SUVREMENA POLITOLOGIJA

1) TIPOVI GRUPA U POLITICI

a) Obiajne ( Ukorijenjene su u strukturi drustva. Njima se pripada samim rodjenjem, a ne ukljucivanjem)
b) Institucionalne ( Dio su vladinog aparata i pokusavaju da vrse uticaj i u njemu i kroz njega. Nisu
autonomne i nezavisne. Najizrazitiji primjeri su birokratija i vojska.
c) !socijativne ( Osnivaju i" ljudi koji se ujedinjuju radi ostvarivanja zajednicki", ograniceni" ciljeva.
Obiljezja dobrovoljno djelovanje i zajednicki interesi, teznje i stavovi. Obicno se smatraju obiljezjima
industrijski" drustava. #ada je osnovna uloga ovi" grupa da odrzavaju odnose sa vladom i drugim javnim
tijelima , obicno se nazivaju interesnim)
2) INTERESNE GRUPE (grupe za pritisa)
Organizovana udruzenja ciji je cilj uticanje na politiku ili na djelovanje vlade. Interesne grupe se razlikuju
od politicki" partija po tome sto teze da uticu spolja, a ne da osvoje ili vr$e vlast. Obicno su usredsredjene na
mali broj pitanja, odnosno zainteresovane su za poseban cilj ili interese odre%ene grupe i rijetko imaju sire
programe ili ideolo$ka obiljezja, koja se uglavnom dovode u vezu s politickim partijama. Int. gr. se razlikuju
od drustveni" pokreta po tome sto imaju &ormalniju organizaciju, ali nemaju &ormalno clanstvo.
!) TIPOVI INTERESNI" GRUPA
Interesne grupe se najcesce dijele na
' (rupe posebni" interesa i promotivne grupe
' Insajderske i autsajderske grupe
) (rupe posebni" interesa (protektivne ili &unkcionalne) * +ostoje da zastupaju interese svoji" clanova. Npr.
,indikati, poslovna, trgovacka i pro&esionalna udruzenja. One predstavljaju odredjeni dio drustva (radnike,
poslodavce, potrosace, etnicke ili vjerske zajednice...)
) +romotivne grupe (grupe sa ciljem ili stavom) * Nastale su radi zastupanja zajednicki" vrijednosti, ideala i
principa. Dakle, zalazu se za kolektivne, a ne posebne interese. Nji"ov cilj je pomoc i drugim grupama, a ne
samo svojim clanovima.
) Insajderske grupe * imaju redovan, privilegovan i obicno institucionalizovan pristup vladi. ,tatus insajdera
imaju samo one grupe ciji su ciljevi u skladu sa vladinim.
) !utsajderske grupe' nji" vlada ili ne konsultuje ili to radi neredovno i obicno ne na najvisem nivou. Ove
grupe nemaju &ormalni pristup vladi.
#) MO$ELI POLITI%E INTERESNI" GRUPA
) +luralizam ( politicka moc je podijeljena i siroko rasprostranjena. Ucestvovanje grupa u politici je siroko
rasprostranjena. ,ve grupe i interesi sposobni su da se organizuju i ostvare pristup vladi, unutra$nje su
otvoreni tako sto vo%e generalno predstavljaju interese i vrijednosti njegovi" lanova. )
) #orporativizam ( +okusavaju da spoznaju posljedice blizi" veza koje u industrijskom drustvu postoje
izmedju grupa i drzave. Naglasava se privilegovan polozaj odredjeni" grupa u odnosu na vladu.
#orporativizam prikazuje interesne grupe kao "ijerar"ijski organizovane asocijacije, kojima dominiraju
vodje koje nisu neposredno odgovorne clanovima. #orp. djeluje kao me"anizam kontrole drustva. )
) Nova desnica ( N.D. daje prvenstvo trzisnoj privredi, zasnovanoj na preduzetnistvu i autonomiji
pojedinaca.)
&) 'INIOCI %OJI O$RE(UJU UTICAJ GRUPA
a) politika kultura-
b) institucionalno ure%enje-
c) priroda partijskog sistema-
d) priroda i nacin vo%enja javne politike.
