Focjusz Biblioteka T. 1 PDF

FOCJUSZ
BIBLIOTEKA

TOM I

KODEKSY 1 150

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl

MMIII

WYKAZ SKRTW
Beck H. G. Beck Kircbe und theologische Literatur im byzantinischen Reicb,
Mnchen 1959 (Byzantinisches Handbuch im Rahmen des Handbuchs der
Altertumswissenschaft, t. l, cz. 2).
CB Corpus Bonnense - Corpus scriptorum historiae Byzantinae, editio emenda-
tior et copiosior, consilio B. G. Niebuhrii C. F. instituta, Bonn 1828-1897.
Cod. Codex lub Codices (Kodeks" lub Kodeksy") Biblioteki Focjusza.
FGH Die Fragmente der griechischen Historiker, wyd. F. Jacoby, t. I-II, Berlin
1923-1926.
FHG Fragmenta Historicorum Graecorum wyd. C. Mller, 5 tomw, Paris 1841,
1848, 1849, 1851, 1870.
GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten (drei) Jahrhunderte,
Berlin 1897 nn.
gr. grecki, po grecku.
Hunger H. Hunger Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, t. I-II,
Munchen 1978 (Byzantinisches Handbuch im Rahmen des Handbuchs der
Altertumswissenschaft t. 2, cz. 5).
Krumbacher K. Krumbacher Gescbichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis
zum Ende des ostrmischen Reiches (527-1453), Munchen 1897, N. York
1958.
Mansi J. D. Mansi Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Floren-
tiae-Venetiis 1759 nn.
PG J. P. Migne Patrologiae cursus completus. Series Graeca, 1-161, Parisiis
1857-1866.
PL J. P. Migne Patrologiae cursus completus. Series Latina, 1-217, Parisiis
1844 nn.
R.E. Pauly-Wissowa Real-Encyklopdie der classischen Altertumswissenschaft,
Stuttgart 1893 nn.
SCh Sources Chretiennes, wyd. H. de Lubac, J. Danielou, C. Mondesert, Paris
1942 nn.
SWP J. M. Szymusiak, M. Starowieyski Sownik wczesnochrzecijaskiego pimien-
nictwa, Pozna 1971 (Staroytna myl chrzecijaska, pod red. J. M. Szy-
musiaka, t. II).

Focjusz le swemu ukochanemu bratu Tarazjuszowi
pozdrowienie w Panu
Kiedy zgodnie z jednomylnym postanowieniem senatu i rozkazem cesa-
rza * zostaem wyznaczony na czonka poselstwa * do Asyryjczykw
8
, po-
prosie, najdroszy z mych braci, Tarazjuszu, ebym napisa ci streszczenia
ksiek, przy ktrych lekturze nie bye wrd nas obecny. Chcesz bowiem
mie jednoczenie pociech w ciko znoszonej rozce, a take mono za-
poznania si, nawet w sposb pobieny i oglny, z ksikami, ktrych nie
przeczytae z nami (do liczby trzystu brakuje ich pitnastu plus jedna, nie
wicej; taka jest, sdz, liczba ksig, jakie wypado mi przeczyta wwczas,
gdy byem pozbawiony twego towarzystwa)/'
1
Zbyt pno moe, na twoje
gorce yczenie i usiln prob, lecz za to szybciej ni mona byoby si spo-
dziewa, udao mi si znale sekretarza, tak e opracowaem te ksiki, kt-
re zachoway si w mej pamici. W ten sposb wywizaem si naleycie z po-
winnoci wobec twego yczenia i twej proby.
* Uwaga: Nawiasy pokrge w tekcie przekadu pochodz z oryginau greckiego Bi-
blioteki; liczby zawarte w nawiasach kwadratowych odnosz si do foliaw rkopisu. Aka-
pity w przekadzie odpowiadaj akapitom oryginau.
1
Na tronie bizantyskim zasiada wwczas cesarz Micha III (842-867).
2
Focjusz mwi tu o misji dyplomatycznej z 855 r.; por. Przedmowa, s. IX.
3
Mianem Asyryjczykw obejmowano w Bizancjum rwnie wszystkie ludy Bliskiego
Wschodu.
Streszczenia ksiek zostan ujte w takiej kolejnoci, w jakiej poda mi
kad z nich moja pami, nie bdzie wic dla nikogo trudno wyszuka za-
rwno te, ktre dotycz historii, jak i te, ktre traktuj o innych rnorod-
nych tematach
4
................
Gdy ty kiedy zabierzesz si do czytania i studiowania tych ksig, i, jeli nie-
ktre streszczenia wydadz ci si opracowane w sposb niewystarczajcy czy
niezbyt dokadny, nie dziw si temu. Dla kogo bowiem, kto czyta jedn tyl-
ko ksik chcc uchwyci jej tre, zachowa j w pamici i wyrazi na
pimie, jest to praca godna trudu. Jeeli jednak czyta si kolejno wiele ksi-
ek, nie jest, moim zdaniem, rzecz atw przypomnie sobie dokadnie ich
zawarto, tym bardziej e od tego czasu upyno ju wiele lat. Dla mnie
wszystko to, co jest w moich lekturach rzecz zwyk, i nie mogo ze wzgldu
na swe znaczenie i uyteczno uj twoim rozwaaniom, nie byo przedmio-
tem takiej troski jak reszta. Dlatego te celowo pominem szczegy trak-
tujc spraw pobienie. Jeli ponadto w streszczeniach znajdzie si jaka inna
poyteczna myl, o ktr nie prosie, to tym lepiej sam j zrozumiesz.
Wiadomoci, jakie podaj, przydadz ci si niewtpliwie do zapamitania
lub pobienego przypomnienia sobie tego, co sam osigne w swoich lektu-
rach, do znalezienia przygotowanych materiaw, ktrych poszukujesz, jak
rwnie do tego, co nie stanowio jeszcze przedmiotu twych gbszych stu-
diw.
1
Przeczytalimy
1
rozpraw kapana Teodora
2
Ksika witego Dionizego
jest autentyczna
3
. W publikacji tej zbija si cztery zarzuty: 1. Jeli ksika
jest autentyczna, to dlaczego przynajmniej niektrzy Ojcowie yjcy w cza-
sach pniejszych nie cytowali z niej sw czy przykadw? [1b] 2. Syn
4
W rkopisach luka o objtoci omiu wierszy, z ktrych zachoway si jedynie pierwsze
sowa rozpoczynajce kady kolejny wiersz. Wynika z nich, e autor wyraa obaw, by tak
rnorodna tematyka (to poikilon) nie wywoaa u czytelnika przesytu (ho koros). Prb
rekonstrukcji podj J. Quasten Initiation aux Peres de l'Eglise, t. I, Paris 1955, s. 5;
por. K. Ziegler, [w:] R.E., t. XXXIX (1941), kol. 685.
1
W tekcie Focjusza wystpuje zazwyczaj forma anegnosthe (hemin, moi) - przeczytano
(nam, mi) ksik, dzieo, traktat czy dokadniej: wysuchalimy (wysuchaem) tego, co
przeczyta lektor, anagnostes. Std te akroates znaczy suchacz lub czytelnik, akoe -
suchanie (lektury), czytanie, por. Przedmowa, s. XV. Staroytni Grecy i Bizantyczycy
nawet przy indywidualnej lekturze czytali zwykle na gos.
2
Teodor - y prawdopodobnie w VI w. Rozprawa jego nie zachowaa si; por. R.E.,
t. V (1934), kol. 1916.
3
w. Dionizy Areopagita - nawrcony przez w. Pawa na Areopagu (por. Dzieje Apo-
stolskie, 17, 32). Tu chodzi o Dionizego Pseudo-Areopagit z V/VI w. podszywajcego
si pod imi witego; por. SWP, s. 341-342.
Pamfila, Euzebiusz
4
, ktry dokona spisu ksiek pira naszych witych Oj-
cw, nie pozostawi adnej wzmianki o niej. 3. Dlaczego omawiana ksika
daje szczegowy wykad tradycji religijnych narastajcych w Kociele stop-
niowo i przez dugi czas? [2a] Dionizy Wielki y, jak wykazuj Akta,
wspczenie z Apostoami, ksika natomiast traktuje gwnie o tradycjach
powstajcych w Kociele powoli i w czasach pniejszych. Przypuszczenie, e
Dionizy opisa tradycje, ktre ksztatoway si w Kociele dugo po mierci
Dionizego Wielkiego, jest, powiadaj, czczym wymysem i spraw nie za-
sugujc na wiarygodno. 4. Dlaczego rzeczona ksika wspomina list
Ignacego
5
natchnionego przez Boga? Szczytowe lata Dionizego przypady na
czasy Apostow. Ignacy ponis mier mczesk za panowania Trajana,
a wanie on na krtko przed mierci napisa cytowany w tej ksice list.
Takie s cztery zarzuty, ktre autor usiuje zbi i stwierdza z ca sta-
nowczoci, e ksika Dionizego jest, jego zdaniem, autentyczna.
2
Przeczytalimy Wprowadzenie do Pisma witego Adriana
1
. Ksika po-
yteczna dla neofitw.
3
Przeczytalimy Histori Nonnososa
1
, w ktrej zamieszcza on sprawozdanie
ze swego poselstwa do Etiopw, Amerytw i Saracenw
2
, ludw najsilniej-
szych wrd im wspczesnych, oraz z misji dyplomatycznej do innych ple-
mion wschodnich.
W cesarstwie rzymskim panowa wtedy Justynian
3
. Wadc Saracenw by
4
Euzebiusz (ok. 260-ok. 339) z Cezarei Palestyskiej (dzi. Kajsajrije w Izraelu) -
biskup Cezarei (od 313 r.?), uczony, apologeta, historyk Kocioa, zwolennik orygenizmu,
ucze Pamfila (patrz Cod. 13 przyp. 3). Euzebiusz jest take autorem dzie omawianych
w Cod. 9, 10, 11, 12, 13, 27, 39, 118, 127.
5
w. Ignacy z Antiochii - drugi po Piotrze Apostole biskup w Kociele antioche-
skim, ponis mczesk mier prawdopodobnie w 107 r., za panowania cesarza Trajana
(98-117); por. SWP, s. 201-203.
1
Adrian (V w.) - egzegeta grecki, najprawdopodobniej adresat listu w. Nila (Epist.,
2, 40 n.; PG, 79, kol. 225). Utwr Adriana zachowa si w caoci (wyd. F. Goesling,
Berlin 1888; PG, 98, kol. 1273-1316); por. SWP, s. 16.
1
Nonnosos - y w epoce Justyniana, pochodzi 7 rodziny ydowskiej, ktrej przedsta-
wiciele trudnili si dyplomacj na dworze cesarskim od trzech pokole. Utwr nie zacho-
wany, znany jedynie w streszczeniu focjaskim (wyd. B. G. Niebuhr CB, 1829; E. Muller
FHG, 4, s. 178-180); por. Krumbacher, s. 240, 518, Hunger, t. I, s. 303, t. II, s. 427,
R.E., t. XVII (1937), kol. 920.
2
Etiopowie - w staroytnoci nazwa ciemnoskrych ludw zamieszkujcych ziemie na
pd. od Egiptu. Ameryci - lud zamieszkujcy dzisiejszy Jemen. Saraceni - mieszkacy pn.
zach. terytoriw Arabii.
potomek Aretasa, Kaisos. Aretas rwnie piastowa godno filarchy
4
; do nie-
go to wysa panujcy podwczas cesarz Anastazjusz
5
posa w osobie dziadka
omawianego Nonnososa
6
, ktry doprowadzi do zawarcia pokoju. Zreszt
ojciec Nonnososa (mia na imi Abrames) take posowa do filarchy Sara-
cenw Alamundara i wyjedna uwolnienie dwch najwyszych dowdcw
rzymskich strategw Timostrata i Jana, ktrzy byli jecami wojennymi.
Uwolnienie strategw zaatwiono jako przysug wywiadczon dla cesarza
Justyna
7
.
Kaisos, do ktrego wysano Nonnososa, sta na czele dwch najznaczniej-
szych u Saracenw plemion: Chindenw i Maadenw. Zanim jeszcze wy-
znaczono na posa samego Nonnososa, do tego Kaisosa wysano na rozkaz Ju-
styniana ojca Nonnososa. Zawar on traktat pokojowy. Na jego mocy otrzy-
ma jako zakadnika rodzonego syna Kaisosa (nazywa si on Mauias) i przy-
wiz go do Bizancjum na dwr Justyniana. Dopiero pniej w poselstwie
wyruszy Nonnosos dla zaatwienia dwch spraw [2b]: mia sprowadzi do
cesarza Kaisosa, jeli tylko okae si to moliwe; pojecha do krla Aksu-
mitw (rzdy nad tym plemieniem sprawowa wwczas Elesbaas) i poza tym
dotrze do Amerytw
8
.
Aksumis
9
jest miastem bardzo duym, stanowi co w rodzaju stolicy caej
Etiopii lecej na poudniowym-wschodzie od cesarstwa rzymskiego.
