulama alanlar ierisinde planlama faaliyetleri genel olarak
arlkl bir rol oynamasna ramen, planlanan faaliyetlerin hemen
hemen hepsinin iletilmesi, ynetilmesi ve/veya kontrol CBSnin
salad imkanlarla yaplabilmektedir.

CBS yazlmlarna temel tekil olan koordinat geometrisi
yazlmlar, bilgisayara verilen saysal ve alfasaysal koordinat,
uzunluk, adres gibi bilgileri saysal harita bilgisi olarak saklamak iin
kartografik veri taban oluturup, bu bilgileri veri tabannda yer alacak
belirlenmi formlara yerletirecek ekilde bilgisayar ortamnda
tutmaya yararlar.

3.6 CBS Donanm ve Yazlm

CBS bileenleri ierisinde donanm ve yazlm, dier bileenler
gibi nemli bir yere sahiptir. Trkiyede, bir markete gidip bir bilgisayar
ile birka yazlm almak bir sistem kurmak anlamna geldii iin, bu
konuya yeterince nem verilmedii ve bu nedenle de byk hatalar
yapld burada zellikle belirtilmelidir. Herhangi bir biliim sistemi
gibi CBS de kendine zg donanm ve yazlma ihtiya duymaktadr.
Donanm konusunda byk ebatlardaki saysallatrma ve izim
aletleri CBS iin zel bir anlam ifade ederken, yazlm konusunda da
CBSnin kendine zg fonksiyonlarn kullanabilen programlar mevcut
olmaktadr. Bu ksmda u anda kullanlan teknolojinin salad
olanaklar anlamak iin, mmkn olduunca yakn gemite nelerin,
ne amala ve nasl kullanldna da deinilecektir.

Biliim teknolojilerinin gelimesi ile birlikte hem donanm hem
de yazlm endstrisinde her geen gn yeni gelimeler meydana
gelmektedir. nceleri sadece byk kapasiteli bilgisayarlarda
kullanlabilen zel CBS yazlmlar, zamanla her trl bilgisayarda
kullanlabilme imknna kavumutur. u anda diz st
bilgisayarlarda her trl CBS ilemlerinin yaplabilmesine olanak
tanyan yazlmlar sayesinde, deiik ortamlarda interaktif olarak
veriler alp-verebilen ilemler yapma imknna kavuulmu
bulunmaktadr.


64
Saysal harita bilgilerini elde etme, dntrme ve
grntlenmesini salayan bu kategori, bilgisayar teknolojisinin doal
yaps olarak donanm ve yazlm olarak incelenebilir. Saysal harita
bilgilerini oluturan veriler olduka byk ve karmak bir yapda
olduundan basit bilgisayar teknolojileri etkin bir zm
sunamamaktadrlar.

Genelde CBS sistemleri bir paket halinde alnmakta ve bunun
ierisinde hem donanm hem de yazlm bulunmaktadr. nceleri
direkt retici firma tarafndan talebe gre retilip tasarlanan bu
sistemler, mterinin isteklerine gre belirlenen performansda
kullanlabilmekte ve paket ierisinde donanm ve yazlm ile birlikte
uygulama programlar, eitim ve sistemin kurulmas ile teknik bakm
bulunmaktadr.

3.6.1 Donanm

CBS iin gerekli donanm, dier bilgisayarlardan ok farkl
olmamakla birlikte kullanlan harita bilgilerine zg baz nemli
karakteristikleri olmas gerekmektedir. ok gl bir merkezi ilem
birimine ihtiya duymakta ve harita uygulamalarnda doruluk ve
kesinlik gerektiren ilemleri hzl yapabilen 64-bitlik ilemciler bir
zorunluluk halini almtr.

Byk miktardaki saysal harita verilerinin bilgisayar ortamnda
tutulmas ve gerektiinde hzl bir ekilde elde edilip kullanlmas
amacyla manyetik saklama nitelerine gereksinim bulunmaktadr.
Byk bir sabit disk gerekli olana salarken verilerin seri
kullanmnda gnn artlarna uygun hzl CD-ROMlar veya gittike
gelien DVD-ROMlar veri saklamada daha esnek olanaklar
salamaktadrlar. zellikle i istasyonlarnda birok kiinin ayn veri
tabanna ulamasnn gerekli olduu durumlarda kullanlan saysal
veri taban ve yaplan ilemler daha byk boyuta ulatndan
tanabilir bellekler ve external hard diskler youn bir ekilde
kullanlmaktadr.

CBSnin teknolojik yaps, donanm ve yazlmdan oluan bir
btn olmakta ve genelde CBS denildiinde ou kii bilgisayarda
alan yazlm anlamaktadrlar. CBS ile alabilmek iin gerekli
donanmn ve yazlmn seilmesi ilemi ok nemlidir, nk
yaplacak bir hata olduka byk bir maliyete neden olabilir. nceleri


65
donanm ve yazlm semek olduka kolay idi. Donanm olarak zel
hazrlanm pahal gl bir makine ile sadece bir ka irketin rettii
yazlmlardan birini semek pek zor deildi. imdi durum hem
donanm konusunda hem de yazlm konusunda olduka deiti. u
anda her trl bilgisayar ortamnda alabilecek farkl zelliklere
sahip ok sayda CBS yazlmlar piyasalarda bulunmaktadr.

Donanm olarak geni bir bellee ve veri saklama nitesine
sahip olan hzl bir bilgisayar, kaliteli grnt ktlar iin yksek
znrl olan renkli monitr, renkli izici (plotter) ve renk uyumu
iyi olan renkli yazc CBS iin tercih edilen asgari donanmlardr.
Bunlarn yannda hava fotoraflarnn ve uydu grntlerinin analiz
amacyla sisteme aktarlabilmesi iin taraycya (scanner) ve/veya
corafi veri girilerine olanak salayan saysallatrcya (digitizer)
ihtiya duyulmaktadr. Mays 2008 itibari ile, bir kiisel bilgisayarda
normal dzeyde CBS ilemlerini yapmak isteyen kii veya kurulular
kurulacak CBS teknik altyaps iin Tablo 3.1de belirtilen bilgisayar
donanmn tercih etmeleri nerilebilir. Kurulmas dnlen CBSnin
byklne bal olarak kiisel bilgisayarlarn says ve dier teknik
donanmlardan gerekli olanlar deitirilebilir. rnein, kk bir
kurulu veya kiisel olarak ilgilenen bir kii iin bir adet kiisel
bilgisayar, bir adet HP 1120 renkli yazc ile bir adet A4 tarayc yeterli
iken, orta dzeyde bir CBS kurmak isteyen bir kurulu iin
balangta 3 adet kiisel bilgisayardan oluan bir i istasyonu ile
dier teknik donanmlarn hepsine gereksinim duyulmaktadr. Kiisel
bilgisayara veya i istasyonunda kullanc says kadar da CBS
yazlm kullanm msaadesine gereksinim duyulmaktadr.

Tablo 3.1 CBS Teknik Altyaps iin nerilen Bilgisayar Donanmlar
CBS i in Bilgi sayar zel li kleri CBS i in Ek Donanmlar
Intel Pentium IV 3.0 Ghz
1 Gb Ana Bellek
(4 Gba kabilmeli)
Intel Anakart 945
320 Gb Sabit disk
(1 Tba kabilmeli)
10/100/1000 Ethernet Kart
ADSL nternet Balants
24 inch Ekran
512 MB Ekran kart
Blu-Ray Yazc

A0 Plotter (izici)
A4 Tarayc (Scanner)
A0 Tarayc ve A0 saysallatrc
(gerekli ise)
CD/DVD Yazc ve bo CDler
A4/A3 Renkli Deskjet yazc
200 GB External Hard Disk


66
CBS donanm yaps deiik evrimler geirerek kkl
deiimlere zemin yaratlmtr. Bu kkl deiimler zellikle i
istasyonlar (workstation), a (network) kullanm, mikro bilgisayar
(microcomputer) ve gezicilik-tanabilirlik (mobility) olarak ifade
edilebilir (Clarke, 2000). Bu deiimler, CBSnin geliiminde olduka
nemli roller oynamaktadrlar.

istasyonlar, CBSnin ihtiya duyduu byk miktarda
verilerin depolanp ilem grecei gl bilgisayarlarla almalarn
yaplmasna olanak tanmaktadr. zellikle Sunn SparkStation,
DECin DecStation ve Slikon Graphicsin i istasyonlarnda gl Unix
iletim sistemi ve ortak alma protokolleri, CBS iin arzulanan
ortam salamtr. istasyonlar ile balayan bilgi paylam, alar
vastasyla internet ile farkl mekanlardan CBS iin veri al-verii
imkanlar yaratlmtr.

istasyonlar, birka bilgisayarn bir ana merkezi bilgisayar
sistemine balanarak deiik program ve verilere kullanc baznda
ulalmasn salayan sistemlerdir. Yaklak 10 yl ncesine kadar,
ounluk CBS sistemleri i istasyonlarnda almak zere
dzenlemilerdir. Sektrn gelimesiyle kiisel bilgisayar kullanclar
da deiik zellik ve fonksiyonlarda CBS sistemleri kullanabilir
duruma getirilmitir. istasyonlarnn en nemli zellii, farkl
kullanclarn deiik amalarla CBS sistemini kullanmalar ve ayn
saysal veri tabanna erimek istemeleridir. rnein, bir kullanc
basl haritalar saysallatrp veri tabanna saysal harita verilerini
aktarrken, dieri belli ama iin program yapabilir, bir dieri
kartografik zelliklere uygun harita kts alabilir, bir dieri veri analizi
yapabilmekte ve bir dieri de sadece operatr seviyede veri girii
yapabilmektedir. Biliim teknolojilerinde meydana gelen gelimeler ile
i istasyonlar yerini ounlukla yeni network yaplandrmalarna
brakmtr.

Mikro bilgisayarlardaki (kiisel bilgisayar) gelimeler, CBSnin
daha geni kesimlerde kullanmna olanak salamaktadr. 2000
ylnda 100 milyon mikro bilgisayarda CBS yazlm altrld kabul
edilmektedir. zellikle tanabilir-mobil imkanlar yaratan dizst ve
avuii bilgisayarlar ile internet teknolojisi sayesinde, verilerin olduu
gibi CBS ilemlerinin de mobil bilgisayarlarla tamamen mekandan
bamsz almasna imkan yaratlmtr. Bu esneklik CBS kullanm
alanlarnn da gelimesini salamtr.


67

A4/A3 Renkli Yazc

CBS iin Sunucu ve/veya stemci
Bilgisayar

A0 Tarayc (Scanner)

A0 izici (Plotter)

A0 Saysallatrc (Digitizer)

ekil 3.2 CBS almalar iin Gerekli Baz Donanmlar

ekil 3.2de gsterilen ve ncesinde yazlan bilgisayar
zellikleri ideal bir CBS sistemi kurmak iin belirtilmitir. Daha dk
dzeydeki bilgisayarlar da yava da olsa (P III 800 Mhz, 128 Mb
RAM, 20 Gb sabit disk gibi) genelde CBS yazlmlar iin
kullanlabilmekte ve ilemler yaplabilmektedir. Ksacas gncel bir
bilgisayar donanm CBS iin yeterli olmaktadr. CBS verilerinin byk
olmas nedeniyle, ikincil saklama niteleri (CD/DVD, tanabilir bellek
veya ek sabit disk gibi) her CBS projesinde gerekli olmaktadr.


68

izici olarak ifade edilen plotter, bilgisayar ekrannda grlen
grafik, yaz, resim gibi tm grntleri A0 boyutuna kadar byk
ktlar almaya olanak salayan bir izim aletidir. Deiik kalitede ve
byklkteki katlara renkli izimlerin yaplmasn salayan iziciler,
herhangi bir CBS projesi iin olduka nemli bir yer tutmaktadr. Her
ne kadar bir CBS projesi iin izici gerekli ise de sadece A4/A3 renkli
yazclar ile de sistem kurmak mmkndr. Byk boy ktlara ihtiya
duyulduunda baka bir yerden kt alnmas mmkn olmaktadr.

izicileri detayl incelemek gerekirse, aada aklanmakta
olan saysallatrclar vastasyla kat harita zerindeki bilgileri
saysal harita bilgiler olarak bilgisayara aktarlabiliyor iken
bilgisayardaki saysal harita bilgileri kada aktarabilmek yksek
kaliteli haritalar elde edebilmek iin iziciler kullanlmaktadr.
Yazcnn kalem ile alanlarna kalem izici, elektrostatik sre ile
alanlarna elektrostatik izici ad verilmektedir. Deiik renk ve
boyutta olan kalem iziciler genelde A0 boyutunda kaliteli grafik
ktlar almak amacyla kullanlmaktadrlar. Raster teknolojisine gre
retilmi olan ve mrekkepli kalem kullanmayan elektrostatik iziciler
her bir satrda binlerce ince ineler kullanarak belirlenen grafikler
renklerle izilebilmektedir. Her defasnda farkl renkte elektrostatik
tabakalar inelerin altnda getiinde ineler bilgisayardaki renk
uyumunu elde edecek ekilde belirli renklerde tabakann zerine
dokunarak kada ilemin gemesi salanr. Gereksiz durumlarda
doal olarak ineler ilem grmeyecektir. Bu izici raster izimler iin
dzenlendiinden, vektr haritalarn rastere dnm
gerekmektedir. Bu dnm nceleri vektr-raster dntrcs ile
yaplrken imdi CBS yazlmlarna eklenen dntrc modllerle
otomatik olarak yaplmaktadr. zellikle A3 boyutu iin CalpComp
elektrostatik izicilerin kalitesi kullanclar tarafndan kabul
grmektedir.

Yukarda belirtilen teknolojiler yine 10 yl ncesinin en son ve
modern cihazlar olmalarna karn, u anda renkli mrekkep
pskrtmeli ve lazer teknolojiler kalitenin tartlmaz stnln CBS
kullanclarnn hizmetine sunmaktadrlar. ekil 3.2 de belirtilen
donanmlar, 2008 ylnda teknolojini geldii boyutu ve kullanlmakta
olan sistemleri gstermektedir.

Son yllarn gelien hzl teknolojileri el ile yaplan
saysallatrma ilemlerine hz kazandracak optik tarayc


69
teknolojisini gelitirmitir. zellikle raster saysallatrmalarda artk
optik tarayclar kullanlarak blgenin raster grnts
saysallatrlarak bilgisayara rahatlkla aktarlabilmektedir. u anda
kullanlan vektr-raster dnm gelecekte raster-vektr
dnmne (ince harita detaylar ile birlikte) olanak salayan optik
tarayclarn geliimi ile CBS teknolojisi saysallatrmada ok daha
ileri bir boyuta geecektir. Eykselti erilerini hesaba katan ykseklik
haritalarnda, doal olarak XY koordinatlarna ek olarak Z ykseklik
boyutu da hesaba katlacak ve saysallatrma ilemi bu boyutu da
hesaba katan saysallatrc tarafndan yaplmaldr.

Bilgisayar endstrisinde her yl artan hzda salanan
gelimeler, 10 yl ncesine nazaran CBS sistemlerinin artk iyi
konfigrasyonlu masa st ve diz st bilgisayarlarda, donanm
olarak CBSnin ihtiyalarn salamakta ve CBS yazlmlarnn
kullanlmasna olanak tanmaktadr.

Otomatik haritalamada yazlmlar interaktif bilgisayar grafik
yazlmlardr ve kartografik verilerin oluturulmas, dzeltilmesi,
ilenmesi ve grntlenmesi ilemlerini yapmaktadrlar. zellikle
harita bilgileri saysallatrldnda izgilerin, sembollerin ve yazlarn
doru ve yerinde yaratlp dzenlenmesi gerekmektedir. Koordinatlar,
uzaklklar, kirileri, keleri veya eksikleri gideren kenar uyum
programlar, koordinat transformasyonunu salayan, alan
hesaplayan, grnt alann bytp klten, para kesen gibi
onlarca ilemleri kartografi zerinde bilgisayar olanaklar ile yapabilen
programlardr. Son yllarda gelien paket CBS yazlmlarnda belirtilen
ilemlerle birlikte yzlercesini yapmak mmkn olmaktadr.

Tarayc olarak bilinen scanner, piyasada A4, A3 ve A0
boyutlarnda satlan, byklne gre deiik boyutta her trl
belgeyi (izim, harita ve resim) tarayarak bilgisayar ortamna aktaran
teknik cihazlardr. Gnmzde avu ii kadar olan tarayclar da
mevcuttur, fakat CBS uygulayclar A0 (36 inche karlk gelmekte)
taraycnn olduka nemli ve gerekli olduunu bilmelidir. Son yllarda
gelien teknolojik atlmlarla 36 inchden daha geni tarayclar da
piyasaya sunulmu bulunmaktadr.

Saysallatrclar, digitizer olarak bilinmekte ve eldeki harita
izimlerini zel olarak hazrlanm mhendislik masalar yardmyla
zel izim mercei ve programyla bilgisayar ortamna aktarmaya
yaramaktadrlar. Normal bir izim grnmndeki haritalar, CBS


70
vastasyla ilem grr hale getirebilmek iin bilgisayarda saysal
ortamda akll duruma getirmek gerekmektedir. te saysallatrclar,
el ile ve baka bir ortamda izilmi basl haritalar mercek vastasyla
izgi veya noktalarn zerinde gezilerek saysal hale getirip bilgisayar
ortama aktarma ilemini yapmaktadrlar. Son yllarda kaliteli
tarayclarn gelimesi ile saysallatrma aletlerine olan talep CBS
camiasnda gittike dmektedir. nk tarayclar vastasyla
bilgisayara aktarlan haritalarn CBS tabanl yapya dntrlmesi
daha kolay ve esnek olmaktadr. Belirtmek gerekir ki, mimarlk ve
mhendislik izimlerinde saysallatrclarn nemi hala devam
etmektedir.
Baka bir deyile son derece basit olan saysallatrma
ilemlerinde ama; eldeki kada basl haritann ke koordinatlar
bilgisayara verilerek izimde (nokta, izgi veya poligon olarak) her bir
kvrmda eldeki fareyi tklatarak bilgisayar tarafndan otomatik olarak
XY koordinat verilmesini salamaktr. Noktalar (okul, hastane, telefon
kulbeleri vb.) iin tek bir XY koordinat yeterli iken, izgiler (otoyol,
tren yolu vb.) iin izginin balang ve biti noktasnda birer XY
koordinat olmak kaydyla, her bir kvrmda bir XY koordinat
belirlenecek iken poligonlarda izgide uygulanan ayn yntemle
balang ve biti noktalarnda birer XY koordinat olacak ekilde her
bir kvrmda ek XY koordinat bilgisayara tanmlanacaktr.
Poligonlarda nemli nokta balang biti XY koordinatlar ayn
olacaktr, bylelikle poligonlar kapal izgiler olmaktadr. XY
koordinatlar haritann saysallatrc masasna yerletirilmesine gre
otomatik olarak verilen yatay ve dikey koordinatlardr. Yeni gelien
sistemlerde bu koordinatlarn harita zerindeki her bir nesne iin
oluturulmasyla nesneler ait koordinat tablolar da otomatik olarak
oluturulmu olacaktr.

Saysallatrma ilemin baka bir alternatifi yukarda belirtilen
tarayclar vastasyla saysallatrma ilemini yapmaktr. Harita,
tarayc vastasyla bilgisayara aktarlr, ke koordinatlar
belirlendikten sonra, ekrana gelen haritann zerinde fare kaydrlarak
gerekli izimlerin CBSnin anlayaca formata dntrlmesi
salanr. Burada karlalacak sorunlardan bir tanesi, koordinatlar
bilinmedii takdirde saysallatrmann nasl yaplacadr. Eer eldeki
harita lekli ise nce rastgele saysallatrma yaplr, ardndan en az
3 farkl noktann koordinat baka koordinatl haritalardan bulunarak
burada yeni haritann koordinatna yerletirilir. Bu ileme
koordinatlandrma-kaydetme (register) ilemi denilmektedir.
Saysallatrma ilemleri iin tarayclarn kullanlarak haritalarn veya


71
grntlerin bilgisayara aktarlmas ve ekranna gelen grntnn
CBSnin anlayaca formata (daha sonra aklanacak olan vektr
veriye) dntrlmesi daha anlaml, seri ve kolay olduu ifade
edilebilir.

Donanmda CBS iin nemli olan dier bir unsur ekran grafik
grntsdr. Bu nedenle yksek znrl olan cathode ray tube
kullanlarak haritalarn ekrana grafik grnts arzulanan dzeyde
elde edilebilmektedir. Yine teknolojinin geliimine paralel olarak
yksek znrl sahip ekranlarda zel olarak yerletirilen grafik
kartlar ile istenilen sonuca ulamak mmkn olmaktadr. CBSde
nemli olan, renk znlrlnn yksek olmas ve ekranda
grafiklerin her bir biriminde yer alan farkl renkleri ok net bir ekilde
ekrana yanstarak kullancya ayrt etme imkan vermesidir. Belirtmek
gerekir ki milyonlarca rengi ayrt edebilen, yksek znrle sahip
kaliteli bir monitr olduka pahal olabilmektedir. Ancak teknolojinin
geliimine paralel olarak gn getike bu monitrlerin fiyatlar da
ucuzlamaktadr. Son derece pahal olan LCD monitrler srekli
ucuzlayarak, dier monitrler ile aralarndaki fiyat fark karlanabilir
bir dzeye gelmektedir.

3.6.2 Yazlm

Nesne tabanl yazlm endstrisinin gelimesi sayesinde
CAD/CAM tr uygulamalar, corafya ile veri taban boyutlarn bir
sistem ierisinde birletiren bir yapya brntr. Her trl harita
uygulamalarn, doru projeksiyon ve koordinat yannda, objeyi
detaylandran bilgilerin veri taban sistemlerinde tutulup sorgulama ve
analiz yaplmasna olanak salayan yazlmlarn gelimesi, biliim
endstrisinde haritaclk ve veri taban sistemlerine farkl bir bak
as getirmitir.

zellikle ehir ve blge planlamaclna ve ynetimine
hayallerin tesinde olanaklar sunabilen CBS, henz lkemizde tam
olarak anlalamamtr. CBS, nc blmde de belirtilecei gibi,
genelde lkemizde sadece belediyelerin gelitirmeye altklar Kent
Bilgi Sistemleri (KBS) olarak alglanmaktadr ki bu son derece
yanltr. CBS yazlmlar, haritaclkta kullanlan zel nesnelerle, bu
nesneleri belirten aklayc detaylarn bir btn ierisinde ve
bilgisayar programlama mant erevesinde ilem yaplmasna
olanak salamaktadr. Yazlmdan yazlma farkllklar gstermesine


72
karn, genelde CBS yazlmlar, dardan ek programlarla
desteklenme ve farkl modller yazlarak kompleks ilemlerin yaplp
gelitirilmesine olanaklar salamaktadrlar.

Yazlm piyasasnda bulunan CBS yazlmlar iki ana gruba
ayrlabilir:

1. Birinci Grup; CBSnin ilk zamanlarnda retilmekte olan,
CBSnin tm fonksiyonlarna sahip, olduka gl ve
genellikle UNIX tabanl i istasyonlarnda alan uzman
personel gerektiren yazlmlardr. Bu tr yazlmlar deiik
uygulamalarn gereksinim duyduu ou fonksiyonlar
iermektedir. Buna rnek olarak ESRInin ARC/INFO
yazlm verilebilir. Bu tr sistemlerde en nemli unsur ok
gl bir veri taban yaratarak bunu deiik ekillerde
ilikilendirmektir. zel olarak kullanlan SQL, PROGRES ve
ORACLE veri taban ynetim sistemleri, yaplan CBS
uygulamasnn nemini ve gcn ortaya koymaya yeterli
olmaktadr. Yeterince uzmanlk gerektiren kiilerin
kullanabilecei bu tr CBS yazlmlar, kullanclarnn
isteklerine uygun ek programlar yazlmas zorunluluunu
getirmektedir. Sistemin kullanma uygun hale getirilebilmesi
iin Kullanc Grafik Ara Birimi- GKAB (Graphical User
Interface - GUI) ile sistemi kullancya yaknlatrmak ve
baz kompleks analizleri bununla basitletirmek
gerekmektedir.

Ancak bu sistemler zaten son kullancya ynelik olmayp,
genellikle uzman CBS personelinin tm ilemleri yapt ve
yneticilerin gereksinim duyduu ktlar hazrlad bir
alma ortamdr. Her ne kadar GKAB ile sistemler daha
geni kitlelere hitap etmeye ynlendirilebilseler dahi,
kompleks bir sistemi kurmak ve kullanmak olduka zor ve
pahal bir alma gerektirmektedir.

2. kinci Grup; CBSnin tm fonksiyonlarn iinde
bulundurmayan fakat hazr hale getirilmi corafi ve dier
verileri harita altl ile baz basit analizler yaplabilen
masast haritaclk ad verilen CBS yazlm paketleri
olmaktadr. Baz kullanclar bakalar tarafndan yaratlm
olan corafi, sosyo-ekonomik ve dier verileri kullanarak
sorgulama, harita grntleme ve kada dkme, grafik


73
yapma gibi baz basit fonksiyonlar ieren ilemleri yapmak
isteyebilirler. Bu durumda pencere ve mouse kullanc ara
birimlerine sahip kiisel bilgisayarlarda alabilen
yazlmlar kullanarak fazla uzman olmadan CBSnin
salad olanaklardan yararlanmalar mmkn olmaktadr.
MapInfo, ArcView bu tr yazlmlara rnek gsterilebilir.
Ancak ArcView, ESRI tarafndan Arc/Info dzeyinde
profesyonellik gerektirmeyen sadece grntleme amacna
dayanan bir yazlm iken, MapInfo kullanm kolay olmasna
ramen, CBSnin fonksiyonlarn yine profesyonel analiz
teknikleri ile yapabilmeye olanak salayan bir masast
haritaclk yazlmdr. CBS yazlmlarna rnek olarak son
yllarda yaygn kullanmazalm alan Intergraph yazlm da
verilebilir.

Gemii olduka ksa olan yazlm konusu son yllarda hzl bir
atlm yaparak piyasada inanlmas g bir baar elde etmitir.
Dataquestin aratrmalarna gre dnyada %13 yllk art gsteren
CBS yazlm geliri 1997 ylnda 1.3 milyar US$ dzeyine (Parsons,
1996) ulaaca dnlmtr. Piyasada olduka yaygn kullanlan
ve CBSnin temeli saylan yazlm ESRI (Environmental System
Research Institute, Redlands, California) tarafndan piyasaya srlen
ARC/INFO yazlmdr. UNIX tabanl X Windows ortamnda alan bu
yazlm daha sonra Windows NT ve PC bilgisayarlarda da
kullanlabilir hale getirilmitir. 2008 yl itibariyle ARC/INFO yazlm,
isim deiikliiye ARC/GIS yazlm olarak devam etmektedir. 2001
ylndaki verilerden hareketle, CBS yazlmlarnn kullanm oranlar
ekil 3.3te gsterilmitir.


74
ekil 3.3 CBS Yazlmlarnn Kullanm Oranlar (Garret, Voldemicheal,
Russell,2003)

Doal olarak PC tabanl yazlmlar (Idrisi, PC-ARC/GIS,
Genemap, GGP, Laserscan, Spans gibi) daha az kabiliyete sahip
olmaktadrlar ve kullanmlar daha zordur. Fakat daha sonra retilen
MapInfo (MapInfo), ArcView (ESRI) ile MGE ve GeoMedia
(Intergraph) gibi Windows tabanl CBS yazlmlar kullanmda daha az
uzmanlk gerektirmelerine ramen yine de bu konuda yeterli bilgisi
olmayanlarn kullanabilecei bir sistem olmamaktadr. ekil 3.4,
Dataquestin uygulama alanlarna gre CBS yazlmlarnn 1997
kazan tahminlerini gstermektedir. Yllar gemesine ramen CBS
yazlm gelirlerinde grafikte belirtilen oranlar dzeylerini kk
oynamalarla korumaktadr.

Sra No
Uygulama Alanlar

Yazlm
Gelirleri
1997 (%)
1
AM/FM: Bilgisayar Destekli
Haritaclk / Tesislerin Ynetimi
26.0
2 Arazi Bilgi Sistemi 19.8
3 Ticari 13.5
4 Biyolojik 11.5
5 Altyap 7.3
6 Corafya Bilimi 7.3
7 Temel Veri Taban 7.3
8 J eopolitik 5.2
9 Kartografya 2.1
TOPLAM 100.0

ekil 3.4 Uygulama Alanlarna gre CBS Yazlm Gelirleri (Parsons, 1996)

Herhangi bir CBS yazlm veri girii ve snflandrmas, veri
saklama ve veri taban ynetimi, veri grntleme ve sunma, veri
transformasyonu ve gl bir kullanc grafik arabirimi olarak ifade
edilen kullancyla etkileimli alabilme zelliklerini bnyesinde
bulundurmal ve bu ilemleri asgari seviyede de olsa yapmaya olanak
tanmaldr.

CBSye altlk tekil olacak temel haritalarn retimini salayan,
haritay ekranda gsterecek grafik-grnt terminalleriyle karlkl


75
olarak etkileimli alan, kartografik verilerin grntlenmesi,
dzeltilmesi, gerektiinde bu verilerin gncelletirilerek kat
ktlarnn alnmasn salayacak yazlmlar CBS yazlmlarnda
bulunmas gereken nemli zellikler olmaktadr. CBS yazlmlarnda
sorgulamann ve veri taban ynetiminin nemi olduka byktr ve
bu ilemler CBS projesinin baarsn dorudan etkileyebilecek
derecede nemlidirler. Baz CBS yazlmlarnn zellikleri Tablo 3.2de
karlatrlmal olarak verilmitir.


76
Tablo 3.2 CBS Yazlmlarnn Karlatrlmas
ArcGIS MapInfo AutoCad Map Grass
irketi ESRI MapInfo AutoDesk Grass Yazlm Ekibi
Uzants shp, shx, dbf, sbn, sbx tab, dat, id, ind, map dwg, dxf OGR Standard
cretsiz Yazlmlar Grntleyicileri Grntleyicileri Grntleyicileri Evet
OpenSource Hayr Hayr Hayr Evet
Windows Evet Evet Evet Evet
Mac OS X Hayr Hayr hayr Evet
Linux Evet Evet Evet Evet
Web ArcIMS MapXtreme
MapGuide
(Ak Kaynak Kodlu)
MapServer
Yazlm Salayclar
ArcView, ArcEditor,
ArcInfo, ArcIMS,
ArcSDE
MapInfo AutoCad Tm GDAL formatlar
Uygulama Alanlar

Hkmet, Belediye,
Eitim,
Altyap,Tamaclk
Altyap, Belediye,
Eitim, Tamaclk,
Devlet Kurumlar
Kk ve Orta lekli
Belediye ve yerleri
Analiz, Bilimsel
Grselletirme, Kartografi,
Simulasyon
Import/Export Data
Raster Veri Okuma
jpg, gif, tif, emf, png,
bmp
tif, bmp, gif, tga, bil,
sid,
gen, adf, img, ntf, ecw,
url, grc, pcx, jp2
bil, gif, jpg, pict, png,
rlc, tif, tga, bmp, pcx
Tm GDAL formatlar
Vektr Veri Okuma shp tab, shp, gml, xml, dxf
sdf, shp, gml, xml, mif,
tab, dgn
Tm GDAL formatlar
Tabular Veri Okuma xls, rtf, dbf, Evet (csv, dbf) Evet Evet


77
Raster Veri Kaydetme
bmp, jpg, jp2, png, tif,
gif, psd
bmp, jpg, jp2, png,
tif, gif, psd
bmp, jpg, jp2, png, tif,
gif, psd
Tm GDAL formatlar
Vektr Veri Kaydetme
shp, shx, dbf, sbn, sbx tab, mf, dxf
sdf, shp, gml, xml, mif,
tab, dgn, html
Tm GDAL formatlar
Tabular Veri Kaydetme dbf, csv dbf, csv dbf, csv csv
Vektr Veri Oluturma ve Dzenleme
izim ve Dzenleme
Aralar
Evet Evet Evet Evet
Tablo Birletirme Evet Evet Evet Evet
Yazdrma Evet Evet Evet Evet
Sorgu Evet Evet Evet Evet
Database Sorgu Evet Evet Evet Evet
Harital ama Stilleri Evet Evet Evet Evet
Nokta Stilleri
renk, sembol stili,
bykl, tipi,
kenarlk rengi ve
bykl
font, byklk, sembol,
renk, arka plan,
basit efektler
rengi, izgi tipi, izgi
tipi lei, izgi
kalnl, kalnlk
renk,byklk,ekil,desen
izgi Stiller
renk, sembol stili,
bykl, tipi,
kenarlk rengi ve
bykl
stil,renk,genilik,
byklk
renk, izgi tipi, izgi tipi
lei, izgi kalnl,
kalnlk
renk,genilik
Polygon Stilleri
renk, stil, kenarlk
rengi, desen, arka plan
rengi, resim ekleme,
transparan olma
Desen, arka plan,
stil,
renk, kalnlk
renk, izgi tipi, izgi tipi
lei, izgi kalnl,
kalnlk, desen,
glge verme
renk,dolgu rengi
Metin Etiketleme
Font, renk, arka plan,
basit efektler
font, renk, arka plan,
basit efektler
font, renk, arka
plan,basit efektler
Evet


78
Tematik Harital ama
Grafik
Dikey stun, yatay
stun,histogram,dikey
izgi, yatay izgi, dikey
alan, yatay alan,
dank noktalar, dilim
Stun,Dilim,Graduated,
Nokta Younluk, Grid,
Aralkl, ndividual
Bilinmiyor Stun, Dilim Grafikler
Mekansal Analiz Aralar
Mekansal statisik Evet Evet Hayr Evet
Buffer Evet Evet Evet Evet
Nesneleri zelliklerine
gre gruplama Evet Evet Evet Evet
oklu Dil Destei Hayr Hayr Hayr Evet
Destekl enen OGS
Standartlar WMS,WFS,GML WMS,WFS,GML WMS,WFS,GML WMS,WFS,GML
Koordinat Si stemleri Evet Evet Evet Evet
Topology Yaratma Evet Ek Programla Evet Evet
3D Grnm Evet Evet Evet Evet
Raster Analiz Aralar
Histogram Evet Hayr Hayr Evet
GeoReferencing Evet Evet Evet Evet
Programlama Dill eri ARCGIS Engine MapBasic Bilinmiyor Bash,Python,Perl
GPS Destei Ek programla Ek Programla Ek Programla Evet
leri Veri Yaratma ve Dzenleme
Snap,Offset,Trim,Rotate Evet Ek Programla Evet Ek Programlarla
Arazi Analizi Evet Ek Programla Ek programla Ek Programlarla
OGR=Open Source GeoSpatial Foundation GDAL=Geospatial Data Abstraction Library


79

Yanl CBS yazlmna karar verilerek, yz binlerce veya
milyonlarca dolarlk bir projenin sonunu getirememek mmkn
olmaktadr. Trkiyede CBS konusunda tam olarak baarl olmu ok
yksek maliyetli almalar bulunmamaktadr. Trkiyede CBS ile ilgili
projeler yapan baz irketler ve kurulular, sistemin Trkiye iin yeni
olmasndan tr olduka ar fiyatlandrmalar yapmaktadrlar. Fakat
ar fiyatlara ramen yeterli tecrbe ve uzman personel eksikliinden
tr CBS projelerinden ne yazk ki istenilen ekilde sonu
alnamamaktadr. Yksek maliyetlere karn projelerden bir verim
alnamadndan, CBS projeleri konusunda resmi ve zel kurulular
olumlu bir izlenime sahip deiller. Bu nedenle CBS almalar ok
yksek maliyet gerektiren ve baarl olamayan bir sistem olarak
hafzalarda yer almaktadr.

Her pahal yazlm mutlaka her konuda en iyi yazlm anlamna
gelmiyor. rnein Arc/Info son derece gelimi bir yazlm olarak
aratrma kurulular, eitim kurumlar ve byk veri tabanlar ile
profesyonel olarak kendi analizlerini yapabilen byk kurumlar iin
gerekebilir. Ancak kullanm ve renimi olduka zor olan bu yazlmn
kiisel olarak kullanm, kk kurumlarn ksmi projeleri iin
kullanmlar pek anlaml olmad gibi gerekli de deildir.

CBS yazlmlar, Windows tabanl yeni versiyonlarla mmkn
olduunca herkesin rahat kullanabilecei srmlerini piyasaya
srmek iin byk mcadele vermektedirler.

3.7 CBS Veri Taban

Birinci blmde iyi bir veri taban hazrlamann nemi ve
bunlar ilikilendirilmelerinin gereklilii belirtildi. Bu blmde verilerin,
zellikle corafi verilerin yaps, trleri ve ilikilendirilme mantklar
zerine detaylar verilecektir.

Corafi veriler, belirli bir konum ile ilikilendirilen veriler olarak
tanmlanabilir. Belirli bir ormanda bulunan aa says, bir ehrin
nfusu, belli bir adreste oturanlar rnek olarak verilebilir. CBSde
nemli olan nokta verilerin devaml olarak bir konum ile mutlaka
ilikilendirilmek zorunda olmasdr. Bu sre corafi kodlama
(geocoding) olarak adlandrlmaktadr. Kurulacak her veri tabannda,
her bir veri dizini mutlaka corafi konumu gsteren bir element


80
iermelidir. Bu element genellikle harita koordinatlar olmakla birlikte,
posta kodlar ve adresler de bu grevi grmektedir. te veri ierisinde
corafi yeri veya konumu tanmlayan bu elemente corafi kod
(geocode) ad verilmektedir. Kullanlmak istenilen her trl veri
kendisinin konumunu tantan element ile uyarlandktan sonra CBSde
kullanlabilir.

Kat zerindeki haritalar saysallatrlarak bilgisayar
ortamna geirildiinde, hatalarn olumas mmkndr. Bu hatalar
verinin gvenilirliini bozacandan, yaplan analizlerin de yanl
sonu vermesine neden olabilmektedir. rnein, farkl lekli
haritalarn birletirilmesi, yollarn yanl izilmesi, gllerin
byklnn doru verilmemesi gibi.

CBSnin temelinde kullanlan veriler, vektr ve raster olmak
zere iki deiik yapda olabilmektedir. Ancak bu corafi veri
oluturma yannda, CBSyi dier CAD/CAM tr grafik yazlmlardan
ayran aklayc-znitelik bilgilerinin de corafi bilgilerle birlikte ayn
ortamda saklanmas mmkn olmaktadr. Bu nedenle vektr ve raster
verilerle birlikte aklayc, grafik olmayan verilerin de burada
aklanmas gerekmektedir.

3.7.1 Vektr Veri Taban

Vektr veri taban; nokta, izgi ve poligon zelliklerindeki
nesneleri belli bir koordinat sistemine gre bilgisayar ortamnda tutan
ve her bir nesneye ait znitelik bilgilerinin de tutulabildii veri
tabandr. Bu verilerin mant, noktalar prensibine dayanmaktadr.
tip vektr verisi vardr:

Nokta veriler. Elektrik direklerinin bulunduklar yerler,
ehirde bulunan bankalar, okullar gibi tek bir olguyu belirten
veriler corafya zerinde bir nokta ile ifade
edilebilmektedirler.
izgi veriler. Elektrik hatlar, telefon hatlar, yollar, su ve
kanalizasyon ebekeleri, nehirler gibi bir ok noktann
birlemesi ile oluan verilerdir.
Poligon veya alan veriler. Her bir elektrik santralnn
kapsad veya datmn yapt blgeler, gller, ormanlar
gibi noktalarn tekrar birlemesi ile ifade edilen belirli ve bir


81
noktadan balayp tekrar ayn noktada son bulan poligon
eklindeki verilerdir.

ekil 3.5te vektr veriler olarak nokta, izgi ve poligon
izimleri birlikte grntlenmektedir. Grafikte belirtilen rakamlar iki
boyutlu bir dzlem iin verilmi olup bu rakamlar CBSde kullanlan bir
koordinat sistemi olarak belirmektedir. ekildeki veriler ok basit
grlebilir fakat CBS her bir vektr veriyi saklarken bunlar birbirleri ile
ilikilendirir. rnein, herhangi bir vektrn sanda ve solunda
bulunan dier btn vektr veriler (bunlar nokta, izgi veya poligon
olabilir), veri tabannda sakldr. Vektr verilerdeki elementleri
konumsal olarak ilikilendirme ve birletirme ilemlerine topoloji
denilmektedir. Topoloji, kesien izgileri ve st ste binmi poligonlar
tanyarak, CBSde vektr verilerini daha iyi analiz etmeye yardmc
olmaktadr.

ekil 3.5 Vektr Verilerin Grafiksel Olarak Gsterimi

Vektr veri tabannda nesneler ayr ayr bilgisayar ortamnda
sakland iin bask tekniine en uygun format olmakta ve bu
nedenle zellikle reklamclk sektrnn tercih ettii bir veri format
olmaktadr. Vektr veri taban bilgisayar sektrnde bir devrim
yaratarak, her bir nesnenin koordinatl olarak saklanmas yannda,
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Nokta

(1,8)
izgi
(1,6)
(6,4)
(7,3)
(1,4)
(6,9)
(8,8)
(9,7)
(7,6)
(4,6)
(4,7)
Poligon
(2,3)


82
baka verilerle ilikilendirmesini salayan bir yapy da kullanclarn
hizmetine sunmutur.

3.7.1.1 Topolojik Veri Yaps

Topolojik veri yaps mant, corafi objeler arasndaki ilikinin
veri tabannda saklanmas ve bir grafik objenin birden fazla corafi
obje zellii tamas olarak zetlenebilir. rnein, bir izgi ayn anda
bir kapal alann kenar izgisi de olabilmektedir. Poligon topolojisi,
birbiri ile kesien izgilerden poligonlar (kapal alanlar) retilmekte ve
her kapal alan iin veri tabannda bir kayt oluturulmaktadr.
Poligonlar kapal alan iinde bir nokta ile de ifade edilebilir. Fiziksel
olarak da byle bir nokta mevcuttur. Node (dm) topolojisinde ise
izgilerin balang ve biti noktalarnn da veri tabannda bir tablosu
vardr ve izgiler ile arasnda veri tabannda ilikisi mevcuttur. Yani
poligon topolojisinde, izginin veri tabanna bakarak sa ve sol
tarafnda yer alan poligon numaralarna, node topolojisinde ise bir
izginin veri tabannda balang ve biti noktalarnn numaralarna
erimek mmkn olmaktadr. Bu veri yaps komuluk analizlerinin
yaplmasnda, a (network) ilikilerinin izlenmesinde (izgilerin
sreklilii) byk kolaylk salamaktadr. Ancak her grafik
deiiklikten sonra topoloji kurma ileminin yenilenmesi gerekmekte,
bu ise byk verilerde zaman kaybna sebep olmaktadr. ArcGIS, bu
veri trn kullanan yazlmlardan biridir

3.7.1.2 Spagetti Veri Yaps

Bu veri yapsnda her obje dorudan veri tabannda bir kayda
karlk gelmektedir. Yani bir poligon, kapal bir alandr ve kenar
izgileri ayr bir obje olarak kullanlamaz. Ayn ekilde, bir izgi iin
sadece bir kayt mevcuttur ve node (balang ve biti noktalar)
bilgisi mevcut deildir. Her ne kadar bu veri tipinde veri tabanndaki
bilgilerden komuluk analizleri yaplamasa da, topolojik veriler
zerinde yaplan btn analizler bu veri tipi ile de yaplabilir hale
gelmitir. Ayrca veri retimi ve byk verilerde performans salamas
sebebiyle tercih edilen bir veri tipi olmutur. ArcView, Mapinfo gibi
yazlmlar bu veri tipini kullanmaktadr.

3.7.2 Raster Veri Taban

Grntlerin ufak olarak alglanmas ve kk paralara
ayrlp Grid denen zgaralar eklinde hcreler oluturularak


83
saklanmasn ngren raster veri taban, CBSnin ikinci veri sistemini
oluturmaktadr. Bu veri yapsnda her bir hcre blgenin znitelik
bilgilerinin o hcreye den deerini gstermekte olup sadece bir
deer alabilmektedir. rnein yollar belirten bir veri dizininde
hcrenin ald 4 deeri o yolun ehirler aras bir otoyol olduunu
belirtebilir. Bu yolu belirten hcre says yolun uzunluu ile orantldr.
Daha dorusu her bir hcrenin bykl bir ka metre olabilecei
gibi bir ka kilometreyi de ifade edebilmektedir. Bu ileme hcrelerin
znrl ad verilmektedir. znrl yksek olan Grid
haritalarda, blgeyi temsil edecek veriler iin daha ok sayda
hcreye ihtiya duyulmaktadr. Uydu grntleri bu tr veri tipine
rnek verilebilir ve bu veriler analiz amacyla CBS veri tabannda
kullanlmak zere koordinatlandrlarak kullanlrlar. ekil 3.6 raster
verilerinin yapsn gstermektedir.


84

ekil 3.6 Raster Veri Yapsnda Grafik Verilerin Hcrelerde
Saysal Olarak Gsterimi

CBS ile yaplacak olan uygulamalarda hangi ama iin hangi
veri tipi ile ilem yaplmak istenildii nceden belirlenmelidir. Her ne
kadar ou CBS yazlmlar her iki veri tipi (vektr ve raster) ile ilem
yapabilmekte ise de genelde her yazlm bir tr veri tipi zerine
younlamtr. rnein, ArcGIS vektr veriler zerine younlam
iken IDRISI raster verilerin yaps iin bir ok analiz fonksiyonunu
yapsnda bulundurmaktadr. Bu nedenle istenilen analiz ve ilemlerini
yapabilmek iin, farkl bir formatta olan verilerin kullanlan yazlmn
benimsedii formata dntrlmesi gerekmektedir.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0
1 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0
2 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0
3 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0
4 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0
5 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0
6 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0
7 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0
8 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0
9 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0
1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0


85
Tarayc kullanlarak kat haritalar saylatrmak mmkn
fakat raster olarak elde edilen bu verilerin vektr tabanl veriler gibi
arzulanan ekilde analiz edilmeleri mmkn olmaz. Raster verileri
vektr veri tabanna dntrmek mmkndr. Dntrme ileminde
veri tabanndaki dosyalar kontrol edilebilir seviyede tutup bunlar
kullanlr hale getirebilmek iin uzman personele ihtiya
duyulmaktadr.

Saysallatrma masas kullanlarak vektr verilerinin
bilgisayara aktarlmas uygun zm yolu olarak dnlmesine
karn bu ilemler iin eitilmi elemana ihtiya duyulmaktadr. Bunun
yannda CAD tr sistemlerde retilen veriler ile fotogrametrik ve
uzaktan alglama yntemiyle elde edilen veriler, CBS sistemlerinde
kullanlabilir hale dntrlerek istenilen analizlerin yaplabilmesine
imkan yaratlmaktadr.

ekil 3.7 yukarda anlatlan deiik yaplarda saklanan veya
elde edilmi verilerin teknolojik cihazlar ve yazlmlar vastasyla
saysal ortama dntrlerek, CBSde kullanlmas ilemlerini
gstermektedir.

Corafi verilerle ilikilendirilebilen sosyo-ekonomik ve evresel
veriler, olduka sk olarak CBS sistemlerinde kullanlmaktadrlar.
Nfus saymnda elde edilen eitli sosyo-ekonomik veriler, yllk
istatistik veriler, pazarlama amal anket verileri CBS iinde her geen
gn daha fazla kullanm olanaklar olan veri tipleridir. evre ile ilgili
verilerin deiik yollardan toplanarak analiz edilmesi CBSnin nemli
uygulama alanlarndan birini oluturmaktadr.


86
Raster veri
Kesin olan
izilmi veriler ASCII veri
Saysal ver i
Veri Dntrme
Programlar
CBSde kullanlabilir Raster veya Vektr veri tipi
Cadde network (a) verileri

ekil 3.7 CBS iin Verilerin Saysala Dntrme lemi (ESRI, 1995).

3.7.3 Aklayc znitelik Veriler

Aklayc bilgiler, herhangi bir nesnenin zelliklerini ortaya
koyan bilgilerdir. CBSde harita zerinde yer alan verilerin zellikleri
ile ilgili detaylar ihtiva eden verilerdir. Genelde haritalar zerinde
grlemeyen bu bilgiler, bina, otoyol gibi grlebilen fiziksel
nesnelerin harita zerinde yer almasnn yalnz balarna bir anlam
ifade edemeyeceinden, nesnelerin belirli kriterlere gre analizini
mmkn klmak ve anlaml hale getirmek iin gerekli ve zorunlu
bilgilerdir. lkemizde sadece il snrlarn gsteren bir harita yapmak
ok nemli bir olay olmamakla birlikte, her il snr iinde yer alan
belediyelerin bakanln alan partiyi belirten aklayc bilgi,
milletvekili seimlerindeki sonular gsteren bilgiler veya ilin
ekonomik gstergelerini belirten bilgiler, aklayc bilgilere rnek
olarak verilebilir.

Yeterli aklayc bilgi olmadan CBS ile etkin analizler yapmak
mmkn olamamaktadr. Bu nedenle analizi yaplacak blge ile ilgili
arzulanan saysal corafi (harita) verilerin elde edilmesi etkin bir


87
analiz iin yeterli olmayp, saysal harita zerinde yer alacak fiziksel
olgulara ait detay bilgilerin de elde edilmesi gerekmektedir. Ne kadar
ok zellik belirten aklayc detay olursa, o kadar ok analiz yapma,
iliki kurma ve karar vermede etkin modeller oluturma imkan elde
edilmi olmaktadr.

CBSde nemli bir nokta, elde edilen detay bilgilerin saysal
haritada yer alan fiziksel olgularla ilikilendirilerek bunlarn corafi bir
referans ile veri tabannda tutulmasdr. Corafi referans, fiziksel
nesnenin dnya zerindeki tek koordinatn gstermektedir.

zellikleri belirten aklayc bilgiler, ilikili olduu nesnenin
konumunu belirten corafi bir referansa sahip olmas gerekir. Veri
tabanlarnda nesneleri grafik olmayan bilgiler ile ilikilendirecek
corafi koordinatlar haricinde posta kodu, adres, ehir kodu gibi
referanslar kullanlarak bilgilerin bulunduu veri tabannda
ilikilendirmeler yaplr. Bylelikle aklanan bilginin konumdaki
nesneye ait olduu belirlenebilir.

Bundan nceki ksmlarda ifade edildii zere harita
bilgilerinde nokta, izgi ve alan (poligon) olarak yer alan bilgiler
topolojik ilikilerden tr corafi ve harita bilgilerini tekrar okuma,
zetleme, grntleme ve analiz etme olanaklar mmkn olmaktadr.

Bu ilemlerin tm CBS ile yaplabilmekte ve servis datm
srelerini otomatikletirmede, yneticilere verileri zetlemede ve
ynetim kademesine verilerin analizine imkan salayan yeni teknikler,
planlama ve politika retme amacyla CBS aralar kullanlmaktadr.
Bu aralar genelde aada belirtilen noktalar iermektedir (Huxhold,
1991):

a) Otomatik Haritalama Teknolojisi: Kentsel Corafi Bilgi Sistemi
(bilinen adyla Kent Bilgi Sistemi-KBS) iinde bulunan otomatik
haritalama aralar, harita bilgilerini istenildii ekilde
zetleyerek esneklik salamaktadr.
b) Veri Taban Ynetimi: KBS ierisindeki veri taban ynetim
sistemi (VTYS) aralar, znitelik bilgileri ieren verileri esnek
bir ekilde ynetmeyi salamaktadr.
c) Arazi Kayt Bilgileri: Arazi kayt bilgileri, KBS ierisinde
gereksinim duyulan kartografik ve znitelik bilgilerini harita


88
kaytlar ile konuma ait znitelik verilerinin doru ve tam
olmasn salar.
d) Topolojik Veri Yaps: Topolojik veri yaps, noktalar, izgiler ve
poligonlar arasndaki konumsal (spatial) ilikilerin tanmlarn
salamaktadr.
e) Konumsal Analizi Yetenekleri: Konumsal analiz aralar, harita
ve konuma ait znitelik bilgilerini okuyan, istenilen bilgileri
zetleyerek ortaya karan ve grntleyen yetenekleri
salamaktadr.

CBS teknolojisini kent ynetiminin ihtiya duyduu konumsal
veri gereksinimine uygulayabilmek iin bu aralarn anlalmas
gerekmektedir. CBSnin, bu blmde yaplan tanmlamalardan ortaya
konulan tm ilemleri yapabilmeyi salayan bir aralar btn
olduunu tekrar vurgulamak gerekmektedir.

3.8 Trki yede ve Dnyada CBS Verileri

Karar verme ile ilgili her bilim dalnn karlat sorun olan
veri elde etme, CBSnin uygulanabilirlii ve geerlilii iin en nemli
etken olmaktadr. Trkiyede henz veri toplama ve kullanma olayna
yeterince nem verilmediinden bilgi sistemlerinin geliimi ve zellikle
istatistik uygulamalar yetersiz dzeyde kalmaktadr. Harita Genel
Komutanl Trkiye apnda deiik lekli haritalar saysallatrarak
kullanclara hazr hale getirmektedir. u anda 1:1,000,000 lekli
haritalar kullanma hazr iken 1:25,000 lekli yzlerce paftadan
oluan sadece eykselti (contours) erilerinin saysallatrlmas 7
yldan fazla bir sreyi almtr. ngilterede Ordnance Survey ve
Amerikada Ulusal Corafi Bilgi ve Analiz Merkezi (National Centre for
Geographical Information and Analysis) adl yar kamu kurulular
CBSnin gereksinim duyduu milyonlarca veriyi lkelerinde isteyen
kullanclarna hazr hale getirmilerdir. lkenin sosyo-ekonomik
durumu hakknda en detay bilgiyi ieren nfus saym verilerinin de
ngilterede SASPAC, Amerikada TIGER veri taban altnda hazr
olmas, CBS kullanm iin son derece byk kolaylklar
salamaktadr. zellikle SASPAC ve TIGER veri tabanlarndaki
istatistik veriler, elde edildikleri corafi konuma gre (mahalle, ky,
kasaba, ile, blge, lke gibi) snflandrldklarnda, CBSde
kullanlarak harita tabanl grsel analizler yaplabilme olana
yaratlmtr. Kullanclar bilgi ykl ana makinalara bilgisayarlarda
FTP (File Transfer Protokol) kanal ile balanarak gerekli istatistikleri


89
kendi bilgisayarlarna ekebilmektedirler. Nfus saym istatistikleri
mmkn olan en kk blgelere paralanm olup, her blgenin
karlk geldii snrlara CBSde kullanm amacyla kodlar verilerek
milyonlarca bilginin kk manipulasyonlarla harita zerine
yerletirilme imkan yaratlmtr.

Trkiyede TKnin nfus saym verilerinin deiik ekillerde
kullanclara salamas olumlu bir gelime olarak kabul edilebilirse de
yukarda anlatlan ekilde CBSye veri transferleri bakmndan
olduka yetersiz kald grlmektedir. Eriimin hzl, tam ve gvenilir
olarak salanmas lkemizde deiik konularda alan
aratrmaclara son derece byk kolaylklar salayacaktr. u anda
lkemizin en byk eksiklii, ihtiya duyulabilecek her trl veriyi
belirli bir standart iinde toplayp farkl nitelikteki kullanclara sunmak
amacyla hizmet verecek bir sistemin tam olarak olumamasdr.

Trkiyede baz bat lkelerinde olduu gibi, saysal CBS
verilerinin de dorudan eriilebilir hale gelmesi, gelien Trkiyenin
planlamaclarna ve aratrmaclarna deiik seviyelerde katklar
olaca phesizdir. Yukarda belirtildii zere, saysal veriyi bulmak
mmkn olmayacandan kurulularn uygulama alanlar iin kendi
saysal verilerini kendilerinin retmeleri gerekmektedir. Bu da olduka
zor ve pahaldr. Bilinmesi gerekir ki, her hangi bir CBS projesinde
veri toplama ve veriyi bilgisayar ortamna aktarma ilemleri, toplam
CBS proje maliyetinin ortalama %70-80ini kapsamaktadr.

Trkiye statistik Kurumu (TK) 1997 ylndan itibaren nfus
saymndan elde edilen verilerin saysallatrlp aratrmaclarn
hizmetine sunmak iin almalara balam olmas lkemiz
asndan olduka sevindiricidir. Ancak verilere internet araclyla ve
veri taban eklinde okunabilir formatta (excell, dbase, access gibi)
eriilmesi gereklidir. Saysal veri taban oluturulurken her trl analiz
imkann salayan bir veri taban yapsnn yaratlmas ve mmkn
olan en kk blgelere ayrlmas, yaplacak analizlerin daha salkl
ve anlaml olmasna imkan yaratacaktr.

Trkiyede zellikle Belediye snrlar ierisindeki blgelerin
haritalar sorumlu kurum olan blge belediyleri tarafndan tamamen
doru bir ekilde rertilip isteyen kurumlarla paylamadklar (zel
irketler cretini deyerek) srece herkes ayn blgenin haritasn
kendisi yeniden reteceinden nemli bir kaynak kayb sz konusu
olmaktadr. stelik yaplan haritalarn ouda gerek haritaclk


90
kurallarna uyulmadan retildii iin yanl ve/veya eksik olmaktadr.
u anda maalesef kurumlar belli bir blgenin haritasn kendi amacna
ynelik olarak ayr ayr ayr retmektedir. Bununbir zme
kavuturulmas gerekmektedir.

3.9 CBSyi Oluturan Unsurlar

CBS ile ilgili u ana kadar anlatlanlar CBS iin gerekli olan
unsurlar ortaya koymaktayd. CBSnin yapsn oluturan yazlm
elementleri ekil 3.8de toplu halde gsterilmitir.

GRDLER
Corafi
Bilgi
Sistemleri
Haritalardan
Tretilen
Veriler
Nfus
Saym
Verileri
Alan
Aratrmas
Verileri
Uzaktan
Alglama
Verileri
Veri Girii ve lemesi
(Toplama, Giri ve Dzeltme)
IKTILAR
Raporlar
Haritalar
Fotogrametrik
rnler
statistik
Modellere
Veri Girii
Dier
Corafi Bilgi
Sistemleri
Kullanc
Ara Birimi
Dardan
statistik ve
Model Paketleri
(dzelltme, sorgulama
cevaplama, renme
takip etme)
Saysal
Tabanl
Dier Veriler
Veri Depolama, Yeniden
Okuma, Veri Ynetimi
Veri Dzenleme
ve Analizi
Grnt kts
ve rn Yaratl

ekil 3.8 Corafi Bilgi Sistemlerinin Yazlm Elementleri
(Fisher ve Nijkamp, 1993)

ekil 2.8de grld zere CBS genelde bir bilgi sistemidir.
Farkl yaplardaki deiik tiplerde verileri alarak kendine zg
analizler yapp sonular tekrar farkl ekillerde kt olarak deiik
yerlere gndermektedir. Girdi ve kt ile ilgili aklamalar veri taban
ve CBS veri taban bal altnda incelendi. CBS ilemlerini
kapsayan ksmlar bundan sonra adm adm fakat farkl yaklamlarla
birlikte incelenecektir.


91

CBS genellikle, Oracle, Progress veya Ingres gibi olduka ileri
dzeyde veri taban ynetim sistemi (DBMS - Data Base
Management System) yazlmlar ile birlikte kullanlmaktadr. Bylece
belirli bir manta gre dzenlenmi veri tabanndan ArcGIS gibi bir
CBS yazlmna ykl bir veri ak salanabilmekte ve harita tabanl
sistemlere gerektiinde konumsal olmayan fakat konuma ait
oluumlara aklk kazandran bilgiler ynlanabilmektedir. zellikle
konumsal veri toplama ok maliyetli bir sistem olup toplam kurulacak
sistemin yatrm maliyetinin ortalama %75ini kapsamaktadr
(Tomlinson, 1991).

3.10 CBSnin Temel Fonksiyonlar

Yazlma bal olarak CBSnin gsterdii yetenekler farkl
olmasna ramen baz fonksiyonlar tm CBS sistemleri iin geerlidir.
Bu fonksiyonlar tamamen CBS yapsna zg olmakta ve ekil 3.7da
belirtilen Veri Dzenleme ve Analizi ksmnda yer almaktadr. Basit
geleneksel matematik operasyonlar harita analizlerinde
kullanlmaktadr. Analitik ilevler aadaki formlarda incelenebilir
(Martin, 1991):

Yeniden snflandrma ilevi: Tek bir haritaya ait olan
niteliklerin transfer edilmesini veya dnmn salayan
bir operasyondur. rnein, nfus younluunu belirten bir
harita herhangi baka bir veriye gereksinim duymadan
kalabalk glgeler olarak snflandrlabilir.

Birletirme (overlay) ilevi: Bu en nemli CBS ilevidir.
Boolean kstna bal olarak iki veya daha fazla haritann
st ste getirilip kesiim alanlarna gre yeni snrlarn
oluturulmas ve izilmesi ilevidir. Doal olarak
karlatrlacak veya uygulanacak olan verilerin anlaml
olmas ile yaplan ilevin uygunluu sz konusu olacaktr.
Bunun anlam, birletirme ilevi, uygun verilerin
kullanlmas ile anlaml ve bir sonraki analiz iin doru bilgi
vermi olacaktr.

Birletirme ilemi, iki veya daha fazla harita bilgilerinin
(nokta, izgi veya alan) karlatrlarak birletirilmesi
amacna ynelik sretir. rnein, yeni bir spermarket


92
yaplmas iin arazinin uygunluuna ilikin bilgiler arazinin
fiyatn, bina yapm ile ilgili kstlar, jeolojik yapy, nfusun
dalmn, yol, su, elektik, telefon, kanalizasyon vb. bilgileri
karlatrmay ierebilir. Bu bilgileri ieren haritalar farkl
harita yaplar ierisinde saklanabilmektedirler. Bu
haritalarn st ste konulmas ile elde edilen kesiim
alanlar spermarket iin istenilen uygun arazileri saptam
olacaktr. Bir ok CBS uygulamalar, tarama ve sorgulama
seeneklerinin kullanlmas ile haritalarn birletirilerek ortak
noktalarn bulunmas ilemine dayanmaktadr. Buna
yiyecek veya giyeceklerin emniyetli bir ekilde ve
zamannda tanabilmesi iin en uygun yolun seimi olan
a (network) analizi rnek olarak verilebilir.

Mesafe ve Balantlk lm: Bu ilev noktalar arasndaki
basit uzakln llmesi olabilecei gibi belirlenen
blgelerden uzak ulam maliyetlerinin artt snrlarn
belirlenmesi gibi kompleks ilevlerde olabilmektedir. Alanlar
arasndaki gr alannn belirlenmesi uygulamalardan biri
olarak gsterilebilir.

Komuluk karakteristii: Bu ilev, evresinde belirlenmi
karakteristii olan blgelerin ortaya konulmasn salar.
Deikenlerin toplam ve ortalama lmleri bu konuya
rnek oluturabilir.


93

BLM 4: CORAF BLG SSTEMLER LE
KONUMA BALI ANALZLER

Corafi Sorgulama
Corafi Analiz
A Analizi
Saysal Arazi Analizi


94
lme ve Geometrik Hesaplar
statistik Analiz
Grid Analizi


95
4.1 CBS ile Konuma Bal Analizler

u ana kadar, CBSnin neler yapabilecei, mmkn veri
tabanlar ile birlikte genel olarak ifade edildi. Bu ksmda CBS ile
yaplmas mmkn konumsal analizler zerinde durulacaktr. Aada
sralanacak olan analizleri normal olarak elle yapmak bazen mmkn
olamayaca gibi bazen de bilgisayar sisteminin 2 dakikada
yapabilecei analizi elle aylar hatta yllar sren uzun almalar
sonucu elde etmek mmkn olabilecektir. Burada nemle
vurgulanmas gereken nokta, bu ksmda anlatlacak btn bu
analizlerin yaplabilmesi iin, istenilen verilerin elde edilmesi
gerekmektedir.

Herhangi bir CBS yazlmnda asgari olarak olmas gereken
konuma bal analiz trleri aadaki ekilde sralanmaktadr.
Konuma bal analizler bal altnda incelenen konular dier
kaynaklar ve yazarn 10 yl akn tecrbesi ile birlikte Tatan ve
Bankdan (Tatan ve Bank, 1994) faydalanlmtr.

1. Corafi Sorgulama
2. Corafi Analiz
3. A Analizi
4. Saysal Arazi Analizi
5. lme ve Geometrik Hesaplamalar
6. statistik Analiz
7. Grid Analizi

Genelde her CBS yazlm aada aklanacak olan analizleri
yapmak durumundadrlar. Bu analizleri yapmak iin gerekli
fonksiyonlar iermeyen yazlmlar CBS iin yetersiz olmaktadr. Bu
durumda kstl yetenei olan bir yazlm kullanmak, gerekli analizleri
yapmakta yetersiz kalacandan, uygulayclar yazlm seerken
olduka dikkatli olmak durumundadrlar. Pahal yazlm iyi yazlm
anlamna gelmemektedir. Buna karn ok kabiliyeti olan yazlmda
her uygulayc iin uygun yazlm olmamaktadr. Doal olarak
gnmz CBS yazlmlar yukarda belirtilen analizlerden ok daha
fazlasn yapabilme imkanlarna sahiptirler.

rnein, bir ESRI (Environmental Systems Research Institute)
rn olan Arc/Info bnyesinde yzlerce fonksiyonu barndran son
derece profesyonel bir CBS yazlmdr. niversiteler veya


96
milyonlarca veriyi saklama yannda ok profesyonel analizler yapma
gereksinimi duyan byk aratrma ve kamu kurumlar iin uygun bir
yazlm olarak dnlebilir. Yeni eleman yetitirmek olduka zor ve
pahal olduundan ve bu yazlm kullanmak da olduka tecrbe
sahibi personel gerektirdiinden, kurumlarn bu yazlm tercih etmesi
olduka problemli olmaktadr. Olduka pahal olan Arc/Infoyu
kullanclarn tercih etmesi zor iken, ok profesyonel analizler
gerektirmeyen, fakat hazr verileri grntleme yannda son
srmlerinde ksmen analizler de yapabilen, nispeten daha ucuz olan
yine ESRI rn ArcView daha ok kullanc kitlesi bulabilmektedir.
Windows tabanl yaps ve kolay kullanlabilirlii ArcView yazlmn
tercih de n sralara koymaktadr.

ESRIden sonra dnyann ikinci byk CBS yazlm irketi olan
MapInfo, yine kendi adyla piyasaya srd MapInfo yazlmyla
Arc/Infoya yakn bir CBS analiz yetenekleri sunmaktadr.
ArcViewden olduka fazla yeteneklere sahip olan MapInfo, windows
tabanl kolay kullanm ve ok ucuz olmas yannda Trke
srmlerinin ve kullanm klavuzlarnn da bulunduu, normal
artlarda kullanclarn ihtiyalarna cevap verebilecek tm CBS
fonksiyonlarn da iermektedir. CBS uygulamalarnda gerekli
olabilecek her trl veriyi okuyabilme ve yine ayn ekilde baka
verilere transfer edebilme yetenei, yazlmn dnya standartlarnda
nemli ve gl karakteristiini oluturmaktadr.

Trk yazlm olan NetCAD olduka iyi bir haritaclk yazlm
olmasna karn, yeterince gl bir CBS yazlm deildir. Zaten
zellikle belediyelerde harita izimi amal yazlm olan CAD tabanl
yazlm, CBS modln de ekleyerek programn snrlarn geniletme
abasndadr. u anda Trkiyede tek olmann avantajyla olduka
pahal olan NetCAD, dier Trke yazlmlarn yaygnlamas ile daha
uygun bir fiyat seviyesine dmek durumundadr, aksi halde
Trkiyede irketlerin uygulad yksek fiyat stratejisi ile CBS bunca
yldr ne yazkki anlaml bir yol katedemedii gibi bundan sonra da
snrl bir gelime gstermek zorunda kalacaktr.

4.2 Corafi Sorgulama (Spatial Query)

CBSnin tanmlarnda dikkat edilecei gibi hepsinde sorgulama
seenei yer almaktadr. Bu nedenle grafiksel olan veya olmayan,
konuma dayal olarak her trl bilgi, CBS uygulamalarnda


97
sorgulanabilmektedir. nceden de belirtildii zere, corafi konuma
ilikin grafik bilgiler genellikle konuma dayal olmayan dier bilgilerle
desteklenmekte ve dier grafik ve grafik bilgilerle eitli nedenlerle
ilikilendirilmektedir. CBSnin en nemli zelliklerinden biri bahsedilen
ilikiler kullanlarak grafik bilgilerden grafik olmayan bilgilere, grafik
olmayan bilgilerden grafik bilgilere ve grafik olmayan bilgilerden ilikili
dier grafik olmayan bilgilere eriim ilemleri corafi sorgulama olarak
adlandrlmaktadr.

4.2.1 Grafik Bilgilerden Grafik Olmayan Bilgileri Sorgulama

Ama, herhangi bir konuma ait olan grafik bilgilerden grafik
olmayan (konuma bal olmayan-szel) bilgileri elde etmektir.
Ekranda grlen grafik bilgi bilgisayarn faresini kullanarak bir
nesne veya grafik obje seildiinde, bu grafie ait aklayc
bilgilerin grntlenmesi salanr. ekil 4.1de sol tarafta yer
alan ekil bytlm olarak bir caddenin yapsn
grntlenmektedir. Burada ii boyanm olanlar caddenin bu
blgesinde bulunan binalar belirtmektedir. Sorgulama
esnasnda seilmi olan bina (+ ile seilmitir) farkl renk
alarak ona ait bilgiler sa tarafta grntlenmektedir. Burada
ekillerde verilen grntler ve ktlar normal olarak
bilgisayardan elde edilen grntler olmayp, sadece
okuyucunun yaplan ilemlerin amacn anlayabilmesi iin zel
olarak oluturulmutur. Ancak gerek CBS uygulamalarnda
da yaplan ilemler bunlardan farkl deildir.

Binann Kodu
Binann Adresi
Binann Bykl
Binann Sahibi
: SMN13
: SAKNLER SOKAI
: 253
: AHMET EN

+
+
Grafik Grnt Grafik Olmayan Bilgiler

ekil 4.1 Grafik bilgilerden grafik olmayan bilgilerin elde edilmesi.


98
4.2.2 Grafik Olmayan Bilgilerden Grafik Bilgileri Sorgulama

CBSnin konuma ait nemli analizlerinden birisi grafik olmayan
bilgilerden konuma ait grafik bilgileri sorgulama
yapabilmesidir. rnein bir blgede otoyola en fazla 150
metre uzakta olan, zel ahsa ait imarl minimum 500 m
2
olan
bo arsalar yeni bir spermarket amak iin aranabilir. Bu
bilgiler nda sistem ekil 4.2deki gibi kstlara en uygun
alanlar bulacaktr, buda taral alan olarak gsterilmitir. Bu
sorgulama ilemine uygun yer seimi analizi (land sutability
analysis) denilmektedir. Bu kompleks sorgulama yannda,
CBS veri tabannda basit olarak bir kiiye ait mekanlar
grafiksel olarak grntlenebilmektedir.

UZAKLIK_OTOYOL
ARSA_DURUMU
MAR_DURUMU
BYKLK (m
2
)
=<150
= BO
= MARLI
=>500
Grafik Olmayan Bilgiler Grafik Sonu

ekil 4.2 Grafik olmayan bilgilerden grafik bilgilerin elde edilmesi.

4.2.3 Grafik Olmayan Bilgilerden Grafik Olmayan Bilgileri
Sorgulama

Bir nceki balkta ifade edildii gibi grafik olmayan bilgilerin
kullanlmas ile elde edilen sonular grafik yerine yine grafik
olmayan bilgiler eklinde olmaktadr. rnein blgede
soutma sistemine sahip, tren istasyonuna en fazla 5 dakika
uzaklkta olan (500 metre gibi) 3 yldzl otellerin adresleri ve
telefon numaralar sorgulanabilmektedir. Burada sonu grafik
olarak deil yine metin olarak ortaya kacaktr.


99

4.3 Corafi Analiz (Spatial Analysis)

CBS iin nemli ilemlerden birisi de corafi analizdir. Burada
ama konuma ait varlklarn dier konumsal varlklar ile olan ilikilerini
ortaya koyup eitli analizler yapmaktr. eit corafi analiz ilemi
vardr.

4.3.1 Corafi Birletirme (Spatial Join)

Belirtildii zere CBSde konuma ait grafik veriler ekilde
(grid saklama hari) saklanmakta idi. Bunlar nokta, izgi ve
poligon (alan) idi. Birletirme ilemleri alan tabanna gre
yapldnda her bir grafik veri alan ile birletirilebilmektedir.

Bu duruma gre nokta ile alan, izgi ile alan ve alan ile alan
detaylarn birletirilmesi mmkndr. Birletirme ilemleri
birden ok effaf (transparan) haritann st ste konulmas
eklinde olmaktadr. Elde edilecek birleim haritasndaki grafik
bilgiler, birletirilen haritalardaki varlklarn znitelik bilgilerini
de bnyesinde bulundurmaktadr.

4.3.1.1 Nokta Bilgil erinin - Alan Bilgileriyle Birletirilmesi

ekil 4.3da grld zere her bir alan bilgisi ierisinde hem
alann kendisi ile ilgili bilgiler hem de nokta verilerinin bilgileri
yer almaktadr. Burada nemli olan hangi alan snrlar
ierisine (doal olarak bilgilerine) hangi noktalarn dtn
belirlemektir. Sonuta elde edilen yeni noktalar, hem birleen
noktalara ait znitelik bilgileri hem de birlemi olduu alana
ait znitelik bilgileri iinde bulundurmaktadr.


100
.
.
.
.
.
.
.
.
2
212
9
23 8
214
213
215
Nokta Bilgiler
(Telefon Kutular)
Alan Bilgileri
(Meskenlar)
Telefon Kutu No
Telefon No
Telefon Sahibi
Mesken No
: 23
: 0232 434 44 55
: Ahmet Hepgezer
: 214
Mesken Sahibi : Mehmet entrk

ekil 4.3 Nokta bilgilerinin alan bilgileri ile birletirilmesi.

4.3.1.2 izgi Bilgilerinin - Alan Bilgileriyle Birletirilmesi

izgi bilgilerinin alan bilgileri ile birletirilmesi, yukarda
anlatlan nokta bilgilerinin alan bilgileri ile birletirilmesin
ilemlerinin aynsdr. Sadece birleen nesne otoyollar,
nehirler gibi izgiler olduundan bunlara ait znitelik bilgileri
alan znitelik bilgileri ile birleerek, her ikisinin bilgilerini ieren
yeni izgi detay bilgileri elde edilir.

4.3.1.3 Al an Bilgil erinin - Al an Bilgileriyle Birletirilmesi

ki alan haritasnn birletirilmesinden elde edilen yeni alanlar
her iki haritadaki kesimi btn ksmlar yeni alanlar olarak
belirler ve bu alanlar her iki haritadan gelen detaylarn znitelik
bilgilerini iermektedir.

Overlay analizi olarak bilinen birletirme ilemleri CBS
ierisinde en ok kullanlan corafi analiz trlerinin banda
gelmektedir. nk blgede almas dnlen yeni yerleim
alanlarnn belirlenmesinde, yaplacak otoyollar veya doal
gaz borusu iin gzergah belirlemede veya yaplacak okul iin
uygun noktalarn belirlenmesinde farkl kriterlere gre
birletirme ilemleri kullanlmak zorundadr.


101
4.3.2 Yaknlk Analizi (Proximity Anal ysis)

Corafi varlklar zerinde yeterli analiz yapabilmek iin bazen
bir noktann, izginin veya alann belli bir mesafe ierisinde
bulunan btn corafi detaylar belirlenmek istenir. stenen
uzaklkta buffer olarak bilinen tampon blgeler oluturularak,
elde edilen alann ierisine den varlklar belirlemek ve onlar
zerinde analizler yapmak mmkn olmaktadr. Yaknlk
analizi de nokta, izgi ve alan olmak zere deiik ekilde
yaplabilmektedir.

4.3.2.1 Nokta Detaylar in Yaknlk Analizi

Corafi nokta detaylar merkez alnarak belirlenen yarapta
daire eklinde bir alan tampon oluturulur. Bu tampon
ierisinde kalan corafi detaylar belirlendiinde analiz
amacna ulam olur. ekil 4.4deki noktalar, blgedeki
okullar gstermektedir. Okullarn etrafnda 200 metrelik bir
tampon oluturulup renciler iin zararl olabilecek elence
yerleri belirlenebilmektedir. Ayn ekilde, radyoaktif madde
yayan bir noktann ne kadarlk bir alan (evreyi) etkisi altna
ald tampon blge vastasyla grntlenebilmektedir.

4.3.2.2 izgi Detaylar in Yaknlk Analizi

Otoyollar gibi izgi eklindeki detaylar iin belirlenen uzaklkta
tamponlar oluturularak yeni alan detaylar elde
edilebilmektedir. Bu tamponlar ierisinde kalan izgiden
arzulanan uzaklktaki mesafede aranan corafi detaylarn
bulunup bulunmadn ortaya karmada yardmc olmaktadr.
ekil 4.4da otoyol iin 100 metrelik tampon blge
oluturularak bu alan ierisinde kalan alveri merkezlerinin
olup olmad aratrlmaktadr. Belli bir blgedeki nehirler
izgi ile ifade edildiinde, ar ya durumunda nehrin
tamas ile tehlike ierisinde kalacak blgeler yine tampon
alanlar olarak belirlenmekte ve iyi bir veri taban ile de tampon
ierisinde kalan blgede bulunan tn binalarn ve bunlarn
ierisinde yaayanlarn kimler olduu belirlenebilmektedir


102
4.3.2.3 Alan Detaylar in Yaknlk Analizi

Gller, ormanlar gibi alan detaylar iin tampon blge
oluturularak belirlenen mesafe ierisinde kalan baka corafi
detaylar aratrlr. ekil 4.4da ormanlar iin 1500 metre
yaknlktaki yerleim alanlar belirlenmekte. Bylelikle yangn
esnasnda ilk etkilenecek alanlar ortaya konulabilmektedir.
2000, 2500 ve 3000 metreler iin ayr ayr tampon blgeler
oluturularak orman yangnlarnda etkilenecek ikinci, nc
ve drdnc derecede yerleim alanlar belirlenebilmektedir.

.
.
.
.
Nokta detaylar iin
tampon blgeler
Okullara 200 metre
uzaklktaki elence
yerlerinin belirlenmesi
izgi detaylar iin
tampon blgeler
Yollara 100 metre
yaknlktaki alveri
merkezlerinin belirlenmesi
Alan detaylar iin
tampon blgeler
Ormanlara 1500 metre
mesafedeki yerleim
yerlerininin belirlenmesi
ekil 4.4 Nokta corafi detaylar iin yaknlk analizi (tampon oluturulmas)

4.3.3 Snr lemleri (Boundary Operations)

Corafi blgeye ilikin birok snr ilemleri yaplabilir. Bunlar
corafi ayrma, corafi silme, corafi gncelletirme, corafi
birletirme ve corafi snr kaldrma ilemleridir.

Corafi ayrma ilemi, snrlar belli olan bir corafi blgenin bir
parasnn, grafik ve grafik olmayan bilgileri
kartlarak yeni detaylar elde edilmesidir.
Corafi silme ilemi, snrlar belli olan bir corafi blgenin bir
parasna ilikin grafik ve grafik olmayan bilgilerin veri
tabanndan silinmesi ilemidir.


103
Corafi gncelletirme, snrlar belli olan bir corafi blgenin
bir parasna ilikin grafik ve grafik olmayan bilgilerin
veri tabanndan gncelletirilmesi ilemidir.
Corafi birletirme, snrlar komu olan iki corafi blgeye ait
grafik ve grafik olmayan bilgilerin birletirilmesi
ilemidir. Birden fazla corafi blgeye ait bilgiler de
ayn anda birletirilme imkanna sahiptir.
Corafi snr kaldrma ilemi, corafi veri tabannda ayn
znitelik deerine sahip olan detaylar arasndaki
ortak noktalarn kaldrlarak yeni alan detaylar
oluturma ilemidir. Herhangi bir nedenden tr
saysallatrma esnasnda farkl znitelik deerleri
verilerek yaratlan corafi detaylar, tekrar
birletirilmek istendiinde ortada kalan snrlarn
kaldrlmas gerekir ve bylelikle oluan yeni corafi
alanlarda ayr olan detaylar birleerek yer alacaktr.

4.4 A Analizi (Network Anal ysis)

Son yllarn en ilgi ekici CBS uygulama alanlarndan biri, a
analizi uygulamalardr. Arc/Info ve MapInfo gibi CBS konusunda artk
klasiklemi kkl yazlmlar, normal CBS yazlmlar yannda ek
olarak a analizi uygulamalar paketi oluturmu bulunmaktadrlar.
zellikle ehir ve blge planlamaclnda olduka sk kullanlan a
analizi yol, su ve kanalizasyon, elektrik ve telefon hatlar gibi izgisel
detaylar ieren corafi varlklar birer a meydana getirirler. Konuma
bal analizlerde belirtilen alarn analizi, optimum gzergah
belirleme, adres belirleme ve kaynak tahsisi olarak deiik ilemi
yapabilmektedir.

Optimum gzergah belirleme (optimum path detection), nceki
ksmda da belirtildii zere, son gnlerde teknolojik
gelimelere paralel olarak ortaya kan ve arabalara
da yerletirilen bir sistem ile belirli corafi blge
ierisinde bir noktadan baka bir noktaya olan en
uygun gzergahn belirlenmesi ilemidir. zellikle
hastane ambulanslarnn ve itfaiyenin
yararlanabilecei bu sistem sadece en hzl
gzergah deil ayn zamanda en gvenli gzergah
da seme imkanna sahiptir. Acil olarak hastaneye


104
telefon eden bir hasta iin hastane ile hastann evi
arasndaki en uygun gzergahn seimi, ilemi
karmak blgelerde ve kompleks yaplarda olduka
nemli bir uygulama alan oluturmaktadr.
Servis alan belirleme (servis area), belirli merkezlerden belirli
sreler iinde servis verilebilecek blgelerin
belirlenmesidir. Mesela bir okuldan yrme
mesafesi ile 5, 10 ve 15 dakika uzaklktaki alanlarn
belirlenmesi gibi ilemler.
Adres belirleme (address matching), belirlenen a zerinde
verilen adreslere ulama ilemidir. Ekranda girilecek
isim veya baka bir kod vastasyla veri tabannda
yer alan adres bulunarak, grafik gsterimi iin a
analizi ileme tabi tutulur.
Kaynak tahsisi (resource allocation), a zerinde belli
merkezlerde en yakn adreslerin belirlenerek eitli
amalar iin tahsis edilmesi ilemidir. Bu ilem
zellikle ticari kurulularda mterilere en yakn
sat temsilcilerinin bulunduu yeri tayin etme veya
en yakn depoya mallar koyma gibi ilem uygulama
alanlar ierisindedir.

4.5 Saysal Arazi Analizi (Digital Terrain Analysis)

Saysal arazi modelleri kullanlarak yaplan analizler,
toporafya ve benzer yzeyleri analiz etmeye ve grntlemeye
yardmc olmaktadr. Belki de CBS iinde en kompleks yapy
oluturan saysal analiz metodlar zellikle 2, 2.5 ve 3 boyutlu (3-D-
dimensional) grntlerin oluturulmasnda etkin olarak
kullanlmaktadr. Weibel ve Heller (1993) tarafndan detayl bir ekilde
incelenen saysal arazi analizleri aada ksaca ifade edilecek
ilemleri yapmak amacyla kullanlmaktadr.

Eim hesab; slope olarak bilinen bu ilem, arazi yzeyi
zerinde seilen iki nokta arasndaki eimin derece
veya yzde olarak hesaplanp bulunmas ilemidir.
Havaalan olarak yaplmak istenen arazinin eimi
genelde dz olmas gerekirken, erozyona kar
alnacak nlemleri belirlemek amacyla eimi
%30dan fazla olan bo araziler ortaya konmaldr.


105
Bunun gibi arazi eiminin nem kazand
durumlarda saysal arazi modelleri oluturularak, iki
nokta arasndaki eimleri hesaplamak mmkn
olacaktr. Hesaplanan eim doal olarak konuma
bal dier analizler ile kullanlarak uygulamalarda
etkin bir rol oynayabilmektedir.
Bak hesab; aspect olarak bilinen bu ilem eim ile sk sk
kartrlmaktadr. Arazi zerinde bulunan bir
noktadan geen teet dzlemin bakt yn
olmaktadr. Derece olarak elde edilen bu hesap bir
noktadan kuzeyden gneye doru saat as
ynnde bakldnda grnebilen alan ifade
etmektedir. Yeni bir turistik tesis yaparken leden
sonra gnein en fazla dt yer belirlenerek
havuz yaplmak istenebilir.
Kesit karma; belirli bir arazi zerinde bir noktadan baka bir
noktaya dorusal veya dorusal olmayan bir
gzergah boyunca ya da istenen bir izgisel detayn
tamam veya bir ksm boyunca ykseklik deerlerini
mesafenin fonksiyonu olarak gsteren bir grafiin
oluturulmas ilemidir.
Grnrlk analizi; yzeydeki belli bir noktadan istenen bak
aralnda ve istenen mesafe ierisinde kalan
blgede grnen veya grnmeyen ksmlarn
belirlenmesi ilemidir. Herhangi bir blgenin
yksekte kalan bir noktasnda belirlenen derecede
bak iin, (rnein kuzeyden 90-180 derece - bu
seilen noktann gney dousu olmaktadr) 500
metre mesafe iinde kalan grnen veya
grnmeyen blgeler grnrlk analizi ile elde
edilebilmektedir.
Hacim hesab; blgedeki kapal alan detay esas alnarak, belli
bir ykseklikten bu yzeye veya bu yzeyden belli
bir ykseklie kadar olan hacmin belirlenmesi
ilemidir. Burada ama kapal alann hacmini
belirleyerek inaat durumlarnda kazlmas gereken
toprak miktar ile doldurulmas gereken alann
hacmini belirlemektir.
Yzey oluturma ve glgeleme; bu ilem oluturulan saysal
arazi modelinden kafes veya kat yzey eklinde


106
arazi yzeyi oluturma, bu yzeyi perspektif olarak
grntleme ve istenen adan gelen k kaynana
gre bu yzeyi glgelendirme ilemidir.
Eykseklik erisi oluturma; contours olarak bilinen
eykseklik erilerini oluturma ilemidir.
Eykseklik erileri iin istenen ykseklik aralklar
(genelde 10 metre) saysal arazi modellinde
kullanlarak, eykseklik erilerini belirten haritalar
elde edilir. Bu haritalardaki her bir izgi onun
denizden uzakln gstermektedir.
Hipsometrik renk kademelerini oluturma; yukarda elde edilen
eykseklik deerleri (erileri) arasn farkl renklerle
gsteren kafes veya kat yzey oluturma ilemidir.
Burada eykseklik erilerini belirten haritalar renkli
olarak elde edilebilecei ykseklie bal olarak
siyah-beyaz haritalarda grinin tonlar kullanlarak
yksekliin sfr ve maksimum olduu blgeler
arasndaki alanlar ok net bir ekilde seilmektedir.
Renkli uygulamalarda rastgele serpilmi renklerle
oluan haritalar, eykseklik durumlarnn minimum
ve maksimum olduu alanlar deiik bir tarzda
grntlenmektedir (Tecim, 1997).

4.6 lme ve Geometrik Hesaplamalar (Measurement and
Geometrical Computations)

CBSnin yapabilecei ilemler arasnda konuma bal
analizlerden eitli lme ve geometrik hesaplar vardr. Bunlar; alan
lme, mesafe lme, konumu veya koordinat bulma, a lme,
geriden kestirme hesab, kapal ve ak poligon hesab, teet nokta
hesab, dik inme ve dik kma hesab ve parsel ayrma ve birletirme
hesabdr.

4.7 statistik Analiz (Statistical Analysis)

Toplam belirleme, ortalama bulma, maksimum ve minimum
deer bulma ve yzde deerini belirleme gibi istatistik analiz ilemleri
CBS ierisinde yaplarak bunlarn sonucunu metin veya grafik olarak
grntleme imkan mmkndr.


107
4.8 Grid Analizi (Grid Anal ysis)

CBSde taban verilerin genelde vektr ve raster olmak zere
iki yapda olduu belirtilmiti. Yukarda anlatlan konumsal analizlerin
hepsi vektr verileri kullanlarak yaplan analizlerdir. Grid analizi dier
veri tipi olan raster veriler kullanlarak yaplan analiz ilemleridir.
Genelde tr grid analizi yapmak mmkndr.