)) A%TIVNOSTI INTERESNI" GRUPA (a*a+i pristupa)
a) .irokratija-
b) ,kup$tina-
c) ,udovi-
d) +olitike partije-
e) /as' mediji-
&) Nadnacionalne institucije
,-) $RU.TVENI PO%RET
' Drustveni pokret je poseban oblik kolektivnog ponasanja u kojem motiv za djelovanje u velikoj mjeri
potice od stavova i teznji clanova i odvija se u okviru slabe organizacione strukture. .iti dio drustvenog
pokreta za"tijeva odre%enu posvecenost i politicki aktivizam, a ne &ormalno clanstvo. +rije svega, svi pokreti
se 0kre1u2. +okret se razlikuje od spontane masovne akcije (kao sto su ustanak ili pobuna) u tome sto
podrazumijeva odredjen stepen namjeravane i planirane akcije u zelji da se ostvari postavljeni druustveni
cilj. Drustveni pokreti cesto obu"vataju interesne grupe i mogu da dovedu i do nastanka politicki" partija.
,/) NOVA LJEVICA
' Nova ljevica obu"vata mislioce i intelektualne pokrete koji su tezili obnovi socijalisticke misli radikalnom
kritikom razvijenog industrijskog drustva. Nova ljevica je odbacija obje 0stare2 ljevicarske alternative
dr3avni socijalizam sovjetskog tipa i deradikalizovanu zapadnjacku socijaldemokratiju. +o$to je nova ljevica
bila pod uticajem "umanisticki" radova 0mladog2 /arksa, anar"izma i radikalni" oblika &enomenologije i
egzistencijalizma, njene teorije bile su cesto neusaglasene. /edjutim, zajednicke teme bile su im temeljno
odbacivanje (0sistema2) kao nasilnog, privrzenost autonomiji licnosti i samoispunjenu u obliku
0oslobo%enja, razocarenje u radnicku klasu kao agensa revolucije i davanje prvenstva decentralizaciji i
participativnoj demokratiji.2
0) USTAV
' Uop$teno govore1i ustav je skup pravila, pisani" ili nepisani", kojima se odre%uju obaveze, ovla$tenja i
&unkcije razliiti" institucija vlasti, nji"ovi me%usobni odnosi, kao i odnosi izme%u dr3ave i pojedinca.
4avnote3a izme%u pisani" (legalni") i nepisani" ( obiajni" ili tradicionalni") pravila, razlikuje se od
sistema do sistema. +ojam ustav se tako%er koristi i u u3em znaenju , kojim se oznaava jedan, najvi$i
dokument (0pisani ustav2), iji je cilj kodi&ikovanje najznaajniji" ustavni" odredbi- to je najvi$i zakon u
zemlji. +o$to sve najva3nije odredbe ne mogu da budu sadr3ane u jednom dokumentu, ustav se ne poklapa sa
ustavnim pravom.
11) VRSTE USTAVA
' Ustavi se mogu klasi&icirati na razliite naine
) u zavisnosti od oblika i statusa njegovi" odredaba ( da li je pisani ili nepisani, kodi&ikovani ili
nekodi&ikovani) -
) u zavisnosti od naina na koji se mo3e promijeniti ( da li je vrst ili mek ) -
) u zavisnosti od stepena u mojem se primjenjuje ( da li je djelotvoran, nominalan ili &asada ' ustav)
) u zavisnosti od sadr3ine i institucionalnog ure%enja koje uspostavlja (da li je monar"ijski ili republikanski,
&ederalan ili unitaran, predsjedniki ili parlamentaran )
2 PISANI I NEPISANI USTAV
' U praksi, pisani ustavi su sadr3ani u zakonima, dok se nepisani oslanjaju na obiaje i tradiciju. +isani ustavi
su ljudski proizvod, u smislu $to su 0stvoreni2, dok se na nepisane gleda kao na organske tvorevine koje su
se razvijale tokom istorije. ,amo tri liberalne demokratije (Izrael, Novi 5eland i 6elika .ritanija), i manji
broj nedemokratski" dr3ava (.utan, ,audijska !rabija i Oman), nemaju pisane ustave. Ni jedan ustav nije u
potpunosti pisan, u smislu da su sva njegova pravila &ormalna i pravno primjenjiva. U su$tini, danas je
nemogu1e govoriti o ovoj vrsti podjele ustava, jer su svi ustavi mje$avina pisani" i nepisani" pravila, iako se
ravnote3a medju njima znatno razlikuje.