Nonnosos wystawia si w czasie podry na zasadzki tubylczych plemion,
naraa si na liczne niebezpieczestwa groce mu ze strony drapienych
zwierzt, zmaga si z trudnociami terenowymi, czsto popada w grone
sytuacje, mimo to doprowadzi swoj misj do koca i powrci do ojczyzny
cay i zdrowy.
Po drugim z kolei poselstwie Abramesa Kaisos przyby do Bizancjum
10
,
podzieli wasny kraj midzy swych braci: Ambrosa i Jezidasa, sam otrzyma
od cesarza wadz nad Palestyn; wraz z sob przywid wielk mas swoich
poddanych.
To, co obecnie, jak powiadaj, nazywa si sandaami", staroytni mienili trzewikami";
turban" nazywa si phasolis"
11
.
3
Cesarz Justynian (527-565).
4
Filarcha - wdz plemienia, przywdca.
5
Cesarz Anastazjusz I (491-518).
6
Dziadkiem Nonnososa byt Euporos.
7
Cesarz Justyn I (518-527).
8
Nonnosos sta na czele poselstwa (533 r.), ktre miao na celu pozyska w Etiopach
i Amerytach sprzymierzccw przeciw Persom oraz zama monopol perski w handlu jed-
wabiem z Chinami; por. G. Ostrogorski Dzieje Bizancjum, Warszawa 1967, s. 85.
11
Aksumis (dzi. Aksum) - miasto zaoone' w I tysicleciu przed Chr., byo stolic pastwa
staroetiopskicgo (I-VII w.); orodek religijny Koptw.
10
Bizancjum - starogrccka nazwa Konstantynopola uywana w jyzyku klasycyzujcym;
por. O. Jurewicz Miasto o piciu nazwach (Lygos-Byzantion-Antonia-Konstantynoupolis-
-Istambul), ,,Meander", t. XVIII (1963), s. 467-473.
11
Akapit stanowi zapewne uwag marginesow Focjusza dotyczc sownictwa, ktra dostaa si
do tekstu.
Wikszo Saracenw, zarwno ci z Fenikonu
12
, jak i ci spoza tego miasta
i gr zwanych Taureskimi
13
uwaaj pewne miejsce, powicone jakiemu
bogu, za wite i gromadz si tam dwa razy do roku. Pierwsze z obu zgro-
madze trwa przez cay miesic, przedua si do poowy wiosny i koczy
wwczas, gdy Soce minie znak Byka. Drugie zgromadzenie rozciga si
na dwa miesice; zebrani zwouj je po letnim przesileniu Soca.
Podczas tych zgromadze, opowiada Nonnosos, yj oni w cakowitym
pokoju nie tylko midzy sob, lecz take ze wszystkimi ludmi swego kraju.
Co wicej, mwi oni, e rwnie dzikie zwierzta pozostaj w pokoju nawet
z ludmi, a nie tylko midzy sob. Opowiada si rwnie o wielu innych
dziwach nie rnicych si od bajek.
Adulis
14
jest oddalona od Aksumis, powiada Nonnosos, o pitnacie dni
drogi. W czasie podry Nonnososa i jego orszaku miao miejsce zadziwiajce
widowisko koo Aue
15
(Aue ley w poowie drogi midzy Aksumis i Adulis).
Pojawio si niemae, liczce prawie pi tysicy, stado soni. Sonie przeszy
przez wielk rwnin [3a] i adnemu tubylcowi nie byo atwo si do nich
zbliy i przepdzi je z pastwiska. Takie oto widowisko przeyli oni w cza-
sie podry.
Trzeba te powiedzie o klimacie, jak si stopniowo zmienia midzy mia-
stami Aue i Aksumis. Jest on zupenie rny w zimie w lecie. Kiedy Soce
znajduje si w znakach Raka, Lwa i Panny, klimat a do Aue jest taki sam,
jak u nas. Panuje niepodzielnie lato, trwa okres suszy. Poczwszy od Aue w
kierunku Aksumis i w caej pozostaej Etiopii jest surowa zima, nie sroy si
jednak przez cay dzie, wszdzie zaczyna si od poudnia. Powietrze zasnu-
wa si chmurami i zalewa ziemi gwatownymi deszczami. Wwczas wanie
przybiera take Nil, rozlewa si i zamienia Egipt w morze nawadniajc zie-
mi. Gdy Soce minie znaki Kozioroca, Wodnika i Ryb, dzieje si odwrot-
nie. Klimat u Adulitw a po Aue zalewa krain deszczami, a ludzie, ktrzy
mieszkaj midzy Aue i Aksumis, jak i w pozostaej Etiopii, maj lato; ziemia
roztacza przed nimi swoje uroki.
Nonnosos odpyn z Farsany
16
i przyby do wyspy pooonej na kracach
archipelagu. Tam zdarzyo si mu co takiego, e nawet samo opowiadanie
o tym wydaje si zadziwiajce. Zasta bowiem jakie istoty o ksztacie i wy-
gldzie ludzkim, malekie i poronite na caym ciele gstym wosem. Za m-
czyznami szy kobiety zupenie do nich podobne i dzieci mniejsze od m-
czyzn. Wszyscy byli nadzy, jedynie wskie paseczki ze skry osaniay doro-
sym ich cechy pciowe, tak mczyznom jak i kobietom. Nie zachowywali si
ani wrogo, ani dziko, posiadali gos ludzki, lecz mwili jzykiem cakiem
niezrozumiaym dla wszystkich ich ssiadw, a tym bardziej dla towarzyszy

12
Fenikon (Phoinikn ktne) - bliej nie zlokalizowana miejscowo w Arabii (por. Cod. 250); por.
R.E.. t. XX (1941), kol. 382-388.
13
Gry Taureskie (Tauros, Taurena are) w Azji Mniejszej.
14
Adulis (dzi. Zula) - miasto nad Zatok Arabsk; por. R.E.. t. I (1894), kol. 431.
15
Aue (Aue, dzi. Jeha); por. R.E.. t. II (1896), kol 2263.
16
Farsana (Pharsan) - nazwa jakiej wyspy w Zatoce Arabskiej.
Nonnososa. ywili si skorupiakami i rybami wyrzucanymi przez morze na
brzeg wyspy. Nie mieli w sobie zuchwaoci, wrcz przeciwnie, patrzc na
nas, ludzi, stali oniemieleni tak, jak my stajemy zdziwieni na widok wiel-
kich dzikich zwierzt.
4
Przeczytalimy dzieo Teodora Antiocheczyka
1
Za Bazylim przeciw Euno-
miuszowi w 25 ksigach
2
. Autor nie jest byskotliwy w stylu, lecz [3b] co
do myli i argumentacji jest bardzo zwizy i daje bogactwo znakomitych
wiadectw wzitych z Pisma witego. Niemal sowo po sowie obala argu-
menty Eunomiusza. Za pomoc licznych dowodw ukazuje jego nieznajomo
nauk wieckich, a jeszcze bardziej naszej teologii. Autorem tego dziea jest,
sdz, ten, ktry by biskupem Mopsuestii.
5
Jednoczenie przeczytalimy Za Bazylim przeciw Eunomiuszowi Sofroniu-
sza
1
. Autor jest duo bardziej zrozumiay ni Teodor i duo bardziej cisy.
Nie krytykuje wszystkich pism Eunomiusza, lecz nka i obala sw przekonu-
jc argumentacj wszystkie te punkty, ktre wydaj si najwaniejsze i za-
sadnicze w herezji Eunomusza. Posuguje si stylem lapidarnym, zdania jego
s na og zwarte, nie wycyzelowane, urywane, jednak nie bez wdziku; sama
argumentacja logiczna ju stanowi ozdob.
6
Przeczytalimy rwnie Za Bazylim przeciw Eunomiuszowi Grzegorza
z Nyssy
1
. Co do stylu jest on znakomity, jak kady retor, sprawia przy-
1
Teodor Antiocheczyk (ok. 259-428) - biskup Mopsuestii, wybitny egzegeta Pisma
witego. Dzieo jego nie zachowao si (fragmenty wyd. PG, XLVI). Jest Teodor rw-
nie autorem dzie omawianych w Cod. 38, 81; por. SWP, s. 368-370.
2
Chodzi tu o Bazylego Wielkiego (329-379) - biskupa Cezarei Kapadockiej zwalcza-
jcego herezj ariask, brata Grzegorza z Nyssy, oraz o Eunomiusza - biskupa Cyzyku
w 360 r. (zm. 393 r.) usunitego z urzdu za herezj ariask, przywdc sekty anomej-
czykw, wedug ktrych Syn Boy zrodzony" nie moe by Bogiem ,,z natury" i przez to
jest niepodobny", anmoios, do Boga. O Eunomiuszu por. SWP, s. 138. Bazylego i Eu-
nomiusza dotycz te dziea omwione w Cod. 5, 6, 7. Bazyli jest autorem dzie omwio-
nych w Cod. 141, 142, 143, 144; Eunomiusz - dzie omwionych w Cod. 137, 138.
1
Sofroniusz - autor nieznany, moe jest nim Sofroniusz z Betlejem (IV w.), mnich (?),
uczony, znawca jzyka hebrajskiego, greckiego i aciny, tumacz m.in. pism w. Hieronima;
por. SWP, s. 357-358. Utwr nie zachowa si.
1
Grzegorz z Nyssy (335-394) - brat Bazylego Wielkiego, biskup Nyssy. Utwr zacho-
wa si (wyd. PG, 45, kol. 248-464, 572-1121; W. Jaeger Gregorii Nysseni Opera, t. I,
Leiden 1960, wyd. 2).
jemno uszom
2
. On take nie krytykuje bez przerwy dziea Eunomiusza.
Jest jednak bardziej zwizy ni Teodor, ale jednoczenie bardziej rozwleky
ni Sofroniusz. Obfituje bowiem w argumenty i przykady. Mona z ca
bezstronnoci powiedzie, e piknem, blaskiem i wspaniaym wdzikiem
gruje nad Teodorem w tej samej mierze, w jakiej Teodor przewysza go
w obfitoci i brzemiennoci swoich dialektycznych wnioskw.
7
Przeczytalimy inne dzieo tego Grzegorza z Nyssy na ten sam temat.
Autor zabiera si w nim do Eunomiusza z duo wiksz si argumentacji,
burzy mocno obwarowane twierdze jego herezji
1
. Pikno wyraania si, oka-
zao stylu poczona ze sodycz objawiaj si tu w sposb niezwyky.
8
Przeczytalimy Traktat o zasadach Orygenesa w czterech ksigach
1
. Pierw-
sza traktuje o Ojcu, Synu i Duchu witym. Autor ogromnie w niej bluni
twierdzc, e Syn zosta stworzony przez Ojca, a Duch wity przez Syna
i e Ojciec przenika wszystkie byty, Syn natomiast jedynie byty obdarzone
rozumem, Duch wity tylko te, ktre zostay zbawione. Gosi nadto jesz-
cze inne ogromne absurdy pene bezbonoci: plecie o wdrwce [4a] dusz,
o gwiazdach majcych dusze i inne tego rodzaju niedorzecznoci. Ksiga
pierwsza jego traktatu jest przepojona bajecznymi wymysami o Ojcu i (jak
sam powiada) o Chrystusie, i Duchu witym, a nadto o bytach wyposao-
nych w rozum.
Ksiga druga zajmuje si wiatem i yjcymi na nim stworzeniami. Autor
utrzymuje, e Bg Prawa i Bg Prorokw jest jednym Bogiem i e Bg Sta-
rego i Nowego Zakonu jest tym samym Bogiem. Omawia take Wcielenie
Zbawiciela, wyjania, e ten sam duch oywia Mojesza, pozostaych Proro-
kw i witych Apostow; mwi jeszcze o duszy, zmartwychwstaniu, karze
i nagrodach.
Trzecia porusza problem wolnej woli i to, e szatan i wrogie moce,
wedug Pisma witego, prowadz walk z rodzajem ludzkim. Utrzymuje,
e wiat zosta stworzony i e przeminie, poniewa ma swj pocztek
w czasie.
Czwarta traktuje o kocu wiata i o tym, e Pismo wite Starego
i Nowego Testamentu pochodzi z natchnienia Boego. Na zakoczenie wska-
zuje, jak naley czyta i rozumie Bibli.
2
Patrz Cod. 1 przyp. 1.
1
Mowa o dziele Refutacja wyznania Eunomiusza (Refutatio confessionis Eunomii, wyd.
PG, 465-572; W. Jaeger, dz. cyt., t. II, s. 321-410).
1
Orygenes (ok. 185-254) - kapan z Aleksandrii, filozof, apologeta, teolog, kierownik
9
Przeczytalimy Przygotowanie ewangeliczne Euzebiusza
1
w 15 ksigach,
w ktrych autor poddaje oglnej krytyce czcze dysputy pogaskich Hellenw
i zarzuca im, e do koca pozostawali z sob w niezgodzie.