Optimum koridor belirleme; iki blge arasndaki arazi eimi,
toprak cinsi, arazi maliyeti gibi etkili faktrler dikkate
alnarak en uygun arazi koridorunun belirlenmesi
ilemidir. Yaplacak petrol boru hatt veya iki ehir
arasndaki otoyol iin arazi zerindeki en uygun
koridorun belirlenmesi, bu tr analiz ilemidir.
Modellendirme ve simlasyon; deiik matematiksel modeller
kullanlarak planlamaclarn ve karar vericilerin en
ok arzulad eer ... olursa ne olur? sorularna
cevap aramayan tahminleri yapma ilemidir.
Kantitatif arl olduka fazla olan modelleme ve
simlasyon ilemi son yllarda Avrupa (zellikle
Avusturya) ve Amerikada master ve doktora
rencilerinin rabet ettii konular olmaktadr.
zellikle evre planlamasna verilen nem
dolaysyla eitli simlasyon modellerinin
kullanlmas, gelecekte bu konunun yeterince
detaylarna inileceini gstermektedir.
Komuluk analizi; vektr veriler iin yaplan komuluk analizi
ile ayn ilemi yapar. Belli bir detaya komu olan
dier detaylar belirlemek amacyla yaplan
ilemlerdir.


108


109
CORAF BLG
SSTEMLER
UYGULAMA
ALANLARI

BLM 5: CORAF BLG SSTEMLER
UYGULAMA ALANLARI

CBS le ehir Ve Blge Planlamacl
Kent Bilgi Sistemleri
rn Satlar ve Datm
Sigortaclk
Emlaklk


110
Dola Kaynaklarmn lenmesi
Altyap Bilgi Sistemleri
Finansal Kurulular
Servis hizmeti Veren Kurulular
Sosyo Ekonomik Uygulamalar


111
5.1 Giri

Arazi bilgi sistemleri, evresel izleme ve planlama bilgi
sistemleri, doal kaynaklar ynetimi bilgi sistemleri, toprak bilgi
sistemleri, tapu kadastro hizmetlerinin ynetim sistemleri, eitim ve
salk hizmetlerinin planlama ve ynetim sistemleri, pazarlama bilgi
sistemleri, mekansal bilgi sistemleri, kent bilgi sistemleri, genel
planlama bilgi sistemleri CBSnin baz uygulama alanlardr. Burada
nemle belirtilmesi gereken nokta CBS yalnz lkemizde deil tm
dnyada henz gelime aamasnda olduundan, u anda hi akla
gelmeyen yeni uygulama alanlarnn ksa gelecekte ortaya
kacandan kimsenin phesi yoktur. rnein turistik amal bilgi
sistemlerinde, CBS blgenin corafi yapsn en ince ayrntlarna
kadar harita zerinde grntleme imkanna sahip iken, ok-ortaml
(multimedia) bir sistemin kullanlmas ile blgenin video ve ses
grntsn sunmak mmkn olmaktadr. Seilen bir blgenin turistik
gzellikleri yreye zg bir mzik eliinde videodan gsterilebilir. Bu
tr ok-ortaml sistemlerin CBS ile etkileimli kullanmlar gelecekte
olduka sk kullanlacak bir sistem olaca kabul edilmektedir.

Btn bu uygulamalar yannda CBS, pazarlama stratejilerinin
belirlenmesinde, emlak ofisi ve askeri uygulama alanlarnda da
kullanlmaktadr. zellikle vektr ve raster verileri kullanarak
konumsal analizler iin geni apl problemleri zmede etkin ara
konumundadr (ESRI, 1996a). Demografik deiimlere ve nfus
artlarna gre yaplacak modelleme sonucunda alacak yeni bir
maaza iin en uygun yerin seimi; topran cinsi ile rn mahsulleri
arasndaki ilikilerden tarmsal verimi maksimum dzeye getirme,
blgede yeni alacak yerleim alanlar iin toprak kaymas ve sel
riskini minimize eden blgenin yzeysel analizlerinin incelenmesi
CBSnin mekana dnk analizlerini kapsamaktadr (rnein eim ve
kanalizasyon havzalarnn modellenmesi). Dzey haritalar (contours)
da blgenin belirli bir noktadaki eykselti erilerini gstererek
planlamada etkili bir rol oynamaktadr.

Yukarda belirtilen konulara daha aklk kazandrmak
amacyla aada CBSnin uygulama imkan bulduu konular ksaca
aklanmaktadr.


112
5.2 CBS le ehir ve Blge Planlamacl

Gerek hayattaki karmak problemlerin zmnde teknolojik
gelimelerin katks her geen gn artmaktadr. Belirlenen bir
blgenin corafi yapsnn, sosyo-ekonomik ve evresel verilerle
analiz edilmesi gelecek iin yaplmas dnlen yatrmlarn
planlanmasna yardmc olabilmektedir. me suyu tesislerinin datm
ebekeleri (saniyede akan su miktar gsterilerek) ile birlikte
grntlenmesi, bunun kanalizasyon ve telefon alar ile birlikte
ortaya konulmas, olas nfus artlarn karlamak iin alacak yeni
yerleim alanlarnn belirlenmesinde olduka nemli rol oynamaktadr.
Bu yapya uygun olarak nfus artlarnn gelir seviyesine gre
blgesel bazda ortaya konulmas yaplabilecek ev tiplerini ve
maliyetleri belirlemede etkili olabilir.

ehir ve blge planlamaclnda kullanlmak zere
aratrmaclarn, planlamaclarn ve yneticilerin kullanabilecei
kantitatif metodlar ve analitik modeller (Openheim, 1980) ile
planlamada sistem yaklamnn nemi (Chadwick, 1978)
aratrmaclar tarafndan uygulamal olarak ortaya konulmutur.
Modellerden bulunan sonularn kullancnn anlayabilecei bir
ekilde ve blgenin zellikleri ile birlikte ifade edilmesi gerekmektedir.
CBSde gittike yaygnlaarak karmak olan gncel problemlerin
zmne kendi mant ile katkda bulunmaktadr. Genelde GIS
(Geographical Information Systems) olarak bilinen ve son yllarda en
hzl gelien bilgi teknolojilerden biri olan CBS, ehir ve blge
planlamaclnda ok etkin bir rol oynayabilmektedir. En ksa
tanmyla CBS, corafi veya corafi olmayan verilerin depolanmalarn
ve kendine zg harita altyapsyla bu verileri bir araya getirerek
deiik ekillerde analiz edilmelerine imkan salamaktadr. Yukarda
belirtilen rneklerin hepsi belirli bir corafi tabana dayandndan,
CBS olduka etkin bir analiz arac olarak kullanlabilmektedir.

Planlama deyimi deiik bir ok faaliyeti kapsamaktadr.
Gelecee dnk orta ve uzun dnemli planlarn yapld stratejik
planlama gndelik uygulanan ilevsel planlamadan ayrlmaktadr.
Stratejik planlama fazla sayda aratrma, tartma, danmanlk ve
mzakereler sonucu ortaya konan ilemdir. Karar vericiyi destekleyen
faaliyetler iki ksma ayrlmaktadr. Bunlar karar verme srecinin
organize edilmesi ve plan-program ve projeler iin anlaml,
uygulanabilir sonularn elde edilmesidir. Strateji planlamann birinci


113
grubunda organizasyon ve karar verme altyaps iin almalar
yaplrken; ikinci grupta aratrma raporlarnn retimi, iletme
politikas raporlar, materyal bilgileri, resmi planlar, gncelletirilmi
planlar, plan ve program ieriklerinin yorumlanmas almalar
yaplmaktadr. Bu durumda stratejik planlama faaliyetleri ierisinde
konuma bal bir ok analiz iin CBS gerekli destei verebilecek
durumdadr.

CBS olduka farkl uygulama alanlarnda kullanlabilen bir
sistem olduundan blge planlamaclnda etkili bir rol oynayabilecek
kapasiteye sahiptir. zellikle kent bilgi sistemleri ad verilen kentsel
uygulamalar modern ehircilik yaklamnn getirmi olduu bilgisayar
destekli farkl uygulamalar planlamaclara ve karar vericilere
sunmaktadr. Su, kanalizasyon, elektrik, telekomnikasyon ve doal
gaz yaplanmalarn oluturan altyap planlarnn CBS kanalyla
organize bir ekilde yaplabilmesi 21inci yzyla girerken ehir ve
blge planlamacl iin teknolojinin getirdii en nemli kazanlardan
biridir.

Deiik leklerde elde edilen saysal haritalar ve/veya hava
fotoraflarndan retilmi ortofoto haritalarn blge planlamaclna
ve kadastral bilgi sistemlerinin oluturulmasna byk katklar
olmaktadr. Sosyo-ekonomik bilgilerin belirlenen snrlar baznda
haritalara dklmesi, demografik bilgilerin blge, ehir, ile ve hatta
mahalle baznda ortaya konulmas, sadece merkezi planlamaclara
katk salamayp ufak blgelerdeki demografik deiikliklerin
planlama zerinde ne gibi etkiler yapabilecei zerine modeller
kurarak analiz yapmak da mmkn olmaktadr.

mar planlar gz nne alnarak nfus younluuna gre
gerekli planlama faaliyetleri yaplmadndan veya yaplamadndan
hzla byyen yerleim alanlarnda ime suyu ve kanalizasyon
ebekeleri giderek yetersiz kalmaktadr. Kentlerimizde bulunan su ve
kanalizasyon iletmelerinin temel grevleri kendi sorumluluk
alanlarnda su havzalarnn korunmas, kentin su ihtiyacnn
karlanmas ve datm, atk su ve yamur suyu kanallarnn yol
altna denmesi, eski ebekelerin onarm, yenilerinin planlanmas
ve yapm, dere, nehir ve denizlere ulaan kanallarn artma
tesislerinin kurulmasdr.

Su ihtiyacnn konut ve i yerlerine gre hesaplanmas,
ebeke borularnn denmesi ve kaak su kullanmnn


114
nlenebilmesi; yine cadde ve sokaklarda konut ve iyerlerinin atk su
miktarna gre kanalizasyon borularnn denmesi ve
planlanabilmesi, artma tesislerinin yapm ve kontrol iin zellikle
binalar ve bunlar kullananlar hakknda doru, gvenilir ve gncel
bilgilere ulamakla mmkndr.

Yeni ebekelerin planlamasnda gerekli olan kentin nazm ve
imar planlar blgede kullanma ihtiya duyulan kii bana den
kullanm ve blgenin fiziksel yaps CBS kanalyla ilikilendirildiinde
planlayclara nemli bir karar altyaps oluturabilecektir. Bu amala
yaplan bir almada CBS, analiz, tasarm, veri taban kurma ve
uygulama aamalaryla yaplmtr (Alk,1994).

ekil 5.11, Trkiyede nfus younluunu yani kilometre
kareye den tahmini nfus miktarn gstermektedir. Okul, hastane,
salk oca gibi hizmet servislerinin ayn harita zerinde
grntlenmesi servislerin nfus younluuna gre dalmlarn
karlatrma imkan verecektir. Burada yetersiz hizmetlerin
gtrld blgeleri belirlemek mmkn olacaktr.

Analitik CBS sistemleri genelde ve arazi analizleri, corafi
istatistik ve konumsal modelleme gibi ilemler zel olarak gelitirilmi
modller sayesinde yaplmakta ve raster ve vektr veri tiplerinin
ikisinide kullanabilmektedir.

5.2.1 Planlamada Faaliyetlerinde CBSnin Kullanm Alanlar

ehir ve blge planlamaclnn deiik alanlarda kullanm
mmkn olan GIS teknolojisini yap ierisinde incelemek
mmkndr. Aada verildii zere ehir ve blge planlamaclnn
elementleri planlamann geni tanmyla analitik, iletme politikas
oluturma ve ynetim-iletme grevleri olmaktadr (Ottens, 1990).

ehir ve blge planlamaclnn elementleri:

Hazrlk almalar ehir/blge takibi sektr
almalar
(analiz) problem/potansiyel analizi mahalli
almalar
ehir/blge tahmini btn almalar


115
Planlama almalar strateji/plan retimi
(iletme politikas
retme)
plan
sunumu/deerlendirme

Planlar yerine
getirme
proje retimi/tasvip etme
(ynetim) alt plan retimi/tasvip
etme

plan takibi-gzlemi

Yukarda saylan elementler planlama faaliyetlerinin
aamasnda yaplmas gereken faaliyetleri belirtmekte olup, belirli bir
program erevesinde yaplmas kaydyla ele alnan projenin
baarya ulaabilmesini salamaktadr. Ele alnan projenin hazrlk
almalar aamasnda arazi ile ilgili konumsal analizler ve
modelleme ieren hemen hemen btn aratrmalarda CBS
kulanlabilmektedir.

CBS zellikle sektrel veya dier alanlarn takibi, blgesel
potansiyellerin ortaya konulmas ve fizibilite analizleri ile yatrmlar iin
uygun yer eimi gibi almalarn yaplmasnda mmkn olan
fonksiyonlar iermekte ve gerekli destei salamaktadr. Arazi
zerindeki uzaklklarla ilgili maliyeti dikkate alarak yaplan ok
alternatifli a analizlerinde deiik analizler yapmas mmkn
olmaktadr.

u anda CBS kendi ierisinde gelecek ile ilgili tahmin
(ngrmleme) veya simlasyon (benzetim olarak da bilinmektedir)
ile ilgili yeterli aralara (modllere) sahip olmamasna ramen dier
programlama dilleri ile salanan entegrasyon sonucunda baka bir
programlama dili ile yazlm bunlarla ilgili programlar CBS ierisine
aktarlarak kullanlabilmektedir. Bu da planlamaclar iin ok nemli
sonular tahmini de olsa elde etmelerine imkan vermektedir. Baka
programlar vastasyla gelen verilerin CBSde haritalar zerine
ilenmesi karar vericiler ve planlamaclar iin bilgi transferinin etkin bir
ekilde yaplmas anlamna gelmektedir. Ksacas, verinin son
kullancnn anlayabilecei ak bir ekilde ifade edilerek anlatlmas
gerekir, aksi halde pek bir anlam ifade etmeyecektir. Burada verinin
etkin bir ekilde kullanlmas mmkn olacaktr.

CBSnin plan ve proje gelitirme srelerinde daha etkin bir rol
oynayabilmesi iin alternatif planlarn belirlenmesinde, ok daha


116
esnek dizaynlarn yaplmas, optimizasyon ve deerlendirme
aralarna gereksinim vardr. Bu aralar yneylem aratrmas
tekniklerini oluturmaktadr. u anda genelde CBS paketlerinde eksik
olan bu teknikler aratrmaclar iin olduka byk bir alan olmaktadr
ve bunun eksiklii CBSde kantitatif analizler yaplrken sk sk ortaya
kmaktadr.

Oluturulan plan ve projeler uygulama aamasnda eer
corafi referanslara gereksinim duyuyorsa, CBS bu durumda da farkl
bir ok alanda kullanlabilmektedir. Arazi planlarnn dkm, bina ve
yeniden yaplanma izinlerinin karar srecinin geliimi aamalarnda
CBS yardmc olabilmektedir. Yaplan plan iin arzulanan amalarn
belediyelerin nazm planna uyup uymad kontrol edilebilir.

Gerekli veri taban oluturulduktan sonra doal gaz, elektrik, telefon,
yol, su ve kanalizasyon gibi altyapy ilgilendiren konularda
hazrlanacak olan CBS u konularda ehir ve blge planlamaclna
katklar salayabilecektir:

1. Doal kaynaklarn (nehir, gl, rmak, orman vb.) kk ve
byk lekli haritalar kanalyla kontrol.
2. Halihazrdaki ebeke sisteminde gerekli olan deiikliklerin
yaplmasna dnk ktlarn elde edilmesi.
3. Arza durumlarnda blgenin genel haritas karlarak
gerekli nlemlerin en ksa zamanda ve en az maliyetle
alnmasn salayacak a haritalarnn oluturulmas ve acil
nlemlerin alnmas.
4. Gelecekte yerleim alanlarnda nfusun (veya gn)
artmas ile talebin gsterecei arta paralel olarak
ebekenin gerekli yk kaldrp kaldramayacann dzenli
aralklarla kontrol ve zm yollarnn aranmas.

CBS'nin altyap planlamaclna katks yannda aada listelendii
gibi styap iin gereksinim duyulan bir ok fonksiyonlar da yerine
getirmesi mmkndr:


117
1. Blgesel snrlar iinde yap tekniklerinin kanuni olarak
hazrlanan ehir ve blge planlamasna uygun olup
olmadnn belirlenmesi.
2. Blgedeki trafik aknn belirlenmesi, gerekli nlemlerin
alternatifler ile birlikte sunulmas.
3. Doal afetlere ilikin tahmini hasarlarn belirlenmesi.
4. Blgede yaplacak kamu ve zel sektre ilikin yatrm iin
en uygun yerlerin seimi. zellikle salk kurulular,
okullar, polis ve itfaiyenin yerlerinin seimi blgenin
gvenlii bakmndan ok nemlidir.
5. Peyzaj mimarlar iin blgenin grnmn dzenlemeye
ve dzeltmeye ynelik fakl lm ve dzeyde haritalarn
alnp veri tabannn oluturulmas.
6. Arkeologlarn ellerindeki bulunan bulgulara gre yer
altndaki eski sanat eserlerinin olabilecei hatlarn
belirlenmesi ve bu eserlerin belli bir veri tabannda saklanp
kullanlmas. Oluturulan veri tabanna gre eski eserlerin
bulunduu yerlere inaat izni verilmemesinin takibi
mmkn olacaktr. Byle bir sistemin ileyebilmesi iin CBS
sisteminin kamu kurulularnda etkileimli ve koordineli bir
ekilde devaml almas gerekmektedir.

stanbul, zmir, Ankara gibi nfusu youn olan kentlerdeki
ulam sisteminin genel yapsnn CBS ile ortaya konulup belli
konularda koordinasyonun salanmas mmkn olmaktadr. Nfusun
youn olduu blgelerde ie giden veya ulam olanaklarndan
yararlanacak kii says fazla olacandan, toplu ulam olanaklarnn
arlk verilmesi gerekli blgeler CBS kanalyla belirlenip sel, inaat,
tamirat gibi durumlarda acil gzergahlar minimum deiiklerle ortaya
konabilir.

Blgelerin byk lekli haritalaryla, skm alanlar iin
alternatif gzergahlarn belirlenmesi mmkn olabilecektir. Bakm ve
onarm gerektiren yollar tarihler itibariyle gncelletirilerek tamamen
tahrip olup byk zararlar vermeden nlem alnabilir.


118
Belki de CBSnin ulam sistemine en nemli katks sonradan
felaketlere neden olan toprak kaymas veya kmesini nleyebilecek
bir sistem oluundadr. Raster olarak elde edilen blgenin toporafik
haritalar, o blgenin tm toprak zelliklerini en ince ayrntlarna
kadar grntleyebilir. Bu zellikler daha byk bir blge iin ele
alndnda yapm aamasnda toprak yaps belirli bir blgeden sonra
uygun olmayan alanlarn ortaya kmas nlenebilir ve proje gereksiz
ekilde durdurulmam olur.

Altyap sistemlerinin yannda blgelere ait styap bilgi
sistemlerinin CBS kanalyla oluturulmas verilerin konuma bal
olmasndan tr byk fayda salamaktadr. rnein, salk
kurulularnn (hastaneler, salk ocaklar, dispanserler, vb.), tapu ve
kadastro bilgilerinin, polis karakollarnn, okullarn, itfaiye
merkezlerinin ve dier hizmetlerin ve doal kaynaklarn blgede daha
etkin bir rol oynayabilmesi ve kendilerinden beklenen gerekli
hizmetleri verebilmesi iin uygun yerlerde uygun byklkte olmalar
gerekmektedir.

Bu gibi sorulara CBS konumsal ve konumsal olmayan belli bir
varla ait her trl bilgiyi saklayp sorgulayabildiinden, farkl
alardan planlamaclara ve karar vericilere ek bilgi salama imkanna
sahiptir.

ekil 5.1deki haritada grld zere, ehir merkezinde
bulunan bankalar ve salk kurulular gibi baz birimlerin yerleri
blgedeki caddeler ve otoyollar ile birlikte verilmektedir. Buradan
bankalara, dier byk iyerlerine ve/veya okullara gidenlerin
zamannda ve gvenli ulamlarnn salanabilmesi iin ulam
sisteminin doru ileyip ilemedii aratrlp gerekli alternatifler
retilebilir.

Ayn haritada, blgede yaayanlarn ortalama gelir dzeyleri
ile birlikte lokantalar gsterilerek yeni bir lokanta almasnda en
uygun mekann seimine de yardmc olabilmektedir. Bu arada
kurulmu olan byk al-veri merkezlerinin ele alnan alma alan
iinde yksek gelir gruplarnn bulunduu alanlar semi olduu
gzden kamamaldr. Sol alttaki resim gelirlere gre snflandrmay
gstermektedir. Renk uyumunun nem kazand CBSde renkli
olmayan (siyah-beyaz) ktlar bazen anlalmakta zorluk
karabilmektedir. nemli olan bir ehirden daha byk bir alan CBS
uygulama alan ierisine alabilmektir.


119

Ana haritann zerinde grlen sembolleri kullanarak veya
yaplm olan zel menlerden hareket ederek, sistemde harita
zerine yerletirilmi her trl kurulularn yerini ekran ortalayarak
grmek mmkn olmaktadr. Bunun yannda, ayn harita zerinde
nfus istatistiklerine gre mahallelere gre nfus dalm zerine
renklendirmeler yaplmas mmkn olabilmektedir. Bu dalm hane
halk haritasna uygulandnda ayn gelir dalmndaki gibi, belirli
aralklara isabet eden rakamlar belli bir renge boyanarak eklin sol
altndaki gibi bir grnm elde edilebilecektir.

eklin sa altnda yer alan grafik ise, CBSnin normal bir
fonksiyonu olarak, blgeyi geni bir erevede grme imkan
yaratlmtr. Byk lekte geni alan grerek istenildii ekilde
detaya inmek gerek fareyi ve lei kullanarak mmkn olmakta,
gerekse blgesel planlamada istatistik verileri kullanarak sorgulama
ve analiz fonksiyonlar ile belli hedeflere younlamak mmkn
olmaktadr.

ekil 5.1 Blgeye ait konumsal ve konumsal olmayan verilerin birlikte
grntlenmesi


120
Bilgisayar teknolojisinin geliimi ile belirli bir tekrar gerektiren
konularda uzman olanlarn uzmanlk alanlarn bilgisayar sistemine
aktararak tecrbelerinden faydalanmak gittike yaygnlamaktadr.
Yapay zekann bir alt dal olan Uzman Sistemleri (Expert Systems)
ehir ve blge planlamaclnda GIS ile birlikte kullanlabilmektedir
(Wright, 1990). zellikle ehir planlamaclnda uzmanlk sisteminin
CBS dahil dier bilgi sistemleri ile birlikte koordinasyonlu bir ekilde
almasnn gereklilii vurgulanmaktadr (Han ve Kim, 1990).

CBS, San Diegoda blgesel planlama faaliyetleri iin son
derece etkin bir kullanma sahiptir (Parrott ve Stuts, 1991).
Gelitirilmi olan blgesel kalknma ngrmleme modeli (The
Regional Growth Forecast Model) ierisinde nfus, ev ihtiyac ve
ekonomik aktiviteler uzun dnemler iin tahmin edilerek gelecek iin
planlama faaliyetlerine yn verilmeye allmaktadr. CBS, ihtiya
duyulan ulam sisteminin, kamu kurulu ve faaliyetlerinin (itfaiye,
okullar, hastaneler, kanalizasyon, su havzalarn, vb.) byklk ve
yerlerinin belirlenmesine yardmc olmaktadr. Yeni yerleim
alanlarnn belirlenmesi, acil durumlar iin planlama yaplmas, en
uygun kamu hizmet alanlarnn saptanmas (rnein itfaiye) ve
blgedeki su ileme yerlerinin belirlenerek gerekli nlemlerin
alnmasnn salanmas CBSnin San Diego modelindeki uygulama
alanlarn iermektedir.

CBS kltrel ve doal kaynaklarn korunmas amacyla da
ska kullanlmaktadr (Robinette, 1991). zellikle lkemizde
erozyondan etkilenebilecek olan arazilerin belirlenmesi, yalarn
etkilerinin ve zararlarnn saptanmas, su kaynaklarnn korunmas,
orman rnlerinin ynetimi ve doal afetlerin etki alanlarnn belirlenip
grntlenmesinde CBS kullanlabilmektedir. evresel risklere kar
hazrlkl olabilmek amacyla evresel simlasyon modelleri CBS
ierisinde kullanlmaktadr. Hava ve su kalitesi, insan aktivitelerinin
doaya etkisi, hava deiiminin suya, tarma ve dier doal
kaynaklara etkisi belirli oranlarda CBS ile aratrlabilmektedir (bkz.
Fedra, 1993; Steyaert, 1993). Dier birok analizlerde olduu gibi
modellemede karlalan en byk sorun gerekli verilerin elde
edilmesindeki zorluklardr. Bu zorluklar zellikle evresel veriler iin
daha da fazla olmaktadr. CBS istee gre hazrlanacak haritalarla
evre planlamaclarna durumlar daha doru ve kolay analiz etme
konusunda yardm sunmaktadr.


121
Ksaca belirtmek gerekirse blgesel bazda kurulacak CBS
aadaki amalar ierebilecektir (Somers, 1987):
a) Baz yaplan ilemlerin tekrarlanmasn nleyerek maliyeti
drmektedir.
b) Merkezi veri bankas oluturularak ayn bilgilerin bir ok
defa yaratlmasndan doan anlamazlklar ortadan
kaldrlabilmektedir.
c) Gnlk ilemlerin etkinlii artacaktr.
d) Ynetimde kontrol artracaktr.
e) Kararlar iin destek amal bilgiler salayacaktr.

Her ne kadar lkemizde yeteri kadar gelimese de, uras bir
gerek ki artk gelimi bat lkelerinde kk veya byk tm
belediyeler veya dier kamu kurulular CBSnin sunduu kolaylklar
kavram durumdalar. zellikle bu kurulularn planlama
departmanlar CBSden yeterince faydalanmann yollarn
aramaktadrlar. Salk planlamas bu konuda gerekli destei alan yeni
uygulama alanlarnn banda gelmektedir (bkz. Birkin vd., 1996). Son
yllarda ngilterede blgesel CBS laboratuarlarnn en nemli alma
konularnn banda deiik hastalklarn blgeler baznda dalmn
inceleyip istatistiksel analizler yapmak gelmektedir. Bata belediyeler
olmak zere kamu kurulularnn zaman kaybetmeden CBS
teknolojisinden yaralanmalar gerekmektedir. Bununla birlikte tm
dnyada karlalan ve CBS kullanmnn yaylmasn engel olan en
nlemli neden CBS konusunda uzman eleman eksikliidir. Trkiyede
bu konuda uzman eleman yetitirmek iin niversitelerin CBS
program amas gerekmektedir.

Bu durumda CBS almalar, ok genel olarak lke
corafyas ile ilgili planlama ve analizler yaplabilmesine imkan
tanmakta ve bir sonraki blmde ifade edilen ve CBSnin belli bir
ehir merkezine uygulanmasn ifade eden Kent Bilgi Sistemleri ile
ok deiik amalar iin kullanlabilmekte ise de, bu blmle her iki
boyutun ortas iin CBS uygulamalar zerine younlalmaktadr. Bir
ileyi, ili veya daha byk bir corafi blgeyi (Ege blgesi gibi)
kapsayan bir alanda CBS uygulama olanaklar zerinde
durulmaktadr.


122
5.2.2 Planlamada Veri Yaps

CBSnin ncelikle bir veri ynetim sistemi olduu bilinmelidir.
nceden de belirtildii zere, harita zerinde deiik amalara hizmet
eden nitelerin ve bunlara ait znitelik bilgilerin ilikilendirilmesi
zellikle yerel ynetimler tarafndan arzulanmaktadr. Yer alt ve yer
stne ait bilgilerin kendi aralarnda ilikilendirilmesi kadar deiik
kurumlar tarafndan toplanan bilgilerinde veri tabannda belirli bir
mantk erevesinde ilikilendirilerek entegre bir sistemde yer almas
gerekmektedir. Yerel ynetimlerin faaliyetlerini arzu edilen seviyede
etkin bir ekilde yapabilmesi iin, yerel ynetim ile ilgili kurulularn
kendileri arasnda bir bilgi btnlnn olmas ve gerekli dzeyde
bilgi paylam sz konusu olmaldr. rnein telekomnikasyon gibi
altyap kurulular, blgede yer altnda hangi tr hizmetlerin ne
ekilde yer aldn bilmelidir. tfaiyenin hangi gzergahlarn ak
olduunu ve yanan evlerin kimlere ait olduunu, blgede
yaayanlarn plerinin toplanabilmesi iin vergilerinin denip
denmediinin bilinmesi gerekmektedir. Bu tr blgeyi ilgilendiren
tm bilgiler bir ekilde apraz olarak ilikilendirilerek bulunulan
konumla (adres) balants kurulmaldr.

Genelde kurumlar iin yaplan programlar belirli amaca hizmet
ettiinden kompleks olmayan basit veri ilikileri ile ilgilenmektedirler.
Fakat yerel ynetimler gibi CBSnin kullanld kurumlarda veri
tabanlar olduka karmak ve birbiriyle farkl boyutlarda ilikili
olduundan iyi bir veri taban ynetim sistemine ihtiya
duyulmaktadr. VTYS programlardan bamsz olarak alabilen ve
veriler arasndaki yatay ve dikey entegrasyonu salayan sistemler
olmaktadr. VTYS kendi bamsz bir sistem olarak verilerin elde
edilip ynetilmesini, ilenmesini salayp dier programlara hazr hale
getirmek amacyla kullanlmaktadrlar. Oracle, Progress, SQL gibi
zel VTYS programlar yannda veri tabanlar ile youn alan
CBSnin kendi program ierisinde VTYS modlleri bulunmaktadr. Bu
durumda geni bir sistem analizi erevesinde etkin bir veri yaps
oluturulmam, doru, hzl ve btnsel bir VTYS bulunmayan bir
CBSden istenilen sonularn elde edilmesi mmkn olamayacaktr.
nk CBSde harita zerinde yer alan binlerce objelerin milyonlarca
znitelik bilgilerine son derece hzl bir ekilde eriip bunlar zerinde
deiik sorgulama ve analiz yaplmas gerekecektir. Etkin bir eriim
iin uygun bir veri tasarm ve tablolar arasnda yine etkin bir
entegrasyona gidecek ilikilerin sistemde kurulmas gerekmektedir.


123
Hiyerarik, a ve ilikisel veri yaplar birinci blmde genel
anlamda incelenmektedir. Normal veri yaplar, bilindii zere her bir
kayt ierisine belirli veriler girilmek zorunda, bu durumda genellikle
veri tekrarlar sz konusu olmaktayd. Fiziksel olarak da arka arkaya
yazlan bu tr kaytlarda silme, ekleme, dzeltmeler birer sorun
olurken en nemli sorun sorgulamalarda ortaya kmaktayd. Dosya
byklne bal olarak olduka uzun zaman gerektiren bu tr veri
yaplarnda sral, indeksli ve ikili arama yntemleri kullanlmakta idi.
Her halkrda CBSnin kullanld byk veri tabanlar gznne
alndnda bu tr veri yaplarnn kullanlmas mmkn olmamaktadr.
likisel veri yaps, CBSnin kullanmakta olduu veri tabanlar olarak
kabul edilmelidir.

5.2.3 CBS ile Planlama Faaliyetleri

Planlama faaliyetlerinde ama blgeye belirlenen mal ve
hizmetleri belli kstlar altnda en uygun ekilde gtrmektir. Bu kstlar
makine ve dier malzemeler gibi parayla satn alnabilecek retim
aralar olabilecei gibi glleri amak, dalar delmek gibi fiziksel
kstlar da olabilmektir. Bu durumda yaplacak fayda-maliyet analizleri
sonucunda retilecek alternatif uygulama planlar faaliyete geecektir.
Doal olarak ehir ve blge planlamaclnda her zaman bilimsel
olarak ortaya konan en iyi plann uygulamas mmkn olmayabiliyor.
nk politika zellikle ehir planlamaclnda yeterince n plana
karak bilimsel karar vermeyi etkilemektedir.

CBSnin planlama faaliyetlerinin farkl aamalarnda ve deiik
nedenlerle nasl kullanldn nceki blmlerde belirtildi. ekil 5.2,
Hollanda Ulusal Fiziksel Planlama Kurumunun CBS tabanl sistem
kullanarak yapm olduu faaliyetleri gstermektedir (Jong, 1990).

Sistemdeki ama, CBSnin btn planlama almalarnda
kullanlmas ve isteyen her aratrmacya veya karar vericiye gerekli
destein CBS kullanlarak verilebilmesidir. ekilde belirtilen ideal
sistem veri taban oluumunun ileriye dnk oluturulmasnn nemini
de ortaya koymaktadr.


124
Arzulanan
Dnya
Gelecek
Dnya
Yorumlama
Haritalar
Grafikler
Tablolar
Haritalama/
sorgulama
CBS
Veri taban
Analiz/
Modelleme
Veri
n-ileme
Veri
dosyalar
Veri
toplama
Gerek Dnya
Dizayn
Arlklar/
seim
Veri taban
dizayn Simlasyon
Ayrntlarn
dizayn
Tematik
haritalarn
yaps
Dizaynlarn
uygulanmas
Haritalanm
Alternatifler

ekil 5.2 CBS tabanl sistemde planlama faaliyertleri

Gerek dnyadan yola klarak, gelecek dnya ile ilgili
yaplacak ilemler haritalama mant erevesinde ortaya konulmaya
allmtr. Var olan verilerle oluturulacak entegre bir bilgi
sisteminin CBS veritabann kullanaca bir ekilde tasarlanp


125
kullanlmas tasarlanmaktadr. Bu sistem, toplanan ve sisteme girilen
verileri (harita tabanl veriler olmak durumunda), haritalar zerinde
sorgulama ve analiz etme imkan vermektedir. Ayn CBS veri
tabanndaki veriler kurulacak modellemeler ile farkl simlasyon
teknikleri kullanlarak gelecek ile ilgili ngrmler yapmak mmkn
olmaktadr. Bu durumda, gelecek iin veri tabanlarn tasarlamak ve
ona gre almalar tematik haritalar eklinde gstermek, gelimeleri
daha net anlamaya yardmc olacaktr. CBS ile gerek dnyaya ait
olan veriler her trl tablo, grafik ve harita ile ortaya konularak
yorumlamada byk kolaylklar salanabilmektedir.

5.2.4 CBSnin ehir ve Blge Planlamaclnda Uygulama
Alanlar

ehir ve blge planlamaclar tarafndan CBSin kullanm
alanlar aadaki balklar altnda incelebilir. CBSnin bu konudaki
uygulama alanlar aada belirtilen alanlarla snrl olmayp gnn
ihtiyalarna ve doal olarak verilerin elde edilebilmesi durumuna
bal olarak deiecek ve gelime gsterecektir.

5.2.4.1 Harita Gncelleme

Deiik amalar iin retilen farkl lekli haritalarn belirli
zaman dilimleri ierisinde gncelletirilmeleri gerekmektedir. Her
fiziksel deiiklii ve bununla ilgili aklamalar konumsal veri
tabannda gncelletirerek eksik veya yanl bilginin kullanlmasn
nlemek btn planlaclarn arzulad bir olaydr. Bu iin elle
yaplmasnn ne derece zor ve zaman gerektiren bir i olduu
bilinmektedir. Bu gibi ilemlerin tek bir veri tabannda toplanmas
herhangi bir departmanda yaplan deiikliin dier departmanlar
tarafndan hemen ulalabiliyor olmas deiik kollarda yaplan
planlama faaliyetlerinde bir organizasyona neden olacaktr. rnein
belediyelerde, su ve kanalizasyon idaresinin yapt bir plandan
elektrik ve telefon idarelerinin hemen haberdar olmas gerekir. nk
daha sonra ayn blgede yaplacak elektrik ve telefon hatt kablolama
faaliyetleri iin yer altnda nerede neyin var olduunun bilinmesi
gerekmektedir. Yaplan deiikliklerin belediyenin ana veri tabannda
gncelletirilmesi dier kurumlarn yapaca almalar etkileyecektir.

ehir planlamaclar yaplan deiikleri CBS ile 1/1.250 veya
daha kk lekli haritalar zerinde en ince ayrntlar dahi devaml
olarak yeniden dzenleyip grntleme imkanna sahiptirler. Arazi


126
kullanm haritalar da gncelletirilerek blgede yaplan deiiklerin
kontral altnda tutulmas salanr.

Tapu ve kadastro ile ilgili tm bilgilerin bir CBS sistemi
ierisinde tutulmas ve daha sonra ortaya kacak deiikliklerin
burada gncelletirilmesi planlamaclar ve bu konuda hizmet veren
dier kurululara byk kolaylklar salayacaktr.

5.2.4.2 Blgesel Snrlarn Dzenlenmesi

Kanuni olarak belirlenen ile snrlar, il snrlar veya seim
blgeleri ile ilgili snrlar deien koullara bal olarak yeniden
yaplanmalarla birlikte CBS veri tabannda da dzenlenmesinin bir
ok faydas vardr. Parselleme veya arazi ile ilgili kanuni
deiikliklerin blgeye yapaca etkilerin CBS ile ngrmlenmesi
planlamaclara yeni deiiklikler nedeniyle blgeye ak salanmak
durumunda olan mal ve hizmetlerin zamannda planlanmas imkan
verecektir. Yeni yerleim alanlarnn almasna karar verilen
blgelerde kamu hizmetleri iin (polis itfaiye salk oca, okul, vd.) en
uygun yerlerin belirlenip uygulamaya geilmesi gerekir. Planlama
faaliyetlerinde ge kalnd takdirde u anda lkemizin bir ok
blgesinde farkl alanlarda yaanan arpk kentlemeye, her gn
baka bir kurulu tarafndan kaznan alanlara, zamannda nlem
alnamad iin kar karya kalnan su, elektrik, doal gaz kesintisi
gibi problemlerin ortaya kmasna armamak gerekir.

Simcity olarak bilinen ve u anda Simcity 4 adyla piyasada
bulununan simlasyon oyun program yukarda anlatlan ihtimalleri
gz nnde bulundurarak bir planlamac olarak ne tr tedbirlerin
alnmas gerektii zerine kullanclar ynlendirmektedir. Planlama
konusunda eitim gren, aratrma yapan ve uygulamaclara
(karmak) durumlarda ileriye dnk simlasyon uygulamalarnda
nasl davranlmas gerektiini gstermesi asndan bu program
kullanmalar tavsiye edilir.

ehrin genel nfus younluu yannda, ehrin ufak blgelere
paralanarak yaplamann yllar itibariyle haritalar zerinde grnp
izlenmesi ehir planlamaclar nemli bir analiz arac olacaktr.


127
5.3 Kent Bilgi Sistemi

Bilindii zere insan yaamnda gerekli olan ihtiyalar
sonsuzdur ve bu ihtiyalarn karlayabilmek iin iki yol izlemek
zorundadr. Birinci yol ihtiya duyulan mal ve hizmetleri kendisinin
yaratp kullanmasdr. kinci yol ise bakalarnn yaratm olduu mal
ve hizmetleri kullanmaktr. Belirli bir blge ierisinde bulunan gruplar
gereksinim duyduklar mal ve hizmetlerin bir ksmn dardan
almakla birlikte kendilerini yneten kesimden yani yerel ynetimlerden
vermi olduklar vergiler karlndan bir ok hizmet beklemektedirler.
Bunlar arasnda yollarn yapm, plerin toplanmas, yerleim
alanlarnn belirlenip dzenlemesi, su, kanalizasyon, elektrik ve
telefon gibi altyap hizmetlerinin gtrlmesi saylabilecei gibi iyeri,
alternatif ulam, salk sosyal donanmlar, okullar, kltr merkezleri,
yeil alanlar, spor alanlar gibi olanaklar da yerel ynetimlerin
salamas beklenmektedir. Gnmzde insanlarn uygarca yaamas
iin gereken nlemlerin alnmasn salamakla ykml bu tr
hizmetleri Belediye olarak adlandrlan kurumlar stlenmilerdir.

Belediyelerin kanunlarn kendilerine vermi olduu grevlerini
planlama, imar, ulatrma altyap, harita, evre koruma, gvenlik ve
salk birimlerinin yrttkleri faaliyetlerle ve merkezi ynetimden
aldklar destek, kanunlarla geliri kendilerine braklm olan har ve
vergiler, tanmazlar ile ilgili kira sat vb. elde ettikleri gelirlerle
yrtr ve halka hizmet sunarlar (Batuk, 1995).

Belediyelerin modern ehircilik yaklamnn getirmi olduu
ykmllkleri yerine getirebilmesi iin kullanmakta olduu bir ok
ara ve gereler bulunmaktadr. Belediyelerin tm dier faaliyetleri
yannda yapmakta olduklar imar faaliyetlerini mmkn olduundan
daha hzl, ekonomik, verimli, nitelikli ak, standart, basit, ve kolay
izlenebilir bir ekilde yrtlmesini salamak amacyla bir bilgi
sistemine gerek duyulmaktadr. Bilgisayar teknolojisinin geliimiyle bu
tr faaliyetler belirli oranda izlenebilmekte ise de yeterince etkin bir
dzeye ulaamamtr. zellikle kentlerde gelecei planlamak iin
hazrlanmakta olan imar planlarnn ok iyi bir ekilde dzenlemesi
gerekmektedir.

eitli kurulularn kendi alanlarnda topladklar veriler
kullanlarak blgenin yap durumu, doal kaynaklar, altyap tesisleri,
arazi kullanm gibi durumlar belirlenip ortaya konmaya allr.
Mevcut durum ile ilgili envanter karldktan sonra elde edilen bilgiler


128
deerlendirilerek nceden belirlenmi blge ve evre planna uygun
olarak arazinin (ksmi paralara ayrlm olarak) genel kullan
biimlerini, blgelere yaplabilecek g miktarn, nfus artlar ve
g neticesinde oluacak blgelerin nfus younluunu, kentleme ile
birlikte geliecek yap younluunu, blgelerin ulam sistemleri ve
bunlarn zmleri gibi faaliyetleri gsteren nazm planlar ilgili
belediyelerce yaplmak durumundadr. Bu nazm planlar blgede
bulunan en yksek yerel ynetim kurumu olan belediyelerce (byk
ehir belediyeleri gibi) yaplmaktadr. Kk aptaki yerel ynetimler
(ile belediyeleri), nazm planlarna uyarak kendi snrlar ierisindeki
eitli blgelerin yap durumlarn, dzenlerini, yollar, altyap
tesisatlarn, nlemleri gibi faaliyetleri gsteren uygulama imar planlar
hazrlayarak bunlar gerekletirmeye almaktadrlar.

Yaplan bu planlarda ama doal kaynaklarn en uygun
ekilde kullanlp korunmas, eski eserlerin korunmas, kentin insanlar
iin yaanabilir bir seviyede tutulmas gibi hedeflerdir. Bunlarn
yaplmas iin de gerekli nlemlerin alnmas gereklidir. te altyap,
ulam, konut, alma ve yeil alanlar gibi neriler planlarda
belirtilerek belirli konularda yasaklar veya kstlamalarla plan
erevesinde nlemler alnr. Kentlerin yetkili kurumlar olarak
belediyeler kamunun ihtiya duyduu genel hizmetleri uygulayarak
planlama faaliyetlerinde yapc ve etkin bir rol oynamaktadr. Bu genel
hizmetler arasna sosyal donatlar, salk, eitim, ulam, dinlenme,
teknik altyap gibi ortak ihtiyalardr.

zellikle vurgulanmas gereken nokta ile belediyelerinin hem
planlama faaliyetlerinde yeterince zgr davranamadklar hem de
byk ehir veya ehir belediyelerinin onaylar dorultusunda
planlamann uygulama aamalarnda uygulayc ve denetleyici roln
oynamalardr. Merkez belediyenin onayndan gemi planlara gre
parsellere yap izni verme, bunun koullarn belirleme, belediyenin
yapmas gereken hizmetlerin yaplmasn salama, belirli alanlarn
yeil alan olarak alp inaatn salama ve denetleme gibi bir ok
faaliyetin uygulamasnda ile belediyeleri sorumludur. Buradan da
anlalaca gibi ile belediyeleri tabiatn insan ihtiyalar iin yeniden
dzenlenmesi ve kullanlmas ile ilgili imar faaliyetlerinde uygulayc
bir kurum olmaktadr.

Yllarca uzmanlar tarafndan dile getirilmesine ramen bir trl
nlenemeyen kentlerdeki nfus art gerekli nlemler alnmadndan
veya alnamadndan tr kentlerimiz artan nfusu hem ekonomik


129
hem de sosyal bakmdan kaldramaz duruma gelmitir. Altyapnn
kaldramad, evrenin korunamad, sosyal faaliyetlerin ve salk
kurulularnn yetersiz kald, gecekondulamann ve bu nedenle de
hizmetlerin gtrlemedii alanlarn ve arpk kentlemenin artt
ortamlarn kentte egemen olmas deiik umutlarla g eden insanlar
artan sorunlar karsnda kentleri uygarca yaanan bir ortam olma
durumundan uzaklatrmaktadr. Planlama grevini stlenen yerel
ynetimlerin sorunlara hzl, etkin, verimli ve nitelikli bir ekilde zm
bulup bunlar gnn koullarna gre uygulamaya geirip gelecek iin
de btn olas gelimeleri gz nnde bulundurarak kent insannn
hakk olan en uygun artlarda yaamasn salayacak planlarn
yaplmas gerekmektedir. Planlama faaliyetleri doal olarak sadece
hangi parsellerin yap iin alp hangi alanlarn yeil alan olarak
ayrlmasnn belirlenmesi gibi faaliyetlerini kapsamayp, planlamada
ngrlen faaliyetleri yapabilmek iin gerekli teknik tehizat, sermaye
ve insangc gibi belirli girdilerin de planlanmas gerekmektedir.
Burada ortaya kan en nemli etken olan brokrasi ve politik etkenler
gnmzde planlamaclk dahil bir ok faaliyetin etkin, verimli ve
objektif uygulanmasn engellemektedir. Bu da lkemizin kt bir
talihidir ki politika, ynetim ile ilgili faaliyetlerin tm kademelerine
girmitir.

Planlama faaliyetlerini belirli noktada hem yapan hem de
uygulayan kurum olan belediyelerin kendilerinden beklenen hizmetleri
gerei gibi yerine getirememi olmalarnn en nemli nedenleri
aadaki gibi sralanabilir (Ger, 1990):

Kaynaklarn yetersizlii,
ada ynetim tekniklerinin kullanlmamas,
Hizmet standartlarnn yeterli olmamas,
Personel politikalarnn yetersizlii,
Mahalli dzeyde yeterli ibirliinin olmamas,
Koordinasyonun kurulamamas.

Yukarda belirtildii zere belediye faaliyetlerinin kent
yaamnda oynad rol tartlamaz; bu nedenle belediyeler kent
yaam ile ilgili belirli sorunlar zmekle ykmldrler. Bu
ykmllklerini yerine getirebilmek amacyla belediyelerden
beklenen hizmetlerin retilebilmesi iin faaliyetlerde belirli standardn
salanmas ve bunlarn hzl, verimli, etkin ve nitelikli yaplmas
gerekir. Faaliyetlerin belirtilen ekilde yaplabilmesi iinde tam, doru
ve gncel bilgilere ihtiya duyulmaktadr. Belediyelerin faaliyetlerinde


130
tesisler, alanlar, yaplar, mevcut arazi kullanm, arazi sahipleri,
doal kaynaklar gibi olduka detayl bilgileri kullanmas gereklidir.

Belediyelerin faaliyetlerini daha etkin, daha hzl ve daha
verimli yrtebilmesi iin eldeki bilgileri hzl, doru, kolay ve verimli
bir ekilde kullanmak gereklidir. te bilgisayar teknolojilerinden CBS,
belediyenin arzu ettii btn detaylar yapabilecek gte ve yapda bir
bilgi sistemi olmaktadr. Belediyelerin yapmakta olduklar ve
yapacaklar hemen hemen tm faaliyetler konumsal bir tabana
dayanmaktadr, bu nedenle planlamalarn dzenlenmesinde ve
uygulanmasnda genellikle konumsal bilgilerden yararlanlmaktadr.
nc blmde aklanan CBSnin konumsal olan ve olmayan
bilgileri kendine zg bir yap ile ileyip kullanma sunmas
belediyeciliin bu sistemden en st dzeyde bir ara olarak
yaralanmasn zorunlu klmaktadr. Buradan hareketle kente ilikin
bilgileri ieren CBS sistemlerine Kent Bilgi Sistemi (KBS) ad
verilmektedir. Bilgi sistemleri konusunda yeterince yol alm lkelerde
KBSleri kentin sorunlarna zm arayan baz kurum ve kurulular
tarafndan kurularak yap izni ve kullanma belgelerinin dzenlenmesi,
vergi ve mkellef ynetimi, altyap (su, kanalizasyon, doalgaz),
telekomnikasyon, ulam, salk, eitim planlamalarnda, bakm ve
onarm ilerinin zamannda ve etkin olarak yaplmasnda, harita
retimi, mhendislik tasarm ve izim ilerinde kullanlmaktadr.
Kullanm ekilleri doal olarak kurumdan kuruma amalar ve
kullanlacak verilerin elde edilebilirlikleri dorultusunda farkllklar
gsterecektir. Byk metropolleri artk bilgisayarn salad
olanaklar kullanmadan ynetmek imkansz hale gelmitir. Bu
blmde belirtilen kentlerle ilgili sorunlarn zm, ada yaam
koullarnn oluturulmas, kstl doal kaynaklarn optimum
kullanm, ynetsel aktivitelerde gereki uygulanabilir kararlar
alnabilmesi, faaliyetlerin daha etkin, daha hzl, daha ekonomik, daha
nitelikli ve verimli yrtlmesi, hizmet vermek dolaysyla faaliyetleri
yrtmek iin gereken gelirlerin zellikle vergilerin gereki olarak
toplanmas ve sonuta kurumlarn, yerel ynetimlerin kendilerinden
beklenen hizmetleri verebilmeleri iin kentlerimizde KBS kullanm
zorunluluk haline gelmitir (Batuk, 1995).

5.3.1 Kent Bilgi Sistemlerinin (KBS) nemi

Belirtildii zere kentlerin daha uygarca yaanan mekanlar
haline getirilip yaayanlarn gereksinimlerini karlayabilmek iin kent


131
ynetiminin planlama fonksiyonlarn dzenli bir ekilde yapabilmesi
gerekmektedir. Bu fonksiyonlar oluturulan KBS ile daha etkin, daha
ucuz, daha hzl, daha dzenli, daha verimli ve daha kolay bir ekilde
yaplabilmektedir. Doa ile insan arasndaki dengenin gelecek iin
daha uygun ortamlar brakabilmek iin belirli artlarda korunmas ve
dzenlemesi gerekmektedir.

KBS, belediyelerin kentleri ynetmeleri iin gerekli her trl
bilgiyi donatabilecek ekilde hazrlanp belediyelerin kente ve
yaayanlara en uygun hizmeti gtrmeleri salanabilmektedir.
Belediyelerin harita, altyap, ulam, planlama, salk, gvenlik gibi
konularda hizmetlerin etkin bir ekilde yaplmasn salayabilmek iin
bu faaliyetlerle ilgili doru, tam ve gncel konumsal bilgilere ihtiya
duymaktadr. Bu bilgilerin yeniden dzenlemelerde olduka etkin bir
ekilde kullanlabilmesi iin KBSnin belediyede yaplmakta olan
ilemler ierisinde belirli bir dzene kavuturulmas gerekmektedir.
Corafi verilerin toplanp, depolanmas ve ilendikten sonra belirli
amala sorgulanmaya hazr hale gelmesi ile oluturulacak KBS,
yneticilerim sorumluluklarn daha dzenli ve daha etkin bir ekilde
yapmalarn salayacandan tm belediyelerin byle bir sistemi
kurup faaliyetlerinde ara olmak kullanmalar zellikle belediyecilik
konusunda pek aama kaydedemeyen srekli ylan sorunlar
karsnda bunalan lkemizde artk bir zorunluluk haline gelmitir.

Gerekli hizmetlerin sunulmasnda, doru kararlarn alnmas
ve kaynaklarn daha verimli kullanlmas doal olarak KBS sistemi
kurulmu bir kentte daha kolay olacaktr. Btn bu aklamalar
nda KBSnin tanm u ekilde yaplabilir: Kent bilgi sistemleri,
kentin btnnde corafi varlklarn rnein; arazi bilgileri, nfus
verileri, doal ve yapay kaynaklar, jeolojik, demografik, klimatolojik
vb. verilerin belli bir teknikle, bilgisayar ortamna depoland,
ilendii, analiz edildii ve bunun sonucuna gre ynetimlerce karar
verildii ve uyguland bir sistemdir (Alk, 1994).

Bilindii zere kente hizmet veren kamu ve yar kamu
kurulular bir ok konuda ayn verileri kullanmaktadrlar. Eer
kurumlar arasnda bir iletiim var ise kurumlar dierlerinin elde etmi
olduklar bilgileri ve bunlarla ilikili olarak detayl verileri
kullanabilmektedirler. Kurulacak olan KBSnin baarl olabilmesi belli
bir sistem ierisinde analiz edilmesi ve mevcut durumlar ile ilgili tm
detaylarn belirlenmesi gerekir. Mevcut verileri yaplacak analizlere
uygun bir ekilde snflandrmak ve depolamak gerekmektedir.


132
nceden tasarlanm olan veriler ve ilemler piyasada mevcut olan
bir CBS paket program veya baka bir yazlm ve/veya digitizer
denen saysallatrc gibi donanmlarla yaplmaktadr. Doal olarak
dnlen sistemin byk bir corafi alanda tamamen
gerekletirilmesinden nce kk bir blge pilot proje alnp sistemin
ilerlii denenir. A0 tarayclar (scanner) ile nce haritalar resim
olarak bilgisayara aktarlarak, saysallatrma ilemleri bilgisayar
zerinde yaplmaktadr. CBS yazlmlarnn srekli gelitirilen
saysallatrma fonksiyonlar sayesinde, saysallatrma ilemleri ok
daha kolay, doru ve hzl yaplabilmektedir. Yaplan sistemin etkinlii
salandktan gerekli dzeltme ve dzenlemeler yapldktan sonra
uygulama tm tasarlanm olan blgeye yaylr.

Buradan karlacak sonu harita ve, tapu ve kadastro
rnlerine saysal formda sahip olan kentlerde, kente yada kentlere
hizmet veren kurumlar arasnda yaplacak ibirliinin maliyetleri
drecei, doruluu arttraca, veri toplama ileminin hzlanaca
ve verimi ykseltecek olmasdr.

5.3.2 Kent Veri Yaps

CBSnin zel bir hali olan KBS, kente zg bilgileri konumsal
olarak ileyip analiz ettiine gre zellikle planlama faaliyetlerinde
ehir planlama ile ilgili parselasyon bilgilerine ihtiya duyulmaktadr.
Bu bilgilerin tam ve doru olmas, planlama faaliyetlerinin arzulanan
seviyede olmasn salayacaktr. Araziler ait parsel bilgileri, bina
bilgileri, nfus saym bilgileri, cadde ve sokaklarla ilgili detay bilgiler,
altyap ve telekomnikasyon bilgileri yeryzne ait konumsal yaplarla
ilikilendirilip dzenlenerek harita zerinde anlaml btnlk iinde
gsterilebilme mmkn olmaktadr. Blgedeki halihazr durumu
ayrntlaryla ayr ayr haritalarla veya ayn haritalar zerinde grmek
mmkn olabilmekte ve zellikle planlama faaliyetlerini simule ederek
blgede olabilecek deiikleri harita zerinde deiik leklerde
grmek mmkn olabilmektedir.

Sadece harita bilgilerinin doru olmas etkin bir analiz iin
yeterli olmamaktadr. Harita bilgileri ile birletirilen konuma ait
znitelik bilgilerinin de tam ve doru olmas yaplacak olan analizlerin
ve planlamalarn doru olmas iin gerekli ve zorunlu olmaktadr.


133
KBSde kartografik bilgilerin harita zerinde gsterilmesinde
Uniform koordinat sistemi referans olarak kullanlmakta ve harita
zerinde bulunan fiziksel gstergelere ait zellikler de konum
tanmlayc zellii ile grntlemek mmkn olabilmektedir. KBSde
bilgiler genellikle resim olarak saklanmayp, haritalanacak bilgiler
kartografik ve znitelik bilgiler olarak ayr ayr saklanmakta ve
gerektiinde harita zerine yerletirilecek olan bilgiler saysal veri
tabanndan ekilmektedir. Bu da harita oluturma, veri analizi ve en
nemlisi sorgulamalarda nemli bir esneklik salamaktadr. Bunun
anlam veri tabannda, bir dosyada kartografik veriler (haritada
parselleri belirleyen konumlar), baka dosyada da parsel yaplarn
belirten zellik bilgileri bulunmakta ve bunlarn birleiminde blgedeki
parsellerin konumu oluturulmakta ve konum belirleyici fonksiyonla da
harita zerinde ki belirli bir parsele ait zellik bilgileri
grntlenebilmektedir.

CBSnin tm uygulamalarnda taban harita diye belirtilen
uygulamalara temel oluturan altlk olarak ifade edilen haritalar
kullanlmaktadr.

5.3.3 Dnyada Kent Bilgi Sistemleri Uygulamalar

Bu ksmda dnyada baz kentlerde uygulanan KBSnin
uygulan ekilleri ve amalar zerine ksa bilgiler verilecektir. Her ne
kadar sadece bir uygulama zerinde durulacak ise de bilinmelidir ki
dnyada artk byk kentlerin hemen hemen hepsinde CBS ya
uygulanmakta ya da uygulama aamas ncesi gerekli hazrlklar
yaplmaktadr. Btn uygulamalarn yazl literatre gemesini
beklemek doru olmayacaktr.

Kanadada Toronto Metropolnde, Almanyada Stutgart,
Tayvanda Koahsiung, Avusturyada Viyana, Finlandiyada Helsinki,
inde Shenzen kentinde kullanlan KBS, uygulama alanlarna gre
baz farkllklar gsterse de genelde daha sonra belirtilecek ana
ilevleri yerine getirmektedir. Burada anlan ve dier kentlerde CBS
deiik ekillerde kullanlmaktadr. Belediyelerin hizmet alanlarnn ve
hizmet anlaylarnn deimesi nedeniyle, yeniden yaplanma
amacyla ortaya kan planlama ve ynetim problemlerini etkin
biimde zebilmek iin CBS kullanarak KBS oluturmulardr.


134
5.3.4 deal Kent Bilgi Sistemi

Genelde MS WINDOWS tabanl iletim sistemlerinin i
istasyonlarnda ARC/GIS CBS yazlm ile corafi bilgiler zerinde
analiz ve sorgulama yaplabilmekte ve SQL, ORACLE, PROGRESS
gibi veri taban ynetim sistemlerinde oluturduklar belediyelere ait
veri tabanlar ile CBS ilikilendirilmektedir. Kadastro, imar durumu,
plan bilgileri, binalar, idari snrlar, sabit bilgiler, belediye snrlar, yol
tipleri ve isimleri vb. ilgili katmanlar ve grafik olmayan veriler veri
tabanlarna yerletirilerek uygulamalar yaplmaktadr. Bu aadaki
gibi zetlenebilir:

Veri ynetimi sistemi,
Saysal temel haritalarn (topografya, bitki rts, binalar,
cadde tesisleri) yaratlmas ve yeniden llmesi,
Teknik altyap (su, kanalizasyon, telefon, yol, vb.) verilerinin
sisteme yerletirilmesi,
Saysal kadastral haritalarn sisteme verilmesi ve
gncelletirilmesi,
evre ile ilgili saysal kirlilik haritalarn hazrlanp
gncelletirilmesi,
plan bilgileri (imar parselleri), arazi kullanm, koruma
alanlar ile ilgili verilerin sisteme girilmesi ve
gncelletirilmesi,
imar durumu sorgulama sistemi,
kent planlama harita sistemi,
arazi kullanm belgesi onaylama sistemi.

Yukarda belirtilen uygulamalar belediyelerin amalarna ve
gelitirmekte olduklar sisteme gre deimektedir. Kimi belediyeler
yukardaki faaliyetlerin hepsini uygulayabilen bir sisteme ve veri
tabanna sahip iken kimileri sadece birka faaliyeti ieren bir sisteme
sahiptir. Doal olarak kurulmu bir bilgisayar sisteminin hep ayn
dzeyde kalmas beklenemez. Yeterli miktarda verileri bnyesinde
bulunduran iyi bir veri taban ynetim sistemine sahip sistem her an
gelimeye ak olup beliren ihtiyalar dorultusunda sistemin geliip
yeni faaliyetleri bnyesine katmas hi zor olmayacaktr. Bu nedenle
sistem oluturulurken mmkn olduunca, geni faaliyet alanlarn
kapsayan birimlerin ihtiyalarna da cevap verebilecek ekilde bir
sistem analizi aamas geirmelidir.


135
Daha yzlerce kentin KBS kurarak belediye faaliyetlerine
nclk ettii veya destek verdii bilinmektedir. Bu saynn her geen
gn artt bilinmektedir. Belediye hizmetlerinin daha dzenli ve etkin
hale getirilip ileyebilmesini salayabilecek olan KBSnin istenilen
verimlilikte ilemesi iin belediyenin faaliyetlerinde gz nnde
bulundurmas gereken tm verilerin/bilgilerin dier yan kurulular
tarafndan salanmas, sisteme entegresi gerekmektedir. Etkin
belediyeciliin su ve kanalizasyon amacyla kazlan yollar baka bir
amala tekrar kazdrmasn nlemek iin elektrik, kablo, telefon gibi
alt yap gerektiren dier faaliyetlerinde ayn zamanda planlanmas
gerekmektedir. Bylelikle KBS, kent ile deiik faaliyetlerin belirli bir
koordinasyon iinde yaplmasn salayabilecektir. Birbirleriyle
habersiz kente hizmet veren kurulularn bir ok ilemi gereksiz yere
tekrarlayaca aktr. Bu da genelde kente ek bir ekonomik maliyet
getirmekle kalmayp kentte yaayanlarn tekrardan yaplan altyap
almalaryla eziyet ekmelerine neden olmaktadr. uras da bir
gerek ki ekonomik olarak her ek birim maliyeti yine kentte
yaayanlarn srtndan karlanmaktadr.

ehir veya Bykehir belediyeleri iin ideal bir Kent Bilgi
Sistemi, ekil 5.3deki gibi organize edilebildii takdirde amacna
daha ok ulaabilecektir:


136
Merkezi
KBS
Veri Taban
Ynetim
Sistemi
Su ve
Kanalizasyon
leri Mdrl
Tapu-Kadastro
Mdrl
Belediye
Planlama
Dairesi
Elektrik leri
Mdrl
Salk l
Mdrl
Valilik
l Milli Eitim
Mdrl
l Karayollar
Mdrl
l evre Koruma
Mdrl
niversiteler
Ky Hizmetleri
l Mdrl
Telekom
Orman Blge
Mdrl
Muhtarlklar
l Emniyet
Mdrl

ekil 5.3 ehir veya Bykehir Belediyeleri iin nerilen KBSnin
yaps

Burada sistemin merkezi ehir/Bykehir Belediyesi
Planlama Dairesinde oluturulduu dnlm olup, belediyeyi
ilgilendiren faaliyetleri sunan kurululara sistemden bilgisayar ular
ekilerek kurulular kendilerini ilgilendiren alanlarda veri girii ve
gncelletirme yapabilmekte ve dier kurulularn faaliyetleri
hakkndaki verilere/bilgilere kendilerine verilen kullanm ncelik
durumlarna gre ulaabilmektedir. rnein, nfus mdrlkleri,
sadece nfus ile ilgili tm deiiklikleri sistemde gncelletirme
hakkna sahip iken, dier kurulularn bilgilerini elde etmeye ihtiya
duymayabilir. Bu nedenle baka kurululara ait zel bilgilere eriim
bilgisayar protokol ile engellenebilmektedir.

Buna karn belediye planlama dairesi tm kurulularn
bilgilerini grp gerekli koordinasyon ve planlama faaliyetlerine yn
verebilmektedir. Bu demek deildir ki tm kurulularn bilgilerini
sistemde deitirebilir, sadece haberdar olabilir.

ekil 5.3de nerilen ema belediyelerin faaliyetleri
dorultusunda deiebilecektir. yleki, eer kente ait sosyo-
ekonomik verilerden yaralanlmak isteniliyorsa gerek TUK Blge
Mdrlne gerekse belirli sklklarda ekonomik veriler sunan baz


137
kurulular bu sisteme dahil edilebilecektir. Kenti ilgilendiren tm
bilgiler tek merkezde toplanacandan herhangi bir faaliyet dier
kurulular tarafndan haberdar olunacandan hem zaman hem
maliyet, hem de hizmetin etkin olarak yerine ulatrlmas sz konusu
olacaktr.

Her ne kadar KBS uygulamalarnn temelini belediye
faaliyetleri tekil etmekte ise de ekil 5.3de ortaya konan emann
lkemizde uygulanamayaca bir gerektir. nk belediyeler seim
ile ibana gelen yerel ynetimleri temsil ederken, emann etrafnda
yer alan kurulular belediye dnda ve yetkisinde olmayan kurulular
kapsamaktadr. Bu kurulular illerde Valilik, ilelerde Kaymakamlk
olarak mlki idareye bal olacandan, sistemlerin belediye baznda
kurulmasnda idari adan zorluklar olduu uygulamalarda elde edilen
tecrbelerle grlmektedir.

Belediyelerin kuracaklar KBS ile kendi planlama, imar ve
harita ubelerinin ortaklaa ve koordineli alaca ancak Tapu ve
Kadastro Mdrlkleri ile de kadastro haritas zerinde ortak
dzenlemelerin yaplmas gereklilii zellikle vurgulanmaldr. nk
u anda Trkiyede ne yazk ki, Tapu ve Kadastro Md.lnde
belirlenmi olan kadastral paftalarla uygun imarlarn verilmedii ve
buna ramen belediyelerden her trl oturma ve iletme ruhsatlarnn
alnabildii herkes tarafndan bilinmektedir.

naatlarn kadastrodaki imar paftalarna uygun olarak
yaplmamas ve belediyelerin bunlara ruhsat vermesi nedeniyle
bugnk arpk kentlemenin ortaya kmas mmkn olmutur.
Bunun nne gemenin mmkn olmad sylenebilir, nk
kadastro ve tapu merkezi hkmet tarafndan verilmesine ramen,
belediye snrlar ierisindeki tm yap ve ruhsatlar politik bir kurum
olan belediyeler tarafndan verilmektedir. Bu nedenle sakncal olan
ve inaat izni verilmemesi gereken yerlere izin verilmesi veya kat
snr olan yerlerin kat snrn amasna ramen ruhsat verilmesi,
lkemizde belediyecilik faaliyetlerinde bir standardn gelemediini ve
gelmesinin de Trk mant ve kayrmaclk nedeniyle de zor olduu
grlmektedir. Trkiyenin mal varln ve mlkiyet yapsn belirten
en nemli yap olan lke kadastrosunun tam olarak bilinmemesi ve
henz saysal ortama geirilmi olmamas arpk yapnn derecesini
gzler nne sermeye yetmektedir.


138

5.3.4.1 Temizlik Hizmetlerinin Planlanmas

Belediyelerin halka gtrd en nemli hizmetlerden bir
tanesi temizlik ileridir. Bu iler normal olarak sokaktaki plerin
toplanmas, belediyeye ait baz harfiyat sonras artklarn ortadan
kaldrlmas ve lkemizde tam olarak uygulanamayan kn karlarn ve
buzlarn sokaklardan temizlenmesi. Btn bunlar belirli bir gzergah
takip edilerek yaplmak durumundadr. CBS yardmyla belirli gn ve
saatlerde normal plerin toplanma gzergah belirlenip belirli
aksaklklarda yollarn nasl dzenlenmesi gerektii basit bir ilem ile
ortaya konulabilir.

Eer belediyenin iyi bir veri tabanna sahip bilgi sistemi var ise
inaat halinde olan blgeler veya parseller sistemde yer alacaktr.
Belediye kendi zerine den atklarn zamannda kaldrlmas iini
CBS kanalyla uygulamaya koyabilecektir ve salkl bir ekilde
belirlenen gzergahlarda ilevini srdrebilecektir.

Bu sistem kn karlarn ve buzlarn srekli olarak sorun
olduu blgelerde ok daha etkin ve anlaml olabilecektir. Hangi
blgede hangi temizleme aralarnn ka saat iinde belli orandaki ii
yapma kapasiteleri CBS vastasyla nce ngrmlenip (veya simule
edilip) daha sonra uygun atamalarla (yer-ara-kii-zaman kstlaryla)
blgeye en iyi hizmet gtrme almalar yaplr. Burada anlatlan
sistemlerde ara kapasitlerinin blgede yapaca ilevlerde nemli
olduu bir gerektir.

5.3.4.2 Salk Hizmetlerinin Planlanmas

ehirde deiik branlarda ve seviyelerde hizmet veren salk
kurulularnn blgedeki en ucra yerleim yerlerinde bulunan
vatandalarn da bu hizmetten yararlanabilmesi iin en iyi ekilde
organize edilmesi gerekmektedir. Salk kurulular bulundurduklar
personel saysna, teknik donanma bal olarak hangi byklkte bir
alana hizmet gtrebilecekleri harita zerinde dairesel olarak
belirlenir ve salk kurulularnn hizmet alanlarnn akmamasna
ve boluklarn olumamasna zen gsterilir. Bunun nedeni hizmet
alanlar akan salk kurulular baka bir alan verebilecekleri
hizmeti atl brakrken, hizmet alanlar arasnda boluk bulunan
kurumlarda ise ortada kalan vatandalara hizmet gidememi
olacaktr. Burada ifade edilen salk kurulular genelde salk oca,


139
devlet hastanesi, SSK gibi kamu salk kurululardr. Sistem isteyen
zel salk kurulular iinde uygun analiz arac olabilmektedir.

Bu gibi planlama faaliyetleri salk kurulular iin ayrca bir
zellie sahiptir. Acil durumlarda ambulanslarn hastaya en yakn bir
ekilde nasl gidebilecei, salk kuruluunda blgeye gre yeterli
personelin ve donanmn olup olmad gibi hususlarda iine alan
etkin bir analiz yaplabilmektedir. Salk kurulular iin yukarda
belirtilen kriterleri hesaba katarak en uygun yer seimini de CBS
vastasyla yaplabilmektedir.

5.3.4.3 Ktphane Hizmetlerinin Planlanmas

Yukarda anlatlan salk hizmetlerine paralel olarak bir ok
kamu hizmetleri gibi lkemizde yine pek yaygn olmayan fakat
gelimek isteyen bir lke olarak bir an nce kurulmas gereken halk
ktphanesi hizmeti btn blgelerde mahalle bazna indirilecek
kadar uygulamaya konulmas gerekir. Doal olarak blgedeki nfusa
paralel olarak ktphanenin gtrebilecei hizmet snrlar CBS ile
belirlenebilmektedir. Bu ekilde yaplmas dnlen yeni
ktphanelerin belli bir blgede younlamas nlenir ve daha uygun
kullanm alanlar alm olur. Nfusun geliimine paralel olarak
hizmet birimlerinin de kapasitesinin gelimesi gerekmektedir.

5.3.5 Trkiyede Kent Bilgi Sistemlerinin Uygulamalar

stanbul Byk ehir Belediyesinde 1987 ylnda saysal
harita retimi projesi ile KBS almalarna balanmtr. stanbul
Arazi Bilgi Sistemi ad altnda kurulan Bilgi lem Merkezinde
Intergraph donanm ve yazlm paketleriyle deiik CBS uygulamalar
iin zemin hazrlamtr (Alk, 1993). Arazi kullanm haritalarnn
hazrlanmas, kadastral haritalarn saysallatrlmas, tapu bilgilerinin
bilgisayar ortamna girilmesi ve temel haritalarn gncelletirilmesi
ilemleri stanbul belediyesinde, 1991 ylnda itibaren daha etkin ve
belirlenmi projeler erevesinde yaplmaktadr. Deiik amalar iin
kullanlan KBS, TEK, Metro planlamas, Emniyet Mdrl Hareket
Ynetim Sistemi ve niversiteler ve dier kurumlardaki aratrmalarda
kullanlmaktadr. 91 ylndaki almalar Intergraph irketinin yksek
bakm maliyetleri istemesi sebebiyle belediye tarafndan durduruldu.
Daha sonraki yllarda bu ynde baka almalar da yaplmtr.
1/1.000 halihazr altlklarn tamamlanmas gerekletirilmi olup ile
belediyeleri bu altlklar kullanabilir hale getirilmitir.2007 ylnda


140
stanbuldaki btn bina ve iyerlerinin detayl hava fotoraflarndan
oluan, yol ve harita bilgilerinin yan sra gncel olaylar, tarihi, kltrel
eserler ve trafik durumunun sorgulanabilecei e-rehber hazrlanmtr.
Ayrca 2005 ylnda stanbul a MOBESE ad verilen Mobil Gvenlik
Sistem Entegrasyonu sistemi kent bilgi ve gvenlik sistemi
kurulmutur.

1991 ylnda balayan Ankara KBS oluturma projesi, saysal
harita retilmesi ile hayata geirilmitir. ORACLE veri taban ynetim
sistemi yazlm, MicroStation CBS donanm ve yazlm ile proje
deiik uygulamalar yapmak amacyla almalar balatlmtr (Alk,
1994). 1995 ylnda fotogrametrik yntemler kullanlarak 1/1.000
lekli Ankara halihazr haritas oluturma almalar balatlm ve
1998 ylnda veri retimi tamamlanmtr. 99 ylnda genileyen
mcavir alanla birlikte eski verilerin gncellenmesi ASK tarafndan
ihale edilmitir. ASK 98 ylndan bu tarafa MapInfo yazlm ile btn
altyap verilerini elde edilen altlklar zerinde saysal olarak
oluturmaya balamtr. Ayn zamanda bir milyon zerindeki abone
verilerinin bu altlklar ile ilikilendirmitir. Yani herhangi bir bina
tklandnda o binadaki abonelere ve abone tketim bilgilerine
annda ulamak mmkndr. Ancak belediyenin dier birimleri gerek
bu altlklarn ve gerekse genel CBS sistemi kullanm konusunda
olduka zayf kalmtr. Ankara Bykehir Belediyesi altnda yer alan
ASKde MapInfo tabanl olarak yaplan son derece baarl CBS
uygulamalar hazrlanan anlaml ve etkin altlklarla mmkn
olmaktadr. Ancak ayn belediye, dier birimleri iin hazrlanm olan
bu altlklar kullanmayp ayr ayr saysal veri hazrlatmak iin
almalara giriilmesi ve srekli ihaleler almas CBS almalarnn
neden baarl olamadnn nedeni ortaya koyabilmektedir.

stanbul ve Ankara yannda Eskiehir, Antalya, Bursa ve Aydn
kentlerinde KBS deiik amalarla uygulamalar yapmak zere
kullanlmaktadr. Dier birka ilde de KBS almalar balatlm ve
belirli mesafeler alnmtr. Projelerin tam olarak amalarna ulat
sylenemez, nk lkemizde henz tam ileyen bir KBS grmek
mmkn deil.

nceki blmlerde belirtildii zere Harita Genel Komutanl
1990 ylnda balam olduu 1/25.000 ve 1/2.500.000 lekli ulusal
corafi veri taban kurulmasna ynelik projesi tamamlanmtr Bu
projede belirtilen lekli standart toporafik harita dzeyindeki veriler,
veri tabannda bulunmakta ve evre koruma, ulam, planlama vb.


141
amal olarak kullanlabilmektedir. Ayrca Harita Genel Komutanl
tarafndan yaplan Trkiye Ulusal Temel GPS A (TUTGA), Saysal
Ortofoto Sunum Sistemi, Bina Detaylarnn karm gibi birok CBS
projesi tamamlanmtr.

Trkiye statistik Kurumu, istatistik verilerin kartografya ile
birletirilmesi, Tapu kadastro genel Mdrl pafta ve parsellerin
saysallatrlmas, Orman Bakanl orman envanteri oluturmas ve
ormanlarn ynetilmesi amacyla saysal orman haritalarnn
retilmesi, Maden teknik Arama Enstits jeoloji ile ilgili bilgilerin
analizi konusunda jeolojik haritalarn saysallatrlmas (zellikle
uzaktan alglama verileri ile) ilevlerini yrtmektedirler.

Bunlara ek olarak SK, ASK, DS, Enerji Bakanl Maden
Dairesi, PTT, TEK, TPAO, Genel Kurmay, Ky leri Bakanl CBS
uygulamaya alan veya planlayan dier kurululardr.

5.3.6 Kent Bilgi Sistemlerinin Yararlar

Belediyelerde hizmetlerin daha etkin yaplmas amacyla
kurulmakta olan KBSnin istenilen dzeyde alp arzu edilen
sonular verebilmesi iin sistemin kurulmasnda gerekli olan sistem
tasarmnn ileriye dnk olarak yaplmas gerekmektedir.

Sadece belirli bir periyot iin ve belirli amalarla snrl kalan
projenin tasarmnda gerekli nlemler batan alnmad takdirde veri
tabannn kullanm projenin gelitirilmesi durumunda sorun
yaratacaktr. Bu da, hzl gelien gereksinimler ve teknoloji karsnda
yetersiz kalnacandann, KBSnin yeniden tasarm ve oluumu gibi
gereksiz ilemlerin tekrarlanmas gerekecektir.

KBSnin yararlarn ana grupta toplamak mmkn
olmaktadr (Maquire vd., 1991):

1. Verim: Bilgi paylam, hzl veri ileme, zaman-maliyet
oran.
2. Etkinlik/Geerlilik: Gncel bilgi bulmas ile karar verme
ilemindeki tutarllk.
3. effaflk ve manevi rahatlk: Faaliyetlerle ilgili bilgilerin ak
olmas.


142
Yukarda ana hatlar ile belirtilen yararlar daha detayl olarak
incelenirse belediyelerde kurulmu olan veya kurulacak olan bir KBS
ile yrtlecek faaliyetlerde klasik yollara gre aadaki yararlar
salad belirtilebilir (Batuk, 1995).

Hz ve Emek Kazanc
Bilgisayarda veriler ve ilemler klasik yollara gre daha hzl
bir ekilde yaplabilmektedir.
Bilgisayara girilen veriler artk daha az emekle tahmin
edilemeyecek lde bir ok ilemi deerlendirip
yapabilmektedir. rnein, belirlenen alanlarn imar
durumlarnn hazrlanmas, plan alanlarnn bulunmas ok
hzl ve ok az emek gerektirerek yaplabilmektedir.
Verilerin ilenmesi ve sorgulanmas ilemleri bilgisayar
teknolojisinin getirdii en byk kolaylklardan birkadr.

Ekonomik Kazan
Bir ok kurumda yada birinde bulunan ortak veriler, bilgi
paylam ile istenen kurumlar tarafndan kullanlabilecektir.
Bylelikle ayn bilgilerin deiik kurumlar tarafndan
retilmesine gerek kalmayacaktr.
Uzun zaman alan ve byk bir maliyet getiren ayn verileri
toplama ilemi, bir kez yaplabilecek ve periyodik olarak
gncelletirilecektir.
Belediye gelirlerinden olan vergi demeleri takip edilerek
gelir kazanc salanacak, gelecek ile ilgili doru tahminler
yaplabilecektir.
Daha az uzman personel altrlabilecektir.
Belediyelere ait arsa, arazi ve yaplar gerek deerleri ile
deerlendirilecektir.
Sistemin bnyesinde bulunan veriler ve sistemin sunduu
rnler ihtiya sahiplerine cret karl verilebilecektir.

effaflk, Manevi Rahatlk
Yaplan her ilemin bilgisayar hafzasnda kaytl olmas,
effaflk salayacaktr.


143
Vatanda ikayetleri azalacak, almalar yaptklar iten
manevi rahatlk duyacaklardr.
Dier hizmet alanlarna tatmin edici hizmetler, rnler
verilebilecektir.
Doann ve insan salnn korunmas, ilk yardm
hizmetleri iin gereki nlemlerin tespiti, en ksa yollarn
belirlenmesi, kentin bu nlemlerle planlanmas belediye
ynetimleri, alanlar ve kentte yaayanlarda manevi
rahatlk salayacaktr.
effaf ve etkin hizmetlerle yneticilerin seilme olasl
artacaktr.

Gereki Yaklam
Hizmetlerin gncel ve doru verilerle yaplmas, karar
verme ilemlerinde tutarllk salayacaktr.
En uygun yer belirleme gibi ilemlerde, uygulanabilir
kararlar alnabilecektir.
Plan yapm iin gerekli verilerin bir arada bulunmas,
planlamada daha gereki yaklamlar salayacaktr.

Verim
Daha hzl, daha ekonomik, daha az emek ve daha
gereki yaklamlarla yrtlen hizmetlerde verim
artacaktr.

rn ve lem Niteliinin Artmas
Hizmetlerde retilen sonu rnler daha nitelikli ve standart
olacaktr.
lemlerde, hizmetlerde aksayan noktalar kolaylkla
giderilebilecek, hizmetlerin deeri arttrlabilecektir.

Yukarda maddeler halinde belirtilen KBSnin yararlar,
sistemin kurulduu belediyeye, kurulu amalarna ve sistemdeki veri
tabanna eitli ve yeterliliine gre farkllklar gsterecektir. Burada
nemli olan kurulularn ykml olduklar faaliyetleri en iyi ekilde
yapabilmeleri iin KBSni bir ara olarak grmeleri ve CBSnin


144
salad saysz fonksiyonlar/faydalar kurduklar sistemde
kullanabilmeleridir.
5.3.7 Kent Bilgi Sistemlerinin Maliyeti

Corafi Bilgi Sistemleri blmnde belirtildii zere ve KBSde
CBSnin bir uygulama aamas olduundan sistemin gerekli
bileenleri donanm, yazlm, veri ve personel olmaktadr. Bu
bileenlerin kurulacak sistemdeki konumlarna gre maliyet
deiecektir. Yine belirtildii zere herhangi bir CBS sisteminin
kurulmasnda en yksek maliyeti veri toplama ilemleri almaktadr. Bu
maliyet yaklak toplam maliyetin %75ini oluturmaktadr (Tomlinson,
1991). Durum etraflca deerlendirildiinde bunun son derece
mantkl bir sonu olduu grlmektedir.

zellikle lkemizde veri toplamann maliyeti ve zorluu
nedeniyle bir ok aratrmalarn yaplamad bilinmektedir. Verilerin
ilk olarak toplanmas yeterli olmayp, bunlarn gncelletirilmesi,
sistemin bakm ve onarmlarnn yaplarak srekliliinin salanmas
gibi maliyetler sistemin yaam sresince ortaya kacaktr. Bu
nedenle lkemizde mutlaka her konuda ulusal veri taban (veri
bankas) kurulmas gerekmektedir. Bu, bir ok bilim dalnda var olan
yapy ortaya koymaya ve yeni bulularn ortaya kmasn
salayacaktr.

Belediyelerde kurulacak bir KBSnin sistem kurulduktan 2-3 yl
sonra sisteme para aknn balayaca, daha dorusu veriminin
alnacaa, 5-7 yl sonra toplam maliyete gre yararlarnn artaca ve
10 ylda iyi kurulmu ve planlanm bir sistem iin fayda/maliyet
oranlarnn 2.5/1 olaca yaplm olan eitli projelerde tespit
edilmitir (Tomlinson, 1991).

Sonu olarak, ifade edilen maliyetlerin KBSnin getirecei
yararlar karsnda tereddte yer vermeyecek ekilde nemsiz olduu
aktr. Bunun maliyetlerin dkl anlamna gelmeyip gelien
kentlemenin getirdii ynla sorunlar ile birlikte bozulan doann da
insan yaamna olumsuz etkilerini azaltacak, insanlara daha rahat,
huzurlu ve verimli yaam artlarn salayacak faaliyetlerin planlamas
daha nemli bir ncelie sahip olmaktadr.

Belediye ve dier hizmet kurulularnn faaliyetlerinde daha
verimli, etkin, hzl, tutarl kararlar alabilmesi iin geni tabanl KBSne


145
ihtiya duyduklar muhakkaktr. zellikle bu ihtiyacn arpk
kentlemelerin, ufak bir yamurda dahi sel altnda kalan konut
alanlarnn ve daha baka sorunlarnn olduu lkemiz kent
ynetimlerinde, ok daha acil olduu phe gtrmez bir gerektir.

Baz belediyelerin KBS yaratma veya CBSnin belirli
aamalarda kullanma abalar takdirle karlanrken, bu hzla
gidildiinde hi bir yere varlamayaca kesindir. ok acil bir ekilde
hzl bir koordinasyona gidilerek kamu-zel-niversite ibirliiyle
nemli projeler hayata geirilmelidir. Maliyeti yksek olan veri toplama
ileminden her kurum kanmaktadr. Bu ilem, ortak bir zemin
oluturularak maliyetin paylalmas ile zme kavuturulmaldr.

5.4 rn Satlar ve Datm

Sat alanlarnn belirlenmesi ile CBSin kullanm balayp,
sat noktalar ile ilgili olarak depolarn konumlarnn kararlatrlmas
ve depo ile sat noktas arasndaki datmn organize edilmesi
srelerine kadar devam etmektedir. Nfus istatistikleri sonucunda
gelirleri elde edilmi potansiyel mterilerin belirli bir sre ierisinde
(rnein 15 dakika) yaya olarak gidebilecekleri alveri merkezleri
ortaya konulabilmekte, firma rnlerini gnderecei blgeleri
belirleyerek datmn ona gre ayarlayabilmektedir. rnein ekil
5.12, Ankarada kola datm rotalarn gstermektedir. ekil 5.13 ise,
fast food zincirine sahip Mc Donalds maazalarnn stanbuldaki 500
ve 1000 metre mesafedeki mteri potansiyellerini gstermektedir. Bu
haritalarda, doal olarak ara ve mahalle gzergahlar belirtilmektedir.

Otoyollar, demiryollar, nehirler, su ve kanalizasyon boru
hatlar, telefon ve elektrik hatlar izgi ile ifade edilebildiinden bir a
(network) oluturmaktadrlar. Oluturulan her an ierisinde devaml
bir hareket sz konusudur. An en etkin bir ekilde kullanm zaman
ve paradan tasarruf salayacaktr. Belli bir noktadan dier noktaya
giderken uranlmas gereken yerlerin belirlenip en ksa ve gvenli
ulamn salanmas maliyeti azaltacaktr. Bu nedenle CBSnin harita
zerinde salad a analizi (a) etkin seyahat rotalarnn bulunmas,
(b) hangi atlyelerin veya aralarn en yakn yerde olduunun
belirlenmesi, ve (c) bir noktadan belirli uzaklkta olan btn yerleim
alanlarnn, kurulularn veya mterilerin belirlenmesi olarak
zetlenebilir (ESRI, 1996b). Bir noktadan (depodan) belirlenmi
baka bir noktaya (sat maazasna) en ksa yoldan gidilebilecek


146
gzergahn belirlenmesi en ksa yol metodu ile CBS kullanlarak
mmkn olurken, bir noktadan (depodan) dier birka noktaya (5 ayr
sat maazasna) urayarak en uygun gzergahn bulunmas en
uygun yol seimi metodu ile mmkn olmaktadr.

CBS, belirlenen bir blge ierisinde potansiyel mterilerin
sosyo-ekonomik verilerini bnyesinde saklayabilmektedir. Potansiyel
mterilerin alacak bir spermarket iin araba ile veya yaya olarak
seyahat edip al-veri yapabilecei en uygun alanlar
belirlenebilmektedir. En uygun ticari yatrm alannn belirlenmesi
esnasnda, rakip irketlerin etki alanlarnn da model vastasyla
belirlenip yer seimi sisteminde kullanlmas salanmaktadr.

5.5 Sigortaclk

CBS, mal ve kaza sigortacl ile uraan firmalar tarafndan
kullanlabilmektedir. Sigortaclkta risk, mallar iin konuma bal
olurken, kiisel kazalar iin sigortalnn yaam tarzna, davranlarna
ve karakterine baldr. eitli sigortaclk modelleri konuma bal
analizleri ierebileceinden firma iin deiik bilgiler verebilmektedir.
Sigortacnn, polielerini satt mterilerin konumlarn farkl
alardan (ekonomik, blgenin gelimilik durumu, yaplarn kalite ve
tr, vb.) inceleyerek konumsal karakteristikleri risk modellerine dahil
etmektedirler.