2 %O$I3I%OVANI I NE%O$I3I%OVANI USTAV
U kodi&ikovanom ustavu dokument je sam po sebi najvisi, po$to predstavlja 0vi$e2 pravo, u stvari najvisi
zakon u zemlji. Ustav obavezuje sve politike institucije, ukljucujuci i one koje usvajaju obicne zakone.
#odi&ikovani ustav na taj nacin uspostalvja "ijerar"iju zakona.. ,tatus kodi&ikovanog dokumenta obezbje%en
je time sto su makar neke od odredaba ukorijenjene, odnosno te$ko i" je promijeniti ili poni$titi. 5atim,
logika kodi&ikovanja name1e da ustav, po$to odre%uje obaveze, ovla$tenja i &unkcije institucija vlasti kao
0vi$i2 zakon, mora da bude pravedan, $to znai da sva politika tijela moraju da potpadaju pod vlast sudova,
posebno vr"ovnog ili ustavnog.
Nekodi&ikovani ustavi nisu brojni i imaju veoma razliita obilje3ja. .ritanski ustav se smatra
nekodi&ikovanim ustavom. Ovakvi ustavi imaju veliki broj izvora, a najznaajniji su statutarni zakoni,
obiajno pravo, konvencije i djela nacionalno znaajni" autora, u kojima se poja$njavaju i obja$njavaju
nepisani dijelovi ustava. Nepostojanje kodi&ikovanog dokumenta podrazumijeva da legislatura ima
suverenu, odnosno neogranicenu vlast. Ona ima pravo da usvoji ili ponosti svaki zakon, pri cemu nema tijela
koje moze da ukine njene zakone.
2 'VRSTI I ME%I USTAVI
#odi&ikovani ustavi su uglavnom relativni vrsti, po$to su nji"ove odredbe na neki nain sadr3ane u 0vi$em2
zakonu. Nekodi&ikovani ustavi se pokazuju kao meki i prilagodljivi, zato sto zakoni od ustavnog znacaja
mogu da se promjene redovnom zakonodavnom procedurom. /e%utim, ne postoji jednostavan odnos
izme%u pisani" ustava i rigidnosti, ili nepisani" ustava i &leksibilnosti.
2 $JELOTVORAN4 NOMINALAN i+i 3ASA$A 5 USTAV
7&ikasan ustav je onaj koji ispunjava dva kriterijuma a) da su prakticni poslovi vlade u skladu sa ustavom...
b) da bez obzira na nacin, ustav moze da ogranici ponasanje vlade. On za"tijeva da se ustavnim pravilima
ogranici vlada i ustavni konstitucionalizam.
Nominalni ustavi' nji"ov tekst ili principi mogu tacno da odrede ponasanje vlade, ali propustaju da je
ogranice.
8asada' ustavi * oni se znacajno razlikuju od politicke prakse i, u najboljem slucaju, imaju jedino
propagandnu ulogu, sto je posebno slucaj u diktatorskim i autoritativnim drzavama.
11) %ONVENCIJA
' U svakodnevnom govoru konvencija je ili &ormalno politicko okupljanje ili sporazum postignut raspravom
i pregovorima. /e%utim, ustavna konvencija je pravilo ponasanja koje se ne zasniva na pravu vec na obicaju
ili presedanu. Ova nepravna pravila odrzavaju se za"valjujuci domenu ustava ( ono sto je 0ispravno2) ili
prakticnim uslovima ( ono sto 0&unkcionise2). Ovakve konvencije postoje u svim ustavnim sistemima i po
njima se postupa kada su &ormalna pravila nejasna ili nepotpuna. U 0nepisanim2 ustavim, one su posebno
vazne, jer odre%uju procedure, ovlastenja i obaveze najznacajniji" institucija i tako nadokna%uju
nepostojanje kodi&ikovanog dokumenta. One obicno mijenjaju ovlastenja koja su propisana preciznim
pravnim pravilom.