Przypomina te na pocztku pitnastej ksigi i w kocu innego traktatu,
ktry nazywa Dowodem ewangelicznym
2
, bdcym cigiem dalszym Przygo-
towania ewangelicznego
3
, e ten drugi traktat jest w sumie argumentacj oba-
lajc herezj pogastwa, pierwszy natomiast potwierdzeniem zapowiedzi
ewangelijnej.
10
Przeczytalimy Dowd ewangeliczny Euzebiusza w dwudziestu ksigach
1
.
11
Przeczytalimy Przygotowanie kocielne Euzebiusza w...
ksigach, w ktrych wypisy...
1
.
12
Przeczytalimy Dowodzenie kocielne Euzebiusza w...
ksigach
1
.
13
Przeczytalimy dwie ksigi Krytyki i apologii
1
Euzebiusza, pniej dwie na-
stpne, ktre rni si od dwch pierwszych w pewnych ustpach, w pozo-
aleksandryjskiej szkoy katechetycznej, twrca teorii apokastazy. Z oryginau greckiego za-
choway si fragmenty (wyd. PG, 11, kol. 111-414) teologicznej syntezy nauki chrzecija-
skiej; por. SWP, s. 304. Zachowa si przekad aciski Rufina (wyd. PG, 11; P. Koet-
schau, Berlin 1913).
1
2
Oba dziea stanowi cao apologetyki, skierowanej gwnie przeciw neoplatonizmowi
Porfiriusza; por. SWP, s. 144, .327. Dowd ewangeliczny (Demonstratio Evangelica)
w 20. ksigach, z ktrych zachowao si dziesi i fragment ksigi pitnastej (wyd. PG,
22, kd. 13-793; Heikel, Berlin 1913); por. SWP, s. 144.
3
Przygotowanie ewangeliczne (Praeparatio Euangelica) zachowane (wyd. PG, 21
K. Mras, [w
:
] CGS, 43, t. 1-2 (1954-1956); ks. I - J. Sirinelli, E. des Places, [w:]
SCh, 206 (1974), ks. II-III - E. des Places, [w:] SCh, 228 (1976), ks. IV 1-V 17 -
O. Zink, E. des Places, [w:] SCb, 262 (1979), ks. V 18-VI - E. des Places, [w:] SCb.
266 (1980), ks. VII - G. Schrocder, [w:] SCb, 215 (1975), ks. XI - E. des Places, [w:]
SCh, 292 (1982)).
1
1
1
1
Dzieo nie zachowane.
9
Przeczytalimy Przygotowanie ewangeliczne Euzebiusza
1
w 15 ksigach,
w ktrych autor poddaje oglnej krytyce czcze dysputy pogaskich Hellenw
i zarzuca im, e do koca pozostawali z sob w niezgodzie.
Przypomina te na pocztku pitnastej ksigi i w kocu innego traktatu,
ktry nazywa Dowodem ewangelicznym
2
, bdcym cigiem dalszym Przygo-
towania ewangelicznego
3
, e ten drugi traktat jest w sumie argumentacj oba-
lajc herezj pogastwa, pierwszy natomiast potwierdzeniem zapowiedzi
ewangelijnej.
10
Przeczytalimy Dowd ewangeliczny Euzebiusza w dwudziestu ksigach
1
.
11
Przeczytalimy Przygotowanie kocielne Euzebiusza w...
ksigach, w ktrych wypisy...
1
.
12
Przeczytalimy Dowodzenie kocielne Euzebiusza w...
ksigach
1
.
13
Przeczytalimy dwie ksigi Krytyki i apologii
1
Euzebiusza, pniej dwie na-
stpne, ktre rni si od dwch pierwszych w pewnych ustpach, w pozo-
aleksandryjskiej szkoy katechetycznej, twrca teorii apokastazy. Z oryginau greckiego za-
choway si fragment) (wyd. PG, 11, kol. 111-414) teologicznej syntezy nauki chrzecija-
skiej; por. SWP, s. 304. Zachowa si przekad aciski Rufina (wyd. PG, 11; P. Koet-
schau, Berlin 1913).
1
Patrz Cod. l przyp. 4.
2
Oba dziea stanowi cao apologetyki, skierowanej gwnie przeciw neoplat9nizmowi
Porfiriusza; por. SWP, s. 144, 327. Dowd ewangeliczny (Demonstratio Evangelica}
w 20. ksigach, z ktrych zachowao si dziesi i fragment ksigi pitnastej (wyd. PG,
22, kd. 13-793; Heikel, Berlin 1913); por. SWP, s. 144.
3
Przygotowanie ewangeliczne (Praeparatio Evangelica) zachowane (wyd. PG, 21
K. Mras, [w
:
] CGS, 43, t. 1-2 (1954-1956); ks. I - J. Sirinelli, E. des Places, [w:]
SCh, 206 (1974), ks. II-III - E. des Places, [w:] SCb, 228 (1976), ks. IV 1-V 17 -
O. Zink, E. des Places, [w:] SCh, 262 (1979), ks. V 18-VI - E. des Places, [w:] SCh,
266 (1980). ks. VII - G. Schroeder, [w:] SCh, 215 (1975), ks. XI - E. des Places, [w:]
SCh, 292 (1982)).
1
1
1
1
staych s takie same zarwno co do stylu, jak i treci. Autor wprowadza do
dyskusji okrelone, jak powiada, kwestie, aporie, pogastwa skierowane prze-
ciw naszej nieskalanej religii i rozstrzyga je dobrze, a moe nawet cako-
wicie [4b],
Nigdzie nie posuguje si stylem przyjemnym, ani te nie przejawia smaku
dla stylu okazaego. Autor jest czowiekiem wszechstronnie wyksztaconym.
Mimo to bystro jego umysu i stao charakteru wykazuj w stosunlya do
rygorw dogmatycznych wiele brakw. Tak wic w rezultacie wida, e wy-
powiada blunierstwa przeciw Synowi, mieni Go drug i najwysz Przyczyn
pozostawiajc kilka innych odroli herezji ariaskiej.
Najpikniejsze lata ycia autora przypadaj oczywicie na okres panowania
Konstantyna Wielkiego
2
. Sta si on zagorzaym wielbicielem cnt witego m-
czennika Pamfila
8
, co byo powodem tego, jak utrzymuj niektrzy, e sam
przybra przydomek: Pamfil.
14
Przeczytalimy Przeciw poganom oraz O pobonoci i O prawdzie Apoli-
narego
1
. Autor jest hierapolitaczykiem, pochodzi z Hierapolis, miasta w Azji
Mniejszej, w ktrym by biskupem. Rozkwit jego dziaalnoci przypad na
okres rzdw cesarza rzymskiego Marka Antonina Werusa
2
.
Jest to czowiek godny szacunku, pisze stylem podniosym. Podobno ist-
niej inne jego traktaty zasugujce na pami; my dotd jeszcze nie natra-
filimy na nie
8
.
15
Przeczytalimy Akta pierwszego soboru
l
w trzech tomach. Ksika nosia
imi Gelazjusza
2
. Ma ona charakter nie tyle sprawozdawczy, ile historyczny.
Napisana stylem potocznym i zupenie miernym, relacjonuje w szczegach
przebieg soboru.
2
Konstantyn Wielki (274-337) panowa od 306 r., jako jedynowadca od 324 r. (por.
Cod. 127).
3
Pamfil z Cezarei Palestyskiej - biskup mczennik (zm. w 309 lub 310 r.), nauczy-
ciel i serdeczny przyjaciel Euzebiusza, napisa Obron Orygenesa. Euzebiusz napisa ycie
Pamfila - zaginione (por. Cod. 118); por. SWP, s. 143.
1
Klaudiusz Apolinary (II w.) - biskup Hierapolis we Frygii, apologeta; wymienione
traktaty apologetyczne nie zachoway sic.. ^
2
Cesarz Marek Aureliusz (161-180). Po adopcji, od 130 r., Aarcus Annius Verus,
po powtrnej adopcji, od 138 r., Marcin; Aeliiis Aurelliis Venis.
3
Por. SWP, s. 43.
1
I Sobr Nicejski (ekumeniczny) obradowa w 325 r., potpi herezj ariask. Ksika
zachowana stanowi II ksig Historii Kocioa tego autora (wyd. PG, 85, kol. 1179-
-1360; Mansi, 2, 635-1082).
2
Autorem Akt pierwszego soboru by Gelazjus.r z Cyzyku (V w.) - historyk. Focjusz
przypisuje autorstwo Akt Gelazjuszowi z Cezarei Palestyskiej, biskupowi tego miasta (zo-
sta biskupem w 367 r., zmar w 395 r.); por. SWP, s. 166; por. Cod. 88, 102.
16
Przeczytalimy Akta trzeciego soboru
1
, na ktre skadaj si niemal cako-
wicie listy w. Cyryla
2
do Nestoriusza * i korespondencja tego bezbonika
do w. Cyryla.
17
Przeczytalimy Akta czwartego soboru.
1
zoone z rnych ksig i sprawo-
zda z siedemnastu sesji, na ktrych potpiono Dioskura
2
i Eutychesa
3
; wraz
z nimi oboono anatem Nestoriusza. Flawian, bdcy ju wrd witych,
zosta zrehabilitowany po mierci, podobnie Euzebiusz syn Doryleusza, Teodo-
ret i Ibas
4
. Odbyy si take szczegowe dysputy nad innymi kwestiami;
potwierdzono ducha prawdziwej wiary.
18
Przeczytalimy Akta pitego soboru
1
, w czasie ktrego odbya si dysputa
nad tzw. Trzema Rozdziaami
2
i nad spraw Orygenesa
3
. Orygenesa i jego
1
Sobr Efeski (trzeci ekumeniczny) obradowa w 431 r., potopi doktryn; Nestoriusza.
Akta zachowane (wyd. Mansi, 4, 567-1482; E. Schwartz Acta conciliorum oecumenicorum,
Berlin 1922-1938).
2
Cyryl z Aleksandrii (375-444) - biskup i patriarcha (od 412 r.) Kocioa aleksandryj-
skiego, teolog i pisarz, zwalcza gwnie herezje Nestoriusza. Siostrzeniec Atanazego Wiel-
kiego. Niektre jego listy zachowa) si (wyd. PG, 77, kol. 40-41, 44-49); por. SWP,
s. 110.
3
Nestoriusz (ok. 385-451) - kapan Kocioa antiocheskiego, patriarcha Konstantyno-
pola (428-431), twrca herezji nestoriaskiej, uznajcej w Chrystusie daleko posunity
dualizm natury Boskiej i ludzkiej. Potpiony na Soborze Efeskim.
1
Sobr Chalcedoski (czwarty ekumeniczny) obradowa w 451 r., powiecony by he-
rezji monofizytw i Dioskura (por. Cod. 41). Akta zachoway sit; (wyd. Mansi, 6, 529-
-1230; 7, 1-868).
2
Dioskur - biskup i patriarcha Aleksandrii w latach 444-451.
3
Eutyches (ok. 370-455) - twrca monofizytyzmu, mnich z Konstantynopola (por.
Cod. 56).
4
Na tzw. synodzie zbjeckim w Efezie (449 r.), opanowanym przez zwolennikw Euty-
chesa, potpiono obroc ortodoksji, Flawiana, patriarch konstantynopolitaskiego (446-
-449), ktry wkrtce potem zmar od pobicia, oraz Teodoreta z Cyru (midzy 386 a 393-
-ok. 466; por. SWP, s. 371-374) i Ibasa z Edessy (V w.; por. SWP, s. 201)', jako zwo-
lennikw nestorianizmu.
1
Sobr Konstantynopolitaski II (pity ekumeniczny) obradowa w 553 r., by powi-
cony sprawie zjednania monofizytw dla polityki Justyniana, potpi tzw. Trzy Rozdzialy.
Akta zachoway si (wyd. Mansi, 9, 163-658).
2
Trzy Rozdziay, zwane te Trzema Dziel fni (Tria kephdlia) - pisma trzech biskupw:
Teodora Antiocheczyka z Mopsuestii (patrz Cod. 4 przyp. 1), Teodoreta z Cyru (patrz
Cod. 17 przyp. 4) i Ibasa z Edessy (patrz Cod. 17 przyp. 4), uwaanych za poprzednikw
nestorianizmu.
3
pisma oboono anatem; podobnie wyklto pisma Diodora z Tarsu
4
, Teodora
z Mopsuestii
5
i ich samych. Kltw oboono rwnie dwanacie rozdziaw
Teodoreta skierowanych przeciw Cyrylowi
6
. Przedtem jeszcze odbyo si
kilka sesji w sprawie Zoorasa i w sprawie Antymiusza
7
, ktry, bdc z Trape-
zuntu, dosta si na tron biskupi w Konstantynopolu. Na soborze rozpatrzono
jeszcze kilka innych spraw.