Bu konuda verilebilecek en nemli rnek, CBS blgeler
baznda toprak kalitesini, eimi, binalarn teknolojik yapsn ve
blgenin deprem ana damarndaki uzakln ele alarak konumsal
analize tabi tutar ve mkelleflerin depremdeki zararlar
deerlendirebilir. Ev sigortas ile uraan bir irket, sigorta olan ev ile
en yakn itfaiye arasndaki mesafeyi hesaplamak isteyebilecei gibi
bunu itfaiyenin eve gitme sresi olarak da bilmek isteyebilir. Ayn
ekilde blgenin gvenlii ile ilgi veriler, su oranlar, gvenlik gibi
unsurlar CBS vastasyla sigortaclk ilemlerine yanstlmaktadr.
CBS tarafndan salanabilen bu konumsal analizler sigortacnn
riskini azaltp polie fiyatlarn belirlemede etkin olmaktadr.

Bir blgenin genel 1/25.000 lik jeoloji haritas yannda ehir
merkezi ierinde yaplm olan 1/1.000 lik parsel bazndaki zemin
etdleri o blgenin inaat durumu hakknda yeterli bilgiyi
salayacaktr. Erozyon haritas ile birlikte karlacak olan svlama


147
katsays, sz konusu parsel veya blge hakknda yeterli risk analizini
verebilecektir.

5.6 Emlaklk

Henz Trkiyede CBSnin bu amala kullanm ok uzak gibi
grnse de sistem olarak kurulup altrlmas son derece
mmkndr. CBS, konuma bal olmalarndan tr gayrimenkuller
ile ilgili birok ilemlerde bir analiz arac olarak kullanlabilir. GIS
yaknlk analizi yapabildiinden arzulanan veya alcnn yatrm
yapmak istedii alan grntlemek mmkn olacaktr. Yatrmcnn
yatrm yapmak istedii alan ierisinde veri tabannda bulunan bilgiler
dorultusunda satlk veya yaplmakta olan btn alan ve binalar
grntlenebilecei gibi alcnn kriterlerine bal olarak yaplacak
sorgulama sonucunda sadece uygun, alnabilir potansiyel arsa veya
binalar belirlemek de mmkn olabilmektedir. Belirlenen tm arsa ve
binalarn ehir merkezine, parka, postaneye, hastaneye vb. uzakl
hemen grntlenebilir.

Gayrimenkul sat ve kira cretlerinin nerelerde dk
nerelerde yksek olduu CBS tarafndan en uygun ekilde
grntlenebilir. Ticari amala alnacak veya kiralanacak iyerleri iin
de ayn tr sorgulama mant kullanlarak mterilere alternatif yerler
sunulabilir. Emlaklar sata hazr olan veya kiraya msait yerlerin
listelerini veri tabannda bulundurarak mterilerin arzuladklar bir
ok noktay ayn anda verebilirler. Bu ilem biraz daha profesyonel bir
duruma getirilmek istenirse, satlk veya kiralk gayrimenkuller iin
istenildiinde mterilere gsterilmek zere bir ka fotoraf veya bir
video grntleri konuma bal olarak CBS sistemine dahil
edilebilmektedir. Emlak eer konutu veya iyerini kiralk olarak verdi
ise ve kira ilemlerini de kendisi yapyorsa, ayn CBS veri taban
zerinde mteri demelerinin takibi de mmkn olabilmektedir.

CBS inaat yapm ii ile uraanlar iin olduka farkl analizler
yapabilmektedir. Son yllarda en ok gelien, byyen yerleim
alanlarnn dalm haritalarnn elde edilmesi mmkn olup, eim,
sulak alanlar, toprak kalitesi gibi evresel durumlar belirten haritalarn
yap izni olan ve altyaps hazr haritalarla birletirilmesi, bu ile
uraan irketler iin hangi alanlarda inaata gidilmesi konusundaki
nceliklerini belirlemede nemli destek salayamaktadr.


148
5.7 Doal Kaynaklarn letilmesi

Bu konuda zellikle petrol, doal gaz, orman ve maden
iletmeleri, CBSin analizlerinde en ok faydalanan kurulular
olmaktadrlar. ekil 5.19 Trkiyedeki petrol arama kuyularn
gstermektedir. Her bir kuyu iin tahmini kapasite gibi var olan detay
bilgilerle younluk haritas ve baka anlaml haritalar
yaplabilmektedir. Kendi stoklarn belirten haritalarn oluturulmas,
rnlerin var noktalarna (depolara) sevkyat iin belirlenen
gzergahlarn durumu ve gvenlii CBSnin uygulama konularn
oluturmaktadr. Uydu araclyla orman alanlarnn tespiti,
yeraltndaki petrol ve maden yataklarnn belirlenmesi mmkn
olurken, GPS (Global Positioning System) denilen ve bulunan noktay
yeryz koordinat sistemine gre belirlemede kullanlan bir sistem
vastasyla hem nokta ve gzergahlarn belirlenmesinde, hem de
aralara yerletirilen GPS vastasyla aralar takip etmek,
gzergahlar kontrol etmek mmkn olmaktadr.

5.8 Ulatrma Hizmetleri

CBSnin ulam sektrnde bir ok alanda kullanlma imkan
vardr. Otoyollar ve tren yollar gibi ulama olanak salayan alanlarda
altyap durumlarnn izlenip periyotlar halinde kontrol edilmesi,
CBSnin bu sektrdeki kullanm alanlarnn banda gelmektedir. Bu
tr ilemlerde son yllarda gelien teknolojiler ile birlikte, CBS destei
ile aralarn gzergah zerinde GPS ile takibi szkonusu olmakta ve
elde edilen verilerle performanslara ilikin elektronik grafikler izmek
mmkn olmaktadr.

CBS ile uzaklklar belirlenmi yollardan hareketle, belli bir
noktadan baka bir noktaya ulamak iin en ksa gzergahn
belirlenmesinde kullanlabilecei gibi, belli bir noktadan baka birden
ok noktaya urayarak en uygun gzergahlarn belirlenmesi
salanabilmektedir. Yeni kan baz otomobillerde bulunan kk bir
monitr ile bulunulan noktann adresi ve gidilecek adres belirlenerek,
CBS tabanl sistem ile bilgisayar en ksa ve uygun olan gzergah
belirleyerek bulunulan noktadan hedefe nasl gidilebileceini
belirleyerek grntlemektedir. Daha gelimi bir teknoloji ile
gzergahlar belirlenmi iken uydu ile salanan iletiim vastasyla
hangi caddelerin youn olduu belirlenebilmekte ve alternatif
gzergahlar devreye sokulmaktadr. ekil 5.14de Ankara metrosunu


149
ve duraklarn gstermekte ve bu duraklarn 500 metrelik yrme
mesafeleri de haritaya konmutur.

5.9 evresel Uygulamalar

evresel uygulamalar, CBSnin en nemli uygulama
alanlarndan birini oluturmaktadr. CBS ilk ortaya ktnda basit
olarak evresel verileri ve durumlarn grntleme grevini
yrtmekte idi. rnek olarak nehirlerin nerede balayp nerede bittii,
konumlar itibariyle genilii ve derinlii gibi bilgiler CBS kanalyla
saklanp grntlenmektedir. lkemizde bulunan ormanlarn
yerlerinin haritalarda gsterilip ierisinde bulunan bitki trlerinin
gerekli ise yalar ile birlikte belirlenmesi ilemleri de ormanlarn
durumu hakknda bilgi vermek iin yaplmas gerekli bir CBS
uygulamasdr. Fakat gnmzde CBS artk statik olan durumlarn
envanterini belirleyip saklamak ve grntlemek gibi basit ilemlerin
yannda daha kompleks olan ilemler yapmaktadr. rnein deiik
evresel modeller kullanarak toprak erozyonunun veya byk yalar
sonucunda gllerin tamasyla etki altnda kalacak alanlarn
belirlenmesi szkonusudur. Bunun yannda etkinin derecesi ve
zararlarn ihtimalleri zerine kurulacak olan modellerle gelitirilen
simulasyon uygulamalar zellikle blge planlamaclar iin alnmas
gereken nlemlerin zamannda ve doru yerde alnmasn salamaya
yardmc olmaktadr.

Bu tr evresel uygulamalarda uydu grntlerinden elde
edilen raster verilerin kullanlmas arlk kazanmaktadr. zellikle
blgenin eiminin fakl boyutlarda (2 ve 3 boyutlu) dalar arasnda
grntlenmesi raster verilerinin gcn bu konuda ortaya
koymaktadr. Belirli ynlerden gelecek saanak yalarn etkisini
belirleyebilmek iin ise dalarn glgelendirilmesi ile yamalara
decek yamur veya kar miktar bulunabilmektedir. ekil 5.15,
Kurtboaz Barajnn koruma snrlarn ve ekil 5.16de baraj
kenarndaki arazilerin kullanmlar grlmektedir.

Deiik uydulardan elde edilecek grntler farkl amalarla
kullanlmaktadr. Bantlar eklinde elde edilen uydu verilerinin grnt
ileme srecine tabi tutulmas ile bantlar arasndaki s farkllklar ve
atmosfere yaylan elektromanyetik etkiler ortaya konabilmektedir.
CBS vastasyla tm bu etkiler evre mhendisliinin uyguladklar


150
modellerle dzenlenip blgenin haritas zerine yerletirilmekte ve
dier bilgilerle aktrlarak anlaml analizler yaplabilmektedir.

5.10 Salk Hizmetleri

Hastaya acil olarak ulaabilmek iin en hzl ve gvenli yolun
belirlenmesinde CBSden yararlanmak mmkndr. Bu tr bir ilemi
yapabilmek iin daha nce akland zere GPS denilen global yn
belirleme sistemlerinden yaralanlarak hastaya veya tehlike blgesine
en hzl ve gvenli bir ekilde ulamak mmkn olmaktadr.

Avrupa lkelerinde ve Amerika Birleik Devletlerinde CBS
olduka arlkl olarak salk sektrnde kullanlmaktadr. Her bir
blgede bulunan hastane, hasta kaytlarn veri tabannda tutarak
CBS vastasyla aylk, 3 aylk, 6 aylk ve 1 yllk periyotlar halinde
hastalklarn blgelere gre dalmn ortaya koyup hastaln
nedenleri zerine deiik blgesel analizler yapma imkan
bulmaktadr. Dzenli olarak yaplan analizler ile CBSnin salad
harita destei kullanlarak, artan hastalklarn blgesel dalmn
harita zerinde belirlemek ve bunlarn nedenleri ile nlemleri zerine
yaplan almalara katk salamak mmkn olmaktadr.

Dier bir ok konuda olduu gibi, salk kurulularnn
blgelerde yerletirilmesi ve dier hizmetler ile ilgili detayl bilgi, ehir
ve blge planlamaclnda CBS uygulamalar ksmnda verilmektedir.
Belirtmek gerekir ki, CBS belirlenen kstaslar ve standartlara uyarak,
yeni yaplacak salk nitelerinin (salk oca, dispanser, hastane
gibi) en uygun nerelerde olmas gerektiini belirleyebilmektedir.

5.11 Belediye Hizmetleri

CBSnin en ok uygulama imkan bulduu dier bir alan ise
belediye hizmetlerdir. nk belediyeler konumsal ve/veya arazi
verilerini en ok kullanan grup olmaktadr. Belediyeciliin tm
alanlarnda CBS kullanlabilmektedir. stenen arazinin aratrlp
bulunmas, planlama ve kontrol amacyla CBS kullanlabilmektedir.
Blgeye ait konumsal bilgilerin haritalar ile birlikte saysallatrlp
bilgisayara transformasyonu daha sonraki gncelleme ve
sorgulamalarda belediye hizmetlerinin daha abuk ve doru
yaplmasn salayacaktr. Belediyelerde, kendi blgelerine ait
ulatrma, kamu alanlarnn dzenlenmesi, acil ihtiyalarn takibi gibi


151
konularda da CBS kullanlmaktadr. Bu konu ayr bir blm olarak
planlamaclk faaliyetlerinde incelenmektedir. ekil 5.17 Ankaradaki
imar planna gre arazi kullanm gsterilmektedir.

Burada nemle vurgulanmas gereken nokta kk veya
byk blge ierisinde hizmet sunan belediyelerin, CBS kullanm
alan uygulamann yerinde izlenmesi asndan ok daha somut
olmakta ve gnlk hayatta etkinlii daha fazla olmaktadr. Ulusal
bazda CBS blgesel olarak kullanmdan biraz daha farkllklar
gsterir. Genelde haritalar daha byk lekli olup genel analizler iin
kullanlrlar. Fakat tm lke zerine yaplacak genel analizlerde
faydal bir kt sunma imkanna sahiptir.

Belediyeler sadece haritalama ilemleri amacyla CBSyi
kullanmaktadrlar ve bunun adna da Kent Bilgi Sistemleri (KBS)
demektedirler. Son derece yanl bir terminoloji olarak kullanlan KBS,
sadece haritaclk deil analiz, planlama, ynetim ve kontrol
ilemlerini de kapsamaktadr. Bu nedenle belediyeler CAD veya
NetCAD tr sadece haritaclk ilemleri yapan yazlmlarla CBS
kullanmadklarnn henz farknda deiller. Son derece geni
uygulama alan olan KBS ayr bir blmde detayl bir ekilde
anlatlmaktadr.

5.12 Finansal Kurulular

Bankalar ve kredi (bankerler) kurulular yeni ubelerini hangi
blgeye ve hangi konuma amak sorusunu CBS kanalyla ok etkin
bir ekilde zebilmektedirler. nceden bahsedildii zere sigorta
amacyla yaplacak risk analizleriyle hangi blgenin daha az riskli
olduu ortaya konulabilmektedir. Doal olarak herhangi bir risk
uygunluk analizi yapabilmek iin o blgeye ait hava durumu,
tanmazlarn maliyeti, su oran, corafi durum gibi deiik verileri
elde etmek gerekir (Tecim, 1998).

Finansal kurulular konuma ait olduka geni bir veri
yelpazesine sahiptirler. Bankalarda elde edilen veriler vadesiz para
yatrma, vadeli yatrma, kredi ekme, hisse senetleri ve kredi kartlar
ile ilgili retim ve servislere ait veriler, bankamatik makineler, banka
ubeleri, maazalarda alan bankamatik ubeleri gibi datm ve
yaylmaya ait veriler, pazarlama, branlarla ilgili kaytlar, ticari
krediler, hazineye borlanma gibi departmanlara ait veriler; ve


152
rnlerin, servislerin, datmn karllna ait veriler olabilmektedir
(King, 1993).

Btn bu veri tipleri tamamen mteriye indekslendii iin
konuma dayal deiik analizler yapmak mmkndr. Finansal
kurulularda CBS bir karar destek arac olmaktadr ve aadaki
konularda destek salayabilmektedir.

Konumu baz alarak rnlerin (hisse senedi, polie vb.)
pazarlanmasnda blgedeki potansiyel pazar belirlemede
kullanlmaktadr.
rnlerin pazarlanmas iin en uygun an (network)
planlanmasnda destek salamaktadr.
Kredi vermeden nce ticari kuruluun deiik yerlerden
elde edilen verileriyle finansal durumu analiz
edilebilmektedir.
Mterilerin sosyo-demografik analizini yapmak mmkn
olmaktadr.

Ksaca belirtmek gerekirse, bankalar kanunlarn kendilerine
vermi olduu baz fonksiyonlarn yerine getirebilmek iin gerekli
aratrmalar yapmak zorundadr. te bankalarn fonksiyonlarn
yerine getirme aamalarnda daha verimli olabilmeleri iin CBSden
aada belirtilen ekillerde yararlanma imkanlar bulunmaktadr
(King, 1993):

Tesislerin planlanmas ve ynetimi: Bankann merkez ve
ubeleri ile ilgili tm noktalarn grntlenmesi. Datm ve
toplama amacyla btn branlara gidi-gelilerde
kullanlmak zere en ksa ve gvenli yolun belirlenmesi.
ubelerle ilgili ilemler: Her bir ubenin konuma dayal
mteri ve finansal analizlerin yaplmas (mteri hesap
faaliyetleri, para yatrma-ekme, alanlarn durumu vb.).
ubelerin farkl performanslar ayn harita zerinde pasta
grafikleri ile grntlenerek, karlatrma yapma imkan
salamas.
Kredi verme: Hedef pazarn belirlenmesi, yeni pazarlara
giri iin analizler yaplmas, amalar dorultusunda nelerin
yaplabileceinin blgeler itibariyle ngrmlenmesi. Kredi


153
alanlarn konumsal analizi de hedef pazar asndan nemli
olmaktadr.
Ticari banakaclk faaliyetleri: Hedef pazarn belirlenmesi,
amalar dorultusunda planlarn yaplmas, blgesel bazl
farkl potansiyel ticari krediler iin kredi rnlerinin
aratrlmas.
Pazarlama: Blgesel olarak ube bazl veya potansiyel
rn bazl Pazar analizi, hedef Pazar analizi, yeni pazarlara
girmek iin analizler ve yeni bir rnn denenmesi veya
tutulmas ile ilgili corafi analizler yaplabilmektedir.
Dzenlemeler: Yeni dzenlemelere gre yaplan analizler.
Yeni bir ube almas veya kapatlmas veya ubenin
yerinin deitirilmesi veya baz kanuni nedenlerle ortaya
kacak deiikliklerin yaplmas.
Genileme ve Kazanlar: Yeni bir alann satn alnmas,
pazarn deerlendirilmesi, blgenin deerlendirilmesi, ayn
pazar zerinde yer planlamas ile ilgili tesislerin
deerlendirilmesi.
Stratejik planlama: Gemi dnemlere ait ve u andaki tm
bankann isel ve dsal verilerinin birletirilip
deerlendirilmesi. Blgesel bazda mteri faaliyetlerinde
(yatrma, ekme, kredi alma vb.) olabilecek deiikliklerin
ngrmlenmesi. Ailelerin finansal durumlarnda olabilecek
deiikliklerin ksa, orta ve uzun vade iin
ngrmlenmesi. Blgeleri daha kk bazda alp
deerlendirerek yeni hedef pazarlarn oluturulmas iin
analizlerin yaplmas.

5.13 Servis Hizmeti Veren Kurulular

Belki de CBSyi en fazla kullananlar su ve kanalizasyon,
telefon, elektrik, kablolu TV ve doal gaz gibi servis hizmeti veren
kurulular olmaktadr. Bu tr kurulular CBSyi kendi bilgi sistemleri
teknolojilerinin merkezinde bulunan bir sistem olarak grmekte ve
farkl amalar iin kullanmaktadrlar. CBSde oluturduklar geni
apl veri taban ile her konuda istenilen bilgiye ulamak mmkn
olacandan, iyi oluturulmu bir CBS, kurulularn tm isteklerine
cevap verebilecek bir kapasiteye ulaabilmektedir. Bu sektrde a
analizi, gei yollarnn belirlenmesi gibi modellemeye dayanan


154
ilemler yaplacandan genelde vektr tabanl CBS sistemleri
kullanlmaktadr. Yazlm konusunda yaplan grafikte de grld
zere AM/FM (Automated Mapping/Facility Management) diye bilinen
Otomatik (Bilgisayar Destekli) Haritalama / Hizmet Ynetimi (OH/HY)
faaliyetleri, bu sektrde CBSnin en ok kullanld alanlar
olmaktadr. OH/HY, kablolarn geecei, anahtarlarn ve mteri
kutularnn konaca en uygun yerlerin belirlenmesi gibi kuruluun
faaliyetlerinin ynetiminde bir ok fonksiyonlara sahiptir. zellikle
byk lekli haritalarda bu faaliyetlerin ynetiminde her an deien
kararlar nedeniyle oluabilecek aksaklklarn CBS kanalyla doru bir
ekilde giderilmesi mmkn olmaktadr.

OH/HY u anda dnyada CBSnin en ok ve etkin kullanld
alanlar olarak kabul edilmektedir. Daha detaya inmek gerekirse,
OH/HYde saysal ortamda harita nesneleri olarak su vanalar, gaz
kaynaklar, metrajlar gibi fiziksel zelliklere ait ek bilgiler veri
tabannda bulunmakta ve bunlarn harita bilgileri ile ilikilendirilmesini
yaparak daha etkin ynetimini salamaktadr. Ama corafi analiz
deil, belirlenmi ilerin datm ve ynetimi yapmaktr. CAD
sistemlerinin yeteneklerini interaktif grafik zellikleri ile veri girii ve
saklama tekniklerini kullanmaktadrlar. Ama normal ka haritalarn
ve konu ile ilgili dier kayt bilgilerinin saysal veri taban ortamna
geirilerek sorgulama, alma dzeni ve hizmet modelini tanmlamak
ve ynetmektir. Bu sistemler genelde konumsal analiz
yeteneklerinden yoksundurlar.

Ayrca bu kurulularn planlama ve iletme aamasnda byk
maliyetlerle sahaya yatrm olduu altyap bilgilerini de salkl bir
ekilde takip etme zorunluluu vardr. zellikle elektrik, su, doal gaz,
telefon gibi hayati neme sahip altyap hizmetlerinin, yaplacak
herhangi bir hata ile kesintiye uramas hem mteri servisinin
aksamas, hem de sistemin tamiri asndan olduka byk kayplara
sebep olmaktadr. Bu yzden bu tr servis kurulular iin CBS
kurulmas kanlmaz bir zorunluluktur. rnein ekil 5.18 Ankarann
ana su ve doalgaz datm ebekesini gstermektedir.

5.14 Asayi ve Gvenlik Uygulamalar

Asayi ve gvenlik amacyla CBS etkin bir ekilde dzenlenip
kullanlmaktadr. Gvenlikten sorumlu her bir karakolun sorumlu
olduu blge ierisinde ortaya kan her trl sular ve sulular


155
bilgisayar ortamnda CBSne dayal veri tabannda tutmas ile, bir ok
analizleri yapmaya imkan tannm olmaktadr. Ayn veri taban
blgeye ait her gvenlik biriminde oluturulduu takdirde, farkl
trdeki sularn karakollarn sorumluluk alanlarna gre alansal olarak
grafiklerle harita zerinde gsterilmesi mmkn olmaktadr. Bu
durumda hangi sularn hangi dnemlerde hangi blgenin hangi
mahallelerinde artt, sulularn zellikle hangi tr yaplar veya
arabalar hedef ald gibi onlarca deiim istatistik bilgiler ortaya
karlabilmektedir.

Sulularn takibi konusunda elde edilecek istatistik veriler
haricinde, karakoldan su mahalline en ksa ve gvenli yolun
belirlenmesi yine CBS tarafndan yaplabilmektedir. Yeni kurulacak
karakolun nerede olmas gerektii de CBSye verilecek kriterler
dorultusunda belirlenebilmektedir.

Yukarda belirtilenler haricinde blgenin 3 boyutlu haritalar ile
arazinin yapsn araziye kmadan renmek, nerelerde ne tr
dalarn hangi ykseklikte olduunu bilmek ve ona gre sulularn
takibine kmak, CBSnin hem emniyet hem de askeri amal
kullanmlarndan bir tanesini oluturmaktadr. Sonraki ksmda
aklanacak olan CBS fonksiyonlarndan kesit karma ile iki tepe
noktas iaretlenerek bu iki nokta arasnda kalan her nokta uzunluk ve
ykseklikleri ile birlikte gerek olarak ekranda grntlenebilmektedir.
Bu da iki nokta arasnda ne gibi tehlikelerin olabilecei hakknda
bilgiler sunmaktadr. Doal olarak bu gibi haritalarda blgeye ait tm,
yol, gl, nehir, rmak, bataklk gibi bilgiler ilendii takdirde, oluacak
bilgi k daha anlaml, deerli ve etkin olacaktr.

5.15 Genel Olarak Sosyo-Ekonomik Uygul amalar

Sosyal, ekonomik ve dier nedenlerle nfusun yer
deitirmesi (g) ile beliren problemleri, gn nedeni zerine
yaplacak analizleri, CBS yardmyla grsel olarak ortaya karmak ve
analiz etmek planlamaclara olduu kadar sosyal bilimcilere ve
politikaclara ihtiyalar olan bir ok konuda bilgi salamaktadr.
Burada nemle vurgulanmas gereken nokta, CBSnin sosyo-
ekonomik uygulamalar bu alanda yaplan aratrmalara ve elde
edilen sonulara farkl bir yaklam getirmi olmasdr. Nfus saym,
periyodik istatistikler, aratrmalar ve anketlerden elde edilen veriler
konuma bal veriler ile ilikilendirildikten sonra gncelliini


156
kaybetmeden CBS ile deiik sosyo-ekonomik analizler yapp karar
vericilere destek salamaktadr. G oranlarnn gelir seviyesi ile
birlikte harita altl ile grntlenmesi yoluyla gn ekonomik
nedeni zerine bir sonuca varmak mmkn olabilmektedir. Ayn
ekilde g veren blgede ev sahibi olma durumu, su ilenme
durumu ve terrist olaylarn zaman iinde blgedeki dalmnn
belirlenmesi olaylarn sosyal nedeni aklama konusunda grsel
destek sunmaktadr. ekil 2.11, Trkiyede 1990 nfus saymna gre
illerin toplam nfusu ve yzlmleri dikkate alnarak kilometre kare
bana den nfusu gsteren haritadr. Bu harita alansal olarak
nfus younluunu ok net bir ekilde ortaya koymaktadr. Ayn
mantkla, gelir dalm gibi her trl istatistik bilgisi
haritalanabilmektedir.


157

CORAF BLG
SSTEMLER PROJE
DZAYNI, YNETM
VE UYGULAMASI

BLM 6: CORAF BLG SSTEMLER PROJE
DZAYNI, YNETM VE UYGULAMASI

Problem Tanmlama


158
CBS Projesi Ugulama Sreci: Planlama, Analiz, Uygulama
CBS ile CAD/CAM Yazlmlar Arasndaki Fark
Sakarya Valilii CBS Uygulamalar


159
6.1 Giri

Yaplmas dnlen her trl uygulama almalar iin proje
hazrlanmas gereklilii, baarnn en nemli unsurlarndan bir olarak
kabul edilmelidir. Konu ne olursa olsun, yaplacak aratrmay veya
almay bir sistematik ierisinde yrtmek gerekmektedir. Yaplacak
ilemler projelendirilerek, neyin, ne zaman, kim veya kimler
tarafndan, hangi girdileri kullanarak nasl yaplamas gerektii
detaylandrldnda, her bir adm iin yaplacaklar belirlenmi
olacaktr.

almada yer alacak kiiler, her bir pozisyon iin belirlenen
vasflar gz nne alnarak seilmeli ve ona gre kiinin yapaca
almalar detaylandrlmaldr. Arzulanan ii yapamayan bir
personelin projenin her hangi bir ayanda bulunmas demek, tm
alma srecinin olumsuz olarak etkilenme ihtimalinin srekli olarak
olabilecei anlamna gelmektedir.

nceki blmlerde de ifade edildii zere, personel yaplacak
her trl proje iin en nemli bileen olmakta ve almalarda anahtar
rol oynamaktadr. Doru ii yapacak doru personel olmadan,
almann dier tm unsurlar bir araya gelse de, baarl bir sonu
elde etmek mmkn olamayacaktr. Bu nedende igc olarak da
ifade edilebilen personelin varl, seimi ve uygun pozisyonda yer
almas ayr bir neme sahiptir.

Bu blmde, uygulanacak her hangi bir CBS projesinin hayata
geirilebilmesi iin yaplmas gereken ilemler adm adm ele
alnarak, bunun gerek hayatta uygulanmas ortaya konulmaktadr.
Sakarya Valilii bnyesinde yaplm olan ve Trkiyede ilk defa
Valilik gibi bir kamu kurumu bnyesinde tm li kapsayacak ekilde
CBS tabanl entegre bir Karar Destek Sisteminin uygulamaya
konulmas hakknda ksa bilgiler de verilmektedir. Yaplan CBS
projesinin detayl bir anlatm ayr kitaplara konu olacak kadar uzun ve
detay iermektedir. nk dnyann ve Trkiyenin nemle zerinde
durup da hayata geirmeyi hayal ettii kamu-net veya e-devlet
yaplandrmas ksmen de olsa Sakarya da uygulanmakta ve Valiliin
kendi personeli ve destei ile ayakta durmaktadr.

Herhangi bir CBS projesi yaplrken nelere dikkat edilmesi
gerektii, her admda nelerin yaplmasna ihtiya duyulduu detayl


160
olarak aklanmaktadr. Bir projeye balanmadan nce, her trl
detayn dnlmesi gelecekte ortaya kabilecek engellerin
hesaplanmas, baar iin olduka nemlidir. Yaplacak ilerin genel
ve ierik tanmlanmasndan, alnacak donanm ve yazlmn
zelliklerinin belirlenmesine ve ihtiyaca ynelik olarak analizlerin
belirlenmesi gerekmektedir.

6.2 Problem Tanmlama

Bu kitabn deiik blmlerinde yaplacak CBS almalarnda
zellikle problemin detayl bir ekilde tanmlanmas gerektii zerinde
durulmaktadr. Belirlenmi hedeflere ulaabilmek ve zerinde deiik
ilemler yapabilmek iin problem tanmlamalarnn doru bir ekilde
yaplmas ve tm alternatiflerin gz nnde bulundurularak, yaplmas
dnlen almalarn boyutunu ve derinliini belirlemek
gerekmektedir. CBS almalarnn baarl olabilmesi iin belirlenmi
kesin bir prototip yoktur ve bunun olamayaca da bilinmelidir. nk
her CBS projesi farkl amalar iin kurulaca gibi, kullanc kitlesi,
veri yaps, veri standartlar, kullanlabilecek teknoloji, organizasyon
yaps, uygulanacak kltr de farkl olabileceinden her projenin
kendine gre bir yaps sz konusu olacaktr. Ancak baarya
ulamann genel stratejisi bu blmde ele alnan konularn iyi bir
ekilde analiz edilmesi ile mmkn olabilecektir.

Problem tanmlamam konusunda her uygulayc kendine gre
bir metod belirlemektedir. Sonuta istenenleri ve yaplmas gereken
ilemleri net olarak belirleyecek bir sistemin yaratlmasnda izlenecek
admlarn farkl olmas bir sorun yaratmayacaktr.

Bu ksmda uygulayclara farkl bir bak as vermek
amacyla deiik yntemler zerinde durulacaktr. zellikle lkemizde
hazrlk ve problem tanmlama safhalarna gereken nemin
verilmeden direkt olarak uygulamaya geilmesi ile yaanan sorunlar
en aza indirmek amalanmaktadr. Yine Trkiyede henz pek
bilinmeyen, ancak yazarn yurt dnda uzun yllar alm olduu
yeni bir problem tanmlama ve problem zme stratejisi bu ksmda
okuyucularn bilgisine sunulmaktadr. Peter Checkland (Checkland,
1981) tarafndan bulunan ve Soft Sistem Metodolojisi olarak
adlandrlan stratejiler btn dier her trl problemlerde olduu gibi
CBS almalar iin de problem tanmlamalarda kullanlabilecei
ortaya konulmutur (Heywood v.d., 1998). Yneylem aratrmasnda


161
soruna (probleme) pr kantitatif yaklam yerine, olay geni apl
dnerek problemle ilgili evredeki her trl faktr gz nne alan
bir sorunu tanmlama ve zme sistematii kullanmaktadr.

Heywood, Cornelius ve Carver (Heywood v.d., 2002), her
hangi bir CBS almas ile ilgili problemi tanmlarken iki metod ortaya
koymaktadrlar. Geni dnme ile detaya inme felsefesini hayata
geiren metodlar aada srayla aklanmaktadr. Her iki metod da
problem tanmlamalarda kullanlabilmektedir ve Checklandn soft
sistem yaklam tarafndan ortaya karlan metodolojilerle
oluturulmutur.

6.2.1 Soft Sistem Yaklam

ngileterede Lancaster niversitesi Yneylem Aratrmas
retim yelerinden Peter Checkland tarafndan gelitirilen yaklama
gre her problem son derece ak bir ekilde tanmlanamaz ve bu
nedenle de sadece matematiksel modeller kullanlarak problemi
zmenin mmkn olamayaca belirtilmektedir. Checkland
gelitirmi olduu yaklam ile zellikle yapsal olmayan problemlerin
tanmlanmasna nemli katkda bulunacak metodu ortaya koyarak,
her trl problem iin kullanlabilecei de baka yazarlar tarafndan
uygulamalarla belirtilmitir (Lewis, 1994; Checkland ve Sholes, 1990
ve Checkland ve Holwell, 1998 gibi).

Belirtilen yaklam zellikle yapsal olmayan problemleri
tanmladndan ve CBS problemleri de genellikle tanmlanmas zor
olan ve bu nedenle de yapsal olmayan problemlerdir. Yapsal ve
yapsal olmayan problemlerin ne demek olduu aklanrsa, bu
yaklamn nemi daha iyi anlalabilecektir.

Yapsal problem, herkes tarafndan rahat bir ekilde anlalan
problemlerdir. rnein, bir blgede yeni imara alacak
alanlarn belirlenmi olmas ve ka katl olacaklarnn karara
balanmasdr. Bu durumda elektrik, Telekom gibi altyap iin
CBS gelitirilirken, nerelerde binalarn olaca ve bunlarn ka
katl olabilecekleri kesinlikle bilinmi olmaktadr. Belli bir
blgede satlk ve kiralk evlerin kesinlikle belli olmas da
gelitirilecek emlak CBSsi iin tanmlanm yapsal
problemlere rnek verilebilir.


162
Yapsal olmayan problem, tam olarak net bir ekilde
tanmlanamayan problemlerdir. Yeni yaplacak binalarda tam
olarak ka kiinin oturaca bilinememektedir. Yeni
kiralanacak veya satn alnacak evin hangi semtte
olabileceinin tam olarak bilinememesi de yapsal olmayan bir
problemdir. nk her kirac veya ev satn alacak kii hangi
semtte oturacana karar verirken bir ok etkeni gz nnde
bulunduracaktr.

Konutun zellikleri, evrenin cazibesi, fiyat, ulam olanaklar
gibi zellikler blgeden blgeye ve konuttan konuta
deiecektir. Bu durumda genel bir veri taban kullanlmas
mmkn olamayacaktr. CBS asndan bakldnda, yeni
yaplacak konut alanlarnn yerlerinin gsterilmesi veya
sadece satlk ve kiralk konutlarn gsterilmesi ile az nce
belirtilen mterinin isteine bal olarak sistemde uygun
konutlarn bulunmas daha kompleks bir problem olarak CBS
oluturulmasnda yer alacaktr.

Problem tanmlanrken ve formle edilirken, dnya gr ad
verilen geni bir yelpazede olaya baklmaldr. Nasl ki bir binann en
stne karak aada olanlar rahat bir ekilde izlemek mmkn
olabilmekte ve sulunun takibi kolayca yaplabilmekte ise, bu
yaklamda da olaylara bak as olduka geni bir erevenin
ierisine oturtulmaktadr. Bu durumda problem tanmlanrken sadece
problemin kendi i dnyas zerine younlap dar dnmek yerine
probleme etki edebilecek tm d faktrlerinde iinde olduu ve
birbirleri arasndaki iletiimin ne ekilde yapldn belirten emalarla
problem ortaya konulur.

Yukarda baz noktalar verilen emlak rneinde, ev kiralamak
veya satn alacak kiinin kendine uygun konut bulmasna ynelik CBS
oluturulmas mmkn iken, emlaknn kendisinin ev satmasna veya
kiralamasna ynelikte olarak da CBS oluturmas mmkn
olabilmektedir. Soft sistem yaklam asndan, burada ifade edilen
modeller gerek-dnya aktiviteleri ierisinde yaratlan modeller
olmamaktadr. Bu modeller insanlarn aktiviteleri kavray, alglay
olarak ifade edilebilir. nsanlarn modeller ierisinde yer alan
aktiviteler hakknda ne hissettii ve bunlar nasl grd bu
yaklamn asndan olduka nemlidir. Bu nedenle soft sistem
modelleri mantksal modellerden ayrlarak, yapsal olmayan problemi
anlamaya ve onu yapsal hale getirmeye almaktadr.


163

Yeni oluturulan bir yerleim yerine gtrlecek elektrik
sisteminin CBS ile oluturulmasnda, nereye, ne kadar byklkte,
ka kablolu, hangi gzergahtan elektrik gtrlecei ve bunlarn
abonelere nasl datlaca tamamen elektrik sistemin i dnyas ile
ilgili tanmlar olmaktadr. Ancak gidecek elektrik hatlarnn
gzergahnn, telefon, su ve kanalizasyon gibi dier altyap
hizmetlerini etkilememesi, belediye abone sistemlerindeki ortak veri
tabannn kullanlmas, evlere ve iyerlerine oturma msaadelerinin
verilmesi gibi konular da elektrik idaresinin d dnya denilen gerek-
dnya ile ilikilerini ortaya koymas gerekmektedir. te i yap ile d
dnyann tek bir sistem ierisinde modellenmesi yaklam ve birbirleri
ile ilikilerin izelgeler zerinde karalamalarla belirlenmesi soft sistem
yaklam olarak adlandrlmakta, net olmayan problemleri ayaklar
yere basar duruma getirmeye olanak salamaktadr.

Aada ifade edilen iki method, sadece problem
tanmlamalarda kullanlabilecek alternatifler olarak bilinmelidir. Her
CBS probleminin tanmlanmasnda bu metodlardan bir tanesinin
kullanlmas zorunludur diye bir kstlama olmad gibi, bu metodlar
olaylara sistematik yaklamn gerekliliini gstermek asndan
nemli olmaktadr. Problemleri tanmlamann ok deiik yntemleri
olduu gibi her CBS gelitiricinin de kendine gre bir yntemi, bir
sistematii olabilmesi mmkndr.

6.2.2 Geni Perspektif

Bu blmde zerinde srarla durulan konu, herhangi bir CBS
gelitirilmeden nce yaplmas gerekenlerinin ok iyi bir ekilde
anlalmas ve anlatlmas gerektiidir. Gelitirilecek olan CBSde
problemin tam olarak tanmlanmas ve hitap edecei kii, kurum ve
kurulularla ilikileri net bir ekilde ortaya konulmas gerekmektedir.
Net bir ekilde tanmlanamayan CBS almalarnn bu konuya umut
balayanlar hayal krklna uratmas mmkn olabilmektedir.

Soft sistem yaklamndan yararlanarak ortaya konan geni
perspektif metodunda, konu ile ilgili detaylarn geni bir perspektifte
ematik olarak ifade edilmesidir (Heywood v.d., 2002). Projenin
zerine younlaaca konular zengin resimlerle ekillendirilir ve
konunlar arasndaki balantlar sembollerle ilikilendirilirler. Bylelikle
resme bakldnda kimin kim ile veya neyin ne ile nasl bir veri al-


164
veri ilikisi ierisinde olduu grlr. Problemde yer alan ana
unsurlar ortaya konduunda, her bir unsurun yapmas gereken
faaliyetler ematize edildiinde problemi tanmlamak ok daha kolay
ve anlaml olabilecei gibi, normal artlarda gzden kaacak bir ok
konuda resim zerinde rahatlkla grlebilecektir.

Soft sistem yaklamn kullanan herkesin kendi problemleri
iin gelitirebilecei bir emalandrma mant olabilmektedir. rnein
altyap sistemlerinde elektrik idaresi iin problem tanmlamalar
yaplyorsa, hizmeti verecek olan elektrik idaresi ile hizmeti alacak
aboneler taraflar olarak emada yer almaldr. Bu emada elektrik
idaresi ile aboneler (konut ve iyerleri olarak) problemin ana konusu
olduklarnda i dnyada yer alarak birbirleri ile kart amal gruplar
olarak tanmlanabilir. Bir taraf az cret demek isterken dier taraf
gerekli creti almak isteyecektir. Bu gibi kart amal ilikiler arp
iareti ile sembolize edilebilirler. Her iki tarafn ve aada belirtilecek
d dnyadaki dier kurumlarn aklndan geenler baka bir deyimle
CBS oluturulmas ile kendi alarndan bu sistemde yaralanma
ekilleri konuma balonlarnda yer alacak ekilde resimlenmesi ile
her grubun amalarnn nasl rtecei belirlenme imkanna sahip
olabilmektedir. Elektrik idaresinin faaliyetlerinde iliki iinde olduu su
idaresi, Telekom, belediye imar dairesi, ruhsat departman gibi
kurumlar da d dnyay oluturmaktadrlar. D dnyadaki kurumlar
i dnyadaki ilikilendirmeleri gzler sembol ile gzetlemektedirler.

Yukarda ifade edildii ekilde problem ile ilgili tm detaylar
geni bir resim ierisine sdrlarak, i dnya ile d dnya ilikileri
birimlerin amalarn ortaya koyacak ekilde detaylandrlr. Resmin
her bir paras kendi iinde ayr bir resim ile detaylara inilerek
problemin ierii oluturulmaya allmaktadr. Kk projelerde
geni perspektif bir kii tarafndan hazrlanabilirken, byk projelerde
proje takmnn tm fertlerinin bir araya gelmesi ile ortak noktalarn
bulunup herkesin hemfikir olduu yaplandrmalar problem
tanmlanmasna yanstlarak ema izilebilecektir. Her proje eleman
kendi asndan probleme geni olarak bakp ekil olarak tasarlama
yaparken, daha sonra her yenin tasarsnn ortak noktalarda
birletirilmesi ile tek ve geni tasarm salanmaktadr.

Bu metod herkesin kendi asnda probleme bakn
yanstarak nemli bulduu noktalara deinmesini mmkn
klmaktadr. CBS gelitirilmesinde rol alan tm elemanlarn yapaca
iler de bu metod ile ortaya kt gibi, projeye etki eden kurumlarn


165
da bu projeye nasl katk verecekleri belirlenmi olmaktadr. Hangi
bilginin nereden alnp ne iin ve nasl kullanlaca da resim ile
ortaya km olmaktadr. Projeye katlan ve katkda bulunan her
kesin her konudaki endielerini de yaplacak olan geni perspektif ile
ortaya kmakta ve bunlar da sonradan oluabilecek tkanklar
batan nlemeyi mmkn klmaktadr. Bu metod da zellikle yapsal
olmayan problemleri tanmlamak zerine alldndan, iler
kesinlikle aceleye getirilmemelidir. Aksi halde kt ve eksik
tanmlanan her problem zayf bir CBS uygulamasna neden olacaktr.

6.2.3 Detay Tanmlama

Heywood ve arkadalarnn (Heywood v.d., 2002) ortaya
koyduu dier problem tanmlama metodu detay tanmlama olarak
adlandrlmaktadr. Tamamen ayr bir metod olarak kullanlabilecei
gibi, bir nceki geni perspektif metoduna destek olarak, problemin
gerekten ok iyi bir ekilde anlaldndan emin olmak iin de
kullanlabilir.

Detay tanmlama metodu, yukardaki geni adan probleme
yaklamann tersi olarak, yine soft sistem yaklam erevesinde
gelen ve zel bak asndan problemi tanmlamaya alan bir
metoddur. Her kullancnn probleme bak as farkl adan
olmaktadr. rnekteki elektrik idaresi mmkn olduunca ok
aboneye sahip olmak ve kontrol altnda tutmak amacn gderken,
aboneler ise en az elektrik faturasna nasl deyebilirler onun amac
ierisindedirler. Veya ev satn alacak kii CBSyi kendisinin
alabilecei evleri gsteren, tanmlayan ve isteine gre
snflandrabilen bir sistem olarak grmekte iken, emlak CBSyi
daha fazla ev satmay veya kiraya vermeyi salayan bir sistem olarak
grmektedir. Bu iki ifade, iki farkl grubun detay tanmlamas,
probleme bak alarn belirleyen gerek grleridir. CBS
gelitiricileri, bu iki farkl grubu bir araya getirerek genel olarak temel
tanmlama zerinde anlama salamaldr. rnein, her bir alcnn
ihtiyalarna cevap verecek satlk evlerin belirlenmesi problem
tanmlamas, CBS gelitirilmesi iin her grubun zerinde hemfikir
olduu bir tanmlama olmaktadr.

Temel birlikteliin olduu ve her kesimden kullancnn fikrini
ortaya att bu metod da, yaplan tanmlama sonucunda
oluturulacak CBSde her kesimden kullancnn ihtiyacna cevap


166
verebilecek bir zm sz konusu olacaktr. Var olan endieler de tek
bir temel at altnda birletirilip sonuca ulalacandan, problem
daha iyi bir ekilde tanmlanm olacak ve CBS l domayacaktr.

Bu ksmda belirtilen soft sistem metodolojisi ve bu yaklam
zerine gelitirilen problem tanmlama teknikleri olduka yeni
olmaktadr. Bu teknikler baz kesimler tarafndan olduka youn
olarak kullanlmaktadr. Ancak hem CBS hem soft sistem metodolojisi
lkemizde gelimekte olan konular olduundan yeterince uyguland
sylenemez. Ancak grlen hzl gelimeler yakn gelecekte bu
konular hakknda olduka youn bir ekilde yaynlarn ortaya kaca
ynndedir.

nce geni perspektif ve daha sonra uygulanacak olan detay
tanmlamalar olutuu srece projenin ama ve hedeflerinin esas
tanmlanmas mmkn olacak ve CBS veri modeller yaratlabilecektir.
Aksi halde yaplacak almalar, tam bir sistematie
oturtulmadndan,, eksik ve zaman kaybna neden olabilecektir.

Tahmin edilecei zere eer ele alnan konu, burada
bahsedilen geni perspektif ile ekillerle ifade edilmekte veya kiilerin
kendi alarndan detay tanmlamalarnda zorluklar ekiliyorsa,
Checklandn soft sistem metoduna gre yapsal olmayan problem
olarak ifade edilebilir. Bu durumda geni perspektif metodu yine
kullanlarak, probleme geni adan baklmasn salar. Zamanla CBS
projesinin uygulanaca alanlar hakknda detaylar ele getiinde, bu
bilgiler genel ereveye yerletirilerek proje tanmlar belirlenir. Bu
durumda proje tanmlamalar kk paralara blnerek yrtlmesi
ve ynetilmesi ksmen daha kolay hale getirilebilir.

Yaplan tanmlamalarn doru bir ekilde CBS uygulamasna
yanstlabilmesi iin, bir sonraki ksmda detaylar ile anlatlacak olan
genel projenin ufak bir ksmn kapsayacak olan pilot proje
uygulanmaldr. Pilot proje uygulamas, yaplan almalarla
sonularn hzla alnmasn salayacandan, gidiatn doruluunu
denetleyerek kaynaklarn doru ynlendirilmesini, zaman ve para
kaybn nleyecektir. Bu aamada CBS kurucular, kan sonuca gre
aada belirtilen sorulara cevap alp alamayacaklarn kontrol ederek
CBSnin doru bir ekilde dizayn edilmesini salayabilirler (Haywood
v.d., 1998). Bu sorular;


167
1. CBS ile zlmek veya ifade edilmek istenen problem
nedir? Problem kolaylkla aklanabilecek ekilde yapsal
m deil mi?
2. Bu problem geni perspektif ile ekil ierisinde zetlenebilir
mi? Geni erevede CBSyi kullanacak ve bu projede
etkilenecek her kesimin grleri gsterildi mi?
3. Bu problem iin sadece tek bir temel tanmlama yapld
m? Bu temel tanmlama projede etkilenecek potansiyel
kullanclar tarafndan kabul edilen ortak tanmlama m?
4. Bu problem var olan kaynaklarn yetersizliinden tr
takld m? Problem kk paralara blndnde ortaya
kan engeli amak daha kolay olur mu?

Yukardaki sorularn cevaplanmasna yardmc olacak
dzenlemeler ile, kurulacak CBSnin kullanclarn isteklerine daha
uygun, daha verimli olmas salanacaktr. Takip eden konularda,
problem tanmlamalarnn ne kadar nemli olduu uygulama
srecinde atlacak admlarla birlikte ortaya kacaktr. yi
tanmlamayan problemlerde atlacak her admn byk yanllklara
sebep verecei bilinmelidir.

6.3 CBS Projesi Uygulama Sreci

Btn bu olumlu zellikleriyle CBS dier bilgisayar
teknolojilerine ramen olduka yeni olduundan, belirtildii zere
sadece CBS uzmanlar tarafndan kullanlabilecei gr hakimdir.
Yeni teknolojilerin kullanm doal olarak bu konuda eitilmi personel
ile mmkn iken, tm personelin bu konuda uzman olmas Trkiye
gibi CBS teknolojisi ile henz yeni tanmakta olan bir lke iin bu
durum kabul edilemez. nk gereklemesi zor veya imkansz
olduu sylenebilir. Yeni gelien Windows tabanl yazlmlar CBS
kullanmn daha az uzmanlk gerektiren bir sistem olmaya
yaklatrmakta ise de yaplabilecek analizler de buna bal olarak
dk dzeyde olmakta ve sonularn yorumlanmasnda zorluklar
yaanmaktadr.

Herhangi bir CBS almasna balamadan nce, yaplacak
iler bir sistem metodolojisi ierisinde ele alnmal ve yaplacaklar
sistematik olarak adm adm ileme konulmaldr. Trkiyede sadece
yazlm ve donanm almak ile CBS kurmann mmkn olduu anlay


168
hakim olduundan, kolay kolay CBS almalarndan istenilen sonuca
ulalamamaktadr. lkeden lkeye, blgeden blgeye, ilden ile ve
hatta kiiden kiiye deimesine karn, yntem bakmndan her
hangi bir CBS projesinin uygulanmas iin izlenmesi gereken admlar
aada detayl olarak aklanmaktadr (Korte, 1997). Ancak bu kadar
detaya inilmeden ve baz safhalar birletirilerek de CBS almalar
yrtlebilir. Bu admlar doal olarak olmas gerekeni yanstmaktadr.
ekil 6.1, bu admlar toplu halde gstermektedir.

Belirlenen CBS projesinin ekildeki gibi genel olarak tasarlanp
yrtlebilmesi iin iyi bir proje yneticisine ihtiya duyulmaktadr.
CBS yneticisi bu i iin ideal olmaktadr. Sistemin genel olarak
tasarlanmas, ileyii ve gerekli yerlere arzulanan sonularn
ulatrlmasn salayacak olan ynetici, ayn zamanda CBS
uygulamasna, yazlmlarna hakim olarak almalarn bizzat
yrtlmesini salamak durumundadr. Aksi halde almalarn
arzulanan sonucu vermesi zor olmaktadr.


169

ekil 6.1 CBS Uygulama sreci (Korte, 1997)

ekilde grld zere projenin 3 safhas bulunmaktadr.
Bunlar, planlama, analiz ve uygulamadr. Her bir safha kendi
ierisinde farkl admlardan oluan bir sreci kapsamaktadr. Projenin
yapld lkenin sosyal ve kltrel zelliklerine, geleneklerine bal
olarak ekilde belirtilen admlardan bir kann ayn yaplmas
mmkn olabilecei gibi, baz admlarn atlanmas veya ieriklerinin
ksmen de olda deiik uygulanmas sz konusu olabilir. Ancak
burada ortaya konulan sistematik, ideal tasarm srecinde izlenmesi
gereken admlar ve yaplmas arzu edilen faaliyetleri belirtmektedir.

Proje
Plan
alma
Onay
Yneticilerin
Eitimi
htiyalarn
Tespiti
Planlama
Analiz
Satc
Seimi
Satclardan
Talep
Fonks.
Tespiti
Tavsi-
yeler
Pilot Proj.
Onay
Uygulama
Detayl
Dizayn
Pilot
Proje
Artlm
Dizayn
Veri
Testi
Veritaban
Dnm
Sistemi
Salamak
Kullanc
Eitimi
Veri
Oluturma


170
6.3.1 Planlama

Proje tasarmnn ilk safhas olan planlama srecinde 4 ayr
adm yer almaktadr. Bunlar, proje plannn oluturulmas, alma
onaynn veya projeye balama onaynn alnmas, yneticilerin
eitimi ve ihtiyalarn tespitinden oluan admlardr.

6.3.1.1 Proje Plannn Oluturulmas

Planlama safhasnn bu ilk admnda ama yaplmas
dnlen CBS projesi iin plann ortaya konulmasdr. Ne
zaman, neyin, ne iin, nasl yaplmas gerektiini ve bunu bir
zaman izelgesi erevesinde belirginletirmek gerekmektedir.
Trkiyede CBS projelerinin ounda bu safha hi hesaba
katlmadan direkt uygulamalara geildiinden, alma belirli
bir sre sonra tkanmakta ve ileriye gitmek mmkn
olmamaktadr. Bu aamada projenin yol haritas izilerek
bteleme almalar yaplmaldr.

Bir zaman izelgesi ierisinde proje faaliyetlerinin sre, kaynak
ve maliyetler ile birlikte ortaya konulmasna yardmc olacak
yazlmlarn kullanlmas artk bir zorunluluk olmaktadr. PERT
ve CPM metodlar ile proje ayaklarnn oluturulmasna
yardmc olacak Microsoft Project yazlmnn ortaya koyduu
GANNT Chartlar vastasyla da proje srecini toplu olarak
grme imkan ve istenirse detaylar inceleme
yaratlabilmektedir. WBS Chart Pro ve PERT Chart Expert
programlar da Ms Projecte eklenebilecek ve hazrlanacak
proje iin kullanlabilecek zaman izelge ve kaynak ynetim
yazlmlardr.

Tecrbeler gstermitir ki lkemizde, zellikle kamu kurumlar
sadece ilk maliyeti hesaba alp baladklar CBS projelerini
daha sonra kapatmak zorunda kalmlardr. letme
maliyetlerini dnmediklerinden ve bunun iin de her an ek
denek ayrtamadklarndan tr almalar olduka
aksamaktadr.


171
6.3.1.2 alma Onaynn Alnmas

Bu aamada kurumun s dzey yneticilerinin CBS projesi ile
detayl bilgilendirilerek onaylarnn alnmas gerekmektedir.
st ynetimin desteini alamayan hibir CBS projesi baarl
olamaz. Bu nedenle, karar verici pozisyonundaki yneticiler,
proje hakknda yeterli bilgiye sahip olarak hem maliyet hem de
proje ktlar konusundaki beklentilerini bilmelidirler. CBS
projeleri uzun soluklu almalar olduundan sabrsz
yneticilerin beklentilerine cevap vermek olduk zor olmaktadr.
Bu aamada yneticilerin CBS proje tasarm hakknda
grleri da alnarak sistemde daha sonra kacak
problemlerin hzla dzeltilmesi konusunda yneticinin
haberdar olmas salanmal.

6.3.1.3 Yneticilerin Eitimi

Bir nceki adm ile i ie olarak bu aamada, CBS projesinin
iliki olduu tm yneticilere CBS konusunda gerektii kadar
(ne fazla ne eksik) bilgiler verilerek, beklentiler zerine
detaylandrmalar yaplmaldr. Verilecek birka saatlik brifing
ile CBS projesinin onanmasndan sonra detay maliyetlere,
uygulamada karlalacak problemlere deinilmesi gerekir.
Yneticiler CBSnin yetenekleri konusunda da eitilmeli,
bylece ne istediini bilen bir ynetici ile kar karya olmak
CBS alanlarn her zaman daha motive edecektir.

6.3.1.4 htiyalarn Tespiti

Kurumun u anda kullanmakta olduu btn sistemler
incelenerek, konumsal veriler konusunda neler yapld
belirlenmelidir. Verilerin toplanmas, saklanmas, sunulmas ve
datm zerine tm detaylar kurum ierisinde incelenerek
potansiyel CBS kullanclar belirlenmelidir. CBS projesi iin
gerekli tm donanm, yazlm ve bunlar destekleyecek
alma ortamlar ve krtasiye malzemeleri
detaylandrlmaldr. Uygun alma ortamnn salanmas,
klima sistemleri ile toplantlarn yaplmasn salayacak
dzenlemeler yaplmaldr.


172
6.3.2 Analiz

Proje uygulama srecinin ikinci aamas olan Analiz, daha ok
brokratik sreci kapsamaktadr. lk aamada belirlenen plana uygun
olarak gerekli neri ve tavsiyelerin alnmas ve en uygun yazlm ve
donanmn elde edilmesi iin gerekli sreci iermektedir. Her trl
alternatifi gz nne alarak karar verme aamasna giden sre 5
admdan olumaktadr. Bu admlar; analiz ve tavsiyeler, pilot proje
onaynn alnmas, fonksiyonel zelliklerin ve standartlarn
hazrlanmas, irketlerden teklif talep etmek, tekliflerin
deerlendirilmesi ve satcnn seimi admlardr. lkemizde, belirtilen
btn bu admlar bir defada karar verici tarafndan alnmaktadr.
Karar verici mekanizma yaptrm gcne sahip olduundan, hibir
detay aratrmaya gerek grlmeden dorudan ve salksz olan
sonuca gidilmektedir.

Belirtmek gerekir ki, lkemizde CBS projesi yapmak,
piyasadan CBS iin donanm ve yazlm almak ile e anlama gelir
duruma getirilmitir. Bu nedenle burada belirtilen bilimsel ierikli
doru seimi yapabilmek, CBS almalarnn ileriye dnk olmas
bakmndan olduka nemli olmaktadr.

6.3.2.1 Analiz ve Tavsiyel er

Belirlenen plan dorultusunda, CBS projesi ile ilgili olarak
yaplmas dnlen analizlerin neler olabilecei belirlenerek,
alnacak donanm ve yazlmlarn zellikleri ortaya konulur.
Konu ile ilgili dier kii, kurum ve kurulularn nerileri
alnarak, donanm ve yazlmlar konusundaki tecrbelerden
faydalanlr.

6.3.2.2 Pilot Proje Onaynn Alnmas

Yaplmas planlanan CBS projesinin uygulamaya ynelik
olarak onay alnmas safhasdr. Projeyi yapmaya karar
verecek olan kurum, geni apl olarak projeye balamadan
nce, yaplan planlama ve analizler dorultusunda hazrlanan
pilot proje taslann uygulanmasna karar vermelidir. Kk
apl olarak yaplacak uygulama ile hazrlanan plann
arzulanan almalar yapp yapamayaca veya dnlen
sonulara ulalp ulalamayaca hakknda bilgiler
verilmesini salayacaktr.


173

Byk apl projeler sz konusu olduunda bu ve buna benzer
safhalarn uygulanmas gerektii bilinmelidir. Her hangi bir
ufak apl CBS uygulamasnda baz adamlarn uygulanmasna
gerek olmad gibi bu safhalarn olmas ile projenin
yavalayabilecei ve bazen de olumsuz sonularn alnmas
mmkndr.

rnein, bir ok CBS projesinde pilot proje yaplmasna gerek
olmamaktadr. Herhangi bir blgede (ile gibi) elektrik
sistemleri ile ilgili bir CBS projesi yaplmas dnlyorsa,
verilecek kararlar ile saysallatrlacak blge normalde kk
olduundan pilot proje yaplmasna gerek kalmayacaktr. Eer
geni apl Abone Bilgi Sistemi ile entegre yaplmas
dnlyorsa bu durumda her hangi bir mahalle pilot olarak
ele alnabilir. Pilot uygulamann baarl olmas durumunda
karar verilen sistem, tm projeye (ileye) uygulanabilir olarak
yorumlanmaldr.

6.3.2.3 Fonksiyonel zelliklerin ve Standartlarn Hazrlanmas

CBS projesinde yaplacak olan analizlerle ilgili fonksiyonlarn
neler olaca tam olarak belirlenmelidir. CBSnin analitik
zelliklerini snrlamak mmkn olmamakla birlikte,
yazlmlarn yeni fonksiyonlar yaratma yetenei tamas
olduka nemli bir zellik olmaktadr. Visual Basic, Delphi gibi
nesne bazl yeni jenerasyon programlamalarla, CBS projesi
iin alnacak temel CBS yazlmna mdahale edilerek farkl
onlarca ilemlerin yaplabilmesine olanak salanabilmelidir.
Ksacas, yazlm sadece kendi i fonksiyonlarn kullanmaya
imkan tanmamal, dardan deiik programlama dilleri ile
hem corafi veri tabann ynetebilmeli hem de dier znitelik
veri tabanlar ile istenilen ilemleri yaparak entegrasyonu
salayabilmelidir.

Her yazlm iin avantaj ve dezavantajlarn gsteren tablolar
hazrlanmal ve yazlmlarn gelitirilmeye msait olup
olmad zellikle gz nnde bulundurulmaldr. Kullanc
grafik arayz, alnacak yazlmn kullanc tarafnn ne kadar
rahat ve esnek olabilecei hakknda bilgi verecektir. Geni
kitlelere hitap edecek bir CBS projesinde kullancnn isteine
gre dizayn edilebilecek, kolay kullanlabilecek, her trl


174
deiikliin yaplabilmesine imkan tanyabilecek bir yapnn
olmas zorunludur (MapInfo veya ArcView gibi). Tabii bu
yazlmn istenilen analizleri yapp, programlanabilme
yeteneklerinin de olmas gerekir.

Buna karn, son derece karmak analizlerin yapld ve bu
nedenle kompleks fonksiyonlar kullanlacak ilemlerin
yaplaca byk bir aratrma kuruluu iin hazrlanan CBS
projesi iin kullanc grafik arayznn hi nemi olmayabilir.
Bu tr projede nemli olan her trl analizleri yapabilen
fonksiyonlarn CBS yazlm tarafndan karlanabiliyor
olmasdr. Bu tr yazlmlar ihtiyaca gre UNIX gibi iletim
sistemlerinde daha fonksiyonel olarak alabilmektedir.

Bu aamada yazlm iin standartlarn, belirlenmesi
gerekmektedir. Hangi tr fonksiyonlarn yazlm tarafndan
salanmasn belirten standartlar yannda, hangi tr verilerin
hangi standartta ve formatta alnabilmesini salayacak yapnn
da yazlmda belirtilmesi gerekmektedir.

6.3.2.4 irketlerden Teklif Talep Etmek

Bir nceki aamada yazlmn sahip olmas gereken zellikler
ve zerinde bulundurmas gereken standartlar belirlendikten
sonra hazrlanacak teknik artname ile CBS yazlm satan
kurululardan teklif alnr. Gnderilen teknik artnamede her
trl alternatifin gz nnde bulundurulmas gerektiine dikkat
edilmelidir. zellikle belirlenen fonksiyonlarn gerekten var
olup olmadna, dardan yazlmlarla desteklenebileceine
(import-export), veri taban alverilerinin mmkn olduuna,
satc irketin yazlm desteklerinin ne kadar olabilecei net bir
ekilde ortaya konmaldr.

CBS yazlm irketlerinden, teknik artnameye bal olarak,
irketin desteini, yazlm versiyonlarnn gncelletirme
koullarn ve varsa salanacak dier katklar da belirten
tekliflerin istenmesi gerekmektedir.

Burada, her projenin bu ekilde olamayacan zellikle
belirtmekte fayda var. ok byk CBS projesi iin bu blmde
aklanan admlarn uygulanmas arzulanrken, daha kk
apl projelerde bu sistematiin ilemedii kabul edilebilir.


175
yle ki, hazrlanmakta olan CBS projesi iin en uygun
yazlmn ne olabilecei bu konuda uzman kiiler tarafndan
zaten belirlenmi olmaktadr. Hangi yazlm ihtiyaca daha iyi
cevap verir, daha kolay kullanlr, gelitirilmeye msait, ilgili
kurulu verilerini rahatlkla okuyup tekrar aktarabilir sorularna
cevap verilirken, hangi yazlm sorusu da cevaplanm
olacaktr. Bu nedenle, uzman olmayan kiiler tarafndan
alnacak yazlma karar verilmesi, byk olaslkla projenin her
hangi bir ekilde nn tkayabilecektir.

6.3.2.5 Tekliflerin Deerlendirilmesi ve Satcnn Seimi

Satc irketlerden gelen tekliflerin, bir nceki aamada
belirtilen teknik artnameye minimum uygunluu kontrol edilir.
Tm artlar yerine getiren yazlmlar ierisinde, ek zellikleri
(veri tabanndan veri okuma hz, veri saklama kapasitesi,
versiyon gncelleme sresi, teknik destek sresi, fiyat gibi)
stn olan yazlm seilir.

Projenin baarya ulaabilmesinin en nemli artlarndan
birisinin seilen yazlm olduu unutulmamaldr. Doru yazlm
baary beraberinden getireceinden, bu konuda karar
vermeden nce gerekli tm aratrmalarn yaplmas, sadece
birka neri ile snrl kalnmadan, mmkn olduunca
uygulanan dier rnek projelerin incelenmesi, yazlm
konusunda ele alnan tercihlerin nedenleri zerinde detayl bir
ekilde hassasiyetle durulmas gerekmektedir.

Herkesin kulland veya ok fonksiyonel yazlm
tanmlamalarndan ziyade zelikle uygulanan ve gelitirilme
imkan bulunacak yazlmlarn tercih edilmesine zen
gsterilmelidir.

CBS donanmlar konusunda ok nemli farkllklar
olmamaktadr. Projenin byklne gre alnmas dnlen
donanmn, projenin byklne gre kiisel bilgisayarlarda
m, yoksa i istasyonlarnda m, veya byk merkezi
bilgisayarlarda m olacana karar verildikten sonra alnacak
donanm marka m yoksa toplama m olacana da
belirlenmelidir. Detaylar belirlenmi zelliklerdeki donanmlar
byk farkllklar gstermeyeceinden, arlk yazlm zerinde


176
kurulmaldr. Bir CBS projesinde hangi donanmlarn olmas
gerektii Blm 2de belirtilmitir.

Donanm konusunda nemli bir nokta nemle belirtilmelidir:
CBS sadece byk bilgisayarlarda alacak ok pahal
donanm ve yazlmlarla kurulup ileyen bir sistem deildir.
Herkesin kulland bir diz st bilgisayarda doru seilen bir
yazlm ile her trl CBS ilemlerinin yaplabildii bilinmelidir.

6.3.3 Uygulama

CBS projesinin uygulama aamasna gelindiinde, planlama
aamasndan neyin, nasl, ne ekilde ve kimler tarafndan yaplmas
gerektiini belirten genel taslak oluturulmu, yaplabilecek analizlerle
ilgili olarak donanm ve yazlmlarn belirlenen kstaslara gre alnd
kabul edilmektedir. Bu aamada artk belirlenen hedefler
dorultusunda CBS almalarnn yaplmasna geilmelidir.

6.3.3.1 Detayl Veri Taban Dizayn

CBS projesinde nelerin yaplaca planlarda detayl bir ekilde
ifade edilmesine karn bu aamada, kullanlacak veri
tabanlarnn dizayn edilmesi gerekmektedir. Projenin baarl
olabilmesinin yannda devamllnn ve gelitirilebilmesinin
salanmasndaki en nemli koullardan bir tanesi, her hangi
bir zellii atlamayan, dier veri tabanlar ile etkileimi
salayabilen, hzl ve kolay eriim imkan tanyan, yeni
alanlarn eklenmesine imkan tanyacak detayl veri taban
dizaynlarnn yaplmasdr.

Birinci blmde genel veri taban tasarmlar konusunda
bilgiler verilirken, ikinci blmde CBS veri tabannda,
konumsal veri taban zerinde durulmaktadr. Konumsal veri
tabann, konumsal olmayan veri tabanlar ile en etkin bir
ekilde konuturacak veri tabanlar zerinde tm uzmanlar
ortak olarak almaldrlar. Eksik tasarlanabilecek veri
yaplar, telafisi ok zor olan, byk parlara ve zamana mal
olabilecek maliyetler ortaya karabilecektir. Bu nedenle olas
maliyetlerden kanmak iin veri tabanlar zerine uzun sre
dnlmesi gerekmektedir. Hem CBS uzmanlarnn, hem
programclarn, hem de CBSden yararlanacak kii, kurum ve
kurulularn veri taban tasarmna katlarak, her kesimden


177
isteklere cevap verecek bir veri taban dizayn yaplmas
salanmaldr.

6.3.3.2 Pilot Proje Ynetmek

Belirtildii zere byk CBS projelerinde, geni kapsamn
hepsini ayn anda yapmak yerine, ufak bir blgede pilot
alma yaplarak en uygun sistem iin dzenlemelerin ortaya
konulmasna allr. Pilot projenin uygulanaca alann, her
trl farkll, alternatifleri gz nnde bulundurmasna zen
gsterilmelidir. Bu durumda esas uygulamaya geildiinde
karlalabilecek tm problemler pilot proje esnasnda
zlm olmaldr.

Pilot proje, esas projede hedeflenen programa uygun olarak
ne kadar iyi organize edilip ynetilirse, CBS projesinin
baarya ulamas o derece mmkn olabilecektir.

6.3.3.3 Detayl Veri Taban Dizaynlarnn Sadeletirilmesi

Hazrlanan detayl veri tabanlar, pilot projede uygulama
imkan bulacak ekilde sadeletirilmelidir. Projeyi yaptran
kurumun isteklerine cevap verecek ekilde nceki aamalarda
ok detayl hazrlanan veri tabanlar,ayr ayr dizayn edilecek
CBS kullanm amacna gre veri tabanlar sadeletirilmelidir.
Her birim veya kurum, projede tasarlanan tm veri tabann
kullanmak zorunda deildir. Kendi amacna uygun verileri,
genel veri tabanndan ekerek sonuca ulalmay
salayacaktr. Gereksiz tekrarlar ve anlamsz verileri
kullanarak ilemlerin yavalamas ve sistemin ihtiyac olmayan
bilgileri saklayarak yer kaplamas nlenmelidir.

Hazrlanan geni veri tabanlar, uygulanacak olan pilot proje
ierisinde tamamen sadeletirme zorunluluu olmayabilir
de.Uygulama alannda sadece o blgeye ait alanlara
kullanlarak dier alanlarn bo braklmas salanabilir. nk
baka bir uygulama blgesinde veri tabanndaki dier alanlara
ihtiya duyulmas mmkndr. Pilot projede hedef detay veri
tabanndaki sahalardan hangilerinin kullanlp hangilerinin
kullanlmayacann kararlatrlarak belirlenmesidir. Bu
durumda ya veri tabannda kullanlmayan sahalar karlarak


178
pilot proje uygulamaya sokulur, ya da veri taban hi
deitirilmeyerek gereksiz alanlar kullanm d braklabilir.

6.3.3.4 Veri Taban Dnm

Farkl konularla ilgili veriler, deiik kurum ve kurulularda
toplanarak bir araya getirilebilecei gibi, baz verileri de CBS
projesi ierisinde retmek mmkn olacaktr. Toplanan veriler,
belirlenen amalar dorultusunda kullanlacandan, bunlarn
CBS ortamnda kullanabilecek (depolayabilme, analiz
edebilme, sorgulayabilme, haritalandrabilme gibi) bir yapya
kavuturulmas gerekir. Konumsal verilerin kullanlmaya karar
verilen CBS yazlm ortamna aktarlmas ve bunlar ierisinde
yazlm dnda kullanlacak veri tabanlar ile iletiimin
salanaca anahtar alanlarn oluturulmas gerekmektedir.

Konumsal veriler kullanlan CBS ortamna dntrldkten
sonra, Access, Excel, dBase veya metin ortamnda bulunan
verilerinde gerekli durumlarda dnmlerinin yaplmas
gerekmektedir. Oracle, Progres, Paradox, Access, SQL gibi
veri taban ortamlarndan verilerin tamamen CBSye
aktarlmas yerine verileri gidip orijinal ortamlarnda okuma ve
CBSdeki konumsal verileri ile haritada badatrma mant
izlenmelidir. nemli olan amaca hizmet edecek veri taban
dnmlerinde, hangi verilerin hangi ortama dntrlmesi
gerektiinin ak bir ekilde ortaya konularak dnmlerin
yaplmasdr.

6.3.3.5 CBS Yazlm ve Donanmnn Elde Edilmesi

CBS projesi iin nceki aamalarda hazrlanan artnamelere
bal olarak donanm ve yazlmn elde edilmesidir. Burada
dikkat edilmesi gereken ok nemli bir unsur, istenen donanm
ve yazlmlarla teslim edilenlerin ayn olmamas olasldr.

Donanmlarn artnameye uygun olup olmadn mutlaka bu
konuda uzman kiiler kontrol etmelidir. stenenlerden deiik
olarak farkl modelde, hzda, kapasitede, bellekte ve baz ek
paralarn belirtilen nitelikte olmamas sz konusu
olabilmektedir. zellikle bu tr farkllklar, nasl olsa kimse
anlamaz mant ile kamu kurumlarnda ska grlmektedir.
Donanmn belirtilen sreden ge teslim edilmesi durumunda,


179
baz paralarda gncel modellerinin talep edilmesinde fayda
vardr.

Yazlmlarn tam ve doru geldii kontrol edilmelidir. Eksik
modller daha sonra problem yaratabilmektedir. Yine
yazlmlarda gecikme sz konusu olduunda, en son srmn
getirilmi olduuna dikkat edilmesi gerekmektedir. Burada
nemle vurgulanmas gereken noktalardan bir tanesi de, elde
edilen yazlmlarn mmkn olduunca ksa bir sre ierisinde
bilgisayarlara kurularak programlarn alp almad
kontrol edilmeli ve retici firmaya lisans kayt ilemleri hemen
yaplmaldr. Lisans kayd yaptrlmayan programlarda kan
sorunlarn zlmesi olduka problemli olabilmektedir.

6.3.3.6 Kullanclarn Eitimi

Bu blmn sonunda detayl olarak deinildii zere, CBS
konusunda eitimli personelin bulunmamas baarl
almalarn olduka az olmasna neden olmaktadr. Ancak,
doru seeneklerle (donanm ve yazlm) ve tecrbeli ve
uzman kiilerin verecei eitim ile CBS konusunda personel
yetitirmenin mmkn olduu zellikle vurgulanmaldr.
Yaplacak projede hazrlanan CBS sistemlerini kullanacak
kiilerin de eitilmesi olduka nemli olmaktadr. Projenin her
bir uygulama aamasnda, hangi kurumdan kimlerin bu
projede kan sistemleri kullanaca belirlenerek kullanc
eitimleri verilmelidir.

Hazrlanacak sistemin ilemesi son kullanc durumundaki
kiilerin elinde olacanda, hazrlanacak CBS yazlmlarnda
kullancya hitap eden grafik ara yz kullanclarn istei ve
ynlendirmeleri ile biimlendirilmelidir. Kendilerinin rahat
kullanacaklar bir dizaynn tasarlanmas, sistemin kullanclar
tarafndan maksimum dzeyde iletilmesini salayacaktr.
Bylelikle kullanclarn isteine gre grafik ara yzleri
tasarlanacandan kullanclarn eitimi daha kolay
olabilmektedir.

Ancak hazrlanan sistemin kullanclarnn sadece kullanm
eitimi yeterli olmamaktadr. Bu kiilerin genel CBS eitimi
almasnda yaptklar ve yapacaklar almalarn ne iin ve
nasl yapldn anlamalarn salayacaktr. CBS konusunda


180
alt seviyede olsa da bilgilerinin olmas, yaplan projeyi
anlamalarn ve gerektiinde uygulamada doabilecek
aksaklklarla ilgili kendi fikirlerini beyan etmelerini
salayabilecektir.

6.3.3.7 Verilerin Test Edil mesi ve Dzeltilmesi

Doal olarak yaplan her trl projede ncelikle testler
yaplmaktadr. Hazrlanan pilot projelerde kullanlan verilerin
doru bir ekilde iletilip iletilmedii, analizlerde doru
sonularn alnp alnmad gibi sorulara yantlar
aranmaktadr. Bu testler sayesinde yaplan yanllklarda
dorular bulunur ve sistemin daha byk hatalar yapmas
nlenir.

Her alma iin kullanlacak verilerin tespit edilmesi
gerektiinden, elde edilen verilerle CBS ierisinde yaplan
almada ortaya kan sonucun doru olup olmad test
edilmelidir. Aksaklklarn bu safhada dzeltilmesi salanarak,
proje geni ereveye uygulandnda karlalacak
problemler ortadan kaldrlmaldr. Gerekirse verilerin yeniden
toplanmas, dntrlmesi veya yaratlmas salanmaldr.

6.3.3.8 Verilerin Srdrlmesi ve CBS Kullanclarnn Desteklenmesi

CBS projelerinde en nemli unsurlarndan bir tanesi projenin
ksa mrl olmasdr. Bunun da nedeni, yaplan proje o an
iin yaplm olup, srdrlmesi iin gereken nlemlerin
alnmam olasdr. Dzenli bir ekilde akan veri taban ile
retilecek harita tabanl kt ve analizler, planlama ve karar
noktasnda devaml olarak kullanlabileceinden, bu ak
salayacak sistemin kurumlarda yerletirilmesi gerekmektedir.

zel kurulularda kurulan bir sistem eer kuruma fayda
salyorsa, sistem faydal olduu mddete faaliyetlerine
devam edebilecektir. Ancak kamu kurumlarnda, bu yap
maalesef yukardaki ekilde yrmemektedir. Yeni bir ynetici,
herhangi bir nedenden tr istemedii bir sistemi her an
ortadan kaldrabilir veya sisteme girdi salayan mekanizmalar
iletemez duruma (personeli baka yere atamak, bilgisayarlar
baka birimde kullanmak gibi) getirerek mrn
tamamlatabilir. Bu nedene, CBS projeleri ileri ynelik, veri


181
kaynaklarnn srekliliini salayacak bir yaplandrmaya
kavuturulmaldr. CBS kullanclar srekli desteklenerek,
arzulanan ktlarn alnmas ve kurumda faydal ilerin
yaplmasnn n her zaman ak braklmaldr.

Sistem, birilerinin gelip de her hangi bir nedenden tr
sistemi kapatmas veya sadece var olan haritalar devaml
olarak retmek gibi ilemlerle snrlandrmamaldr. nk
CBS, gerekten dnyada son yllarda gelien en nemli karar
destek aracdr ve bu sistemin salad olanaklar u anda
piyasada bilinenlerin ok daha tesindedir. Bu sistemler
yaatlarak modern ynetimin ihtiya duyduu bilgi destekleri
deiik ekillerde salanmaldr.

6.4 Sakarya Valilii CBS Uygulamalar

Trkiyede srekli yinelenen bir olgu 17 Austos ve 12 Kasm
depremleri sonrasnda tamamen ortaya kmtr. zellikle kamu
kurumlarnn bilgi ve teknoloji eksikliinden tr kendilerinden
beklenen performans gsterememeleri, kurumlarn yeniden
yaplandrlmalarna ve organizasyon eksiklerini hzl bir ekilde
tamamlamalar gerektiini gzler nne sermitir. Bu amala her
kurum kendi ierisinde bir yenilenme abasna giderken Sakarya
Valilii kendi bnyesinde Bilgi lem Merkezi (BM) ve CBS Merkezi
kurarak, Trkiyede kurumsal anlamda bir ilki gerekletirmitir.

Valiliin ihtiya duyduu bilgi eksikliklerini giderecek ve
zellikle kurumsal bilgi akn en st dzeyde salayacak bir biliim
sistemi oluturulmutur. Valilik kendi bnyesinde, tm kamu kurum ve
kurulularn da sanal ortamda birletirecek bir yaplandrmaya
gidecek yaplandrmalar ortaya koymutur. Tm bu teknolojik
admlar gerekletirecek Valilik baznda biliim sistemlerini kurmak
iin kitabn yazar Ocak 2000 tarihinden itibaren nce Afet Blge
Valilii ve daha sonra da Sakarya Valilii bnyesinde
grevlendirilmitir. Yaplan btn ilemler detaylar ile bu kitap
ierisinde aklanamayacak kadar detayl ve genitir. ileri
Bakanlnn pilot projesi olan Sakarya Valilii CBS projesi, tm
ayrntlar ile baka bir kitaba braklarak, burada bu projenin amac,
hedefleri, yaplanlar ve faydalar zerinde durulacaktr. zellikle
Valilik CBS Merkezinde yaplmakta olan faaliyetlere bu ksmda
ksaca deinilecektir.


182

6.4.1 Kamu Kurumlarnda Teknolojik Gereksinim

Bilindii zere kamu kurumlarnda bilgi eksikliinin nemli
nedenlerden biri, teknolojik bakmdan olduka geri durumda
olmalardr. Biliim teknolojilerinde meydana gelen gelimeler bilginin
nemi ve kullanm konusunda yeni boyutlarn ortaya konulmasna
olanaklar salamtr. Bilgilerin toplanmas, depolanmas, analiz
edilmesi ve kullanma sunulmas bilginin ileriye dnk salayaca
avantajlar nedeniyle nemli olmaktadr. Yeni teknolojilerin
yorumlanmas, gelien teknolojiler ile birlikte son yllarda ortaya kan
en nemli sorunlardan biridir. Birinci blmde belirtildii zere, bilginin
elde edilmesi yannda doru bilginin, doru yere, zamannda, hzl,
gncel, tam ve bir btn iinde sunulmas gerekmektedir.

Deprem sonrasnda ihtiya duyulan bilgilerin elde edilememesi
ve daha da nemlisi bu bilgilerin hi bir zaman belirli bir dzen
ierisinde var olmadnn ortaya kmas, bilgisayar teknolojisinden
yararlanarak etkin sistemlerin kullanlmas gerekliliini ortaya
koymutur. Sakarya Valilii, bilginin sadece acil durumlarda ne kadar
nemli olduuna inanmakla kalmayp bunun normal artlarda da
kullanlmas gerektiini belirterek Valilik bnyesinde BM ve ok daha
profesyonel amalar iin CBS Merkezini kurmutur.

Valilik bnyesinde kurulan BM, Valilik sorumluluk alanlar
ierisindeki kurum ve kurululara ait bilgileri toparlayp belli bir dzen
ierisinde snflandrarak kullanma sunmaktadr. Kamuoyuna
sunulacak bilgiler, BM tarafndan hazrlanm Valilik internet
sayfasnda yaynlanmaktadr. Valilik ierisinde bilgi akn tek elde
toplamak ve bilgiyi doru olarak databilmek iin yine BM tarafndan
zel intranet sisteminde baz zel yazlmlar kullanma almtr.
Deprem sonrasnda tm faaliyetler Valilik bnyesinde ve kontrolnde
toplandndan, binalarn hasar durumlar, enkaz kaldrma, adrlarn
ve yardmlarn datm, depolarn denetimi, hak sahiplii, prefabrik
datm gibi bilgileri kontrol eden, izleyen ve gncelleyen bilgi
sistemlerine ihtiya duyulduu ortaya ktndan bu durumlarn
dzenlenmesi iin gerekli almalarn yaplmas gerekmitir.

BMin ilk kurulu amacna hizmet eden yukardaki faaliyetler
daha sonra, genel amal kamu ynetimi iin faaliyetleri
kapsamaktadr. Trkiyede ilk defa bir kamu kurumu tm internet


183
hizmetlerini kendi bnyesinde salayan bir yapya kavuturularak,
son derece profesyonel ve en son teknolojileri kullanarak bir sunucu
(server) odas yaratlmtr. 256 K Frame Relay hatt ile 24 saat
dnyaya hizmet sunan internet (web) sunucusu ve internet paylam
yannda, e-posta sunucusu, intranet sunucusu, dosya sunucusu, CBS
sunucu ve SQL server sunucular ile hem Valiliin hem de kamu
kurum ve kurululara her trl teknolojik olana sunarak bilgi akn
salayan bir sistem oluturulmutur. Tm gncel bilgiler kamuoyuna
annda ulatrld gibi, etkin hizmet anlayn da e-ynetim olarak
ksmen de olsa uygulamaya koymutur.

Trkiyede Valilik bnyesinde ilk defa kurulan CBS Merkezinde
ise ksa dnemli geici zmler yannda kalc faaliyetleri de biliim
sistemleri kullanarak dzenlemek ve gerektiinde karar aamasnda
kullanmak iin bu kitabn esas konusu olan harita tabanl destek
sistemi oluturulmutur. Sakarya ili snrlar ierisinde, Valilik
sorumluluk alan olan konularda sadece kat ortamda koordinatsz,
hi olmayan saysal harita altlklar ve bunlara ait saysal znitelik
bilgilerini ieren veritabanlar hazrlanarak tm corafi varlklar analiz
yaplabilecek hale getirilmitir. Yollar, nehirler, gller, orman alanlar,
toprak yaps, jeolojik yap, eim durumu gibi onlarca corafi veri
saysal harita zerine oturtulmutur. En uygun yerleim alanlarnn
belirlenmesinden, kriz ynetim sistemine kadar bir ok uygulama
yazlmlar da CBSne yerletirilerek planlama ve ynetim
faaliyetlerinde bilgilerin gncel ve doru olmas salanmtr.

Kurulu amac nedeniyle ncelikle kriz annda yaplacak
ilemler, tehlikenin boyutlarn nceden belirleyip, blgenin jeolojik
yaps, fay durumu, eim gibi zellikler dikkate alnarak retilen
zm alternatiflerini ieren ktlar, deiik teknikler kullanlarak
ortaya konulmaktadr.

zellikle kurumlarn ihtiya duyduu gerekli saysal harita
altlklarn hazrlamakta olup daha sonra bu altlklar kurumlarn kendi
bnyelerinde oluturacaklar CBS Merkezine aktarlarak, CBS
sistemlerinden gerektiinde bamsz olarak yararlanmalar
salanmaktadr. Ancak kurumlarn kendilerine ait corafi ve znitelik
verilerini gncellemeleri durumunda her deiiklik annda Valilik CBS
Merkezine aktarlacak ekilde sistem yaplandrlmaktadr.


184
6.4.2 Sistem Tasarm

Sakarya Valilii CBS Projesi, dnlen veya yaplan bir ok
projeden ok daha farkl bir yapda ve farkl bir boyutta olan bir
projedir. Bunun iin projeye balamadan nce uzun bir sre analiz ve
tasarm faaliyetleri srdrlmtr. nk bu proje her hangi bir
kurumun tek bir iini yapmak gibi bir faaliyeti kapsamann ok daha
tesinde bir sistem kurmay amalamaktadr. rnein, elektrik idaresi
SEDA elektrik hatlar, su ve kanalizasyon idaresi su ve kanalizasyon
hatlar, Telekom telefon hatlar ile ilgili CBS faaliyetleri ile
younlarken, Sakaryada CBSye katkda bulunabilecek hibir ey
olmad iin Valilik balangta bunlarn hepsini yapmak durumunda
kalmtr.

almalar ncelik, Kriz amal veya Acil Mdahale
Sistemlerine ynelik olduundan ve kurumlarn kendilerini ilgilendiren
her bilgiye ihtiyac olduundan, sistem tasarmna bu blmn
banda belirtilen problem tanmlama ksmndan bahsedilen geni
perspektif metodu ile balanmtr. Genel olarak Valilik istekleri gz
nne alnarak tm Sakarya ile ilgili 1/25.000 baznda gerekli
olabilecek tm harita tabanl bilgiler CBSde aktarlmak zere
planlanm ve aktarlmtr.

Geni adan baklarak, Valiliin ve dier kamu kurumlarnn
ihtiyalar gz nnde bulundurularak saysal ortama aktarlacak
bilgilerin, nereden nasl ve ne amala alnaca ve veriler arasndaki
iletiim ve etkileimin nasl olaca tasarlanarak, CBS dizayn ona
gre ayarlanmtr. Yaplacak CBS almasnn, mutlaka nnn
ak olmas, gelitirilebilmeye olanak tanmas gibi kriterler tasarmda
en nemli etkenler olarak yer almtr.

Geni adan sistem yaplandrlmas resme dkldkten
sonra, her bir kurumun ve Valiliin istei ayr ayr deerlendirilerek
problemler iin detay tanmlamalara gidilmitir. Genel hedef Valilik
tarafndan konulduu iin, her kurumun ihtiyalarn en st dzeyde
salayan temel konsenssn salanmas da mmkn olmutur. Ortak
hedef ayn, fakat bireysel hedeflerin farkl olmas doal kabul edilerek,
bilginin sreklilii konusunda teknolojik yaplandrmalar tasarlanmtr.

Projeye dahil olan tm kurumlarda, Ky Hizmetleri, Milli
Eitim, Salk, Bayndrlk, Sivil Savunma, Turizm, Kltr, Emniyet l
Mdrl ile Jandarma Alay Komutanlndan deiik birimlerden


185
kiilerle bir araya gelinerek nce biliim sistemlerinden kurumun
faydalanma ekilleri ve daha da nemlisi oluturulacak CBS ile
kurumun harita ihtiyalarna ne ynde katk getirebilecei detayl
olarak defalarca tartlmtr. Kurumlarda kullanclar tespit edilerek
gerekli eitimler de verilerek hem CBSnin kendilerinde nasl
kullanlabilecei, ne tr analizlerin yaplmasnn kendileri iin etkin ve
faydal olabilecei anlatlmtr..

Kurumlar iin yazlmlar tasarlanrken, kimin neye ihtiyac
olduu, hangi ilemleri yapmalar gerektii gz nne alnarak
personelle birlikte kullanc grafik ara yzleri oluturulmutur.

Proje onaylarnn alnmas, donanm ve yazlmlarn
standartlarnn oluturulmas ve elde edilmesinde, mmkn
olduunca bu blmde belirlenen admlar ve kriterler gz nne
alnarak yaplmaya allmtr. Kriz ortamnda ortaya bilimsel bir
alma koymann zorluuna ramen, byle bir sisteme olan acil
ihtiya gz nne alndnda yaratlacak sistem iin faaliyetler son
derece hzl bir ekilde uygulama aamasna gemitir.