12) %ONSTITUCIONALI6AM
' Usko posmatrano, konstitucionalizam je postojaje ogranicene vlade koju osigurava ustav. Otuda, moze se
reci da konstitucionalizam postoji kada su vladine institucije i politicki procesi e&ikasno ograniceni ustavnim
pravilima. 9ire gledajuci, to je skup politicki" vrijednosti i namjera koje odrazavaju zelju da se zastiti
sloboda ustanovljavanjem unutrasnje i spoljasnje kontrole vlasti. ,toga je konstitucionalizam vid politickog
liberalizma. Obicno se iskazuje kao podrska ustavnim odredbama kojima se postize cilj ogranicavanja vlade
na primjer, kodi&ikovani ustav, povelja o pravima, podjela vlasti, dvodomost i &ederalizam ili
decentralizacija.
1!) SVR"A I 3UN%CIJE USTAVA
a) daju ovla$tenja dr3avama-
b) odre%uju vrijednosti i ciljeve koji ujedinjavaju-
c) obezbje%uju stabilnost vlasti-
d) $tite slobodu-
e) daju legitimitet re3imima.
1#) POJAM OGRANI'ENA VLA$A
' 6lada koja djeluje u okviru ogranicenja, koja obicno namecu zakoni, ustav ili institucionalna kontrola i
ravnoteza.
1&) S%UP.TINE U PO$JELI VLASTI
' ,kupstine imaju kljucnu ulogu u me"anizmu vladavine. ,kupstinama je dodijeljena zakonodavna vlast.
+ojam skup$tina se ponekad koristi za donji dom koji bira narod u dvodomnim sistemima ili za jedini dom u
jednodomnim sistemima. +ored skupstina, koje predstavljaju zakonodavno tijelo, podijeljena vlast jos ima
izvrsne i sudske institucije. ,kupstine stvaraju pravo, one donose zakone. Izvrsna vlast primjenjuje pravo,
ona sprovodi zakone, a sudstvo tumaci pravo, ono prosudjuje o znacenju zakona.
,kupstina predstavlja vezu izme%u naroda i vlade, a dva mogu1a institucionalna rjesenja odnosa izmedju
skupstina i vlade su parlamentarni i predsjednicki sistem.
, 3UN%CIJE S%UP.TINA7
a) zakonodavstvo-
b) predstavljanje-
c) kontrola-
d) politicko regrutovanje-
e) legitimitet.
1)) OSO8INE PARLAMENTARNE VLA$E
' +arlamentarni sistem vladavine jeste onaj u kojem vlada upralvja u skupstini, ili parlamentu i preko nje, i
na taj nacin spaja zakonodavnu i izvrsnu granu vlasti. Iako su zvanicno razdvojene, skupstina i izvrsna vlast
povezane su do te mjere da to narusava doktrinu o podjeli vlasti, koja jasno odvaja parlamentarne sistemem
od predstavnicki".
(lavne osobine parlamentarni" sistema su
a) 6lade se &ormiraju na osnovu rezultata parlamentarni" izbora, i to prema zastupljenosti stranaka u
skipstini- izvrsna vlast ne bira se posebno -
b) 6lada proistice iz skupstine, i obino je ine elnici stranke ili stranaka koje imaju vecinu -
c) 6lada je odgovorna skupstini, jer pociva na njenom povjerenju, te se moze smijeniti (uglavnom to cini
donji dom) ako to povjerenje izgubi -
d) U vecini slucajeva, vlada moze da raspusti skupstinu, sto znaci da su izborna pravila obicno &leksibilna
do krajnji" granica -
e) +o$to je $e& vlade (obicno premijer) zvanicnik parlamenta, postoji i $e& dr3ave ustavni monar" ili
predsjednik koji nije dio izvr$ne vlasti.