19
Przeczytalimy Akta szstego soboru
1
, ktry odby...
sesji. Na sesjach oboono anatem Sergiusza
2
, Cyrusa
3
i Pyrrusa
4
z Konstan-
tynopola, a take Honoriusza z Rzymu
5
, Polichroniusza
6
i wraz z nimi in-
nych, ktrzy omielili si gosi, e w Chrystusie istnieje tylko jedna wola
i tylko jedna energia. Potwierdzono dogmat prawdy.
20
Przeczytalimy Akta sidmego soboru
1
, ktry odby...
posiedze. W ich toku skazano herezj ikonoklastw na powszechn pogard, a
prawowita wiara zajaniaa penym blaskiem.
21
Przeczytalimy traktat Jana Filopona
1
O zmartwychwstaniu ujty w...
tomach. Autor odrzuca w nich zmartwychwstanie cia i wypowiada wiele
nieprzemylanych rzeczy, szydzi z naszych bogosawionych witych Oj-
cw.
4
Diodor Antiocheczyk (ok. 330-ok. 39S) - biskup Tarsu, nauczyciel Teodora z Mop-
suestii uwaany rwnie za poprzednika nestorianizmu; por. SWP, s. 119-120.
5
6
Cyryl z Aleksandrii, patrz Cod. 16 przyp. 2.
7
Antymiusz z Trapezuntu - patriarcha Konstantynopola (535-536).
1
Sobr Konstantynopolitaski III (szsty ekumeniczny) obradowa w 680/681 r., potpi herezji;
monoteletw. Akta zachoway si. (wyd. Mansi, 11, 190-922).
2
Sergiusz - biskup i patriarcha Konstantynopola (610-638).

3
Cyrus - biskup i patriarcha Aleksandrii (631-642).
4
Pyrrus - biskup i patriarcha Konstantynopola (638-641).
5
Honoriusz - biskup Rzymu (625-638) nic opowiedzia si zdecydowanie po jednej ze stron.
6
Polichroniusz - kapan, zwolennik monoteletyzmu.
1
Sobr Nicejski II (sidmy ekumeniczny) obradowa w 787 r., potpi herezj ikonoklastw. Akta
zachoway si (wyd. Mansi, 12, 251-1054; 13, 1-820).
1
Jan Filopon z Cezarei - biskup Aleksandrii (496-505), filozof, filolog, teolog. Mo-
nofizyta, twrca tryteryzmu. Traktat zagin; inne pisma: por. Cod. 43, 55, 75, 215 (wyd.
PG. 147, kol. 743-754 por.; Beck, s. 391-392, Krumbacher, s. 53, 582); por. SWP, s. 223.
22
Przeczytalimy starannie opracowany traktat mnicha Teodozjusza
1
bdcy
refutacj przytaczanych przez Jana Filopona passusw pisarzy, skierowanych
przeciw zmartwychwstaniu, oraz zbiorem cytatw zaczerpnitych z Biblii
i z pism Ojcw Kocioa, ktre obalaj chybion prac Jana
2
.
23
Przeczytalimy traktat Przeciw Janowi
1
autorstwa Konona, Eugeniusza
i Temistiusza
2
. Pitnuj oni chybion prac Jana Filopona o zmartwychwsta-
niu; przypuszczaj w niej ostry atak na niego, kiedy mwi, e dogmat chrze-
cijaski jest mu cakowicie obcy. Ci sami [5b] autorzy jednak podzielaj
jego zdanie nie uznajc Soboru Chalcedoskiego
3
.
24
Przeczytalimy ksik zawierajc akta dysputy, jaka si odbya w obec-
noci Jana
1
, biskupa Cesarskiego Miasta
2
za panowania Justyna
3
. Uczestni-
czyli w niej tryteici Konon i Eugeniusz
4
oraz Pawe i Stefan
5
, ktrzy naleeli
do sekty heretykw ywicych wtpliwoci. W czasie dyskusji Konon i Euge-
niusz okazali si w sposb oczywisty przeciwnikami Filopona. Kiedy jednak
zwolennicy Pawa i Stefana zadali od nich potpienia Filopona, ci nie zgo-
dzili si na to, lecz przytoczyli wiadectwa, ktre miay potwierdzi jedno
jego pogldw z pogldami ich mistrzw: Sewera
6
i Teodozjusza
7
.
W innych kwestiach dotyczcych teologii wyznali zgodnie z prawdziw
wiar, e Trjca wita posiada t sam substancj i t sam natur, e Bg
jest jeden i stanowi jedno Bstwo. Natomiast wypowiadali blunierstwa m-
1
Teodozjusz (V/VI w.) - pisarz i teolog, skdind nie znany. Traktat zagin; por.
Beck, s. 383, Krumbacher, s. 56, SWP, s. 374.
2
1
Chodzi o Jana Filopona - patrz Cod. 21 przyp. 1.
2
Autorzy znani jedynie z Biblioteki Focjusza. Traktat zagin. Konon - biskup Tarsu,
Eugeniusz - biskup Seleucji i jaki Temistiusz byli rzecznikami i apologetami tryteizmu
(por. Cod. 21); por. Beck, s. 394, Krumbacher, s. 53.
3
1
Jan - patriarcha Konstantynopola (565-577). Ksika z aktami dysputy zagina.
2
Chodzi tu o Konstantynopol.

3
4
5
Pawe i Stefan - przeciwnicy tryteizmu skdind nie znani; por. Krumbacher, s. 53.
6
Sewer - biskup i patriarcha Antiochii (512-518) zmar w 538 r., monofizyta; por.
SWP, s. 355-356.
7
wia, e substancje s czciowe, a bstwa szczeglne, tak jak szczeglne s
natury Ojca, Syna i Ducha witego. Tak oto pozostaj w sprzecznoci z sob
i z prawd. Wypowiadali jeszcze inne puste sowa bardzo podobne do tej
czczej opinii.
25
Przeczytalimy dzieo Chryzostoma
1
zatytuowane Komentarze o mier-
ci dwadziecia dwie niewielkie homilie. W tym samym dziele zapoznalimy
si z 22 tego samego rodzaju homiliami o Wniebowstpieniu, a nadto z 17 po-
dobnymi kazaniami o Zesaniu Ducha witego.
26
Przeczytalimy pisma biskupa Cyreny Synezjusza
1
O Opatrznoci
2
, O wa-
dzy cesarskiej
3
i o innej tematyce. Utrzymane w stylu wzniosym i napuszo-
nym; autor objawia skonnoci do wyrae zbyt poetyckich.
Przeczytalimy take jego Listy rne
4
sczce wdzik i sodycz, ktrym
towarzysz sia i bogactwo myli.
Autor wywodzi si z pogan, powici si. filozofii. Powiadaj, e kiedy po-
zyskano go dla Boej doktryny chrzecijaskiej, z atwoci zaakceptowa
wszystkie jej nauki, nie zgodzi si jedynie na przyjcie nauki o zmartwych-
wstaniu. Tymczasem, mimo tak zajtego stanowiska, wprowadzono go do na-
szej religii i, co wicej, uznano za godnego urzdu biskupa ze wzgldu na do-
stpjestwo jego osoby i nieskazitelny tryb ycia. Uwaano, e czowiek prowa-
dzcy takie ycie [6a] nie moe nie by przeniknity wiatem Zmartwych-
wstania. I nie zawiedziono si w tej nadziei. Kiedy bowiem zosta biskupem,
dogmat Zmartwychwstania sta si dla niego w sposb najprostszy wyznaniem
wiary. By ozdob Cyreny w czasach, gdy na tronie biskupim Aleksandrii
zasiada Teofil
5
.
1
Jan Chryzostom (Zotousty) (ok. 347-407) - biskup Konstantynopola, Ojciec Kocioa
greckiego. Homilie nie zachoway si; por. te Cod. 59, 86, 172, 173, 174, 270, 274, 277;
por. SWP, s. 219.
1
Synezjusz z Cyreny (378-414) - biskup Ptolemaidy, ucze Hypatii, filozof-neoplatonik,
retor.
2
Peny tytu brzmi: Opowiadania egipskie czyli o Opatrznoci (wyd. PG, 66, kol.
1209-1282); por. SWP, s. 364.
3
Jest to mowa skierowana do cesarza Arkadiusza (395-408); (wyd. PG, 66, kol. 1053-
-1108).
4
Listy rne - zbir 156 listw (wyd. PG, 66, kol. 1321-1560); por. SWP, s. 365.
5
Teofil - biskup i patriarcha Aleksandrii (384-412); por. SWP, s.. 375.
27
Przeczytalimy Histori Kocioa Euzebiusza
1
w dziesiciu ksigach. Zaczy-
na si ona od narodzin Chrystusa, Boga naszego prawdziwego, daje drobiazgo-
wy przegld dziejw w okresie panowania jedynowadcw i koczy si na
rzdach Konstantyna Wielkiego
2
; opisuje w szczegach wszystko to, co za
jego czasw i przez niego osobicie zrobiono dla Kociow.
28
Przeczytalimy Histori Kocioa Sokratesa
1
, ktra stanowi cig dalszy
Historii Euzebiusza. Zaczyna si od panowania Konstantyna i siga a po
czasy rzdw Teodozjusza Modszego
2
.
Autor ju w wieku chopicym uczszcza do szkoy filologw aleksandryj-
skich, Ammoniosa i Helladiosa, u ktrych uczy si jzyka i Literatury. Obaj
oni byli poganami wypdzonymi z ojczyzny za udzia w buncie i mieszkali
w Konstantynopolu.
Dzieo obejmuje okres stu czterdziestu lat. Caa Historia skada si z sied-
miu ksig, jej styl nie ma w sobie niczego szczeglnego; w traktowaniu dogma-
tw take nie jest zbyt dokadna.
29
Przeczytalimy Histori Kocioa w szeciu ksigach pira Ewagriusza Scho-
lastyka
1
uczonego i byego prefekta, pochodzcego z Epifanei, miasta w Cele-
syrii. Zaczyna si w miejscu, na ktrym skoczyli swe dziea Sokrates
2
i Teo-
doret
3
, siga czasw Maurycjusza w dwunastym roku jego panowania
4
.
1
Patrz Cod. 1 przyp. 4. Dzieo Euzebiusza zachowao sig w oryginalnej wersji (wyd.
E. Schwartz, Berlin 1952; G. Bardy Histoire ecclesiastique, Paris 1952-1958, 4 tomy
(Sources chretiennes 31.41.55.73), w przekadzie syryjskim z ok. 400 r., ktry przetuma-
czono na ormiaski i w parafrazie aciskiej Rufina (404 r.).
2
1
Sokrates Scholastyk (ok. 380-439) - historyk. Historia Kodola zachowana w drugiej
redakcji jest kontynuacj dziea Euzebiusza (por. Cod. 9), (wyd. PC, 57, kol. 28-845);
por. SWP, s. 358.
2
Historia obejmuje okres od abdykacji Dioklecjana (305 r.) do wstpienia na tron
Teodozjusza II (408 r.).
1
Ewagriusz Scholastyk (Adwokat) (536-ok. 600) - historyk, ktrego dzieo Historia
zachowao si (wyd., PG 86, 2, kol. 2415-2886; L. Parmetier, London 1898, 1964).
Historia obejmuje okres od 431 do 593 r. i jest kontynuacj dzie historycznych Sokratesa
(por. Cod. 28), Sozomena (por. Cod. 30) i Teodoreta (por. Cod. 31); por. SWP, s. 150.
2
Potrz Cod. 28 przyp. 1.
3
Teodoret (patrz Cod. 17 przyp. 4) - biskup Cyru (gr. Kyrrhos) koo Antiochii w Syrii, znakomity
teolog i pisarz (por. Cod. 31)

4
Cesarz Maurycjusz (582-602).
Styl, mimo e nieraz wydaje si rozwleky, nie jest pozbawiony wdziku.
W traktowaniu dogmatw autor jest dokadniejszy od innych historykw.
Ksika zawiera rwnie cytaty o ikonach.
30
Przeczytalimy Histori Kocioa w dziewiciu ksigach uczonego Salamana
Hermiasza Sozomena
1
. Dzieo swe autor zadedykowa Teodozjuszowi Mod-
szemu
2
. Zaczyna si ono od konsulatu Kryspusa i jego ojca, Konstantyna,
siga panowania Teodozjusza Modszego
3
.
Pisarz ten by sdzony w Konstantynopolu. W stylu jest lepszy od Sokra-
tesa
4
, rni si od niego co do niektrych danych wystpujcych w jego dziele.
31
Przeczytalimy Histori Kocioa Teodoreta
1
. Wrd wszystkich omawia-
nych dziejopisw chyba on jeden nada historii styl, ktry jej przystoi. Styl
jego jest zarazem i jasny, i wzniosy, i prosty, chocia czasami autor po-
sugiwa si przenoniami w sposb przesadny, wiadczcy jakby o braku
smaku.
Pisarz ten zajmowa si sprawami drugiego soboru.