Planlama, ynetim ve kontrol amal olarak kurulan Valilik
CBS Merkezi, kk lekte 1/25.000lik saysal haritalar zellikle
planlama amal, byk lekte ise 1/5.000 ve 1/1.000lik saysal
haritalar ynetim ve kontrol amal olarak retmi ve kullanma
sunmutur.

Valilik veya kamu kurumlar bnyesinde yaplan CBS gibi
projelerin baka projelerden nemli bir fark vardr. Bu proje herhangi
irkete ihale edilerek sonua birka tane harita teslim edilmesi projesi
deildir ve de olmamaldr. Bu kitapta anlatlmaya alld zere
CBS devam edecek bir yapy ieren sistemdir. Mutlaka kurumun
kendi bnyesinde kurulacak bir CBS Merkezi veya CBS Proje
Uygulama Birimi ile tm faaliyetler kurum bnyesinde ve kurumun
personeli ile yrtlmelidir.

niversitelerden veya zel irketlerden her trl destek
alnabilir ki mutlaka alnmaldr da gerekmektedir, ancak sistem
kurumun kendi ierisinde srekli personeli ile ilerlik kazanmad
srece yaplan CBS almalarnn baarya ulamas mmkn
olamayacaktr. Dardan yaplp getirilen baz projelerin Valiliklerde
ve kurumlarda almalarn srdrememesinin temel nedenleri
burada yatmaktadr.


186
6.4.3 Kurumsal CBS Uygulamalar

Sakarya Valilii bnyesinde kurulan CBS Merkezinde, sadece
bir kamu kurumunda deil zel kurulularda da hayal edilmesi zor
olan onlarca uygulama gerekletirilmitir ve gerekletirilmeye de
devam edilmektedir. Valiliin amalarna hizmet eden uygulamalarn
ardndan, kamu kurumlarnn ihtiyac olan CBS uygulamalar hayata
geirilmitir.

Bir ok alan iin vazgeilmez bir sistem olmasna ramen
sadece deprem sonras lkemizde gndeme gelen, planlama ve
ynetim faaliyetleri iin vazgeilmez bir sistem olan CBS, Trkiyede
muhtemelen baka hi bir ilde olmad kadar etkin ve geni amal
olarak Sakaryada ilemektedir.

Planlama ve karar verme faaliyetlerini bilimsel ve dnya
standartlarndaki en son teknoloji ile yapabilmek iin Trkiye'de ilk
defa geni apl ve merkezi koordinasyonu salayacak bir CBS
kurulmutur. CBS Merkezi, bir ilin gereksinim duyduu tm haritalar
koordinat sistemine gre gerek leklerde reterek, planlama,
ynetim ve karar aamalar iin amaca ynelik olarak anlaml bir
ekilde kullanclarn hizmetine sunmutur.

6.4.3.1 Temel Altlklar

CBS Merkezinde tm ili kapsayan ky hizmetleri yol a,
toprak snflandrmalar, erozyon derecelendirmeleri, jeoloji
yap, fay durumu, orta ve yksek gerilim, gller, nehirler,
okullar, hastane ve salk merkezleri gibi yzlerce bilgi corafi
koordinatl ve detay aklamalar ile birlikte dijital ortama
aktarlmtr. Bu genel yap ierisinde tm ilin boyutlu
haritalar da oluturularak eimler belirli amalar
dorultusunda harita altl olarak kullanma sunulmutur.

Genelden yerele inerken zellikle il merkezi Adapazar iin
telekom, okullar, hastaneler, salk merkezleri ile birlikte bir
ok bilgisi girilmi bulunmaktadr. Tm merkezin bina ve daire
bilgileri de harita tabanl olarak karlmaktadr. zellikle
merkezin belirlenen plan dorultusundaki kriz plan haritalar
da hazrlanm bulunmaktadr. Tm bu almalar Valilik
bnyesinde kendi imkanlaryla verdii hizmeti srdren web
sunucu da yaymlanmaktadr.


187

ekil 6.2 Sakarya Valilii CBS Merkezinde retilen
haritalardan bir tanesini gstermektedir. Tm ili kapsayan
haritada yollar ve yerleim noktalar ilenmi bulunmaktadr.
Adapazar ilesindeki her bir kyde veya niteyi yol tiplerine
gre gsteren harita, tm il veya her ile iin ayr olarak da
elde edilebilmektedir. Saysal olarak haritalar mevcut
olduundan zerine herhangi bir bilgi eklenerek istee bal
yeni haritalar retmek kolay bir ekilde mmkn
olabilmektedir. Tm ileler iin ayr ayr ve boyutlu da
retilebilen haritalarda merkeze gelindiinde binalar
seviyesine inilmektedir. Burada her binaya ait bilgilerin
ilenmesi devam etmektedir.

ekil 6.2 Sakarya CBS Merkezinde retilen vektr harita


188
6.4.3.2 Internet Tabanl CBS Faaliyetleri

Trkiye de ilk defa bir Valilik kendi web hizmetlerini kendisi
salamakta ve tm web tasarm almalarn da kendi
bnyesindeki personeli ile oluturmaktadr. Bunlara ek olarak
kamu kurumu olmasnn yannda tm zel iletmeler dahil
olmak zere Trkiyede internetten interaktif harita sunan 2
veya 3 kurumdan bir tanesidir. www.sakarya.gov.tr adresi ile
Valiliin resmi internet sayfasna girilerek buradan CBSM
seilerek veya dorudan www.sakarya.gov.tr/cbs ile CBS
Merkezinde retilen haritalara eriilebilir veya interaktif
gezilebilir. ekil 6.3de Valiliin internet sayfasnda interaktif
CBS ortam grlmektedir. ekilde okullar gsteren harita
incelenmekte ve detay inildiinde okullar, yollarla birlikte
yerleim noktalar ekrana gelmektedir.

ekil 6.3 de harita penceresinin zerindeki butonlardan Bilgi
butonu seilerek haritann zerindeki bir okula tklatlarak o
okula ait bilgiler pencerenin sa tarafnda listelenmektedir.
Bunun gibi harita zerinde grlen tm corafi varlklara
tklatlarak veri tabannda paylalmaya saknca olmayan
bilgiler herkes tarafndan internetten grlebilmektedir. Bu
sistem ayn ekilde ve daha da detaya inilerek merkez iin
yaplmaktadr.


189

ekil 6.3 Sakarya CBS internette interaktif

nternetteki interaktif CBS penceresinin alt tarafnda yer alan
seeneklerden, kullanc istedii kutunun ierisindeki temel
haritalar seme imkanna sahiptir. rnein Sakarya Harita
bal altnda Trkiye, Sakarya Yerleim, Sakarya Okullar,
Sakarya Jeoloji gibi saysal haritalar bulunmaktadr. Bu
haritalardan biri seilerek sadaki Ykle butonuna tklatlarak
haritann ekrana gelmesi salanr. Harita penceresinin
stnde bulunan Kayd, Yakla, Uzakla ve Bilgi seenekleri
kullanlarak haritalar zerinde ilemler yaplmas
salanmaktadr.

Dier ana seeneklerden, Kriz Plan Haritalarnda Adapazar
Merkez iin yaplan zel 7 ayr blgenin kriz haritalar yer
almaktadr. Bu haritalar srekli gncellenerek kullanclarn
hizmetine sunulmaktadr. Adapazar Mahalle seeneinde
Adapazarndaki mahalleler ayr ayr katmanlar olarak


190
seilebilme imkanna sahiptir. Her mahalle zerindeki binalar
ve nemli birimler yollar ile birlikte yer almaktadr. Kurumsal
almalar ierisinde yaplmakta olan kurumsal CBS
faaliyetlerinin internet kanalyla yaplmasn salayacak
almalar yer alacaktr. Hedef, u anda kurumlar iin kendi
ilerinde altrlmak zere yaplmakta olan CBS tabanl bilgi
yaratma, gncelleme ve analiz almalarnn internet
kanalyla yaplmasn salamaktr. Bu durumda kurumlarn iin
ayr sistemler kurmak yerine merkezi harita sunucu yazlmlar
ile internetten herkesin CBS kullanmas mmkn olabilecektir.

nternetteki harita penceresinin boyutlar, lei ve o anda
ekranda ak olan katmanlardan hangilerini grnp
grnmeyecei, etiketlerinin olup olmayaca, bilgi iin seilip
seilemeyecei ve hangi leklerde grnmesinin istendiinin
ayarlanabilecei gibi zellikleri CBS penceresinin sol alt
ksmnda yer alan Ayarlar ve Katman Kontrol seenekleri ile
deitirmek mmkndr. Grntdeki harita lei de sol alt
kede istenen lek yazlarak deitirilebilmektedir.

ekilde de grld zere CBS Merkezinde hazrlaman
haritalar sistematik bir ekilde internette kullanma
almaktadr. Bu Merkez, ildeki tm corafi varlklar, znitelik
bilgileri ile birlikte bilgisayar ortamna aktarp, yneticilerin
verecekleri farkl kararlarda destek oluturacak analizler
yapma imkann salayan biliim sistemi oluturma abas
ierisinde almalarn srdrmektedir. l snrlar ierisinde
bulunan tm varlklar 1/25.000, 1/5.000 ve 1/1.000 lekli
temel altlk haritalar zerine yerletiren farkl CBS
uygulamalar, il mdrlklerine verilerek kendi kurumlar ile
ilgili gerekli bilgileri kendilerinin gncelletirmeleri ve bir
btnlk iinde sorgulamalar yapabilmelerine imkan
salamaktadr.

Acil durumlarda il, ile ve merkez haritalarnn eksiklii,
yaplmas gereken koordinasyonlarn yaplamamasna, gerekli
ve acil ynlendirmelerin olamamasna, kurtarma ve yardm
ekiplerinin doru yerlere gerektii zamanda gidememesine
neden olmutur. Bu eksiklikler faaliyetini srdren CBS
Merkezi tarafndan tamamen giderildii gibi, Sakaryaya ait
genel corafi bilgiler ve Adapazar merkeze konutlar, iyerleri
baznda ait tm detay bilgiler bir dizst bilgisayarda


191
kullanlabildii gibi internet vastasyla da baz harita tabanl
bilgiler tm dnyann kullanmna alm bulunmaktadr.
Resmi kurumlar nerede, istenen caddenin istenen kap
numaras nerede, verilen mahallenin etrafndaki lokantalar,
eczaneler, oteller, vb. neredeler, buralara nasl gidebilirim vb.
sorularn tm yantlar CBS Merkezinde hazr olmasna karn
bunlarn internetten kullanma hazr hale getirilmesi olduka
uzun zaman alan almalar gerektirmektedir.

6.4.3.2 Teknolojik Altyap ve Merkezi Koordinasyon

Dnyadaki en son teknolojik yenilikleri kullanarak kurulan
biliim sisteminde temel altlk olarak CBS kullanlmakta ve
gerek veri gncelleme ve gerekse analiz ve grntleme
ilemlerinde koordinatl harita ile almann btn kolaylk ve
anlamll ortaya konulmaktadr. Sakaryada harita ile ilgili tm
sorunlarn zm kaynann Valilik CBS Merkezinde olduu
bilinmekle birlikte, kurumlarn gelecee ynelik faaliyetlerinin
planlanmas iin de CBS Merkezi istee bal zel analizler
yapabilen bir konuma gelmitir.

Merkez faaliyetlerinin gelimesi ile kurumlar kendi bilgilerini
CBS sistemine entegre etmek, haritann salad
kolaylklardan yararlanmak istemektedirler. Bu amala dier
kurumlarn da kendileri ile ilgili harita tabanl bilgileri CBS
Merkezinde saysal ortamda tutmas ile Merkez tm bir ok
bilgiyi bir arada tutan bir yapya kavumutur. Yaplan
protokoller erevesinde kurumlar arasnda bilgi alverii bir
standarda kavuturularak, lkemizde en ok problem olan bilgi
paylam salanmtr.

Bilgi paylamnn srekliliin salanabilmesi iin kurumlarn
her an bilgi alap-verebilecekleri internet tabanl
yaplandrlmalar oluturulmaya balanmtr. Telekomun
kullanma sunduu ve gelecekte de olduka yaygnlaacak
olan ADSL sistemlerinin daha da geliecei dnlerek
btn ilemlerin ASP tabanl programlarla tek bir elden yazlp
internet ortamnda kullanlmas zerine projeler
tasarlanmaktadr. Bu sayede her kurum internet tabanl bilgiyi
gncelleyerek verilen nceliklerle bilgileri kullanabilecektir.
Haritann salad tm avantajlar kullanan CBS Merkezi,
Valilik Biliim Sisteminde kurumsal zmleri tasarlayarak


192
merkezi koordinasyonu salamakta ve bilgi paylamn
yaymaktadr.
u anda dial-up sistemleri ile ileyen kurumsal entegrasyon
sistemleri ADSL sistemlerinin geliecei varsaymyla CBS
yaplandrlmaktadr. Kurumsal entegrasyonlar ierisinde afete
ynelik almalar olduka nem arzetmektedir. lk 72 Saatlik
Acil Mdahale Plan Corafi Bilgi Sistemleri Merkezinin
koordinesinde hazrlanp veri tabanlar haritalar zerine
ilenerek, acil durum sinyali verildiinde kimin hangi birimin
sorumluluunda nerede ve ne iin bulunaca ile ilgili detaylar
belirlenmitir. l merkezi ve ileler baznda kriz merkezlerinin,
ara park sahalarnn, salk kurulularnn, itfaiyenin,
kurtarma ekiplerinin ve buna benler dier gruplarn nerede
bulunaca, sorumlularnn isim ve telefon numaralar ak bir
ekilde CBS ortamna yerletirilmi olup, Valilik tarafndan bu
bilgiler sorumlulara iletilmitir.
Sakarya Valilii CBS Merkezinde MapInfo ana CBS yazlm,
MapBasic CBS programlama dili, Vertical Mapper boyutlu
modelleme yazlm, ER Mapper uzaktan alglama ve grnt
ileme yazlm, MapeXtreme harita sunucu yazlm, Visual
Basic programlama dili, AutoCAD ve GeoCAD vektr veri
hazrlama yazlmlar ile SQL sunucu olarak veri taban
ynetim sistemi kullanlmaktadr.


193

CORAF BLG
SSTEMLERNN
GELECE

BLM 7: CORAF BLG SSTEMLERNN
GELECE

Dnyada CBSnin Geliimi


194
Trkiyede Gerekli CBS Yaplandrmalar
Genel deerlendirme


195
7.1 Dnyada CBSnin Geliimi

CBS, grafik ve grafik olmayan verileri projeksiyon sistemleri
kullanlarak koordinatl olarak saysal ortamda saklayan,
gncellemeye, onlarca analize olanak salayan grafik tabanl bir
sistem olarak her geen gn yeni ilemler yapmaya olanak
salayarak gelimektedir. CBS yazlmlar gelitirdikleri yeni
fonksiyonlarla bu konuda alanlarn nlerini amaya devam
etmektedirler.

Veri oluturma ve altlk yaratma bakmndan CBSne en
nemli destek uydu fotoraflarnn analizini yapan uzaktan alglama
biliminden gelmektedir. Her trl fotoraf ileme yeteneine sahip
grnt ileme yazlmlar, gerek uydu gerekse uaktan ekilen
fotoraflar farkl amalar iin koordinatl olarak ilemektedirler. u
anda olduka pahal olan uydu fotoraflarnn gelecekte uzaya
atlacak yeni uydularla znrlklerinin daha ta artaca ve
fiyatlarnn ucuzlayaca tahmin edilmektedir. u anda genel
kullanmda olan deiik znrlkteki IRS, SPOT, Landsat, IKONOS
gibi uydulardan elde edilen grntler olduka pahal olduundan
hem uzaktan alglama hem de CBS konusunda alanlarn kolayca
elde edebilecekleri verilere ulalamamaktadr.

Uydu fotoraflarndan elde edilecek grntlerin kalitesinin ve
eitliliinin de artaca dnlmektedir. u anda uzun sre alan
grnt elde etme ilemleri ok yaknda Trkiyede yer istasyonlarnn
kurulmas ile daha da kolaylaaca dnlmektedir. stanbul Teknik
niversitesi ve Tbitak Biltenin bu konuda almalar olduu
bilinmektedir. zel irketlerin de temsilcilik baznda yer istasyonu
kurmaya altklarnda sz edilmektedir.

CBSnin gelecekte en ok zerinde durulacak konular
arasnda konumsal analizlerin gittike artaca ve eitlenecei
sylenebilir. Zaten konumsal verileri ileyip analiz yapabilme kabiliyeti
zerine yklenen CBS yazlmlar, zellikle en ksa yol ve en uygun
yol analizlerini ok daha pratik bir dzeye indirmeleri gerekmektedir.
Bunun yannda henz lkemizde kullanlamayan ancak Amerika,
Kanada ve bir ok Avrupa lkelerinde posta kodu (ZIP CODE olarak
bilinmekte) mant ile yaplan mteri odakl pazarlama ve hizmet
analizleri son derece etkin stratejilerin belirlenmesine yol amaktadr.
Bu analizlerin daha da gelitirilerek ortalama 10-15 hanelik alan


196
kapsayan posta kodlar ile direk pazarlama faaliyetlerinde anlaml
konumsal istatistiklerin elde edilmesi mmkn olabilecektir.

nternet tabanl CBS kullanm u anda dnyada olduka kstl
bir pazara sahiptir. Blm 5. de belirtilen Sakarya Valiliinde kurulan
internet tabanl CBS sunucusu u anda tam olarak arzulanan
seviyeye gelememitir. Bunu nedeni ise map sserver olarak kullanlan
sunucunun CBS tabanl programlanmas olduka zor ve uzun zaman
gerektiren, profesyonel uzmanlarn yapabilecei bir faaliyet
olmaktadr. Bu yapnn daha da gelitirilmesi, internetin yaylmas ile
bu konuda faaliyet gsterecek CBS tabanl yazlmlarn da hem
fiyatlarnn decei hem de programlanmasnn daha kolay olaca
bir ortamn gelitirilmesi gerekmektedir.

nternet tabanl CBS sistemlerinin geliip yaygnlamas,
gelecekteki en nemli gelimelerin banda gelmektedir. 1997 yln
Edinburgda yaplan Turizmde Bilgi ve letiim Teknolojileri
konferansnda CBSnin turizm amal olarak kioslarda harita tabanl
adres sorgulama mant ile balayan gelimelerin internet tabanna
yaylmas artk kanlmaz olmaktadr. Bu sistemlerin Trkiyede de
hzl bir ekilde yaygnlamas mit edilmektedir.

letiim teknolojisinde meydana gelen gelimeleri ba
dndrc bir hzla ilerlerken, bu teknolojilerin CBS kaynakl
uygulamalarda yerini bulmas kanlmak olacaktr. nternet veya
intranet tabanl CBS veri paylam protokolleri son derece gelimi
veri taban ynetim sistemleri yazlmlar ile mekan kstlamas
tanmadan CBS faaliyetlerinin srdrlmesine imkan tanmaktadr.
Ancak mobil iletiim teknolojilerin gelimesi ile her trl bilgisayar
sistemlerinde olduu gibi CBSde de bir deiim, bir atlm
gerektirecektir.

Son derece deiik amal olarak kullanlabilecek mobil CBS
teknolojilerinde, GPS (Global Positioning System) kresel konum
belirleme sistemleri kullanlarak, dnyann neresinde olunursa
olunsun bulunduu konumun belirlenmesi mmkn olmaktadr. u
anda henz deneme safhasnda olan ve aralara taklan GPS ve
kk bir monitr ve yklenen CBS tabanl o blgenin detay haritalar
vastasyla aracn gittii yollar ekranda grlebilmektedir. Filmlerde
grld gibi srcnn nerede olduunu zaten GPS tarafndan
bilinmektedir, sadece gidilmesi istenen adresin monitrden
belirlenmesi ile sistem aracn takip etmesi gereken gzergah


197
rahatlkla belirleyebilmektedir. Balangta Amerika Birleik Devletleri
Savunma Bakanl tarafndan dokuz uydu ile konumun belirlenmesi
amacyla yaratt GPS sistemleri u anda deiik boyut, ama ve
hassasiyetlere gre piyasada satlabilmektedir. Bu sistem u anda
tam olarak kullanlamamakta ancak ksa gelecekte geliecek en
nemli alanlardan biri olarak kabul edilmektedir.

Bu sistemler biraz daha ileriye gtrlerek uydulardan alnan
grntlere gre gidilecek gzergahn trafik younluu son derece
hzl bir ekilde hesaplanarak alternatif yollar da srcye
verilebilecek bir duruma gelecei inanlmaktadr.

Bu sistemlere en byk katk yine mobil teknolojiler ile
gelecektir. yle ki, arataki sistemin belirledii yollarn o anda inaat
halinde olup olmad ve kapal ise alternatif gzergahn ne olduu
annda sisteme yerletirilmelidir. Bu da o blgenin belediye hizmetleri
alanna girdiine gre yollarla ilgili yaplan her trl deiiklik sorumlu
kurum tarafndan anna bir merkezi CBS sistemine aktarlmaldr.
Buradan da o sisteme girme yetkisi olanlar girerek srekli
gncellenen verileri okuyabilmelidir. Bu bilgilerin de annda aralarda
kullanlan haritalara mobil olarak ilenmesi gerekmektedir, aksi halde
o anda var olan haritalarda yolarn deimi olmas, yeni
gzergahlarn belirlenmi olmas muhtemeldir.

Mobil CBS ile dizst bilgisayardan her noktadan gncel CBS
verilerini merkezden kullanabilmesine olanak tanyacak sistemlerin
gelimesi, CBS kullanm alanlarnda byk bir atlm yaratacaktr.
rnein, Sakarya Valiliinde CBS Merkezinin en nemli
faaliyetlerinden bir tanesi afet ynetim sisteminin CBS tabanl olarak
kurulmasdr. Yrtlen almalar, afet ncesi ve sonras olmak
zere iki ksmda yrtlmektedir. Afete ynelik almalarda afet
ncesinde tm hazrlklarn ve grevlendirilmesin yaplmasn salar
iken afet sonrasnda acil kriz durumuna geilerek neyin nerede, nasl
ve ne ekilde olduunun acil olarak Kriz Ynetim Merkezine
bildirilmesi gerekmektedir. Kriz annda en nemli problem iletiim
sistemlerinin ilememesidir. Telefonlarn belli bir sre kesik olduu
tecrbelerle sabitlenmi ve de her halkarda kesik olaca
varsaylarak telsiz sistemine yklenilmektedir. Bu sisteminde byk
karmaaya yola at grlerek telsiz ile haberlemede doru
bilgilerin alnamad tespit edilmitir. Ama kriz annda nceden
eitilmi kiilere dizst (laptop) veya avuii (paltop) bilgisayarlar
verilerek zerlerinde CBS tabanl alan blgenin haritalar zerine


198
yaplm programlarla, kiiler gittii yerlerin bina hasar durumlar, l-
taral saylar, acil ihtiyalar gibi nemli bilgiler annda bilgisayara
ilenmesi ve bu bilgilerinde yine mobil iletiim ile Kriz Ynetim
Merkezindeki CBS tabanl sistemler gelerek deerlendirilmesi arzu
edilen bir sistem olmaktadr. Bu konu zerine uzun sre allmasna
karn mobil iletiim teknolojilerinin yeterince gelimemi olmas
nedeniyle sitem kurulamamaktadr. GSM teknolojisinin de kriz annda
ileyemedii ve normal zanda da balang maliyetinden ziyade
iletim maliyetlerinin yksek olduu, uydu teknolojisinin kesintisiz
hizmet verebildii ancak yine ok yksek bir iletme maliyetinin
olmas u anda bu teknolojileri kullanmay engellemektedir.

Telsiz sistemlerinin u anki haliyle analog yayn yapt, dijital
data transferi iin ASELSAN ile yaplan uzun grmeler sonucu
SAGE2000 Saysal Geni Alan Kaplama Telsiz Sistemi bu amalar
iin son derece etkin bir zm olmaktadr. Kamu kurumlarnn ayr
telsiz sistemleri yerine gruplarn oluturulabilecei, gvenilir ses ve
veri haberlemesini salayan hcresel altyapl telsiz sisteminin her
durumda kullanlabilecek bir sistem olmaktadr. Henz yeni gelitirilen
bu u anda hibir ilde kullanlmamaktadr ancak normal durumda
GPS tabanl CBS uygulamalarnda (emniyet, jandarma, sivil savunma
gibi) ve zellikle ara ii bilgisayarlarla merkezden sorgulamalarda ve
kriz annda da kontroll haberleme ve CBS tabanl bilgi aktarmn
mmkn klmaktadr. Bu sistemin dierlerinden fark kurulum
maliyetinin ok yksek olmas ve iletim maliyetini ise yok denecek
kadar az olmasdr. nk telsiz rle sistemleri kullanlarak ses ve
veri iletiimi salanmaktadr.

Yukarda anlatlmak istendii zere, mobil iletiim ile CBS
sunucularndan veri alp-vermeyi salayacak sistemlerim gelitirilerek
geni kullanm alanlarna kavuturulmas gelecekte beklenen
yenilikler arasnda olmaktadr.

7.2 Trkiyede Gerekli CBS Yaplandrmalar

CBS projesinin bileenleri tekrar ele alnacak olursa, bunlar;
(a) donanm, yazlm, (b) personel, (c) veri ve (d) belirlenmi
problemler iin amalar veya hedefler olmaktadr. Yaplacak her trl
CBS projesi iin her bir bileen nemli bir etken olmakla birlikte,
personelin bunlar ierisindeki nemi ve farkll vardr. nk btn
belirtilen unsurlar bir araya getirip hayata geiren unsur olan


199
personelin doru seilmesi projenin baarsn etkileyen en nemli
unsurdur.

CBS henz gelimekte olan bir bilim dal olduundan,
dnyada olduu gibi lkemizde de bu konuda yetimi eleman
bulmak olduka zor olmaktadr. Dnyada son 10 yl ierisinde CBS
alannda meydana gelen gelimeler ve buna paralel olarak
niversitelerin bu konuya gsterdikleri hassasiyetle birlikte am
olduklar blm ve kurslar, gelimeye ayak uydurmaya almann en
nemli gstergeleri olarak kabul edilebilir. ABD, Kanada, ngiltere gibi
gelimi lkelerde hemen hemen her niversitede ya CBS ile ilgili bir
blm, anabilim dal bulunmakta yada birka blmde CBS, nemli
ders olarak verilmektedir. Kurulan deiik CBS laboratuarlarnda
rencilerin uygulamal olarak, ayaklar yere basarak CBS hakknda
bilgilendirilmeleri salanmaktadr. Kamu ve zel irketlerin de
CBSnin nemine inanarak yeterince nem vermesi ve kurumlarnda
bu sistemi ok deiik amalar dorultusunda kullanmalar ile de
CBSnin geliimi ssel bir dalm gstererek yaylmaktadr.

Dnyadaki gerek niversiteler, gerekse deiik kurulularn
CBSnin nemini kavramalar ve bu konuya arlk vermelerine karn
Trkiyede CBS konusuna yeterince nem verilmesi 1999 depreminin
ortaya kmas ile mmkn olmutur. Karadeniz Teknik ve stanbul
Teknik niversitesi gibi niversitelerinin bu konuya verdikleri nem
kstl olanaklar ile kendi bnyelerinde yapm olduklar almalarla
ksmi olarak hayat bulmutur. Ancak deprem sonrasnda Sakaryada
yaplan CBS almalar ve ulusal dzeyde deprem ile ilgili Afet, Acil
Mdahale Sistemleri, Kriz Ynetimi konularnn CBS ile olmas
gereklilii bir ok kesimi bu sistem zerine kayma gereini ortaya
koymutur. zellikle ticari amal kurulular yz binlerce ve hatta
milyonlarca dolarlk CBS projelerini kamuda alarak sonuca hibir
zaman ulaamayan almalar balatmlardr. Baz kamu kurumlar
da gayet iyi niyetle olarak, afet sonras bu tr sistemler konusunda
geride kalmamak iin bilmedii konularda darya proje vermek
zorunluluu hissetmilerdir.

lkemizde olduka yeni olan CBS almalarnda kamu
kurumlarna yaplan projelerde baar arzulanan seviyede
olamamtr. Bunun balca nedeni, CBS projesini yapan kurumun
belirledii stratejiye CBS almalarn yrtecek personelin uyum
salayamamas veya projeyi yapan kurumun, almann
uygulanaca birimdeki faaliyetleri ve yetki hiyerarisini tahmin


200
edememesidir. Ksacas CBS projelerini dier projelerden ayrmak
gerektii henz tam olarak anlalamamtr. CBS projesinin, talep
edenin istediklerini CBS irketi kendi bnyesinde yapp ve sonuta bir
dosya dolusu harita ile teslim etmek olmad yava yava
anlalmaktadr. nk CBS projeleri devamllk arzeden
almalardr, irket projeyi yapp getirse ve kurumun personelini
eitse dahi arzulanan yaratc sonular alp almalar devam
ettirmek mmkn olamamaktadr.

Bu nedenle CSB projeleri, kurumun kendi bnyesinde
oluturaca CBS laboratuarnda, kendi bnyesine alaca
personeliyle yapld takdirde hem almalarn devamll
salanacak hem de kurum her an her istedii CBS almalarn kendi
istei dorultusunda ynlendirebilecektir. Bu durumda CBSye dayal
her trl alma, istenildii ekilde ve her trl deiiklik yaplmasna
ve mdahaleye imkan vererek kurumun kendi ierisinde bir faaliyet
olarak yrtlme imkanna sahip olmaktadr.

Her ne kadar CBS almalar irketlerin belirttii gibi ok
byk miktarlara mal olmamakta ise de, kamu kurumlarna yaplan
projelerde yzbin veya milyon dolarlar konuulduundan, kendi
bnyelerinde yaplandrlamayan CBS almalar veya projeleri yok
olmak durumunda kalmaktadr. u anda bir ok kamu kurumunda
zamanla CBS ile ilgili bir alma balatlm veya CBS projesi
darya ihale edilmi olduu bilinmektedir. Ama maalesef u anda bu
sistemlerin ou almamaktadr, nk bu sistemleri etkin olarak
kullanacak personel olmad gibi var olan personelinde CBS
konusunda ileri tecrbesi olmamas nedeniyle belli noktadan sonra
tkandklar bilinmektedir.

Trkiyede niversitelerde yetimi CBS personeli bulmak
olduka zordur. nk niversitelerde henz yeterli CBS eitimi
verilmemektedir. Sadece J eodezi ve Fotogrametri blmlerinde
zorunlu ve ehir ve Blge Planlama, Harita Mhendislii, evre
Mhendislii gibi baz mhendislik blmlerinde verilen ounlukla
semeli derslerle gerek CBS uzmanlar yetitirmenin mmkn
olmad bilinmektedir. Deiik branlarda CBS konusunda alan
retim yelerinin yetimesi ile niversitelerde uygulamaya ynelik
CBS dersleri verilebileceinden, yeni uzman CBS elemanlarnn
piyasada yetimesi mmkn olabilecektir.


201
Bu demek deildir ki, CBS konusunda almak iin mutlaka
niversitelerde bu konuda eitim almak gerekir. Hem akademik hem
de uygulamalarla ilgili tecrbeler gstermitir ki, hemen hemen
herkes CBS uygulamalarnn ierisinde yer alabilir. Matematik ve
teknik eilimi fazla olan kiilerin CBSyi daha abuk kavrad ve bu
konuda programlar yazabildii grlmtr. Ancak sosyal eilimli
kiilerin de CBS projelerinde alabilecei ve iyi bir CBS kullanc
olabilecei kabul edilmelidir.

Bu bakmdan CBS ile ilgili yazlan raporlarda, CBS projeleri
iin mutlaka J eodezi ve Fotogrametri, Harita veya Bilgisayar
Mhendislii blmlerinden mezun olanlarn alnmas gereklilii yer
almaktadr ki bunun kesinlikle eksik bir tanmlama olduu
belirtilmelidir. 2 yllk meslek yksekokulu bilgisayar programlama
mezunundan son derece ileri dzeyde CBS programcs kt, lise
mezunu bir ok kiinin programlamalarda ok yaratc olmasa dahi
her trl CBS analizlerini yapabildii grlmektedir. nemli olan
yaplmas dnlen CBS projesinden neyin amaland ve
personelden nelerin beklendiinin net bir ekilde ortaya konmasdr.

Aka belirtmek gerekir ki, hazr yetimi CBS personeli
bulmak yerine CBS personeli yetitirmek lkemizde gelecek 5 yl
ierisinde yaplmas gereken en nemli strateji olmaldr. niversite
mezunlarndan kendi branlarn CBS ile entegre edecek yaratc
dnceler gelitirilmesi mmkn iken, saysallatrma ve dier temel
CBS amal olarak her trl personelin eitilebilecei bilinmelidir.
Sadece mhendis kkenlilerle CBS personelini kstlamak olduka
anlamsz olmaktadr.

7.3 nternet Tabanl CBS

Gnmzde, Bilgisayar teknolojilerinin hzl bir ekilde gelimesi,
insanlar tarafndan internet zerinden byk miktardaki bilgiyi hzl ve
kolay bir ekilde ynetme ve yayma imkn sunmaktadr. Donanm,
Gis yazlmlar ve veritabanlarnn gelimesi sayesinde de Corafi
Bilgi teknoloji alannda byk deiimler salamtr (Tecim 2003).

Internetin byyen poplaritesi onu toplumun vazgeilmez bir
paras haline getirmitir. nternette verilerin hzl bir ekilde dalmas
ve interaktif haberleme zellikleri internet yoluyla mekansal bilgi
servislerinin kullanlmas mekansal a mimarisi ad verilen gis
mimarisinin gerek deerinin ortaya kmasn salamaktadr.


202

Gisin ve mekansal bilginin internet zerinden kullanlmas
daha fazla insan tarafndan kullanlabilirliini hzl bir ekilde
artrmtr. imdilerde web gis adn verdikleri herkes tarafndan
kullanlan web tabanl mekansal bilgi sistemi; Gis ve web
teknolojilerininin dikkate deer bir ekilde ykselii ile geleneksel
haritalama endstrisini etkileyerek geleneksel yollardan harita retimi
ve kullanmn deitirmitir. Bu ykselii harita endstrisine deerli
anlamlar ve yeni perspektifler katmtr.

Web tabanl corafi bilgi sistemleri sayesinde datk
mekansal bilgileri (herkesin ulaabilecei ekilde sunma frsat
domutur. GoogleEarth ve MapQuest gibi son yllarda kullanlan
harita uygulamalar ve gnmz teknolojisinin sunduu imkanlar
sayesinde datk mekansal bilgileri herkes tarafndan eriilebilir hale
gelmitir.

Kullanclar kendi istekleri dorultusunda web zerinden harita
retmek iin interaktif olarak corafi verileri kullanabiliyorlar ve
dinamik mekansal analizler yapabiliyorlar. Web in bu gl veriyi
yayma ve interaktif haberleme zellikleri mekansal datann kolay ve
hzl bir ekilde birok kullancnn paylamasn salamaktadr.

Bilgi ann getirdii baz gereksinimler sonucunda ve
toplumun isteklerini tatmin etmek iin haritalar online sunmak ve
kullanmak bir gereklilik haline gelmitir. Web tabanl mekansal analiz
baz mekansal aralar ile internet zerinden yaplandrlmaktadr.

Bu gzle grlen deiim ve son kefedilen web haritaclna
imkan sunan bu teknoloji harita endstrisinde yeni meydan okumalar
ve frsatlar yaratmtr.

7.4 Genel Deerlendirme

Bilindii zere son yllarn en hzl ve en dikkat ekici
gelimeleri biliim sektrnde yaanmaktadr. nsan yaamn daha
kolay bir hale getirmeye ynelik almalar, biliim teknolojilerinin
ortaya kard yeni bulularla daha fonksiyonel hale getirilmektedir.
Her alanda byk gelimeler salayan biliim teknolojileri, zellikle
zel sektrde i verimliliini ve etkinliini artrmaya ynelik bir ok
alanda kullanlmaktadr.


203

Biliim sistemlerine nemli bir vizyon kazandran CBS,
dnyada olduka geni uygulama imkanlar bulmasna ramen
lkemizde tam anlamyla anlalamayan bir sistem konumundadr.
Teknolojik olarak olduka yeni fakat geliimi de o kadar hzl olan
CBS, bir ok alanda olduu etkili bir analiz aracdr. Bilgisayar
teknolojisinin getirdii en son olanaklar kullanabilen CBS, uygulama
alanlar konusunda zellikle konuma dayal verilerin elde edilmesi ile
mmkn olmaktadr. CBS teknolojisi basit olarak kartografik
retkenlii ve kaliteyi artrmakta, haritalar mekansal veriler ile
ilikilendirmektedir. Bu teknoloji planlama, ynetim ve karar verme ve
politika retme amalar iin gerekli aralar salamaktadr.
lkemizde maalesef CBSnin kullanabilecei harita tabanl saysal
veriler yeterince gelimemitir ve uygulamaclarn kendi verileri
saysallatrmalar gerekmektedir. Harita Genel Komutanl lke
apnda deiik lekli haritalar CBS kullanm amacyla
saysallatrp kullanma sunmaya almaktadr fakat yaplan alma
u anda olduka yetersiz olmaktadr.

lkemizde CBS tabanl saysal veri eksilii bu konudaki
almalar olduka kstlamakta ve CBSnin geliimini
engellemektedir. Bu konuda her kurumun zerine nemli bir grev
dmektedir. Kullandklar kat haritalar memleket koordinat
sistemine gre en azndan AutoCAD ile saysal ortama dntrlp
burada kullanm amalarna gre deiik leklerde yararlanlmas,
CBS ile ilgili almalarn nn aacaktr.

ller Bankas Trkiyedeki her il merkezinin halihazrlarnn
karlmas iin deiik harita irketlerini her bir il iin trilyonlarla ifade
edilen miktarlara ihale etmektedir. Bu retilen haritalarn saysal
ortamlarda kullanlp kullanlamayacann, doru olup olmadnn
denetimi yaplmadndan, elde edilen haritalarn zerine ilem
yaplabilmesi iin aylarca hatta yllarca tekrar allmas
gerekmektedir. Bu nedenle belediyeler iin olduka nemli olan
saysal halihazr haritalar iin bir standart oluturulmas
gerekmektedir. CAD ortamnda hazrlanan poligonlarn izgi olarak
ifade edilmesi dahi kendi bana nemli bir eksiklik olarak kabul
edilmelidir. Hazrlanan haritalarn her trl CBS ortamna uyumunu
salayacak ve CBS standartlarnda veri dnm imkan verecek
formatlarda yaplmas CBS ile ilem yapabilme asndan bir
zorunluluk olmaktadr.


204
Ayn ekilde Tapu Kadastro Genel Mdrl u anda belki
de Trkiyede teknolojik bakmdan en geri kurum konumundadr.
Teknolojinin bu kuruma hzla adapte edilerek, lke kadastrosunun
acilen saysal olarak karlmas gerekmektedir. Kadastrosu belli
olmayan bir lkenin kendi z varlklarn bilmemesi anlamna
gelmektedir. Bu haritalarn hzl bir ekilde yukarda belirtilen
kstaslar gznne alan, CBS standartlarna uyan bir saysal
kadastro veri taban retilmelidir.

Harita Genel Komutanlnn (HGK) bu konuda yapm olduu
almalar olduka nemlidir ve retilen 1/25.000 lekli saysal arazi
modelleri verileri takdirin zerindedir. Ancak Trkiyenin genel CBS
veri ihtiyalarna cevap verebilecek daha zerk ulusal bir veri retim
kurumun olmasnda fayda bulunmaktadr. Bu konuda ngilteredeki
Ordnance Survey ulusal saysal veri retme kuruluu rnek olarak
alnabilir. nk HGK kendisine belirlenmi olan askeri ncelikli
faaliyetleri gerekletirme sorumluluunu tamaktadr.

zel kurulular CBS amacna ynelik veri elde etmekte
karlatklar problemler nedeniyle arzuladklar CBS sistemlerini
kuramamaktadrlar. CBS verisi retmenin ok pahal olduu gz
nne alndnda kurumlar bu i iin gerekenden fazla masraf
yapmay gze alamamaktadrlar. Eer bu verileri baka bir kurulu
retse idi kurumlar sadece kendi ilgi alanlar ile ilgili verileri alma
eilimine gireceklerdi.

Bilgi ann en byk sorunlarndan biri, bilginin kurulular
ierisinde ve kurulular arasnda entegre edilebilmesi,
ilikilendirilebilmesi, paylalabilmesi ve kullanlabilmesidir. Son
yllarn en hzl gelien bilgisayar teknolojilerinden biri olan CBS
bilginin farkl alanlarda olduu gibi ehir ve blge planlamaclnda
etkin ve verimli kullanlmasn salamaktadr. Vurgulanmas gereken
en nemli nokta CBSyi uygulama alanlarnn tek arac olarak
grmeyip disiplinler-aras yaklamda konuma dayal her problemde
alternatif zm kabiliyeti olan bir analiz arac olarak grmek
gerektiidir.

Btn bu uygulamalarn en iyi ekilde yaplabilmesi iin
kurulularn piyasada bulunan bir ok CBS yazlm iinden
kendilerine en uygun olann semeleri gerekmekte ve bu seim
gelecekte karlaabilecekleri sorunlar ortadan kaldrabilmektedir. Bu
seimin CBS konusunda uzman fakat kuruluun ilevi hakknda


205
yeterince bilgisi olan kiiler tarafndan yaplacak aratrmalara
dayanmas salkl bir sistemin kurulmas bakmndan nemli
olmaktadr.

Bir kamu kurumunda gerek genel biliim sistemleri ve gerekse
CBS sistemlerinin nasl ve ekilde yapldn yaayan bir kurum
olarak Sakarya Valiliinde grmek mmkndr. Bu nedenle kamu
kurumlarndan byle bir eilimi olanlarn herhangi bir atlm yapmadan
nce bu sistemleri gidip grmeleri gerekmektedir. Sistem kurulum ve
uygulama aamalarnda karlalan zorluklarla ilgili tecrbelerden
yararlanlmas gerekir. Akll haritalarn kurumlara getirdii faydalarn
bir de kurumlar gznde incelenmesi ile yaplabilecek yanllklar
batan nlenebilecektir.

Mobil CBS teknolojisi, GPS aletlerinin klmesi ve
hassasiyetlerinin artmas ile gngetike ok daha farl alanlarda
kullanclarn karsna kaca muhakkaktr. Bu teknolojiler zellikle
ara takip sistemlerinde ok kullanlrken artk farkl alanlara
ynelmektedir.


206

CORAF BLG
SSTEMLER
SZL

BLM 8: CORAF BLG SSTEMLER SZL


207
Corafi Bilgi Sistemleri Szl

3D Detay (3D Feature): boyutlu, gerek dnya nesnelerini, ykseklik
deerlerini (z deerleri) detaya ait geometri iinde depolayan ve bunlarn
harita yada gsterim (ekeren vb) zerinde tanmlanmasn salayan bir
detay eididir.Geometrinin yannda, detay tablosu iinde znitelik bilgileride
ayrca saklanabilir.

3D Grafik (3D Graphic): boyutlu, gerek dnya nesnelerini, z deerlerini
detaya ait geometri iinde depolayan ve bunlarn harita yada gsterim
(ekeren vb) zerinde tanmlanmasn salayan bir detay eididir.3D
detaylarda olduu gibi znitelik bilgilerine sahip olamazlar

Ayrma Karakteri (Split Character): Etiketleme ilemi boyunca uzun
etiketleri iki ya da daha fazla satra ayran bir kullanc tanml karakter.
Birden fazla ayrma karakteri olabilir.

Ayrma Politikas (Split Policy): Jeoveritabanlar iinde yer alan tm
znitelik domainleri, kendileri ile ilikili bir ayrma politikasna sahiptir.
ArcMap iinde bir detayn iki yeni detaya ayrlmas durumunda, ayrma
politikas ile domain ile ilikili znitelik deerine ne olaca belirlenir. Standart
ayrma politikalar, tekrar, varsaylan deer ve geometri oran eklindedir.

Soyut snf (Abstract class): Alt snflar iin nesne model diyagramnda
sklkla grlen ve diyagrama yap kazandrmaya yardmc olan bir zelliktir.
Soyut snf, bir tip ktphanesinde tanmlanamaz.

alma Klasr (Working Directory): Yazlmlarn her a komutunda
dorudan gidip verileri okduklar klasrler.

alma Alan (Workspace): Corafi ve corafi olmayan her trl verilerin
farkl eklide ekranda kullanlmasnn bir dosya ierisine saklanm hali.

Adres ol ay tablosu (Adress event table): Adresleri ieren ancak uzamsal
kaynak bilgisi olmayan bir tablo.CBS yazlm kullanarak, adres olay
tablolar, uzamsal veri katman yaratmak zere kolayca jeokodlanabilir.
Ayrca baknz adres tarz (See also address style)

Adres alan (address field): Bir ya da birden fazla adres elemann
depolayan tabloda bir kolon. Bir adres alan, kaynak veri, adres verisi ya da
her ikisini birden sunabilir.


208
Adres biimi (Address format): Adres elemanna ait ksmi yap ve
ayarlamalar ile zel uygulamalar iin kullanlabilecek eleme yntemi.

Adres jeokodl ama (Address geocoding): Baknz jeokodloma (See
geocoding)

Adres yerletirici (Address locator): ArcGIS 9srmnde, sokak adresleri
gibi uzamsal olmayan yer tanmlamalarnn uzamsal verilee dntrlerek
harita zerinde gsterilebilmeleri iin ilemi tanmlayan bir nesne. Bir adres
yerletirici, kaynak veri kaynana olan eriimi, uzamsal olmayan veri
dosyasn ve adreslerin standartlatrlmas iin algoritmalar ve bunlar
kaynak verisi eletirme , adres verisini okuma ve adres verisini kaynak
verisi ile eletirme iin parametreleri tanmlar ve kt yaratr. Adres
yerletirici dosyalar *.loc uzamna sahiptirler. ArcGIS 8.3ile nceki
srmlerde adres yerletirici jeokodlama servisi olarak tanmlanmaktayd.

Adres yerletirici tarz (Address lacator style): Adres yerletiricilerin
oluturulduu bir ablon. Her ablon, adres ve kaynak verisine ait zel
format tamak zere tasarlanr. Adres yerletirici tarz ablonlar iin *.lot
uzanm kullanlr.

Adres eleme (Address matching): 1.Ayn konumu tanmlayan ancak farkl
listelerde yer alan adreslerin kyaslanmasdr, genellikle jeokodlama iin bir
iareti kullanlr.
2.Ayn ortak adres alann kullanan iki ya da daha fazla veri dosyas
arasnda iliki kurma ilemi

Adres tarz (Address style): ArcView 3srmnde, jeokodlama iin
kullanlacak olan adres olay tablosu ve kaynak temas iinde buluna adres
alanlarn belirler. Desteklen her adres tarz zel adres alanna ihtiya duyar.
Adres tarzna dayal tablo verilerinin jeokodlanmasnda birka adres alnnn
varl ile daha hzl yaplabilir ancak burada yaplacak olan kodlama, ok
sayda adres alan ile yaplacak olan kodlamaya gre daha az hassas
olacaktr. ArcGIS srmnde adres tarzlar, ayn zamanda jeokodlama
tarzlar olarakta adlandrlrlar.
Ayrca baknz adres olay tablosu, jeokodlama (see also address evnt
table,geocoding)

Arlk (Weight):1. Bir ksmi hesaplama iin bir deikenin ne kadar nemli
olduunu gsteren bir say. Deikene atanan byk arlk ile ileme ait
sonucun deikenden fazla etkileneceini gsterir.
2. Bir kavak yoluyla ya da bir kenar boyunca olas traversleme iin bir
maliyeti gstermek zere tipik olarak kullanlan bir a detayna ait bir zellik.
rnein, yzey srtnmesine bal bir boru boyunca seyahat eden basnl
suda meydana gelen basn kayb gibi. Arlklar, uzunluk ya da hacim gibi
her bir detaya ait baz zniteliklere dayal olarak da hesaplanr.


209
3. Bir set iinde deerlere ait say.

Arlk Filtresi (Weight Filter): Arlk deerlerine dayal olarak hangi a
detaylarnn izlenebilecei konusunda bir zellik.

Arlkl Snrl Ayarlama (Weighted Constrained Adjustment): Survey
Analiz uzanm iinde, bir snrl ayarlama gerekletirmek iin olas iki
yntemden biri. Arlkl snrla ayarlama da, kaynak noktasna ait
koordinatlar gzlenmi lmler olarak ele alnrlar Ve bunlara ait standart
sapmalar ayarlamaya uygulanr.

Birletirme Politikas (Merge Policy): Jeoveritabanlarnda, ArcMap iinde
yaplan bir dzenleme boyunca birbirlerine katlan yani birletirilen detaylara
ait zniteliklere neler olaca konusunda yol gsteren kurallardr. Bir
birletirme politikas ile yeni bir znitelie bir varsaylan deer atamak,
birletirilen zniteliklere ait deerleri zetlemek ya da birletirilen
zniteliklerden bir arlkl ortalama yaratmak eklinde ayarlamalar
yaplabilir.

Bitiiklik (Adjacency): 1.Birlikte olma durumu ya da kalitesi
2.ki ya da daha fazla poligonun bir kenar ya da snr paylamalar halinde
ortaya kan uzamsal ilikinin bir tipi

Bitiiklik sorgulamas (Adjancency query): Bir snr paylaan corafik
detaylar semek zere kullanlacak olan mantk ifadesi ya da durumu

Dengeleme (Adjustment): Sabit ve yeni noktalardan oluan bir uzay ann
aralarndaki a, kenar gibi temel bilgileri kullanlarak yeni noktalarn
koordinatlarn hata paylar ile birlikte hesaplayan ileri dzeyde bir
hesaplama teknii. Dengelemede, kaynak noktalarna ait koordinatlarn
orijinal deerleri korunur.

En: 1.Elde edilen sonulardaki i tutarszlklar ortadan kaldran veya
hatalar en aza indirmek amacyla llere ait dzeltmelerin belirlenmesi ve
uygulanmas ilemidir. Terim matematiksel uygulamalara ait olduu gibi
lm ilerinde kullanlan cihazlara ait dzeltmelerdede kullanlmaktadr.
2. (nivelman) Tm nivelman noktalarna ykseklikleri tutarl ve halka
kapanmalarndan bamsz klmak amacyla ortometrik yksekliklere veya
ortomatik ykseklik farklarna getirilecek dzeltmelerin belirlenmesi ve
uygulanmasdr.
3. (kartografya) Detay veya kontrol istasyonlarn dier detay ve kontrol
noktalarna gre yerlerine yerletirme ilemidir.
lleri zerinde etki yaratan hatalara karlk gelen ve lleri kendi
iersinde tutarl klan, retilen verilerle ilikili ve korelaasyon yaratan
dzeltmelerin belirlenmesi ve uygulanmasdr.


210
Afin dnm (Affine transformation): Herhangi iki glit mesafesi
arasndaki koordinatlarn yada resmin dntrlmesi, dndrlmesi yada
leklendirilmesini salayan geometrik dnm. CBS iinde daha ok
koordinat sistemleri arasnda harita dnmleri ilemlerinde kullanlr. Afin
dnmde, paralel izgiler paralel kalr. izgi parasna ait ortak nokta, orta
nokta olarak ve dier tm noktalar da yine ayn izgi zerinde kalrlar.
En: Dz ve paralel dorularn paralel kald bir dnm. Alar deiime
urayabilir ve fifarensiyel lek deiimleri olabilir.

Akm Modu Saysallatrma (Stream Mode Digitizing): n tanml zaman
ya da mesafe aral ile noktalar otomatik olarak saysallatrma yntemi.

Akm Tolerans (Stream Tolerance): Akm modu saysallatrma boyunca,
dm noktalar arasnda var olan minimum aralk. Akm tolerans harita
biriminde llr.

Al i asing (Al iasing): Bir raster gsterim zerinde sivrilmi eriler ve diganal
izgiler olumas durumu. Bu durum dioganal izgi yada erilerin ekrandaki
piksel znrln amas durumunda ortaya karlar.
En: 1. Ortalama deniz yzeyi (jeoid), elipsoid, arazi ortalamas gibi bir
referans yzeyinden llen ve bir nokta olarak kabul edilen bir objeye veya
bir noktaya olan dey uzaklktr.
2. Ufuk hatt stndeki asal uzaklktr ufuk hattndan yukarya doru
llen ve ufuk hatt ile gk kresi zerindeki bir nokta arasndaki dey
daireye ait yay parasdr.

AML (AML): ARC Macro Language.

Amoeba, amip (Amoeba): Baknz kark market alan

Analiz (Anal ysi s): Belirlenen bir sorun ya da sknty gidermek zere, bir
ilem ya da bir model oluturarak model sonularn inceleme, yorumlama ve
mmkn olan sonular tavsiye edebilme eylemlerinin tm.

Analiz yaylm (Analysis extent): Bir aracn yapaca ilem zerinde
snrlamalar yapabilmek ve sadece bu alanda ilem yapabilmek amacyla x,
y koordinatlar ile tanmlanan alt sol ve st sa kelerinin ierildii alan.
Analiz maskesi (Anal ysi s mask): ArcGIS Spatial Analiz ve 3D Analiz
uzanmlarnda kullanlan bir raster veri setine ait, sadece seilen hcreleri
ierecek alanda yaplan uzamsal anlizdir.

Asal birim (Angular unit): Bir kre ya da elipsoid zerinde kullanlan l
birimidir. Genellikle derece cinsinden llr.
Merkezi meridyen ve standart paralel gibi baz harita projeksiyon
parametreleri asal birimde tanmlanr.
Ayrca baknz dorusal birim, lm birimi.


211

Animasyon (Animation): ArcGIS 3D Analiz ve ArcGlobe zerinde, ilikili
nesnelere bal deiiklii yanstan dinamik zelliklerdeki deiimi
tanmlayan gsterim (ekran vb) grntlerine ait bir koleksiyonun ard ardna
oynatlmas ile meydana getirilen canlandrma.

Animasyon yneticisi (Animation Manager): 3D Analiz iinde,
animasyonu oluturan paralar bata olmak zere animasyona ait ayarlarn
yapld, dzenlendii ve n izlendii arayzdr.

Annotasyon (Annotation): 1. Kartografya da, harita zerinde yer alan yer
ya da detay iin etiketler ile bilgi salayan metin ya da grafiktir. rnein,
annotasyonlarile konum ile balantl olaylar ve zellikler aktarlabilir. Rzgar
hz ve yn gibi
2. ArcGIS iinde, kullanc tarafndan harita zerinde bireysel olarak
seilebilen, yerletirilebilen ve deitirilebilen metin ya da grafiktir. Metin ile
detay znitelikleri ya da ilave bilgiler aktarlabilir. Annotasyonlar, kullanc
tarafndan manel girilebilir ya da etiketlerden yaratlabilirler. Annotasyonlar
ya harita dkman zerinde metin ya da grafik eleman olarak ya da
jeoveritabannda detay snf olarak depolanrlar.
Ayrca baknz etiket, annotasyon snf, grafik metin, metin formatlayan tag,
detay balantl annotasyon.

Annotasyon snf (Annotation class): Annotasyona ait alt setin nasl
gsterileceini belirleyen zellikleri ieren standart ya da detay balantl
jeoveritaban annotasyon detay snfnda annotasyon alt setidir. Standart ya
da detay balantl jeoveritaban annotasyon detay snf bir ya da daha fazla
annotasyon snf ierebilir.

Annotasyon oluturma sistemi (Annotation construction method): Ne
tip bir annotasyon detay yaratlacan ve yaratlan yeni annotasyon
detaylar iin ne kadar nokta gerektiini belirten ok sayda prosedrden
biridir. Oluturma yntemi olarak, yatay, dz, erili, nc izgi ve detay takibi
eklinde sralama yaplabilir.

Annotasyon detay snf (Annotation feature cl ass): Bir harita zerinde
yer alan genel alan ya da dataylar hakknda ilave bilgi salayan metin ya da
grafii depolayan bir jeoveritaban detay snf. Bir annotasyon detay snf bir
dier detay snfna bal olabilir, yle ki detaylarda yaplan deiiklikler
annotasyonlarda da yanstlr. Jeoveritaban iinde yer alan annotasyonlar,
Annotasyon ara ubuu zerinde yer alan aralar kullanlarak bir
dzenleme sezonu boyunca dzenlenebilirler.

Annotasyon grubu (Annotation group): Bir harita zerinde yer alan
alanlar ya da detaylar hakknda ilave bilgi veren metin ya da grafikler olan
annotasyonlarn organizasyonu ya da ynetilmeleri iin harita dkman


212
bnyesinde olan bir tutucudur. Annotasyon grubu, farkl annotasyon
setlerine ait gsterimi kontrol etmeye yarar. Harita bnyesinde depolanan
annotasyonlar, izim ara ubuu zerinde yer alan aralar ile dzenlenir.

Annotasyon katman (Annotation layer): Annotasyonu kaynaklayan bir
katman. Annotasyon iin depolanan bilgiler iinde metin dizini, gsterim iin
bir pozisyon ve gsterim karakteristikleri bulunur.
Ayrca baknz katman

Annotasyon hedefi (Annotation target): ArcMap iinde annotasyonun
kopyalanp yaptrlaca esnadaya da izim ara ubuu zerinde yer alan
yeni metin aralarnn kullanld durumlarda herita zerinde yeni
annotasyonun nereye yaratlacan gsteren annotasyon grubu ya da detay
snf. Annotasyon dzenle aralar ile yaratlan annotasyon mevcut
dzenleme hedefinde yaratlr, annotasyon hedefinde deil.

Ara (Tool):1. ArcGIS iinde, kes, ayr, sil, ya da tamponla gibi baz zel
jeoilem grevlerini gerekletiren bir girdi. Bir ara, istenilen sayda ara
seti ya da ara kutusu arkasnda yer alabilir.
2.Bir eylemin gerekletirilmesinden nce kullanc arayz ile etkileim
gerektiren bir komut. rnein, Bytme arac ile kullanc bytme ilemi
yaplmadan nce bytme ileminin yaplaca corafik veri evresinde bir
kutu izmelidir. Aralar istenilen herhangi bir ara ubuu zerine
yerletirilebilir.

Ara ubuu (Toolbar): Kullancya ilgili grevleri gerekletirme olana
salayan komutlara ait bir set. Ana Men ara ubuu bnyesinde men
komutlarna ait bir set vardr; dier ara ubuklar ise tipik olarak butonlara
sahiptirler. Ara ubuklar, masastnde kendi pencereleri iinde yzer
durumda olabilirler ya da ana pencere iinde st, alt, sol ya da sa ksmlara
palanabilir.

Ara Kutusu : Ara setleri ile jeoilem aralarna sahip olan bir nesne. Disk
zerinde bir *tbx dosyas, bir jeoveritaban iinde ise bir tablo olarak grlr.

Ara Seti (Toolset): Jeoilem de, benzer grevleri yerine getiren aralara
ait bir grup.
Ayrca baknz, zel ara, sistem arac.

Ara Bilgi si (Tool Tip): ArcGIS iinde, kullancnn fare iaretleyicisi ile bir
ara zerinde durmas ile ekran zerinde gsterilen bir araca ait tanmlama.

ARC Macro Dili (ARC Macro Language) (AML): Arcinfo Worstation (i
istasyonu) iin kullanc uygulamalar yaratmak zere kullanlan yksek
seviyeli algoritmik bir tescili dildir. Ekran menleri yaratabilme yetenei,
deiken kullanma ve atama, kontrol durumu altrma ve harita ya da


213
sayfa koordinatlarn alma ya da kullanma yetenei balca zelliklerdir. AML
bnyesinde etkileimli kullanabilecek gelimi komut setleri ya da AML
programlar (makrolar) iinde komutlar mevcut olup, bunlar yardmyla
Arcinfo evre ayarlarna ait durumlar rapor edilebilmektedir.

Arc-nod topolojisi (arc-node topology): Bir covarage (kapsam) iindeki
veri yaps, izgisel detaylar ile poligon snrlarnn yanstlmasnda ve a
izleme gibi analiz fonksiyonlarnda destek amal kullanlrlar. Nodlar her bir
yayn balang ve biti noktalarn temsil ederler. Bir nodu paylaan yaylar
balantldrlar ve poligonlar ise balantl yaylara ait setler ile tanmlanrlar.
Bir dier yay ile kesien yay, iki yaya ayrlr. Her bir yay ile yayn yn
istikametinde bld poligon iin sol ve sa tanmlamas yaplabilir.

ArcGIS Spatial Analiz (ArcGIS Spati al Anal yst): Uzamsal modelleme ve
detaylarn analizi imkann salayan bir ArcGIS uzanmdr. Hcre temelli
raster verilerin yaratlmas, sorgulanmas, haritalanmas ve analizi ile
btnlemi edilmi vektr-raster analizine imkan tanr.

Arcinfo i deiim dosyas (Arcinfo interchange file): Bir Arcinfo deiim
dosyas ya da dier adyla d veri verme dosyas, farkl makineler arasnda
veri deiimini salayacak bir dosya olup, covarage , grid ya da TIN ve
balantl INFO tablolarnn deitirilmesinde kullanlr. Arcinfo i deiim
dosyasna ait uzanm *.E00 lup, birok paradan oluuyorsa *.E01 *.E02
v.b, deiir.

Arcinfo alma alan (Arcinfo workspace): Covarage, grid, TIN, ya da
shapefile gibi dosya temelli koleksiyonlar dosyalama sisteminde klasr dizini
olarak depolayan yapdr.

ArcSDE (ArcSDE): Ssralanan u ticari veritaban ynetim sistemlerinden
birini kullanarak; IBM DB2 UDB, IBM nformix, Microsoft SQL Server ve
Oracle, uzamsal verinin depolanmasn, ynetilmesini ve kullanlmasn
salayan, ArcSDE kullanc uygulamalarnda bir k kaps olarak kullanlan
sunucu yazlmdr.

ArcToolbox Penceresi (ArcToolbox Window): Bir apalanabilir pencere
olan Arctoolbox Penceresi, ArcGIS iindeki ara ubuklarna ait ierii
gstermek, ynetmek ve kullanmak iin bir penceredir.Ara kutular iinde
yer alan ve disk zerindeki klasr ya da jeoveritabanlar iinde tutulan ara
kutularn kaynaklar.

ArcVEW projesi (ArcVEW project): ArcVEW srmnde, CBS ileri
iin dkmanlar yaratan ve depolayan bir dosyadr. ArcVEW 3 iinde yer
alan tm aktiviteler bu dosya ierisinde yer alr. Bu dosya iinde yer alan 5
tip dokman bilgi tutmak ve organize etmek iin kullanlr, bunlar srasyla;
grnmler, tablolar, diyagramlar, yerleimler ve avanue scriptlerdir. Bu


214
proje dosyas bnyesinde yer alan dkmanlar organize eder ve tek anlaml
ayarlar ASCII formatnda *.apr uzanm ile kaydeder.

ArcVEW proje dosyas (ArcVEW project file): Baknz ArcVEW projesi

Al an (area): 1. Snrlar ile tanmlanan, iki boyutlu ve kapal olan temel
uzamsal bir birimdir. Alana ait yaylm genellikle, d bir poligon ya da bitiik
grid hcrelerinin bir seti ile tanmlanr.
2. Birim kare ile llen , iki boyutlu corafik detaya ait boyutu hesaplayan
bir matematiksel hesaplamdr.

Al t Tip (Subtype): Jeoveritabanlar iinde, ayn znitelikleri paylaan bir
tablo iindeki nesneler ya da bir detay snf iindeki detaylara ait bir alt
kme. rnein, bir sokaklar detay snf iinde yer alan sokaklar, alt tip
olarak kategorize edilebilirler; lokal sokalar, toplayc sokaklar ve arteryal
sokaklar gibi. Bir jeoveritaban iinde ok fazla sayda detay snflar ya da
tablolar yaratmak yerine alt tipler yaratmak ok daha etkili bir yoldur.
rnein, bir jeoveritaban iinde yer alan dzine detay snf ile bunlara ait alt
tipler ile elde edilen performanstan ok daha fazladr. Varsaylan znitelik
deerleri ve domainlerin ayarlanabilmesinden dolay, alt tipler ile verinin
dzenlenmesi daha hzl ve daha doru bir ekilde yaplabilmektedir.
rnein, bir lokal sokak alt tipi, bu tip sokan detay snfna her
eklenmesinde otomatik yaratlabilir ve tanmlanabilir, bu alt tipe ait varsaylan
hz deeri olan 60 km/saat otomatik olarak atanacaktr.

Al t Katman (Sublayer): ArcGIS Survey Analiz iinde, bir harita dokman
iinde bir grup katman yapan alt katmanlara ait bir set.

Aritmetik ifade (Arithmetic expression): Bir nmerik sabit, deiken,
fonksiyon deeri ya da tm bunlarn bir btnne ait kombinasyonun
katld, aritmetik ilemciler ile parantezlerle ayrlabilen ve bylece tm
ifadeyi zerek tek bir nmerik deer ortaya konmasn salayan ifade
cmlesi. Bir ArcGIS desen dosyasnda, bir aritmetik ifade, (sol aritmetik
ilenen), (aritmetik ilemci), (sa-aritmetik ilenen) eklinde olur.

Aritmetik ilemci (Arithmatic operator): Spatial Analiz Raster Hesaplayc
iinde, iki gridin, iki saynn ya da her ikisinin toplanmasn, karlmasn ya
da blnmesini salayabilen temel ilemcidir.
Avenue (avenue): ArcView 3x iin nesne temelli programlama dili. Avenue
ile ArcView 3x zelletirmesi ve uygulama gelitirmesi iin aralar salanr.

Azimut (azimuth): 1.Bir merkez noktadan izilen baz doru ile ayn merkez
noktadan izilen 2. bir doru arasndaki a, derce cinsinden llr. Normal
olarak baz izgisi kuzeye doru olan olup, a baz izgisinden balayarak
saat ynnde llr. Azimut genellikle bir oblik silindirik harita projeksiyonu
yada iki nokta arsnda jeodetik ay lmek iin tanmlanr.2. Pusula yn.


215
ArcGIS 3D analizve spatial analiz iinde gne inlarnn yeryzne vurma
as olarak kullanlr.3. Ynlendirme ilerinde, yeryzndeki bir noktadan
gkyzndeki bir noktaya olan yn olarak tanmlanr.

Azimut projeksi yonu (azimuthal projection): Dnyann bir kavramsal
teet yada secant dzlemi zerine projeksiyonlanmasn kullanan bir harita
projeksiyonu formu. Azimut projeksiyonu, projeksiyon merkezinden harita
zerine yer alan her noktaya olan yn ya da azimutu doru olarak gsteren
bir projeksiyondur. Dolaysyla en ksa ve merkezden dier noktaya olan rota
bir dz yoldur.

B

Bal Eriim Yolu (Relative Path): Hesaplama da, mevcut alma dizini ile
ilgili olarak verilen bir bilgisayar dosyasna ait konum. rnein, ArcMap
iinde, bir harita dokman (*.mxd dosyas) iinde bulunan bir katmana ait
veri kayna iin eriim yolu, harita dokmanna ait konuma bal olarak
belirlenebilir; jeoilem iinde, bir ara kutusu iinde yer alan bir ara
tarafndan kaynaklanan bilgi iin kaynaa ait bir eriim yolu, ara kutusuna
ait konuma bal olarak belirlenebilir.
Ayrca baknz, eriim yolu.

Bak (Aspect): 1. Topografik yzeylerin eiminin bakt pusula yn.
Kuzeyden itibaren llr ve derece cinsinden hesaplanr. Baklar, srekli
ykseklik yzeylerinden elde edilirler. Bir TIN yzeyi iin kaydedilen bak,
yzeye ait en dik yama aa yndr. Bir raster iinde yer alan hcreye ait
bak, hcre ve yannda yer alan 8 adet komu hcreye bal olarak
hesalanan en dik yama aa yndr.
2. Bir projeksiyon sisteminin kavramsal merkezidir.

Bant (band): Komu dalga boylar ya da elektromanyetik spekturumun
grnr bantlar gibi ortak karakteristik zelliklere sahip frekanslara ait set.
Ayrca baknz raster veriseti bant

Bari yer (barrier): 1. Bir harita zerine yerletirilen nesne ya da a zerinde
yer alan ve ak engelleyen bir nokta. Bir dorusal a zerinde ak tkayan
engel.
2. Bir grid enterpolasyonunda ya da TIN oluturma esnasnda nceden var
olan ve arkasndaki detaylarn entarpolasyon ya da TIN oluturmaya
katlmlarn engelleyen izgi detay. Bu izgi ile bir ykselme , dm ya ad
alanda meydana gelen bir faylanma tanmlanabilir. Bariyerin nnda kalan
detaylar ileme dahil edilirler.

Baz yksekli k (base height): Bir yzeyi bir raster ya da bir detay gsterim
zerine izebilmek iin tanmlanan temel ykseklik. Detaylar ve rasterler iin


216
baz ykseklik, DEM gibi bir yzeyden, sabit bir deerden ya da bir ifadeden
tanmlamak mmkn olabilir. Geometrileri iinde z deerini depolayan
detaylar, sahip olduklar z deerine gre izilebilirler. Baz ykseklii bir
yzeyden alma ilemine zerine oturtma-giydirmead verilir.

Baz sembol (base symbol): ArcGIS Tracking Analiz uzanmnda, bir olay
ya da harita zerinde yer alan bir detay tanmlamak iin kullanlan
varsaylan semboldr.

Boolean ilemcisi (Boolean operator): Doru ya da yanl olarak sonu
vermesi istenen bir ifade. Mantk durumu.

Bowditch kural (bowditch rule): Baknz pusula kural

Blge (Region): Birden fazla poligon ile tek bir alan detayn temsil eden bir
coverage detay snf.

Canlandrc (Renderer): Gsterim durumunda verinin nasl grleceini
tanmlayan bir mekanizma. rnein, ArcMap iinde raster veri iin yama
glge canlandrcs ile mevcut veri deerlerine bal olarak eim ve bak iin
glgeleme hesaplanr ve uygulanr.

Canlandrma (Rendering): 3D analiz uzanm iinde, Katman zellikleri
diyalog kutusu zerinde yer alan Canlandrma sekmesi ile kullancya,
gsterim (ekran vb.) ynlenmesi boyunca bir katmann canlandrlp
canlandrlamayaca, glgelendirmenin nasl yaplaca ve izim
nceliklerinin ne ekilde olacan belirleyebilme olana sunulur. Ayrca
kullancya, byk resimlerin canlandrlmas durumunda kullancya ait
bilgisayarn hafzasnn ne ekilde kullanlacan ayarlama olana da
sunulur.

akma (coincident): Ayn konumda yer alma durumu. Kesien detaylar
ya da detaylara ait ksmlar, ayn dzlemdeki ayn uzayda yer alan
detaylardr. Jeoveritaban detay snflar iinde , belirlenen kme tolerans
iine den bir dier detay snfna ait dm noktalar ya da snrlar akan
saylr ve ayn koordinat deerlerine sahip olur. Bu dm noktalar ya da
snrlar, topoloji onoma ilemi boyunca birbirlerini yakalarlar.

alma Alan (Study Area): Bir analiz iinde ele alnan corafik alan.

ekicilik (attractiveness): Bir merkez ya da siteye ait birleik znitelikler
iin bir l olup, ekim ve ekicilii ler.

COGO (COGO): 1. Koordinat geometrisi. lm verilerini koordinatl veriye
dntrmek iin kullanlan algoritmalara ait bir set.


217
2. Bilinen bir kaynak noktasna dayal mesafe ve kuzey as kullanarak
dier lm noktalarnn konumlarn hesaplamakta kullanlan otomatik
haritalama yazlm.

COGO Birleik lmleri (COGO composite measurement): Survey
Analiz uzamnda birbirine bal COGO temel lmlerine ait seti ieren
lmler.

COGO temel lmleri (COGO simple measurement): Survey Analiz
uzamnda, vektrleri, ynleri, uzunluklar ve ortogonal kaymalar tanmlayan
model deerlerine ait lmler.

znrlk (Resolution)
1. Bir haritann gsterdii corafik detaylara ait ekil ve konum ile ilgili
detay. Byk lekli haritalarda, mmkn olan yksek znrlkler, detay
kabiliyeti ortaya konulur. lein azalmas ile birlikte, znrlkte azalr ve
detay snrlar da yumuatlr, basitletirilir ve tm detaylar grlmez;
rnein, kk alanlar noktalar olarak gsterilir.
2. Bir raster iinde her bir piksel ya da hcre ile gsterilen alan.
3. n bana nokta, izgi bana piksel ya da milimetre bana izgi
olarak ifade edilen, iki gsterim eleman arasndaki en kk boluk.

Davran (behaviour): Bir nesnenin bir jeoveritaban iinde ortaya koyduu
fonksiyon ya da ileme ait tarzdr. Davran kurallar ile jeoveritaban
nesneleri dzenlenebilir ve izilebilir. Tanml avranlar onama kurallarna,
alt tiplere, varsaylan ilikilere ve deerlere gre snrlandrlr.

En: Btn n yayan izgilerin azimutlarnn ya da ynlerinin merkez
noktasndan olmas veya kutbun kre zerinde karlk gelen izgilerle
azimutlarn veya ynlerinin ayn olmas.

En: 1. Belirli bir datumdan bulunan noktadan ikinci bir noktaya saat
istikametinde llen yatay adr. Bearing angel diye de bilinir.
2. (navigasyon) Bir yer noktasna dier yer noktasndan olan ve belirli bir
referans dorultusunda yer alan asal mesafe olarak ifade edilen yatay
dorultudur. Genellikle referans dorultusu 0 dereceden saat istikameti
ynnde 360 dereceye kadar llr. Bazen semt ile azimut birbirlerinin
yerine kullanlrlar. Ancak semt as navigasyonda yer noktalarna
uygulanrken azimut, dnya zerindeki bir noktadan gk kresi zerindeki bir
noktaya olan dorultular iin kullanlr.
3. (dzemsel lme) bir hattn, iinde bulunduu eyrek daireye komu
referans meridyeni ile yapt yatay adr. Bu terim (bearing) hesaplanm
olduu meridyenin ucu (kuzey veya gney) ile tanmlar ve hesaplama
ynnde (dou ve bat)dr. Bylece kuzeydou eyrek dairesinde meridyen
ile 50 derecelik bir a yapan hat; n 50 e lik bir semt asna (bearing) sahip


218
olacaktr. Pek ok lme almasnda, azimutlar bearinglere gre daha ok
tercih edilmektedir.

E zamansz (asynchronous): 1.Saysal haberlemede iletiim iin
zamanlama gerektirmeyen durumlar iin kullanlan bir terimdir.
2. E zamanl deil, ayn anda olmayan ya da olumayan. rnein;
balantsz dzenlemede ayn anda olmayan dzenleme iin kullanlr.

Yar dorusal enterpolasyon (bilinear interpolation): Yeni deeri
tanmlamak zere komu drt adet noktann ortalamasn dikkate alan,
kullanan bir yeniden rnekleme yntemidir.

x

Hata (blunder): statistiksel testler ile tespit edilen hata lm.

Yer imi (bookmark): Baknz uzamsal yer imi

Kesik izgi (breakline): TIN iinde yer alan bir izgide meydana gelen ani
eim deiimi. Kesiklik. Bir TIN iinde hibir gen kesik izgiyi geemez. Z
deerleri kesik izgi boyunca sabirt ya da deiken olabilir. Sert kesik
izgiler yol ya da nehir gibi zellikleri, yumuak kesik izgiler ise, yzeysel
davranta bir deiiklik olmakszn ilave bilgi salar.

Parlaklk temas (brightness theme): Parlaklk konusunda hcre
deerlerinin bir dier grid temasna gre deiken olduu grid temas. Bir
grid ierisinde yer alan hcre deerleri dier grid temasna gre grsel
olarak daha farkl olabilir. Sklkla glgeli kabartma, ykseklik gridleri iin
parlaklk temas olarak kullanlabilirler. Tamam depolanan topografik
yapdaki deiiklikler ve rnekleme snf says ile ilgilidir.

Tampon (buffer): 1. Bir harita detay etrafnda hesaplanan e mesafe ya da
e zaman blgesi. Bir tampon blgesi zellikle yaknlk analizi iin ok
yararldr.
2. Bilgisayar hafzas ya da diski zerinde tutulan geici depolama alan.

Bust hatas (bust): Baknz kapanma hatas

Dme,tu (button): zerine tklandnda bir komutun, makronun ya da
zek kodun altrlmas iin kullanlan dme. Butonlar herhangi bir men
ya da ara ubuu zerine eklenebilirler.

C

CAD (CAD): Bilgisayar destekli tasarm kelimelerin ingilizce ksaltmasdr.
Tasarm,izim ve grafik bilginin gsterilmesi iin kullanlan bir bilgisayarl


219
sistem. Bilgisayar destekli izim olarakta bilinen bu sistem, daha ok
mhendislik, planlama ve aktivitelerin resimlenerek gsterilmesini
desteklemek iin kullanlr.

CAD veriseti (CAD dataset): Baknz CAD detay veriseti

CAD izimi (CAD drawing): 1.CAD Sistemi kullanlarak yaratlan ematik,
figr ya da izime edeer saysal izim dosyas. 2. ArcCatalog iinde,
katalog aacnda tm detaylar ve annotasyon katmanlar ile bir CAD
dosyasna denk gelen ye. CAD dosyasnda tanmlanan semboloji ile
detaylarn ArcMap ya da ArcCatalog iinde nasl izilecekleri belirlenir.

CAD izim veriseti (CAD drawing dataset): Gsterim arlkl herehangi bir
ArcGS uygulamasnda grlebilecek olan tm CAD dosyasna ait resimsel
sunum. CAD izim veriseti, sembolojinin CAD uygulamasn taklit edilecek
ekilde ayarland bir kark detay tipine ait bir vektr veri kaynadr. CAD
izim verisetine ait nesnelerin grafik zellikleri tanmlanabilir, ancak detay
temelli sorgulamalar ve analiz iin kullanlamazlar.

CAD Detay snf (CAD feature class): oklu izgi, nokta, poligon, oklu
yama yada annotasyon verilerinden yalnz birini ieren ve salt okunur olarak
alabilen CAD detay verisetine ait ye. Bir CAD detay verisetine ait detay
znitelik tablosu, seilen CAD grafik zelliklerinden ve mevcut detay znitelik
deerlerinden oluan bir sanal tablodur.

CAD Detay veriseti (CAD feature dataset): Bir jeoveritaban destekli
emaya ait detay sunumu. Bir CAD detay snf 5 adet salt okunur detay
snfndan oluur, bunlar srasyla, oklu izgi, nokta, poligon, oklu yama
yada annotasyon detaylardr. ArcGIS destekli formatlar AutoCAD, DWG,
Autodesk DXF ve MicroStation DGN eklindedir.

CAD Dosyas (CAD file): ArcCatalog iinde, katalog aacnda tm detaylar
ve annotasyon katmanlar ile bir ile bir CAD dosyasna denk gelen e. Bir
CAD detay snf 5 Adet salt okunur detay snfndan oluur, bunlar srasyla
oklu izgi, nokta, poligon, oklu yama yada annotasyon detaylardr.
ArcGID destekli formatlar AutoCAD DWG, AutoDesk DXF ve Microstation
DGN eklindedir. ArcCatalog iinde bir CAD dosyas, bir CAD detay veriseti
ve bir CAD izim veriseti olarak temsil edilir.

CAD katman (CAD layer): 1. CAD verisetine ait seti kaynaklayan bir
katman. CAD verisi bir kark detay snf ieren bir vektr veridir. CAD
katmanlar iki tr olabilir; Tm CAD dosyasn gsteren bir harita katmann
ieren CAD izim veriseti ve verinin geometri tipi ile organize edildii CAD
detay katmanlar. 2. CAD izim dosyasnn bir bileeni. CAD katmanlar
akan izim asetatlarnn edeeri olup, bir izimin mantk kategorileri
iinde organize edilmesi iin gl aralara sahiptir. CAD katmanlar ve


220
seviyeleri ArcGIS ile birlikte ynetilebilmektedir.MicroStation iinde
katmanlar ayrca seviyeler olarak kaynaklanr.

CAD basamakl jeoveritaban (CAD staging geodatabase): Girdi CAD
izimine ait bir koleksiyonun n tanml emasna ait veri tablolar ve detay
snflarnn normalletirilmi sabit veri seti.

Kalibrasyon, lml eme, ayarl ama (cal ibration): 1. Bilinen standartlara
gre bir cihazn , aletin doruluunu kyaslama 2. Uzamsal analizlerde,
modelin analiz edilecek durumu yanstmas iin gerekli olan znitelik
deerleri ile hesaplama parametrelerinin seilmesi rnein; Gzergah bulma
ve yerletirmede kalibrasyon genellikle empedans deerlerini hesaplama ve
atama iin kullanlr.

Aday (candidate): Kaynak veri kaynann jeokodlamasnda, bir adres
aratrmas iin olabilecek potansiyel eleme iin belirlenen kayt.

Balk (caption): ArcGIS te yalnzca metin ile metin ve resim adl gsterim
tipleri iin belirlenen komut gsterim metni. K ullanc paras arayznn
kullanc tarafndan zetletirilebilirler.

nemlilik (cardinality): 1. Bir matematiksel set iinde elemanlarn says
2. Bir veritaban iinde yer alan nesneler arasnda bir iliki olup, bir dier tipe
ait nesneler ile ilkili bir tip nesneye ait sayy tanmlar. Bir ilikiyi ait
nemlilik, bire bir, bire ok, oka bir, ya da oka ok eklinde olabilir.

Kartezyen koordinat sistemi (cartesi an coordinate system): ki boyutlu,
dzlemsel koordinat sistemi olup xin yatay dzlemi, ynin dikey dzlemi
tanmland koordinat istemidir. Dzlem zerinde yer alan her bir nokta x, y
koordinat ile tanmlanr. Dzlem zerinde yer alan her bir nokta bir x, y
koordinat ile tanmlanr. Kartezyen koordinat dzlemi zerinde mesafe, alan
ve yne ait bal ller her zaman sabittir.

Kartoraf (cartographer): Yeryzndeki her trl detay iin teknik ve
mhendislik ynne uygun bir ekilde iki boyutlu dzleme aktarma ii,
haritac.

Kartorafya (cartography): Yeryzndeki her trl detay iin teknik ve
mhendislik ynne uygun bir ekilde iki boyutlu dzleme aktarma ii,
haritac.
En: Dnyann ve dier gk cisimlerinin bilinen fiziki, siyasi,idari ve benzeri
seilmi zelliklerini harita veya grafik olarak gsterme sanat ve bilimidir.

Basamakl tarz dosyasCSS (Cascading style sheets CCS): Bir HTML
yada XML dkmanna ait sunumun ya da yerleimin nasl olacan
tanmlayan bir standarttr. Tarz bilgileri iinde, yaz tipi boyutu, artalan rengi,


221
metin hizalama ve paylar vardr.oklu tarz dosyalar nceki tarz ayarlarna
eklenmek ya da zerlerine yazlmak suretiyle basamakl hale getirilebilirler.
World Wide Web konsirsuyumu CCS standardn korur.

Case (case): Bilgisayar destekli yazlm mhendislii. Programlama takm
iin bir gelitirme ortam salayan yazlm kategorisi. CASE sistemleri
gelitirme ilemlerini birletirmek, otomasyon salamak ve ynetmek zere
aralar sunar. Karmak olaylar ok fazla sayda kod satr yazlmn
gerektirdii iin CASE kullanc arayzleri ve kod yaratclar ile kolaylkla
yapabilir.

Katalog aac (catalog tree): ArcCatalog iinde, ilgili dosyalar ya da
eriilen bir veri taban iinde ki dizin ve klasrl yapy aan ve kullancya
ieriklerini gsteren Windows Gezgini benzer Katalog Gezgini.

Kategorik raster (categorical raster) : Ayn olan zelliklere deer atamas
ile snflar altnda toplanm bir raster verisetidir. rnein: sulak alanlar ve
tarmsal alanlarn zerinde grupland bir uydu grnts gibi. Kategorik
raster ile bir alan gsterilir ancak deerler srekli bir yzey oluturmaz.

Hcre (cell): 1. Bir resim, bir raster ya da bir gride ait bilgi depolanan en
kk birim.Bir harita iinde metrekare, milkare ya da kilometrekare gibi her
bir hcre ile yeryzne ait bir ksm gsterilir. Bunlar genellikle toprak tipi ya
da bitki snf gibi znitelikli deerlerdir. Hcreler genellikle kare ya da
dikdrtgen ekilli olup, altgensel ya da dairesel blgelerde kullanlabilir.
2. Bir piksel
3.Kark sembol, notasyon ya da detay iin kullanlan kk izim. Hcreler
AutoCad izimlerinde yer alan bloklara benzerler.

Hcre seimi (cll selection): Ya etkileimli bir yolla ya da SQL sorgulamas
ile birbirine bal hcreleri seme ii.

Hcre boyutu (cell size): Bir resim zerinde harita birimi ile llen ve bir
alan igal eden dikdrtgen boyutlu alan.

Hcre i statistikl eri (cell statistics): ArcGIS Spatial analiz fonksiyonlar
yardmyla oklu girdi rasterlarnda ayn konumda bulunan her bir hcreye
dayal kt raster veriye ait her bir hcre iin hesaplanan istatistikler.

liki Kurmak (Relate): ki tablo bnyesinde yer alan kaytlar arasnda, her
iki tabloda ortak olan bir eyi kullanarak bir geici balant kurulmas ilemi.

liki Yneticisi (Relate Manager): Tablolar arasndaki balantlar (ilikiler)
oluturmak, deitirmek ve silmek iin kullanlan bir ArcToolbox kullanm.
Kaydedilen balantlar, sonraki ArcTollbox sezonlar iinde yeniden aktif hale
getirilebilirler.


222

likili Nesneler (Related Objects): Veri alm, veri geri ykleme ya da bir
dier jeoveritaban iine veri karma iin seilen baz dier veriler ile ilikili
veri.

likisel Jeoveritaban (Relational Database): Paylalan znitelikler yolu
ile her bir dieri ile mantksal olarak ilikili tablolara ait koleksiyonlar eklinde
veriyi yaplandrmak iin kullanlan bir yntem. Tabloya ait isim, znitelik
(kolon) ismi ve birincil anahtara ait deerin bilinmesi ile bir iliki iinde
herhangi bir veri eleman bulunabilir. Ayrca baknz, RDBMS, iliki, ilikisel
katlm.

likisel Veritaban Ynetim Sistemi (Relational Database Management
System):Baknz, RDBMS.

likisel Katlm (Relational Join): Bir birincil anahtar olarak da bilinen bir
ortak alan yoluyla iki veri tablosunu kalc olarak birletirmek iin yaplan bir
ilem.

likisel lemci (Relational Operator): ArcGIS Spatial Analiz raster
Hesaplayc iinde, zel ilikisel koullar deerlendirebilen bir eit
matematiksel ilemci. Eer bir koul DORU ise, kt iin 1 deeri atanr.
Eer bir koul YANLI ise, kt iin 0 deeri atanr.

liki (Relationship): Bir jeoveritaban iinde yer alan iki nesne arasndaki
bir birliktelik ya da balant. likiler, uzamsal nesneler (detay snflar iinde
yer alan detaylar) ile uzamsal olmayan nesneler (bir tablo iindeki satrlar) ya
da uzamsal ve uzamsal olmayan nesneler arasnda var olabilir.

liki Snf (Relationship Class): Bir iliki hakknda bilgi depolayan
jeoveritaban esi. Bir iliki snf, ArcCatalog aac ya da ierikler iinde bir
e olarak grlebilir.

Merkez izgi (centerline): Yol, nehir gibi belirli bir genilie sahip detaylar
iin tanmlanan orta hat.

Merkez izgi vektrletirmesi (centerline vektorization): Balantl
hcrelere ait merkezler boyunca yaplan vektr detay karma iin kullanlan
bir yntem. Tpik olarak, parsel ve vektrletirmesi ve taranm haritalarn
llmesi iin kullanlr.

Merkezi meridyen (central meridian): Bir projeksiyonlu koordinat
sisteminde genellikle x kaynak ve merkez boylam olarak kullanlan boylam
izgisi. Devlet dzlemi gibi snrl yaylma sahip dzlemsel dikdrtgen


223
koordinat sistemlerinde grid kuzeyi merkezi meridyen zerinde doru kuzey
ile akr.

Kitle merkezi (centroid): Detaya ait geometrik merkezdir. Bir izgiye ait orta
nokta, bir poligona ait alan merkezi olup, bir boyutlu ekil iin ise hacim
merkezidir.