1-) PRE$SJE$NI'%I SISTEM
' +redsjednicki sistemi se zasnivaju na strogoj primjeni doktrine o podjeli vlasti, po kojoj se garantuje da
skup$tina i izvrsna vlast &ormalno budu nezavisne jedna od druge i da se odvojeno biraju. (npr. ,!D).
(lavna prednost predsjednicki" sistema je u tome sto se, razdvajanjem zakonodavne i izvrsne vlasti, stvara
unutrasnja tenzija koja pomaze da se zastite individualna prava i slobode.
1/) PO$JELA VLASTI
' +rema doktrini o podjeli vlasti, svaka od tri njene &unkcije (zakonodavna, izvrsna i sudska) treba da budu
povjerena posebnoj grani vlasti (skuppstini, vladi i pravosu%u). ,vr"a podjele vlasti jeste da se rasclani njena
moc , tako da se ocuva sloboda i zastiti od tiranije. +rema ovoj doktrini, &ormalno je neop"odna nezavisnost,
odnosno nemogucnost preklapanja osoblja ovi" grana. /e%utim potrebna je i me%uzavisnost, u vidu podjele
moci, da bi se osigurale kontrola i ravnoteza. +odjela vlasti se najstrozije primjenjuje u ,!D, gdje cini
osnovu Ustava, ali u nekom svom obliku postuje se u svim liberalnim demokratijama, ponajvise kroz
principe nezavisnosti sudstva.
10) $A LI S%UP.TINE STVARAJU POLITI%U9
' Djelovanje skup$tina je te$ko ocijeniti zato sto obavljaju veliki broj &unkcija.
' Da li skup$tine imaju mo1 da utiu na javnu politiku ili su samo priaonice koje skre1u pa3nju sa mjesta
gdje se nalazi i odvija prava vlast: #ljucno pitanje je priroda odnosa skup$tine i izvr$ne vlasti. +rema ovim
kriterijumima, skup$tine se mogu podijeliti na tri $iroke kategorija
a) skup$tine koje kreiraju politiku, sa znacajnom autonomijom i aktivnim uticanjem na praktinu politiku -
b) skupstine koje uticu na politiku, sposobne da je promene, ali samo kao odgovor na vladine inicijative -
c) skup$tine gdje dominira izvrsna vlast, koje imaju zanemarljiv uticaj i samo potvrdjuju odluke vlade.
) ,kupstine koje kreiraju politiku su rijetke. Da bi pozitivno uticala na politicki proces, skupstina mora da
ispuni tri uslova
;. mora da ima znacajna ustavna ovlastenja i da uziva postovanje -
<. treba da je u dobroj mjeri politicki nezavisna od vlade -
=. mora da ima dovoljno organizaciono jedinstvo za preduzimanje odlune akcije.
Najbolji primjer skup$tine koja stvara politiku je ameriko #ongres.
) U parlamentarnim sistemima skup$tine vise uticu na politiku nego sto je kreiraju. U ovim uslovima, uticaj
skup$tine na politiku u najvecoj mjeri zavisi od dva cinioca snage vladajuce partije u parlamentu i njene
sposobnosti da ocuva unutrasnje jedinstvo.
) U parlamentarnim sistemima u kojima dugo postoji dominacija jedne partije, skup$tine su slabe, odnosno
njima dominira izvr$na vlast.>Oigledni primjeri marginalni" skup$tina nalaze se u komunistikim re3imima
i zemljama u razvoju.
21) RA6LO6I SLA8LJENJA S%UP.TINA
a) nastanak disciplinovani" politiki" partija -
b) pove1avanje 0velike2 vlade -
c) organizacione slabosti skup$tina -
d) uspon interesni" grupa i jaanje mo1i medija.
21) POJAM I 3UN%CIJE I6VR.NE VLASTI
' U najsirem znacenju izvrsna vlast je grana vlasti odgovorna za sprovodjenje zakona i politike koju je
usvojila zakonodavna vlast. Ona se prenosi sa $e&ova vlada na lanove organa za sprovo%enje zakona, kao
sto su policija i vojska, a ukljucuje i ministre i drzavne sluzenike. U uzem smislu, oznacava manje tijelo koje
cine oni koji donose odluke i imaju opstu odgovornost za pravac i koordinaciju vladine politike.