2
duej ni ci, o ktrych
mwiem. Inni potraktowali go niejako z popiechem, jak ludzie, ktrzy nie
chc o nim nic powiedzie. Oczywicie, on take nie mwi o wszystkim
w szczegach. Swe opowiadanie zaczyna od herezji ariaskiej
3
, doprowadza
je do panowania Teodozjusza Modszego
4
i koczy na mierci Diodora.
W owym czasie biskupem Konstantynopoli by Sysyniusz
5
.
1
Sozomen z Bethelii koo Gazy w Palestynie (ok. 400-450) - adwokat konstantynopo-
litaski.
2
Cesarz Teodozjusz II (Teodozjusz Modszy) (408-450).
3
Dwie pierwsze ksigi Historii obejmujce czasy od Wniebowstpienia Chrystusa do de-
tronizacji Licyniusza (323 r.) zaginy, zachowa si jej cig dalszy w postaci dziewiciu
ksig za lata 324-425; koniec ksigi dziewitej obejmujcej okres 425-439 zagin (wyd.
PG, 67, kol. 834 nn); por. SWP, s. 359, R.E., t. II (1929), kol. 1240-1248.
4
1
Patrz Cod. 29 przyp. 3. Historia Teodoreta zachowaa si (wyd. PG, 82, kol. 882-
-1280; F. Schedweiler, Berlin 1954) w piciu ksigach obejmujcych lata 323-428; por.
SWP, s. 373. Inne dziea Teodoreta: Cod. 46, 56, 203, 204, 205, 273.
2
I Sobr Konstantynopolitaski (drugi ekumeniczny) obradowa w 381 r. - przeciw
arianom i macedoczykom.
3
Opowiadanie zaczyna si od herezji ariaskiej - jej twrca, Ariusz (III/IV w.), pod-
waa dogmat Trjcy witej.
4
5
Sysyniusz I - patriarcha Konstantynopola w latach 426-427.
32
Przeczytalimy Listy rne Atanazego
1
. Wrd nich znajduj si rwnie
takie, ktre dotycz jakby apologii jego ustpienia z urzdu
2
. Ujte wytwor-
nie, barwnie i jasno, odznaczaj si wdzikiem i sil przekonywania. Przysu-
chiwanie si lekturze tej apologii jest rozkosz.
33
Przeczytalimy kronik Justusa z Tyberiady
1
, ktrej tytu brzmi: Justus
z Tyberiady, Kronika krlw ydowskich w postaci tablicy genealogicznej
2
.
Pisarz wywodzi si z Tyberiady, miasta w Galilei. Zaczyna swe opowiada-
nie od Mojesza i doprowadza do mierci Agryppy, sidmego wadcy z domu
Heroda i ostatniego krla ydowskiego
3
. Otrzyma on wadz za Klaudiu-
sza
4
, wzmocni j za Nerona
5
i w jeszcze wikszym stopniu za Wespazjana
6
.
Umar w trzecim roku panowania Trajana
7
. Na tym koczy si opowiadanie.
Posugiwa si stylem bardzo zwartym, wikszo niezwykle wanych wy-
darze poruszy cakiem pobienie. Mia due przykroci ze strony ydw;
sam zreszt nalea do ich rasy. Nie zostawi najmniejszej wzmianki o naro-
dzinach Chrystusa ani te o zwizanych z Nim wydarzeniach, czy o cudach,
jakich dokona.
Pisarz by synem jakiego yda o imieniu Pistos, by te, jak utrzymuje
Jzef
8
, najpodlejszym czowiekiem na wiecie, niewolnikiem pienidzy i roz-
koszy zmysowych. Nalea do politycznych przeciwnikw Jzefa, podobno
knu czsto przeciw niemu intrygi. Jzef natomiast, chocia nieraz mia go
1
Atanazy Wielki, w. (296-373) - biskup Aleksandrii. Listy i inne dziea Atanazego
zachoway si (wyd. PG, 25-28); por. SWP, s. 56-61. (Por. Cod. 139, 140).
2
Atanazy, bezkompromisowy szermierz ortodoksji, by piciokrotnie skazany na wygna-
nie. Apologia, o ktrej jest mowa, powstaa na pustyni w 357 lub 358 r., w czasie z trze-
ciego z kolei wygnania (wyd. Apologia de fuga sua, [w:] PG, 25, kol. 643-680); por.
SWP, s. 58.
1
Justus z Tyberiady (I w., zm. w 100 r.) - historyk ydowski, przeciwnik Jzefa Fla-
wiusza (por. Cod. 47, 48, 76, 238), ktry go zwalcza w swojej Autobiografii (rozdz.
7-74); por. SWP, s. 238, R.E., t. X (1919), kol. 1341-1346.
2
Kronika nie zachowaa si.
3
Agryppa (30-100), por. Cod. 76.
4
Cesarz Klaudiusz (41-54).
5
Cesarz Neron (54-68), nastpca poprzedniego aa tronie rzymskim.
6
Cesarz Wespazjan (69-79).
7
8
Jzef Judejczyk - Jzef Flawiusz (37-100); znakomity historyk z rodu kapanw,
przywdca antyrzymskiego powstania ydw (67 r.). Wzity do niewoli, wyzwolony przez
Wespazjana zosta obywatelem rzymskim i przyj gentilicium cesarza; przeciwnik Justusa
z Tyberiady (patrz przyp. 1); autor dzie: Wojna ydowska (Dzieje wojny ydowskiej
przeciw Rzymianom), Dawne dzieje ydw (Dawne dzieje Izraela, Archeologia) (por. Cod
76, 238). Autobiografia i inne Pisma (wyd. B. Niese 1-7, Berlin 1885-1895; H. St. J
Thackeray, R. Marcus, 1-7, London-New York 1926-1943); por. SWP, s. 232. Focjusz
omawia jego dziea w Cod. 47, 48, 76.
w rku [7a] jako swego wroga, zadowala si jedynie napomnieniami i pusz-
cza bezkarnie. Historia, ktr napisa, jest, jak powiadaj, tworem czczego
wymysu zwaszcza w opowiadaniach o wojnie Rzymian z Judejczykami
i o zdobyciu Jerozolimy.
34
Przeczytalimy Opowiadanie historyczne Afrykanina
1
. Jest on rwnie au-
torem dziea w 14 ksigach zwanego Hafty
2
. Pisze zwile, lecz nie pomija
niczego, co jest warte wzmianki historycznej. Zaczyna od Mojeszowego stwo-
rzenia wiata i dochodzi do narodzin Chrystusa. Pobiegnie traktuje dzieje od
czasw Chrystusa do panowania cesarza rzymskiego Makryna
3
, na ktrym
koczy si, jak mwi, ta kronika obejmujca okres 5723 lat. Dzieo liczy
pi ksig.
Tene autor pisze take do Orygenesa
4
na temat opowiadania o Zuzan-
nie
5
, ktrego nie mg przeczyta w ksigach hebrajskich. Wyprowadzanie
czasownika prisai" (piowa) od rzeczownika prinos" (db), czy schi-
sai" (rozupywa) od schinos" (drzewo mastyksowe) nie odpowiada etymo-
logii hebrajskiej; kwestionowa to Orygenes w swojej odpowiedzi.
Afrykanin. pisze nadto list do Arystydesa
6
, w ktrym przekonujco udo-
wadnia, e miejsca, uwaane w rodowodzie naszego Zbawiciela u Mateusza
i ukasza
7
za rozbiene, pozostaj ze sob w zgodzie
8
.
35
Przeczytalimy ksik Filipa z Sydy
1
, ktrej tytu brzmi Historia Chrze-
cijastwa
2
. Autor zaczyna od sw: Na pocztku Bg stworzy (niebo i zie-
mi)", daje pobieny przegld dziejw Mojesza, jedne z nich streszcza, inne
rozwija uywajc wielu, i to niepotrzebnych, sw.
1
Sekstus Juliusz Afrykanin z Jerozolimy (ok. 170-ok. 240). Opowiadania nie zachoway
si.
2
Hafty (gr. Kestoi) - oznacza zwyczajnie hafty lub wyszywanki (por. T. Sinko Litera-
tura grecka, t. III, cz. 1, Krakw 1951, s. 30, 578). Utwr liczy wedug Liber Buda 24
ksigi (liczb dziewiciu ksig podaje Georgios Synkellos), stanowi rodzaj encyklopedii; za-
chowa si we fragmentach (wyd. J.R. Vieillefond, Paris 1952, Revue des Etudes Grecues,
1933, s. 197-203; Oxyrrh. Pap., III (1903), 412). Wykorzysta go Windaniusz Anatoliusz
(por. Cod. 163); por. R.E., t. X (1919), kol. 118.
3
Cesarz Makryn (217-218).
4
Przyjaciel autora (por. Cod. 8); por. SWP, s. 237.
5
Ksiga Daniela 13, 55 nn; list zachowany (wyd. PG, 11, kol. 41-48).
6
Arystydes z Aten (II w.) - filozof i apologeta. List zachowa si w Historii Kociola
Euzebiusza, I, 7; por. Cod. 27; por. SWP, s. 25.
7
Mateusz i ukasz - ewangelici.
8
W oryginale gra sw: diaphma - rozdwik, symphdnon - wspbrzmienie, harmonia.
1
Filip z Sydy (V w.) - kapan i historyk. Syde - nadmorskie miasto w Pamfilii, jej
stolica.
2
Dzieo zoone z 36 ksig (por. Sokrates Historia Kociola, VII 27; Nikephoros Kalli-
stos, 14, 29 wyd. PG 67 kol. 800) zachowao si jedynie w urywkach (wyd. C. de Boor
Pierwsza jego ksika zawiera 24 tomy, podobnie pozostae 23 ksiki, do
ktrych dotd zajrzelimy, licz sobie rwnie po 24 tomy kada. Autor jest
bardzo gadatliwy, brak mu ogldy i wdziku, co wicej, jest rwnie nudny
i nieprzyjemny, bardziej popisuje si ni jest poyteczny, jake czsto prze-
tyka sw Histori szczegami nie majcymi adnego z ni zwizku, tak e
jego dzieo stanowi nie tyle histori, ile zbir dygresji na rnorodne tematy;
w ten sposb ukazuje kompletny brak dobrego smaku.
y wspczenie [7b] z Sysyniuszem
3
i Proklosem
4
, ktrzy byli biskupami
Konstantynopola. Piszc sw Histori czsto napada na Sysyniusza, dlatego
e w czasie, gdy obaj piastowali t sam godno, Sysyniusza, jak powiadaj,
powoano na tron patriarchy, mimo e Filip wyranie growa nad nim
w sztuce piknego wysawiania si
5
.
36
Przeczytalimy dzieo zatytuowane Ksika Chrzecijanina
1
, ktra jest ko-
mentarzem do Omioksigu
2
. Autor dedykuje j jakiemu Pamfilowi. Roz-
kwit ycia autora przypad na czasy Justyna
3
, cesarza rzymskiego.
Rozpoczyna on dyskusj majc na celu obron nauk Kocioa za pomoc,
jak si wydaje, wiadectw zaczerpnitych z Pisma witego Starego i Nowego
Testamentu.
W stylu jest zupenie prosty, nie stosuje si do panujcych oglnie norm
skadni, co wicej, relacjonuje pewne zdarzenia niedopuszczalne w dziejopi-
sarstwie. Dlatego mona uzna tego czowieka za autora opowiadajcego ra-
czej mity ni prawdziwe zdarzenia. Nauki, w ktrych obronie wystpuje, s
takie oto: niebo nie ma ksztatu kuli, ziemia podobnie, pierwsze stanowi
jaikby kopulasty pokj, druga prostokt. Krawdzie nieba s spojone z kra-
wdziami ziemi; wszystkie gwiazdy poruszaj si dlatego, e wprawiaj je w
ruch anioowie. Pisze te inne podobne absurdy.
Robic jakby dygresj wzmiankuje o Ksidze Rodzaju i Ksidze Wyjcia
Texte und Untersuchungen %ur Geschichte der altchristlichen Literatur, 5, 2, Leipzig-
-Berlin 1888); por. SWP, s. 157. Nowe fragmenty wyd. A. Wirth Aus orientalischen
Chroniken, Frankfurt 1894, s. 208-210; G. G. Hansen Theodoros Anagnostes, [w:] CCS,
Berlin 1971, 160.
3
4
Proklos - patriarcha Konstantynopola w latach 434-446.
5
Filip trzykrotnie kandydowa na tron patriarchy stolicy.
1
Focjusz ukry pod tym tytuem dzieo mnicha Kosmy Indikopleustesa (VI w.), autora
Topografii chrzecijaskiej w 12. ksigach, napisanej ok. 550 r. i zachowanej do naszych
czasw (wyd. PG, 88, kol. 10-476; E. Windstedt, Cambridge 1909); por. R.E., t. XI
(1922), kol. 1487-1490, Krumbacher, s. 412-414, Hunger, t. I, s. 528-530, SWP, s. 255;
nowe wyd. W. Conus-Wolska, [w:] SCh, 140 (1968), 159 (1970), 197 (1973).
2
Omioksig - osiem pierwszych ksig Starego Testamentu.