Di yagram (chart): 1. Hava ya da deniz tamacl iin kullanlan bir harita.
2. Tablo verilerine ait grafik sunum olup, bir diyagram ile genellikle iki dik
eksen boyunca llen iki ya da daha afzla deiken nicelik arasndaki iliki
gsterilir.

Veri geri ykleme (check in): Ana jeoveritabanna verinin bir kopyasn
yollayan, bu verinin orjinalinin zerine yazan ve yeniden eriilebilir hale
getirilebilen ve bu konumdan kaydedilebilen bir prosedrdr.

Veri alm (check out): Bir ana jeoveritabanna veriye ait kopyay aktarma
ilemi olup, veriye ait orijinal kopyann zerine yazarak ve yeniden etkili
klarak bu konumdan eriilmesinin ve kaydedilmesinin yolunu aar.

Veri alm srm (check out version): Veritabanna verinin alnmas
durumunda, bir veri alm jeoveritaban iinde yaratlan veriye ait bir srm.
Bu srm, eleme srmne ait bir kopya olarak yaratlr. Yalnzca bu veri
alm srm yaplan deiiklikler, yeniden ana jeoveritaban iinde geri
yklenebilir.
Ayrca baknz veri alm jeoveritaban, ana veri alm, srm.

Koroplet haritas (choropleth map): Sembolize ettii snf ya da ksmi
olaya ait bilgiyi younluk ile sunan renkli ya da glgeli alanlara sahip bir
tematik harita.

Daire (circle): ki boyutlu olan ve istenilen yarapta izilen bir geometrik
ekil.

Dairesel yay (ci rcular arc): Biri bata biri sonda olmak zere iki adet esas
dm noktas ve arada da yay oluturan dm noktalarndan oluan
dairesel grnml yay.

Snf (class): 1.Bir grup veya znitelik deerleri kategorisi; bir ortak kesin
sfat deerlerine sahip olan blnmezler eriti
2.Ayn koullar yanstan bir raster dosyadaki pikseller.

Snflandrma (classification): znitelik deerlerine dayal olarak girdileri
gruplara ya da kategorilere ayrma ilemi. Her bir grup lejant iinde bir
sembol ile temsil edilir.


224
Saysal veri giri kaps (clearinghouse gateway): FGDC Veri Evine giri
noktas. Veri kullanclar, saysal alan verilerinin aratrlmas iin
seenekleri arayzn kullanabilirler. (FGDC)Ulusal Uzamsal Veri Alt Yaps
(NSDI).

Saysal veri giri nodu (clearinghouse node): FGDC uyumlu metaveri ve
veriye ait bir koleksiyonu sunan, Z39.50 protokoln kullanan bir internet
sunucusu.
Ayrca baknz Federal Corafik Veri Komitesi (FGDC), ulusal uzamsal
altyaps (NSDI)

Kullanc taraf adres yerletirici (client-side address locator): Ayn
bilgisayar zerinde yaratlan ve kullanlan adres yerletirici.

Krp, kes (clip): Arcinfoa bir kapsam detayndan bir dier kes kapsam
detay ile tanmlanan alan keserek karma ilemi olup, kesilen tm alan
iinde kalan detaylar sonu iine aktarlr.Covarage kes olarak ta adlandrlr.

Kapal dng traversi (closed loop traverse): Haritaclkta ayn lm
noktasnda balayan ve ayn lm noktasnda sonlanan travers olarak
kullanlr.
Ayrca baknz ak travers

Kapanm hatas (closure error): Survey analiz uzamnda, bir kapal
traverse ait son noktann konularak kapatlmas ile hesaplanan koordinatlar
ile mevcut koordinatlar arasnda var olan farktr.

Kapanm raporu (closure report): Traverse ait son nokta koordinat ile
hesaplanan son nokta koordinat arasndaki farkn zeti olarak tanmlanr.

Kme tolerans (cluster tolerance): Jeoveritaban detay snflarnda,
topoloji iinde yer alan dm noktalar arasndaki minumum tolere
edilebilecek mesafeyi tanmlar. Bu mesafe iindeki noktalar e saylr ve bir
dieri tarafndan yakalanr.

Kmeleme (clustering): Kme tolerans iinde yer alan detaylarn
yakalanmas iin kullanlan bir topoloji onoma ilemi.

Kodlu deer domaini (coded value domain): Bir jeoveritaban iinde yer
alan znitelikler iin izinverilebilir deerlere ait bir seti tanmlayan znitelik
domainine ait bir tip. Kodlu deer domainleri bir kod ve edeer deerden
oluur. rnein; bir yol detay snf iin 1,2 ve3 deerleri ile yol yzeyine ait
tip tanmlanabilir.; bunlar srasyla, akl, asfalt ve beton
eklindedir.Kodlar jeoveritaban iinde depolanrken, karlk gelen deerler
ise znitelik tablosunda grlr.


225
Renk aral (colour ramp): Bir harita zerinde yer alan snflar ayrmak
zere kullanlan renk araldr.

Renk haritas (colormap): Renklerle ilgili deerlere ait set. Renk haritalar
daha ok, eitli farkl platformlar zerinde bir raster verisetini srekli olarak
gstermek iin kullanlrlar.

Kolon (column): Bir tabloya ait dikey boyut. Bir tablo iinde yer alan satrlar
ya da tm kaytlar iin her bir kolon iinde znitelie ait bir tip deer
depolanr. Verilen bir kolon iinde yer alan tm deerler ayn veri tipine ait
olup, rnein, say, dizin.

COM (COM): Baknz bileenli nesne modeli

Kombo kutusu (combo box): Metin kutusu ile alr kapanrlisteyi birletiren
bir kullanc arayz arac. rnein; ArcCatalog iinde yer alan Konum
Kombo Kutusu ile, ilgili eriim yolunun girilmesi ya da bir alr kapanr
listeden ilgili eriim yolunun seilmesi ile Katalog aac iinde yer alan bir
enin seilmesi salanm olur.

Komut (command): 1.Bir klavye ya da bir komut yorumlayc ile bir
dosyadan okumak eklinde bir kontrol aleti ile bir kullanc tarafndan
yaynlanan ya da tetiklenen, kelime ya da harfler ile bir ilevi yerine getiren
bir bilgisayar programna ait talimat.
2. Bir ara ubuu zerinde yer alan bir metin kutusu, kombo kutusu, buton,
men ya da man esi

Komut satr (command line): DOS benzeri, komutlarn yazlarak
altrld bir ekran iin kullanc arayz. Jeoilemde ArcToolbox
penceresine eklenen herhangi bir ara komut satrndan
altrlabilmektedir.

Yorum (comment): Survey Analiz uzamnda hesaplama hakknda verilen
ilave bilgiyi tutan alan.

Younlatrma (compaction): Baknz sktrma
Grev ilemcisi (Assignment operator): Bir ifadeye ait sonucu ktya
atayan bir ilemci tipidir, genellikle depolama iin bir rasterdir.

Pusula kural (compass rule): 1. Bowditch kural olarak da bilinen ve ok
yaygn olarak kullanlan bu kural, a ve ynlenme iin olan inceliin mesafe
iin olan incelie eit olduu kablne dayanr. Daha da zel olarak, ilk
noktadan zerinde alan noktaya kadar poligon boyunca olan mesafelere
ait toplamn, poligon ait toplam uzunlua blnmesi eklinde her bir nokta
iin bir dzeltme faktr hesaplanrve uygulanr. Her bir noktadaki dzeltme


226
faktr, noktalara ait koordinatlara datlacak olan hata dzeltme miktarnn
belirlenmesi iin toplam kapanm hatas ile arplr.
2. ArcMap ve ArcGIS Survey analiz uzanmnda bir travers hesaplamas iin
kapanma hatasn ayarlamak iin kullanlan kuraldan biridir. Dier iki kural
ise gei kural ve crandall kuraldr.

Karmak dinamik olay (complex dynamic event): Tracking Analiz
uzanmnda bir uak gibi bir hareket eden nesneyi gsteren iki bileenli
karmak geici olaya ait bir tip olup, hareket eden nesneye ait corafik
konum zamanla deiir, bylece bir girdi tablosu iinde ilave znitelikler
depolanr.

Karmak kenar detay (complex edge feature): Bir jeoveritabannda,
mantksal a iinde bir izgisel detaynn bir ya da daha fazla a elemanna
karlk gelmesi durumudur.

Kark market alan (complex market area): eitli vektrler ile bunlar
balayan bir maazaya ait en d mesafede yer alan mterileri bulmak
suretiyle hesaplanan bir alan. Karmak market alanlar, basit market
alanlarndan daha doru sonular verir; bunun sebebi ise burada fiziksel ve
kltrel bariyerlerin dikkate alnmasdr.Bunlar bazen, dzensiz ekillerine
bal olarak srekli ekil deitiren amipler olarakta adlandrlrlar.

Karmak istasyon olay (complex stationary event): Tracking Analiz
uzanm iinde, bir trafik sensr gibi bir istasyon nesnesini gsteren ve iki
bileeni olan bir karmak geici olaya ait bir tip. Sensre ait corafik konum
deimez, bylece konum bilgisi girdi detay snf iinde depolanr.

Karmak geici olay (comlex temporal event): Tracking Analiz
uzanmnda, iki bileenli bir olay; biri nesne bilgisi ile kalan, dieride zaman
ile nesne tarafndan yaplan gzlemlerdir. Geici nesne ile geici gzlemleri
birletirmek suretiyle bir karmak olay kayd ya da mesaj yaratlr. ki tip
karmak geici olay vardr; dinamik ve istasyonlu.

Bileenli nesne modeli COM (component object model COM): Hangi
dilde gelitirildiine baklmakszn bir a evresi iinde kullanlabilecek
yazlm bileenlerini etkili klan bir ikilik standarttr. Microsoft tarafndan
gelitirilen COM teknolojisi ile arayz grmesine ait altta yer alan servisler,
yaam dngs ynetimi, lisanslama ve olay servisleri salanr. ArcGIS
sistemi, COM nesneleri kullanlarak yaratlmtr.

Karma lm(composite measurement): Survey analiz uzamnda, bir grup
ile ilkili ve bir gruba uygulanan basit lmlere ait bir setidir.

Karma eleman(compound element): Metaveri ile birlikte, jeospatial
verisetine ait karakteristikleri birlikte tanmladklar veri elemanlarna ait bir


227
grubun dier bireysel veri elemanlar tarafndan temsil edilen gruba gre
daha yksek bir seviyeye sahip olmas durumu.

Sktrma(compression): Veri ele alma ve depolama iin dosya boyutunu
azaltma ilemi.

Hesapl ama(computation): kt parametrelerini hesaplamak iin bir
algoritmaya, uygulanacak kurallar setine ve girdiparametrelerine ihtiya
duyan bir ilem. Girdi parametreleri tipik olarak koordinatlar ve lmlerdir.

Hesaplama a(computation network): Hesaplama admlar. kt
tarafndan iaret edilen hesaplamalarda kullanlan bir yada daha fazla girdiyi
ieren ilem a.

Hesaplama a analizi penceresi(computation network Analysis
window): Survey analiz uzanmnda, ilemlerde keslmeleri, hesaplama
durumu ve hesaplama a dngsn gsteren hesplama a ile ilikili tm
bilgileri gsteren pencere.

Hesaplama a dngleri(computation network cycles): Survey analiz
uzanmnda, ayn a hesalamalarnda bir noktaya ait koordinatlar hem girdi
hem de kt iin kullanlarsa hata ortaya kar. Tm a onanmadan, tm
durumlarn geerli klnmas ve dnglerin sabitlenmesi gerekir.

Hesapl ama durumu(computation state): Survey Analiz uzanmnda,
hesaplama iin mod ya da koullarn tm. Bir hesaplama drt farkl
aamada olabilir; geerli, tarih d, hatal ya da eksik.

Hesaplama arac(computation tool): Survey Analiz uzanmnda,
hesaplama sayfalarna lm deerlerini ekleyen ve harita ile etkileim
gsteren ara.

Bilgisayat destekli tasarm(computer-aided desaign): Baknz CAD.

Bilgisayar destekli yazlm mhendislii(computer-aided software
engineering): Baknz CASE.

Balama(conca tenate): ki ya da daha fazla karakter dizinini ieren
kelimeyi birbirine balama ii. rnein; Cengiz ve Doangnl gibi iki
karakter dizinini Cengiz Doangnl biiminde birletirmek iin kaullanlr.

Olaylar balama(concatenate events): Dorusal kaynaklamada,
belirlenen alanlar iin ayn deerli ayn rota zerinde bulunan olaylar ieren
tablolardaki olay kaytlarn birletiren komut. Yalnzca, bir nceki olaya
ait..dan lmlerinin eletii durumlarda olaylar birletirilir. Olaylar birletir
komutu sadece izgi olay tablolar iin mevcut olacaktr.


228

Emerkezli halkalar(concentric rings): Baknz binili halkalar.

Uyumluluk ynetimi(concurrency manegement): Birden fazla kullanc
tarafndan yaplacak olan rasgele ve e zamanl eriimler destekleniyorken,
veriye ait uyumluluunu korumak iin gelitirilmi olan bir veritaban ynetim
ilemi. Bir sistemi kullanmak iin uygulanacak tipik bir teknik, ok sayda
kullancnn e zamanl olarak veriyi okumas ve dzenlemesi suretiyle
ortaya kacak olan veri bozulmasn nlemek iin veriyi kitleyen bir sitem
kullanmak olacaktr.

Koul ifadeleri(conditional expression): leneni hemen takip eden keli
parantezler ile kapatlan desen dosyalar iindeki ifadeler.

Yaplanma(configuration)

Uyumazlk(conflict): ok sayda kullancn iki srm e zamanl olarak
dzenlemesi ya da uzlatrmas durumunda, birbirine uyum gstermeyen bir
karlkl eylem ve sonu ortaya kar. Hem dzenlenen hem de uzlatrlan
srmlerde ayn detayn ya da topolojik ilikili detaylarn dzenlenmesi
durumunda ortaya kar ve veritaban iinde hangi gsterimin geerli olduu
konusunda bir karmak ve ak olmayan durum ile karlalr.

Uyumazlk zm(conflict resolution): ok sayda kullancn iki srm
e zamanl olarak dzenlemesi ya da uzlatrmas durumunda, birbirine
uyum gstermeyen bir karlkl eylem ve sonu ortaya kar. Hem
dzenlenen hem de uzlatrlan srmlerde ayn detayn ya da topolojik
ilikili detaylarn dzenlenmesi durumunda ortaya kar ve veritaban iinde
hangi gsterimin geerli olduu konusunda bir karmak ve ak olmayan
durum ile karlalr.
Bir uyumazln zlmesi iin, kullancnn detaya ait doru gsterimi
bildirmek zere bir karar vermesi ve bunu Uuyumazlk zm diye
diyalogh kutusu iinde tanmlamas gerekmektedir.

Konformal projeksi yon(conformal projection): Kk alanlarda ekilleri
koruyan projeksiyon lm izgileri 90 derecelik alar ile kesiirler ve harita
zerinde yer alan herhangi bir noktada, tm ynler iin lek ayndr. Bir
konformal projeksiyon ile yaylara ait kesiimler arasnda kalanlarda dahil
olmak zere tm noktalardaki alar korunur; bu sebepten dolay, ok sayda
yay ile kapatlan alanlara ait boyutlarda byk oranda bozulmalar meydana
gelir.Byk blgelere ait ekiller hibir projeksiyonda korunamaz.

Konik projeksi yon(conic projection): Yeryzne ait corafik detaylar
dnya zerine oturtulmu bir parti apkas benzeri bir teet ya da sekant
koniye projeksiyonlayan bir projeksiyondur. Koni takiben uzun kenar
boyunca kesilir ve bir dz harita eklinde alr.


229
En: Bir kreye teet olan, bir koni zerine corafik paralel ve meridyenleri
izdrerek oluturulan ve koniyi dzleme aan bir harita izdm. Koninin
kreye olan teet ya da kesme durumlar deiik ekillerde bulunabilir.

akan, kesien, rastlaan(coincident)

Balant(connection): ArcCatalog iinde, uzak dosya sistemlerine ulamak
ve veritabanlarn paylamak iin kullanlan mekanizma.

Ballk(connectivity): 1. Bir CBS veritaban iindeki detaylarn bir dierine
fonsiyon ya da uzamsal olarak eklenme durumu.
2. Bir jeoveritabannda, ak, izlemem ve eriim yolu bulmay kontrol eden
mantk a iinde yer alan kenarlama ve katlm durumu.
3. Bir kapsam da her bir yay iin nodadan nota olan durumu kaydetme ile
balantl yaylarn topolojik tanmlanmalar.
Ayrca baknz yay-nod topolojisi.

Ballk kural(connectivity rule): Bir jeoveritaban iinde birinden dierine
balanabilen a detaylarnn says ve tipini snrlayan kural.

Balayc( connector): Bir model iinde yer alan elemanlar arasndaki
ilikiyi grsel anlamda salayan eleman.Balayclar, ilemleri yaratmak
zere elemanlar birbirlerine balarlar. Tipik ilem ile bir girdi veri eleman,
bir ara eleman ve bir tretilmi veri eleman birbirine balanr.

Kstl ayarlamalar(constrained adjustment): Survey Analiz uzamnda bir
lm a iin en kk kareler ayarlamas yaplrken karlalan iki fazdan
biri. Bu fazda, vurgulanan ey, sonu koordinatlarnn hesaplanmas olduu
kadar kaynak noktalarnn da test edilmesidir.

Kstlamalar(constrains): Veri entegrasyonunu korumak iin modelde
belilenen snrlamalar. rnein, bir su a modeliiinde, bir 20 cm apl boru,
bir 10 cm apl boruya balanamz.

Detaylar yarat(construct features): ArcMap iinde, bir dzenleme komutu
yardmyla bir ya da daha fazla detay snfnda seilen detaylar kullanarak
hedef detay snfnda yeni bir detay snf yaratr. Detaylar Yarat arac, hedef
detay snfna ait geometriye dayal olarak poligon snrlarn takib eden
izgiler ya da poligonlar yaratmak iin seilen detaylara ait girdi
geometrilerini kulanrlar.

Kapsama(containment): Ayn ya da farkl bir katman iinde yer alan bir
poligon tarafndan tamamen kapsanan detaylara ait set ya da poligon, izgi
veya nokta detay iin yaplan uzamsal iliki tanmlamasdr.


230
Saysal Jeouzamsal Metaveri iin erik Standard(Content Standard for
Digital Geospatial Metadata): Bir saysal jeouzamsal verinin seti iin FGDC
tarafndan belirlenen metaveriye ait ierik bilgilerini onaylayan bir yayn.
Standarda ait ama, metaveri ile ilgili kavramlar iin tanmlar ya da
terminolojiye ait bir ortak set salamaktr. Tm birleik devletler hkmet
kurumlar bu standartlar takip eden metaveri yaratmak amacyla federal
destekler almaktadrlar.

Srekli detay(continuous feature): 3D Analiz uzanmnda, uzamsal olarak
ayrk olmayan detay. Bir srekli yzey zerinde yer alan muhtemel deerler
arasndaki bir kesiklik ya da iyi tanmlanm kesikler olmadan yaplabilen
gei.

Srekli raster(continuous raster): Bir yzey formu iin srekli deien
deerlere sahip bir setten oluan ve dnyay gsteren bir raster.rnein; bir
raster saysal arazi modeli ya da bir enterpole edilerek yaylm kimyasal
konsantrasyon yzeyi, srekli rasterler iin iyi birer rnek olabilir.
En: Yeryzndeki eit ykseklikleri harita zerinde temsil ettii dnlen
lekli srekli izgiler.

Kontrol(control): Haritalamada, yatay ve dikey konumda istenilen
hassasiyette doruluu bilinen ve sabit nokta olarak tanmlanan kaynak ya
da kontrol noktalar. Kontrollerin tesis edilmesi, saysallatrma iinde
yapcak olan ilk basamaklardan biridir.

Kontrol noktalar(control points): Baknz kontrol

Konvansiyonel alternatif hipotezler(conventional alternative
hypothesis): Survey Analiz uzanmnda, a iinde yer alan tek bir lm
evreleyen noktalarn var olduu kabulne dayal basit ancak etkili bir
hipotez. Bu hipotez ile ilikili test w-testidir.

evrim(conversion): Rasterdan vektre olan evrim gibi bir veri
yapsndan bir dierine ya da x,y koordinat tablosundan nokta shapfilee
veya shapefiledan covarage evrim gibi bir veri formatndan bir dierine
evirme ya da dntrme ilemi.

Koordinat geometrisi(coordinate geometry): Baknz COGO

Koordinat geometri pol igonu(coordinate geometry traverse):Survey
Analiz uzanmnda, bilinen bir bireysel noktadan balayan ve sral nokta
lmlerine dayal yaplan ilemler ve hesaplama sreci. Her bir yeni lm
noktas bir travers gzergah ile tanmlanr ve sral noktalara ait balang
yeri olarak kullanlr. Bir poligon gzergah, ynlere alara ve dairesel yay
parametrelerineait eitli kombinasyonlar kullanlarak tanmlanabilir.


231
Koordinat geometri poligon esasen , alt blm planlarndan alnan deerlere
dayal koordinatlarn tanmlanmas iin kullanlr.

Koordinat sistemi(coordinate system): Bir noktaya ait konumu
tanmlamak iin bir alana ait yzey zerine oturtulan bir sabit kaynak i
erevesi olup, bir kaynak sistemi bnyesindeki iki ya da boyut iinde bir
uzayda noktalara ait konumlar tanmlamak iin kullanlan noktalar, izgiler
ya da yzeylere ait bir set ile kurallara ait bir set vardr. Koordinat
sistemlerine ait yaygn rnkler iin, yerkre yzeyi zerinde kullanlan
corafik koordinat sistemi ve kartezyen koordinat sistemi verilebilir.

Koordinatlar(coordinates): Uzamsal kaynak erevesi iinde bir konumu
tarif eden x,y ve muhtemel z deerleri. Koordinatlar, dier konumlara ait
olarak yeryz yzeyi zerinde yer alan konumlar gstermek iin kullanlr.
En: Belirli bir referans sisteminde bir noktann konumunu tanmlayan
dorusal veya asal byklkler. Dik koordinat sistemi veya kresel
koordinat sistemi gibi belirli bir referans sistemini tanmlamak iin kullanlan
genel bir terim. Astronomik koordinatlar, jeosantrik koordinatlar, corafik
koordinatlar, uzay koordinatlar, fotoraf koordinatlar v.b
Ayrca baknz x,y koordinatlar

Koordinat dnm(coordinate transformation): En:1.Orjinin
noktasnda koordinat eksenlerinin dndrlmesi ve telemesi ile deiiklie
maruz kalan koordinatlarn oluturulmasn salayan matematiksel ilemler.
Orjinin yer deitirmesi, koordinatlar eksenleri boyunca lein deimesi,
referans uzayda geometrinin ve bykln deimesi.
2. Bu ilemi tamamalamak iin kullanlan parametre setleri. Affine
transformation, rectification,datum transformation.

Korelasyon(correl ation): Olaylar, nesnelerden oluan topluluklar arasnda
yer alan ve seilen iki nesne ya da olay arasndaki ilikiyi ortaya koyan
matematiksel ve istatistiksel kyaslama durumu.

Maliyet gridi(cost grid): ArcGIS Spatial Analiz uzanmnda, maliyet arlkl
mesafe fonksiyonunun almas iin bir girdi verisetine ihtiya vardr. Bu ra
ile grid iinde yer alan her bir hcre yoluyla bir seyahat masraf tanmlanr.
Arlkl mesafe maliyeti fonksiyonu, bir kaynak ya da kaynaklara ait bir sete
grid iinde yer alan her bir hcreden olan birikmeli seyahat maliyetini
hesaplamak iin bu maliyet gridini kulalnr.

Maliyet arlkl yerletirme(cost-weighted directi on): ArcGIS Spatial
Analiz uzanmnda, maliyet arlkl mesafe gridi iinde yer alan her bir
hcreden yakn kayna tanmlayan fonksiyondur. Her bir hcre en yakn
kaynak hcreye, birikmeli seyahat maliyeti ad altnda tahsis edilir.


232
Maliyet arlkl ynlenme(cost-weighted distance): ArcGIS Spatial Analiz
uzanmnda, bir maliyet gridini iinde yer alan her bir hcreden olan rotay
tanmlayarak en ucuz maliyetli gzergah takip ederek en yakn kaynaa
dnen bir yol haritasn salayan fonksiyondur.

Maliyet arlkl mesafe(cost-weighted distance): ArcGIS Spatial Analiz
uzanmnda, bir maliyet gridini kullanarak kt gridinde her bir hcreye bir
deer atayan fonksiyondur.

Coverage(coverage): Arcinfo yazlm kullanarak corafik detaylar
depolayan bir veri modeli. Bir coverage, bir birim olarak ele alnacak tematik
ilikili veriye ait bir seti depolar. Genellikle topraklar, aklar, yollar ya da
arazi gibi tek bir katman temsil eder. Bir coverage iinde, detaylar hem
birincil detaylar hem de ikincil detaylar eklinde depolanr. Detay znitelikleri,
detay znitelik tablolar iinde bireysel olarak tanmlanr ve depolanr.
Coverageler ArcGIS iinde dzenlenemezler. Arcnfo iinde, corafik
detaylara ait format tanmlayan ve bir coverage iinde veriyi destekleyen bir
snflama. Detay snflar bnyesinde, nokta, yay,nod,rota, rotasistemi, ksm,
poligon ve blge olabilir. Corafik detaylar modellemek iin yaylar ve nodlar
kullanlabilir.; rnein:yol orta hatlar gibi dorusal detaylar modellemek iin
yaylar ve nodlar kullanlabilir. Tk, annotasyon, balant ve snr detay
snflar ise , coverage veri ynetimive gsterimi iin veriyi destekleme
grevini stlenir.

Coverage biri mleri(coverage units): Bir coverage iinde depolanan
koordinat sistemi birimleridir.

Krma(cracking): Detay kenarlarndaki kesimelerde yaratlan dm
noktalarnda gerekletirilen topoloji onama ilemine ait bir blm.

Crandall kural(crandall rule): 1.Bir travers iinde kapanma hatasn
ayarlamak iin en kk kareler yntemine dayal bir zel durum yntemi.
En ok bir alt blm planndan bir parseli temsil eden bir kapal travers
iinde kullanlr. Gzergah ynlerinde ve alarnda hata olmad kabul edilir
ve tm hata dzeltmeleri yalnzca mesafeye uygulanr. Bu yntemde
kapanm hatasnn datlmas iin en kk kareler yntemi kullanlr ve
ayarlanmadklarndan emin olmak iin alar ve ynlere sonsuz bir arlk
uygulanr. Baz durumlarda bu ayarlama yntemine ait sonular ile beklenen
elde dilemeyebilir. Byle durumlarda bir alternetif yntem uygulanr.
2.ArcMap ve Survey Analiz uzanmnda kaynak gnn kaydeden
hesaplanmaya ait znitelik.

Kritik deer(critical value): Survey analiz uzanmnda bir hipotezin
geerliliini kaybetme ya da ya da geerli olmasn belirleyen zel kesim
noktas. Kritik deerler bir gven (a) seviyesi seilerek belirlenebilir.
Ayrca baknz gven seviyesi.


233

CSDGM(CSDGM): Baknz saysal jeouzamsal metaveri iin ierik standard.

CSS(CSS): Baknz basamakl tarz dosyas

Kbik erilik(cubic convolution): Rater verinin yeniden rneklenmesinde
hcre etrafnda yer alan 16 adet hcre deerini dikkate alarak hcre deeri
atamas yapan bir yeniden rnekleme yntemi.

Birikmeli, toplanm, kmlatif(cumulative)

Mevcut koordinat(current coordinate): Survey analiz uzanmnda her bir
projeyi en iyi tanmlayan lm noktasna ait tek koordinat. Mevcut
koordinata bir ksm lm noktas iin bir koordinattan fazla d veri
alnmas ya da ayn projenin hesaplanmas durumunda ihtiya duyulur.

Mevcut grev(current task): ArcMap iinde bir dzenleme boyunca Mevcut
grev alr kapanr listesinden seilerek zerine taslak oluturacak alma
aralar ile alacak olan detay snfn tanmlamak iin kullanlan grev
seenei. Mevcut grev, mevcut grev alr kapanr listesinden bir grevin
seilmesi ile belirlenir.

Mevcut alma alan(current workspace): evresel ayarlar diyalog
kutusundan ayarlanan, dosya temelli corafik verinin zerinde almasn
salayan alana ait kullanc tanml eriim yolu. Mevcut alma alan iinde
var olan veriye, herhangi bir araca ait diyalog kutusundan ya da komut satr
iinde ilgili ismin girilmesi ile eriilebilir.

zel davran(custom behavior): Bir gelitirici tarafndan zel olarak
yaratlan ya da zerine yazdrlan jeoveritaban nesnesi ile ilgili yntemler,
fonksiyonlar ya da ilemlere ait bir set.

zel detay(costom feature): Jeoveritaban iinde, bir gelitirici tarafndan
bir snf iinde tanmlanan bir zel davranl detay.

zel ara(custom tool): Jeoilemde bir kullanc tarafndan yaratlan ve bir
ara setine ve ara kutusuna eklenen bir ara.

zel araseti(custom toolset): jeoilemde skca kullanlan aralara dair bir
grubu ya da zel aralar tutmas ve organize etmesi iin bir kullanc
tarafndan yaratlan bir ara kutusuna ait alt kme.

Mteri market analizi(customer market analysis): Maaza ya da
maazalardan ok kullanclar zerine olan verilere 3odaklanan bir piyasa
analizi tr. Bir rnek olarak istenen izgi, hat analizi verilebilir.
Ayrca baknz maaza market analizi.


234

Mteri profili karma(customer profiling): Bir kullanc kmesinin genel
karakteristiklerini bir corafik alan ierisinde ortaya karan ilem.

Mteri aratrmas(customer prospecting): Yeni kullanclar hedeflemek
iin ilgili nfus karakteristikleri ile birlikte blgeleri konumlandran bir tr
piyasa analizi.

Kes/doldur(cut/fill): ki yzey arasndaki deiime ait alan ve hacimlerini
belirleyen bir ArcGIS spatial analiz fonksiyonu.

Silindirik proj eksi yon(cyl idirical projection): Yeryz zerinde yer alan
corafik detaylar kre evresine oturtulan bir teet ya da sekant silindir
zerine projeksiyonlamak iin tasarlanm bir projeksiyon. Silindir takiben
kesilir ve bir dz harita olarak alr.

D

Sall anma(dangle): zelikleri kapal bir izgi yaps olutrmad iin dier
bir izgiye balanmayan bir izginin son noktas. Sallanma, bir izgi
dokunmak istedii izgiden teye yada izgiye yeterince gitmezse oluacak
bir durumdur. Her zaman bir hata deildir. rnein; kmaz sokak paralarn
gsterebilirler.

Sallanma uzunluu(dangle length): Baknz sallanma tolerans.

Sallanma tolerans(dangle tolerance): Arcinfo kapsamnda temizleme
ilemi tarafndan sallanan eriler iin kabul edilen minumum uzunluk.
Temizleme sallanan erilerin kabul edilen sallanma esneklii uzunluundan
daha ksa bir mesafeye sahip olmalarn salar.

Sall anan yay(dangling arc): Hem sanda hem de solunda ayn okgene
sahip ve dier bir eriye balanmayan en az bir adet dme sahip bir eri.
Genellikle bir okgenin tam anlamyla kapatmad yerde, yaylarn tam
anlamyla balanmad yerde ya da bir erinin dier bir eri ile olan
kesiimin saysallatrlmad yerde grlr. Sallanan yay her zaman hata
deildir; rnein, bir cadde iinde var olan bir kmaz soka gsterebilir.

Veri(data): Belirli bir yapda dzenlenen ilgili olgularn toplamas, bilgisayar
tarafndan retilen depolanan yada ileme sokulan temel bilgi eler.

Veri szl(data di ctionary): CBS veri tabannda depolanan zelliklein
tam isimleri, kodlarn anlamlar, kaynak verinin lei, yerlerin doruluu ve
kullanlan harita projeksiyonlar gibi veri kmeleri hakkndaki bilgiler ieren
katalog.


235
Veri eleman(data element): Metaveri balam iinde belirli bir geospatial
veri kmesi zelliini anlatmak iin kullanlan en kk birim. Bir veri esi
alt paralara blnemeyen ilkel bir tanmdr.

Veri erevesi(data frame): ArcMap te bir ya da daha fazla katman iin
corafik bir uzunluu, sayfa uzunluunu, koordinat sistemini ve dier
gsterim zelliklerini tanmlayan bir harita esi. Veri grnts iinde bir
zamanda sadece bir veri erevesi gsterilir. Dzen grntsnde ise bir
haritann tm veri ereveleri ayn anda gsterilir. Haritaclkla ilgili birok
metin ESRI nn bir veri erevesine ne dediini ifade etmek iin harita yaps
terimini kullanr.

Veri btnl ( data integriti ) : Veri tabanndaki verinin veri tr ve veri
modeline gre doruluk ve tutarllk derecesi. Veri btnl zellik alanlar
yaratma ve bir veri kmesi srmleri arasndaki elimenin zlmesi yolu
ile korunur.

Veri iaretleyicisi ( data marker ) : Grafikte liste halinde olan veriyi
gsteren stun , ubuk , alan , turta dilimi ya da nokta gibi bir sembol.

Veri modeli ( data model ) : Genel anlamda sadece uygulama ile ilgili
olduu dnlen zellikleri birletiren gerek dnyann soyutlamas. Normal
olarak varlklarn belirli gruplarn , zellik deerlerini ve aralarndaki ilikileri
tanmlar. CBS iinde mekanie ait gsterimleri ve uzamsal veri
organizasyonlarn ifade etmek iin kullanlr.

Veri kayna ( data source ) : Tm corafik veriler. Veri kaynaklar yaklak
kapsamlar ekil dosyalarn, rasterlar ya da feature class zellik snflarn
ierirler.

Veri tipi ( data type ) : Depolanan verinin trn belirleyen tablodaki bir
deiken alan ya da stunun zellii. Genel veri trleri karakter , tam say ,
ondalk say , tek virgl ift ve dizgi ierir.

Veri grnm ( data view ) : Arcmap ve arcreader de corafik veriyi
aratrma gsterme ve sorgulama iin her amala kullanlan grnt.

Veri srcl hal ka analizi ( data driven ring anal ysi s ) : Yaran
blgelere bakmak ya da potansiyel yeni yerler semek iin kullanlan bir tr
piyasa analizi.

Veri taban ( dta base ) : Bir birim olarak ynetilen ve depolanan veriyi
gncellemek ve sorgulamak iin genellikle yaznm ile ilikilendirilen srekli
verinin bir ya da daha fazla yaplanm kmesi. Basit bir veri taban her
birinin ayn alan kmesine kaynakland kaytlarn olduu tek bir dosya
olabilir. CBS veri taban uzamsal yerler ve nokta , izgi , alan , piksel , zgara


236
hcreleri ya da tn olarak kaydedilen corafik zelliklerin ekilleri hakkndaki
veriyi kapsar. Ayrca baknz jeo veri taban

Veri taban yneticisi ( data base administarator ) : Bir veri taban
yneten kii. Veri taban ynetimi kullanc kurulumunu , gvenlii tm veri
iin yedekleme ve iyiletirme prosedrlerini ve en iyi performans iin fiziksel
veri depolama optimizasyonunu kapsar.

Veri taban ynetim sistemi ( data base management system DBMS ) :
Veri tabanndaki bilgiyi ematik olarak organize eden ve veri girdisi ,
dorulamas , deiimi , depolanmas ve eriimi iin ara salayan bir
bilgisayar programlar kmesi.

Veri kmesi ( data set ) : Genel bir tema ile organize edilmi veri toplamas.

Veri seti incelii ( data set precision ) : Bir deerin veri kmesi iinde
depoland matematiksel doruluk ya da detay , her koordinat iin
depolanabilen rakam saysn temel alr. Bir jeo veritaban iinde veri
kmesinin incelii koordinat sisteminin her dorusal birimine datlm i
bellek birim saysdr.

Veri gzetleme ( data snooping ) : Survay analiz uzanm iinde W-test
kullanlarak her lmn test edilmesi ilemi.

Datum ( datum ) : Genel anlamda koordinat sistemleri gibi dier niceliklerin
tanmland saysal ve geometrik sabitler kmesi. Bir datum bir kaynak
yzeyi tanmlar.

Datum dnm ( datum transformation ) : Baknz corafik dnm.

DBMS ( DBMS ) : Baknz veri taban ynetim sistemi.

Ondalk dereceler ( decimal degrees ) : Derece dakika ya da saniyeden
ok ondalk yapda anlatlan enlem ve boylam deerleri.

Varsaylan kavak tipi ( default junction type ) : Geometrik a iinde
kullanc tr olmadnda otomatik olarak iki kenar tipini balayan
kullancnn kurduu kavak tipi. Bir ya da daha fazla birleme tipi ile
balanabilen iki kenar tipinin olduu durumlarda geerlidir.

Tanml alma alan ( defined study area ) : Snr ile tanmlanm bir
alma alan . rnein bir ehir.

Sapma ( defrection ) : Varolan paraya greli bir ada bir para yaratma.


237
Derece ( degree ) : Bir asal lm birimi. Bir dairenin evresi 360 dercedir
ve derecenin blmleri ondalk deerler ile gsterilir.

Derece eimi ( degree sloope ) : Eimli bir yzein lmn gstermek
iin bir yntem. Eimin diklii sfrdan doksan dereceye kadar llr.

Delaunay genlemesi ( delaunay triangulation ) : genlerin noktalar
kmesine oturtulmas yntemi. Her genin evresine izilen bir daire ,
tanmlayan nokta dndaki verinin dier noktalarn iermez. genlerde
bu yntemle tanmlanr. Sonu genleri yzeydeki dier noktalarn
enterpolasyonu iin dzensiz mozaik ii olarak kullanlrlar.

Delta veri taban ( delta data base ) : Baknz delta dosyas.

Delta dosyas ( delta file ) : jeoveri tabanlar arasnda ya da jeoveri
tabanlar ile dier veri depolamalar arasnda karlkl deitirilen veri
dzeltmelerini ieren bir dosya. Dzeltmeler veri alm jeoveri tabanndan
gelebilir , kaynak ve hedef srm ya da kullanc uygulamas arasnda sralar
deitirilir.

DEM ( DEM ) : Baknz saysal ykseklik modeli.

Demografi ( demographi ) : nsan nfusunun saysal almas , zellikle
dalm doumu ve lm istatistikleri.

Younluk ( dencity ) : 1. Her birim hacim tarafndan kapsanan kitlenin
saysal anlatm.
2. ARCGIS spatial analiz uzanm iinde bir alan birimi zerinde devaml bir
raster yaratmak iin nokta ya da izgi gzlemlerinin byklk ve miktarn
datan ilev.

Tretilen deer ( derived value ) : Belirli jeo ilem afralar kullanlarak
yaratlan corafik olmayan veri. Bir model iinde bir ilemden elde edilmi
veri modeldeki dier bir ilem iin girdisi verisi olarak hizmet edebilir. Ayrca
baknz ara veri.

Tanmlayc veri ( descriptive data ) : Baknz veri zellii

stenen izgi analizi ( desire line analysis ) : Geocode ileminden
geirilmi noktalar kmesinden tek bir merkezi noktaya izgilewr izen bir tr
piyasa analizi.

Masa st CBS ( desktop GIS ) : Kiisel bilgisayar zerinde alan ve
kullancnn corafik yerler ve bu yerlerle balantl bilgiler hakndaki veriyi
gstermesine , sorgulamasna ve gncellenmesine imkan salayan
yazlmn haritalanmas.


238

Hedef ( destination ) : 1. Bir eylerin yolculuk yapt ya da gnderildii yer.
2. ARCGIS spatial analiz uzanm ierisinde shortes path en ksa yol ilevi
kullanlrken bir yol iin son nokta.
3. Bir ilikide ikincil nesne.

Hedef tablo ( destination table ) : Arcview 3.x iinde birletirme ileminde
kullanlan iki tablodan biri.

Detay sayfas ( detail page ) : Survey analiz lm gezgini iindeki iki tr
sayfadan biri. Detay sayfas bireysel aratrma nesnelerinin detayl bir
grntsdr.

Belirli ak yn ( detarminate flow drection ) : Bir aknt iinde hareket
eden ya da dalan bir eylerin olduu eksiksiz bir izgi ya da rota. Bir kenar
detay iin bu ak yn aw topolojisinden kaynak yerlerinden ve seilir ya da
seilmez durum zelliklerinden karld zaman ortaya kar.

Dialog kutusu ( diolog bags ) : Geoprocesing iinde ara parametrelerinin
oluturulduu bir yap.

Trevsel dzeltme ( differential correction ) : Biri gezici dieri sabit iki
alcya gelenleri ve bilenen bir yeri karlatrarak GPS lmleri
doruluunu arttrmak iin bir yntem.

Trevsel kresel konumlandrma sistemi ( differentail global
positioning system ) : Baknz trevsel dzeltme.

Saysal izgi grafii ( digital line graph DLG ) : USGS haritalarndan ve
ilgili kaynaklardan elde edilmi haritaclkla ilgili bilgilerin saysal vektr
gsterimi.

Saysal arazi modeli ( digital terrain model DTM ) : Baknz saysal
ykseklik modeli.

Saylsallatrma : Bir analog harita zerindeki corafik zellikleri bilgisayara
balanan saysallatrma tableti ya da saysallatrc kullanarak saysal
yapya dndrme ilemi. Harita zerindeki zellikler , saysallatrc bir disk ,
fareye benzer bir makine ile kopyalanr ve bu zelliklerin x , y koordinatlar
otomatik olarak uzamsal bir veri olarak kaydedilir ve depolanr.

Saysallatrma modu : Saysallatrma tabletinin ilem yapaca yollardan
biri. Saysallatrma modunda , tablet zerindeki yerler ekranda belirli
yerlere haritalanr.Tablet yzeyi zerindeki saysallatrc diski hareket
ettirmek ekran gstergelerinin kesin olarak ayn yere hareket etmesine
neden olur.


239

ncelik seyreltimi ( DOP ) : Bir pozisyonu belirlemek iinkullanlan uydular
takmyldz iin uydu geometrisi gstergesi. Yksek DOP deerli olan
pozisyonlar genellikle dk DOP deerli pozisyonlardan daha zayf lm
sonular olutururlar. Bir uydular seti iin toplam GDOP u belirleyen
faktrler PDOP ( Pozisyonel DOP ) , HDOP ( Yatay DOP ) , VDOP ( Dikey
DOP ) ve TDOP ( Zaman DOP ) gibi faktrlerdir.

Boyut ( dimencion ) : 1. Bir yndeki bir l. Bir alanda bir pozisyonu
belirleyen koordaniattan biri ya da bir alan ve bir zamanda bir pozisyonu
belirleyen drt koordinattan biri.
2. Matemetiksel varllarn olduu sistemdeki her eyi belirlemek iin
numaras gerekli ve yeterli olan bir grup zelliklerinden biri.
3. Vektr alann temelindeki elerin says , bir eylerin geniledii aralk ya
da derece

Boyut detay : ( dimencion feature ) : Harita zerinde belirli uzunluklar ve
mesafeleri gsteren bir tr jeoveri taban annotasyonu. Bir boyut detay
binann bir tarafnn veya arazi parselinin uzunluunu gsterebilir ya da
itfaiye vanas ve bina kesi gibi iki zellik arasnda mesafeyide gsterebilir.

Boyut detay snf ( dimencion feature class ) : Ayn boyut zelliklerini
paylaan jeoveritaban ierisinde bir uzamsal veri toplamas. Jeoveri taban
iindeki dier detay snflar gibi bir boyut detay snf iindeki tm zellikler
corafik bir yer ve zelliklere sahiptir.

Boyut tarz ( dimencion style ) : Bir boyut detay sembolojisine ait hangi
ksmnn izileceinin ve nasl izileceinin tanm. Ne zaman yeni bir boyut
detay yaratlsa paylat karakterlere gre zel bir tre tahsis edilir. Tarzlar
daha sonra bireysel bir boyut zelliine tahsis edilir.

Dorudan balant ( direct connect ) : Uzamsal bir veri tabann
balamada iki kat kurulum. Dorudan balant ilemi serverdan kullancya
hareket ettirir. Dorudan balant ile ARCSDE ilemi devam eder ama
kullanc tarafnda olur.

Yn alan ( drecition field ) : Sur ve analiz uzanm iinde hesaplama
sayfasnda bir girdi aratrma noktas ile hesaplanan aratrma noktas
arasnda istikamet ynn ve yerlerini girmeye olanak salayan bir alan.

Kirli alanl ar ( dirty areas ) : Balang topoloji onaylama ileminden sonra
deitirilen ve hatalar bulmak iin kullanlarak ek bir topoloji onaylama
gerektiren alanlar evreleyen blgeler.


240
Balantsz dzenleme ( disconnected editing ) : Veriyi , bu veriyi
dzelten daha sonra deiikleri kaynak ya da ana jeoveri taban iindeki veri
ile birletiren dier bir jeoveri tabanna kopyalama ilemi.

Ayrk detay ( discrete feature ) : 3D analiz uzanm iinde kesin zellik
snrlarna sahip devamll olmayan bir zellik. Ayrk raster discrete raster .
Net snrlara tanmlar ve kategoriler zelliklerine sahip olaylar gsteren bir
raster. Ayrk raster iindeki her hcre bir zellik gsteren bir tam say deeri
depolar.

Disk ( disc ) : Manyetik bir materyal ile kaplanm dzlem. Yuvarlak ya da
eri levhadan oluan kaydedilen saysal bilgilerin depolanm hallerinin
sakland yer.

Mesafe alan ( distance field ) : Survey analiz lm gezgini iinde
hesaplamada kullanlmak iin mesafelerin girildii bir alan.

Mesafe birimleri ( di stance units ) : lmlerin , ekillerin boyutlarnn ve
mesafe esneklikleri ve sapmalarnn raporlanmasnda kullanlan uzunluk
birimleri.

zn , z ( dissolve )

DLG ( DLG ) : Baknz saysal izgi grafii.

DLL ( DLL ) : Baknz dinamik balant ktphanesi.

Dokman ( document ) : ARCVEW 3.x proje bileeni. Her dokman tr
kendi penceresine ve ara yzne sahiptir.

Dkmantasyon ( documentation ) : Arc catalog iinde verinin nereden
geldiini zellik tanmlarn anlatan bir parann metaverisi iinde bir metin.
Otomatik olarak veri kaynandan karlam zelliklerin tersine belgeleme
arc catalog metaveri dzelticisi kullanlarak elle girilmelidir.

Lokma halkalar ( donut rings ) : Halkalar iindeki deerlerin zel olmas
iin bir analiz ierisinde halkalar tanmlama yntemi. rnein lokma
halkasnn olduu bir analiz varsa ve her birinde on birey varsa her halka
iindeki toplam hane halkn nfusu 10 olacaktr.

DOP ( DOP ) : Baknz incelik seyreltmesi.

Kaplama ( draping ) : boyutlu bir yzey zerine yerletirilmi iki boyutlu
bir grntnn perspektif ya da panoromik sunmas.


241
izim ncelii ( draving priority ) : Ayn x,y,z pozisyonlar ieren
katmanlarn bir yerde izildii sra.

Dinamik detay snf ( dynamic feature class ) : Adres verisi ierisinde bir
deiiklik olurda deiecek olan bir adres verisi tablosu iinde adres eleri
ile ilgili noktalardan oluan bir zellik snf.

Dinamik segmentasyon ( dynamic segmentation ) : alma zamannda
nokta ve izgi rota olaylarnn ekillerini hesaplama ilemi.

E
Yer merkezli datum ( earth centered datum ) : Baknz jeosantrik datum.

D merkezlilik ( eccentricity ) : Bir elipsin bir daireden ne kadar saptnn
lm. Merkez ve elipsten semimajor aksnn uzunluunda bir odak
arasnda mesafe oran olarak anlatlr.D merkezliliin karesi , e2 ,
genellikle harita projeksiyonu eitliklerinde bir sferoid tanmlamak iin
semimajor aks ile kullanlr.

Kenar (edge): Uzamsal bir varln bir ya da daha fazla yznn snrn
oluturan iki dm, nokta yada kavak arasnda bir izgi. Bir grntde,
kenarlar farkl ton ya da renkteki alanlar ayrr. Topolojide, bir kenar, bir izgi
ya da okgen snrlarn tanmlar; bir ya da daha fazla zellik snf iindeki
ok ynl zellikler snf iindeki ok ynl zellikler kenarlar paylaabilirler.

Kenar El emanlar (edge element) : inde bilgi, su ya da elektrik gibi bir
enin akt a iinde dmleri balayan bir izgi.

Kenar Kenar Kural (edge edge kural) : Jeoveritabanlar iinde A
trnde bir kenarn, C trnde bir birleme ile B trnde baka bir kenara
balanabilmesini oluturan bir balant kural. Kenar kenar kural her
zaman bir birleme tr ierir.

Kenar Kavak nemlilii (edge junction cardi nality) : Jeoveritaban
iinde nesneler arasnda iliki iinde, dier bir trn birlemesi ile
ilikilendirilebilir bir trn kenar says. Kenar birleme nemlilii, tek bir
birleme ve birok kenar arasnda birden daha fazla ilikiye kadar
grlebilecek bir balantlar aral tanmlar.

Kenar Kavak Kural (edge junction rule) : Bir A tr kenarnn B tr
bir kavak ile balanabileceini mmkn klan jeoveritabanlar iinde bir
balant kural.

Kenar Eleme (edgematching) : Bir katman kenar boyunca zellikleri,
birletirdii katman zelliklerini sraya koyacak bir uzamsal tahsis ilemi.


242
Katman en az doruluk zellikleri ile tahsis edilir ve birletirilen katman
kontrol olarak kullanlr.
Ayrca baknz elastik paftalama.

Dzenleme Kutusu (edit box) : Baknz metin kutusu.

Dzenleme nbellei (edit cache): Baknz harita nbellei.

Dzenleme Maskesi (adit mask): Geometrinin (ya da corafik zelliklerin)
deitirildii ama topolojinin yenilenmedii bir coverage ksm.

Dzenleme Sezonu (edit session): Arcmap iinde, uzamsal ve zellik
dzenlemenin gerekletii ortam. Dzenleme oturumuna baladktan sonra
kullanc detaylarn yerini, geometrilerini ya da zelliklerini deitirebilir.
Deiiklikler kullanc aka onlar kaydetmeyi semezse kaydedilmez.

Dzenleme Tasla (edit sketch): ArcMap iinde, grev eitliliini
gstermek iin kullanlan geici bir taslak. Bir dzenleme tasla yaratmak
detay geometrisini dzenlemek iin standart bir yoldur.

Dzenleyici Ara Topluluu (editor toolbar): ArcMap iinde, detay ve
zelliklerini yaratma ve deitirme olanak saplayan bir ara kmesi.

Elastik Dnm (elastic transformation) : Baknz elastik paftalama.

Elektronik Atl as (electronic atlas): Uzamsal veriyi gsteren ama analiz
etmeye bir haritalama sistemi.

Eleman (element): Bir model bileeni. eler girdi verisi, elde edilen veri ya
da aralar gibi deikenler olabilir.

Yksekli k, Ykselti (el evation) : Bir kaynak yzeyinin ya da datumun
(genellikle deniz seviyesini ifade eder) altnda veya stnde bir nokta ya da
nesnenin dikey mesafesi. zellikle bir arazi zerinde verilen dikey
ykseklie kaynak iin kullanlr.
En : bir datumdan olan dey mesafe, genellikle ortalama deniz
seviyesinden, dnya yzeyindeki bir nokta veya nesneye.dnya yzeyi
zerinde bir nokta veya nesne ile belirli olan irtifa (ykseklik) ile
kartrlmamaldr. Jeofizik formllerde ykseklikler: h elipsoid zerindeki
ykseklik, h ise jeoid veya yerel datum zerindeki ykseklii gsterir.

Ykseklik Katman (elevation layer): Kresel yzeyin geometrisinin
tanmlanmasna yardm etmek iin snflandrlm Arcglobeda bir katman.


243
Elips (elipse): Eik olarak grntlenmi bir daireye e deer olan
geometrik ekil. ki verilen noktadan olan uzaklklarnn ayn toplama
eklendii noktalarn toplanmas olarak matematiksel bir ekilde anlatlr.

Elipsoid (ell ipsoid): 1. Tm dzlemsel ksmlarnn elips ya da daire olduu
boyutlu kapal bir geometrik ekil. Bir elipsoid bamsz aksa sahiptir
ve genellikle aksn a,b,c uzunluklar ile belirlenir. Bir elipsoid, bir elipsin
kendi akslarndan biri etrafnda dndrlmesi ile yaplmsa bu durumda
elipsoidin iki aks ayn olur ve sferoid ya da elipsoid dnmesi devri olarak
adlandrlr. Eer akslarn de ayn ise kre olur.
2. Dnyay ifade etmek iin kullanld zaman, bir elipsin onun kk aks
etrafnda dndrlmesi ile ulalan, kutuplar yasslam bir elipsoid
dndrmesi.
En : elipsin kendi eksenlerinin birinin etrafnda dndrlmesiyle elde edilen
matemetiksel biim. Geoide yaklak karlk gelen elipsoid elipsin kk
ekseni etrafnda dndrlmesiyle elde edilen ekildir.
Ayrca baknz elipsoid.

Eliptikli k (ellipti city) : Baknz d merkezlilik.

Etkili Detay (enabled feature): Jeoveritaban iinde, iinden akn
gemesine izin veren bir a detay.

Kapanm (enclosure): Metadata ierisinde olduu zaman bir parann
bileenlerini anlatan bir dosya. Metadata ierisindeki kapsam dosyalar, e-
mail mesaj iindekilerle ayn yolla alr.

U Tarama Tanm (end hatch definition): Dorusal kaynaklamada
taramay sadece dorusal detayn en alt ve en st lmlerinde yapan zel
bir tr tarama tanm.

U Kaydrmas (end ofset): Bir adres yer bulucusunun izginin sonunda ne
kadar uzaa eletirilmesi gerektiini gsteren tahsis edilebilir bir deer.
Taraf sapmas kullanmak, noktann dorudan bir izgi zerine ya da kesien
izgilerin tesine yerletirilmesini engelleyecektir.

Tmlemek (entegrate)

Gelimi CBS (enterprise GIS) : Organizasyondaki ok ynl blmlere
kar stratejik i kararlarn ya da gelimi veritabann destekleyen CBS.

evresel Ayarlar (environment settings): Uygulama ierisindeki, bir model
ya da yaz iindeki tm aralara ya da bir model ya da yaz iindeki zel
ilemlere uygulanabilen ayarlar. Ortam ayarlar alma alann, kt
uzamsal alann, kt uzamsal kaynan, kt uzamsal zgarasn, hcre ya


244
da kaplama boyutunu ierir. Bunlar genellikle aralar altrmadan nce
oluturulur.

E Alan Snflandrmas (equal area classification): Her gruptaki toplam
okgen alannn yaklak olarak ayn olmas iin okgen detayn gruplara
blen bir veri snflandrma yntemi.

E Rekabet Alan (equal competition area): Bir depo ya da hizmet noktas
ile komu depo ya da hizmet noktalar arasnda ortada yerleen bir ticaret
alan snr.

E Aralk Snflandrmas (equal interval classification): Bir zellik
deerleri kmesini eit deer aralklar ieren gruplara blen bir veri
snflandrmas yntemi.

Ekvator (equator): Kutuplardan eit uzaklkta olan ve 0 derece kuzey ya da
gney gibi enlem deerleri orjinini tanmlayan kaynak paraleli.

Ekvatoral Bak (equatorial aspect): Ekvatora yerleen merkez noktas ile
dzlemsel (ya da azimuthal) projeksiyon.

E Mesafe Projeksiyonu (equidistant projection): lei bir ya da daha
fazla izgi boyunca ya da bir ya da iki noktadan haritadaki dier noktalara
koruyan bir projeksiyon.lein (mesafe) doru olduu izgiler, kre
zerinde kaynak olduklar izgiler ile ayn uzunluktadrlar.rnein, sinusoidal
projeksiyonlarda, merkez meridyeni ve tm paraleller gerek
uzunluklarndadrlar.Chicago zerine merkezlenen Azimuthal eit uzaklk
projeksiyonu, Chicago ve projeksiyon zerindeki dier herhangi bir nokta
arasndaki mesafeyi doru gsterir ama dier baka iki nokta arasndaki
doru gstermez.

Edeer Projeksiyon (equivalent projention): Baknz e alan
projeksiyonu.

Silme (erase) : Arclnfoda detaylar, bu detaylarn dier bir coverage ile
akt coverageden kaldran ya da silen bir komut.

Hata (error): Baknz toploji haritaso.

Hata Yaylmas (error propagation) : Survey analiz uzanm iinde,
aratrma noktalarnn istatistiki bilgilerini dier aratrma noktalarna tayan
bir yntem.

klid mesafesi (eucl idean distance) : Bir dzlem zerindeki iki nokta
arasndaki dz izgi mesafesi.Mesafe Pythagorean teoremi kullanlarak
hesaplanr.


245

Olay (event) : 1.Uzamsal yapdan ok izelge/tablo/liste halinde depolanan
corafik yer.Olay trleri adres, rota, xy ya da geici olaylar ierir.
2.Hesaplamada , kullanc bir uygulama ile iliki kurduu zaman olan bir
kt ya da oluum.rnein, bir dmeye basmann bir yapy kapatmay
tetikledii bir durumda, olay yapnn kapanmasdr.Ayrca baknz rota olay,
geici olay.

Olay Katman (event layer): ArcGIS iinde, olay tablosundan yaratlan bir
katman.

Olay Yeri (event location): Baknz olay.

Olay akmas (event overlay) : Dorusal bir kaynaklamada, iki girdi rota
olay tablo birleimi ya da kesiimi olan bir rota olay tablosunu reten bir
ilem.Olay kaplamas izgi zerine izgi, nokta zerine izgi ve nokta
zerine nokta kaplamalarn gstermek iin bir yol.

Olay Tablosu (event tabl e): Uzamsal veri kmesi yaratmak iin kullanlan,
liste/tablo/izelge yapsnda olan (olaylar olarak adlandrlrlar) yer bilgisini
ieren veri kayna.

Olay Temas (vent theme): ArcView 3.x, olay tablosundan yaratlan
uzamsal veri konusu.

stisnalar (exception): Kabul edilir topoloji kural ihlali hatas.rnein,
ArcMap iinde, kmaz sokak Sallanmalar Olmamalu, kural iin yasal bir
istisnadr.

altrlabilir Dosya (executable file): Bamsz bir uygulama olarak
uygulanabilen ya da altrabilen bir program ieren iki dosya.altrlabilir
dosyalar .exe uzants ile tasarlanmtr.

k Durumu (exit state): Kapanan bir ara durumu.Bir ara program
hatas ya da komut hatas yznden almazsa, k durumu
almayacaktr.

Patlatma (explode : ok ksml detaylar, bamsz detaylar olan bileen
detaylarna ayran bir dzeltme ilemi.

fade (expression) : Tek bir say, dizgi, boolean ya da dier deerlere
deerlendirme yapan sembolik bir dilin szdizimsel kurallarna gre
yaplandrlan ilemci ya da iletmen sras.Matematiksel ve sorgu ifadeleri
ESRI yazlm rnlerinde kullanlan iki genel ifade trdr.


246
Uzant, Uzanm (extension) : ArcGIS da, zellemi aralar ve ilevleri
ArcGIS masastne ekleyen istee bal bir yazlm modl. ArcGIS
Network Analiz, ArcGIS Sokak Haritas ve ArcGIS Business Analiz, ArcGIS
uzanmlar rnekleridir.

Yaylm (extent) : Bir veri kayna minimum snrlama dikdrtgenini (xmin,
ymin and xmax, ymax) tanmlayan koordinat eleri. Veri kaynaklar iin tm
koordinatlar bu snr iindedir.

Yaylm Dikdrtgeni (extent rectangle) : Bir veri erevesi iinde
gsterilen, dier bir veri erevesinin pozisyon ve bykln gsteren bir
dikdrtgen.

D Poligon (external ploygon) : Baknz evrensek poligon.

karma Sihirbaz (extract wizard) : zellik deerlerini temel alan bir
coverageden yeni bir coverage yaratmak iin detaylar seen bir ArcToolbox
sihirbaz.

Ekstrapolasyon (extrapol ation) : Bilinmeyen deerleri bilinen deerlerden
karm ya da hesaplama, bir veriyi ya da karmlar, bilinmeyen bir veri ya
da karmn varsaylan bir bilgisine ulamak iin, bilinen deerlerin tesine
geniletme ya da projeksiyonlama yntemi ya da teknii.

Harici karma (extrusion) : ki boyutlu bir veri katmanndaki detaylar
boyutlu bir alana projeksiyonlama : noktalar dikey izgiler haline gelir,izgiler
duvar haline gelir ve poligonlar da kat bloklar haline gelirler. karmay
kullanma iyi noktal detaylarn derinliini ya da poligonlar yaplandrma
yksekliini gstermeyi kapsar.

F

F Testi (F test) : Bir hipotezi kabul etmek ya da reddetmek iin verilen iki tr
istatistiki testten biri.F testi istatistii bir rnekler kmesi ya da rnein
dalm ortalamas (ya da ortalamalar) hakkndaki farkl istatistiksel
hipotezlerini test etmek iin kullanlr.Modele genel bir deer bier ve bo-
geersiz hipotezi kabul eder ya da reddeder.

Yz (face) : Kapal bir kenar sras ile snrlandrlm bir blge.Yzler
devamldrlar ve akmazlar.Bir TIN yzeyinde, her yz kenar ve
dm noktas ile tanmlanr ve yzeyin yznden birine bitiiktir.TIN
yzleri bak alar ve eim bilgilerini depolar ve etiket deerleri ierebilir.

Hatal Doru (false easting) : Haritalanan corafik blgedeki deerlerin
hibirinin negatif olmamas iin, bir harita projeksiyonunun tm y
koordinatlarna eklenen, dorusal deer.


247
Ayrca baknz hatal dou.

Detay (feature) : 1. Harita zerinde gerek bir dnya nesnesinin
gsterimi.Detaylar CBS iinde vektr verisi (nokta, izgi ya da poligon)
olarak ya da raster veri yaps iinde hcreler olarak sunulabilirler.CBS
iinde ifade edilebilmeleri iin, detaylar bir geometriye ve yer bilgisine sahip
olmaldrlar.
2.Bir gerek dnya varln ifade eden uzamsal eler grubu.Kark bir
detay bir grup uzamsal eden daha fazlasndan yaplmtr. rnein, bir yol
an ifade eden genel bir yol konulu izgi eler kmesi.

Detay znitelik Tablosu (feature attribute table) : Baknz zellik tablosu

Detay Snf (feature class) : Ayn geometri trne (nokta, izgi ya da
poligon gibi), ayn zelliklere ve ayn uzamsal kaynaklara sahip corafik
detaylarn toplamas. Detay snflar tek balarna bir jeoveritaban iinde
ayakta dururlar ya da shapefile, coverage ya da dier detay veri kmelerinde
kapsanabilirler. Detay snflar homojen detaylarn veri depolama amac ile
tek bir birimde gruplanmasna olanak salarlar. rnein, otoyollar, balang
yollar ve ikincil yollar ad verilen bir izgi detay snfnda gruplanabilirler. Bir
jeoveritaban iinde, detay snflar aklama ya da boyutlar da
depolayabilirler.

Detay Kodlar (feature codes) : 1. Bir uzamsal eler kmesini tanmlayan,
anlatan ve/veya snflandran bir grup harf ya da say.
2.Survey Analiz uzanm iinde, alan iinde aratrlan detaylar anlatmak iin
kullanlan veri toplaycs dosya yaplarnda kapsanan metin bloklar.

Detay Verisi (feature data) : Corafik detaylar geometrik ekiller olarak
ifade eden veri.
Detay Veriseti (feature dataset) : Ayn uzamsal kayna paylaan ve birlikte
depolanan detay snflar toplamas.Ayn koordinat sistemine sahiptirler ve
detaylar genel bir corafik alan iine der.Farkl geometri trlerindeki detay
snflar bir detay veri kmesi iinde depolanabilirler.

Detay Katman (feature layer) : Bir detay verisi kmesini kaynaklayan bir
katman. Detay verisi corafik varlklar noktalar, izgiler ya da poligonlar
olarak ifade eder.Ayrca baknz katman.

Detay Bal Annotasyon (feature-linked annotation) : Jeoveritaban iliki
snf iindeki detaylara olan balantlar ile jeoveritabannda depolanan
aklama. Detay balantl aklama jeoveritabanndaki detay durumunu
yanstr.Detaylar hareket ettirildiinde, dzenlendiinde ya da silindiinde
otomatik olarak gncellenir.


248
Federal Corafik Veri Komitesi (Federal Geographic Data Committee-FGDC)
: Gelimeler, kullanmlar, paylamlar ve aratrma, haritalama ve ilgili
uzamsal verinin datm ile sorumlu olan Birle Milletler Federal Ynetim ve
Bte Ofisi tarafndan oluturulan bir organizasyon, Komite federal ve devlet
ynetim ajanslar, akademi ve zel sektrden oluur. FGDC, Birlemi
Milletler iin Saysallatrlm Geospatial Metadata iin ierik Standartlar
iindeki uzamsal veri metaveri standartlarn tanmlar ve Ulusal Uzamsal Veri
Altyaps (NSDI) geliimini ynetir.Ayrca baknz annotasyon.

FGDC : Baknz Federal Corafik Veri Komitesi (FGDC)

FGDC Basm Ofisi (FGDC Clearinghouse) : Corafik Veri Komitesi
(FGDC) tarafndan ynetilen elektronik olarak datlm ve birletirilmi
uzamsal veri a. Clearinghouse ierisinde bulunan veri bireysel yardmclar
tarafndan korunan bilgisayarlarda depolanr.

Al an (Field) : 1. Tek bir zellik iin deerleri depolayan bir tablodaki stun.
2.Veritaban kaytlarndaki ya da verinin girilebilecei grafik kullanc
arayzndeki yer.
3.Yzeyin e anlams.
Ayrca baknz znitelik, kolon.

Alan ncelik (field scale) : Bir jeoveritaban tablosu iindeki bir alanda
depolanan rakamlarn says.

Alan lei (field scale) : Dz ya da ift trl jeoveritaban tablosu alanlar
iin odalk rakaml yerlerin says.

Dosya (file) : Bir src, disk ya da bant zerine depolanan ya da ilenen
bilgisayar kaytlarnn isimlendirilmi bir kmesi.Bir dosya genellikle bir dizin
iine yerleir ve her zaman dosya tr ile uyum salayan tek bir uzanm ismi
vardr: bir metin ya da dokman dosyas iin .txt gibi ya da altrlabilir
dosya ya da program iin .exe gibi.

Dosya Aktarm Protokol (File Transfer Protocol-FTP) : Kullancnn,
dosyalar bilgisayar zerinden a iindeki bir bilgisayara ceya o
bilgisayardan kendi bilgisayarna transfer etmesini salayan kullanc
protokol. Ayrca dosyalar transfer etmek iin kullanlan bir kullanc
program.

Filet (filet) : ki kesien izgiyi balamak iin kullanlan daire ya da eri
paras. Dilimler izgiler arasnda cadde kesiimlerinde kaldrm izgilerinin
kenarlar gibi ya da parsel detaylarnda yuvarlanan keler gibi yumuaka
eilen balantlar yaratmak iin kullanlr.


249
Filtreleme (fitler) : Bir harita dkmannda ya da zellik tablosunda
detaylar saklamak iin (silmek iin deil) kullanlan CBS masast ilemi.

Rota Bulma Sihirbaz (Find Route Wizard) : Business Analiz uzanm
iinde, bir yerlere ulamak iin en ksa yolu ya da birka yer arasndaki en
ksa yolu bulma ilemi ierisinde yol gsteren bir sihir. Bir yolda ilerlerken
kullanmak iin yolculuk ynlerini gsteren bir liste yaratarak ve bir duraklar
kmesini dolamak iin de en ksa yolculuk rotalarn gsteren bir harita
yaparak, kullanlacak en iyi sray belirler.
Ayrca baknz en dk maliyetli gzergh.

Benzer Bul ma Analizi (Find Simil ar Anal ysis) : Var olan bir piyasa
alannn zelliklerini temel alan yeni piyasa alanlarn arayan bir ilem.

Sabit Kaynak Noktalar (Fixed Reference Points) : Survey Analiz uzanm
iinde, hesaplamada girdi olarak kullanlan aratrma noktalar. Koordinatlar
hesaplama ile gncellenmez.

Sabit Zaman Verisi (Fixed Time Data) : Tracking Analiz uzanm iinde,
gemi, gelecek ve gemi gelecek zaman pencerelerinde
grntlenebilecek depolanm geici veri. Bu veri, bir shapefile iinde ya da
jeoveritaban iinde detay snf olarak depolanr.

Bayrak (Flag) : 1. Tanmlayc olarak kullanlan iaret, sembol, karakter ya
da say gibi bir gsterge.
2. ArcMap iinde, bir izleme takip grevi iin balang noktasn
belirlemek amal, bir a zerinde yerletirilen bir nesne.

Yassltma (Flattening) : Bir sferoidin bir kreden ne kadar farkl olduunun
lm. Yassltma semimajor aks ile semiminor aks arasndaki farkn,
semimajor aksa orandr.

Yzen Katman (Floating Layer) : Kre yzeyinin aa ve yukarsnda
bamszca dolamas iin snflandrlan ArcGlobe iinde bir katman.

Yzen Nokta (Floating Point) : Gerek saylar ondalk ayrac ile depolama
iin saysal bir alan tr. Ondalk ayrac bir alan iinde herhangi bir
pozisyonda olabilir bu yzden bir alanda depolanm farkl deerler iin bir
yerden dierinde dolaabilir. rnein, bir kayan nokta alan 23.632,
0.000087 ve -96432.15 saylarn depolayabilir.

Ak Yn (Flow Direction) : Bir a ierisinde kenar eleri iinde ilerleyen
mallar tarafndan izlenen rota ve gidiat.


250
Odaksal Fonksi yonl ar (Focal Functions) : Her yerdeki kt deerinin
yerlerin baz belirli komuluklarnda bir girdi hcresi ilevi grd kt
raster n hesaplayan bir grup ArcGIS Spatial Analiz uzanm fonksiyonu.

Odaksal Al an (Focus Fiel d) : Survey Analiz uzanm iinde, veri giriin iin
hedef alnan alan .

Klasr (Folder) : Disk zerinde dosyalar kmesi, dier dosyalar ya da ikisini
de ieren bir yer.

Klasr Balants (Folder Connection) : ArcCatalog iinde, yerel diskler
(CD-ROMlar dahil) zerinde depolanan ya da bir a zerinde paylalan
corafik veriye hzl girii salayan Katalog aac iinde en stteki para.
Dosya balants bireysel dosyalara girii de salar.
Yaz Tipi Nokta Boyutu (Font Point Size) : Yaz tipi iin bir lm birimi,
yaklak olarak bir inin 1/72 sine eit.

n Alan (Foreground) : 1. Hcrelerin seim ve vektorizasyon iin seilebilir
olduu raster katmannda bir alan.
2. Gzlemciye en yakn ya da gzlemcinin nnde olmak iin grnen bir
ekran ya da gsterimin ksm.

Yabanc Anahtar (Foreign Key) : Deerleri baka tablodaki balang
anahtar ile eleen bir tabloda stun ya da stun kombinasyonu. Yabanc
anahtar iinde bir deer, sadece balang anahtarnda deeri bo
olmakszn uyum salayan bir deer varsa var olabilir. Yabanc anahtar ve
anahtar ilikileri ilikisel bir birleme tanmlar.

Biim, Format (Format) : Sistematik ve tekrar edilebilir bir bilgisayar veri
deseni ya da dzenlemesi.

Formatl Metin Tag (Formatted Text Tag): Baknz metin biimlendirme
etiketi.

ereve (Frame) : ArcView 3.x iinde, grnt verisini, lejand, tablolar,
grafikleri, resimleri ve kuzey oku ya da lek ubuu gibi dier harita
elerini gstermek iin kullanlan bir dzen zerinde dikdrtgensel bir alan.

Serbest A Ayarlamas (Free Network Adjustment) : Survey Analiz
uzanm iinde, bir lm a iin en kk kareler ayarlamasnn grld
zamanda kapsanan iki fazdan biri. Serbest a ayarlamas evresi tm a
geometrisini sadece lmleri ileyerek ve sadece pozisyon lei ve a
yn iin kaynak noktalarn kullanarak gzden geirir. Vurgu, koordinatlar
hesaplamadan ok lm kalitesini test etmek zerindedir.


251
Dondurma (Freeze) : Tablonun bileenlerinin daha iyi gr iin bir stunu
tabloda bir yerde sabitleme. Dierleri normal olarak kaydrlrken
dondurulmu stun bir yerde kalr.

Noddan (From Node): bir erinin iki son noktasndan birincisi
saysallatrlr. Dm noktalarndan ve dm noktalarna bir eriye sol ve
sa taraf verir ve bylece yn ifade eder.

FTP (FTP) : Baknz Dosya Aktarm Protokol (FTP).

Fonksi yon (Function): CBSnin yapabildii bir ilev. Veri
girdisini,dzenlemeyi ve ynetimi, vergi sorgusu, analizi ve gsterimini ve
kt ilemlerini kapsar.

Fonksi yonel Yzey (Functional Surface): 3D Analiz uzanm iinde,
verilen her x, y konumu iin tek bir z deeri depolayan bir yzey.

Bulanklk Tolerans (Fuzyy Tolerance): ArcInfo iinde, topoloji
yaplandrldnda, iinde detay koordinatlarnn, her bir dieri akmas iin
uyarland mesafe. Bulanklk esneklii iindeki dm noktalar ve keler
nce ayrk detaylar balanarak tek bir koordinat yerine birletirilir. Bulanklk
esneklii ok kk bir mesafedir, genellikle 1/1,000,000den 1/10,000 kez
coverage uzants geniliindedir ve genellikle tam doru olmayan
kesiimleri dzeltmek iin kullanlr. Bulanklk esneklii clean (temizleme)
ilevinden ya da birleme, kesime ya da krpma gibi topolojik bir akma
ilevinden bir coveragen znrln belirler. Jeoveritaban detay
snflarnda, bu konu kmelenme esneklii ile yer deitirmitir.

G

Gant Grafii (Gantt Chart) : Zaman ile ilgili grevleri gsteren bir proje
ynetimi grafii, genellikle planlamada ve bir projeyi takip etmede kullanlr.

Gauss-Krger Proj eksi yonu (Gauss-Krger Proj ection): Dnyay alt
derecelik standart blgelere blmek iin Transverse Merkator
projeksiyonunu kullanan projeksiyonlanm koordinat sistemi. Genelde
Avrupa ve Asyada kullanlan Gauss-Krger koordinat sistemi Universal
Transverse Mercator- Evrensel Enine Merkator koordinat sistemine
benzerdir.

GBD (GBD): Baknz jeoveritaban

Jeosentrik Koordinat Sistemi (Geocentric Coordi nate System): inde
konumlarn x, y ve z deerleri ile tanmland boyutlu dnya merkezli bir
kaynak sistemi. x aks ekvatoral dzlem iindedir ve balang meridyenini
(genellikle Greenwich) keser. y aks da ekvatoral dzlemdedir ve +90
0


252
meridyenini keser. z aks ise kutupsal aks ile akr ve kuzey kutbuna doru
pozitiftir.

Jeosentrik Datum (Geocentric Datum): inde, elipsoidin merkezinin
dnyann kitle merkezine yerletii ya da kitle merkezi ile ilgili olduu bir
datum.

Jeosentrik Enlem (Geocentric Latitude): Ekvatoral dzlem ile yzeyden
bir noktadan kre ya da sferoidin merkezine uzanan bir izgi arasndaki a.
Kre zerinde, tm enlem izgileri yermerkezlidir. Enlem terimi genellikle
corafik ya da yersel enlemi ifade eder.
Ayrca baknz jeodetik enlem.

Jeokodlama (Geocoding): Bir harita zerindeki cadde adresinin yerini
bulma ilemi. Yer x, y koordinat ya da cadde paras, posta ulam yeri ya
da bina gibi bir detay olabilir. CBS iinde, jeokodlama, ilgilenilen alandaki
corafik detaylar iin adres zelliklerini ieren bir kaynak veri kmesi
gerektirir.

Jeokodlama Motoru (Geocoding Engine) : J eokodlama erevesi iinde
jeokodlama ilemini yrten bir ereve.

Jeokodlama ndeksi (Geocoding Index) : Jeokodlama hizmeti tarafndan,
adres ya da ZIP kodu gibi liste/izelge/grafik halinde olan veriye haritada
nokta olarak gsterilmesi iin x,y koordinatlarn tahsis etme ileminde
kullanlan kaynak verisi zerinde bir indeks.

Jeokodlama lemi (Geocoding Process): Bir adres giriini dntrmede,
kaynak verisinde bir adres aratrmada ya da en iyi aday veya adaylar
ulamada gerekletirilen admlar. Bu admlar adresi ayrtrmay, ksaltlm
deerleri standardize etmeyi, her adres esini eleme anahtar diye bilinen
bir kategoriye tahsis etmeyi, gereken kategorileri indekslemeyi, kaynak
verisini aratrmay, her potansiyel adaya bir skor tahsis etmeyi, minimum
eleme skorunu temel alan adaylar listesini szmeyi ve en iyi elemeye
ulamay kapsar. lem kaynak dosyalarn, girdi olay kaytlarn ve yazlm
gerektirir.

Jeokodlama Kaynak Verisi (Geocoding Reference Data): jeokodlama
hizmetinin konumlarn geometrik gsterimlerini belirlemek iin kulland veri.

Jeoveritaban (Geodatabase): ESRI tarafndan gelitirilen nesne tabanl bir
veri modeli olup, corafik detaylar ve znitelikleri nesneler olarak
tanmlayan, nesneler olarak tanmlayan, nesneler arasndaki ilikileri ortaya
koyan ve bunlar bir ilikisel veritaban ynetim sistemi iinde kullanma
sunan bir yapdr. Bir jeoveritaban, detay snflar, detay verisetleri, uzamsal
olmayan tablolar ve iliki snflar gibi nesneleri depolayabilir.


253
Ayrca baknz veritaban.

Jeoveritaban Veri Modeli (Geodatabase Data Model): Gerek dnyaya
ait detaylar, bir nesne tabanl ilikisel veritaban iinde nesneler olarak
gsteren bir corafik veri modelidir. Jeoveritaban veri modeli iinde, detaylar
tablo iinde satrlar olarak, geometriler de bir ekil alan iinde yer alan
nesnelerin zel davranlar olabilir.

Jeoveriseti (Geodataset) : Bir jeoveritaban iinde ortak bir tema ile birlikte
organize edilmi veriye ait bir koleksiyondur.

Jeodezik (Geodesic): Bir siferoid zerinde tanml yzey zerinde yer alan
iki nokta arasndaki en ksa mesafedir. Bir merideyen boyunca herhangi iki
nokta ile bir jeodezik durum tanm yaplabilir.

En: matematiksel olarak tanmlanm bir yzey zerinde iki noktay en ksa
mesafeyle birletiren eri, elipsoid iin genelde jeodezik eri, ift eriliklidir
ve genellikle bu iki noktann belirledii iki normal kesit erileri arasnda
uzanr. Eer iki u nokta ayn enlemdeyse jeodezik eri normal kesit
erilerinden biriyle akr. u da belirtilmelidir ki, ekvator ve meridyenler
hari jeodezik eri dzlemsel bir eri deildir ve doru da grlemez.
Bununla birlikte, konvansiyonel triangulasyon iin jeodezik eri boylar ve
dorultular, bunlara karlk gelen normal kesit erilerinin boy ve
dorultularyla ihmal edilebilir farklar oluturur.

Jeodezik Datum (Geodetic Datum): Bir balang noktasna ait orjin
(enlem, boylam ve baz uzmanlara gre kot ile), a zerindeki ynelim
(orjinden olan izginin azimutu) ve kaynak siferoidini tanmlayan iki sabit ile
tanmlanan ve jeoidin tamamna ya da bir parasna en iyi oturacak ekilde
tanmlanan bir datumdur. En son yaplan tanmlamalarda datuma ait konum
ve ynelme, meridyen ve ana dikeydeki sapmalar, jeoid-elipsoid ayrm ve
kaynak elipsoidine ait parametrelere dayal bir fonksiyon olarak ifade
edilmektedir.

En: 1. Dier saylara, referans veya temel olarak hizmet edebilecek herhangi
bir rakamsal veya geometrik say veya saylar dizisi. Kavram geometrik
olduunda, oul formda datums, normal oul veri ye karlk
gelmektedir.
2. (jeodezi) datumun karl jeodezik ve yatay datumdur. Klasik datum be
eleman ile tanmlanmaktadr, orjinin pozisyonunu veren (iki eleman), an
ynetilmesi (bir eleman) ve referans elipsoid parametreleri (iki eleman).
Daha sonraki tanmlamalarda meridyen ve temel deydeki sapmalar, jeoid
elipsoid ayrm, referans elipsoid parametrelerinin konum ve yneltme
fonksiyonlar olarak aklar. Dnya jeodezik sistemi (wgs) jeosentrik bir
sistem olarak, temel referans erevelerini ve dnya iin geometrik figr
dnya gravimetrik modellerini ve ayrca dnya merkezli deiik datumlarn


254
ilgili pozisyonu iin ortalamalarn, dnya belirlenmi koordinat sistemlerini
sunmaktadr. Ayrca yatay datum, yatay jeodezik datum diye de adlandrlr.
Ayrca bknz. Dey kontrol datum.
3. (nivelman) yksekliklere karlk gelen yzey seviyesi. Genellikle ortalama
deniz seviyesi alnr. Fakat ayn zamanda ortalama dk su seviyesi ve
ortalama dk su seviyesi alt veya keyfi balayan ykseklikleri ierir.
Ayrca, dey datum diye de adlandrlr. Ayrca bknz. Ykseklik datum,
Cape Canaveral Datumu; savunma bakanl dnya jeodezik sistemi;
Avrupa Datumu; hidrografik datum; Hindistan datumu; uluslar aras dk su
datumu; dk su kaynaklar datumu; model datum; ulusal jeodezik dey
datumu 1929; kuzey Amerika datumu 1939; fotorafik datum; tercih edilmi
datum; pulkova 1932 datumu; referans datumu; tokya datumu; dey kontrol
datumu; dnya jeodezik sistemi.

Jeodezik Enl em (Geodetic latitude): Sferoid zerinde bir noktadan yzeye
dik izilen izginin ekvatoral dzlem ile oluturduu a.

En: referans sferoidi zerinde bir noktadaki normalin jeodezik ekvator
dzlemi ile yapt a. Jeodezik enlemler, ekvatordan itibaren llr, ancak
1927 kuzey Amerika datumunda olduu gibi, ABDnin yatay kontrol anda
meades ranch istasyonu enleminden llmtr. Yeni kuzey Amerika
datumunun (1983) merkezi, yerin ktle merkezidir. Bir jeodezik enlemi, ona
karlk gelen astronomik enlemden ayran ekl sapmas meridyen
bileenidir. Ayrca bkz. Topographical latidude (topografik enlem)
Ayrca baknz jeosentrik enlem.

Corafik Koordinat Sistemi (Geographic Coordinate System) : bir kre
ya da sferoid zerindeki noktalarn konumlarn tanmlamak iin enlem ve
boylamlar kullanan bir kaynak sistemi.

Corafik Koordinatlar (Geographic Coordinates) : enlem ve boylam
dereceleri ile ifade edilmi dnya yzeyindeki bir konumun lm.
Ayrca baknz corafik koordinat sistemi.

Corafik Veri (Geographic Data): Gerek dnya detaylarnn ekilleri,
konumlar ve tanmlar gibi zellikleri hakkndaki bilgileri kapsayan bilgi.
Corafik veri, uzamsal veri ile znitelik verisinin bir bileimidir.

Corafik Veritaban (Geographic Database):
Baknz, jeoveritaban.

Corafik Bilgi Sistemleri (CBS) (Geographic Information System (GIS)):
Bilgisayar donanm ve yazlm dzenlemesi ve insanlarn veriyi birletirmek,
analiz etmek ve grselletirmek iin; desenleri, ilikileri ve eilimleri
tanmlamak iin ve problemlere zm retmek iin kullandklar corafik
veri. Sistem corafik veriyi yakalamak, depolamak, gncelletirmek, ilemek,


255
analiz etmek ve sergilemek iin tasarlanmtr. CBS genellikle haritalar,
analizleri gstermek iin kullanlabilir ve zerinde alabilir veri katmanlar
olarak sunmak iin kulanlr.

Corafik Dnm (Geographic Transformation): Veriyi iki corafik
koordinat sistemi ya da datum arasnda evirme yntemi.

Corafik Biimleme Dili (GML) (Geography Markup Language (GML)):
Corafik bilgiyi tamak ve depolamak iin tasarlanm ak CBS uygulama
zellikleri. Bir XML profilidir. (ifrelemesi).

Jeokonum (Geolocation) : izelge/tablo/liste halinde olan bilgiden, bu
bilgileri uzamsal bir konum ile eletirerek corafik detaylar yaratma ilemi.
x, y koordinatlar tablosu, adresler ve dorusal olaylardan nokta detaylar
yaratmak bir jeokonum rneidir. Noktalar adreslerle caddelerin
eletirilmesi ile yaratlr.

Geometrik akma (Geometric Coincidence): inde, geometrik iliki
iindeki detaylarn akm ve sonu olarak balantl olduu varsaylan
mesafe.

Geometrik ncelik Seyreltimi (Geometric Dilution of Precision):
Baknz incelik seyreltimi (DOP).

Geometrik Elemanlar (Geometric Elements): Geometrik ekillerin, yzey,
ekil, nokta, izgi, a ve boyutlu cisim gibi bileenleri ya da yapta
oluturan ksmlar.

Geometrik A (Geometric Network): Topolojik olarak balanm, yol, kamu
hizmeti ya da hidrolojik sistem gibi dorusal bir iliki sergileyen kenar ya da
kavaklardr.

Geometrik Dnm (Geometric Transformation): Koordinatlar
haritalandrmak iin raster veri setini bir projeksiyondan bir dierine evirme
ilemi.

Jeoilem (Geoprocessing) :CBS alma alannda depolanan veriyi
ilemek iin kullanlan bir CBS operasyonu. Tipik bir jeoilem, girdi veri
setlerini alr, bu veri setleri zerinde bir ilem sergiler ve sonular kt
verisetleri olarak dndrr. Genel jeoilemler, corafik detay katmanlar,
detay ayrm ve analizleri, topoloji ilemleri ve veri evrimleridir. Jeoilem,
kararlar ekillendiren bilgiyi tanmlama, ynetme ve analiz ilemlerinin
yaplmasna olanak salar.

Jeoilem Sunucusu (Geoprocessing Server) : Jeoilem grevlerini
ynetmek iin kullanlan ada olan bir bilgisayar. Jeoilem sunucusu UNIX


256
ya da Windows platformlarn kullanabilir ve uzaktan ilemleri planlamak iin
kamu hizmeti ierir.

Jeoilem Ayarlar (Geoprocessing Settings): Aralarla almay ya da
alan aralar etkileyen tm ayarlar. Jeoilem ayarlar, ArcToolbox
penceresini, evre Ayarlar iletiim kutusunu ve komuta satrnda yaratlan
deikenleri kapsar. ArcMap iinde jeoilem ayarlar bir harita belgesi olarak
kaydedilir. ArcCatalog iinde ise uygulama ile devam eder.

Jeokaynakl ama (Georeferencing) : Koordinatlar, enlem/boylam, UTM ya
da Durum Dzlemi gibi bilinen bir kaynak sisteminden, bir raster (resim) ya
da dzlemsel haritann kat zerindeki koordinatlarna tahsis etme.
Jeokaynaklama raster verisi grntlemeye sorgulamaya ve dier corafik
veriler ile analiz edilmeye olanak salar.

Jeoilikisel Veri Modeli (Georelational Data Model) : ilikilendirilmi
uzamsal ve znitelik veriseti gibi corafik detaylar sunan bir corafik veri
modeli. Jeobalantl model, olaylarn takip edilmesi ve yazlmas iinde
kullanlan temel bir veri modelidir.

Jeouzamsal Veri Yaym Evi (Geospatial Data Clearinghouse):
Kullanlabilir corafik veri hakknda metaveri ieren internet zerindeki
sunucularn datlm bir sistemi. Uzamsal veriye balantlar iin destek ve
grafikler iin gz atma ile oluturulan detayl katalog servisi gibi Federal
Corafik Veri Komitesi tarafndan desteklenen temizleme evi fonksiyonlar.
Ayrca baknz Ulusal uzamsal Veri Altyaps (NSDI).