8unkcije izvr$ne vlasti
;. ceremonijalne du3nosti -
<. kontrola kreiranja politike -
=. popularno politiko vo%stvo -
?. upravljanje birokratijom -
@. rje$avanje kriza.
22) PRE$SJE$NI'%A VLA$A
' +redsjednicki sistem vlasti odlikuje ustavna i politicka podjela vlasti izme%u zakonodavne i izvrsne grane.
Aako, izvrsnu vlast ima izabrani predsjednik koji nije neposredno odgovoran skupstini, niti ga ona moze
smijeniti.
Osnovna obiljezja predsjednickog sistema su
a) vlada i skupstina se posebno biraju i svaka ima niz nezavisni" ustavni" ovlastenja -
b) uloga $e&a drzave i predsjednika vlade ujedinjene su u kancelariji predsjednika -
c) izvrsna vlast je koncentrisana u rukama predsjednika, dok su kabinet i ministarstva samo savjetnici koji su
njemu odgovorni -
d) postoji &ormalna podjela osoblja zakonodavne i izvrsne vlasti (osim u polupredsjednickim sistemima) -
e) izborni mandati su nepromjenjivi. Niti predsjednik moze da raspusti skupstinu, niti onda moze da ga
smijeni.
2!) PRE6I$ENCIJALI6AM
' +ersonalizovano vo%stvo u vidu izvrsnog predsjednika, koje je odvojeno od partija ili drugi" vladini" tijela.
2#) POJAM 8IRO%RATIJE
' .irokratija (doslovno 0vladavina inovnika2) u svakodnevnom govoru ima pejorativno znacenje i odnosi se
na besmislenu administrativnu rutinu, odnosno birokratsku sporost i nepotrebne komplikacije. U drustvenim
naukama, pojam birokratije se koristi preciznije i neutralnije, ali se odnosi na mnoge razlicite pojave, kao sto
su vladavina zvanicnika koji nisu birani, administrativni vladin aparat i racionalni nacin organizovanja.
.irokratiju odlikuju precizna organizacija i pro&esionalna administracija, zasnovane na pravilima.
2&) ULOGA 8IRO%RATIJE
;. vo%enje administracije -
<. davanje politicki" savjeta -
=. artikulacija i agregacija interesa -
?. odr3avanje politike stabilnost.
2)) %LIJENTELI6AM
' Odnos u kojem vladini organi sluze interesima grupa klijenata, za cije su regulisanje i nadgledanje
odgovorni.
2-) %ORUPCIJA
' +rema op$tem znaenju, korupcija je stanje moralne iskvarenosti. #aze se da vlast kvari jer podstice zelju
za dominacijom i bezosjecajnost prema patnjama drugi". Aacnije, korupcija je kvazipravni pojam koji
oznacava propust da se na 0odgovarajuci2 nacin ispunjavaju javne odgovornosti, zbog sopstvene koristi. U
vecini slucajeva korupcija ima materijalno ili usko &inansijsko obiljezje, pri cemu je njen najcesci politicki
izraz davanje mita. Na stepen korupcije u nekoj ustanovi ili sistemu utice mnostvo cinilaca, kao sto su
djelotvornost spoljne kontrole, nivo administrativne discipline, snaga interni" pravila i normi, i op$ti nivo
privrednog razvoja.
2/) I6VORI 8IRO%RATS%E MO:I
' Ari su osnovna izvora birokratske mo1i
;. strate$ki polo3aj birokrata u politikom procesu -
<. logistiki odnos izme%u birokrata i ministara -
=. status i strunost birokrata.
20) %ONTROLA 8IRO%RATIJE
' Osnovni oblici kontrole nad birokratijom su sljedeci
;. stvaranje me"anizama politicke odgovornosti -
<. politizacija dr3avne slu3be - =. stvaranje kontrabirokratije.