3
Dyktujc sekretarzowi z pamici Focjusz popeni omyk: chodzi tu o cesarza Justy-
niana (patrz Cod. 3 przyp. 3).
czy zajmuje si opowiedzeniem historii Namiotu i jego opisem. Mwi pobie-
nie o Prorokach, pniej o Apostoach. Powierzchnia Soca twierdzi
wynosi dwa klimaty"
4
kwadratowe; anioowie nie przebywaj w niebie, lecz
wycznie pod sklepieniem niebieskim i wrd nas; Chrystus opuszczajc Zie-
mi wstpi do przestworzy, ktre rozdzielaj Ziemi od firmamentu nieba,
i wanie tylko tam znajduje si krlestwo niebieskie. Opowiada rwnie inne
tego rodzaju niedorzecznoci.
Sze swoich ksig powica jakiemu Pamfilowi, z szeciu dalszych (licz-
ba ich bowiem wynosi w sumie dwanacie) sidm dedykuje Anastazemu;
utrzymuje w niej, e niebiosa s niezniszczalne. sm, w ktrej jest mowa
o pieni Ezechiela i o wstecznym biegu Soca, powica Piotrowi. Powiada
w niej, e napisa komentarz do Pieni nad Pieniami. Cztery pozostae ksigi
nie posiadaj adnego adresata.
37
Przeczytalimy rozpraw O polityce w postaci dialogu
1
. Jako rozmwcw
wprowadza autor patrycjusza Menasa i referendarza Tomasza
2
. W rozprawie
skadajcej si z szeciu ksig przedstawia jeszcze inn form rzdw ni te,
o jakich mwili staroytni. Nazywa j ,,dikearchi"
3
i susznie wysuwa za-
rzuty przeciw Republice Platona
4
. Co do ustroju pastwowego rozmwcy
proponuj, by stopiy si w nim trzy, jak powiadaj, formy rzdw mo-
narchiczna, arystokratyczna i demokratyczna. Kada z nich da mu to, co ma
w sobie nieskazitelnego i w ten sposb zrealizuje najlepsz form sprawowa-
nia wadzy.
38
Przeczytalimy ksik Teodora Antiocheczyka
1
zatytuowan Egzegeza Ksigi
Rodzaju
2
. Pierwsza ksiga zawiera siedem rozdziaw.
Co do stylu nie jest on ani wyszukany, ani zbyt jasny. Autor unika, jak
tylko moe, alegoryj i trzyma si komentarza historycznego. Bardzo czsto po-
4
,,Klimat" (gr. klima) - obszar ziemi zawarty midzy dwoma rwnolenikami (por.
Kosma Indikopleustes, VI 265 wyd. PC 88 kol. 321); por. R.E., t. XI (1922) kol. 838-
-843.
1
Dialog zagin.
2
Menas i Tomasz - prawnicy zatrudnieni przy kodyfikacji justyniaskiej - Corpus iurit
civilis.
3
Dikearchia (gr. dikaiarchikun) - sowo skdind nie znane.
4
Platon (427-347) - ucze Sokratesa, twrca systemu filozofii idealistycznej, zaoyciel
Akademii w Atenach zwanej pniej Platosk.
1
2
Ksika nie zachowana.
wtarza si, przez co sprawia niemie wraenie i wykazuje brak smaku. Wa-
niejsze jednak jest to, e autor, chocia y wczeniej od Nestoriusza
8
, rzyga
jego doktryn.
Tym autorem jest Teodor z Mopsuestii, od ktrego Jan Filopon
4
domaga
si wielokrotnie i natarczywie, eby wytumaczy si ze swojej metody inter-
pretacyjnej stosowanej we wasnej pracy o Ksidze Rodzaju.
39
Przeczytalimy ksieczk Euzebiusza
1
, syna Pamfila, zbijajc argumenty
zawarte w pismach Hieroklesa powiconych obronie Apoloniusza z Tyany
2
.
40
Przeczytalimy prac arianina Filostorgiusza
1
Historia Kocioa
2
. Autor
kreli dzieje zupenie inaczej ni prawie wszyscy historycy kocielni. Wynosi
w pochwaach kadego arianina, nie skpi nagan prawowitym chrzecijanom,
tak e jego praca stanowi nie tyle histori, ile pochwa heretykw a jedno-
czenie bezwzgldne potpienie i oskarenie ortodoksw.
Posuguje si stylem wytwornym, wprowadza zwroty poetyckie, jednak bez
przesady i nie bez wdziku. Grnolotno jego stylu ma w sobie wdzik
i urok. A jednak czste stosowanie figur retorycznych, zbyt miaych i afek-
towanych, sprawia, e styl traci miejscami na grnolotnoci, jest chodny i nie
odpowiada treci. Jzyk autora jest tak nadmiernie rnorodny [8b], e staje
si dla czytelnika niejasny i nie zawsze przyjemny. W wielu miejscach autor
wypowiada si za porednictwem waciwie uytych sentencji.
Opisuje dzieje od pocztku herezji Ariusza, gorliwego w swym kacerstwie,
i koczy na odwoaniu bezbonego Aecjusza z banicji
3
.
Ten Aecjusz zosta pozbawiony godnoci diakona przez swoich wspwy-
znawcw w herezji
4
, poniewa przeszed ich w bezbonoci, jak mwi o tym
3
4
Patrz Cod. 21 przyp. l, por. Cod. 43, 55, 75.
1
Patrz Cod. 9 przyp. 1. Ksieczka zachowaa si (wyd. PG 22, kol. 795-868; F. C. Co-
nybeare, London 1912); por. SWP, s. 145.
2
Focjusz ma tu na myli traktat Euzebiusza Przeciw Hieroklesowi; Hierokles jako pro-
konsul Bitynii za panowania Domicjana (81-96) uzna Apoloniusza z Tyany za istot bosk
wysz od Chrystusa.
1
Filostorgiusz z Borissos w Kapadocji (368-433) - historyk-arianin.
2
Historia w 12. ksigach, kontynuacja Historii Euzebiusza z Cezarei, napisana w latach
425-433, zachowaa si jedynie w niniejszym streszczeniu Focjusza, znanym te z odrbnie
zachowanego rkopisu (wyd. PG, 87, kol. 460-639; J. Bidez, F. Winkelmann, [w:] CCS,
Berlin 1981 (wyd. 3 bez nr serii)); por. Krumbacher, s. 523, przyp. 2.
3
Dzieje zawieraj si w latach 300-425.
4
Taka bya decyzja synodu Konstantynopolitaskiego w 360 r.
mimo woli sam Filostorgiusz. Aecjusza odwoa z wygnania bezbony Julian
5
i przyj yczliwie
6
. Historia Filostorgiusza, zawarta w jednej ksidze zoonej
z szeciu rozdziaw, siga tego wanie okresu.
Autor jest garzem, nie stroni nawet od wymylania rnych historyjek.
W swoich wywodach wynosi pod niebiosa Aecjusza i Eunomiusza
7
mwic,
e oni oczycili dogmaty prawdziwej wiary skalane z upywem czasu. Wy-
chwala rwnie Euzebiusza z Nikomedii
8
za dokonane cuda i prowadzony
tryb ycia, nawet mieni go Wielkim. Sawi te Teofila z Indii
9
i wielu innych,
natomiast wysuwa oskarenia zwaszcza przeciw Akacjuszowi
10
, biskupowi Ce-
zarei Palestyskiej, za jego bezwzgldn surowo i przebiego nie do poko-
nania, dziki ktrym, jak mwi, odnis zwycistwo nad wszystkimi, za-
rwno nad swymi pozornymi wspwyznawcami, ktrzy ywili ku niemu wro-
go jak i nad tymi, ktrzy wyznawali inn ni on wiar.
Lektur tych spraw miaem ju za sob, kiedy wkrtce potem natrafiem
w innym dziele Filostorgiusza na sze dalszych ksig jego autorstwa; tak
wic caa omawiana praca Filostorgiusza skadaa si z dwunastu ksig. Pierw-
sze litery kolejnych ksig zoone razem tworz imi: Philostorgios
11
. W swej
Historii dochodzi do czasw Teodozjusza Modszego i koczy na roku, w kt-
rym Teodozjusz, po mierci Honoriusza, przekaza bero rzymskie w rce
Walentyniana Modszego, syna Konstancjusza i Placydii, bratanka Honoriu-
sza
12
.
Ten Filostorgiusz, mimo e rzuca si z wciekoci na prawowiernych
chrzecijan, nie odway si tkn Grzegorza Teologa
13
, ugi si, chocia
wbrew wasnej woli, przed jego wielk kultur i wyksztaceniem. Usiowa
natomiast wystpi z zarzutem przeciw Bazylemu Wielkiemu
14
, przez co uczy-
ni go jeszcze sawniejszym, gdy pod wpywem oczywistoci samych faktw
poczu si zmuszony uzna si i pikno jego nauki goszonej dla ludu groma-
dzcego si w czasie uroczystoci; nazwa go jednak, nikczemnik, zuchwaym
i niedowiadczonym w prowadzeniu biegych dysput, poniewa, powiada,
omieli si napa na pisma Eunomiusza.
5
Cesarz Julian Apostata (361-363).
6
362 r.
7
8
Euzebiusz z Nikomedii (zm. ok. 342 r.) - przyjaciel Ariusza.
9
Teofil z Indii - misjonarz i cudotwrca.
10
Akacjusz - biskup Cezarei Palestyskiej (340-366), przywdca arian; por. SWP, s. 19.
11
Philostorgios - zawiera 11 liter. Nagosowe ,,Ph" miao w grece bizantyskiej war-
to fonetyczn ,,f".
12
Teodozjusz II (patrz Cod. 30 przyp. 2) po mierci Honoriusza (423 r.) przekaza
wadz cesarsk nad zachodni czci cesarstwa rzymskiego Walentynianowi III (425-
-455), synowi Konstancjusza III i Galii Placydii.
13
Grzegorz z Nazjanzu (Teolog) (329-ok. 390) - biskup Konstantynopola.
14
41
Przeczytalimy Histori Kociola Jana
1
. Zaczyna j on od panowania Te-
odozjusza Modszego
2
i, w skrcie, od herezji Nestoriusza
3
i pozbawienia go
urzdu, dochodzi do Zenona
4
i usunicia Piotra Heretyka, ktry uzurpowa
sobie tron antiocheski.
Autor pisze stylem jasnym i kwiecistym. Szczegowo relacjonuje przebieg
trzeciego soboru czyli Soboru Efeskiego
5
oraz synodu, ktry zebra si nie-
bawem w tym samym miecie; mam na myli synod zbjecki
6
. Wyraa si
z czci zarwno o tym soborze, o jego przewodniczcym Dioskurze
7
, jak
i o jego zwolennikach. Omawia rwnie Sobr Chalcedoski
8
, ale tylko po to,
by go oczerni. Mona std wysnu wniosek, e Jan, ojciec omawianej ksi-
ki, jest duchownym egeackim
9
, ktry jako heretyk, napisa odrbne dzieo
skierowane przeciw Soborowi Chalcedoskiemu. Na Histori Jana skada si,
o czym sam mwi, dziesi ksig, z ktrych mielimy sposobno przeczyta
pi obejmujcych, jak powiedziaem, czasy od herezji Nestoriusza
10
do zo-
enia z urzdu Piotra Heretyka
11
.
42
Przeczytalimy Histori Kociola Bazylego z Cylicji
1
. Autor zaczyna od
mierci Symplicjusza, biskupa Rzymu
2
, ktry pisa do Akacjusza
3
, biskupa
Konstantynopola, eby zerwa jakikolwiek kontakt z Piotrem o nadanym mu
1
Jan z Efezu (Azjata) (zm. ok. 586 r.) - biskup monofizycki. Partia Historii, ktr
czytal Focjusz, zagina. Zachowaa si cz trzecia Historii za lata 571-585 w oryginale
syryjskim; cz drug znamy z wycigw zawartych w Kronice Pseudo-Dionizjusza z Tel
Mahre; por. SWP, s. 215.
2
8
4
Cesarz Zenon (474-475 i 476-491).
5
6
Synod zbjecki rehabilitujcy monofizytw i Eutychesa zebra si w Efezie w 449 r.
(patrz Cod. 17 przyp. 4).
7
8
9
Focjusz identyfikuje autora Historii z Janem z Egei (V w.) - monofizyt, history-
kiem (patrz Cod. 55 przyp. 5).
10
11
Piotr Heretyk (Folusznik) - patriarcha Antiochii w 470 r. i w latach 485-489, po
osuniciu legalnego patriarchy Martyriosa (por. Cod. 79).
1
Bazyli z Cylicji (V/VI w.) - kapan antiocheski, autor zaginionej Historii Kociola
obejmujcej lata 415-517 (por. Cod. 95, 107).
2
Symplicjusz - papie w latach 468-483, autor 21 listw (wyd. PL, 58, kol. 35-59).