Yer Yrngeli (Geostationary): Dnyann ekvatoru zerinde bir yrngede,
dnyannki ile ayn asal hz ve sfra doru yaklaan bir eim ve
ekzantriklik ile pozisyonlanm. Jeosabiti uydusu, ekvator zerinde bir
noktada etkili bir ekilde sabit olarak kalabilsin diye dnyann kendi
yrngesi zerinde dnmesi kadar hzl dnecektir. Jeosabiti uydusu
jeosenkronizedir (e zamanl) ama tersi mutlaka yle bir durum deildir.

Jeoistatiksel Katman Dosyas (Geoistatisti cal Layer File): ArcGIS
Jeoistatistiksel Analist uzants tarafndan yaratlan bir katman dosyas.
Daha fazla jeoilem iin ESRI GRID iine gnderilebilir.

CBS (GIS) :
Baknz corafik bilgi sistemleri (CBS).

CBS Koordinat (GIS Coordinate) : Aratrma Analisti iinde aratrma
noktas iin, bir ya da daha fazla proje ile noktann konumunun en iyi
anlatmn yapan tek bir koordinat. Detay geometrisi her zaman CBS
koordinat ile balantldr.


257
Kresel Kontrol Yntemi (Global Check Method): Aratrma Analisti
iinde Esneklik D Koordinat komutunu uygulamak iin iki yoldan biri.
Kresel Kontrol yntemi, tm aratrma verisetleri arasnda esneklik d
koordinatlar aratr.

Kresel Fonksi yonl ar (Global Functions): Her bir konumdaki kt
deerlerinin, girdi rastendaki tm hcreler iin potansiyel olarak bir
fonksiyon oluturduu kt rastern hesaplayan bir grup ArcGIS uzamsal
Analist fonksiyonlar.

Kresel Konumlama Sistemleri (GPS) : U.S. Savunma Birimi tarafndan
yerletirilmi ve dnya yzeyi zerindeki konumunu belirlemek iin kullanlan
24 radyo-yayan uydunun takmyldz. Yrngede dnen uydular, dnya
zerinde herhangi bir yerdeki GPS alcsnn nirengiler ile konumunu
hesaplamasna olanak salayan sinyalleri iletirler. Sistem denizcilikte,
haritalamada, aratrmada ve iinde duyarl konumlamann gerekli olduu
dier uygulamalarda kullanlr.

En: yeryz zerinde ya da yaknnda, bulunan bir kullancnn anlk
boyutlu konumunun ya da hznn belirlenebildii, 24 uydudan oluan
navigasyon ve konumlama sistemi. Referans sistemi: wgs 84tr.
Kullancnn alcsnn, konum ya da hz belirleyebilmesi iin, en az 4 uyduyu
izlemesi gerekir.

Kre (Globe): ArcGlobe iinde, zerinde verinin tarif edildii dnya gr
iindeki kre.

Glob Dkman (Globe Document): Dnya gr ve ArcGlobe iindeki
grlerin disk temeline dayal sunumu. Dnya belgeleri. 3dd uzantsna
sahiptir.

Dnya Grnm (Globe View): ArcGlobe iinde, iinde dnyann
grlebilecei gsterim penceresi.

Glif (Glyph): Bir tr sembol; tek deikenleri ya da znitelik iindeki
byklk, renk, ekil ve ynlenme gibi deikenleri sunan bilgiyi tamak iin
kullanlan biimlendirilmi ekil ya da grafik. Glif, bir dilimli grafik sembol ya
da ok olabilir.

Gon (Gon) :
Baknz gradian.

GPS (GPS) :
Baknz kresel konumlandrma sistemleri (GPS).

Derece (Grade) :


258
Baknz gradyan.

Gradyan (Gradi an) : inde, tm bir daire asnn 400 gradian ve doru
ann 100 gradian olduu bir asal lm birimi.

Dereceli Renk Haritas (Graduated Color Map): Saysal deerlerin
ilerlemesini gstermek iin renk araln kullanan bir harita. rnein, nfus
younluundaki artlar tek bir rengin artan doygunluu ile ya da derece
farkllklar maviden krmzya renk sras ile sunulabilir.

Dereceli Sembol Haritas (Graduated Symbol Map): fade ettikleri
zniteliklere gre sembollerin byklklerinin deitii bir harita. rnein,
youn nfuslar daha geni noktalarla gsterilebilir ya da geni nehirler daha
kaln izgilerle ifade edilebilir.

Grafik (Graph) :
Baknz diyagram.

Grafik Metin (Graphic Text): ArcMap yerletirme grnmne eklenen
kat alannda olan ve bir haritada depolanan metin. Grafik metni uzant ya
da lei deiirse tanamaz.
Ayrca baknz etiket, annotasyon, grafik metin, tag.

Grafiksel Kullanc Arayz (GUI) (Graphical User Interface (GUI)):
Ekrandaki simgelere, iletiim kutularna ve men elerinin listelerine fare ile
tklayarak kullancnn komutalar semesine izin veren programn girdi ve
ktlarnn yapsn gsteren yazlm. Bu, iletiimin, metnin ieriinin dei
toku edilmesi ile baarld komuta izgisi arayz ile karlatrlr.

lm izgileri (Graticule): 1. Bir harita zerindeki noktalar dnya
zerindeki doru konumlarna balayan bir harita ya da grafik zerinde
enlem ve boylam izgilerinin balants.
2. Gkyz ile ilgili objeleri konumlandrmak ve lmek iin kullanlan bir
teleskopun gz merceinin odaksal dzlemi iinde duran, zerinde kare ya
da apraz teller olan bir cam levha ya da hcre.

Etiketlerin lm izgilerine Hizalanmas (Graticule Alignment of
Labels): Etiketlerin veri erevesindeki graticule boyunca ynlendirildii bir
etiket konumlama seenei. Geni alanlarn, haritacla ait ya da biimsel
sebeplerle haritalanmasnda kullanldr. Etiketler ayrca yatay olarak
yerletirilebilir ya da bir a ile ynlendirilebilir ve bir noktann znitelii gibi
depolanabilir.
Ayrca baknz lm izgileri.


259
Gravite Modeli (Gravity Model): Verilen bir tketicinin, verilen bir yeri
ziyaret etme ve orda satn alma ihtimalinin, o yere olan mesafeye, o yerin
etkileme gcne ve onunla yaran blgelerin etkileme gc ve mesafesine
bal olduu fikri.
Ayrca baknz ekicilik.

Byk Daire (Great Circle): Herhangi bir daire ya da kre ile krenin
merkezinden geen daire dzleminin kesiimi ile ortaya kan yakn daire.
Ekvator e tm boylam izgileri byk dairelerdir. Byk daireler denizcilikte
kullanlrlar nk dnya yzeyindeki herhangi iki nokta arasndaki en ksa
yol bir byk daire zerindedir.

Greenwich Meridyeni (Greenwich Meridian): 1884 ylnda uluslar aras bir
anlama ile balang meridyeni olarak belirlenen bir meridyen ve tm dier
boylamlarn hesapland 0 derece meridyenidir. Greenwich balang
meridyeni ngiltere, Greenwichteki Royal Gzlemevinden geer.

Grid, Izgara (Grid): 1. Haritaclkta, paraleller ve dik izgi balantlar bir
harita zerine yerletirilir ve kaynak iin kullanlr. Bu zgaralar genellikle
haritann projeksiyonundan sonra isimlendirilir; rnein, Lambert zgaras ve
Enine Merkator zgaras.
2. Baknz raster.

Grid Hcresi (Grid Cell):
Baknz hcre.

Grid Meridyeni (Grid Meridian) : Aratrma Analistinde, snrl mesafelerde
dzlemsel dikdrtgensel koordinat sisteminde noktalar hesaplanrken
kullanlan merkez meridyenine paralel herhangi bir meridyen.

Grid Yn (Grid Stack): INFO dosyas ve jeoveritaban ile kaynaklanm
uzamsal olarak akan zgaralarn (katmanlarn) dzenli bir setinden
oluan, ok deikenli raster verisini depolamak iin bir mekanizma. ok
deikenli analizler iin yn tek bir varlk olarak ele alnr. Kmeleme
analizleri, snflandrma ve temel bileen analizleri yn iindeki katmanlarda
alr.

Yer Kontrol Noktas (Ground Control Point): Yatay koordinat sistemi ya
da dikey datum ile konumu belirlenen bir yerde bir nokta. Bir yer kontrol
noktas, jeokaynaklamas yaplmam raster zerindeki bir konumun, harita
koordinatlar iindeki bir konumla balantsnn salanmas iin kullanlabilir.

Grup Katman (Group Layer): Tek bir katman olarak grnen ve ileyen
birka katmann grubu. Grup katmanlar bir haritay organize etmeyi,
gelimi izim dzeni seeneklerini tahsis etmeyi ve katmanlar dier
haritalar iinde kullanmak iin paylamay kolaylatrr.


260

GUI (GUI) :
Baknz grafik kullanc arayz. (GUI).

H

HARN (HARN):
Baknz Yksek Doruluklu Kaynak A (HARN).

Tarama Snf (Hatch Class): Dorusal kaynaklamada, bir tarama tanmlar
kategorisi ya da grubu.

Tarama Tanm (Hatch Definition): Dorusal kaynaklamada, tarama
iaretlerinin dorusal bir detay zerine izildii yerdeki bir zellik. Her tarama
tanm, tarama tanmndaki taramalarn yerletii oklu tarama aral,
tarama izgi ya da iaretleme sembol ieren kendi zellik setine sahiptir.
oklu tarama tanmlarnn kullanm kark tarama emalarnn tasarm iin
olanak salar.

Tarama Tarz (Hatch Style): Dorusal kaynaklamada, tarama snfn
oluturan tarama tanmlar iin organize bir sembol ya da ayar koleksiyonu.
Tarama tarzlar tarz dosyasnda (.style) depolanr ve oklu veri kaynaklar ile
oklu haritalarda taramalar gstermede standartlar korumak iin kullanc
tarafndan yaratlr.

Taramalar (Hatches): Dorusal kaynaklamada, dikey izgi serileri ya da
yksek detaylar zerinde rota lm birimleri iinde belirlenen bir aralkta
gsterilen iaretleme sembolleri.

Tarama (Hatching): Dorusal kaynaklamada, tarama iaretlerini ya da
sembolleri, llen dorusal detaylar boyunca dzenli bir aralkta
yerletirmek ve etiketlemek iin tasarlanm bir tr etiketleme.

HDOP (HDOP):
Baknz yatay incelik seyreltimi (HDOP).

Ba Yukar Saysallatrma (Heads-up Digitizing): Farenin bilgisayar
ekrannda grnen detaylar zerinde izlenmesi ile raster verisinin
ynlenmesi yntemi gibi detaylarn elle saysallatrlmas.

Yksekli k (Height): Dikey duran nesnelerin en st ve en alt arasnda ya
da bir temel ve onun zerindeki nesneler arasnda temel dikey mesafe; bir
seviye zerinde ykseltme uzants.

En: bir nokta, nesne ya da yzeyin yerden ya da dier bir referans
dzleminden olan dey ykseklii.


261

Helmert Dnm (Helmert Transformation): Saysallatrc
koordinatlarn Kartezyan koordinatlarna eviren dnm. Bu dnm iin
en azndan iki tik gerekli. Affin dnmnn tersine, veriyi arptmaz,
bylece doru alar doru alarda kalr. Dier farkllk da tek bir x, y
leklemesinin olmasdr.

Yardm Nodu (Help Node): ArcGIS 8.3 ve nceki srmlerinde, ArcToolbox
arasetleri iin gzden geirme yardmn salayan ArcToolbox aac iinde
bir demet.

Yksek Doruluk Kaynak A (HARN) (High Accuracy Reference
Network (HARN)): GPS teknikleri kullanan NAD 1983 kontrol noktalar
aratrmas. Bu aratrma gn, datum isminin bir paras olarak kapsanr:
NAD 1983 (1991) ya da NAD91.

Yama Glgel eme (Hillshading): 1. Gnein nlarnn alan zerindeki
etkilerini yanstmak iin harita zerine izilen glgeler.
2. Raster zerinde, gne iin istikamet as ve ykseklik zelliine gre her
hcreye 0 ile 255 arasnda bir aydnlatma deeri tahsis edilerek baarlm
benzetilen glge etkisi. Tepe glgeleme boyutlu bir etki yaratr.

Histogram (Histogram): 1. Veri kmesindeki dalm deerlerinin
gsterildii grafik. Kiisel deerler yatay bir aks boyunca ve ortaya kma
skl dikey bir aks boyunca gsterilir.
2. Raster verisetindeki deerlerdem bir histogram yaratan ArcGIS uzamsal
Analist fonksiyonu.

Tarih Modeli (History Model): Uygulama her oturum iin kullanlan aralar
ve parametre deerlerini belgelemeye kapal olduu zaman yaratlan,
tarihlenen ve kaydedilen bir model. Tarih ara kutusu iinde olan ve
uygulama tekrar aldnda grlebilen tarih modeli.
Ayrca baknz model.

Boluk (Hole) : Tamamyla nalan pikselleriyle evrelenmi raster
izgisinde kk bir boluk. Boluklar, kaynak belgesinin ya da tarama
ileminin dk kalitede olmasndan kaynaklanabilirler.

Yatay A (Horizontal Angle): Yatay dzlemde iki izginin kesiimi ile
oluan a; TPS aygtnn yatay dairesi zerindeki iki okuma arasndaki fark.
Yatay alar hem TPSde hem de COGO hesaplamalarnda kullanlrlar.

Yatay Kontrol Datumu (Horizontal Control Datum): Yatay kontrol
aratrmalarnn temeli olan ve enlem, boylam, kaynak noktasndan
oluturulan izginin istikamet as ve kaynak elipsinin parametreleri olan iki


262
sabitin kapsand be nicelikten oluan jeodetik kaynak noktas. Datum
herhangi bir byklkte bir alana uzayabilir.

Yatay Datum (Horizontal Datum):
Baknz yatay kontrol datumu.

Yatay ncelik Seyreltimi (HDOP) (Horizontal Dulition of Precision
(HDOP)): Yatay bir konumda greli bir doruluk lm.

Yatay Jeodeti k Datum (Horizontal Geodetic Datum):
Baknz yatay kontrol datumu.

HTML (HTML) :
Baknz HiperMetin Biimleme Dili (HTML).

Hiperlink (Hyperlink): Bir elektronik belge ya da kaynak iindeki baz
noktalardan dier bir belge ya da kaynak iindeki baz noktalara ya da ayn
belgedeki dier bir yere kaynak (balant). Balanty aktif hale getirmek,
genellikle zerine fare ile tklayarak olur ve balantnn hedefini gstermek
iin gz atmaya sebep olur.

HiperMetin Biimleme Dili (HTML) (HyperText Markup Language
(HTML)): SGMLnin alt kmesi olan ve internette yaymlama iin Web
sayfalar yaratmakta kullanlan kodlama dili. HTML, belge iinde metin,
grafik, ses ve video fonksiyonu tanmlayan bir etiket sistemi ve u anda
Dnya Geni Web Birlii tarafndan korunan bir internet standard.

I

ID Alan (ID Field) :
Baknz, iz tanmlayc alan.

Tanmlama (Identify): ArcGIS iinde bir ara olup, bir detaya
uygulandnda (tklandnda) detaya ait znitelikleri gsteren bir pencereyi
aar.

zde, zdelik (Identity): Jeoilem iinde, iki coveragea ait geometrik
kesiimi hesaplayan bir topolojik akma. kt coverage ilk coveagee ait
tm detaylara ilave olarak ilk coverage ile akan ikinci coveragee (poligon)
ait bu ksmlar da korur, tutar. rnein, iki ileyi geen bir yol, iki yay
detayna ayrlabilir, her birinde yol ve znitelikleri ile geilen ileler olacaktr.
Ayrca baknz, kesitir, btnle.

zdelik Balants (Identity Link): Bir elastik pafta uzamsal ayarlamas
boyunca detaylara ait hareketi koruyan bir pa.
Ayrca baknz, elastik paftalama.


263

IDW (IDW):
Baknz, arlkl ters mesafe (IDW).

Aydnlanma (Illumination): Bir yzeye ait eim, bak ve o anlk Gne
azimut as ve ykseklii ile belirlenen yzey yansmas.

Resim (Image): Bir kamera ya da bir tarama radyometresi gibi bir optik ya
da elektronik alet ile retilen gsterim (ekran vb.)ye ait bir tanm ya da bir
raster temelli gsterim. Uzaktan alglanan veriler (rnein, uydu verisi),
taranm veriler ve fotoraflar eklinde sralanabilir. Bir resim, yansyan k,
s ya da elektromanyetik spektruma ait bir deer aralna ait younluu
gsteren ikilik ya da tamsay deerleri depolayan bir raster veriseti olarak
depolanr. Bir resim bir ya da daha fazla banttan oluur.

Resim Katalou (Image Catalog):
Baknz, raster katalog.

Resim Verisi (Image Data): Bir optik ya da elektronik alet ile bir yzeyin
taranmas sonucu retilen veri. Uzaktan alglanan veriler (rnein, uydu
verisi), taranm veriler ve fotoraflar eklinde sralanabilir. Bir resim,
yansyan k, s ya da elektromanyetik spektruma ait bir deer aralna ait
younluu gsteren ikilik ya da tamsay deerleri depolayan bir raster
veriseti olarak depolanr.

Empedans (Impedance): Bir izgiyi kaynak noddan hedef noduna tamak
iin ya da bir izgiden bir nod yoluyla bir dier izgiye gei yapmak iin
gerekli olan maliyet ya da diren miktarna ait bir lm. Diren, mesafe ile
arplacak olan seyahat hz, seyahat sresi ve seyahat mesafesine ile vb.,
ait bir lm olabilir.yksek empedans ile hareket etmek iinyksek diren
ortaya konulur, 0 deeri ile kar koyan zorluun olmad anlalr. Bir a
iinde yer alan en uygun gzergah, en dk maliyetli gzergah olarak da
adlandrlan en dk empedansa sahip gzergahtr.

Belirsiz Ak Yn (Indeterminate Flow Direction): Bilinmeyen ya da
tespit edilemeyen ak yn. Belirsiz ak yn, detaylara ait etkili ya da
etkisiz olma durumu, art ya da azallarn konumlar ve aa ait topolojiden
ak ynnn belirlenememesi durumunda ortaya kar.

Dizin, ndeks (Index): Bir veritaban ya da corafik veriseti iinde yer alan
uzamsal detaylar ile kaytlar iin yaplacak olan aratrma hzn artrmak iin
kullanlan bir veri yaps.

INFO Veritaban (INFO Database): ArcInfo Workstation format iinde CBS
verisetine ait znitelikleri depolamak ve ayarlamak iin ArcInfo Workstation
yazlm tarafndan kullanlan bir tabuler veritaban ynetim sistemi. INFO


264
veritabanlar, bir coveragei yapan geometri ile topolojiyi gsteren dosyalar
ieren alt klasrl bir alma klasr iinde depolanrlar.

Informix (Informix): ArcSDE tarafndan desteklenen bir ticari RDBMS
(ilikisel veritaban ynetim sistemi).

Girdi Veri (Input Data): bir bilgisayara, alete, programa ya da ileme girilen
veri.

Girdi Detay (Input Feature): Tracking Analiz uzanm iinde, bir geici olay
iin ekil ve znitelik bilgisini ieren bir karmak geici olaya ait bileen.
Girdi detaylar, olayn dinamik ya da duraan olduuna bal olarak tarih ve
zaman bilgisi ierebilir ya da iermeyebilir.

Girdi Tablosu (Input Table) : Tracking Analiz uzanm iinde, bir geici olay
iinde znitelik bilgisini ieren bir karmak geici olaya ait bileen. Girdi
detaylar, olayn dinamik ya da duraan olduuna bal olarak tarih ve
zaman bilgisi ierebilir ya da iermeyebilir.

Aygt Kurulum Alan (Instrument Setup Field) :Survey Analiz uzanmna
ait lm Gezgini iinde, aygt kurulumunu semek ya da yeni aygt
kurulumu iin isim girmeye olanak tanyan bir alan.

Btnlemi Detay Veriseti (Integrated Feature Dataset): jeoveritabanlar
iinde, topolojik ilikili detay snflarn depolayan bir detay veriseti. ArcMap
iinde yer alan topolojik dzenleme aralar, bir btnleik detay veriseti
iinde yer alan detaylara ait topolojik ilikilerin korunmas iin kullanlabilir.
Bir btnleik detay veriseti iinde a detay snflar topolojik birlikteliklere
katlmazlar.

Etkileimli Vektrleme (Interactive Vectorization): Raster hcrelerin
izlenmesini kullanan, raster verinin vektr detaylara evrilmesi iin kullanlan
bir manel ilem.

Deiim Format (Interchange Format): Farkl yazlm programlar
arasnda verinin kolaylkla deitirilmesini salayan dosya formatlar.

Ara Veri (Intermedi ate Data): Bir model iinde tretilmi veri deikenleri
tarafndan kaynaklanan, bir model parametresi olarak ayarlanmayan
herhangi bir veri, ara veri. Bu tr veriler ileme ait bir para olup, modelin
ilgili diyalog kutusundan baarl bir ekilde altrlmas salanana kadar
kaydedilmez. Girdi veri bir ara veri olarak snflandrlmaz, nk bu veri
model altrlmadan nce de mevcuttur.
Baknz ayrca, tretilmi veri.


265
Uluslar aras Meridyen (International Meridian):
Baknz, Greenwich meridyeni.

Ara Deer Kestirimi, Enterpolasyon (Interpolation): 1. evreleyen
noktalara ait bilinen yzey deerlerine dayal olarak, rneklenmemi
noktalara ait yzey deerlerinin belirlenmesi ilemi. Enterpolasyon,
ykseklik, ya, scaklk, kimyasal dispersiyon ya da dier alan temelli
olaylarn belirlenmesi iin kullanlr. Enterpolasyon genellikle bir raster ilemi
olup, bir TIN yzey modeli kullanlarak bir vektr evre iinde de yaplabilir.
Ters arlkl mesafe (IDW) ve Kriging gibi iyi bilinen ve ok yaygn olarak
kullanlan enterpolasyon teknikleri mevcuttur.
2. Dorusal kaynaklama kavram iinde, bir rota iin bilinen iki lm deeri
arasnda lm deerlerinin hesaplanmas ilemi.

Kesitir (Intersect): Girdi verisetlerine ait ortak alana den detaylar ya da
detay paralarn koruyan, tutan uzamsal verisetlerine ait bir geometrik
birleim. Ayrca baknz, zdeletir, btnle.

Kesiim (Intersection): ki izginin kesitii nokta. Jeokodlama iinde,
genellikle bir sokak kesiimi.

Ters Arlkl Mesafe (IDW) (Inverse Distance Wei ghted (IDW)): Bir raster
ya da resim iinde bilinen rnek noktalara ait deerlerin yardmyla
rneklenmeyen noktalara ait hcre deerlerinin belirlenmesi iin kullanlan
bir enterpolasyon teknii olup, ilgili hcreden uzaklaan eitli noktalar tesis
edilir ve mesafedeki arta bal olarak hcre deeri hesaplamak zerindeki
nem ve etki azalr.

IP Adresi (IP Adress): nternet protokol adresidir. nternet zerinde yer alan
sunucu bilgisayar ya da her bir kullancy tanmlayan bir unik numaradr. IP
adresleri kullanlarak, internet yolu ile bir bilgisayardan bir dier bilgisayara
balant kurulur, veri aktarlr, karlkl etkileim salanr. Genelde, periyotlar
ile ayrlan saylara ait drtl set ile bir drtl blme olarak ifade edilir.

saritim (Isarithm): Bir yzey zerinde e deerlere sahip noktalar
birletiren bir izgidir. Harita zerindeki e ykseklik izgileri benzeri.

ISO (ISO) : Uluslar aras Standartlar Organizasyonu. Uluslar aras bir
standart oluturmak amacyla 145 lkeden ilgili ulusal standartlar
enstitlerinin oluturduu bir federasyon olup, uluslar aras standartlar iin
kriterleri tanmlamak ve korumak amacyla eitli uluslar aras
organizasyonlar, hkmetler, endstri, i ya da mteri temsilcilikleri ile
alarak, standartlar gelitirmeye devam eder.

E izgi (Isoline): Bir yzey zerinde e deer noktalar balayan,
birletiren bir izgi.


266

e (Item) : 1. Katalog aac iinde bir eleman. Shapefileler,
jeoveritabanlar gibi uzamsal veri kaynaklarnn yan sra, klasrler gibi
uzamsal olmayan veri kaynaklar da e kapsamna girmektedir.
2. Bir INFO tablosu iinde yer alan bir bilgi kolonu.
Ayrca baknz, alan.

J

(Job): Bir sunucu zerinde hemen yaplacak ya da ilerde yaplmak zere
bir i planna dahil edilen bir grev. Bir i kapsam iinde, tek bir ara ya da
sral mod ilemleri de olabilir.

Katlm (Join) : 1. Her iki tabloda da ortak olan bir alan ya da bir znitelik
yolu ile bir tabloya ait alanlarn bir dier tabloya eklenmesi ilemi. bir katlm,
znitelik tablosu ya da corafik katmana ok fazla sayda zniteliin
eklenmesi amacyla kullanlr.
2. ki ya da daha fazla ayr uzamsal girdiyi balama ilemi. Eer iki izgi
paras katlr ise, sonraki ilemler iin bir uzamsal nesne olurlar.
Ayrca baknz, balant.

Kavak (Junction) : ki ya da daha fazla yay balayan bir nod.

Kavak Eleman (Junction Element): Bir Dorusal a iinde, kenarlar
arasnda ak aktarmaya izin veren bir kenara ait u noktada ya da iki veya
daha fazla kenarn kesiimi ile var olan bir a detaydr.

K

Anahtar (Key): Baknz, birincil anahtar.

Anahtar znitelik (Key Attribute) : Baknz, birincil anahtar.

Keyframe (Keyframe) : Bir ArcCIS 3D Analiz animasyonu iinde, belirli bir
zaman iin nesne zelliklerine ait ekran grnts.

Anahtar Kelime (Keyword): 1. Bir adres iinde grlen tek bir kelime.*.cls
dosyas iinde anahtar kelime iin bir standart ksaltma kullanlr.
2. erii indekslemek iin kullanlan bir dokmandan nemli bir kelime.

Bilinen Nokta (Known Point): Gerekli lm yaplarak x, y koordinatlar
tam olarak bilinen lm noktas. Bilinen noktalar, lm ilemlerinin tm
alana yaylmas iin kullanlrlar.


267
Kriging (Kriging): evreleyen llm deerlerden arlklar orannda
yararlanarak bilinmeyen noktalara ait lmleri kestirerek hesaplamak iin
kullanlan bir enterpolasyon tekniidir. Arlklar, llen noktalar ile
kestirilecek olan noktalar arasndaki mesafeye dayal olarak belirlenir ve tm
alan iin bir ayarlama yaplr. Kriging, veriye ait uzamsal deiimin yzey
boyunca istatistiksel olarak homojen olarak modellendii kabul edilen,
blgesel deiken teorisine dayanr, yani, deikene ait ayn desen yzey
zerinde yer alan tm konumlarda gzlenebilecektir.

L

Etiket (Label): Kartografya da, bir harita detayn tanmlamak ya da
aklamak zere yanna, zerine ya da yaknnda bir yere yerletirilen metin.
Ayrca baknz, annotasyon, grafik metin, metin formatlama tag, label
expression, etiket snf.

Etiket Snf (Label Class): Ayn etiketleme zellikleri ile detaylar gsteren
etiketlere ait bir kategori. rnein, bir yollar katman iinde, etiket snflar
her bir yol tipine ait tarz ve bilgiyi tanmlamak zere yaratlabilir; rnein,
uluslar aras, devlet karayolu, blge yolu, iller aras yol vb.

Etiket fadesi (Label Expression): Etiket metnini belirleyen bir ifade. Etiket
ifadeleri tipik olarak sral bir yapda olup, bir ya da daha fazla alana ait
ierii deitirebilir ve daha aklayc etiketler yaratmak iin ilave metin
dizinleri eklenebilir. Bunlar, etiketlere mantk ifadeleri eklemek iin Visual
Basic scripti, Jscripti ierebilirler. Ayrca etiketler iin metin ileleri ve
formatlama taglar da olabilir.

Etiket Oturtma Stratej isi Sekmesi (Label Fitting Strategy Tab): ArcGIS
iin Maplex uzanm iinde, bir snrl alan iine daha fazla etiketi
oturtabilmek, yerletirebilmek iin etiket motoruna ait yollar kontrol etmeye
olanak salayan Etiket Yerletirme diyalog kutusu zerinde yer alan bir
sekme. Etiket yerletirmeyi artrabilecek yntemler, etiketlerin demetlenmesi,
tkank alanlar iinde etiketlere ait yaz tipi boyutunu azaltma ya da etiket
ksaltmalardr.

Etiket Ynetici si (Label Manager): Mevcut aktif veri erevesi iin
etiketleme zelliklerini belirlemek ve gstermek iin kullanlan ara. Etiket
Yneticisine Etiketleme ara ubuundan eriilebilir.

Etiket Kaydrma (Label Ofset): Bir etikete ait mesafe, detaydan etikete olan
mesafedir. Bir etiket kaydrmas ve maksimum etiket kaydrmas, nokta
detaylar iin ayarlanabilir. Maksimum etiket kaydrmalar, etiket
kaydrmasna ait bir yzde olarak ifade edilir. izgi detaylar iin, bir etiket
kaydrmas izgiden itibaren belirlenir (nokta detaylar iin etiket
kaydrmasna benzer ekilde) ve izgi boyunca (etikete ait konumu izgi


268
sonlarna gre bal olarak kontrol eder) yaplr. Etiket kaydrmalar, tm
etiket konum seenekleri iin mevcut deildir.

Etiket Kaydrma Kstlamas (Label Ofset Constraint): Etiketin
yerletirilecei nokta detayndan olan belirlenen kaydrmann tesinde
maksimum mesafe.

Etiket Ynelimi (Label Orientation): Nokta detay etiketleri iin hizalamaya
ait a ya da yn. Nokta detaylar iin etiketler genellikle yatay olarak
yerletirilirler, ancak veri erevesine ait lm izgileri boyunca ya da
noktaya ait bir znitelie bal a. ile de ynlendirilebilirler. Kartografik ve
biimsel sebeplerden dolay byk alanlara ait haritalar iin veri erevesine
ait lm izgileri boyunca hizalamak, yaslamak ok yararl olabilir.

Etiket Yerletirme Blgesi (Label Placement Zone) :Bir harita zerinde
etiketlerin yerletirilecei tanml alanlar, noktadan olan 8 adet nsal
dorultudan biridir. Kullanc nokta etrafnda yer alan bu sekiz nsal
dorultudan birini seerek etiketi yerletirebilir. Bu kullanc tercihi, nokta
etiketlerinin En Uygun Konum yerletirme seenei kullanlmas durumunda
dikkate alnr.

Etiket Noktas (Label Point): Bir coverage iinde, noktalar gstermek ya
da poligonlar tanmlamak zere bir detay snf kullanlr. Noktalar gsterme
durumunda, detaya ait konum noktaya ait x,y koordinat ile tanmlanr.
Poligonlarn tanmlanmas durumunda ise, nokta poligon iinde istenilen bir
yerde konumlandrlabilir.

Etiket Konumu Sekmesi (Label Position Tab):ArcGIS iin Maplex uzanm
iinde, detaylara bal olarak etiketlerin nasl yerletirileceini kontrol eden
Etiket Yerletirme diyalog kutusu zerinde yer alan bir sekme. Bir etikete ait
konum sralanan u parametreler ile belirlenir; verilen bir detay geometrisine
ait ynelme, kaydrma ve konum tarz.

Etiket ncelii (Label Priority): Bir harita zerinde hangi etiketin
yerletirileceini belirlemek iin kullanlan bir puanlama sistemi. Yksek
ncelikli etiketler, dk ncelikli etiketlerden daha nce yerletirilirler. En
son yerletirilecek olan etiketlerin ise skklk yaratma ya da alternatif
konumlara yerletirilme olaslklar vardr.

Etiket Demetleme (Label Stacking): Uzun etiketleri birden fazla satra
yerletirmek zere ayrma ilemidir. ArcGIS iin Maplex uzanm ile ayrma
ilemini tetikleyen karakterleri belirleme ve etiket iinde gsterilip
gsterilmemeyi belirleme olana sunulur.

Etiket Arl (Label Weight): Bir etiket snfna ait etiketlerin etiket
yerletirme uyumazlnn iine dt durumlarda bir dier etiket ile


269
rtlp rtlmeyeceini gsteren bir ESRI Standart Etiket Motoru puanlama
sistemidir. Yksek arlkl etiketler, dk arlkl etiketlere gre daha az
oranda rtlebilirler ya da zerleri kapatlabilir.

Hat (Lag): Herhangi iki konumu ayran izgi (vektr)dr. Bir hat, mesafe
(uzunluk) ile yne (ynelim) sahiptir.

LAN (LAN) : Baknz lokal alan a (LAN).

Byk, Geni, ri (Large)

Enlem (Latitude): Ekvatora ait bir kuzey ya da gney meridyeni boyunca,
genellikle derece cinsinden llen asal mesafe. Enlem izgileri ayrca
paraleller olarak da adlandrlrlar.

Merkez Enlemi (Latitude of Center): Bir projeksiyona ait merkezi bazen de
kayna tanmlayan enlem deeri.

Kaynak Enl emi (Latitude of Origin): Bir projeksiyon iin kaynaa ait y
koordinat deerlerini tanmlayan enlem deeri.

Katman (Layer): 1. Herhangi bir saysal harita ortamnda bir corafik
verisetine ait grsel sunum. Kavramsal olarak, bir katman, bir ksmi alan
iinde corafik gereklie ait bir tabaka ya da dilim olup, bir kat harita
zerinde ise bir lejant esine eit olabilmektedir. rnein, bir yol
haritasnda, yollar, doal parklar, politik snrlar ve nehirler farkl katmanlar
iin rnek olabilir.
2. ArcGIS iinde, bir coverage, jeoveritaban detay snf, raster vb., gibi
harita zerinde verinin ne ekilde gsterileceini tanmlayan, veri kaynana
ait bir kaynak. Katmanlar ayrca, veri kaynandan hangi detaylarn dahil
edilip edilmeyeceklerini tanmlayan ilave zelliklere sahiptirler. Katmanlar
harita dokmanlar (*.mxd) iinde depolanabilirler ya da bireysel olarak
katman dosyalar (*.lyr) eklinde kaydedilebilirler. Katmanlar, kavramsal
olarak ArcView 3.x iindeki temalara benzetilebilirler.
3. SDE 3 ya da ArcSDE ile ynetilen bir jeoveritaban iinde yer alan tek
bana bir detay snf.
Ayrca baknz, detay katman, raster katman, TIN katman, CAD katman,
annotasyon katman.

Yerleim (Layout): Bir balk, lejant, kuzey oku, lek ubuu ve corafik
veri de dahil olmak zere, baslm bir harita ya da bir saysal harita
gsterimi zerinde yer alan tm elemanlara ait tasarm ya da ayarlama.

Yerleim Gsterimi (Layout View): ArcMap ya da ArcReader iinde,
baln, lejantn ve lek ubuu ile corafik verinin baskya yollanmak
zere yerletirilerek dzenlendii sanal sayfay gsteren bir grnm.


270
Ayrca baknz, veri grnm.

En Kk Kareler Ayarlamas (Least Squares adjustment): lm
noktalarna ait konumlar iin, hatalarnn karelerinin toplamn minimize
ederek en uygun lm nokta konumlarn oturtan bir istatistiksel yntem
olup, bu yntemde ok sayda lmn e zamanl olarak tek bir
hesaplamaya dahil edilebilmesi olana sunulur.

En: En kk kareler fazla gzlemler bulunduu zaman anlamldr.
Genellikle gzlemlerin dengeli deerleri, dengelemenin karesinin toplamn
gzlemlere eklemekle matematiksel olarak minimuma yaklatrarak elde
edilir.

En Kk Kareler Dzeltmeleri (Least Squares Corrections): En kk
kareler ayarlamasna ait sonu lm artklardr.

En Dk Maliyetli Gzergah (Least-Cost Path): Maliyetin, zamana,
mesafeye ya da baz dier kullanc tanml faktrlere bal bir fonksiyon
olarak tanmland bir a iinde iki nokta arasnda var olan en dk
maliyetli en uygun gzergahtr. Ayrca baknz, en ksa gzergah.

Sol-Sa Topolojisi (Left-Right Topology): Bir ArcInfo coverage iinde her
bir yay iin sanda ya da solunda yer alan poligon tanmlarn depolayan
topolojik veri yapsdr. Sol-sa topolojisi, komuluk gibi analiz
fonksiyonlarn destekler.
Ayrca baknz, topoloji.

Lejant (Legend): Harita zerinde yer alan eitli veri deerleri ile eitli
elemanlar kodlamak zere kullanlan annotasyon, glgeleme, izgi
desenleri, semboller ve renkleri aklayarak listeleyen kaynak alan. Lejant
iinde her bir semboln ne anlama geldiini aklayan metin ve sembol
rnei vardr. Lejantlar genellikle haritaya ait lek, kaynak ve projeksiyon
gibi ilave bilgileri de barndrrlar.

Gven Aral (Level of Confidence): Survey Analiz iinde, kullancnn ileri
srlen hipotezi kabul etmek ya da reddetmek zere karar vermesi iin
kullanaca gven derecesine ait tamamlayc bir parametre.
Ayrca baknz, nem seviyesi.

Detay Sevi yesi (Level of Detail): ArcGlobe iinde basitletirilmi ile
basitletirilmemi arasnda yer alan baz znrlk derecelerinde, katman
resmetmek zere katmana ait bir gsterim ls.


271
nem Sevi yesi (Level of Significance): Survey Analiz uzanm iinde,
hatal karmaya ait olaslk. nem seviyesi ile kritik deer belirlenir. Ayrca
baknz, kritik deer.

Ktphane (Library): ArcInfo iinde, ArcStrom ya da Map Librarian
katmanlar ile uzamsal ilikili bir koleksiyon. Bir ktphane, ktphane iinde
yer alan tm katmanlara uygulanan bir uzamsal yaylma sahiptir.

Snrlar (Limits): Survey Analiz uzanm iinde, her bir hesaplama iin kabul
edilebilir lm hata seviyesini tanmlayan snrlamalardr.

izgi (Line): En az iki adet x, y koordinatlarn balayan, bir uzunluu ile
yn olan ancak alan olmayan bir ekil. l, ile ya da blge snrlar gibi
poligon snrlarn oluturan ancak alan olmayan detaylar ile topografik e
ykseklik erileri, yol orta hatlar ya da nehirler gibi verilen bir lekte ok
dar olan bir alan gsteren corafik detaylar izgiler ile temsil edilirler.

izgi Balants (Line Connection): Ayn isimli bireysel izgilere ait gruplar
etiket motoru iin tek bir izgi iine birletiren bir prosedr. Yollar ya da
nehirler gibi ok sayda paradan oluan ancak birbirleri ile bal gerek
dnya detaylarn tek bir para olarak gstermek zere izgiler kullanlarak
saysallatrlrlar.

izgi Olay (Line Event): Dorusal kaynaklama iinde, bir dan ya
lm deeri kullanan bir rotaya ait bir ksm tanmlayan bir detay. Kaplama
kalitesi, otobs gzergahlar, boru aplar ve trafik hacimleri gibi rnekler
verilebilir.

Gr Hatt (Line of Sight): 1. boyutlu bir gsterim (ekran vb.) zerinde,
bir hedef ve bir gzlem noktas tanmlanarak, kaynaktan hedef noktaya
bak dorultusunda nerelerin grnp nerelerin grnmeyen ksmlar
olduunun tespit edilmesi amacyla iki nokta arasnda izilen bir izgi, hat.
2. Bir perspektif grnm iinde, gzlemcinin resim zerinde bakt nokta
ve dorultu.

izgi zerinde izgi akmas (Line-On-Line Overlay): Dorusal
kaynaklama iinde, tek bir izgi olay tablosu yaratmak zere iki izgi olay
tablosunun akmas. Yeni olay tablosu mantksal kesiim ya da gridi
tablolarna ait btnleme olabilir.
Ayrca baknz, nokta zerinde izgi akmas.

Nokta zerinde izgi akmas (Line-On-Poi nt Overlay): Dorusal
kaynaklama iinde, tek bir nokta olay tablosu yaratmak zere, bir izgi olay
tablosu ile bir nokta olay tablosunun akmas. Yeni olay tablosu mantksal
kesiim ya da gridi tablolarna ait btnleme olabilir.
Ayrca baknz, izgi zerinde izgi akmas.


272

Dorusal Boyut (Linear Dimension): Bir detaya ait yatay ya da dikey
boyuta ait bir l. Hizal boyutlardan farkl olarak, dorusal boyutlar,
balang ve biti noktalar arasndaki gerek mesafeyi gstermezler.

Dorusal Detay (Linear Feature) : Baknz, izgi.

Dorusal Kaynaklama (Linear Referencing): nceden mevcut olan
dorusal detay boyunca bir bal pozisyon kullanlarak corafik veriyi
depolamak iin kullanlan bir yntem; ak, kesin x, y koordinatlar
olmakszn izgiler boyunca konumlar unik olarak tanmlama yetenei.
Konumlar, bilinen bir dorusal detay ile bu detaya ait bir pozisyon ya da bir
lm ile tanmlanr. rnein, E-5 Karayolu 36. km gibi. Dorusal
kaynaklama, dorusal detaylara ait ksmlar iinde yer alan oklu
zniteliklere ait setleri ilikilendirmek iin bir sezgisel yoldur. Ayrca baknz,
dinamik segmentasyon.

Dorusal Birim (Linear Unit): Bir dzlem ya da bir projeksiyonlu koordinat
sistemine ait lm birimi, genellikle metre ya da fit. Hatal dou ile hatal
kuzey genellikle dorusal birimlerde tanmlanrlar.
Ayrca baknz, asal birim, lm birimi.

Balant (Link): 1. Her bir tabloyu deitirmeksizin, her ikisinde de ortak
olan bir alan kullanarak iki tabloyu ilikilendirme ilemi.
2.Elastik paftalama iinde kullanlan bir coverage detay snf. U noktalar ile
tanacak olan noktaya ait dan ve ya konumlarn gsteren bir izgi.
3. Survey Analiz uzanm iinde, mevcut detaylar lm noktalarna
balama ilemi. lm noktalar ile detay dm noktalar arasnda bir iliki,
birliktelik yaratlr; detay konumlar otomatik olarak gncellenmez.
Ayrca baknz, katlm, kontrol.

Balan Komutu (Link Command): Survey Analiz uzanm iinde, her bir
detay dm noktas iin en yakn lm noktasn kullan ve otomatik olarak
balantlar yaratan bir komut. Bu komut, kullancya lm noktalarnn
bulunmas iin aratrma tolerans belirleme olana sunar. Balan komutu
ile kullanclar sral balantlar oluturabilirler; eer yaknnda yer alan lm
noktalar ile ilikilendirilmek ihtiyac olan ok sayda balantsz detay
mevcut ise, bu komut ok yararl olur.

Balant izgileri (Link Lines): Survey Analiz uzanm iinde, bir lm
noktas ile bir detay dm noktasnn balanmasnn ardndan harita
zerinde gsterilen izgiler.

Balan Arac (Link Tool): Survey Analiz uzanm iinde, yakalama ve detay
dm noktasna tklamak, takiben de ilgili lm noktasn yakalamak ve
tklamak yoluyla bir detay dm noktas ve bir lm noktas arasnda bir


273
balant yaratmaya olanak salayan bir ara. Balan arac ile kullancnn
her bir bireysel balanty manel olarak yapmas gerekecektir.

Liste Sayfas (List Page) : Survey Analiz uzanm iinde, lm Gezgini
iinde yer alan iki sayfa tipinden biri. Liste sayfas, .oklu lm nesnelerini
listeler.

Lokal Alan A (LAN) (Local Area Network (LAN)): Bir snf ya da bir bina
gibi kk alanlarda bilgisayarlar balayan iletiim donanm ve yazlm.
Ayrca baknz, geni alan a (WAN).

Lokal Kontrol Yntemi (Local Check Method): Survey Analiz uzanm
iinde, Tolerans D Koordinat komutunu uygulamak iin kullanlan iki
yoldan biri. Lokal kontrol yntemi, her bir lm projesi iinde tolerans
dnda olan koordinatlar iin aratrma yapar.

Lokal Fonksi yonl ar (Local Functions): Her bir konuma ait kt deerinin,
ayn konuma ait girdi deerine bal bir fonksiyon olduu yerde bir kt
raster hesaplayan ArcGIS Spatial Analiz fonksiyonlarna ait bir grup.

Konumsal Sorgulama (Location Query): Baknz, uzamsal sorgulama.

Logaritma Fonksiyonlar (Logarithm Functions): Girdi gridler ile saylar
zerinde logaritmik ve ssel hesaplamalar gerekletiren ArcGIS Spatial
Analiz bnyesinde yer alan Raster Hesaplayc fonksiyonlar. Alt adet
logaritmik fonksiyon mevcuttur: s e (Exp), s 10 (Exp10) ve s 2 (Exp2)
ssel kapasiteler ile tabii (Log), s 10 (Log10) ve s 2 (Log2) logaritma
kapasitesi olarak sralanabilir.

Mantk fadesi (Logical Expression): Mantk ve Boolean ilelerini
birletiren bir matematiksel ifade olup, sonu doru ya da yanl eklinde bir
deerdir.

Mantk A (Logical Network): Bir aa ait ksa ve z gsterim. Bir mantk
a iinde kenarlar, kavaklar, dn elemanlar ile bunlar arasndaki ballk
gsterilir. Bu tr alarda, elemana ait geometri ya da konum bilgileri
gsterilmez.

Mantksal leler (Logical Operator): Kk (<), byk (>), eit (=), eit
deil (<>) ile bunlara ait eitli kombinasyonlardan birisidir. Mantksal
ileler, bir mantk ifadesi iinde genellikle Boolean ileleri ile birlikte
kullanlrlar.

Uzun lem (Long Transaction): Bir detay veriseti zerinde birka dakika
ile birka ay arasndaki bir sre zarfnda gerekletirilen bir dzenleme


274
sezonu. Uzun ilemler, ArcSDE srmleri mekanizmalar tarafndan
ynetilirler.

Boylam (Longitude) : Keyfi olarak (genellikle Greenwhich balang
meridyeni) tanmlanan bir bat ya da dou meridyenine bal, yeryz
zerinde yer alan bir noktay derece, dakika ve saniye olarak ifade eden bir
asal birimdir. Boylama ait tm izgiler, kuzey kutbundan gney kutbuna
doru ekvatoru keserek geerler.

Merkezi Boylam (Longitude of Center): Bir projeksiyona ait merkezi bazen
de kayna tanmlayan boylam deeridir.

Kaynak Boylam (Longitude of Origin): Bir projeksiyon iin x koordinat
deerlerine ait kayna tanmlayan boylam deeridir.

Dng Traversi (Loop Traverse): Baknz, kapal dng traversi)

Kaypsz Sktrma (Lossless Compression): Herhangi bir hcre deerini
deitirmeksizin veri depolamay salayan veri sktrma yetenei; ancak,
bu tr sktrmalar genellikle veriyi 2:1 ya da 3:1 gibi dk oranlarda
sktrabilmektedir. CBS iinde, bu tr sktrmalar genellikle, rastera ait
piksel deerlerinin analiz ya da dier veri rnlerini tretmek iin kullanld
durumlarda kullanlrlar.

Kaypl Sktrma (Lossy Compression): 10:1 ile 100:1 aras gibi yksek
sktrma oranlar salayan veri sktrma yntemi olup, kaypl sktrmada
veri iindeki tm bilgiler deiime urayabilir ve ayn kalmaz. CBS iinde, bu
tr sktrmalar genellikle, rastera ait piksel deerlerinin analiz ya da dier
veri rnlerini tretmek iin kullanlmad, sadece artalan olarak kullanld
durumlarda kullanrlar.

Loksodrom (Loxodrome): Baknz, sabit hat.

M

m- deeri (m-Value): 1. ESRInin Geometri Motoru iinde x, y nokta
koordinatlar ile birlikte depolanan dm noktas znitelikleri. Her tip
geometri (nokta, oklu izgi, poligon vb.,) her dm noktas iin
zniteliklere sahip olabilir.
2. Dorusal kaynaklama iinde, dinamik segmentasyon gerekletirmek iin
izgisel detaylara eklenebilecek lm deerleri. Yine dorusal kaynaklama
iinde m-deerleri, bir izgisel detay boyunca lmler uygulamak zere
dm noktalar ile kullanlr. m- deerleri, bir izgi boyunca bir konumun
bulunabilmesine olanak tanr.


275
Makro (Macro): Tek bir komut ile altrlabilen, iinde sral komutlar
barndran ve genellikle bir metin dosyas eklindeki bir bilgisayar program.
Makrolar, sklkla kullanlan sral komutlarn ya da karmak ilemlerin
kolayca yaplabilmesi iin ska kullanlan yazlmlardr.

Byte Penceresi (Magnifier Window) : ArcMap iinde yer alan veri
grnmnde, haritaya ait mevcut yaylm deitirmeksizin, kk bir alana
ait detaylar byterek gstermeye yarayan ikinci bir penceredir. Byte
penceresinin tanmas ile mevcut harita gsterimi zerinde herhangi bir
deiiklik meydana gelmez.

Uzun Eksen (Major Axi s): Bir elipsoid ya da sferoide ait uzun eksendir.

Kalc Yap (Make Permanent): ArcGIS Spatial Analiz iinde, analizlere ait
bir geici sonutan bir kalc raster sonu rn yaratan seenektir.

Harita (Map): 1. Uzay iinde ya da yerkre zerinde yer alan tm alan ya da
ksmi bir alan iine giren fiziksel detaylarn dz bir yzey zerinde,
nesnelerin ekiller kullanlarak, doalarnn ise sembollerle anlatld, lek
kesirlerinin ise 1:1den daha kk olduu grafik tanmlama biimidir.
Haritalar genellikle ynelim dorultusunu gsterirler ve bir projeksiyona
sahiptirler.
2. Corafik ya da uzamsal bilgiye ait herhangi bir grafik gsterim.
3. ArcMap iinde, corafik verinin gsterildii ve zerinde alld
dokman. Yine ArcMap iinde yer alan bir harita bnyesinde, eitli veri
ereveleri iinde yer alan corafik veriye ait katmanlar ile lek ubuu gibi
eitli destek harita elemanlar var olabilir.

Harita Cebri (Map Algebra): ArcGIS Spatial Analiz iin kullanlan analiz
dilidir. Burada, kullanc arayz iine dahil edilmeyen eitli ve ok geni bir
alana hitap eden ilave fonksiyonlar mevcut olup, kullancnn zerinde
alt zel konuya ynelik karmak ifadeler yaratabilmesine ve tek bir
komut ile altrlabilmesine olanak tanr.

Harita Bellei (Map Cache): ArcMap iinde dzenleme, detaya
canlandrma ve etiketleme amal olarak performansn artrlmasn
salayan, ekranda grlen harita gsterim yaylmnn masast bilgisayarn
RAM hafzasna aktarlarak, jeoveritaban detaylarnn geici olarak lokal
alanda depolanmasn ve kolay ilenmesini salayan ArcMap iin zel bir
kullanm, zel bir ayardr.

Harita Gsterimi (Map Display): Bir bilgisayar ekrannda yer alan haritaya
ait grafik gsterimdir.

Harita Dokuman (Map Document): ArcMAp iinde, bir harita ile bu
haritaya ait yerleimi, ilgili tm katmanlar, tablolar, grafikleri ve raporlar


276
bnyesinde ve tek bir balk altnda toplayan bir dosyadr. Harita
dokmanlar yazdrlabilirler ya da dier dokmanlar iine gmlebilirler.
Harita dokman dosyalarna ait geerli uzanm *.mxd eklindedir.

Harita Eleman (MAp Elemenet): Bir harita dokman yerleimi iinde, bir
annotasyon grubu ya da bir jeoveritaban annotasyon detay snf olarak
depolanan metin ya da grafik parasdr. rnein, bir yerleim iinde var
olan bir dairesel izim, bir ehir ismi ya da kuzey oku, harita elemanlar
olarak depolanr ve adlandrlrlar.

Harita Detay (Map Feature): Baknz, detay.

Harita Ktphanesi (Map Library): Katmanlara ait bir set olarak tematik
olarak ve kaplamalara ait bir set olarak da uzamsal olarak blnm, hzl
eriim iin konumsal olarak indekslenmi corafik veriye ait bir
koleksiyondur.

Harita Projeksiyonlar (Map Projection):
En: Kabul edilen bir yersel datum yzeyindeki ilgili sistemin sanal
izgilerinin, bir dzlem tabaka zerindeki sistemli izgiler btndr. Bir
harita izdm geometrik yapdan ya da matematiksel analiz ile elde edilir.
Baknz, projeksiyon.

Harita lei (Map Scale): Baknz, lek.

Harita Ortam (Map Surround): Baknz, harita eleman.

Harita ablonu (Map Template): ArcMap iinde, yeni bir harita yaratmak
iin hzl ve kolay bir yol salayan bir eit harita dokmandr. ablonlar
bnyesinde zel veriler, bir zel arayz ve kuzey oklar, lek ubuklar ve
logolar gibi harita elemanlarn ieren n tanml bir yerleim sanal sayfa
zerinde var olabilir. Harita ablonlarna ait dosya uzanm *.mxt eklindedir.

Harita Topolojisi (Map Topology): Harita zerinde yer alan basit detaylara
ait akan ksmlar arasndaki topolojik ilikilere ait geici bir set olup, oklu
detaylara ait paylalan paralar dzenlemek iin kullanlr.

Harita Birimleri (Map Units): Uzamsal veriye ait koordinatlarn depoland
yer lm birimleridir. rnein, fit, kilometre, metre, vb.

HaritaBilgisi (MapTip): ArcGIS iinde, kullancnn fare iaretleyicisini ilgili
detay zerine tayarak burada durdurmas durumunda, bir harita detayna
ait tanmlama ekran zerinde belirir. te bu kullanc asistanna HaritaBilgisi
denilir.


277
Market Alan (Market Area): Bir ticari rn ya da hizmete kar ayn sipari
etme ya da duyarll gsteren insanlarn yer ald bir corafik blgedir.
Market alanlar, arlkl deer (sat ya da ziyaret gibi, mteri veritaban
iinde yer alan herhangi saysal bilgi) ve mteri says tarafndan
berlirlenebilir.

Market Penetrasyon Analizi (Market Penetration Anal ysi s): Bir alan
iinde yer alan mteri saysnn alan iinde yer alan tm poplasyona
blnmesine dayal olarak aratrlan market alanna ait yzdeyi belirleme
ilemi.

Maske (Mask): Bir raster veriseti iinde yer alan hcrelere ait bir seim seti
zerinde gerekletirilen bir eit raster analiz. Maskeli alan iine den
hcreler ileme dahil edileceklerdir. Dier tm veriler ise VeriYok olarak
tanmlanacaktr.
Ayrca baknz, deiken derinlikli maskeleme.

Ana Veri Alm Srm (Master Check-Out Version): Alnd zamana ait
verinin durumunu yanstan ve veri alm srasnda yaratlan ana jeoveritaban
iinde yer alan veri srm.
Ayrca baknz, veri alm srm, ana jeoveritaban.

Ana Jeoveritaban (Master Geodatabase): Veri almnn yapld bir ana
jeoveritaban.
Ayrca baknz, veri alm jeoveritaban.

Ana Site (Master Site): Business Analiz iinde, bilinen ve iyi ileyen bir site.

Eleme (Match): Deikenleri elemek iin eleme kurallarnn
tanmlanmas durumunda, karlatrma tipi, eleme anahtar alan, deiken
ad ve eleme olasl ile ilave parametreleri belirlemek iin kullanlan bir
komut.

Eleme Dosyas (Match File): Kaynak dosya znitelik tablosu iinde
bulunan adres eleri iin deikenler tanmlayan, jeokodlama kural ss
iinde bir dosya. Eleme dosyalarna ait uzanm *.mat eklindedir.

Eleme Anahtar (Match Key): ki karakterden oluan bir kodlu eleman
olup, jeokodlama kural ss iinde zel adres elemanlarn tanmlamak ve
ilemek zere kullanlr.

Eleme Anahtar Szl (Match Key Dictionary): Her bir eleme anahtar
alan iin kayp kodlu deeri, veri tipini ve alan uzunluunu tanmlayan ve
jeokodlama kural ss iinde yer alan bir dosyadr. Eleme anahtar
szlne ait uzanm, *.dct eklindedir.


278
Eleme Puan (Match Score): Bir adres eleme durumunda tm potansiyel
adaylar iin atanan bir deer. Eleme Puan, aratrlan adres verisi ile
kaynak verisinin ne ekilde elendiine dayal olarak bir eleme puan verilir.

Matematiksel fade (Mathematical Expression): Tipik olarak bir deiken,
bir tablo satrna ait bir alan ya da raster verisetine ait bir hcre iinde
depolanacak olan, sonucu bir sayya evrilen bir ifade eididir.
Matematiksel ifadeler genellikle bir cebrik eitliin parasdr:

Sonu=fade

[AlanVergisi]= ([AraziDeeri])*0.75)+ ([YapDeeri]*0.50)

Matematiksel Fonksi yonl ar (Mathematical Functions): ArcGIS Spatial
Analiz uzanm iinde yer alan Raster Hesaplayc bnyesinde kullanlan ve
tek bir girdi gridine ait deerlere bir matematiksel fonksiyon uygulayan eitli
fonksiyonlardr. Drt grup matematiksel fonksiyon mevcut olup, u ekilde
sralanabilirler: logaritmik, aritmetik, trigonometrik ve ssel.

Matematiksel Model (Mathematical Model): Survey Analiz uzanm iinde,
lmler ile bilinmeyen koordinatlar arasndaki ilikilere ait bir settir.

Matematiksel lemciler (Mathematical Operators): ArcGIS Spatial Analiz
uzanm iinde yer alan Raster Hesaplayc bnyesinde kullanlan ve tek bir
iki ya da daha fazla girdi gridine ait deerlere bir matematiksel ilem
uygulayan eitli ilemcilerdir. grup matematiksel ilemci mevcut olup, u
ekilde sralanabilirler: aritmetik, Boolean ve ilikisel.

Mutlak zorunlu dengel eme (Absolutel y Constrained Adjustment):
ArcGIS SURVEY Analiziinde, zorunlu bir dengeleme gerekletirmek iin iki
yoldan birisidir. Mutlak zorunlu dengelemede , kaynak noktalarna ait
kordinatlarn orijinal deerleri korunur. lm veri setinde kaynak
noktalarnn deimeden korunmas iin bu yntem kullanlmaldr.

lm (Measure): Baknz, rota lm.

lm Konum Alanlar (Meausre Location Fields): Dorusal Kaynaklama
iinde, bir rota boyunca bir olaya ait konumu tanmlayan tablo iindeki
alanlardan biri ya da ikisi.

lm Deeri (Measure Value): Baknz, m-deeri.

lm (Measurement): Bir kstas setine gre hesaplanan miktar, boyut ya
da yaylma ait bir gzlemlenen saysal deer.


279
lm Hatas (Measurement Error): Survey Analiz uzanm iinde, her bir
lme ait tahmin edilen ya da beklenen hata. Bunun sebebi, gzlemcinin
yeterince hassas olmayan bir alma yapmas ya da bu alma iin
kullanlan alet ve ekipmanlara ait hassasiyet ayarlarnn iyi yaplmamasdr.

lm Art (Measurement Residual): Survey Analiz uzanm iinde, en
kk kareler dengelemesine ait her bir iterasyon ile belirlenen teorik gerek
deer ile llen nicelik arasndaki farktr.
Ayrca baknz, en kk kareler ayarlamas.

Men (Menu): Kullancnn zerinde alt ileme ait seebilecei mevcut
komutlar bilgisayar ekrannda gsteren bir liste.

Men esi (Menu Item): Bir men zerinde gsterilen komutlar listesi
iinde bir e.

Meridyen (Meridian): Kutuplardan geen yerkre zerindeki byk dilimler
olup, genellikle boylamlar ile birlikte e zamanl olarak kullanlrlar.
Meridyenler kuzey kutbundan gney kutbuna doru geerler. Ana
meridyenden ya da 0 dereceli boylamdan (genellikle Greenwich ana
meridyen olarak kullanlr), batya doru azal yan negatif deerler, douya
doru ise bir art yani pozitif deerler atanr. Bunlar, kreye ait yarm
dilimler olup, 180 dereceye karlk gelmektedirler.

Metaveri (Metadata): Veriye ait ierik, kalite, durum ve dier karakteristikleri
gsteren bilgidir. Corafik veri iin metaveri ile verinin kim tarafndan,
nerede, ne zaman ve nasl topland; mevcudiyeti ve datm bilgileri;
projeksiyonu, lei, znrl, doruluu, baz standartlara uygunluu
gibi baz nemli bilgiler dzgn bir ekilde sralanr. Metaveri bnyesinde
zellikler ve dokumantasyon vardr. zellikler veri kaynandan (rnein,
veriye ait koordinat sistemi ve projeksiyon gibi) tretilirken, dokmantasyon
ise kullanc (rnein, veriyi tanmlayan anahtar kelimeler gibi) tarafndan
girilir.

Metaveri Eleman (Metadata Element): Bir eye ait metaveri ile birlikte
gelen veriye ait bir ksm.

Metaveri Profili (Metadata Profile): Verie ve/veya kltrel skntlara
adaptasyon iin mevcut bir metaveri standard zerinde yaplan bir
deiiklik. Bir metaveri profili ile veriyi kullancak olan topluluun daha salkl
bilgileri daha kolay ve hzl ekilde alabilmesi iin ana standart zerinde yer
alan metaveri elemanlar zerinde deiiklikler yaplr. Metaveri profilleri ile
toplulua, bir ksmi ya ad lokal kullanm iin daha uygun bir standart
salama olana sunulur.


280
Yntem (Method): Nesne temelli programlama da, nesnenin
gerekletirilebilecei bir eylem. Ayn snfn arkasnda olan nesneler ayn
yntemlere sahiptirler. rnein, tm form nesneleri Gster ve Sakla olarak
adlandrlan bir yntemi altrabilirler.

Anakent statistiksel Alan (MSA) (Metropolitan Statistical Area (MSA)):
Birleik Devletler Seim Brosu da dahil olmak zere eyaletler aras
istatistiksel kurumlar ile ajanslarn kullanm iin yine Birleik Devletler
Ynetim ve Bte Kurumu tarafndan tanmlanan bir corafik girdi. Bir MSA,
byk nfusa sahip ekirdek alan ile bu alan evreleyen ve ekirdek ile
yksek ekonomik ve sosyal entegrasyona sahip evre alan da kapsayan bir
merkez kavramna dayanr. 1990 ylna ait standartlara gre, bir MSA, en
azndan bir ehre sahip olmal, zerinde 50,000den fazla insan yaamal
veya evreleyen alan ile birlikte en az 100,000 yaayan bulunmaldr.

Snrlayan Minimum Dikdrtgen (Minimum Bounding Rectangle): Bir
corafik detay ya da bir corafik verisetini x ve y ekseni ile snrlayacak
minimum boyutlu dikdrtgendir. ki adet koordinat ifti ile tanmlanr: xmin,
ymin ve xmaks, ymaks. rnein, bir coveragee ait tm detaylar iine alan
en kk dikdrtgendir.

Minimum Eleme Puan (Minimum Match Score): Bir eleme adayna ait
minimum eleme puan, bir jeokodlama aratrmas iinde dikkate alnmak
ihtiyacn hisseder. Bu deer, Adres Yerletirici zellikleri diyalog kutusu
iinde ayarlanabilir.

Ksa Eksen (Minor Axis): Bir elipsoid ya da sferoide ait ksa eksendir.

Hatal Kapanma (Misclosure): Baknz kapanma hatas.

Kark Liste (Mixed List): Survey Analiz uzanm iinde, Liste sayfas
iinde yer alan listeye ait iki tipten bir tanesidir. Kark liste bnyesinde,
rnein lm noktalar, koordinat geometri lmleri ve farkl
hesaplamalara ait bir karm gibi satrlara ait kark bir set olabilir.

Tarz, Kip, Durum (Mode)

Model (Model): 1. Nesneleri, ilemleri ya da olaylar gstermek iin
kullanlan gereklie ait ksaltmalar ve tanmlardr.
2. Bir olay gstermek ya da bir ileme ait deeri nceden kestirmek iin
yaplan ilemler ve kurallara ait bir settir. Jeoilem iinde, bir model
bnyesinde bir ilem ya da birbirlerine zincirleme bal ok sayda ilem var
olabilir. Bir ara kutusu iinde yaratlr ve bir Model Yapc pencere ierisinde
oluturulur. Bir model bir script dosyas olarak da darya verilebilir.
3. rnein vektr veri modeli gibi, gereklie ait bir veri gsterimidir.


281
Model Parametresi (Model Parameter): Bir modele ait diyalog kutusu
iinde gsterilen, kullancya girdi olana sunan, ksacas bir model iine
kullanlan br parametre tipidir.

Model Yapc Pencere (ModelBuilder Window): ArcGIS iinde model
oluturmak ve dzenlemek iin Kullanlan arayzdr.

Mozayik (Mosaik): 1. Snrlar eleen ve zlen, ayn projeksiyon, datum,
elipsoid ile ayn lee sahip komu alanlara ait haritalardr.
2. ki ya da daha fazla birletirilmi raster verisetinden oluan bir raster
verisetidir. rnein, komu alanlara ait eitli bireysel resimler ile
fotoraflarn birletirilmesi ile yaratlan tek bir resim gibi.
Ayrca baknz, kenar eleme.

En Gncel Olay (Most Current Event): Tracking Analiz iinde yer alan iz
tanmlayc alan tarafndan tanmlanan bir detaya ait en son konum.

Fare Modu (Mouse Mode): Bir saysallatma tableti ile alma yollarndan
bir tanesi. Fare modunda, saysallatrma unsuru bir fare gibi davranr; ekran
iaretleyicisine ait konum ile saysallatrma tabletine ait yzey arasnda
herhangi bir korelasyon yoktur, ancak iaretleyici ile arayz elemanlar
seilebilir.

ok Paral Detay (Multipart Feature): ArcGIS masastnde, veritaban
iinde zniteliklere ait yalnz bir seti kaynaklayan ancak birden fazla fiziksel
paradan oluan bir corafik detaydr. rnein Marmara Denizine ait bir
katman zerinde, stanbul yaknlarnda yer alan Adalar bazen tek tek
gsterilmek yerine topluca Adalar olarak gsterilir. Byle bir gsterimde, ok
sayda ada poligonu olmasna ramen, tek bir znitelik seti kaynaklanr.

oklu Yama (Multipatch): boyutlu uzaya ait hacmi ya da bir ayrk alan
kaplayan detaylara ait kabuu ya da d yzeyi gstermek zere kullanlan
bir geometri tipidir. Bunlar, bir detay modellemek zere kombinasyonlar
oluturmak zere dzlemsel 3D halkalar ve genlerden oluurlar. oklu
yamalar, kre, kp, e yzeyler ya da binalar da dahil olmak zere basitten
karmaa doru her eyi gstermek ve modelleyebilmek zere
kullanlabilirler.

oklu Ayar Sayfas (Multiple Setup Page): Survey Analiz lm Gezgini
iinde kullanlan iki tip ayar sayfasndan bir tanesidir. oklu Ayar sayfas,
birden fazla ara kurulumu ileyecek hesaplamalar iin kullanlr.

oklu Nokta Detay (Multipoint Feature): Veritaban iinde zniteliklere ait
sadece bir seti kaynaklamasna ramen birden fazla noktadan oluan bir
detaydr. rnein, ok sayda kuyu iin tek bir znitelik seti olmasndan


282
dolay, ayn tip kuyulardan oluan bir detay, ok noktal detay ile temsil
edilebilir.

ok Kullancl Jeoveritaban (Multiuser Geodatabase): Bir RDBMS
iinde ArcSDE gibi bir sunucu tarafndan, ArcMap gibi kullanc
uygulamalarna sunumlar yapan bir jeoveritaban. ok kullancl
jeoveritabanlar ok byk olabilirler ve oklu ve ayn zamanda dzenleyici
kullanmn destekleyebilirler. Bunlar, Oracle, Microsoft SQL Server, IBM
DB2 ve Informix de dahil olmak zere eitli ticari RDBMS rnlerini
desteklemektedirler.

Benim kt Veri Klasrm (My Output Data Folder): Business Analiz
iinde yaplan tm ilemleri bnyesinde toplayan bir bilgisayar dosyas:
alma alanlar; analizler ile mteriler, dkkanlar ve karlan veriler burada
depolanr.

Benim Ara Kutularm Klasr (My Toolboxes Folder): ArcCatalog
iinde, ArcToolbox penceresi ya da direk olarak ArcCatalog Aac iinde
Benim Ara Kutularm klasr iinde yaratlan ve sistem ile birlikte gelmeyen
yani kullanc tarafndan yaratlan ya da ayarlanan ara kutularn ieren bir
klasrdr. Benim Ara Kutularm klasr ile Aralar mensnden eriilebilen
ve Seenekler diyalog kutusuna ait Jeoilem sekmesi iinde deitirilebilen
disk zerindeki bir konum kaynaklanr.

N

<hibi ri> Grevi (<None> Task>): Survey analiz uzanm iinde, COGO
hesaplamalar lm projesine ekleniyorken, eer kullanc noktalarn e
zamanl olarak dzenleme tasla zerine eklenmesini istemiyor ise,
kullanlabilecek bir grev olup, bu grev seilmelidir.

NAD 1927 (NAD 1927): 1927 ylna ait Kuzey Amerikan Datumudur. Esas
noktas Meades Ranch, Kansan olan ve 1866 Clarke sferoidini kaynaklayan,
20. yzyln ortalarna kadar Birleik Devletler iin yaplan tm haritalarda
kullanlan balca lokal jeodetik datum ve corafik koordinat sistemi. 7.5
dakikalk drtgen USGS topografik haritalarna ait kelerde dahil olmak
zere tm detaylar NAD27ye kaynaklanmlardr. Artk yerini Kuzey
Amerikan Datumu NAD83e brakmtr.
Ayrca baknz, NAD 1983.

NAD 1983 (NAD 1983): 1983 ylna ait Kuzey Amerikan Datumudur.
Jeodetic kaynak Sistemi 1980 elipsoidine (GRS80) dayal bir jeosentrik
datum ve corafik koordinat sistemidir. lmleri hem yersel hem uydu
verilerinden alnabilir ve Kuzey Amerikada kullanlr.
Ayrca baknz, NAD 1927.


283

NaN (NaN): Bir say deil.

Ulusal Uzamsal Veri Altyaps (NSDI) (National Spatial Data
Infrasturcture (NSDI)): Birleik Devletler iinde jeouzamsal verinin
kullanmn gelitirmek, datmak, depolamak, ilemek ve elde etmek iin
gerekli olan tm teknolojilere, politikalara, standartlara ve insan kaynaklarna
ait i erevesidir. 1994 ylnda FGDC tarafndan kuruldu, gelitirildi ve
koordine edildi. NSDI, tm birimler ile yardmlaarak, paylaarak corafik
verilerin retilmesi, gelitirilmesi iin gerekli olan tm standartlar ve sreleri
belirlemek ve bu dorultuda politikalar retmek ile grevlendirilmitir. Eyalet,
lokal, ulusal bazda tm kurum, kurulu, akademik ve zel sektr nde
gelenlerinin gr, bilgi ve destekleri ile baarl almalar yapmaktadr.

Doal Kesiklik Snflamas (Natural Breaks Classification): Genelde
Jenks optimizasyonu olarak adlandrlan bir algoritma kullanlarak veriyi
snflara ayran bir veri snflandrma yntemidir. Algoritma, veriye ait
deerleri gruplamak zere hesaplar ve mmkn olan en kk toplam
hataya (snf medyan hakkndaki mutlak sapma toplam ya da alternatif
olarak snf ortalamas hakkndaki sapmalarn karelerinin toplam) dayal
olarak muhtemel snf saysn ortaya koyar. Doal kesiklik snflamas,
ArcGIS ve ArcView 3.x tarafndan kullanlan varsaylan veri snflama
yntemidir.

Doal Komuluk (Natural Neighbors): Bir enterpolasyon yntemi olup,
bilinen hcre deerlerinden bilinmeyeni belirlemeyi amalar. Bilinmeyen
hcreye ait doal komu hcre deerlerine ait arlkl deerleri kullanarak,
genleme yapar.

Ynlendirme (Navigate): Gezinti ya da uma arac gibi, gezinti amal
tasarlanm aralar yardmyla gzlemci ya da hedefe ait konumu etkileimli
olarak deitirme ilemidir. Kullancnn ynlendirme yaplabilecei ierik
vardr, bunlar srasyla: ArcScenee ait gsterim (ekran vb.) iinde,
ArcCataloga ait n izleme iinde ve ArcGlobea ait kre zerinde.

En Yakn Komuluk Yeniden rneklemesi (Nearest Neighbor
Resampl ing): Bir girdi gridi iinde yer alan en yakn hcrelere ait deerleri
kullanarak bir kt gridi iinde yer alan her bir hcreye ait deeri yeniden
rnekleme iin kullanlan bir teknik. En yakn komuluk atamas ile girdi
katmannda yer alan hcre deerlerinden herhangi biri deitirilmez; bu
sebepten dolay, kategorik ya da tamsay veriyi (rnein, arazi kullanm,
toprak ya da orman tipi.) yeniden rneklemek zere ska kullanlr.
Ayrca baknz, yar dorusal enterpolasyon, kbik erilik.

lm izgileri (Neatline): Bir harita zerinde yer alan corafik veriye ait
yaylm ile snr belirler. Harita birimine gre lm snrlarn izer, ayrr;


284
yle ki, haritann kullanlm olduu projeksiyona dayal olarak lm izgileri
her zaman 90 derecelik keli olmayabilir. Dzgn yaplm bir harita
zerinde, veriye ait en doru elemandr; dier harita detaylar bir miktar
kaym olabilir ya da okumay glendirmek amacyla bir miktar abartlm
olabilir, ancak lm izgileri hibir zaman ayarlanamaz.

Komuluk statistikleri (Neighborhood Statistics): ArcGIS Spatial Analiz
iinde bir zel fonksiyon olup, kt gridi iinde yer alan her bir konuma ait
deeri, ilgili komuluk ilr girdi hcrelerine ait bir fonksiyon olarak hesaplar.

A (Network): 1. Kenar, kavak ve dn elemanlar ile bunlar arasndaki
ballktan oluan bir set olup, bir mantk a olarak da bilinir. Bir dier
deyile, bir konumdan bir dier konuma mmkn olan gzergahlar temsilen
iten bal izgilerden oluan bir settir. Bir ehre ait sokaklar katman, a
iin iyi bir rnektir.
2. Hesaplama iinde, yazlm, veri ve isel cihazlar lokal ya da geni bir alan
a zerinden paylaan bilgisayarlara ait bir grup.

A Yardmc Rol (Network Ancillary Role): Bir geometrik a ile birlikte bir
kavak detay tarafndan yklenilen ilave ya da yardmc bir rol. Kavak
detaylar, ak ynnn hesaplanmasnda art ya da azal rollerini
stlenebilir. Eer bir kavak, bir art ya da azal stlenmi ise, a iinde bir
yardmc role sahip olduu sylenebilir.

A Detay (Network Feature): Bir geometrik a oluturan, hidrolojik sistem,
kullanm, aya da bir yol gibi bir dorusal a temsil eden topolojik olarak
bal kenar ya da kavak detaylarndan biridir.

A Nodu (Network Node): Bir a iinde bir balant noktas. rnein, bir yol
andaki gei ya da kesiim, bir hidrolojik a iinde akmlarn birlemesi ya
da bir g gridi iinde olas geiler gibi.

A zleme (Network Trace): Bir geometrik a iinde ball takip eden bir
fonksiyon. Bal detaylarn bulunmas, dnglerin bulunmas, akm yukar
izleme ve akm aa izleme gibi eitli zel a izleme yntemleri vardr.
Ayrca baknz, geometrik a.

Yeni Maaza Analizi (New Store Analysis): Mterilerin oluturduu gruba
ait kitle merkezini hesaplamak suretiyle, yeni bir maazaya ait potansiyel
konumu bulma ilemidir.

NMEA (NMEA): Ulusal Denizcilik ve Elektronik Birlii. Deniz elektronik
reticileri, datclar, temsilcileri, eitim enstitleri ile dier tm deniz
elektronii ileri ile ilgilenen kii, kurum ya da kurululardan oluan ve ticari
olmayan birliktelik. NMEA, GPS endstrisi tarafndan bir endstri standard


285
olarak adapte edilen denizcilik rnleri arasnda iletiim arayz tanmlamas
yapar.

VeriYok (NoData): Bir raster iinde, bir kaytl deerin olmamas durumu,
yokluu. Bir hcre iindeki ksmi znitelik lm herhangi bir geerli deer
ya da sfr deeri olabilir, ancak VeriYok deeri ile bu hcre iin herhangi bir
lmn alnmad ya da mevcut olmad anlatlr.
Ayrca baknz, bo deer.

Dm, Nod (Node): 1. Bir jeoveritaban iinde, topolojik olarak dier
kenarlara bal bir kenara ait balang ya da biti noktasn temsil eden
nokta.
2. Bir ArcInfo coverage iinde, topolojik olarak dier yaylara bal bir yaya
ait balang ya da biti noktasn temsil eden nokta.
3. Bir TIN iinde, topolojik olarak dier genlere bal bir gene ait ke
noktasndan bir tanesi. Bir TIN iinde yer alan her bir rnek nokta,
genleme ile z deerlerini depolayan ve tag deerlerine sahip bir nod
haline gelebilir.
4. Grafik teori de, ya da daha fazla izginin baland konum.
5. Bir bilgisayar ya da dier adreslenebilir aygtn bir iletiim ana
baland nokta.

Grlt (Bulanklk) (Noise): 1. Uzaktan alglama da, bir frekans bant
iinde meydana gelen herhangi bir bozukluk, rahatszlk ya da bulanklk.
2. Bir iletiim sinyali iinde meydana gelen herhangi bir dzensizlik,
danklk ya da rasgele salnm.
3. letiime karan rasgele ya da tekrarlayan olaylar ya da mdaheleler.
4. Bir raster iinde, kaynak dokmana ait bozukluklar ya da zayf taramaya
bal olarak mevcudiyet gsteren alakasz ya da anlamsz hcreler.

Uzamsal Olmayan Veri (Non-Spatial Data): Baknz, znitelik verisi.

Normal Olaslk Dalm (Normal Probability Di stri bution): Survey Analiz
uzanm iinde, bir llen nicelie ait s standart sapmas ile m ortalamasna
dayal bir dalm. m ortalamas, llen nicelie ait en uygun umulan deeri
gsteren bir matematiksel gstergedir. s standart sapmas ise, olaslktan
olan uzaklama ya da sapma olup, lmn inceliini karakterize eder.

Normal ablon (Normal Template): ArcMap iinde otomatik olarak
yklenen ablon olup, tm standart ara ubuklar ile komutlar varsaylan
deerleri ile beraberinde getirir. Normal ablon iine kaydedilen kullancya
ait arayz zelletirmeleri, ArcMapin her alnda yklenecektir.

Normalletirme (Normalization): Alanlara ait deere ya da her bir alanda
yer alan detay saysna dayal olarak deerlerdeki farklar minimize
edebilmek iin bir saysal zniteliin bir dierine blnmesi ilemidir.


286
rnein, toplam nfusun toplam alana gre normalletirilmesi (blnmesi)
ile birim alan bana kii says ya da younluk ortaya karlr.

Kuzey Oku (North Arrow): Harita zerinde srekli kuzeyi gsteren bir harita
eleman olup, haritann da ne ekilde ynlendiini vurgular.

NSDI (NSDI): Baknz, Ulusal Uzamsal Veri Altyaps (NSDI).

Ktle (Nugget): Tespit etmek iin ok kk olan leklerde meydana gelen
mikro lekli varyasyonlar, lm hatalarn ya da bamsz hatalar
gsteren bir kovaryans ya da semivariyograma ait bir parametre. Ktle etkisi,
kovaryans ya da semivaryogram modeline ait kaynakta bir sreksizlik olarak
grlr.

Bo Deer (Null Value): Bir corafik detay iin bir kaytl deere ait yokluk.
Bir bo deer, sfr deerinden farkldr, yle ki, sfr ile lme ait bir miktar
belirtilir, oysa bo deer ile herhangi bir lm yaplmamtr.
Ayrca baknz, VeriYok.

O

Nesne (Object): 1. CBSde, ayrk bir uzamsal girdiye ait bir saysal gsterim.
Bir nesne snfnn arkasnda olabilir, bylece bu nesneye ait znitelik
deerleri ile davranlar dier tanml nesneler ile ortak olabilir.
2. Hesaplama ilemlerinde, zel bir grevi yerine getiren yazlma ait bir
unsur olup, bir kullanc olarak da adlandrlan yazlma ait bir dier unsur
tarafndan kontrol edilebilir. rnein, genellikle bir arayz olan bir nesne bir
program araclyla bir iletim sistemine veya dier servislere eriebilir.

Nesne Snf (Object Class): Bir jeoveritaban iinde, ayn tip ya da ayn
temaya ait uzamsal olmayan veriye ait bir koleksiyon. Uzamsal nesneler
(detaylar) bir jeoveritaban iinde detay snflar iinde depolanyorken,
uzamsal olmayan nesneler ise nesne snflar iinde depolanrlar.

Bask elipsoid (Oblate Ellipsoid): kendi ksa ekseni etrafnda bir elipsin
dndrlerek yaratlan bir elipsoid. Yerkreye ait ekil, bir parann 298.257
orannda dzeletirilmesi ile oluturulan bir bask elipsoiddir.
Ayrca baknz, elipsoid, siferoid.

Bask siferoid (Oblate Spheroid): Baknz, bask elipsoid.

Oblik .Grnm (Oblique Aspect): Baknz, oblik projeksiyon.

Oblik Proj eksi yon (Oblique Projection): 1. Teet noktas ne ekvatorda ne
de kutuplarda olan bir dzlemsel ya da silindirik projeksiyon.


287
2. Ekseni kreye ait kutupsal eksen ile bir hizada olmayan bir konik
projeksiyon.
3. Teet noktasnn ne ekvatoru ne de bir meridyeni takip ettii bir silindirik
projeksiyon.

Kaydrma (Offset):Belirli bir sabit miktar ya da bir ifade sonucunda ortaya
konulan deer kadar, gsterim (ekran vb.) iinde detaylar ya da bir yzey
iin z deerlerini deitirmek, telemek, itmek. Kaydrmalar, detaylarn yzey
zerinde ak ve net bir ekilde grlebilmeleri iin de uygulanabilirler.

Kaydrma Mesafesi (Ofset Distance): Baknz, etiket kaydrmas.

OGC (OGC): Baknz, Ak CBS Konsorsiyumu (OGC).

OLE DB Salayc (OLE DB Provider): Nesne Balama ve Gmme
veritaban salaycs. Uygulamalar arasnda veri paylamak iin OLE
standartlarna uyum salanmasna yardmc olan bir ara. Her bir OLE DB
salaycs bununla iletiime geer ve farkl bir veritabanndan veriyi alr,
ancak bir kullanc herhangi bir OLE DB salaycsndan alnan veri ile ayn
yolla alr.

Ekran Saysallatrmas (Onscreen Digitizing): Baknz, Ba yukar
saysallatrma.

Ak CBS Konsorsiyumu (OGC): Kamuya ak jeoilem zellikleri
gelitirmek zere bir birliktelie katlan 257 irket, hkmet kurumlar ve
niversitelerden oluan bir uluslar aras endstri konsorsiyumu. Jeoaktif
Web, kablosuz ve konum temelli servisler ile ana ak IT gibi birlikte uyumlu
alabilen zmler ile karmak uzamsal bilgi ve servisleri eriilebilir klan
ve tm uygulamalara aan tm teknoloji gelitiren firmalar destekleyen
AIK CBS artnameleri ile tanmlanan ak arayzler ve protokollerdir.

Ak Travers (Open Traverse): lm almalarnda, kendini kapatmayan
ya da bilinen bir dier noktaya dnmeyen bir poligon gzergah. Hata
kontrol yaplamayan bir poligon.
Ayrca baknz, kapal dng traversi.

lenen (Operand): Bir ifade iinde yer alan bir veri deeri ya da veri
deerine ait sembolik gsterim. lenenler, saylar, karakter
dizinleri,fonksiyonlar, deikenler, byk ifadeler iinde yer alan parantezli
ifadeler vb., gibi olabilir. Deikenler ve fonksiyonlar gibi ilenenlere ait
sembolik gsterimler, ifade iindeki ileler tarafndan ilenmeden nce
deerlendirilirler. rnein, 1+2 ifadesi iinde, ilenenler 1 ve 2 olup,
birbirlerine eklenmelerini salayan ve 3 saysn dndren art (+) ileci
tarafndan ilemem sokulurlar.


288
Operasyon Kodlar (Operation Codes): lme almalarnda, bir alete ait
satcnn veri toplama dosya formatna dahil edilen bir alfanmerik ya da
nmerik deer. Operasyon kodlar, yeni alete ait kurulumlar, hedefe ait
ykseklik, alet ykseklii, eim-mesafe lmleri, zenit as ile yatay alar
iin saysal deerler gibi elemanlarn tanmlanmasnda kullanlrlar. Bu temel
operasyon kodlar Survey Analiz iinde u formatlarda desteklenirler: Jeoseri
Arayz (GSI), TDS ham, TDS koordinat, J eohat ve Sokkia SDR.

lemci (Operator): + (art ya da ilave) ve > (byktr) gibi bir ifade
iinde yer alan bir ya da daha fazla ilenene kar gerekletirilen bir sre
ya da ileme ait sembolik gsterim. altrldnda, ilemci sonuca ait
deeri dndrr. Eer ifade iinde oklu ilemci mevcut ise, bunlar ilem
srasna gre deerlendirilirler. rnein, 1+2 ifadesi iinde, ilenenler 1 ve
2 olup, birbirlerine eklenmeleri ile 3 saysn dndrrler. ESRI yazlm
iinde kullanlan ilemciler, programlama, matematik ve dier alanlarda olan
yzlercesinden oluur. ESRI yazlmlar iinde bulunan uygulama rnleri
iinde, balca kullanm alanlar dorultusunda farkl ilemciler
kullanlmaktadr.

lem ncelii (Operator Precedence): Bir ifade iinde hangi ilemin
yaplacana dair sralama; yksek ncelikli olanlarn dk ncelikli
olanlardan nce yaplmasna dayanr. Eer bir ifade iinde yer alan tm
ilemciler ayn ncelie sahip olurlar ise, bunlar soldan saa doru sra ile
yaplrlar.
rnein, 1+2*3 eklinde olan bir ifadede, arp (*) ilemcisi art (+)
ilemcisine gre ncelikli konumdadr,yani * yksek ncelikli, + ise arpya
gre dk nceliklidir. Dolaysyla, ilemlerin genel olarak soldan saa
doru yaplmasna ramen burada, nce 2*3 ilemi ardndan da buradan
kan sonu olan 6+1 ilemi yaplr ve sonu 7 olarak dndrlr.
Parantezler, her zaman yksek ncelie sahiptirler, ifadeye ait parantezli
ksm ilk olarak deerlendirilir, takiben dndrlen sonu ileme katlarak
devam edilir.
rnein, (1+2)*3 eklinde olan bir ifadede, parantez arp (*) ilemcisine
gre ncelikli konumdadr, yani () yksek ncelikli, * ise paranteze gre
dk nceliklidir. Dolaysyla, ilemlerin genel olarak soldan saa doru
yaplmasna kural geerli iken, nce (1+2) ilemi ardndan da buradan kan
sonu olan 3*3 ilemi yaplr ve sonu 9 olarak dndrlr.

Oracle (Oracle) : Veri ve ilgili tm nesneleri tablolar iinde depolamaya,
kullanmaya ve ilemler yapabilmeye olanak salayan bir ilikisel veritaban
ynetim sistemini reten bir ticari veritaban irketidir. Oracle, veriye
kullanc/sunucu eriimi, indeksleme, sralama, dier veritaban nesneleri ile
hzl veri yaratma, dzenleme ve eriim gibi stn zellikler sunar. ESRI,
ArcSDE ile kullanm iin, raster ve vektr veriyi depolamak iin Oraclea ait
RDBMSyi kullanr.


289
Ynelim (Orientation): 1. Ynsel olarak pusula noktalarn kaynaklayan, bir
nesneye ait konum ya da iliki.
2. Survey Analiz uzanm iinde, azimuta evrilen TPS lmleri iin yatay
a okumalarn kullanan yntem.

Dikey Etiketlere Ait Ynelim (Orientation OF Verti cal Label s): Bir etiketin
yukar aa ya da yanal konumda yerletirilip yerletirilmeyeceini kontrol
eden bir seenek. Kk bir a deeri ile dikeye yakn izgiler ile yaplan
etiketleme iinde sralamalar arasnda gei yaplmasn kk bir a deeri
korur.

Kaynak (Origin): 1. Dzlemsel koordinat sistemi iinde genellikle (0,0),
boyutlu koordinat sistemlerinde ise (0,0,0) ile gsterilen ve koordinat sistemi
iinde dier tm noktalarn hesaplanmas iin kullanlan bir sabit kaynak
noktas.
2. Bir a iinde, bir rota ya da bir gzergaha ait balang.
3. Bir iliki iinde birincil nesne. rnein, lmlerin alnd noktalar ieren
bir detay snf; lmler bir dier tabloda depolanr.
Ayrca baknz, iliki, hedef.

Ortogonal (Orthogonal): Dzgn alarla kesen.

Ortogonal Kaydrma (Orthogonal Offset): Bir dier izgiye hem teet hem
de dik olan bir izgi olup, genellikle kaynak izgi zerinde uzanmayan ayr
bir noktaya bir izgiden olan mesafeyi lmek iin kullanlr.

Ortografik Proj eksi yon (Orthographic Proj ection): Bir noktada yeryzne
teet olan bir dzlemsel projeksiyon olup, derin uzaydan bir noktaya
yaklaan bir grnm sunar.

Ortografik Grnm (Orthographic Vi ew): 3D Analiz uzanm iinde,
gsterim (ekran vb) iinde yukardan iki boyutlu bir veriyi gstermeyi
salayan bir perspektif. Tm gsterim zerinde lek sabit olup, ortografik
grnm iinde derinlik azalmasna izin verilmez.

Ortomorfik Proj eksi yon (Orthomorphic Proj ection): Baknz, konformal
projeksiyon.

Otalik projeksi yon (authal ic projection): Baknz e alan projeksiyonu

Otokorelasyon (Autocorrelation): Jenerik olarak birbirine bal olay yada
detaylar arasnda birinde deiim meydana geldiinde dierinde meydana
gelen deiimi belirleyen istetiksel lm. CBS iinde, corafi kaynakl bir
noktada yada noktalar iin deien mesafe ve yerleimin bir fonksiyonu
olarak meydana gelen deiimin istatistiksel olarak lmnde kullanlr.


290
Otomatik saysallatrma (automated digitizing): Analog verinin saysal
veri haline dntrlmesi ileminde, veri alm iin kullancnn devre d
kald yada ynlendirme yapamad durumlar ifade eden bir
saysallatrma yntemidir. Bu yntem iin genellikle, geometrinin belirli
zellikler dikkate alnarak yeniden oluturulmas ve topolojinin varlna
ihtiya duyulur. Otomatik saysallatrma iin tarayc temelli otamatik rastel-
vektr evrim aralar iyi birer rnektir.

Otomasyon (automation): 1. bir sistem bir ilem yada bir aracn otomatik
olarak altrlabilme teknii, insan gzetimi, destei, enerjisi ve karar
olmakszn ne yapacan bilen ve buna gre alarak retim yapan
mekanik yada elektronik aygtlar rnek olarak verilebilir.2. COM
teknolojisinde, Visual BASC yada dier yazlm dillerini, aralar ve
otomasyon iin dier uygulamalr kullanarak, kullancy Arcobjectse
eriimini salayan bir detay. rnein; Visual Basic kullanclar katalog aac
iinde seilen elere ait zelliklere ve veriye eriebilir.

Zaman gemi (Gncel Olmayan) (Out-of-Date): inde bir hesaplamann
yaplm olduu durum. Eer bir hesaplamaya ait girdi lmleri ya da
noktalar deitirilir ise, yeniden hesaplama yaplana kadar bu verilere ait
kt koordinatlar ve ilgili hesaplamalarn zaman gemitir yani gncel ve
hazr durumda deildir.

Ayrk (Outlier): 1. statistikte, verilen bir veriseti iinde ortalamadan ar
uzaklaan bir sapmay gsteren deer olup, hatal lm ya da veriyi iaret
eder.
2. Jeolojide, ana yapdan ya da arkasnda bulunan ktlelerden ayr kalm
olan detay ya da yap; rnein, bir formasyondan erozyon yoluyla ayrlan bir
kaya ya da tabaka.

D izgi Vektrlemesi (Outline Vectorization): Tipik olarak taranm
arazi kullanm ve vejetasyon haritalarnn vektrletirilmesi iin kullanlan ve
bal hcrelere ait snrlar boyunca izgiler yaratan bir saysallatrma,
vektrletirme yntemi.

kt Veri (Output Data): Bir program ya da srece ait sonu verisi.
Ayrca baknz, girdi veri.

Tama Listesi (Overflow List): Etiketlerin annotasyona evrilmesi sreci
boyunca yaratlan ancak yerletirilemeyen etiketlere ait bir liste. Bu liste
sayesinde, baz etiketler elle yerletirilirler bazlar ise silinirler.

rten Halkalar (Overlapping Rings): Halkalar iindeki deerlerin
birikmeli olduu bir analiz iinde yer alan halkalar tanmlayan bir yntem.
rnein, eer kullanc e merkezli halkaya sahip ve her bir halka iinde


291
de 10 kiiye sahip ise ve bu bilgiler nda bir analiz yapacak ise, bir
numaral halka iin kii says 10, iki numaral halka iin 20 (halka 1+ halka
2) ve numaral halka iin kii says da 300 (halka1+ halka2+ halka3)
olacaktr.

ste Yazm, akma (Overlay): Ayn koordinat sistemi ile kaydedilmi
bulunan iki ya da daha fazla haritann st ste bindirilmesi ve aktrlmas
olup, buradaki ama, ayn corafik uzay iinde yer alan detaylar arasndaki
ilikileri gstermektir. akma, saysal ortamda ya da effaf malzeme
zerine basl haritalar ile yaplabilir.
Ayrca baknz, topolojik akma.

akma Olaylar (Overlay Events): Baknz, Olay akmas.

akma Sihirbaz (Overlay Wizard): ArcGIS 8.3 veya daha nceki
srmlerde, iki coveragee ait geometrik kesiimi hesaplamak suretiyle yeni
bir coverage yaratmak iin akma ilemlerini kullanan bir ArcToolbox
sihirbaz: bir girdi coveragei ile bir akma coveragei kullanlr.
Ayrca baknz, zdeletir, kesitir, btnle.

leri Geme (Overshoot): Bir dier yay ile kesien saysallatrlm yaya
ait son ksm.
Ayrca baknz, sallanan yay.

Genel Grnm Penceresi (overview Window): ArcMap veri grnm
iinde, mevcut harita yaylmn deitirmeksizin veriye ait tm yaylm
gstermek iin kullanlan bir ikinci pencere. Pencere iinde yer alan ve
krmz taral alan ile grlen yaylm, ekranda gsterilen mevcut harita
yaylmdr.

P

Kaydrma (Pan): Gsterim lei deitirilmeksizin bir harita resmini ekran
zerinde aa, yukar, sol ya da sa ynde istenilen miktarda kaydrma
ilemi.

Paralel (Paral el): Ekvatora paralel ve tm e ykseklik noktalarn balayan
ve dou bat ynnde tm dnyay kateden bir hayali izgi. Ayrca, kre ya
da haritalar zerinde dou bat ynl geen lm izgisi.
Ayrca baknz, enlem.

Parametre (Parameter): 1. Bir fonksiyon ya da ileme ait sonucu belirleyen
bir deiken
2. Bir harita projeksiyonu iinde, bir projeksiyona ait zel bir durumu
tanmlayan parametrelere ait bir grup. Kaynaa ait enlem, lek faktr,


292
standart paralel ya da merkezi meridyen gibi parametreler de dahil olmak
zere, her bir projeksiyona ait parametreler de farkllklar olabilir.

Parametrik Eri (Parametric Curve): Bal dm noktalarna ait bir
seriden farkl olarak matematiksel olarak tanmlanan bir eri. Bir parametrik
eride, her bir uta bir tane olmak zere yalnzca iki tane dm noktas
vardr.

ifre (Password): Kullancnn bir bilgisayara, bir veri dosyasna ya da bir
programa gvenli bir ekilde eriebilmesi iin karakterlere ait gizli bir seri.
Bilgisayarn kullancya ait komutlara karlk verebilmesi iin ifrenin doru
ve hatasz olarak girilmesi gerekmektedir. ifre ile yetkili olmayan kiilerin
ilgili yerlere girmeleri engellenmi olur.

Yol, Gzergah (Path): 1. Hesaplama ilerinde, src, dizin, alt dizinler ve
dosya ad eklinde bildirilen, bir bilgisayar dosyasna ait konum iin verilen
eriim yolu ya da eriim adresidir.
2. A Analizi iinde, bir kayna bir hedefe balayan a iindeki balantlar
ya da nodlar.

Eriim Yolu Etiketi (Path Label): Bir iliki iinde yer alan nesneler
arasndaki birliktelie ait doay tanmlar. leri ynde eriim yolu etiketi ile
rnein, istasyon noktalar lmlere sahip gibi kaynaktan hedefe doru
bir tanmlama; geri ynde eriim yolu etiketi ile de ayn iliki rnein,
lmler falanca istasyonlarda alnd gibi hedeften kaynaa doru olarak
tanmlanr.

Desen Dosyas (Pattern File): Desen kurallar ile bir adresin
standartlatrlmas iin gerekli eylemleri ieren ve tanmlanan ilenenleri
eleme anahtar alanlarna eviren, jeokodlama kural ss iinde bir dosya.
Desen dosyalarna ait uzanm, *.pat eklidedir.

PDOP (PDOP): Baknz, incelik azaltlmas (DOP).

Yzdece Eim (Percent Slope): Eik ya da eimli bir yapya ait ykselim
deerinin lm alnan noktalara ait yatay mesafeye blnerek, yzdece
anlaml bir say ile ifade edilmesi iin kullanlan bir meyile ait lm.

Kalc Veriseti (Permanent Dataset): Disk zerinde kalc olarak
depolanan bir raster veriseti. Tm raster ArcGIS Spatial Analiz sonular,
disk zerinde bir konum, bir dosya ismi kullanlana, geici verisetini kalc
yapana veya harita dokmann kaydedene kadar geicidir. Bu durumda
da, geici sonular disk zerinde kalc verisetlerine dntrlrler.
Ayrca baknz, kalc yap.


293
Bireysel Jeoveritaban (Personal Geodatabase): Tek kullancl bir ilikisel
veritaban ynetim sistemi iinde veriyi depolayan bir jeoveritaban. Bir
bireysel Jeoveritaban, e zamanl olarak eitli kullanclar tarafndan
okunabilir, ancak bir defada yalnz bir kii veri yazma hakkna sahiptir.

Perspektif Grnm (Perspective Vi ew): Belirlenen bir konumdan
gsterim (ekran vb) nin ya da krenin ynlendirilmesi ile kontrol edilebilen bir
perspektiften gsterime olanak salayan, 3D uygulamalar iinde bir
projeksiyon modudur.

Piksel (Pixel): 1. Renk ve iddet gibi zniteliklerin bamsz olarak
atanabildii, bir video monitr gibi alete ait en kk gsterim eleman. Bu
terim, resim eleman iin bir ksaltmadr.
2. Uzaktan alglamada, veri toplamaya ait temel birim. Bir piksel, uzaktan
alglanm bir resimde veri deerlerini ieren bir matrise ait bir dikdrtgen
hcre olarak gsterilir.
3. Bir resim ya da raster harita iinde bilgiye ait en kk birimdir. Genellikle
kare ya da dikdrtgen olan pikseller, hcre ile e anlaml olarak kullanlrlar.

Piksel Boyutu (Pixel Size): Baknz, hcre boyutu.

Piksel Tipi (Pixel Type): Baknz, veri tipi.

Yer simlerine Ait Takma simler (Place Name Alias): Bir okul, hastane ya
da dier arazi snr ta isimleri gibi, bir konuma ait resmi ya da ortak isimdir.
J eokodlamada, jeokodlama servisi yer isimlerine ait takma isimleri birer
aratrma parametresi olarak kullanmak zere ayarlamak iin tasarlanabilir.

Dzlemsel Koordinat Sistemi (Planar Coordinate System): X ekseninin
dou-baty, y eksenin de kuzey-gney dorultusunu gsterdii, iki eksenli,
kaynak noktann da 0,0 olduu bir harita zerinde detaylarn
konumlandrld iki boyutlu bir lm sistemidir.

Dzlemsel Projeksi yon (Planar Projection): Yeryzne ait kavramsal
projeksiyondan bir teet ya da sekant dzleme yaplan bir projeksiyondur.
Genellikle, doru yn gstermesinden dolay, bir dzlemsel projeksiyon, bir
azimutal ya da zenital projeksiyon ile ayndr.
Ayrca bakn, azimutal projeksiyon.

Dzlemselletirme (Planarize): Uzun detaylarn dier izgi detaylar ile
kesitikleri yerlerde ayrlarak oklu izgi detaylar yaratlmas ilemidir. Bu
ilem genellikle, spagetti saysallatrlm ya da bir Cad iziminden d veri
olarak alnm topolojik olmayan izgi ilerine uygulanr.
Ayrca baknz, spagetti veri.

Dzlemsel (Planimetric): 1. ki boyutlu, herhangi bir rlyefi gstermeyen.


294
2. Detaylara ait yalnzca x,y konumlar ile yalnzca yatay mesafeyi doru
olarak gsteren bir haritadr.

Geri Oynatma Modu (Playback Mode): Gerek zamanl ya da belirli bir
zamana ait yeniden oynatlan verinin Tracking Analiz Geri Oynatma
Yneticisi kullanlarak gsterildii zaman modu.

Geri Oynayma Penceresi (Playback Window): Tracking Analiz Geri
Oynatma Yneticisi iinde yer alan Balang ve Biti metin kutular ile
tanmlanan zaman zarf. Kullanc, bu pencere iinde bir ya da daha fazla
katmana ait geici yaylm da dahil etmek zere ayarlamalar yapabilir.

Nokta (Point): Bir nesneye ait snr boyutlu bir ksaltma; ilgili lekte, ok
kk olan alan ya da izgiyi bir corafik detay olarak gsterebilmek iin
kullanlan tek bir x,y koordinat ifti.

Nokta Saysallatrma (Point Digitizing): Baknz, nokta mod
saysallatrma.

Nokta Olay (Point Event): Dorusal kaynaklamada, bir rota boyunca
hassas nokta konumlarnda olagelen bir detay; tek bir lm deeri kullanlr.
rnek vermek gerekirse karayollar boyunca kaza konumlar, demiryolu
hatlar boyunca sinyal noktalar, otobs rotalar boyunca otobs duraklar ile
boru hatlar boyunca pompa istasyonlar iyi birer rnek olur.

Nokta detay (Point Feature): Baknz, nokta.

Nokta modu saysallatrma (Point Mode Digitizing): lgili detay, bir seri
hassas nokta ya da dm noktas saysallatmak suretiyle yaratmak
yntemi.
Ayrca baknz, ak modu saysallatrma.

Nokta sim Bayra (Point Name Flag): Survey Analiz uzanm iinde, her
bir tu darbesinin ardndan lm veriseti iinde girilen nokta isminin var
olup olmadn kontrol eden ve hemen bir grsel uyar yaynlama eylemi.

Nokta sim n Eki (Point Name Prefix): Survey Analiz uzanm iinde, her
bir lm projesine ait bir unik para. Noktalar, lm verisetine ait tm
projeler arasnda bir ortak isim boyutuna sahiptirler. Ancak, farkl projelerde
farkl noktalar ayn isme sahip olabilirler. Bu noktalarn kullanlmas
durumunda, noktaya ait ismi unik olarak tanmlamadan nce, lm
projesine ait n ek kullanlabilir. Bu sayede, doru noktann kullanldndan
emin olunur.

izgi zerinde Nokta akmas (Point-on-Line Overlay): Baknz, Nokta
zerinde izgi akmas.


295

Point_and_coordinate_anal ysi s : Survey Analiz uzanm iinde, lm
verilerine a,t onama paras. Bu tip analiz ile lm noktalar, koordinatlar ve
temsil edilen fiziksel konumlar arasndaki ilikilere ait doruluunun ortaya
konulmas amalanr.

Nokta_Tanmlayc_Alan (Point_Identifier_Field): Kullancya ksmi lm
noktasna ait ismi belirleme olana sunan Survey Analiz lm Gezgini
iinde yer alan alan.

Kutupsal Bak (Polar Aspect): Merkezi noktas ya Kuzey ya da Gney
Kutbunda olan bir dzlemsel projeksiyon.

Kutupsal Yassltma (Poalr Flattenning): Baknz, yassltma.

Poligon (Pol ygon): Bir alan temsil etmek zere en az adet kenardan
oluan iki boyutlu ve kapal bir ekil. CBS iinde, parselleri, politik snrlar,
homojen arazi kullanm alanlar ve toprak tipleri gibi ayrk alanlara sahip
uzamsal elemanlar tanmlamak iin kullanlrlar.

Poligon-yay topolojisi (Pol ygon- arc topology): Bir poligon coverage
iinde, poligon detayna ait snr tanmlayan topolojik bal yaylar ile
coverage nokta znitelik tablosu iindeki bir znitelik kaydn balayan etiket
noktasna ait liste.

oklu izgi (Pol yline): Bir ya da daha fazla izgi parasndan oluan bir
izgiyi gsteren, yani iki ya da daha fazla nokta ile tanmlanan herhangi bir
iki boyutlu bir izgi detay. Snrlar, yollar, akmlar, g kablolar gibi izgi
detaylar genellikle oklu izgiler ile tanmlanrlar.

Port Numaras (Port Number): Bir a ya da internet uygulamas ile direk
iletiim salamak iin kullanlan numara.

Gnderi (Post): Srml jeoveritaban dzenleme ilemi boyunca, mevcut
dzenleme sezonunun uzlatrlm hedef srme uygulanmas ilemi.

G Fonksi yonu (Power Function): Tek bir girdi raster iinde yer alan
deerlere ArcGIS Spatial Analiz uzanmna ait Raster Hesaplayc ile
uygulanan bir g fonksiyonu. adet g fonksiyonu mevcut olup, bunlar
srasyla; Sqrt, Sqr ve Pow eklindedir.

ncelik (Precision): 1. Ayn miktardaki gzlemlere ait tekrar eden setin bir
dierine olan yaknl. Rasgele hata zerinde kontrol salayan bir ldr.
lm yapan uzmana ait iin kalite deerlendirilmesi, llen deerlerin
inceliinin iyi ayarlanmasna baldr.


296
2. Koordinat deerlerini depolamak iin kullanlan anlaml rakamlara ait
sayy kaynaklar. Doru detay gsterimi, analizi ve haritalanmas iin incelik
ok nemlidir. ArcInfo, hem tek hem de ift incelii destekler.
Ayrca baknz, doruluk.

ncelik (veriseti) (Precision (Dataset)): Baknz, veriseti incelii.

nek Ayrac (Prefix Pin): n ek ve nokta isim dizinlerini ayrmak iin
Survey Analiz lm Gezginine ait Nokta Tanmlayc alan iinde kullanlr.

Birincil Topoloji (Preliminary Topology): Coverageler iinde,
tanmlanmayan blge topolojisini kaynaklar. Blge topolojisi ile blge- yay ve
blge-poligon ilikileri tanmlanr. Bir topolojik blge hem blge-yay ilikisi
hem de blge-poligon ilikisine sahiptir. Bir birincil blge, blge-yay ilikisine
sahiptir, ancak blge-poligon ilikisine sahip deildir. Dier bir deyile,
birincil blgelerin poligon topolojileri mevcut deildir. Birincil topolojiye sahip
Coverageler, ArcCatalog iinde sembolleri iinde krmz renge sahiptirler.

n zleme (Preview): ArcCatalog iinde CBS verisinin canl olarak
gsterilmesi. Kullanc, n izlemeyi kaydrabilir, bytme ya da kltme
yapabilir, detaylar sorgulayabilir ve metaveri iinde depolanmak zere
kk resimler yaratabilir.

Birincil Anahtar (Primary Key): Her bir kayd unik olarak tanmlayan,
veritaban iinde yer alan bir kolon ya da kolonlara ait bir set. Birincil anahtar
ile herhangi bir tekrar deere ya da BO deere izin verilmez.

Birincil Kaynak Verisi (Pri mary Reference Data): Genellikle bir blgeye ait
geometri ile ilikili znitelik tablosundan oluan ve bir adres yerletirici iinde
kullanlan en temel kaynak malzemesi.

PRJ (PRJ): Genellikle bir coverage, GRID ya da TIN ile ilikili ve prj.adf
isimli bir metin dosyas. PRJ dosyas, veri iin koordinat sistem bilgilerini
ierir. Daha genel bir yaklam ile bilgilerin bir prj.adf dosyas iinde
depolanmamas halinde dahi, veriye ait koordinat sistemi yinede PRJ ile
kaynaklanabilir. rnein, shapefilee ait PRJ, WGS 1984 UTM zone 15
kuzey olabilir.

PRN (PRN): 1. Sahte-rasgele grlt. Tam olarak yeniden retebilecek bir
kod tayan bir sinyal, ancak grlt gibi rasgele datlabilecek ekilde
olabilir. Her bir NAVSTAR uydusu iin bir unik PRN kodu mevcuttur.
2. Sahte-rasgele say. Bir unik GPS uydu ID ya da kodunu gsteren say.

lem (Process): Bir ara ve bu araca ait parametre deerleri. Bir ilem ya
da oklu ilemler birbirlerine balanarak bir model yaratabilir


297
Profil Grafii (Profile Graph): Belirlenen bir izgi boyunca yzeye ait
ykseklikleri gsteren bir grafik.

Proje (Project): 1. Survey Analiz uzanm iinde, lm verilerinin alnmas
iin bir zel grev. Bir alt blm planndan veri girmek iin yaplan bir arazi
kontrol lmnden alnan herhangi bir ey olabilir.
2. Genellikle problemi tanmlama ya da zmek amal, bir kii ya da kiiler
tarafndan belirlenen, tasarlanan ya da yaplmaya balanan plan.

Proje Verisi (Project Data): Bir jeoilem aracnn altrlmasndan nce
varolan corafik girdi verisi.

Proje Dosyas (Project File): Baknz, ArcView projesi.

Proje Klasr (Project Folder): Survey Analiz uzanm iinde, projelerin bir
araya getirilerek gruplandrld alan, klasr.

Proje Kilidi (Proj ect Lock): Survey Analiz uzanm iinde, genel dzenleme
iin izin verilmeyen projeleri kilitleyen ve gelimi jeoveritabanlar iinde
yalnzca kullanlabilen bir proje kilididir. Bir projenin dzenlenebilmesi iin
kullancnn bir proje kilidine ihtiyac olacaktr. Kullancnn yeni bir proje
yaratmas durumunda, kullancya otomatik olarak bir proje kilidi verilir.

Projeksi yonlu Koordinat Sistemi (Projected Coordinate System): ki ya
da boyutlu sistemlerde yer alan nokta, izgi ya da uzansal detaylara ait x,
y ve z konumlarn konumlandrabilmek iin kullanlan bir kaynak sistemi. Bir
projeksiyonlu koordinat sistemi, bir corafik koordinat sistemi, bir harita
projeksiyonu, harita projeksiyonu iin ihtiya duyulan herhangi parametreler
ve bir dorusal l birimi ile tanmlanr.

Projeksi yonlu Koordinatlar (Proj ected Coordinates): Yeryzne ait
herhangi bir yerde alnan konumlara ait lmler, dou-bat dorultusunu
gsteren x ekseni ile kuzey-gney dorultusunu gsteren y ekseninden
ibaret olan iki eksen ve bir kaynak noktadan (0,0) alnan mesafeye dayal
olarak iki boyutlu bir sitem iinde ifade edilebilirler. Projeksiyonlu
koordinatlar, bir harita projeksiyonu kullanlarak enlem ve boylamdan x, y
koordinatlarna aktarlabilirler.
Ayrca baknz, corafik koordinatlar.

Projeksi yon (Projection): Yeryzne ait eri yzeyler zerinde yer alan
detaylarn bir dzlem yzey zerine tanmasn salayan bir yntem.
Burada genellikle yeryzne ait enlem ve boylam lm izgilerinin bir
dzlem zerine aktarlmas iin bir sistematik matematiksel yaklama ihtiya
duyulur. Bu ilem, saydam bir yerkre iinde merkez noktaya yerletirilen bir
k kayna ile yerkre zerindeki enlem, boylam ile detaylarn bir dzlem
perde ya da kat zerine iz drlmesi ile aklanabilir. Genel olarak kat


298
ya dz olup yerkre teet konumdadr / bir dzlemsel ya da azimutal
projeksiyon ya da bir koni veya silindir (silindirik ve konik projeksiyonlar)
olacak ekilde kvrlr ve yerkre zerinde bir apka gibi istenilen noktadan
oturtulur. Her projeksiyonun kendine zg kabulleri olduu, alan, ekil, yn
ya da bunlardan bazen bir kann birlikte bozulduu bilinmelidir.
Kullanlacak olan projeksiyona ait aklamalar ve kabuller yaplacak
almalarn niteliine uygun olup olmad konusunda iyi incelenmelidir.
En: 1. (geometri) izgi ya da dzlemlerin, verilen bir yzeyi kesecek biimde
uzatlmas bir yzeyin bir noktasnn dier bir yzey zerindeki elenik
konumuna grafik ya da analitik yntemlerle transferi.
2. (fotoraflk) bir negatif ya da pozitif fotorafn izdm kameras iine
yerletirilmesi ve grntnn bir ekran ya da duyarl fotografik ortam
(medya) zerine yeniden yaplmas ilemi.
3. (lme) noktalarn karakter ve konumunu belirleyen, noktalarn tesindeki
izginin uzatlmas. lme dorularnn bir serisinin tek bir teorik doruya, dik
dorularn serisiyle transferi. Bir traversin lmnde, llen ksa dorularn
bir serisi, iki ana lme istasyonunu birletirerek, bir uzun doru sonra
poligonun lm dorusu olarak saylr.

Projeksiyon Dnm (Projective Transformation): Fotoraflarda
herhangi bir sistematik bozulma olmad kabul ile bal olarak dz kabul
edilebilecek alanlara ait ve yalnzca yksek irtifalardan alnan hava
fotoraflarndan saysallatrlan koordinatlarn dntrlmesi iin
kullanlabilecek olan bir dnmdr. Projeksiyon dnmleri iin minimum
drt adet tka ihtiya duyulur ve sekiz adet parametre kullanlr.
En: Bir harita projeksiyonundan baka bir harita projeksiyonuna dnm
ilemi. Dnmler ise eitliklerde, elipsoitlerde, lek faktrlerinde, koni
sabitelerinde, standart izgilerde, standart paralellerde, orijin noktalarnda,
orta meridyenlerde deiikliklere neden olabilir.

zellik (Property): Bir nesneye ait karakterlerinden bir tanesini ya da
davranna ait bir bak tanmlayan bir znitelik. rnein, Grnrlk
zellii, altrma annda bir kontroln grnp grnmeyecei hususu
akla kavuturulur.

Sahte-Nod (Pseudo-Node): Bir jeoveritaban topolojisi ya da bir Arcinfo
coverage iinde, yalnzca iki kenar ya da bir yaya ait son noktay kendisine
(bir ada) balayan bir noddur.

Sahte Rasgel e Grlt (Pseudo-Random Noise): Baknz, PRN

Sahte-Rasgele Grlt (PRN) Kodu (Pseudo-Random Noise (PRN)
Code): Her bir GPS uydusu tarafndan yaynlanan ile her bir GPS alcs
tarafndan yaratlan bir yinelemeli radyo sinyali. Verilen bir dng iinde,
uydu ve alc ayn anda kodlarn yaratmaya ve yaymaya balarlar ve alc
uyduya ait sinyalin ne kadar bir zamanda ulatn ler. Bu zaman zarfnn


299
radyo dalgalarna ait hz ile arplmas ile alc uydu anteni arasndaki
mesafeyi hesaplar.

Sahte-Rasgele Numara (Pseudo-Random Number): Baknz, PRN.

Saysallatrma Unsuru (Puck): Bir saysallatrc tablet yzeyine
yerletirilen harita ya da fotoraf zerine elle gezdirmek suretiyle okunan
konumlar kaydetmek amacyla kullanc tarafndan kullanlan saysallatrma
tableti uzvu ya da unsuru.

Sral ilem (batch processing): Ayn anda etkileimli olmayan ok sayda
ilemi sraya sokarak, sras geleni otomatik olarak ileme dahil etme.
Jeoilemlerde, sral ilemler iin kullanlabilen aralar Detay Snfndan
Jeoveritabanna, Tablodan Jeoveritabanna ve Tablodan dBasee aralardr.

Sral vektrletirme (batch vectorization): Kullanc tanml ayaklara bal
olarak bir raster veriyi ya da bir ksmn raster veriden vektr detaylara
otomatik evirme ileri.

Semt, kuzey as (bearing): 1.Kartezyen koordinat sisteminde kuzeyden
balamak zere saat ynnde llen a. Nokta merkezi her zaman
kartezyan koordinat sisteminin merkezidir. Merkezden izilecek 45 derecelik
bir aya sahip ile kuzey izgisi arasndaki adr. Gerek kuzey, manyetik
kuzey ya da kabul edilen kuzey olarak adlandrlan terimler mevcuttur. Her
terimde nitelenen eyin kuzey olduu kabul edilir.
2. Navigasyon ilerinde, genellikle nesnelerin yeryzne oturtulmasnda
uygulanr.

Semt ynetimi (bearing method): Survey analiz uzanmnda, koordinat
geometrisi poligonunun hesaplanmas iin kullanlan iki yntemden biridir.
Semt yntemi, her bir sapmaya ait yerleim iin pusula ynn kullanr.

ekme Veri Geri Ykl emesi (Pull Check-n): Bir ana jeoveritaban
tarafndan balatlan veri geri ykleme ilemi.

tme Veri Geri Yklemesi (Push Check-n): Bir veri alm jeoveritaban
tarafndan balatlan veri geri ykleme ilemi.

Piramit (Pyramid): Raster verisetleri iinde, gsterim ve ilem
performansn artrmak zere, orijinal veriye ait katmanlar iin azalan
znrlk seviyelerinde orijinal veriye ait kopyalarn hazrlanmas ile
oluturulan bir azaltlm znrlk katman. En dk znrlkl seviye
ile tm verisetine ait hzl bir gsterim salanr. Gsterim zerinde yaplan
bytme ile de, daha yksek znrlkl katmanlar izdirilirler; yksek
znrlkl gsterimleri kk alanlarda yer alan tm detaylar
gstermesinden ve bunun da zaman alabilmesinden dolay, izim hznn


300
ayarlanmas gerekir. Bu amala, raster verisetleri iin piramitlerin
oluturulmas nemle tavsiye olunur.

Q

Niteleyi ci (Qualifier): Kendisi ile eleen sembol desen dosyas iinde
nitelendiren sembol. rnein, ! sembol ile, DEL sembol nitelendirilir.
Eer ! sembol D ile eletirilir ise ynde kuzey ise, takiben niteleyici kuzey
DELi gsterecektir.

Beta Kalitesi (Quality Beta): ArcGIS Survey Analiz uzanm iinde, birlikte
kullanlmalar durumunda, F testi ve W testi, bir gcn tanmlanabilecei
teste ait B yntemi olarak adlandrlr. Bu g Beta Kalitesi olup, u ekilde
tanmlanabilir: gerekte yanl ve 1-B ye eit oluyor iken, bo bir hipotezin
kabul edildii olaslk.

Kuantil Snflamas (Quantile Classfication): Deerlere ait bir seti,
deerlere ait bir e sayy ieren gruplar iine datan bir veri snflama
yntemidir.

Sorgu (Query): Bir veritaban iinden kayd ya da kaytlar semek zerine
hazrlanan bir istek. Bir sorgu, genellikle bir durum ya da mantk ifadesi
eklinde yazlr.

Sorgu fadesi (Query Expression): Tipik olarak ifadenin doru olarak
deerlendirdii bir tablo iinde yer alan ilgili satrlar semek iin kullanlan
ve bir Boolean (doru ya da yanl) deeri reten bir ifade tipi. Sorgu
ifadeleri, aadaki rneklerde de gsterildii ekilde genel olarak bir SQL
ifadesine ait paradr:
Se {alanlar}Dan {tablo}Nereden {ifade}
Se*Dan Sokaklar Nereden Sokak smi = Merkez ve Sokak Tipi = Asf

R

Radyan (Radian): Yaklak olarak 57 derece, 17 dakika ve 44,6 saniyeye
denk gelen daireye ait yarap ile ayn uzunlua sahip bir daire ya da yay
tarafndan grlen a. Bir daire 2 (pi) radyandr.

Yarap (Radius): Bir daire ya da dairesel eriye ait merkez noktadan d
kenara olan mesafedir.

Aralk (Range): Arkasnda deikenler arasnda otokorelasyon olmayan ya
da ok az olan bir mesafeyi gsteren bir varyogram ya da semi varyogram
modeline ait bir parametre.


301
Aralk Domaini (Range Domain): Bir saysal znitelik iin izin verilebilir
deerlere ait aral tanmlayan znitelik domainine ait bir tip. rnein, bir
ticari boru reticisi olan firma tarafndan belediye yetkililerine ya da
kullanclara verilen bilgide, ilgili borunun alma basncnn 47 bar
arasnda olduu belirtilmekte ise, bu boru iin tanmlanabilecek izin verilebilir
alma basnc yani aralk domaini 47 bar olacaktr.

Puan (Rank): Yksek doruluklu detay snfna ait bir detayn, dk
doruluklu bir detay snfna ait detay verilen bir kme tolerans deeri
iinde yakalayarak, yerinden oynatlmas ya da tanarak hataya
srklenmemesi, yapsnn hatal ekilde bozulmamas iin kullanlan bir
tanmlama yntemi. Verilen bir kme aral iine giren dk puanl detay
snfna ait dm noktas ile yksek puanl detay snfna ait dm noktas
arasndaki yakalama, dk puanlnn yksek puanly yakalamas eklinde
olacak ve hatal bir durumun ortaya kmas nlenecektir. Kullanc, en
yksek puann 1 olduu bir sistem iinde 50 farkl puan atamas yapabilir.

Raster (Raster): Kolonlar ve satrlar eklinde dizilen ve e boyutlu
hcrelerden oluan, matris tarz bir uzamsal veri modelidir. Her bir hcre
bnyesinde bir znitelik deeri ile konum koordinatlarn akta depolayan
vektr yapsndan farkl olarak, raster koordinatlar matrise ait sralama
iinde tutulur. Ayn deeri paylaan hcrelere ait gruplar ile corafik detaylar
temsil edilirler.
Ayrca baknz, vektr.

Raster Band (Raster Band): Baknz, raster veriseti band.

Raster Hesaplayc (Raster Calculator): ok sayda grevi gerekletirmek
zere aralar bnyesinde barndran bir ArcGIS Spatial Analiz fonksiyonu.
Kullanc ilemciler ve fonksiyonlar kullanarak eitli matematiksel
hesaplamalar yapabilir, seim sorgulamalar hazrlanabilir ya da Harita Cebri
yazlm iine eitli argmanlar girebilir.

Raster Katalog (Raster Catalog): Katalog iine dahil edilen her bir raster
verisetini herhangi bir tablo format iinde kayt olarak tanmlayan, raster
verisetlerine ait bir birliktelik, koleksiyon. Bir raster katalog, bir byk dosya
iine mozayikleme ihtiyac olmakszn komu ya da binili raster verisetlerini
gstermek iin kullanlr. ArcView 3.x iinde raster kataloglar, resim
kataloglar olarak adlandrlmakta idi.

Raster Hcre (Raster Cell ): Baknz, hcre.

Raster Temizleme (Raster Cl eanup): ArcScan Raster Temizleme ve
Raster Boyama Aralar kullanlarak, raster hcreler zerinde yaplan izim,
dolgu ve silme ilemlerinin tm.


302
Raster Veri Modeli (Raster Data Model): Dnyay, dzenli hcreler gidine
blerek bir yzey olarak gsteren veri modelidir. Raster modeller, bir hava
fotoraf, bir uydu resmi, bir kimyasal younlama lmne ait yzey ya da
bir ykseklik yzeyi gibi srekli deiebilen veriyi depolamak iin ok
yararldr.

Raster Veriseti Band (Raster Dataset Band): Ultraviyole, mavi, yeil,
krmz, kzl tesi, radar ya da orijinal resim bantlarndan tretilen dier
deerler gibi elektromanyetik spektruma ait belirli bir aralk iin veri
deerlerini gsteren, raster veriseti bnyesinde yer alan bir katman. Bir
raster veriseti birden fazla banda sahip olabilir. rnein, farkl dalga
boylarna ait enerjileri gsteren eitli bantlara sahiptirler.
Ayrca baknz, bant.

Raster Kesiimi (Raster Intersection): Bir raster iinde bir ortak noktada
buluan ya da daha fazla izgi.

Raster Katman (Raster Layer): Raster veriye ait bir seti kaynaklayan bir
katman. Raster veri yzeyleri, znitelik deerleri ile konum koordinatlarn e
boyutlu hcrelere ait gridler eklinde gsterirler.
Ayrca baknz, katman.

Raster Model (Raster Model): Baknz, raster veri modeli.

Raster Son leme (Raster Postprocessing): ArcScan uzanm tarafndan
yaplan sral vektrletirme ileminin hemen arkasndan, vektr detay
sonularna ait otomatik dzeltme. Son ilemeden kast, izgilerin
genelletirilmesi, alarn dzletirilmesi ve izgilerin yumuatlmas gibi
ilemlerin yaplmasdr.

Raster n leme (Raster Preprocessing): Vektrletirme ilemi iin
kullancya ait resimlerin hazrlanmas amacyla yaplan baz temel raster
dzenlemeleridir. Raster n ileme, resim kesme, resim konumlandrma,
resim yeniden boyutlandrma, resim dndrme ve evirme, aynalama ve
resim keskinletirme vb. ekilde yaplan ilemlerdir.

Raster Yakal ama (Raster Snapping): Baknz, yakalama.

Raster zleme (Raster Tracing): Raster harita iinde yer alan birbirlerine
bal raster hcrelere ait merkez izgilerinin vektr detaylara evrilmesi
amacyla kullanlan bir etkileimli vektrletirme ilemidir.

RDBMS (RDBMS): likisel veritaban ynetim sistemi. Verilerin bnyesinde
eitli tablolar iinde organize edildii son derece gelimi veritaban tipidir.
Tablolar dierleri ile var olan ortak alanlar yoluyla ilikilendirilmitir. Veri
eleri farkl dosyalardan yeniden birletirilebilir. Dier veritaban yaplarna


303
oranla, bir RDBMS iinde verinin nasl karlaca konusunda ok az
varsaym vardr.

Gerek Zamanl Veri (Real-Time Data): Topland andan itibaren
gsterime dahil edilen veri. Gerek zamanl veri genellikle izleme ya da
navigasyon gibi ulam ile ilgili konularda kullanlr.

Gerek Zaman Modu (Real-Time Mode): Eklenmesinin hemen ardndan
otomatik olarak harita gsterilen, Tracking Analiz uzanm iinde zaman
modu.
Ayrca baknz, zaman modlar.

Yeniden Snflandrma (Reclassification): Girdi hcre deerlerini alarak
yeni kt hcre deerleri ile deitiren bir fonksiyon. Yeniden snflandrma,
raster verinin, deerlere ait aralklarn tekli deerler iine gruplanmas ile
yorumlanmasnn kolaylatrlmasnn salanmas amacyla ska kullanlan
bir yntemdir; rnein, 1 ile 50 arasndaki deerleri 1 adl bir balk altnda,
51 ile 100 arasndaki dier deerleri de 2 adl balkta toplamak suretiyle,
balklar arasnda yer alan veri aralklarna ait uzamsal yaylmn
yorumlanmas daha kolay bir hal alabilir.

Uzlatrma (Reconcile): Srm ynetme iinde, mevcut dzenleme sezonu
iinde deitirilen tm verisetleri, detay snflar ve tablolar bir ikinci hedef
srme birletirme, katma ilemi. Uyumazla sebep olmayan tm detaylar
ve satrlar dzenleme sezonu iinde mevcut detaylar ya da satrlar ile
deitirilmek suretiyle birletirilir. Bir srmden fazla deitirilen detaylar ise
uyumazla sebep olacaklarndan, Uyumazlk zm diyalog kutusu
yoluyla farkl zmlere ihtiya duyarlar.

Kayt (Record): Tek bir girdi iin tm znitelik deerlerini iiren, genellikle bir
veritaban iinde bir satr olarak gsterilen ve ilgili tm veri alanlarn
kapsayan bir set. rnein, bir adres veritaban iinde, bir kayt ierisinde
bulunan zel ve bireysel adresi birlikte salayan alanlarn tm. SQL
terimleri iinde, bir kayt, deikenlere ait bir set ile benzerdir.

Rektifikasyon (Rectificati on): Baknz, dnm.

Fazlalk (Redundancy): Survey Analizi uzanm iinde, bir lm a iinde
gzlemlenen lm saysnn hesaplanan koordinat saysndan fazla olduu
durumlarda ortaya kan durum.

Kaynak Verisi (Reference Data): zel detaylara ait konum ve adres
bilgilerini ieren malzeme. Kaynak verisi, veriye ait jeouzamsal gsterim,
ilikili znitelik tablosu ve jeokodlama indekslerinden oluur. Yer ismi takma
isim tablolar ve alternatif isim tablolar da kaynak verisine dahil edilir.


304
Adres veri modeli iinde bulunan tm malzeme, bir zel adres yerletirici
iinde kaynak malzemesi olarak kullanlr.

Kaynak (Reference)

Kaynak Veri Kayna (Reference Data Source): ArcGIS iinde, adres
jeokodlamas gerekletirmek iin bir jeokodlama servisi kullanan bir
uzamsal veri katman. Bir kaynak veri kayna, gerekli adres zniteliklerini
ieren herhangi bir nokta, izgi ya da poligon detay snf olabilir. Her bir
adres bileeni ayr bir znitelik olarak depolanr. Adres znitelikleri, kaynak
veri kayna iinde ya da kendisine katlan bir tablo iinde olabilir.

Kaynak El ipsoidi (Reference Elipsoid): Baknz, elipsoid.
En: boyutlar, jeoidin boyutlarna olduka yaknsayan teorik ekil; kesin
boyutlar ilgili yeryz ksm dnlerek belirlenir. Referans elipsoid olarak
da isimlendirilir; referans sferoidi.

Kaynak Haritas (Reference Map): lgili zelliklerin dierleri ile iliki halinde
olduklar yeri ortaya koymak zere tasarlanm bir harita.

Kaynak Noktas (Reference Point): Survey Analizi uzanm iinde,
hesaplamalara girdi olarak dahil edilecek ve koordinatlar bilinen bir nokta.

Kaynak lei (Reference Scale): Sayfa birimlerinde belirlenen
sembollerin sayfa zerinde gerek boyutlarda grlecei lek. Gsterime
ait yaylmn deimesi ile birlikte, metin ve sembollere ait lekte
deiecektir. Bir kaynak lei olmakszn, semboller tm harita leklerinde
ayn grlecektir. ArcGIS masast yazlm, annotasyon gruplar,
jeoveritaban boyut detay snflar ve veri ereveleri iin kaynak leklerini
kullanmaktadr.

Kaynak Sistemi (Reference System): Kre zerinde konumlar tanmlamak
iin kullanlan bir yntem. Genellikle, ya yeryzne ait enlem ve boylam
kaynaklayan ya da kaynaa ait bir n tanml noktadan bir sabit uzunluk ile
blnen edeer grid izgileri kullanlarak oluturulur.

Kaynaklama (Referencing): Survey Analiz uzanm iinde, kullancya ait
proje iinde harici kullanmlar iin farkl bir projeye ait bir koordinatn
kopyasnn lm noktasna eklenmesi durumunda ortaya kar. Byle bir
kaynaklamann olmas durumunda, kullanc sralanan u koordinatlardan bir
tanesini semek zorundadr: CBS koordinat ya da sahip olunan lm
projesine ait mevcut koordinat.

Kaynaksal Btnlk (Referential Integrity): Veritaban deiikliklerinde
verinin doru ve ayn kalmasn kontrol eden mekanizme. Deiikliklerin, bir
ortak anahtar ile bir dier tablo ile iliki halinde olan bir tablo zerinde


305
yaplmas durumunda, deiiklik annda otomatik olarak her iki tabloya da
yanstlacaktr.

Rl yef Glgel eme (Relief Shading): Baknz, yama glgeleme.

Yeniden Eleme (Rematching): Bir jeokodlu detay snf iinde detay ya da
detaylara ait yeniden kodlama ilemi.

Havuz (Repository): Bir CASE arac kullanarak yaratlan bir UML
modelinden bir jeoveritaban yaratmak iin ihtiya duyulan ema bilgisini
ieren bir veritaban.

Yeniden rnekl eme (Resampling)Rasterlarn yeni bir koordinat uzayna ya
da hcre boyutuna aktarlmas durumunda, yeni hcre deerlerinin
ekstrapole edilmesi ilemi. En ok kullanlan yeniden rnekleme teknikleri u
ekilde sralanabilir: en yakn komuluk, yar dorusal enterpolasyon ve
kbik erilik.

Sabit Hat (Rhumb Line): Her bir meridyeni ayn oblik a ile geen yeryz
zerindeki yzeye ait karmak eri. Bir sabit hat gzergah, tek bir pusula
kuzeyini takip eder; Merkator projeksiyonu zerinde dz izgi, bir kutupsal
projeksiyon zerinde ise bir logaritmik helezon ile gsterilir. Bir sabit hat,
kre zerinde iki nokta arasndaki en ksa mesafe deildir.
Ayrca baknz, byk daire, kre.

Halka almas (Ring Study): Bir harita zerinde yer alan bir alan bir halka
yaratlarak yaplan, en basit, en temel ve ok sk kullanlan market alan
analizi olup, halka ile belirlenen alann altnda yer alan demografik bilgi
karlr. Genel olarak, bir halka almas, bir nokta etrafndaki market
alanna ait kaba gsterimin yaratlmas iin kullanlr.
Ayrca baknz, market alan.

Nehir Adresl eme (River Addressing): Hidroloji uygulamalarnda dorusal
kaynaklama iin kullanlan tabir. Nehir adresleme ile ak gzlem
istasyonlar, su kalitesi gzlem noktalar, zehirli madde salnm kontrol
noktalar, ime suyu alma noktalar gibi uzamsal gzlem istasyonlarnn bir
nehir, ay ya da akarsu zerine yerletirmelerine olanak salar.

Rota (Route): Bir sokak, karayolu, nehir ya da boru hatt gibi unik
tanmlaycya sahip ve geometrisi iinde bir lm sistemini depolayan
herhangi bir izgisel detay.


306
Rota Dzenleme Ara ubuu (Route Editing Toolbar): ArcMap iinde
rotalar yaratma ve deitirmeye olanak salayan aralara ait bir seti
bnyesinde barndran bir ara ubuu.

Rota Olay (Route Event): Dorusal kaynaklama iinde, bir ana rota sistemi
boyunca var olan srekli ya da nokta detaylar.
Ayrca baknz, olay, rota olay tablosu.

Rota Olay Kayna (Route Event Table): Dorusal kaynaklama iinde, rota
konumlar ile bunlara ait znitelikleri depolayan bir tablo. Bir rota olay
tablosu, en azndan bir rota tanmlayc alan ve bir lm konum alan
(nokta olaylar) ya da alanlarndan (izgi olaylarndan) oluur.
Ayrca baknz, rota olay.

Rota Detay Snf (Route Feature Class): Baknz, rota kayna.

Rota Tanmlayc (Route Identifier): Dorusal kaynaklama iinde, bir rotay
tanmlamak iin kullanlan bir saysal ya da karakter deeridir.

Rota Konumu (Route Location): Dorusal kaynaklama iinde, bir rota
(nokta) boyunca bir ayrk konum ya da bir rotaya (izgi) ait bir ksm. Bir
nokta rota konumu, bir rota boyunca bir ayrk konumu tanmlamak iin tek bir
lm deeri kullanr. Bir izgi rota konumu ise, bir rotaya ait bir paray
tanmlamak zere bir dan ve bir ya deerlerini kullanr.

Rota lm (Route Measure) : Dorusal kaynaklama iinde, detaya ait
balang noktasna gre bir konumu gstermek zere bir dorusal detay
boyunca ya da baz noktalarda x, y koordinatlarndan ok bir deer
depolanr. lmler, izgisel detaylar boyunca mesafe, zaman ya da
adresler gibi olaylar haritalamak iin kullanlrlar.
Ayrca baknz, m-deeri, rota, dorusal kaynaklama, dinamik
segmentasyon.

Rota lm Anomalileri (Route Measure Anomalies): Dorusal
kaynaklama iinde, umulan davrana bal olmayan rota lm deerleri.
Bunlar, ArcMap rota dzenleme aralar ile genellikle onarlabilirler.

Rota Kayna (Route Reference): Dorusal kaynaklama iinde, tek bir
detay snf (rnein, bir ile iinde yer alan tm karayollarna ait bir set)
iinde ortak lm sistemi ile depolanan rotalara ait bir koleksiyon.

Satr (Row): 1. znitelik tablosu iinde yer alan bir kayt.
2. Her birinde bir adet veri esi bulunan kolonlara ait bir setten oluan bir
tabloya ait yatay boyut.
3. Bir raster iinde yer alan hcrelere ya da bir resim iinde yer alan
piksellere ait bir yata grup.


307

Elasti k Bantl ama (Rubber Banding): Baknz, elastik paftalama.

Elasti k Paftal ama (Rubber Sheeting): 1.Veriseti iinde yer alan birka veri
noktas ile bilinen konumlar arasnda daha doru bir elemeye olanak
salamak iin bir veriseti iinde yer alan tm veri noktalarna ait koordinatlar
ayarlamak zere tasarlanm bir prosedr. Noktalar ve nesneler arasnda,
gerdirme, bzme ya da i balln yeniden ynlendirilmesi yolu ile topolojiyi
ya da i ball korur.
2. Dokmanlarn taranmas durumunda, dk kaliteli dz yatakl tarayclar
ile hatalar oluabilir. Yksek incelikli taramalar iin tamburlu tarayclar
kullanlmaldr.
Ayrca baknz, kenar eleme.

Kural ss (Rule Base): Adres verilerinin nasl standartlatrlaca ve
kaynak veri iinde ilgili konumlar ile nasl eletirilecei konusunda
jeokodlama motorunu yneten dosyalara ait bir koleksiyon. Her bir
jeokodlama tarz, kural ss iinde zel dosyalar kullanrlar.

S
Saym corafyas (census geography): Birleik devletler saym brosu
tarafndan kullanlan corafik alanlara ait eitli tiplere ait koleksiyon olup,
dikkate alann eyleri veri toplanmas, yap, tanmlama ve bir dieri ile
ilikide dahil olmak zere tablolama ilemleridir. Enbyk alan birimi Birleik
Devletler iken en kkte bir eim bloudur.

Saym alan (census tract): Bir bilge iinde yer alan ve istatistiksel olarak
alt grubu oluturan kk saym alan alan snrlar normal olarak grlebilen
detaylar takip eder. Ancak idari birim snrlar ya da grlemeyen detaylarda
takip edilebilir. Tesis edilme esnasnda var olan nfus younluu, ekonomik
durum ve yaama koullarna bal olarak bal homojen birimlere gre
ortalama 4000 kiiyi geemeyecek ekilde tasarlanr..

Skal ar Kaynak (Scal ar Reference): Survey Analiz uzanm iinde, bir ortak
standarda dayal olarak lm birimlerini tanmlamak iin kullanlr.

lek (Scale): 1.Bir harita zerinde bir mesafe ya da alan ile ayn detayn
yerkre zerinde karlk geldii mesafe ya da alan arasndaki oran ya da
iliki olup, genellikle bir oran ya da kesir ile ifade edilir. 1/100.000 ya da
1:100.000 lekli bir harita ile harita zerinde yer alan bir l birimine
yerkre zerinde ayn birimli 100.000 birim karlk gelmekte olduu anlalr.
2.ifte incelikli bir kaynak ile kullanlmas durumunda, rakam says, bir say
iinde yer alan sadaki ondalk hane says olur. rnein, 56.78 saysna ait
lek 2dir.
Ayrca baknz, lek ubuu.


308
lek ubuu (Scale Bar): Harita leini grafik olarak gsteren bir harita
elemandr.

lek Faktr (Scal e Factor): Bir koordinat sistemi iinde, bir teet
projeksiyonu eviren bir deer (genellikle birden az) olup, k0 ya da k ile
ifade edilir. Eer bir projeksiyonlu koordinat sistemi bir lek faktrne sahip
deilse, projeksiyona ait standart izgilerin lei 1,0 olacaktr. Harita
zerinde yer alan dier noktalarn ise, lekleri birden birden byk ya da
birden az olacaktr. Eer bir projeksiyonlu koordinat sistemi bir lek
faktrne sahip ise, tanmlama parametrelerine ait lek artk 1,0
olmayacaktr.

Tarama (Scanning): Tarayc olarak adlandrlan alet kullanlarak, filme ya
da kda basl durumda olan harita ya da resimlerin raster format iinde
depolanacak ekilde veri olarak alnmas ilemi. Tarayc, bnyesinde yer
alan bir kl kolon yardmyla harita ya da resmi sprr ve ilgili verileri
alarak raster veri format iinde kaydeder. Baz tarayclar, raster veriyi
vektr veriye evirecek olan bir yazlm da kullanrlar.

Gsterim (Scene): 3D analiz uzanm iinde, perpesktif olarak grlebilecek
olan 3D veriyi ieren bir dokman.

ema (Schema): Veritabanna ait tasarm, yap ya da bir tablo gibi
veritaban nesnesi. Bir ilikisel veritaban iinde, ema ile tablolar, her bir
tablo iinde yer alan alanlar ve tablolar ile alanlar arasndaki ilikiler
tanmlanr. emalar genellikle bir veri szl iinde depolanr. ArcCatalog
iinde, ema ya da bir CASE arac kullanlarak UML iinde modellenebilir ya
da sihirbazlar kullanlarak ArcCatalog ile direk olarak tanmlanabilirler.

Yalnzca ema Veri Alm (Schema-Onl y Check-Out): Veri alm
jeoveritaban iinde yalnzca alnacak olan veriye ait emay yaratan ancak
herhangi bir veriyi kopyalamayan bir veri alm tipi.

Yeni alma Alan (Scratch Workspace): Otomatik olarak yaratlacak
olan tm ktlarn yerletirilecei, komut satr ya da evresel Ayarlar
diyalog kutusu iinde belirlenebilecek olan dosya temelli corafik veri iin bir
kaba olan bir eriim yolu.

Betik, Script (Script): Genellikle bir dosya iine depolanan, alma annda
yorumlanan ya da derlenen ve dz metin eklinde var olan komutlardan
oluan bir set. Jeoilem iinde scriptler, veri evrimi, jeoveritabanlarnn
yaratlmas gibi grevleri otomatik olarak yapmak zere kullanlabilir, bir ara
kutusuna eklenen ya da kendi zel script uygulamalarndan altrlabilirler.
Jeoilem scriptleri, Python, Jscript ya da VBScript gibi herhangi bir COM
(Uysal Script Dili) dilinde yazlabilirler.


309
SDC Veri seti (SDC Dataset): Farkl geometriler ile birlikte znitelik bilgilerini
paylaan Akll Veri Sktrma (SDC) detay snflarna ait bir koleksiyon. Bir
SDC veriseti, ilgili dosyalar iinde depolanr ve oklu detay snflarn
ierirler. SDC, StreetMap (Sokak Haritas), ArcIMS, RouteMAP IMS (Rota
Haritas IMS), Business Analiz uzanm ve BusinessMAP ( Haritas) iinde
kullanlan ana veri yapsdr.

SDC Detay Snf (SDC Feature Class): Uzamsal geometri (noktalar,
izgiler ve poligonlar) ile znitelik verilerini depolayabilen, yksek oranda
sktrlabilir ve salt okunur bir veri yaps. SDC yaps, jeokodlama, rotalama
ve ou uzamsal ilemleri desteklemektedir. SDC, StreetMap (Sokak
Haritas), ArcIMS, Route MAP IMS (Rota HARTASI IMS), Business Analiz
uzanm ve BusinessMAP ( Haritas) iinde kullanlan ana veri yapsdr.

SDTS (SDTS): Baknz, uzamsal Veri Aktarm Standard (SDTS).

Aratrma Yarap (Search Radius): Bir detaya ait mevcut konumun temel
alnarak, evresinde yer alan detaylarn aratrlmas amacyla kullanlmak
zere coverage biriminde tanmlanan maksimum mesafe. Varsaylan deer,
Yakn coverage BND (snr) ykseklik ya da genilik deerinin 100 ile
blnmesi ile bazen de daha byk olabilir.

Sekant Proj eksi yon (Secant Projection): Yzeyi yerkreye ait yzey ile
kesien bir projeksiyon. rnein, bir sekant konik ya da silindirik projeksiyon,
iki dairenin kesitirilmesi ile kre zerine yerletirilir. Projeksiyona ait izgi
kesiimlerinde bozulma olmaz.

kincil Kaynak Verisi (Secondary Reference Data): Birincil kaynak
verisinin arkasnda bir adres yerletirici iinde kaynak verisi olarak
kullanlabilecek tm malzeme. kincil kaynak verisi bnyesinde, bir Alternatif
sim Tablosu ya da bir Yer smi Takma simleri Tablosu olabilir. Bu girdi, bir
adres veri modelinin kaynak malzemesi olarak kullanlmas durumunda bo
olur.

Para (Segment): Dm noktalarn balayan bir izgi. rnein, bir binaya
ait taslak iinde, bir para ile bir duvar temsil edilebilir.

Se (Select): Detaylar ya da kaytlara ait gruplardan ya da bir saydan
semek; ayr bir kme ya da bir alt kme yaratmak iin yaplan ilem.

Bal Hcreleri Se Diyalog Kutusu (Select Connected Cells Dialog
Box): SQL ifadeleri kullanarak zarf yaylmlar ve piksel alanlarna dayal
karmak hcre seimi gerekletirmeye olanak salayan bir ara.

Sei lebili r Katmanlar (Sel ectable Layers): ArcMap iinde, etkileimli seim
aralar ile birlikte detaylar seilebilecek katmanlar. Seilebilir katmanlar,


310
Seim Mens iinde yer alan Seilebilir Katmanlar Belirle komutu
kullanlarak ya da ierikler tablosu iinde yer alan Seim sekmesi iinden
seilebilirler.

Seilen Deerler (Selected Values): Bir tablo iinde yer alan kaytlar ya da
katman iinde yer alan detaylara ait bir alt kme. ArcMap, detaylarn ya da
kaytlarn seilmesi iin kullanlabilecek grafik ya da znitelik deerlerine
dayal eitli yolar sunar.

Seim pas (Selection Anchor): Bir ArcMap dzenleme sezonu iinde,
seilen detaylara ait kitle merkezi iinde konumlandrlan bir kk x iareti.
Seim pas, dndrme, tama ile detaylarn leklendirilmesi durumunda
ya da yakalama evresi iinde kullanlr.

Seim Dosyas (Selection File): INFO tablolar ile zel coveragelere kar
uygulanabilecek olan seim kriterlerine ait zellikleri depolayan bir ArcInfo
Workstation dosyas. Bu dosya bnyesinde, mevcut seilen herhangi bir
detay ya da kayt bulunmaz, bilakis yalnzca seim yntemi ile kriterler var
olacaktr. Seim dosyalar, ArcPlot iinde WRITESELECT (SEM YAZDIR)
komutu ile yaratlr.

Yar Uzun Eksen (Semimajor Axis): Bir siferoide ait ekvatoral yarap.
Genellikle a ile ifade edilir.

Yar Ksa Eksen (Semiminor Axis): Bir siferoide ait kutupsal yarap.
Genellikle b ile ifade edilir.

Yedekleme (back up): Bir dosyann ya da veri setinin zarar grmesini ya da
bozulmasn engellemek engellemek zere bir baka gvenilir ortama
kopyalanarak depolanmasdr.

Semivaryogram (Semivariogram): ki ile blnm varyogram.

Sunucu (Server): A iinde yer alan dier bilgisayarlarn dosyalara eriimini
salamak, e-postalar ynlendirmek gibi servisler salamak amac ile
kullanlan a iinde yer alan bir zel bilgisayar. Sunucular, web sitelerini
sunmak ya da uzaktan eriilecek olan uygulamalara altlk salamak amac
ile de kullanlabilirler.

Sunucu Tarafl Adres Yerletirici (Server-Side Address Locator): lemin
bir bilgisayarda yapld, sonular ise dier bilgisayarlar tarafndan
alnabildii bir adres yerletirici. Sunucu tarafl adres yerletirici, internet
zerinden, lokal alan alar zerinden ya da bir ArcSDE sunucu zerinden
var olabilen servislere sahip olabilir.
Ayrca baknz, Kullanc tarafl adres yerletirici.


311

Servis (Service): 1.Kullanc uygulamalar iin veri ya da hesaplama
kaynaklar salayan, sunucu tarafl yazlm ilemlerine ait srarl bir
koleksiyon.
2.Tracking Analiz iinde, bir izleme balants yolu ile eriilen bir gerek
zamanl veri akm.

ekil (Shape): Bir harita zerinde gsterilen bir corafik nesneye ait
karakteristik grnn ya da grnr form. Bir CBS iinde temel tipe ait
ekiller kullanlarak corafik nesneler temsil edilmektedir, bunlar srasyla;
noktalar, izgiler ve poligonlar.

Shapefil e (Shapefile): Corafik detaylara ait znitelikleri, ekil ve konumu
depolamak iin kullanlan bir vektr veri depolama format. Bir shapefile, ilgili
dosyalara ait bir set iinde ve tek detay snf ierecek ekilde depolanr.

Paylalan Snr (Shared Boundary): ki detay ait olarak snr ya da bir
para. rnein, bir parsel veritaban iinde komu parseller bir ortak snr
paylarlar. Bir dier rnekte, bir nehire ait bir kenar boyunca bir snr
paylaan bir parsel ya da parseller olabilir. Nehre ait para ile parsele ait
snr akmakta ve ayn koordinatlar ile ifade edilmektedir.

Paylalan Dm Noktas (Shared Vertex): oklu detaylar ile ortak olan
bir dm noktas. rnein, bir parsel veritaban iinde, bir ortak kede
dm noktasn paylaan komu parseller gibi.

Ksayol Anahtar (Shortcut Key): Herhangi bir men aratrmas
yapmakszn ya da amakszn, komutu direk olarak altrabilmek iinde
kullanlan klavye ksayolu. rnein, Windows iinde bir dosyay ya da bir
nesneyi kopyalamak iin kullanlan Ctrl+C ksayolu gibi.

En Ksa Gzergh (Shortest Path): Maliyet Arlkl Mesafe fonksiyonu
yoluyla yaratlan Maliyet Arlkl Mesafe ve Maliyet Arlkl Yn verisetleri
kullanlarak, bir var noktasndan en dk maliyetli kaynaa en dk
maliyetli gzergh hesaplayan bir ArcGIS Spatial Analiz fonksiyonu.

Yan At Gzergh (Side-Shot Course): Survey Analizi uzanm iinde,
sral ana travers gzerghna ait bir para olmayan bir koordinat
hesaplamak iin kullanlr.

Eik (Sill): Mesafelerin ok byk olduu durumlarda, varyogramn o
noktaya yneldii bir deeri temsil eden bir varyogram ya da semivaryogram
modeline ait bir parametre. ok byk mesafelerde, deikenler korele
edilemez hale gelirler, bylece semivaryograma ait eikte, rasgele
deikene ait varyansa eit olur.


312
Basit Kenar Detay (Simple Edge Feature): Jeoveritabanlar iinde, bir
mantk a iinde tek bir a elemanna karlk gelen bir izgi detay.

Basit Detay (Simpl e Feature): Bir geometrik an bir paras olmayan, ayn
zamanda da bir annotasyon detay, boyut detay ya da zel nesne olmayan
bir nokta, izgi ya da bir poligon.

Basit Kavak Detay (Simple Junction Feature): Bir jeoveritaban iinde,
bir mantk a iinde tek bir a elemanna karlk gelen bir kavak detay.

Basit Market Alan (Simple Market Area): Toplam olarak baz deerleri
gsteren mteri noktalarna (d bkey kabuk) ait en uzak seti etrafnda
izilen genelletirilmi bir snr tarafndan tanmlanan bir alan. Hesaplama
arlksz (her bir noktann ayn deere sahip olmas durumu) ya da arlkl
(sat gibi, altta yer alan veritaban iinde baz deerler ile) yaplabilir.
Ayrca baknz, karmak market analizi.

Basit lm (Simpl e Measurement): lmlerin COGO ya da TPS
(Toplam Konumlandrma Sistemi) kaynaklarndan depoland en basit, en
temel form.

Basit liki (Simple Relationship): Her biri bamsz olarak varlk gsteren
veri kaynaklar arasndaki bir balant ya da birliktelik.

Basit Gei ci Olay (Simple Temporal Event): Tracking Analiz uzanm
iinde, bir geici veri mesaj (gerek zamanl veri iin) ya da kayt (sabit
zamanl veri iin) iinde tm gerekli bilgileri ieren olay.

Basit Dnm (Simple Transformation): Survey Analiz uzanm iinde,
Detay Dm Noktalarn Gncelle komutunun kullanlmas durumunda,
mevcut olan eitli dnm tiplerinden bir tanesi. Kullancnn bir ya da iki
adet balant ile almas durumunda Basit Dnm kullanlmaldr. Bir
balant iin, bir dnm seilen tm detaylara uygulanr. ki balant iin,
bir rotasyon, dnm ve lek seilen tm detaylara uygulanr.

Tek ncelik (Single Precision): Her bir koordinat iin depolanacak olan
anlaml hane saysna dayal olarak koordinat doruluuna ait bir seviyeyi
kaynaklar. Tek incelikli saylar ile her bir koordinat iin yedi anlaml haneye
kadar depolama yaplabilir, bu da; 1.000.000 metrelik bir yaylm alan iinde
+-5 metre gibi koordinat doruluuna denk gelmektedir.
Ayrca baknz, ift incelik.

Tekli Kurulum Sayfas (Single Setup Page): Survey Analiz lm Gezgini
iinde yer alan iki tip kurulum sayfas ierisinden bir tanesi. Tekli kurulum
sayfas, tekli alet kurulumlarn ileyen hesaplamalar iin kullanlr.


313
Tek Koordinat ncelii (Single-Coordinate Preci sion): Baknz, tekli
incelik.

Tek Kullancl Jeoveritaban (Single-User Geodatabase): Bir bireysel
jeoveritaban. Tek bir dzenleyici ile ok sayda okuyucuya hitap eder.

Azal (Sink): A iinde yer alan kenarlardan olan akm kendi bnyesine
eken bir kavak detay. rnein, bir nehir a iinde, nehir az gravite ile
tm sularn kendisine doru akmasndan dolay, bir azal olarak
modellenebilir. Ayrca baknz, art.

Alan Aratrma (Site Prospecting): Bir noktay seerek ve nokta etrafnda
yer alan veriyi analiz ederek, takiben de seimi snrlayarak bir i iin
potansiyel konumlar deerlendirme ilemi.

Taslak (Sketch): ArcMap iinde, bir detaya ait geometriyi temsil eden bir
ekil. Bir harita zerinde yer alan mevcut her bir detay iin, grnr detaya
ait tm dm noktalarndan ve paralarndan oluan detaya ait bileimi
gsteren bir alternatif form vardr. Detaylarn ArcMap iinde dzenlenmesi
durumunda, orijinal detay deil taslak deitirilir. Bir detay yaratmak iin ilk
olarak bir taslan yaratlmas zorunludur. Noktalara ait ne dm noktalar
ne de paralarn olmamasndan dolay, yalnzca izgi ve poligon taslaklar
yaratlabilmektedir.

Taslak Snrlamas (Sketch Constraint): ArcMap iinde bir dzenlemede,
Taslak arac kullanlarak paralar ArcMap iinde bir dzenlemede, Taslak
arac kullanlarak paralar zerine yerletirilecek olan bir a ve uzunluk iin
getirilen snrlamadr.

Taslak lemi (Sketch Operation): ArcMap iinde, bir mevcut taslak
zerinde gerekletirilen bir dzenleme ilemidir. rnekler ise, Dm
Noktas Yerletir, evir, Krp, Tasla Sil, Tasla Bitir ve Paray Bitir
eklinde olabilir. Tm bu ilemler, Taslaa ait ierik duyarl mende
mevcuttur.

Taslak Arac (Sketch Tool): ArcMap iinde, bir taslak yaratmak iin
noktalar, dm noktalar ya da paralar eklemek iin kullanlan ara. Taslak
noktalar, ba yukar saysallatrma, yakalama ya da koordinatlarn manel
olarak girilmesi eklinde tanmlanabilir.

Kymk Poligon (Silver Polygon): ki ya da daha fazla corafik verisetine ait
akmay takiben poligonlar arasndaki snrlar boyunca grlebilen, bir
kk, dar ve kym eklinde uzanan poligon detay.

Eim (Slope): Bir yzeye ait eim ya da meyil. Bir TIN yzeye ait eim,
yzey tarafndan tanmlanan dzleme ait aa yndeki en dik eimdir. Bir


314
raster iinde yer alan bir hcreye ait eim ise, hcre ile onu evreleyen sekiz
adet komusu tarafndan tanmlanan bir dzleme ait aa yndeki en dik
eimdir. Eim, yataydan (090) derece olarak ya da ykselimin lm alnan
yatay mesafeye blnerek 100 ile arplmas ile yzdece llr. 45
dereceye denk gelen bir eim, yzdece yzde yze denk gelir. Eim asnn
dik olmas yani 90 dereceye karlk gelmesi ise yzdece eimin sonsuz
olmas anlamn tayacaktr.

Yakalama Yaylm (Snap Extent): Tm katmanlar, belirlenen rastera ait
hcre kaydna hizalayan ya da yakalayan bir ArcGIS Spatial Analiz
seeneidir. Tm katmanlar, belirlenen rastera ait sol ke ile hcre
boyutunu paylaacaktr. Yakalama yaylm, katmanlar zerinde analiz
yapmak amacyla ayn kayt ve hcre boyutuna yeniden rnekleme iin
kullanlr.

Raster Yakalama (Snap Raster): Mevcut bir raster ile yaylma ait doru bir
hcre hizalamasnn yapldndan emin olmak konusunda ayarlamaya
yapmaya olanak salayan evresel Ayarlar diyalog kutusuna ait bir
seenek. Bu ilem, belirlenen yaylma ait sol alt kenin yakalama rasterna
ait en yakn hcresine ait sol alt keyi yakalamas ve belirlenen yaylma ait
sa st kenin yakalama rasterna ait en yakn hcresine ait sa st keyi
yakalamas ile yaplr.

Yakalama (Snapping): Belirlenen bir mesafe ya da kme tolerans deeri
iine den detaylara ait nokta ya da dm noktalarnn e saylmak zere
birbirlerini yakalayarak, e saylacaklar koordinata tanmalarn amalayan
bir otomatik dzenleme ilemdir. Yakalama ile st ste bindirilen noktalar e
saylrlar ve ayn koordinat paylarlar.

Yakalama evresi (Snapping Environment): Yakalamann yaplaca
koullar tanmlayan Dzenleme Seenekleri diyalog kutusu ile ArcMap
Yakalama evresi penceresi iinde yer alan muhtelif ayarlardr. Bu ayarlara,
yakalama tolerans, yakalama zellikleri ve yakalama ncelii de dhildir.

Yakalama ncelii (Snapping Priority): Yakalama evresi penceresi
iinden belirlenen ve bir ArcMap dzenleme sezonu boyunca katman
tarafndan yakalamann ne sralama ile yaplacan gsteren ayar.
Ayrca baknz, yakalama evresi.

Yakalama zellikl eri (Snapping Properties): ArcMap dzenleme iinde,
yakalanacak olan ekle ait kombinasyon ile ekle ait hangi ksmn
yakalanacan belirlemek iin kullanlacak bir yntem. Yakalama zellikleri
ile bir zel katman iinde yer alan detaylara ait dm noktalar, kenarlar ya
da son noktalar eklinde belirlenebilir. rnein, bir katman yakalama zellii
ile binalara ait dm noktalarnn yakalanmas salanabilir. Daha genel bir


315
ifade ile taslak zel yakalama zellii ile yaratlan taslaa ait dm
noktalar yakalanabilir.

Yakalama Tolerans (Snapping Tolerance): Bir ArcMap dzenleme
sezonu iinde, detay ya da fare iaretleyicisi ile birlikte kullanlan ve dier
konumda yer alan bir detay yakalamak iin belirlenen, kullanlan mesafe.
Eer yakalanacak olan konum (dm noktas, snr, ortanokta ya da
balant) ilgili mesafe iine giriyorsa, fare iaretleyicisi otomatik olarak
yakalar. Yakalama tolerans ya harita birimi ya da piksel olarak belirlenebilir.

Yakalama Bilgisi (Snap Tip): ArcMap iinde, fare iaretleyicisi ile zerine
gelinip durulduu anda, yakalanacak olan hedef ya da katman ismine ait
tanmn ekran zerinde gsterilmesini salayan bir kullanc asistan bileeni.
Yakalama Bilgileri, onayl olmalar durumunda yalnzca bir ArcMap
dzenleme sezonu boyunca grlrler.

SNR (SNR): Sinyalden Grlt Oranna. Bir uydudan alnan sinyal gcne
ait bir lm.

Art (Source): A iinde kendinden bal olduu kenarlara doru su akn
iten bir kavak detay. rnein, bir su datm a iinde, pompa
istasyonlarndan borulara suyun baslmasndan dolay, pompa istasyonlar
birer art olarak modellenebilir.
Ayrca baknz, azal.

Spagetti Veri (Spaghetti Data): Topolojisi olmayan ve genellikle znitelik
bilgisi depolamayana basit izgilerden oluan vektr veri. Spagetti izgiler
akabilirler, ancak detaylar arasnda bir iliki sz konusu olamaz.

Kre (Sphere): Yzeyine ait her bir noktann merkez ile ayn uzakla sahip
olduu ve ap etrafndaki bir dairenin dndrlmesi ile ortaya konan bir
boyutlu ekil.

Kresel Koordinat Sistemi (Spherical Coordinate System): Bir kre ya
da siferoide ait yzey zerindeki noktalara ait konumlar tanmlamak iin
enlem ya da boylam konumlarn kullanan bir kaynak sistemi.

rmcek Diyagram (Spider Diagram): Baknz, makul izgi analizi.


316
S

Siferoid (Spheroid): Yerkreyi temsil etmek zere kullanld durumda, bir
elipsin ksa ekseni etrafnda dndrlmesi ile elde edilen boyutlu bir ekil.
Bu elipsoitin dndrlmesi ile elde edilen aslen bir bask elipsoid olmasna
ramen, elipsoid olarak adlandrlr.
Ayrca baknz, elipsoid.

SQL (SQL): Baknz, Yapl Sorgulama Dili (SQL)

Standart Annotasyon (Standart Annotation): Jeoveritaban iinde
depolanacak ancak jeoveritaban iinde yer alan detaylar ile ilikili olmayan,
corafik olarak yerletirilmi metin dizilerini ieren annotasyon.

Standart Sapma Snflamas (Standard Deviation Classfication):
Ortalama deeri bulan, takiben de snflar iinde tm deerler kmelenene
kadar .25, .50 ya da 1 gibi aralklarla ortalamann altnda ya da stnde snf
kesiklikleri yerletiren bir veri snflama yntemidir. Ortalamadan standart
sapma kadar arkasnda olan deerler iki snfa toplanrlar, bunlar; ortalama
zerinde standart sapmadan byk olanlar (>3 std sap) ve ortalama
altnda standart sapmadan kk olanlar (<3 std sap) eklindedir.

Standart Endstriyel Snflama Kodlar (SIC Kodlar) (Standard
Industrial Classfication Codes) (SIC Codes): aktivitesine ait birincil
tipler tarafndan snflama deerlendirmesi iin kullanlan bir eyaletler aras
standart. klasrleri, yaynlar ve istatiksel kaynaklar iinde bir tanmlama
sistemi olarak kullanlr.

Standart izgi (Standard Line): Projekliyonlanmsnn ardndan kre ya da
siferoid zerinde herhangi bir uzunluk skmas ya da genilemesi olmayan
bir izgi. Sklkla, bir standart paralel ya da merkezi meridyen kullanlr.

Standart Paral el (Standard Parall el): Projeksiyon yzeyinin yzeye dedii
yerdeki enlem izgisi. Bir teet konik ya da silindirik projeksiyon bir standart
paralele sahip iken, sekant konik ya da silindirik projeksiyon iki taneye
sahiptir. Bir standart paralel iin bozunma sz konusu deildir.

stasyonlama (Stationing): Boru hatlar endstrisinde, dorusal
kaynaklama iin kullanlan bir dier isim. stasyonlama ile bir boru hatt
boyunca herhangi bir noktann unik olarak tanmlanmas salanr.

statistik (F) (Statistic): R. A. Fisher adl istatistiki iin adlandrlm olan
istatistik (F), iki s karenin orandr (rnein, iki ya da daha fazla rasgele
rnekten alnan bilgilere dayal, bir poplasyona ait varyans belirler).
ANOVA prosedr (Gruplar arasndaki varyans analizi) ile ilgilenildii


317
durumda, elde edilen F deeri ile iki ya da daha fazla rasgele rnee ait
ortalamalar arasndaki gzlemlenen farklara ait istatistiki nem iin bir test
salanr.

En Dik Gzergh (Steepest Path): Bir yzey zerinde yama aa ynde
en dik eimi takip eden bir hat, izgi. Gzergh ile yzey evresi, yzey
konkavlklar ya da ukurlar atanr.

Yapk Tama Tolerans (Sticky Move Tolerance): ArcMap iinde
dzenleme durumunda, seilen bir detayn tanmasndan nce, ekranda
iaretleyicinin tayaca minimum piksel saysn belirleyen bir ayar.

Skolstik Model (Stochastic Model): Survey Analiz uzanm iinde, bu
model ile lmlere ait umulan hata dalm tanmlanr.

Depolama Anahtar Kelimeleri (Storage Keywords): Bir ArcSDE veritaban
iinde verilerin ne ekilde indeksleneceini belirleyen parametrelere ait bir
set. Anahtar kelimeler, ArcSDE veritaban iinde bir tablo iinde depolanrlar.

Depo Market Analizi (Store Market Anal ysis): Mterilerden ok bir
maaza ya da maazalar hakknda verileri kullanan bir tip analiz. rnekler,
e rekabet alanlarna ait analizler ile halka almalar ve seyahat zaman
alanlar eklinde verilebilir.
Ayrca baknz, mteri market analizi.

Maara Aratrma (Store Prospecting): Basit halka ya da seyahat zaman
analizlerinin gerekletirilmesi ile bir alana ait potansiyelin ortaya konmasn
amalayan bir analiz tipi.
Ayrca baknz, alan aratrmas.

Dz izgi Yerletirme (Straight-Line Allocation): Bir dz izgi zerinde en
yaknla dayal olarak hangi hcrelerin hangi kaynan arkasnda olduunu
tanmlayan bir ArcGIS Spatial Analiz fonksiyonu.

Dz izgi Yn (Straight-Line Direction): Her bir hcreden en yakn
kaynaa olan azimut ynn tanmlayan bir ArcGIS Spatial Analiz
fonksiyonu.

Dz izgi Mesafesi (Straight-Line Distance): Her bir hcreden en yakn
kaynaa olan bir dz izgi mesafesini hesaplayan bir ArcGIS Spatial Analiz
fonksiyonu.

Gerdirme (Stretch): Raster verisetlerine uygulanmas durumunda, benzer
deerlere sahip hcreler arasndaki grsel kontrast artran bir gsterim
teknii.


318
Yapl Sorgulama Dili (Structured Query Language) (SQL): Bir ilikisel
veritabannda yer alan verileri tanmlama ya da ayarlama iin kullanlan bir
yazlm kural dili. 1970li yllarda IBM tarafndan gelitirilmi olup SQL, ou
ilikisel veritaban ynetim sistemlerinde sorgulama dili olarak kullanlmak
zere bir endstri standard olmutur.

Tarz (Style): n tanml renkler, semboller, sembollere ait zellikler ile harita
elemanlarna ait bir organize koleksiyondur. Tarzlar, standartlatrmay
gelitiren ve harita retiminde tutarl artran nemli bir unsurdur.

Tarz Yneticisi (Style Manager): Yeni tarzlar yaratmak ya da mevcut bir
tarz dzenlemek iin kullanlan ara. Tarz Yneticisi ile harita tarafndan
kaynaklanan mevcut tm tarzlara ait ierik gsterilir. Ayrca, ArcMap iinde
kullanlacak olan bireysel ya da ilave tarzlar da ierir.

Tarz Dosyas (Styleshhet): Bir XML ya da HTML dokman iinde
kullanlan tagl ierik, hizalamalar, marjinler ile yaz tipleri gibi tarz ve
yerleim bilgilerini salayan bir dosya ya da form. Tarz dosyalar, bir tarz
dosyasnn eitli dokmanlara uygulanabilmesinden dolay, XML ve HTML
dokman tasarmn basitletirmek iin sklkla kullanlrlar. Dnmsel tarz
dosyalar da, bir XML dokmanna ait yapy evirmek iin gerekli olan kodu
da bnyesinden barndrr ve ierii bir dier dokmana yazdrr.

Kapsama (Subsumption): Bir geometrik a ile birlikte, bir kullanc tanml
detay snfndan bir babo olmayan kavak ile bir babo kavan yer
deitirilmesi. Orijinal kavak a iinden silinir ve babo kavaa ait
ball tesis eder, alr.

Uygunluk Modeli (Suitability Model): Optimum konumlar bulmak iin
yardmc olan bir model. Bir uygunluk modeli ile yeni bir tesis, bir yol ya da
okul iin uygun bir konum ya da konumlar kolaylkla tanmlanabilir. Hatta bir
ku tr iin en uygun olan yaama alan dahi tanmlanabilmektedir.

Yzey (Surface):Bir corafik olay, bir alan iinde yaylm gsteren ykseklik
hava scakl ya da iki ayr malzeme veya ileme ait snr gibi srekli veriye
ait bir set olarak gsterilebilir. Olaya ait bir ak ya da keskin krlma, bir yar
gibi corafik detay ya da deil de olaya ait yap iinde nemli bir deiiklii
gsterir. Yzeyler, yzey zerinde dzenli ya da dzensiz aralklarla yaylm
gsteren noktalardan, kontr izgilerinden, e erilerden, batimetriden ya da
benzeri lm verilerinden yaratlan modeller ile temsil edilebilirler.

Yzey Modeli (Surface Model): Yerkreye ait baz yzey paralar
(rnein, kot) boyunca srekli olarak llebilen corafik detay ya da
olaylara ait bir gsterim eklidir. Bir yzey modeli, rnek veriden


319
genelletirilmi bir yzeye ait bir yaklamdr. Yzey modelleri, rasterlar ya
da TINlar eklinde gsterilir ve depolanrlar.

Yzey Yumuakl (Surface Smoothness): 3D Analiz uzanm iinde
yzeye ait eime dik ya da normal durum. Eimde meydana gelen deiimle
birlikte yzeye yaklalr, yumuakln derecesi, yzey deiikliine ait
normallerin nasl derecelendii ya da sert ekilde deitii ile tanmlanr. Bir
yumuak yzeyde yzeye ait normaller dereceli olarak deiir; bir dzlem
yzeyde ise ani deiikler sz konusudur.

lm Snf (Survey Class): Survey Analiz uzanm iinde, bir ksmi tipe ait
lm nesnelerine ait bir koleksiyondur. Bir lm veriseti bnyesinde,
lmlere ve hesaplamalara ait her bir farkl tip iin lm snfna ait bir set
vardr. Ayrca, koordinatlar iin bir lm snf da mevcuttur.

lm Veri eviri cileri: Bir veri toplayc dosyann Survey Analiz uzanm
iine bo veri olarak alnmas durumunda, operasyon kodlar ve detay
kodlarnn yorumlanmasnn yorumlar. Veri toplayc dosya formatn eleyen
evirici kullanc tarafndan seilir.

lm Veriseti (Survey Dataset): Survey Analiz uzanm iinde, lm
nesnelerini depolar.

lm Gezgini (Survey Explorer): Survey Analiz uzanm iinde,
depolanan lm bilgileri ile birlikte almak iin ana ara yz. Kullanc
lm Gezgini iinde direk olarak veriyi inceleyebilir ve dzenleyebilir.
Kullanc, koordinatlara, lmlere ve hesaplamalara ait listeleri lm
Gezginine ekleyebilir, bylece lmlere ait saysal deerleri ve kullancya
ait lm veriseti iinde yaratlan koordinatlar grebilir ve analiz edebilir.

lm Katmanlar (Survey Layers) : Survey Analiz uzanm iinde,
haritaya lm verisetleri ya da lm projelerinin her eklendiinde yaratlan
katmanlardr. lm katmanlar, bir harita dokmanna ait ierikler tablosu
iinde grlr ve lm noktalar ve alnan lmler iin alt katmanlara ait bir
seti de ierir.

lm A (Survey Network): Baknz, hesaplama a.

lm nesnesi (Survey Objects): Survey Analiz uzanm iinde, lm
veriseti iinde yer alan lmleri, hesaplamalar, lm noktalarn ve
koordinatlar kaynaklayan bir kolektif terim.


320
lm Noktalar (Survey Points): Survey Analiz uzanm iinde, eitli
lmler yoluyla gzlenen isimli konumlardr. lm noktalar, zamanla ok
sayda lm ile defalarca gzlenebilir. Bunlar ok sayda koordinatlar ile
temsil edilebilirler, ancak her biri ile yerkre zerindeki yzey zerinde yer
alan ayr fiziksel konumu tanmlar.

lm Projesi (Survey Project): Survey Analiz uzanm iinde, ie ait bir
birimi temsil eder ve lmlere, noktalara, koordinatlara ve arkasnda birlikte
olduklar fonksiyonlar ile hesaplamalara ait sahip olunan bir grubu yneten
bir mantk yaps iinde kullanlr.

lm le lgili Detay Snflar (Survey- Aware Feature Classes): Survey
Analiz uzanm iinde, lm ile ilgili detaylar ieren jeoveritaban iindeki
detay snflar.

lm le lgili Detaylar (Survey-Aware Features): Survey Analiz uzanm
iinde, lm verisi ile ilgili detaylar.

lm le lgili (Survey- Awareness): Survey Analiz uzanm, lm verisi
ile ilikili olabilecek detaylar depolamaya izin veren lm ile ilgili detay
snflarn gelitirir.

znitelik (attribute): 1. CBS iinde genellikle tabloda depolanan ve detaya
bir unik tanmlayc ile bal olan, corafik detay hakknda saklanan ya da
depolanmak istenen bilgilerin tm. rnein: bir yol detay iin znitelik
bilgileri; cinsi, genilii, erit says, yapm yl v.b gibidir.
2. Raster verisetlerinde, raster hcrelere ait her bir unik deer ile ilikili
bilgilerin tm.
3. Detaylarn harita zerinde nasl gsterilecei, nasl etiketlenecei gibi
zellikleri belirleyen kartografik bilgilerin tm

znitelik verisi (attri bute data): Harita detaylarnn corafik
karakteristiklerini tanmlayan tablo veya metin verisi

znitelik alan (attribute domain): Bir jeoveritabannda, veri entegrasyonu
desteklemek iin bir mekanizma. znitelik alanlar ile bir detay snf ya da
uzamsal olmayan znitelik tablolarnda yer alan bir alan iin izin verilebilir
deerlerin ne olaca tanmlanr. Eer detaylar ya da uzamsal olmayan
nesneler alt tipler iine gruplanm ise, farkl znitelik alanlar her bir lttip iin
atanabilir.

znitelik anahtar (attribute key): Baknz birincil anahtar.

znitelik sorgulamas (attribute query): Genellikle tablolarda depolanan
ve detaylara bir unik tanmlayc ile balanan zniteliklerin bal olduu


321
corafik detaylarn znitelik bilgilerine dayal olarak kaytlardan seilmesi iin
yaplan bir istek.

znitelik tablosu (attribute table): Corafik detaylara ait bilgiyi, bir tablo ya
da veri taban dosyasnda tutan, satrlarda olaylarn kolonlardada znitelik
bilgilerinin yer ald bilgi tablosudur. Raster verisetlerinde, znitelik
tablosuna ait her bir satr ayn ayn deere ait bir olaya denk gelmektedir.
CBS iinde znitelik tablolar birbirlerine katlabilir, uzamsal veri
katmanlarna balanabilirler. znitelik tablolarnda bulunan veriye bal
olarak aranlan artlara ait raster hcreler ya da detaylar sorgulama sonunda
kolayca ortaya karlabilir.

znitelik di yalog kutusu (Attributes dialog box): ArcMap iinde,
dzenleme iin seilen detay yada detaylara ait znitelik bilgilerini gsteren
diyalog kutusu.