3
Akacjusz - patriarcha Konstantynopola w latach 471-489, autor trzech listw: do Pio-
tra Heretyka (Folusznika) (patrz Cod. 41 przyp. 11), do papiea Symplicjusza (por. przyp.
2) i Piotra Mongosa (483 r.) (wyd. PL, 58, kol. 46-48); por. SWP, s. 19.
przydomku Mongos
4
, gdy sw obecnoci kala on Aleksandri. Piotr rzuca
kltwy publicznie i z ambony na wity Sobr Chalcedoski. Za jego spraw
rwnie Akacjusz, ktry przedtem piknie z nim walczy, pniej zyska so-
bie u wielu ludzi opini heretyka i aby nie zosta odsunitym, a take pod
grob zoenia z urzdu, zerwa z Rzymianami. Wszystko to dziao si za
czasw drugiego panowania Zenona
5
.
Autor zaczyna od omawianego okresu i dochodzi do mierci Anastazjusza
6
,
ktry panowa na tronie, jak powiada, dwadziecia siedem lat i trzy miesice.
Po nim, pisze, zosta obwoany cesarzem Justyn Trak
7
. Niniejsza ksika
koczy wic opowiadanie na tym okresie; obejmuje czasy od drugiego pano-
wania Zenona do zgonu Anastazjusza i proklamacji Justyna. Autor mwi da-
lej, e napisa dwie inne ksiki: pierwsz i trzeci. Pierwsza zaczyna si od
rzdw cesarza Marcjana
8
i koczy na panowaniu Zenona, za ktrego rz-
dw zacz tworzy drug. Trzeci ksik rozpocz [9b] z kocem drugiej,
od panowania Justyna
9
.
Pisarz nie jest zbyt staranny w stylu, wystpuj te nierwnoci w jego
wasnym rodzaju pisarstwa. Posikuje si zwaszcza listami, ktre wymieniali
midzy sob biskupi, jako dowodem na to, co pisze. Listy te naday ksice,
jak mwi, wielk objto; w mnogoci sw zawary niky materia histo-
ryczny. Ucierpiaa przez to rwnie jasno toku narracji, zaciemniona mnst-
wem wprowadzonych szczegw.
43
Przeczytalimy ksik Jana Filopona
1
O Stworzeniu wiata
2
. Charaktery-
zuje si ona czystoci i jasnoci stylu, w ktrym autor przechodzi sam sie-
bie. Zgadza si on prawie pod kadym wzgldem z Bazylim Wielkim
3
, zaj-
muje natomiast przeciwstawne stanowisko wobec Teodora z Mopsuestii
4

Teodor postanowi podj ten sam temat i nada swojej ksice tytu Wykad-
nia Ksigi Rodzaju; wanie jego sdy zwalcza Filopon zajwszy diametralnie
rn pozycj.
4
Piotr III Mongos (Ochrypy) - biskup Aleksandrii (477-490), monofizyta, zwolennik
Akacjusza; por. SWP, s. 326.
5
Lata 476-491.
6
Patrz Cod. 3 przy p. 5.

7
8
Cesarz Marcjan (450-457).
9
Por. Cod. 95, 107.
1
2
Ksika zachowaa si (wyd. E. Reinchardt, Leipzig 1897), Focjusz omawia j rwnie
w Cod. 240.
3
4
Patrz Cod. 4 przyp. 1, por. Cod. 38.
44
Przeczytalimy osiem ksig Filostrata Tyryjczyka
1
O yciu Apoloniusza
z Tyany *.
Co do stylu, jest jasny, ujmujcy, cisy i peen sodyczy. Autor z upo-
dobaniem stosuje archaizmy, jak i dopiero co powstae neologizmy.
Opowiada, e Apoloniusz wyruszy do Hindusw, ktrych nazywa Brach-
manami. Tam zajmowa si dokadnie stanem ich znajomoci spraw boskich.
Dotar rwnie do mdrcw etiopskich. Nazywa ich golasami", gdy przez
cae ycie chodz nago, jako e klimat nie zmusza ich do noszenia ubra.
Mdrcy indyjscy, powiada, gruj ogromnie nad mdrcami etiopskimi rw-
nie i dlatego, mwi, e maj swoje siedziby od strony wschodu soca, ich
intelekt jest bardziej chonny i nieskalany, a poza tym s oni ludem starszym
od tamtych.
Autor utrzymuje, e Apoloniusz nie dokona w ogle adnego z tych cu-
dw, jakie mu przypisuje legenda, chwali go jednak za to, e przey ycie
jako mdrzec i czowiek panujcy nad sob, stosujc filozofi Pitagorasa
3
tak w yciu codziennym, jak i w swej dziaalnoci nauczycielskiej. Okolicz-
noci mierci Apoloniusza, powiada, pozostaj niejasne; liczni pisarze przed-
stawiaj je w rny sposb. Zreszt sam Apoloniusz stara si o to, by tak
byo. Za ycia gosi bowiem, e mdrzec powinien y z dala od ludzi,
a gdyby nie mg, to przynajmniej powinien zej ze wiata potajemnie. Istot-
nie, nikt nie wiedzia, powiada, w jakim miejscu na ziemi [10a] znajduje si
jego grb.
Filostrat mwi, e Apoloniusz ywi ogromn pogard dla bogactw tak, e
cay swj majtek odda wasnemu bratu i innym osobom. aden z monych
tego wiata nie nakoni go do przyjcia pienidzy, chocia bardzo nalega.
Apoloniusz przewidzia, rzecze autor, zaraz w Efezie, a gdy wybucha spra-
wi, i wygasa. Kiedy ujrza lwa, powiedzia, e w zwierzciu tym tkwi dusza
egipskiego krla Amazysa
4
pokutujca za zbrodnie popenione w yciu. Zde-
maskowa Empuz
5
, ktra przebrana za kurtyzan, udawaa,' e jest zako-
chana w Menipposie. W Rzymie przywrci ycie dziewczynce wygldajcej
na niedawno zmara, a kiedy skrpowano go w wizieniu, uwolni z wizw
1
Flawiusz Filostrat (ok. 178-ok. 248) - pochodzi z wyspy Lemnos, dziaa w Atenach
za panowania Septymiusza Sewera (193-211), Focjusz mylnie utosami go z leksykogra-
fem o tym samym imieniu (por. Cod. 150).
2
Wyd. Kayser, Leipzig 1870-1871, t. I-II. Autor omawia ksigi bardziej szczegowo
w Cod. 241. Apoloniusz z Tyany w Kapadocji, koo gry Tauros (I w.) - filozof neopita-
gorejski, mag i cudotwrca; por. Krumbacher, s. 469, 733, Hunger, t. I, s. 199, T. Sinko
Literatura grecka, t. III cz. 1, s. 559-563.
3
Pitagoras z Samos (V w. przed Chr.) - filozof starogrecki, twrca zwizku pitago-
rejczykw" w Krotonie, gosi nauk o wdrwce dusz, metempsychozie.
4
Amazys (Amasis II, Ahmase) faraon (570-562).
5
Empuza - bogini strachu ukazywaa si ludziom przybierajc posta cienia zmarego,
zwiastowaa nieszczcie.
swoj nog. W obliczu Domicjana
6
wystpi w obronie sprawy wasnej i Ner-
wy
7
, ktry po Domicjanie panowa nad Rzymianami. Nastpnie, gdy wygosi
mow obrocz, znikn z sali sdowej i zjawi si u Demetriusza i Damisa
tak, jak si przedtem z nimi umwi. Przyby do nich nie po pewnym czasie,
lecz natychmiast, chocia dzielia go od nich droga kilkudniowej wdrwki.
Takie oto rzeczy wymyla Filostrat o Apoloniuszu, nie mwi jednak, e by
on cudotwrc, mimo e dokona kilku cudw rozpowszechnianych przez nie-
ktrych ludzi. Autor utrzymuje, e Apoloniusz sprawia cuda za pomoc
wyznawanej filozofii i nieskalanego trybu ycia. Nienawidzili go zwaszcza
magowie i czarodzieje, chocia on sam nie zajmowa si sztuk czarodziejsk.
To wszystko, co Filostrat gosi o Hindusach jest stekiem najwikszych absur-
dw i niedorzecznoci: przypisuje im posiadanie beczek, wypenionych desz-
czami i wiatrami. Deszczami nawadniaj ziemi w czasie suszy, a gdy rozpa-
daj si deszcze, osuszaj grunta wszystko to dziki zapasom znajdujcym
si w beczkach. Opowiada i inne, podobne do tych, bajki i jeszcze mnstwo
innych. Cay ten jego trud, jaki woy w osiem swoich ksig, poszed na
marne.
45
Przeczytalimy dwie krtkie rozprawy Andronicjana Przeciw wyznawcom
nauki Eunomiusza
1
. Autor robi we wstpie wielkie obietnice, lecz w toku
opowiadania pozostaj one niespenione, a zwaszcza w rozprawie drugiej.
Jest zagorzaym wielbicielem filozofii. Wida to w jego charakterze, umy-
sowoci i sposobie wypowiadania si. Co do wyznania, jest chrzecijaninem.
46
Przeczytalimy dwadziecia siedem ksig dziea Teodoreta
1
, biskupa Cyru,
powiconych zwalczaniu rnych pogldw
2
. W pierwszej ksidze [lOb] autor
zwalcza zarwno tych, ktrzy twierdz, e Sowo Boe stanowi jedn natur
biorc swj pocztek z nasienia Dawida, jak i tych, ktrzy przypisuj bstwu
posiadanie uczu. W drugiej poddaje krytyce te same bdy, lecz w wikszym
stopniu na podstawie Pisma witego Starego i Nowego Testamentu. W trze-
ciej porusza ten sam temat. Czwarta ksiga zawiera nauki witych Ojcw
o chwalebnym Wcieleniu Pana naszego Chrystusa, syna Boga. W pitej autor
6
Domicjan - cesarz rzymski (81-96).
7
Cesarz Nerwa (96-98).
1
Autor skdind nie znany. Rozprawy Andronicjana (V/VI w.?) zaginy; por. SWP,
s. 34.
1
2
Ksiki czciowo zachoway si (wyd. PG, 80-84); por. SWP, s. 372-374.
gromadzi pogldy, heretykw, zestawia je z pogldem tych, ktrzy nie uznaj
dwch natur w Chrystusie i wykazuje, e zachodzi midzy nimi due podo-
biestwo. Szsta ksiga traktuje o tym, e jeden jest Syn, Pan nasz, Jezus
Chrystus. Sidma ma posta listu. Taka oto tre wypenia pierwszy tom.
W smej ksidze autor zwalcza tych, ktrzy osdzaj prawd jedynie wedug
liczby. Dziewita jest skierowana przeciw ludziom twierdzcym, e nie naley
ani przeprowadza poszukiwa, ani rozprawia na podstawie Pisma witego
Starego i Nowego Testamentu, trzeba natomiast ograniczy si do wasnej wia-
ry. W dziesitej autor napada na tych, ktrzy w zym zamiarze wysuwaj na
czoo werset: Sowo stao si ciaem"
3
. W jedenastej zwalcza tych, ktrzy za-
braniaj nam wyznawa dwie natury we wcieleniu. Dwunasta ksiga jest skie-
rowana przeciw tym, ktrzy twierdz, e mwi: Sowo to jedno, a cia-
o to drugie, oznacza tyle, co mwi, e jest dwch Synw. W trzy-
nastej autor przypuszcza atak na tych, ktrzy utrzymuj, e uznawa w Chry-
stusie Czowieka, znaczy pokada nadzieje w czowieku. Czternasta jest wy-
mierzona przeciwko tym, ktrzy powiadaj: cierpia nie doznajc cierpie-
nia". W pitnastej autor zwalcza tych, ktrzy twierdz, e cierpia, jak
chcia". W szesnastej polemizuje z tymi, ktrzy utrzymuj, e trzeba przyj-
mowa sowa bez doszukiwania si ich znacze, poniewa wszystkie one wy-
chodz poza ich zrozumienie. Siedemnasta ksiga skierowana jest przeciw
mwicym: Sowo doznawao cierpie poprzez ciao". Osiemnasta prze-
ciw tym, ktrzy zapytuj, jak kar ponieliby ydzi, gdyby nie ukrzyo-
wali Boga. Dziewitnasta przeciw mwicym: ydem jest ten, ktry po-
wiada, e Bg nie zosta ukrzyowany". Dwudziesta przeciw goszcym, e
anioowie, ktrzy jedli u stou Abrahama, rwnie nie przyjli postaci w peni
cielesnej. W dwudziestej pierwszej autor wystpuje przeciw tym, ktrzy po-
mniejszaj kady cud, zaprzeczajc istnieniu ciaa. W dwudziestej drugiej
zwalcza tych, ktrzy zniewaaj rodzaj ludzki i neguj to, e principium zo-
stao wzite z naszej natury. W dwudziestej trzeciej zwraca si przeciw tym,
ktrzy powiadaj, e wprost wierz w to, co im si mwi, i nie dochodz,
czy to przystoi, czy nie. W dwudziestej czwartej wystpuje przeciw tym, kt-
rzy nie rnicuj natur po cierpieniu i po Wniebowstpieniu. Dwudziesta pi-
ta ksiga jest streszczeniem omwionych kwestii szczegowych. W dwudziestej
szstej autor mwi [lla] o zczeniu si, czy raczej o ujawnionym pniej
wspistnieniu. W dwudziestej sidmej mwi o wzorcu na podstawie czowie-
ka w ogle.