Sybase (Sybase): Bir ilikisel veri taban ynetim sistemi yazlm.

Sembol (Symbol): Harita zerinde dierlerinden ayrlmasna ve
tanmlanmasna yardmc olmak zere bir corafik detay ya da detaylara ait
snfa ait bir grafik gsterim. rnein, izgi sembolleri ile yay detaylar;
iaretleyici semboller ile noktalar; glge sembolleri ile poligonlar ve metin
sembolleri ile annotasyon temsil edilir. Renk, boyut, a ve desen gibi ok
sayda karakteristik ile semboller tanmlanr.

Sembol Sevi ye izimi (Symbol Level Drawing): Kendilerine ait sembole
dayanarak detaylara ait izim sralamasn belirleyen bir ayar. Sembollerin
birden fazla katmana sahip olmas durumunda, sembol seviye izimi ile
sembole ait her bir katmann hangi sralama ile izdirileceinin
belirlenmesinde kullanlabilir.

Semboloji (Symbology): Harita zerinde yer alan corafik detaylarn
semboller ile nasl gsterileceini tanmlayan uzlamalar, kurallar ya da
ifreleme sistemlerine ait set. Bir harita detayna ait bir karakteristik,
kullanlan sembole ait ekli, rengi veya boyutu etkileyebilir.

Eleme Srm (Synchronization Version):Verinin jeoveritaban iine
alnmas durumunda, veri alm jeoveritaban iinde yaratlan bir veri srm.
Bir srm, orijinal veriye ait bir kopya olarak varlk gsterir ve veri almna ait
sre iindeki veriye ait durumu gsterir.
Ayrca baknz, veri alm srm, ana veri alm srm.

E Zamanl (Synchronous): 1.Hassas olarak ayn zaman iinde olan, var
olan ya da ortaya kan veya tam olarak ayn periyot iinde yeniden olan ya
da ilenen.


322
2. ok yksek oranlarda veri aktarmna izin veren ve iinde
karakterlerin bireysel olarak ayrlmad, bireysel veri bitlerin iletilebildii
durumda bir ortak zamanlama sinyalinin var olduu dijital haberleme.

Yazlm Kural (Syntax): Bir komut ya da programlama dili iinde ifadeler
kullanmak iin var olan yapsal kurallar.

Sistem Arac (System Tool): Jeoilemde, ArcGIS kurulumu ile birlikte gelen
bir ara. Sistem aralar sistem ara seti iinde depolanr ve zel ara seti
ve/veya ara kutularna kopyalanabilir.

Sistem Ara Kutusu (System Toolbox): Jeoilemde, ArcGIS kurulumu ile
birlikte gelen bir varsaylan ara kutusu. Sistem ara kutular iinde sistem
aralar var olup, kolay eriim iin ara setleri iinde eitli isimler altnda
organize edilirler.

Sistematik Hata (Systematic Error): Survey Analizi uzanm iinde, lm
hatasna ait bir tip. Sistematik hata bir matematiksel ya da fiziksel kanunu
takip eder ve tamamen bilinen bir standart ile dzeltilebilir.

T

Tablo (Table): Satrlar ve kolonlar iinde ayarlanan veri elemanlarna ait bir
set. Her bir satr ile bir bireysel girdi, kayt ya da detay, her bir kolon ile de
tek bir alan ya da znitelik deeri temsil edilir. Bir tablo belirlenen bir say
kadar kolona, ancak ok fazla sayda satra sahip olabilir.

erikler Tablosu (Table Of Contents): Verinin ne ekilde sembolize
edileceini gsteren, harita zerinde yer alan katman ve veri erevelerine
ait bir liste.

Tablo Grnm (Tabel View): Gsterim ve dzenleme amal tabular
veriye ait bir gsterim. Bir tablonun ArcMape eklenmesi durumunda tablo
grnm yaratlr, bu hafzada depolanan gerek tablo verisine ait bir
kopyadr.

Tabular Veri (Tabular Data): Genellikle alfanmerik olan ve bir veritaban
iinde satrlar ve kolonlar iinde depolanan tanmlayc bilgi olup, harita
detaylarna balanabilir.
Ayrca baknz, tablo.

Tag (Tag): Bir eye ait metaveri iinde, bir ksmi eleman tanmlayan bir
XML tag. Taglar, tagn sekiz karaktere kadar bir metin dizini olduu <tag>
formu kullanrlar.
Ayrca baknz, etiket, anotasyon, grafik metin.


323
Tagl Deer (Tagged Value): UML elemanlarna ait ilave zellikleri
belirlemek iin kullanrlar. rnein, kullanc bir tagl deer kullanarak bir
dizin alan iinde karaktere ait maksimum sayy belirleyebilir.

Teet Projeksiyon (Tangent Projection): Yzeyi yeryzn delmeden
deen bir projeksiyon. Teet konik ve silindirik projeksiyonlar kreye bir izgi
boyunca deerken, bir teet dzlemsel projeksiyon kreye bir noktada
dokunur. Teet noktas ya da izgisinde, projeksiyonda herhangi bir bozulma
olmaz.

Hedef Katman (Target Layer): Bir ArcMap dzenleme sezonunda,
dzenlemelerin uygulanaca katmandr. Hedef katman, yeni detaylarn
yaratlmas ya da mevcut detaylarn deitirilmesi durumunda belirlenmek
zorundadr.

TCP/IP (TCP/IP): letim Kontrol Protokol / nternet Protokol. letim Kontrol
Protokol, bir tescilli iletiim protokol ya da kurallar seti olmayan ve a
zerinden bilgisayarlara veri gnderen ya da veri alan internet Protokol
zerinde katmanlanm bir iletiim protokoldr.

ablon (Template): Baknz, harita ablonu.

Geici Veri (Temporal Data): imek hareketleri gibi, uu
gzerghlarndaki hareketler gibi ya da trafik sensrleri gibi statik olabilen
unsurlar gibi ayrk olabilen, ArcGIS Tracking Analiz uzanm iinde
kullancya gerek zamanl, gelecekte olabilecek ya da gemite olmu olan
gzlemlere ait corafik konumlar iin zaman ve tarih ieren zel bilgi.

Geici Ol ay (Temporal Event): Ksmi nesnenler ya da nesne gruplarna ait
zaman yoluyla gzlemleri tanmlamak iin kullanlan geici olaylar.

Geici Yaylm: Tracking Analiz iinde bir veri katmanna ait en nceki ya da
son gzlemler de dhil olmak zere tm geici bilgileri kapsar.

Geici Nesne (Temporal Extent): Tracking Analiz iinde zamanla
gzlenebilen bir nesne.

Geici Nesne Tablosu (Temporal Object Table): Detaya ait ekil ve
znitelik bilgisini de ieren, Tracking Analiz iinde bir karmak geici olaya
ait bileen.

Geici Gzlem (Temporal Observation): Tracking Analiz iinde verilen bir
nesne iin zamanla elde edilen veri.


324
Geici Gzlem Tablosu (Temporal Observation Table): Detay znitelik
bilgisinin yannda muhtemelen zaman ve tarih bilgilerini de ieren, Tracking
Analiz iinde karmak geici olaylara ait bileen.

Geici Kaydrma (Temporal Offset): Tracking Analiz iinde, eer bir
kullanc tanml tarih ve zaman iinde cereyan etmi ise, yeniden oynatmak
iin veriye ait geici gsterimi ayarlama imknn kullancya veren bir
fonksiyon.

Geici Pencere (Temporal Window): Tracking Analiz iinde verinin
gsterilecei zaman aral. Geici pencereler, katman seviyesinde
(Semboloji sekmesi zerinde) ayarlanabilirler.

Geici Veriseti (Temporary Dataset): Disk zerinde geici olarak
depolanan bir raster veriseti. ArcGIS Spatial Analiz uzanmna ait tm kt
raster sonular, bir fonksiyon diyalog kutusu iinde disk zerinde bir konum
ve dosya ismi belirlenene kadar, geici verisetinin kalc yaplmasna kadar
ya da harita dokman kaydedilene kadar geicidir. Bu durumda da,
geici sonular disk zerinde kalc hale gelirler.
Ayrca baknz, kalc yap.

Metin Kutusu (Text Box): Bir dier kaynaktan dzenleme amal tretilen
ya da bir kullanc tarafndan girilen metni gsteren bir girdi.

Metin Formatlama Tag (Text Formatting Tag): Bir metin dizinine ait bir
ksm deitirmek iin formatlamaya izin veren, ArcGIS iinde metin ile
birlikte kullanlan taglar. Bu sayede, rnein, bir cmle iinde yer alan bir
kelimenin alt izilebilir ve istenilen kark formatl metin yaratlm olur.
Metin formatlama taglar, XML yazlm kurallarna yapk ekildedir ve hem
metin dizini hem de bir metin sembol belirlenebilecek olan ou yerde
kullanlabilir. Taglar genellikle etiketler, annotasyon ve grafik metin ile
birlikte kullanlrlar.

Metin Etiketi (Text Label): Bir harita zerinde yar alan bir detay takiben
tanmlamak ya da bilgilendirmek amacyla yerletirilen metin.

Tematik Harita (Thematic Map): Nfus younluu yafa jeoloji gibi tek bir
tema ya da konu hakknda bilgi salamak amacyla tasarlanm bir harita.

Teodolit (Thedolite): Bir alidat, bir teleskop ve dikey ile yatay olarak monte
edilmi denge unsurlarndan oluan, yatay ve dikey alara ait lmleri
okumak iin kullanlan bir lm aleti.

Thissen Poligonu (Thiessen Pol ygon): Noktalara ait setlerden yaratlan
poligonlara ait kenarlardan dik klan izgilerin kesiimleri ile snrlanan alan
ile oluturulan poligonlardr. Her bir poligon bir alan snrlar ve ke


325
noktalarndan merkeze dik ynde inilen izgilerin kesiim noktasnda da bir
noktaya sahiptirler.

Eik Halka Analizi (Threshold Ring Analysis): Bir harita zerinde yer alan
bir maaza ya da maazalarn etrafnda verilen nfusu ieren halkalar
yaratan bir ilem.

Kk Resim (Thumbnail): Bir veri kayna, katman ya da bir harita
yerleimi iinde bulunan corafik veriyi tanmlayan bir ekran grnts. Bir
kk resim ile bir katman iinde yer alan semboloji ya da detaylara ait
detayl bir gsterim ya da detay snf iinde yer alan detaylara ait genel bir
grnm salanabilir. Kk resimler otomatik olarak gncellenemezler;
eer bir veri kaynana detaylar eklenir ise ya da bir katmana ait semboloji
deiir ise, veri gsterimine ait gncellik deiecektir. Dolaysyla kk
resimlere ait ierikte gncel olmayacaktr.

Hogr, Tolerans (Tolerance): Bir corafik detaya ait koordinatlarn
ilenmesi ya da dzenlenmesi durumunda izin verilen minimum ve
maksimum deiim. rnek olarak, dzenleme boyunca, eer ikinci bir nokta
mevcut bir noktaya ait yakalama snr iinde kalan alan iine yerletirilir ise,
ikinci nokta mevcut noktay yakalayacaktr.

TTTT

Takma isimler (Ali as): 1.Alanlar, tablolar ve detay snflar iin daha
aklayc, daha tanmlayc ve kullancya hatrlanmas iin kolaylk
salayan, elere ait gerek isimler yerine belirlenen alternatif isimlerdir.
Bilgisayat alarnda tek bir e-mal takma ismi, birok e-mail adreslerine sahip
gruba ynlendirilebilir. Veritaban ynetim sisteminde takma isimler bolukta
dahil olmak zere karakterler ierebilirler, oysa gerek isimlerde byle bir
duruma asla izin verilmez.
2.Jeoilemlerde, bir ara kutusu iin kullanlan alternatif isimdir.Ara kutusu
takma ismi , ayn isimli olabilecek bir baka arac armaktan saknmak iin
kullanlr.

Tik (Tic): Yerkre zerinde yer alan yzey zerindeki bir bilinen konumu
gsteren bir coverage iin bir kayt ya da corafik kontrol noktasdr. Tiklar,
tm coverage detaylarna, Universal Transvers Merkator (UTM) gibi bir ortak
koordinat sistemi iinde kaydedilme olana sunar. Tiklar ayrca, bir
saysallatrma tableti zerinde yerletirilme durumunda, kt harita
paftalarnn kaydedilmesi iinde kullanlabilir. Bunlar yine, rnein.
Saysallatrc birimlerinden (genellikle in) bir koordinat sistemi (UTM iin


326
metre) iin ilgili deerlere bir coveragee ait koordinatlarn aktarlmasnda da
kullanlabilirler.

Tk aretleri (Tick Marks)
1. Bir lek ubuu zerinde yer alan lmlere ait iaretli blmlere
ait grafik.
2. lm izgilerini gstermek iin enlem ve boylam izgilerine ait
kesiimler gibi mesafe aralklarn gsteren bir resme ait kenar boyunca
dzenli aralklarla izilen dzgn izgiler.

TIGER/izgi Dosyalar (TIGER/Line Files): Tm Birleik Devletler ile
blgelerini kapsayan alan iinde yer alan corafik detaylara ait bir topolojik
tanmlama salamak zere tasarlanm, corafik detaylara ait bir saysal
veritaban. Bu dosyalar, Birleik Devletler Seim Brosu, Topolojik
btnleik Corafik ifreleme ve kaynaklama (TIGER) veritaban kullanlarak
yaratlan bir genel rndr. TIGER /izgi dosyalar ile sokaklar, nehirler,
demiryollar ile dier detaylarn seim blgeleri ile rnek lmlerden
tretildii ve Seim Brosu tarafndan tablolar halinde getirilen eitli
corafik girdiler ile ilikiler ve konumlar tanmlanr.

Zaman Modlar (Time Modes): Tracking Analiz uzanm iinde geici veriyi
gstermek iin kullanlan iki yntem: gerek zaman modu ve geri oynatma
modu. Zaman modlar, Tracking Analiz Geri Oynatma Yneticisine ait
kullanm ile belirlenir. Eer Geri Oynatma Yneticisi ak ise, Tracking
Analiz, hafza da depolanan veriyi yeniden oynatacak olan geri oynatma
modunda olacaktr. Eer bir gerek zamanl veri katman mevcut ve Geri
Oynatma Yneticisi ak deil ise, Tracking Analiz detaylarn harita zerinde
grld ekilde gerek zamanl modu kullanacaktr.

TIN (TIN): Dzensiz genler A. Yzey modellerini depolamak ile
gstermek iin kullanlan bir vektr veri yaps. Bir TIN, her birinde x-, y- ve
z- deerleri olan veri noktalarna ait dzensiz bir set kullanarak corafik uzay
paralara ayrr. Bu noktalar, kenarlar yardm ile bitiik, binili olmayan
genler oluturacak ekilde balanrlar ve araziyi gsteren bir srekli yzey
yaratlr.

TIN Veriseti (TIN Dataset): Bir dzensiz genler a (TIN) ieren bir
veriseti. TIN veriseti, bnyesinde yer alan noktalar ve komu genler
arasnda topolojik ilikilere sahiptir.
Ayrca baknz, TIN.

TIN Katman (TIN Layer): TIN verisetine ait bir seti kaynaklayan bir katman.
TIN verisi, bir dzensiz genler a (TIN) ve bnyesinde yer alan noktalar
ile komu genler arasnda topolojik ilikiye de sahiptir.
Ayrca baknz, katman.


327
Noda (To-Node): Bir yaya ait iki son noktada (u nokta) saysallatran
sonuncusu. Noddan ve noda ile bir yaya ait sol ve sa taraflar belirlenir, bu
da yn belirler.

TOC (TOC): Baknz, ierikler tablosu.

Topolojik Birliktelik (Topological Association): Snrlar ve dm
noktalar gibi geometrileri paylaan detaylar arasndaki uzamsal iliki. Bir
snr ya da dm noktasnn ArcMap iinde topoloji aralar kullanlarak
dzenlenen iki ya da daha fazla detay tarafndan paylalmas durumunda,
bu detaylara ait her bir ekil gncellenir.

Topolojik Detay (Topological Feature): Geometrik akmaya bal tesis
edilen ve korunan a balln destekleyen bir detay.

Topolojik alma (Topological Overlay): zniteliklere ait yeni bir set ile
yeni bir corafik katman yaratmak iin iki ya da daha fazla corafik
verisetinin st ste bindirilmesi. kt veri katmanna ait geometri ve
znitelikler, kullanlan akma tipine dayal olacaktr.
Ayrca baknz, akma.

Topoloji (Topology)
1. Jeoveritabanlar iinde, detay verileri arasnda olmas gereken
uzamsal ilikiyi ak bir ekilde tanmlayan, detay snflarna uygulanan
ynetimsel kurallara ait bir set.
2. eklin bkld, gerdirildii ya da aksi takdirde bozulduu
durumlarda dahi deimeden kalan bir ekle ait zellikler ile ilgilenen
geometri bran.
3. Bir ArcInfo coverage iinde, bir corafik veri katman (rnein,
yaylar, nodlar, poligonlar ve noktalar) iinde yer alan bal ya da komu
detaylar arasndaki uzamsal iliki.
Ayrca baknz, yay-nod topolojisi, poligon-yay topolojisi.

Topoloji Bellei (Topology Cache): Detaylar arasndaki topolojik
akmay sorgulamak ve dzenlemek iin ArcMap iinde kullanlan kenarlar
ve nodlara ait bir geici koleksiyon. Bellek ile mevcut gsterim yaylmn
ieren bir alan alnr ve bilgisayara ait hafzada depolanr.

Topoloji Hatas (Topology Error): Topoloji onama ilemi boyunca tespit
edilen bir topoloji kuralna ait ihlal.

Topoloji Onarm : ArcMap iinde, topoloji hatalarnn dzeltilmesi iin bir n
tanml yntem. rnein, bir sallanan izgi iin kullanlabilecek n tanml
topoloji onarmlar, yakalama, krpma ya da bir dier izgiye uzatma eklinde
olabilir.


328
Topoloji Kural (Topology Rule): ki farkl detay snf iinde yer alan
detaylar arasnda ya da verilen bir detay snf iinde yer alan detaylar
arasndaki izin verilen ilikiyi tanmlayan bir jeoveritaban talimat.

TPS lmler (TPS Mesaurement): Survey Analizi uzanm iinde, bir
teodolitten alnan gzlemleri sunan bir elektronik ya da kt sayfa iindeki
bir girdi. Bir eim mesafe, dikey a, yatay a ile bir hedefe ait ykseklik ile
tek bir TPS lm tanmlanr.

TPS Kurulumu (TPS Setup): Survey Analiz uzanm iinde, alete ait tek bir
kurulumu tanmlamak zere hep birlikte arkasnda olduklar alan kitap
girdilerine ait bir grup. Her bir gzlem (eim mesafe, dikey a, yatay a ve
bir hedefe ait ykseklik) bir TPS lm olarak kaydedilir ve TPS
kurulumuna eklenir. TPS, Toplam Konumlandrma Sistemi iin kullanlan bir
ksaltmadr.

zleme (Tracing): Ayn prosedre dayal a detaylarna ait bir seti oluturma
ilemi.

z (Track)
1. Tracking Analiz Uzanm iinde, bir ortak iz tanmlayc alann (ya da
ID alan) paylaan iki ya da daha fazla geici olay arasnda yer alan bir
balayc izgi. ,
2. 3D Analiz uzanm iinde, bir canlandrmann oynatlmas
durumunda, aralarndaki dinamik geii de gsteren film kareleri benzeri bir
sral koleksiyon.

z Tanmlayc Alan (Track Identifier Field): Tracking Analiz uzanm
iinde, gzlemlenen nesneler ya da bir verilen nesne iin bir unik tanmlayc
ieren bir alan. Bu alan, bir karmak geici olaya ait bileenleri katmak iin
kullanlr.

zleme Balants (Tracking Connection): Gerek zamanl verinin Tracking
Analiz uzanm iine aktarld bir mesaj ya da nternet balants.

zleme Verisi (Tracking Data): Baknz, geici veri.

lem (Transaction): 1.Bir tabloya bir satr yerletirmek benzeri, bir tm
ilemsel grevi kapsayan ok kk veri ilemlerine ait bir grup.
2.Bir kullanc tarafndan tanmlanan ie ait bir mantksal birim. lemler, veri
tanmlama (bir nesne yaratma), veri ayarlama (bir nesneyi gncelleme) ya
da veri okuma (bir nesneden seme) eklinde olabilir.

Olaylar Dntrmek (Transform Events): Dorusal kaynaklama iinde,
bir rota kaynandan bir dierine olaylar kopyalamak ve dntrmek
suretiyle yeni bir tablo yaratan bir ilem. Bu sayede, farkl rota tanmlayclar


329
ve/veya lmlere sahip bir rota kayna ile olaylarn kullanlabilmesi
olasl ortaya kar.

Dnm (Transformation):1.Tipik olarak, kaydrmak, dndrmek,
leklendirmek ya da projeksiyona tabii tutmak suretiyle bir haritaya ya da
bir resme ait koordinatlar bir sistemden bir dierine evirmek. Deerlerin
yeniden rneklenmesine ihtiya duyulan ve rektifikasyon olarak da bilinen
evrim ilemi.
2.Veriyi bir formattan bir dierine evirmek.

Gei Kural (Transit Rule):1.Bir poligon iinde kapanm hatasn
ayarlamak iin sk kullanlmayan bir kural. Bu kural, hesaplanan poligon ait
lm hatalarnn yaklak olarak koordinat sistemine ait gridlere paralel
olduu durumlarda yalnzca geerli olmasndan dolay ok sk kullanlmaz.
Bu sebepten dolay, modern kaynaklar iinde bu yntemin kullanlmas
tavsiye edilmez. Burada, gzergh ynlerinin, mesafelerden daha yksek bir
incelikli lld kabul edilir. Bir pusula ayarlamas ile kyaslandnda,
gei kural gzergh mesafelerini ok hassas, gzergh ynlerini ise daha
az hassas getii grlr. Bu kural, kapanm hatalarn her bir lme
noktasna ait kuzey ve douyu deitirmek suretiyle her bir gzergh iinde
kuzey ve dou farklarna orantl olarak datarak kapatmaktadr. Daha zel
olmas asndan, her bir kuzey koordinat iin bir dzeltme, gzergha ait
kuzeylerin tm gzergha ait kuzey farklarna ait toplama blnmesi ile
hesaplanr. Dou iinde benzer bir dzeltme yaplr. Dzeltmeler, son
koordinat ifti tm kapanm hata miktar ile ayarlanana kadar her baarl
koordinat iftine eklenmek suretiyle uygulanr.
2.ArcMap ve Survey Analiz uzanm iinde, bir travers hesaplamas iin
kapanm hatasn ayarlamak zere ayarlama ynteminden biri kullanlr.
Dier iki yntem, Crandall kural pusula kuraldr.

Poligon, Travers (Traverse): Yeryz zerinde yer alan noktalar arasndaki
izgilere ait ynler ile uzunluklarn, bir saysal arazi modeli ya da arazi
modeli ya da arazi zerindeki alan lmlerinden alnd bir lm
yntemidir.

Poligon Gzergh, Travers Gzergh (Travers Course): ArcMap ve
Survey Analiz uzanm iinde, yeni bir koordinat tanmlayan gzlemlenmi
deerlere ait bir grup. Bir travers gzergh, nceden mevcut olan bir
koordinattan ya da nceki gzerghtan hesaplanan bir koordinattan balar.

gen (Triangle): Bir TIN yzeyi zerindeki yzlere ait gensel form. Bir
TIN yzeyi zerindeki her bir gen, adet kenar ve adet noddan
olumakla birlikte yzey zerinde yer alan dier genden birine komu
olur. TIN genleri, bak be eim bilgisini tretmek iin kullanlabilir ve tag
deerleri ile zniteliklendirilebilir.


330
Trigonometrik Fonksi yon (Trigonometric Function): Bir girdi raster iinde
yer alan deerler zerinde eitli trigonometrik hesaplamalar gerekletiren
ArcGIS Spatial Analiz uzanmna ait Raster Hesaplayc ile birlikte gelen bir
ilemci. Mevcut trigonometrik fonksiyonlar, Sin, Cos, Tan, Asin, Acos ve
Atan eklindedir.

Gerek Eri (True Curve): Baknz, parametrik eri.

Gerek Yn Projeksi yonu (True-Direction Projection): Baknz, azimutal
projeksiyon.
En: gerek kuzeyden itibaren asal mesafe olarak ifade edilen yatay
dorultuyu esas alan projeksiyon.

Tapl (Tuple): Bir ilikisel veritaban iinde verilen bir e ile ilgili, sklkla bir
tablo satr, zniteliklere ait ilgili deerlerden oluan bir set.

ki Kat Balant (Two-Tier Connection): Baknz, direk balant.

U

UI Kontrol (UI Control): VBA ile birlikte yaratlan bir zel buton, ara, metin
kutusu ya da kombo kutusu.

UML (UML): Birletirilmi Modelleme Dili. Nesne modelleme iin bir grafik
dil.
Ayrca baknz, CASE.

Belirsizlik (Uncertainty): Belirsizlik, genellikle karmak ve tanmlanamayan
gerek dnya nesnelerinin bir saysal veritaban iinde gsterilebilme
abasndan ortaya kmaktadr. Dnyaya ait paray iyi bir resim ile
tanmlayan veriye ait emin olmama derecesi.
Belirsizlik, neyin yanl bilindiini gsterebilir: malum derece iin, lmlerin
doru hassas ve tam olmas yetmez.
Belirsizlik, neyin bilinmediini de ortaya koyabilir. Belirsizlik, tanmsz olan
olayn kendisinden ya da deikenden veya belirsiz olarak kalan corafik
analizlerden ve hatta farkl gzlemcilerin ayn olay iin farkl tanmlamalar
yapmalarndan dahi kaynaklanabilir. Belirsizlik kendini lmlerde, alana ait
snrlarn tanmlanmalarnda, bir alan iin sralanan znitelikler iinde, girdiler
arasnda tanmlanan ilikilerde ve ayn alana ait farkl verisetlerine ait
uyumazlklarda da gsterebilir.

Geride Kalma (Undershoot): Bir dier yay ile kesimek iin
saysallatrlm yaya ait son ksmn yeteri kadar uzanamamas ve geride
kalmas.
Ayrca baknz, sallanan yay.


331

Tekdze Liste (Uniform List): Survey Analiz uzanm iinde, Liste sayfas
iinde yer alan listelere ait iki tipten biri. Tekdze liste iinde ayn tipe ait
lm nesnelerini gsteren satrlar vardr.

Kararlatrlamayan Ak Yn (Uninitialized Flow Direction): Bir a
iinde yer alan bir kenar detay iin, kenar detaynn topolojik olarak a
yoluyla artlar ya da azallara bal olmamas durumunda ya da kenar
detaynn yalnzca art ya da azallara etkisiz klnan detaylar yoluyla bal
olmas durumunda ortaya kan durum.

Bileim, Btnle (Union): Girdi verisetlerinden herhangi birine ait uzamsal
yaylm iine giren detaylar koruyan iki poligonal uzamsal verisetine ait bir
topolojik akma; yani, tm coveragelere ait tm detaylar korunur.
Ayrca baknz, zdeletir, kesitir.

lm Birimi (Unit Of Measure): Uzunluk, alan ve ykseklik gibi lmler
iin kullanlan bir standart nicelik.
Ayrca baknz, asal birim, dorusal birim.

Universal Transvers Merkator (Universal Transvers Merkator): Baknz,
UTM.

Evren Pol igonu (Universe Pol ygon): Coveragee ait d snr arkasnda
kalan alan temsil eden, bir poligon znitelik tablosu iinde yer alan ilk kayt.

Bilinmeyen Noktal ar (Unkown Points): Survey Analiz uzanm iinde,
detaylara ait bir seim setini alan ve lm noktalar ile balantlara dayal
olarak bunlara ait geometrileri gncelleyen komut.

URL (URL): Dzgn kaynak konumlandrc. Web sitelerine ait adresler iin
standart format. Bir URL u ekilde grlr: www.esri.com ya da
www.islem.com.tr gibi. Adrese ait ilk para ile hangi protokoln kullanld,
ikinci para ile de IP adresi ya da web sitesinin konumland yerdeki domain
ad belli edilir.

Kullanm (Usage): Bir komut ya da programlama dili iinde yer alan
ifadelerin gerekten kullanlan taraf. Jeoilem de, bir ara ya da evresel
ayar iin kullanm, komut satr iinde grlebilir.
Ayrca baknz, yazlm kural.

Kullanc Ad (Username): Bir jeoveritabanna bir kullancnn bavurmas
durumunda, kimlik tespiti iin kullanlan tanmlama.

UTM (UTM): Universal Transvers Merkator. Dnyay 6 derece geniliinde
60 kuzey ve gney zona blen bir projeksiyonlu koordinat sistemi.


332

V

Onama (Topoloji): Bir veriseti iinde yer alan detaylarn tanmlanan topoloji
kurallarna kar kontrol edilmesi ilemi. Kullancnn bir topolojiyi onamas
durumunda, kurallar ihlal eden detaylar hatal detaylar olarak iaretlenirler.
Topoloji onama ilemi tipik olarak, bireysel topoloji kurallarnn
tanmlanmasnn ardndan, detay snflarnn deitirilmelerinin ardndan ya
da harita topolojisi iine ilave detay snflar ile ilave kurallarn eklenmesinin
hemen ardndan gerekletirilir.

Onama Kural (Validation Rule): Modellenen veritaban ile sisteme ait
durumun ayn olduundan emin olunmak iin jeoveritaban iinde yer alan
nesnelere uygulanan bir kural. Jeoveritaban, znitelikli ballk, iliki ve zel
onama kurallarn destekler.

Deer (Value): Bir fonksiyonun alabilecei ya atanm ya da hesaplama
sonucunda belirlenmi olan bir llebilir nicelik.

Deer znitelik Tablosu (VAT) (Value Attiribute Table): Kullanc tanml
znitelikler, grid iinde hcrelere atanm deerler ve bu deerler ile birlikte
hcrelere ait saynn da dhil olduu bir grid iin znitelikleri ieren bir tablo.

Deiken (Variable):1.Henz atanmam bir deer ya da bir deiebilir
deeri temsil eden bir sembol ya da tutucu. Bir deiken, llebilen bir
nicelie sahip olur ve ifadeler iinde veriye ait farkl tipleri gstermek zere
kullanlabilir.
2.Bir metin dizini ya da say gibi deerlere ait bir seti ya da herhangi bir
deeri temsil eden bir sembol ya da nicelik. Deikenler, nasl kullanldklar
ve uygulandklarna bal olarak deiebilirler. Daha ok, matematik ve
hesaplama ilerinde kullanlrlar.

Deiken Derinlikli Maskeleme (Variable Depth Masking): Detaylara ait
bir dier seti kullanarak bir katmana ait bir paray saklamak iin kullanlan
bir izim teknii. Deiken derinlikli maskeleme ile bir katmann zel
konumlarda dier katmanlar etkilemeden boluklar ile izdirilebilmesi
olana sunulur.

Varyans (Variance): Survey Analiz uzanm iinde, standart sapma sin
karesi. Standart sapma s, olasla ait yaylm ve salmaya ait bir l olup,
lme ait incelii ortaya koyar.

Varyans- Kovaryans Matrisi (Variance-Covariance Matrix): Survey Analiz
uzanm iinde, x, y ve z koordinatlar iinde var olan hatalar arasndaki
korelasyonu matemetiksel olarak ifade eden simetrik 3x3 matris.


333
Varyogram (Variogram): ki konum arasndaki otokorelasyonu saysal hale
getirmek iin kullanlan, mesafe ve yne ait bir fonksiyon. Varyogram, iki
konumdaki iki deiken arasndaki farka ait varyans olarak tanmlanr.
Varyogram genellikle mesafe ile artar ve yn, elik ve aralk parametreleri
ile tanmlanr.

Vari yografi (Variography): Teorik varyogram belirleme ilemi. Aklamal
veri analizi ile balar, deneysel varyogramn hesaplanmas ile devam edilir,
bir varyogram modeli oturtulur ve oturtulan modele bal olarak sistem
kontrol yaplr.

VAT (VAT): Deer znitelik tablosu. Bir grid iin znitelikleri ieren bir tablo.
Kullanc tanml zniteliklere ilave olarak, VAT iinde grid iinde yer alan
hcrelere atanm olan deerler ve bu deerlere sahip olana hcrelere ait
saylarda bulunur.

VBA (VBA): Uygulamalar iin Visual Basic. ArcMap ya da ArcCatalog gibi
ESRI uygulamalarna ait uzanmlar yaratmak, otomasyon ve zelletirmeler
yaratarak yazlm zenginletirmek iin zere gml bulunan programlama
evresi. Mevcut var olan uygulamaya ait kavram erevesinde Visual Basic
ile ayn aralar barndrr. Bir VBA program uygulamay temsil eden
nesneler zerinde alr ve zel semboller, alma alan uzanmlar,
komutlar, Aralar, rpalanabilir pencereler ve ArcGIS erevesine
eklenebilecek dier nesneler yaratmak iin kullanlabilir.

VDOP (VDOP): Dikey ncelik Sapmas. Dikey konuma ait bal dorulua ait
bir lm.

Vektr (Vector):1.Corafik detaylar, noktalar, izgiler ve poligonlar olarak
gsteren bir koordinat temelli veri modeli. Her bir nokta detay tek bir
koordinat ifti ile gsterilirken, izgi ile poligon detaylar ise sral ekilde
listelenmi dm noktalar ile gsterilir. Her bir detay ile ilikili znitelikler,
bir raster veri modelinden farkl bir ekilde ve detayla birlikte tutulur. Raster
veri modelinde bilindii gibi, znitelikler grid hcreleri ile ilikili olarak
tutulmaktadr.
2.Hem bykl hem de yn olan herhangi bir nicelik.
Ayrca baknz, raster.

Vektr Veri Modeli (Vector Data Modeli): Gerek dnya zerinde yer alan
uzamsal elemanlar noktalar, izgiler ve poligonlar eklinde gsteren bir veri
modeli olup, bunlar bir koordinat sistemine corafik olarak kaynaklanrlar.

Vektr Modeli (Vector Model): Baknz, vektr veri modeli.


334
Vektrletirme (Vectorization): Raster verinin (hcre deerlerine ait matris
dizi) vektr veriye (uzamsal verinin noktalar, izgiler ve poligonlara ait bir seri
eklinde tutulmas) evrilmesi ilemidir.

Vektrletirme Ayarlar (Vectorization Settings): Vektrletirme iin hangi
raster hcrelerin seilebilir olduunu kontrol eden ayarlar; vektrletirme
boyunca oluturulacak olan kt vektr veriye ait geometrinin nasl olacan
belirler.

Vektrletirme zleme Arac (Vectorization Trace Toll): Kullancya raster
hcreleri manuel olarak izleme olana sunar ve vektrletirilmek istenilen
raster veri iin detaylar yaratlr.

Srm (Version):Yorum, eviri, srm, uyarlama, versiyon.

Versi yon (Version): Jeoveritabanlar iinde, bir sahibi, bir izin ilemi
gerektiren (zel, korumal ya da genel) ve bir st srme sahip bir alternatif
veritaban gsterimi. Versiyonlar, veritabanna ait dier srmlerde olan ya
da olabilecek deiikliklerden etkilenmezler.

Versiyon Birletirme (Version Merging): Bir detay verisetine ait iki srm
tek bir ortak versiyona uzlatrma ilemi. Eer bir uzlamazlk sz konusu
olur ise, bu uzlamazlklar otomatik ya da bir etkileimli ilem ile dzeltilebilir.

Versiyon Uzlatrma (Version Reconciliation): Bir dier versiyon iinde
yaplan deiiklikler ile verisetine ait bir versiyonun gncellenmesi ilemi. Bu
teknik kullanlarak, uzun etkileimlerin aylar boyunca srmesi durumunda
dahi, bir versiyonun deiiklikleri yanstacak ekilde gncel kalmas
salanabilir.

Dm Noktas (Vertex): Bir izgi ya da poligon detayn tanmlayan sral
koordinat iftlerine at bir setten biri.
Dm Kontrol Datumu (Vertical Control Datumu): Genellikle ortalama
deniz seviyesi olarak kullanlan, yksekliklerin buraya bal olarak
hesapland herhangi bir seviye yzeyi.

Dey Abartma (Vertical Exaggeration): Yzeye ait doal deiimi daha
iyi yanstmak zere, boyutlu bir modele ait z deerlerine niform bir
ekilde bir z arpannn uygulanmas. X ve y deerlerinin z deerlerinden
ok fazla olmas durumunda arazi ok dz grlebilir. ou durumda, bir
dey abartma deerinin belirlenmesi ile bu dz arazi, daha iyi grlebilmesi
amacyla dey ynde kabartlr.

Grnm (View): ArcGIS iinde, ArcCatalog iinde yer alan Katalog aac
bnyesinde seilen bir eye ait ierii gstermek iin kullanlan yollardan
biri.


335

Gsterici (Vi ewer): Kullancya 3D veriyi bir baka adan bir gsterim
(ekran vb) iinde gsterme olana sunan bir ilave pencere. Kullanc bir
gsterim (ekran vb) iinde ok sayda gstericiye sahip olabilir.

Gr Alan (Viewshed): Bir ya da daha fazla nokta ya da izgiden (hattan)
grlebilecek olan konumlar. Gr alan haritalar, haberleme kuleleri gibi
akta olabilecek ve olabildiince engelsiz olarak ok fazla kullancya
ulaabilecek olan detaylar ile park alanlar ya da dier tesisler gibi kuytu
yerlerde kalan detaylar gibi unsurlarn grnrlnn nceden tespit
edilebilmesi asndan ok yararldr.

Sanal Sayfa (Virtual Page): ArcMap iinde yerleim gsterimi iinde
grlen harita sayfas.

Sanal alma Sayfas (Virtual Study Area): Kullancya ait harita
dokman iinde var olan mevcut yaylm. Sanal alma alanna ait bir snr
yoktur.

Grnr lek Aral (Visible Scale Range): izdirilecek olan
katmanlarn iinde bulunmas zorunlu olan bir harita leine ait kullanc
tanml snrlar (minimum ve maksimum lek aral) arasndaki yaylm.
Eer bir harita lei tanmlanan bu eik dnda kalr ise, katman
izdirilmez.

Hacim (Volume): Bir TIN yzeyi ile belirlenen kotta tanml bir dzlem
arasndaki hacim kbik birim olarak llr. Hacim, dzlemin altnda ya da
zerinde hesaplanr.

Oturtma (Warping): Baknz, elastik paftalama.

Gzlem Dosyas (Watch File): Bir ArcInfo sezonu boyunca tm diyaloglar
kaydeden bir metin dosyas. Gzlem dosyalar dzenlenebilmekte ve makro
programlarna evrilebilmektedir.

Geni Alan A (WAN) (Wide Area Network) (WAN): Genel ve zel tanml
telefon hatlarnda ileyen ve farkl lkelere ait farkl ehirlerdeki terminallere
balanan bir bilgisayar a.
Ayrca baknz, lokal alan ba (LAN)

Sihirbaz (Wizard): Bir defada bir basama gemek suretiyle bir grevi
tamamlamak iin kullancya yardmc olan bir etkileimli kullanc arayz.
Genellikle, kullancnn kullanarak hareket edebilecei bir sral diyalog


336
kutular iinde yer alan gerekli detaylar tamamlamak zere hazrlanmtr.
Bir sihirbaz genellikle, uzun, zor ve karmak grevler iin kullanlr.

Ak (Work Flow): ktlarn tasarm, retilmesi ve bakm iin bir kurum
tarafndan tesis edilen ilemlerin tm.

Ak (Work Order): Tasarm, kabul ve alan zerinde yapmda dhil
olmak zere bir kuruma ait i ak ilemine ait her bir aamada ilenen bir
zel grev.


337
UUUUU

Uygulama (application): 1. Bilgisayar yazlm, sistemleri ya da
kavramlarnn bir pratik kullanm
2. Bilgisayar kullanlarak nemli bir grevin gerekletirilmesini salayan bir
program

Uygulama programlama arayz (Apli cation programming interface)
(API): Uygulama gelitirme uzman tarafndan bir program ya da programlar
btnn oluturmak ya da deitirmek iin kullanlan aralar, protokoller ya
da rutinler setidir. APIler bir yazlmn, yazlma ait bir ksmn ya da aygtn
direk olarak programlanmas yerine, nceden oluturulmu arayzler iin
oluturulmu bloklar salamak yoluyla program gelitirmeyi kolaylatrrlar.
Bunlar ayrca ortak API kullanan programlar ile benzer arayzler oluturmay
garanti ederler. APIler C, com ve Java programlama dilleri iin yaplabilirler.

Uygulama sunucusu (Aplication server): Kullanc uygulamas yoluyla
belirtilen ihtiyalar kabul eden ve istenilenlere karlk gelen bilgi, belge ya
da veriyi kullancya sonular eklinde dndren bir bilgisayar programdr.
Uzamsal (Sparti al): Uzay ile var olan ya da ilikili olan.

Uzamsal Ayarlama (Spatial Adjustment): Dnm, elastik paftalama,
veriye ait kenar eleme ve znitelik aktarmna olanak salayan bir ArcMap
dzenleme fonksiyonu.

Uzamsal Analiz (Spatial Anal ysis): 1.Corafik detaylara ait ekiller ve
konumlar ile bunlar arasndaki ilikiler ile ilgili alma, uzamsal analiz,
uygunluun deerlendirilmesi durumunda, tahminlerin yaplmas durumunda
ve corafik detaylar ile olaylarn nasl konumlandrld ve datld
konusunda daha iyi bir kavray elde etme ihtiyacnn hsl olduu
durumlarda ok yararldr.
2.Uzamsal veriyi modelleme ile sonularn denenmesi ve yorumlanmas
ileminin tm. Uzamsal analiz, belirleme ve tahmin yapmak zere
uygunluun, kapasitenin deerlendirilmesi ile yorumlama ve anlama
durumunda ok yararldr. Uzamsal analize ait drt geleneksel tip mevcuttur,
bunlar srasyla; topolojik akma ve komuluk analizi, yzey analizi,
dorusal analiz ve raster analiz eklindedir.

Uzamsal Yer mi (Spatial Bookmark): ArcMap iinde, sonraki kullanm ya
da kaynaklar iin kaydedilecek olan bir ksmi corafik konumu tanmlayan,
kullanc tarafndan yaratlan bir ksayoldur.

Uzamsal Veri (Spatial Data): 1.Corafik detaylara ait konumlar ve ekiller
ile bunlar arasndaki ilikiler hakkndaki bilgiler olup, genellikle koordinatl ve
topoloji ile birlikte depolanrlar.
2.Haritalanabilecek herhangi bir veri.


338

Uzamsal Veri Aktarm Standard (Spatial Data Transfer Standard)
(SDTS): Veriyi tanmlamak iin ihtiya duyulan harici bilgiye ait miktar
minimum seviyeye ekmek ve btnl korumak iin, farkl bilgisayar
sistemleri arasndaki farkl veritabanlarndan aktarm yapabilmek zere
tasarlanm bir veri deiim formatdr. Tm eyaletler aras kurumlar, sahip
olduklar ya da yapacaklar tm saysal haritalarn ihtiya duyulmas halinde
kullanlmak zere, dier sektrler tarafndan da yaygn biimde standart
olarak kullanlan SDTS formatnda hazrlamalar gerekir.

Uzamsal Veritaban (Spatial Database): Etkili bir depolama ve geri
kullanm iin organize edilen, uzamsal veri ile ilikili tanmlayc veriye ait bir
koleksiyon.

Uzamsal Domain (Spatial Domain):1.Bir uzamsal veriseti iin, tanmlanan
incelik ile x ve y koordinatlar ve hatta mevcut ise m- ve z- deerleri iinde
izin verilebilir aralk. Uzamsal domain, bir jeoveritaban detay veriseti ya da
tek bana detay snfnn yaratlmas durumunda, kullanc tarafndan
belirlenmek durumundadr.
2.ArcGIS Survey Analiz uzanm iinde, geometri znitelikleri iin minimum
ve maksimum deerleri belirleyen bir snrlama. Bu domaine ait yaylmlar ile
geometri zniteliklerinin (x, y, z, m, ID) tamsay olarak depolanabildii incelik
tanmlanr. Sistem iinde mevcut sonlu sayda tamsay olacaktr, bylece x
ve y uzamsal domaini bir kare gride benzer olup, her zaman ayn sayda
satr ve kolona sahip olacaktr.

Uzamsal Fonksi yon (Spatial Function): ArcGIS Spatial Analiz uzanm
iinde, uzamsal analizi gerekletiren bir ilem. ArcGIS Spatial Analiz
kullanc ara yz zerinde mevcut olan tm uzamsal ilemler, rnein
mesafe, eim ya da younluk gibi uzamsal fonksiyonlar olarak
snflandrlmlardr.

Uzamsal Grid (Spatial Gri d): Bir detay snfna yaylm gsteren iki boyutlu
bir grid sistemidir. Bir uzamsal aratrma kriterlerini eleyen detaylarn detay
snf iinde hzl bir ekilde konumlandrlmas iin kullanlr.

Uzamsal Katlm (Spatial Join): ki katman iinde yer alan detaylara ait
bal konumlara dayal olarak bir katmana ait znitelik tablosunda yer alan
alanlarn bir dier katmana ait znitelik tablosuna eklenmesi eklinde
gerekleen bir eit tablo katma ilemidir.

Uzamsal Modelleme (Spatial Modeling): Corafik detaylara ait uzamsal
ilikileri kullanan bir CBS ile birlikte gerek dnya koullarn benzetiren
analitik prosedre ait bir set ya da bir yntem. rnein, bir uzamsal model ile
bir akifere ait kirlenme durumu ya da bir orman yangnna ait yaylm
koullar benzetirilebilir. Bir CBS ile birlikte corafik detaylara


339
uygulanabilecek uzamsal modelleme fonksiyonlarna ait kategori vardr,
bunlar srasyla: geometrik modelleme (detaylar arasndaki mesafelerin
hesaplanmas, alanlar ile evrelerin hesaplanmas ve tamponlarn
yaratlmas); akma modellemesi (gzergh bulma, yeniden blmleme ve
ayrma, atama) eklindedir.

Uzamsal kaynak (Spatial Referance)

Uzamsal akma (Spatial Overlay): Aralarndaki ilikinin ortaya konmas
amacyla ayn uzaya sahip corafik veriye ait katmanlarn st ste
bindirilmesi ilemidir. Konum ya da uzamsal ilikilere dayal olarak corafik
detaylar seen bir durum ya da mantk ifadesi. rnein, bir uzamsal
sorgulama ile hangi noktalarn bir poligon ya da poligonlar iinde yer ald,
bir detaya ait belirlenen mesafe iinde kalan dier detaylarn bulunmas ya
da bir dierine komu olan detaylarn bulunmas gibi konumsal zellikler
ortaya konulabilir.

Uzamsal Kaynak (Spatial Reference): Bir uzamsal veriseti depolamak iin
kullanlan bir koordinat sistemi. Bir jeoveritaban iinde yer alan detay
snflar ya da detay verisetleri iin, uzamsal kaynak iinde ayrca uzamsal
domain de vardr.

Voronoi Diyagram (Voronoi Diyagram): Baknz, Thiessen poligonu.

VPF (VPF): Vektr rn Format. Byk corafik veritabanlar iin bir
format, yap ve organizasyon tanmlayan bir Birleik Devletler Savunma
Bakanl askeri standarddr. VPF verisi yalnzca ArcCatalog iinde salt
okunur olarak alr.

VPF Veriseti (VPF Dataset): Baknz, VPF.

VPF Detay Snf (VPF Feature Class): Baknz, detay snf.

VPF Katman (VPF Layer): VPF verisine ait bir seti kaynaklayan bir katman.
Byk corafik veritabanlar iin format, yap ve organizasyon tanmlayan bir
Birleik Devletler Savunma Bakanl askeri standarddr. Ayrca baknz,
katman.


340
WWW

W-Test (W-Test): Survey Analiz uzanm iinde, bir hipotezi kabul etmek ya
da reddetmek iin kullanlan iki tip istatiksel testten bir tanesi. Eer kullanc,
lmlerden bir tanesi iinde sunulan bir byk hataya bal olarak bo
hipotezin reddedildiinden pheleniyorsa, kullanc W testini kullanarak bu
lmleri tanmlayabilir.

W3C (W3C): Baknz, World Wide Web Konsorsiyumu (W3C).

WAN (WAN): Baknz, geni alan a (WAN).

WGS 1984 (WGS 1984): 1984 ylna ait Dnya Jeodetik Sistemi. Birleik
Devletler ordusu tarafndan yaratlan bir jeosentrik datum ve corafik
koordinat sistemi olup, WGS84 olarak da bilinir.

World Wide Web Konsorsi yumu (W3C) (World Wi de Web Consortium)
(W3C): nternet gezginleri gibi web teknolojileri arasnda kullanlabilirlii
ilerleten ve World Wide Web iin standartlar gelitiren bir organizasyon.
Dnya apnda yer alan yeler yoluyla, XML, XSL, HTML ve dier ok
sayda web temelli protokoller iin standartlar konusunda srekli ilerlemeler
salanr.

X

Geniletilmi Girdi Veri (Xveri) (eXtended Entity Data) (Xdata): Biz izim
iinde yer alan her bir girdi ve tm girdilere ait bilgiye 16Kya kadar ilitirme
yapabilmeye olanak tanyan bir veri eidi. Xveri, zerinde yazdrlma
konusunda olduka gvenilir olan bir unik kaytl isim kullanlmasndan
dolay, dier bilgilerden ayr olarak depolanabilir. Xveri, bir girdiye -3 kod
numaras ile bir ilgili liste olarak ilitirilebilir.

x, y Koordinatlar (x, y Coordinates): Bir kaynaktan (0,0) ve dou bat
dorultusunu temsil eden x ekseni ile kuzey gney dorultusunu temsil eden
y ekseni olan iki eksen boyunca alnan deerlere ait bir ifttir. Bir harita
zerinde x, y koordinatlar, yeryzne ait siferik yzey zerinde bulunan
konumlardaki detaylar gstermek ve konumlandrmak iin kullanlr.
En: belirli bir referans sisteminde bir noktann konumunu tanmlayan
dorusal veya asal byklkler. Dik koordinat sistemi veya kresel
koordinat sistemi gibi belirli bir referans sistemini tanmlamak iin kullanlan
genel bir terim. Astronomik koordinatlar, uzay koordinatlar, fotoraf
koordinatlar, vb.


341
Xveri (Xdata): Baknz, Yaylabilir Girdi Veri (Xveri).

XML (XML): Baknz, Yaylabilir Biimleme Dili (XML).

XSL (XSL): Baknz, Yaylabilir Tarz Dili (XSL).

XSLT (XSLT): Baknz, Yaylabilir Tarz Dili (XSLT).

Y

y-Ekseni (y-Axi s): 1. Bir dzlemsel koordinat sistemi iinde, kaynan (0,0)
yukar ve aa (kuzey ve gney) ynnde ilerleyen bir dikey izgi, hat.
Kaynan kuzeyinde yer alan saylar pozitif, kaynan gneyinde yer alan
saylar ise negatiftir.
2. Bir siferik koordinat sistemi iinde, y ekseni ekvatoral dzlem zerinde
uzanr ve dou boylamn 90 derece ile geer.
3. Grafik zerinde dikey eksen. Ayrca baknz, Kartezyen koordinat sistemi.

Yaslanm boyut (Aligned dimension): Ana izgiye paralel olarak giden ve
balang ve biti noktalar arasndaki gerek mesafeyi belirten bir izim
semboldr. Arcinfo hem dorusal boyut hemde yaslanm boyutu
desteklemektedir.

Yay (arc): 1. yerde balayan ve bir dier yerde biten detay oluturmak iin
kullanlan sral x, y koordinatlarndan oluan sral bir izgi dizini. Dm
noktalarnn birletirilmesi ile ortaya kan izgiler ile oluurlar.
2. izgiler ve poligon snrlarn yanstan bir kapsam detay snf. Bir izgi
detay ok sayda yay ierebilir. Yyaylar topolojik olarak nodlar ve
poligonlara baldr. znitelikleri bir yay znitelik tablosunda (AAT) iinde
depolanr. Nodlar, son noktalar ve yaylara ait kesiimleri belirtirler, bamsz
detaylar olarak bulunmazlar. Birlikte noddan ve noda ile yayn yn tespit
edilir.

Yaylabilir Biimleme Dili (eXtensible Markup Language) (XML): World
Wide Web Konsorsiyumu (W3C) tarafndan gelitirilen XML, bilgisayar
uygulamalar arasnda veri deitirilebilirliini tesis etmek iin metin
formatlarnn tasarlanmas konusunda bir standart olmutur. XML,
zelletirilmi taglar kullanlarak standart bilgi formatlar yaratmak iin
kurallara ait bir set olup, uygulamalar arasnda hem format hem de veriyi
paylaabilir.

Yaylabilir Tarz Dili (eXtensible Style Language) (XSL): XML dokman
gsterimi ve dnmn tanmlamak iin standartlara ait bir set. Bir XSL
tarz dosyas, yaz tipi boyutu, artalan rengi ve metin hizalama gibi bir XML
dokman iinde taglanm ieriin nasl gsterilecei konusunda bilgi
ierebilir. Bir XSL tarz dosyas, bir XML dokman iinde bulunan tagl


342
ieriin dier formatta bir kt dokman iinde nasl aktarlacan
tanmlayan XSLT kodunu da ierebilir. World Wide Web Konsorsiyumu
(W3C) XSL standartlarn korur.
Ayrca baknz, tarz dosyas, Yaylabilir Biimleme Dili (XML), World Wide
Web Konsorsiyumu (W3C).

Yaylabilir Tarz Dili Dnmleri (eXtensible Style Language
Transformation) (XSLT): Bir XML dokman iinde yer alan tagl ieriin bir
dier formattaki bir kt dokmanna aktarlmas iin kullanlan bir dildir. Bir
XSL tarz dosyas iinde, uygulanacak olan her bir dnm tanmlayan
XSLT kodunu ierir. Bir dokmann aktarlabilmesi iin, orijinal XML
dokmanna, bir XSLT kodu ieren XSL dokmanna ve dnmlerin
altrlabilmesi iin bir XSLT ayrcsna ihtiya duyulur. World Wide Web
Konsorsiyumu (W3C) XSLT standartlarn korur.
Ayrca baknz, tarz dosyas, Yaylabilir Biimleme Dili (XML), Yaylabilir Tarz
Dili (XSL), World Wide Web Konsorsiyumu (W3C).

Ykseklik, ykselti, rakm (Altitude): 1. Deniz seviyesi gibi bir kaynak
noktas ya da kara gibi bir yzey olmak zere, verilen bir kaynak noktasna
gre altta ya da stte olan noktaya ait ykseklik, z deeri ya da dikey kottur.
2. Ufuktan olan ykseklik, derece cinsinden llr. Glgeli kabartma ya da
gsterim (ekran v.b) zerinde glgelendirmek iin kullanlacak olan k
kaynana ait pozisyonun kontrolnde kullanlr.

Z

z-Faktr (z- Factor): lme ait ayn birim iine dikey ve yatay lmleri
ayarlamak iin kullanlan bir evrim faktrdr. zellikle, her bir yatay birim
iindeki dikey birimlere (z- birimleri) ait say. rnein, eer bir yzeye ait
yatay birimler metre ve ilgili kot birimleri de (z) fit ise, z faktr 0,3048 (bir
metre ierisindeki fit says) olacaktr.

z-Tolerans (z-Tolerance): Rasterdan TINa evrim iinde, girdi raster
hcrelerine ait z deeri ile raster hcre merkezine denk gelen konumda kt
TIN iin z deeri arasndaki maksimum izin verilebilir fark.

z-Deeri (z-Value): Konumdan hari bir znitelii gsteren ve verilen bir
yzey konumu iin ilgili deer. Bir kot ya da arazi modeli iinde, z deeri ile
kot (ykseklik) gsterilir; dier tr yzey modellerinde ise, bir ksmi znitelie
ait younluk ya da nicelik gsterilir.

Zenit As (Zenith Angle): Survey Analiz uzanm iinde, bir dikey dzlem
iinde iki izginin kesiimi ile oluan bir dikey a. Zenit alar, bir TPS
aletine ait dikey daire zerinde gzlemlenir.


343

Sfr Uzunluklu izgi Olay (Zero Length Line Event): Dorusal
kaynaklama da, dan lm ile ya lm boyunca poligonlarn
konumlandrlmas ilemi srasnda, bir poligonun bir rotaya dokunmas
ancak zerine binmemesi durumunda olabilir.

ZIP+4 Kodu (ZIP+4 Code): Be haneli ZIP Koduna ilave olarak 4 ilave
haneyi de alan gelimi bir ZIP Kodu olup, 5 hane ile bir ehir blou, ofis
binas ya da dier birim gibi bir zel corafik paraya ait datm alan
tanmlanr.

Zonal Fonksi yonlar (Zonal Function): Belirlenen bir girdi zonu verisetine
ait her bir zon iine den ya da kesien girdi deer rasterndan olan hcre
deerleri zerinde istenilen fonksiyona ait hesaplamalarn yapld bir kt
raster yaratan fonksiyonlara ait bir grup. Deer raster zonlar ile birlikte
deerlendirmelerde kullanlacak olan deerleri tanmlamak iin kullanlrken,
her bir zona ait konum, boyut ve ekil tanmlamak iin kullanlr.

Zonal statistikler (Zonal Statistics): Bir ArcGIS Spatial Analiz fonksiyonu
olup, bir dier verisetinden olan deerlere dayal, bir zon verisetine ait her bir
zon iin bir istatistik hesaplar. Girdi zon veriseti iinde yer alan her bir zon
iin tek bir kt deeri hesaplanr.

Zon (Zone): Bitiik olup olmadna baklmakszn, ayn deere sahip bir
raster iindeki tm hcreler.

Zon Gelitirme Plan Kodu (Zone Improvement Plan Code): Birleik
Devletler Posta Servisi tarafndan gelitirilen bu be haneli kod ile bir
bireysel posta ofisi ya da bykehir alan datm istasyonu tarafndan
hizmet verilen corafik datm alann tanmlar.

Enterpolasyon Zonu (Zone Of Interpolation): Deerlerin (ykseklik, eim,
bak) hesaplanaca bir TIN katman iinde yer alan bir alan. Daha zel bir
alma alan yaratmak zere bir TIN katmannn daha kk bir boyuta
kesilmesi durumunda, alma alan dnda kalan ksmda genlenmi
olarak kalr ve d alan izgileri olarak gsterilir; ancak, bu alanda deerler
olmaz ve enterpolasyon zonunun dnda kald sylenir.

Bytme (Zoom): Bir corafik verisetine ait bir paray daha fazla detay ile
gstermek amacyla yaplan alan iinde geniletme, bytme ilemi.


344


345

NTERNETTEN
CORAF BLG
SSTEMLER
KAYNAKLARI

BLM 9: NTERNETTEN CORAF BLG
SSTEMLER KAYNAKLARI

CBS Literatr
CBS Yazlmlar


346
CBS Verileri
CBS Hizmet Salayclar


347
9.1 CBS Literatr ve Organizasyonlar

Kurum Ad nternet Eriim Sayfas
GIS World
f
Inc. http://www.geoplace.com
Geo Info Systems http://www.geoinfosystems.com

Genel

http://www.gis.com/
http://www.gisarena.com
http://www.giscafe.com/
http://www.gislinx.com/
http://www.gisportal.com/
http://www.geographynetwork.com/
http://spatialnews.geocomm.com/
http://www.ncgia.ucsb.edu/
http://www.itc.nl/
http://www.usgs.gov/

CBS Szlk

GISLinx http://www.gislinx.com/GISLinx/GISJ arg
on.htm
J efferson County
(Colorado) GIS
http://ozma.jetferson.co.us/dpt/gis/gloss
ary.htm
Association for
Geographic Information
(AGI)
http://www.geo.ed.ac.uk/agidict/welcom
e.html
British Columbia Ministry
of Environment, Lands,
and Parks
http://www.env.gov.bc.ca/gis/glosstxt.ht
ml
ESR, Inc http://www.esri.com/base/users/glossar
y.html

http://fwie.fw.vt.edu/tws-gis/glossary.htm#G
http://www.sfrc.ufl.edu/Extension/ssfor11.htm
http://cwt33.ecology.uga.edu/webdocs/1/glossary.htm


348
http://dawn-drupal.science.oregonstate.edu/glossary
http://landslides.usgs.gov/learning/glossary.php#g
http://www.oup.com.au/orc/demo_glossary.aspx#G
http://gislounge.com/what-is-gis/
http://www.connectsi.us/visions/documents/VEGlossary010807Rv5
.doc

Profesyonel CBS Organizasyonlar
Urban and Regional
Information Systems
Association (URISA)
http://www.urisa.org
AM/FM International http://www.amfmintl.org
GeoBusiness
Association
http://www.gba.org
Miscellaneous
Federal Geographc pata
Commttee
Clearinghouse
www.fgdc.gov/Clearinghouse/Clearingh
ouse.html
International Real Estate
Directory
www.ired.com
Peter Pike's "Pikenet" www.pikenet.com

Uluslarars Harita ve
Kadastro Federasyonu
www.fig.net
Uluslararas Kartografya
Dernei
www.icaci.org
Uluslararas
Fotogrametri ve Uzaktan
Alglama Birlii

www.isprs.org
Corafi Bilgi Dernei www.agi.org.uk
Corafi Bilgi
Laboratuarlar Dernei

www.agile-online.org
Gisday www.gisday.com


349
9.2 CBS Yazlm Satclar
Autodesk Inc. http://www.autodesk.com/gis
Caliper Corp. http://www.caliper.com
Cypress Geo-Resources
Inc
http://www.cyp.com
Decisionmark Corp. http://www.decisionmark.com
ERDAS Inc. http://www.erdas.com
ESR Inc. http://www.esri.com
Genasys http://www.genasys.com
GeoResearch Inc. http://www.georesearch.com
GeoSystems Global
Corp.
http://www.mapquest.com
The IDRISI Project http://www.idrisi.clarkeu.edu
Insurance Services
Office Inc.
http://www.iso.com
Intergraph Corp. http://www.intergraph.com
MAPCOM Systems Inc. http://www.mapcom.com
Maplnfo Corp. http://www.mapinfo.com
MatchVtfare
Technologies Inc.
http://www.matchware.com
Northvvood Geoscience
Ltd.
http://www.northwoodgeo.com
Object/FX Corp http://www.objectfx.com
Oualitative Marketing
Software Inc
http://www.qmsoft.com
SAS Institute Inc. http://www.sas.com
Scan/US Inc. http://www.scanus.com
Sites USA http://www.sitesusa.com
Tacticlan Corp. http://www.tactician.com
Tetrad Computer
Applications
http ://www. tetrad. com
Total Systems Inc http://www.totalsystemsinc.com
Visio Corp. http://www.visio.com

ESR - lem http://www.islem.com.tr/
MaoInfo Baarsoft http://www.basarsoft.com.tr
AutoCAD - Saysal
Grafik
http://sayisalgrafik.com.tr/
ntergraph - Mesciolu http://www.mescioglu.com.tr


350
NetCAD www.netcad.com.tr

9.3 CBS Verileri

American Digital
Cartography Inc.
http://www.adci.com
BLR Data http://www.blrdata.com
DeLorme http://www.delorme.com
Desktop Mapping
Technologies
http://www.desktopmapping.com
Envronmental Risk
Information & Imaging
Services
http://www.eriis.com
Geographic Data
Technology Inc. (GDT)
http://www.geographic.com
Geolmage Technologies http://www.geoimage.com
HJ W & Associates http://www.hjw.com
Image Seans Inc. http://www.imagescans.com
ImageLinks Inc. http://www.imagelinks.com
Landcare Avation Inc. http://www.landvue.com
LBzardTech Inc. http://www.li2ardtech.c0m
Magellan Systems Corp. http://www.magellangps.com
The MapFactory Inc. http://www.mapfactory.com
On Target Mapping http://www.otmapping.com
RMSI http://www.rmsinet.com
Rolta International Inc. http://www.rolta.com
Sedona GeoServces
Inc.
http://www.sedonageo.com
Silvana Inc. http://www.cognoxom/silvana
Space Imaging EOSAT http://www.spaceimaging.com
SPOT Image Corp. http://www.spot.com
TGS Technology http://www.tgstech.com
Thomas Brothers Maps http://www.thomas.com
3D Imaging LLC http://www.3diterralogic.com
TRIFID Corp. http://www.trifid.com
TruVue Corp. http://www.truvuecorp.com
ValueCAD http://www.valuecad.com
VARGIS LLC http://www.vargis.com
Attribute (Tabular) Data


351
Applied Geographic
Solutions Inc.
http://www.appliedgeographic.com
The Buxton Co. http://www.buxtonco.com
CACI Marketfing
Systems
http://demographics.caci.com
Claritas Inc. http://www.claritas.com
Compusearch
Micromarketng Data &
Systems
http://www.polk.ca
Easy Analytic Software
Inc.
http://www.easidemographics.com
Experian (formerly TRW
Redi)
http://www.experian.com
Geoscape International
Inc
http://www.geoscape.com
Market Statistics http://www.marketstats.com
National Decision
Systems
http://www.natdecsys.com
NPA Data Services Inc. http://www.npadata.com
Online Data Services http://www.onlinedatasvc.com
TGE Demographics http://www.wessex.conVTGEDemograp
hics
VISTA Information
Solutions
http://www.vistainfo.com
Ordnance Survey http://www.ordnancesurvey.co.uk/oswe
bsite/
U.S. Geological Survey www.usgs.gov
Maden Tetkik ve Arama
Genel Md.
www.mta.gov.tr
Harita Genel Komutanl www.hgk.mil.tr
Trkiye Arkeolojik
Yerlemeleri Envanteri
http://tayproject.eies.itu.edu.tr/gistr
Trkiye evre Ve Orman
Bakanl Verileri
http://www.cevreorman.gov.tr/cbs/
Landsat Uydular www.landsat.com
Spot Uydular www.spot.com
konos uydusu www.evrimage.com
Trkiye Deprem sitesi www.e-harita.gen.tr


352
9.4 CBS Hizmet Salayclar

ADR Inc. http://www.adrinc.com
Applied Geographics, Inc. http://www. appgeo.com
Berger & Co. http://www.berger.com
Castillo Co. Inc. http://www.castillo.com
Convergent Group http://www.convergentgroup.com
Dakota Worldwide Corp. http ://www.dakotaww.com
Data Insight http://www.datainsight.com
Dynamic Geographic
Technologies Inc.
http://www.dgt-inc.com
Find http://www.find-gis.com
Geo Insight International
Inc.
http://www.geoin.com
Geodata Consultants Inc. http://www.geodataconsult.com
Geodyssey Ltd. http://www.geodyssey.com
Geographic Services Corp. www.MapAgent.com
Geomatics International
Inc.
http://www.geomatics.com
Integrated GPS
Technologies Inc.
http://www.gpsgis.com
Komex International Ltd. http://www.komex.com
Mapping Analytics http://www.mapanalytic.com
Mapping Technologies Inc. http://www.maptech.net
MapPix http://www.mappix.com
MarketOuest http://www.marketq.com
Matrix Research LLC http://www.matrixr.com
Mchael Baker J r. Inc. http://www.mbakercorp.com
MPSI Systems Inc. http://www.mpsisys.com
Site Perfect Research Inc. http://www.siteperfect.com
Spatial Insights Inc http://www.spatialinsights.com

Gen Haritac Forum http://forum.gencharitaci.net
J eodesi ve Fotogrametri
Mhendislii Forumu
http://jfm.gen.tr
Trk GIS http://www.turkgis.com
Cografyam.NET http://www.cografyam.net
Belsis http://www.belsis.com.tr
AlfaBim www.alfabim.com.tr


353
nfoTec www.infotech.com.tr
MNG Bilgisayar www.mngbilgisayar.com.tr
skabis www.iskabis.com
DocuArt Bilgi
Teknolojileri
www.docuart.com.tr
Eskom www.eskom.com.tr
Mekansal Veri sistemleri
proje Danmanlk ve
Yazlm
www.mekansal.com.tr
Akropol Bilgisayar
Mhendislik
www.akropol.com.tr
Siemens Trkiye

www.sbs.com.tr
BLG Corafi Bilgi,
Dnm & Ynetim
Sistemleri Ltd. ti.
www.bilgigis.com
Boazii naat
Mavirlik A..
www.bimtas.com.tr
Progis http://www.cbsturk.com/index.htm
Sampa http://www.sampas.com.tr/

Eitim Kurumlar
Kanada New Brunswick
niversitesi
www.unb.ca/GGE
International Space
University
www.isunet.edu
Utrecht Universitesi www.frw.ruu.nl
Salzburg niversitesi www.sbg.ac.at/geo/giv.htm
Maine niversitesi
Mekansal Bilgi Bilimi ve
Mhendislik Blm
www.spatial.maine.edu
Edinburgh niversitesi www.geo.ed.ac.uk/home/gishome.html
Karadeniz Teknik
niversitesi GISLAB
www.gislab.ktu.edu.tr
DE CBS Anabilim Dal http://deugis.mis4gis.com


354

KAYNAKLAR

ALKI, Z., (1994) Yerel Ynetimler iin Kent Bilgi Sistemi
Tasarm ve Uygulamas, Doktora Tezi, T, stanbul.
AMSTRONG, M.P., RUSHTON, G., HONEY, R., DALGZIEL, B.T.,
LOLONIS, P., DE, S., ve DENSHAM, P.J . (1991) Decision
Support for Regionalization: A Spatial Decision Support System
for Regionalizing Service Delivery Systems. Computers,
Environment and Urbanm Systedms, Say 15, Sayfa 137-
153.
ANTENUCCI, J .C., BROWN, K., CROWSELL, P.L., KEVANY, M.J .
ve ARCHER,H. (1991) Geographic Information Systems: A
Guide to the Technology. Chapman & Hall, New York.
ANTONE, J., FSCHER, G., ve MAKOWSK, M. (1997). Multiple
Crieria Land Use Analysis. Applied Mathematics and
Computation, Say 83, Sayfa 195-215.
ASPINAL, R.J ., MILLER, D.R. ve BIRBINE, R.V. (1993) Geographical
Information Systems for Rural Land Use Planning. Applied
Geography, Say 15, Sayfa 154-66.
ARONOFF, S. (1995). Geographic Information Systems: A
Management Perspective. WDL Publications, Ottawa.
AVISON, D.E., & ELLIOTT, S. (2005). Scoping The Discipline Of
nformation Systems. In D. Avison & J . Pries-Heje, (Der.)
Research In Information Systems: A Handbook For
Research Supervisors And Their Students. Elsevier Ltd.,
Burlington, Sayfa 185-207.
BAILEY, T. (1992) Statistical Spatial Analysis and Geographical
Information Systems. EGIS92 conference Proceedings,
Sayfa 186-203.
BARRETT, M., SAHAY, S., ve WALSHAM, G. (2001). Information
Technology and Social Transformation: GIS For Forestry
Management in India. The Information Society, Say 17 (1),
Sayfa 5-20.


355
BASNET, B.B., APAN, A.A., & RANE, S.R. (2001). Selecting
Suitable Sites For Animal Waste Application Using A Raster
GIS. Environmental Management, Say 28, Sayfa 519-531.
BATUK, F.G. (1995) mar Faaliyetlerine Ynelik Kent Bilgi Sistemi
Tasarm ve Uygulamas. Doktora Tezi, YT, stanbul.
BEAUMONT, J .R. (1991) GIS and Market Analysis. D.J . Maguire, M.
F. Goodchild ve D. W. Rhind (Der.) Geographical Information
Systems: Principles and Applications (Volume 2:
Applications), Longman, Harlow, Sayfa 1139-1151.
BERRY, J .K. (1996) Beyond Mapping, GIS World, Forth Collins.
BIRKIN, M., CLARKE, G., CLARKE, M. ve WILSON, A. (1996)
Intelligent GIS: Location Decisions and Strategic Plannig,
GeoInformation International, Cambridge.
BOLSTAD, P. (2005). GIS Fundamentals: A First Text On
Geographic Information Systems (2nd Edition). Eider Pres,
Minnesota.
BUKRDAE (Boazii niversitesi Kandilli Rasathanesi Ve Deprem
Aratrma Enstits), Jeodezi, Datum, Koordinat Si stemleri ,
Harita Projeksiyonlar. http://www.koeri.boun.edu.tr/jeodezi/not
defteri /bilginotes/J EODEZI_ BUKRDAE_GED.pdf. (06.03.2008).
BRYAN, NORA, S. (1993) Government and the Business of Data.
G.H. Gilbert (Der.) Profiting From A Geographic Information
System iinde. ABD: GIS World.
BURROUGH, P.A. (1998) Principles of Geographical Information
Systems. Oxford University Press, New York.
CALKINS, H.W. (1991) GIS and Public Policy. D.J . Maguire, M. F.
Goodchild ve D. W. Rhind (Der.) Geographical Information
Systems: Principles and Applications (Volume 2:
Applications). Longman, Harlow, Sayfa 233-245.
CAMPBELL, H. ve MASSER, I. (1995) GIS and Organizations: How
Effective are GIS in Business. Taylor & Francis, London.
CARVER, S.J . (1991) Integrating Multi-Criteria Evaluation With
Geographical Information Systems. International Journal of
Geographical Information Systems. Cilt 5, Say 3, Sayfa 321-
339.


356
CASTLE, G.H. (1993) (Der.) Profiting From Geographical
Information System. GIS World, Forth Collins, Coplorado.
CHADWICK, G. (1978) A System View Of Planning: Towards a
Theory of the Urban and Planning Process. Pergamon,
Oxford.
CHRISMAN, N.R. (1997) Exploring Geographic Information
Systems. J ohn Wiley, New York.
CHECKLAND, P. (1981) Systems Thinking, Systems Practice.
J ohn Wiley, Chichester.
CHECKLAND, P. ve HOLWELL, S. (1998) Information, Systems
and Information Systems: Making Sense of the World. J ohn
Wiley, Chichester.
CHECKLAND, P ve SHOLES, S. (1990) Soft Systems Methodology
in Action. J ohn Wiley, Chichester.
CLARKE, K.C. (2000) Getting Started with Geographic
Information Systems (3rd Edition). Prentice Hall, New J ersey.
CLIFTON, H.D. ve SUTCLIFFE, A.G. (1994) Business Information
Systems, 5th Edition. Prentice Hall, Hertfordshire.
OLAK, H.E. (2008a) CBS'nin DNYA'daki Tarihsel Kronolojisi.
http://www.gislab.ktu.edu.tr/gistree/smnr_cbs/index.htm.
(10.03.2008)
OLAK, H.E. (2008b) CBS'nin TRKYE'dEki Tarihsel Kronolojisi.
http://www.gislab.ktu.edu.tr/gistree/smnr_turkiye/index.htm.
(10.03.2008)
DANGERMOND, J . (1988), A Technical Architecture for GIS.
GIS/LIS88 Proceedings Volume 2. ACSM, ASPSR, AAG,
URISA, Sayfa 561-570.
DATE C.J . (1995) Introduction to Database Systems (6. Bask).
Addison-Wesley, Reading, Mass.
DE J ONG, W.M. (1990) Geograhical Information Systems Database
Design: Experiences of the Dutch National Physical Planning
Agency. Geographical Infromation Systems for Urban and
Regional Planning. Scholten, H.J . ve Stillwell, J .C.H. (Der.)
Dordrecht, Kluwer Academic, Sayfa 43-56.
DeMERS, M. (1997). Fundamentals of Geographic Information
Systems. John Wley, New York.


357
DEMRCAN, M.L. ve MOLTAY, C.A. (1997) Bilgiyi Ynetmek. Beta,
stanbul.
DENSHAM, P.J . ve GOODCHILD, M.F. (1989) Spatial Decision
Support Systems: A Research Agenda. Proceedings of
GIS/LIS89, Vol. 2, ACMS/ASPRS/AAG, Falls Churchj Virginia,
Sayfa 707-716.
DENSHAM, P.J . ve RUSHTON, G. (1988) Decision Support Systems
For Locational Planning: Design, Implementation and
Operation. Proceedings AUTO-CARTO 8. Sayfa 112-121.
DeO (1987) Handling Geographic Information. Department of
Environment, London.
DRUCKER, P. F., Gelecek in Ynetim, (1993) (ev. Fikret
can,), Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara.
ESRI (1997) Understanding GIS: The ArcInfo Method, ESRI,
Redlands, California.
ESRI (1996a) ArcView Spatial Anal yst: Advanced Spatial
Anal ysis Using Raster and Vector Data, ESRI, Redlands,
California.
ESRI (1996b) ArcView Network Anal yst: Optimum Routing,
Closest Facility and Service Area Anal ysis, ESRI, Redlands,
California.
ESRI TRKYE (2007) ArcGIS Corafi Bilgi Sistemingilizce-
Trke Terimler Szl, Srm 1.1. ESRI Trkiye, Ankara.
FEDRA, K. (1993) GIS and Environmental Modeling, Environmental
Modeling with GIS, Goodchild, M.F., Parks, B.O. ve Steyaert,
L.T. (eds.), Oxford University, New York, Sayfa 35-50.
FISHER.M, ve NIJ KAMP, P. (1993) Design and Use of Geographical
Information Systems and Spatial Models. Geographical
Information Systems and Spatial Models conference
Proceedings, Fsher.M, ve Njkamp, P. (der.), Springer-Verlag,
Berlin, Sayfa 214-222.
FISHER.M, ve NIJ KAMP, P. (1992) GIS and Spatial Modelling.
EGIS92 conference Proceedings, Sayfa 214-222.
FORESMAN, T.W. (1998) (Der.) The History og Geographical
Information Systems: Perspectives From the Pioneers,
Prentice Hall, New J ersey.


358
GARRET, T., WOLDEMCHEAL ve RUSSELL, C. (2003) Poec 6383
GIS Management And Implementaton: Technology
Assessment - Comparison Of GIS Software. ESRI,
Intergraph, Bentley, AutoDesk. http://charlotte.utdallas.edu/
mgis/ClassFiles/gisc6383/TechAssess_2003/GIS%20REPORT
S_WORD_DOCUMENT/GIS_software_Comp_Report.htm.
(10.02.2008)
GISDEVELOPMENT (2008) History and Milestone of GIS.
http://www.gisdevelopment.net/history/index.htm. (10.03.2008)
GOODCHILD, M.F., PARKS, B.O VE STEYAERT L.T (1993)
Environmental Modelling with GIS, Oxford University Press,
New York.
GOODCHILD, M.F. (2000). The Current Status Of GIS And Spatial
Analysis. Journal of Geographical Systems, Say 2 (1), Sayfa
5-10.
GOODCHILD, M.F. (2003). Geographic nformation Science And
Systems For Environmental Management. Annual Review of
Environment and Resources, Say 28, Sayfa 493-519.
GOODCHILD, M.F., & Haining, R.P. (2004). GIS And Spatial Data
Analysis: Converging Perspectives. Papers in Regional
Science, Say 83 (1), Sayfa 363-385.
GREENE, R.W. (2000) GIS in Public Policy, ESRI, Redlands,
California.
GRIMSHAW, D.J . (1994) Bringing GIS Into Business, Longman,
London.
GZEL, G. (2007) Corafi Bilgi Sistemi: Ynetim Blgi Sistemi ve
belediye Uygulamalar. Forart Matbaaclk: stanbul.
HAN, S.-Y. ve KIM, T.J . (1990) Intelligent Urban Information Systems:
Review and Prospects, T.J . Kim, L.L. Wiggins, ve J .R. Wright
(Der.) Expert Systems: Applications to Urban Planning,
Springer -Verlag, New York, Sayfa 43-66.
HEYWOOD, I., CORNELIUS, S. ve CARVER, S. (2002) An
Introduction to Geographical Information Systems (2nd
Edition), Longman, Harlow.
HUXHOLD, W.E. (1991) An Introduction to Urban Geographic
Information Systems, Oxford University Press, New York.


359
JANKOWSK, P. (1995). Integrating Geographical nformation
Systems And Multiple Criteria Decision-Making Methods.
International Journal of Geographical Information Science,
Say 9, Sayfa 251-273.
JARDNE, D.D., ve TEODORESCU, D. (2003). An Introduction to
GIS: Concepts, tools, data sources and types of analysis.
NewDirections For Institutional Research, Say 120 (Winter),
Sayfa 5-13.
JESSUP, L., & VALACCH, J. (2006). Information systems today:
Why IS matters (2nd Edition).: Prentice Hall, New J ersey.
J IANG, H. ve EASTMAN, J .R., (2000). Application Of Fuzzy
Measures n Multi-Criteria Evaluation n GIS. International
Journal of Geographical Information Systems, Say 14,
Sayfa 173184.
KAPLAN, Yaln (1999) Veri Haberlemesi Kavramlar: LAN ve
WAN Teknolojileri, Intrakets, stanbul
KARAHOCA, A. ve KARAHOCA, D. (1998) Ynetim Biliim
Sistemleri ve Uygulamalar, Beta, stanbul.
KING, L.C. (1993) Financial Institutions. Profiting From a
Geographic Information System. Castle, G.H. (der.) GIS
World, Forth Collins, Colorado, Sayfa 57-74.
KOAK, E. (1984) Harita Projeksiyonlar, Karadeniz Teknik
niversitesi Basmevi, Trabzon.
KORTE, G.B. (1997) The GIS Book: Understanding the Value and
Implementation of Geographical Information Systems. 4th
edition. OnWord Pres, Santa Fe, New Mexico.
LAURINI, R. ve THOMPSON, D. (1992) Fundamentals of Spatial
Information Systems. Academic, London.
LAUDON, C. K. ve LAUDON, J .P. (2007) Management Information
Systems: Managing the Digital Firm. Tenth Edition, Prentice
Hall, New J ersey.
LEWIS, P. (1994) Information Systems Development, Pitman,
London.
MAGUIRE, D.J ., GOODCHILD, M.F. ve RHIND, D..W. (1991a) (Der.)
Geographical Information Systems: Principles and
Applications (Volume 1: Principles), Longman, Harlow.


360
MAGUIRE, D.J ., GOODCHILD, M.F. ve RHIND, D..W. (1991b) (Der.)
Applications (Volume 2: Applications), Longman, Harlow.
MALCZEWSKI, J . (1999) GIS and Multicriteria Decision Anal ysis.
J ohn Wiley, New York.
MAPINFO (1999) Mapnfo User Guide, Mapnfo, New York.
MARTN, D. J . (1996) Geographical Information Systems:
Socioeconomic Applications, 2. Bask, Routledge, London.
MARTN, D. J . (1991) Geographical Information Systems and
Their Socioeconomic Applications, Routledge, London.
MARTINEZ, J .A., (2000), Evaluating Housing Needs With The Use
Of GIS, Habitat International, Sayl.24, Sayfa.501-515.
MASSER, I. (1998) Governments and Geographic Information,
Taylor and Francis, London.
MASSER, I. ve CAMPBELL, H. (1993) The Impact of GIS on Local
Government in Britain. P.M. Mather (Der.) Geographic
Information Handling: Research and Application, J ohn
Wiley, Chichester.
NORTWOOD GEOSCIENCE (2000) Vertical Mapper: Contour
Modelling & Display Software. User Guide, Northwood,
Ontario.
OLOONEY, J . (2000) Beyond Maps: Gs And Decson Makng In
Local Government, Taylor and Francis, London.
OBEYMEYER, N.J . and PINTO, J .K. (1994) Managing Geographic
Information Systems, The Guilford Press, New York.
OPENHEIM, N. (1980) Applied Models In Urban and Regional
Anal ysis, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New J ersey.
OTTENS, H.F.L. (1990) The Application of Geographical Information
Systems in Urban and Regional Planning. H.J . Scholten, ve
J .C.H. Stillwell (Der.) Geograhical Infromaton Systems for
Urban and Regional Planning. Dordrecht, Kluwer Academic,
Sayfa 15-22.


361
PARROTT, R. and STUTS, F.P. (1991) Urban GIS Applications, D.J .
Maguire, M. F. Goodchild Ve D. W. Rhind (Der.) Geographical
Information Systems: Principles and Applications, Vol. 2
Longman, Harlow, 247-260.
PARSONS, D. (1996) The Essential Guide to GIS, GeoInformation
International, Cambridge.
RHODES, P.C. (1993) Decision Support Systems: Theory and
Practice, Alfred Waller Limited, Henley-on-Thames.
ROBINETTE, A. (1991) Land Management Applications of GIS in the
State of Minnesota. In: Geographical Information Systems:
Principles and Applications, Vol.2, Maguire, D.J ., Goodchild,
M.F., ve Rhind, D.W. (der.) Longman, Harlow, 275-283.
ROSENHEAD, J . (1989) (Der.) Rational Anal ysis for a Problematic
World: Problem Structuring Methods for Complexity,
Uncertainty and Conflict, J ohn wiley, Chiechester.
SESREN, A. (1998) Uzaktan Alglamada Temel Kavramlar, Mart
Matbaaclk, stanbul.
SOMERS, R. (1987) Geographic Information Systems in Local
Government: A Commentary, Photogrammetric Engineering
and Remote Sensing, Vol.53, No.10, 1379-1382.
STAR, J . ve ESTES, J . (1990) Geographical Information Systems:
An Introduction. Prentice-Hall, New J ersey.
STEYAERT, L.T. (1993) A Perspective on the State of Environmental
Simulation Modelling, Environmental Modelling with GIS,
Goodchild, M.F., Parks, B.O. and Steyaert, L.T. (der.) Oxford
University, New York, 16-30.
SU, Y., SLOTTOW, J . and MOZES, A. (2000), Distributing
proprietary data on the World Wide Web UCLA GIS database
and map server, Computers & Geosciences, Say.24, Sayfa
741-749.
T.C. BABAKANLIK (2000) Ulusal Bilgi Sistemi, Babakanlk,
Ankara.
T.C. BABAKANLIK (1998) Babakanlk Ynetim Biliim Sistemi.
Babakanlk dareyi Gelitirme Bakanl, Ankara.
TATAN, H. ve BANK, E. (1994) Corafi Bilgi Sistemlerinde Konuma
Dayal Analizler. 1. Ulusal Corafi Bilgi Sistemleri


362
Sempozyumu Bildirileri. Karadeniz Teknik niversitesi,
Trabzon, Sayfa 33-52.
TECM, V. (2003) nternet Tabanl Corafi Bilgi Sistemleri ile
Planlama, Ynetim ve Bilgilendirme. METU CISN.
http://cisn.odtu.edu.tr/2003-9/.
TECIM, V. (1998) Finansal Kurulularda Corafi Bilgi Sistemleri
Uygulamalar. Baak Dergisi. Ziraat Bankas. No. 29, Sayfa
48-51.
TECM, V. (1997) A Geographical Information Systems Based
Decision Support System For Tourism Planning and
Development. A.M. Tjoa (Der.), Proceedings of the
International Conference on Information and
Communication Technologies in Tourism 1997, Springer -
Verlag, Wien, Sayfa 10-19.
TOMLINSON, R. (1996) Managing a GIS, ESRI, Redlands,
California.
UAR, D. (2008) Haritalar-Projeksi yonlar ve Referans Sisteml eri.
http://www.karto.itu.edu.tr/derslerimiz/computeraided/GIS_2_4tu.pdf,
(06.03.2008)
WEIBEL, R. ve HELLER, M. (1993) Digital Terrain Modelling.
Applications. Vol.1: Applications. Longman, New York, Sayfa
269-297.
WHITENER, A. ve RYKER, B. (1997) MAP Basic: Developers
Guide. Onward, Santa Fe.
WRIGHT, J .R. (1990) ISIS: Toward and Integrated Spatial
Information System. T.J . Kim, L.L. Wiggins ve J .R. Wright (Der.)
Expert Systems: Applications to Urban Planning, Springer -
Verlag, New York, Sayfa 241-264.
WORBOYS, M.F. (1995) GIS: A Computing Perspective. Taylor
and Francis, London.
YOMRALIOLU, T. (2002) Corafi Bilgi Sistemleri: Temel
Kavramlar ve Uygulamalar. Seil Ofset, stanbul
YOZGAT, U. (1998) Ynetim Biliim Sistemleri. Beta, stanbul.

CBS DERS Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

CBS DERS Kitabı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

CBS DERS Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

i

CORAF BLG SSTEMLER

You might also like