Ju z samej treci omwionych ksig jasno wynika, ktre z nich wzmacniaj doktryn
ortodoksyjn, a ktre si jej sprzeniewierzaj.
W tyme tomie przeczytalimy trzy rozprawy tego samego autora, obszer-
niejsze od poprzednio przedstawionych. Nosz one tytu: ebrak czy Wielo-
3
Ewangelia wedug w. Jana, 1, 14, cyt. wedug: Pismo wite Starego i Nowego Tc-
stamenru w przekadzie z jzykw oryginalnych, wyd. 3, Pallottinum, Pozna-Warszawa
1982.
ksztatny
4
. Pierwsza rozprawa mwi o tym, e Sowo Boga jest niezmienne,
druga objania, e poczenie natur nie oznacza ich pomieszania. Trzecia daje
wykad o tym, e Sowo Boe nie podlega cierpieniu. Jest jeszcze czwarta
rozprawa bronica za pomoc sylogizmw tego samego twierdzenia.
Te trzy rozprawy uj autor w form dialogu, pozostae stanowi wykad
cigy. Styl odznacza si pen jasnoci, gdy jest wyrazisty i niczym nie
zmcony. Nie jest te pozbawiony wdziku. Bogactwo myli i styl dobrze
wiadcz o autorze.
47
Przeczytalimy Dowiadczenia ydw Jzefa Judejczyka
1
. W kocu dziea
autor opowiada o zdobyciu Jerozolimy
2
i miasteczka Masady oraz o wziciu,
przedtem jeszcze, Jotapaty, w ktrej sam dosta si do niewoli. Mwi te
o opanowaniu Gischali i obrceniu w ruiny innych twierdz ydowskich.
Dzieo skada si z siedmiu ksig. Autor pisze stylem czystym, bez nale-
ciaoci, jego mocn stron stanowi umiejtno wyraania gbokich myli
z jasnoci i wdzikiem. W mowach jest przekonujcy i ma bardzo duo czaru,
a kiedy nadarzy mu si sposobno, by posuy si sw elokwencj dla przed-
stawienia przeciwnego punktu widzenia, robi to zrcznie i z rozmachem na
korzy jednej i drugiej strony. Przytacza sentencje czciej ni jakikolwiek
inny pisarz. Znakomicie wzbudza emocje za pomoc jzyka i wietnie je
umierza.
Opowiada, e liczne znaki i przepowiednie zwiastoway zdobycie Jerozoli-
my
3
: krowa wiedziona na ofiar porodzia jagni; w wityni palio si
wiato i dawa si sysze idcy z niej gos: wychodzimy std"; drzwi
sanktuarium, ktrych nie mogo otworzy dwudziestu mczyzn, rozwary si
same; pewnego wieczoru pojawi si oddzia wojska w penej zbroi; jaki
czowiek (na imi mia Jezus, by synem Ananiasza) przez sze lat i trzy
miesice bez przerwy powtarza, jakby ogarnity szalestwem, jedno i to sa-
mo: Biada ci, biada, Jeruzalem!" Kiedy karano go za to, reagowa wydajc
z siebie tylko te same sowa. Podczas walk o miasto by w nim obecny
i wci mwi swoje; trafi go kamie rzucony przez wrogw [11b] i tak
zakoczy ycie.
Takie oto znaki pojawiy si przed zdobyciem Jerozolimy. Miasto zgubiy
w tym samym stopniu wanie wewntrzplemienne co i wrogowie. Mieszkacy,
podzieleni na zelotw i sykariw
4
, zabijali si wzajemnie, oba stronnictwa
4
Wyd. PG, 83 kol. 27-336.
1
2
W 70 r. zburzono te synn, tzw. II wityni jerozolimsk (I wityni wznis Sa-
lomon w X w. przed Chr.).
3
Por. Wojna ydowska, VI 31.
4
Zeloci - gorliwcy", sykariowie (gr. sikartot) siepacze".
rozryway ca wsplnot ludu bezwzgldnie i bezlitonie. Zapanowa gd
tak wielki, e ludzie zmienili si w jakie potwory, nawet matka poeraa
wasne dziecko. Do godu dosza zaraza i pokazaa wszystkim jasno jest
to dzieo gniewu Boego; przepowiednie i groby Pana speniy si w postaci
cakowitej zagady i upadku miasta.
48
Przeczytalimy O wszechwiecie, traktat Jzefa
1
, ktry ja czytaem pod
tytuem O przyczynie wszechwiata, a w innych, jeszcze wydaniach pod ty-
tuem O istocie wszechrzeczy
2
. Skada si on z dwch mniejszych rozpraw.
Autor wykazuje w nim, e Platon
3
przeczy sam sobie, przekonuje rwnie,
e Alkinous
4
wypowiedzia si o duszy, materii i zmartwychwstaniu niedo-
rzecznie i kamliwie. Przeciwstawia temu swe wasne pogldy na poruszone
tematy. Wykazuje, e nard ydowski jest duo starszy od narodu greckiego.
Wyraa zdanie, e czowiek skada si z ognia, ziemi i wody oraz z ducha,
ktry nazywa dusz. O tym powiada swoimi sowami tak: Wzi ducha ja-
ko element zasadniczy, nada mu ksztat jednoczenie z ciaem i kaza przenik-
n wszystkie czonki i wszystkie ich spojenia. Duch uformowany wraz z ciaem,
wypeniajcy cae ciao, zosta uksztatowany co do zewntrznego podobie-
stwa tak, jak ciao, lecz w istocie jest zimniejszy od trzech substancji, z kt-
rych skada si ciao".
Te jego wygaszane twierdzenia stoj w sprzecznoci z doktryn ydowsk
o naturze ludzkiej i z tym, co sam zwykle mwi w swoich pracach. Nastpnie
mwi oglnie o stworzeniu wiata. O Chrystusie, naszym Bogu prawdziwym
rozprawia teologicznie z wielk dokadnoci. Nazywa Go autentycznym
imieniem Chrystusa i pisze bezbdnie o Jego niewysowionym pochodzeniu
od Ojca. To wszystko moe wrd niektrych ludzi zasia wtpliwo, czy
ta niewielka praca wysza spod pira Jzefa. Jej styl nie rni si jednak
w niczym od pozostaych prac tego autora. W zapiskach na marginesie zna-
lazem informacj, e nie jest to traktat Jzefa, lecz jakiego Gajusza
5
, ka-
pana mieszkajcego w Rzymie, ktry podobno napisa rozpraw O labiryn-
cie. Istnieje nadto jego dialog [12a] przeciw jakiemu Proklosowi, zagorzae-
mu rzecznikowi herezji montanistw
6
. Dialog pozosta bez tytuu. Jedni po-
dobno uwaaj, e napisa go Jzef, inni, e wyszed spod pira mczennika
Justyna, jeszcze inni, e autorem jego by Ireneusz
7
. S i tacy, ktrzy Labi-
1
2
Traktat znany jedynie z niniejszego streszczenia Focjusza.
3
4
Alkinous (I lub II w.) - komentator dialogw Platona.
5
Gajusz (Caius) (II/III w.) - kapan rzymski; por. SWP, s. 244.
6
Herezja montanistw - twrc jej by Montan z Artabanu we Frygii (II w.) - uwaa
si za wysannika Ducha witego, gosi paruzj (szybkie nadejcie) Chrystusa.
7
Ireneusz (ok. 140-ok. 202) - prawdopodobnie chodzi tu o biskupa miast Yienne
i Lyon, ktry pisa swe dziea po grecku; por. SWP, s. 206-207.
rynt przypisuj Orygenesowi
8
. Naprawd jednak dialog jest dzieem Gajusza,
autora Labiryntu, poniewa on sam na kocu tego Labiryntu powiadczy,
e praca O istocie wszechwiata
9
jest jego autorstwa. A moe chodzioby tu
o jak inn, a nie jego prac? Sprawa nie jest dla mnie jeszcze zupenie ja-
sna.
w Gajusz by, jak mwi, kapanem Kocioa rzymskiego za episkopatu
Wiktora
10
i Zefiryna
11
; wybrano go na biskupa Narodw. Napisa on jesz-
cze jedn szczegln prac przeciw herezji Artemona
12
, by autorem znako-
mitej dyskusji, skierowanej przeciw Proklosowi, zwolennikowi Montana
13
.
W dyskusji tej wymienia jedynie trzynacie listw Pawa; nie zalicza do nich
listw do Hebrajczykw.
49
Przeczytalimy dzieo witego Cyryla Aleksandryjczyka
1
Przeciw blunier-
stwom Nestoriusza
2
w piciu ksigach. Autor zachowuje w nich wasny spo-
sb pisania charakterystyczny dla jego prac; styl jest tu jednak bardziej jasny
ni w pismach do Hermiasza
3
i w ksice O czci Ducha witego. Autor pi-
sze stylem wytwornym i utrzymanym w karbach osobliwej formy; jest to,
oglnie biorc, poezja wolna, pozbawiona wersyfikacji
4
.
50
Przeczytalimy ksik mnicha Nikiosa
1
Przeciw siedmiu gwnym twier-
dzeniom Filopona
2
, o ktrej wspomnia w pracy zatytuowanej Rozjemca
3
.
W stylu jest prosty i cisy, zdolny do prowadzenia sporw i umiarkowany.
Przeczytalimy take tego samego autora Przeciw bezbonemu Sewerowi
4
oraz Przeciw
pogaskim Hellenom w dwch ksigach.
8
9
Autorem Labiryntu by Hipolit z Rzymu (por. Cod. 121, 202).
10
Wiktor I - papie (ok. 189-198); por. SWP, s. 391.
11
Zcfiryn - papie (198-217); por. SWP, s. 397.
12
Artemon (III w.) odmawia Chrystusowi Jego boskoci; por. SWP,, s. 275.
13
Patrz przyp. 6; por. SWP, s. 288.
1
2
Dzieto. powstae w 430 r., zachowao si, (wyd. PG,.76, kol. 9-256). Inne utwo-
ry - por. SWP, s. 110-113. Focjusz omawia Przeciw blunierstwom Nestoriusza po raz
drusi w Cod. 169 (por. Cod. 136).
3
Hermiasz - adresat pism w. Cyryla, osoba nieznana.
4
Dzieo jest pisane proza, ale tak poetyckie, e jest poezj pozbawion wersyfikacji,
czyli jakby poetyck mow niewizan.
1
Nikios (gr. Nikios) (ok. 600 r.) - autor znany jedynie z niniejszej wzmianki focjan-
skiej. Pisma jego zaginy.
2
Patrz Cod. 21 przyp. 1; por. Cod. 43.
3
Rozjemca - ksika zachowaa si w przekadzie syryjskim.
4
51
Przeczytalimy cztery ksigi O spiowym wu Hezychiusza
1
, kapana Kon-
stantynopola. Styl ich jest wypracowany, obliczony na popis, autor zabiega
o to, by osoby wystpujce mwiy jzykiem im waciwym. Ukada prze-
mwienia Mojesza do ludu, wymyla te rozmowy ludu z Mojeszem, co
wicej, pisze mowy Boga do Mojesza, do ludu oraz ich [12b] odpowiedzi do
Boga ujte w postaci modlitw i usprawiedliwie. Tak oto wyrazi w ksice
sw przebogat elokwencj posugujc si dugimi i grnolotnymi rodkami
wyrazu. Jak wiadczy omawiana praca, jej autor naley do wyznawcw pra-
wowitej wiary.
52
Przeczytalimy o synodzie zwoanym do Sydy
1
przeciwko herezji mesalia-
nw czyli euchitw, czyli adelfianw
2
. Synodowi przewodniczy biskup Iko-
nion, Amfilochiusz
3
. Razem z nim zasiadao dwudziestu piciu innych bisku-
pw.
W tej samej ksice przeczytalimy list tego synodu do wielkiego Flawiana,
biskupa Antiochii
4
, zawierajcy sprawozdanie z przebiegu obrad. List spo-
wodowa to, e rwnie Flawian zwoa synod przeciw tym samym herety-
kom. Wspomagali go trzej inni biskupi: Bizos z Seleucji, Maruthas z Sufare-
ny
5
i Samos. W synodzie uczestniczyo ponadto trzydziestu kapanw i dia-
konw.
Synod nie udzieli Adelfiuszowi
6
posuchania, chocia obieca on okaza
skruch, ani te nie dopuci go do siebie, kiedy chcia wyrzec si swej herezji,
gdy nic nie wskazywao na to, e jego skrucha i ch odwoania herezji
pyn z serca. Twrcami tej herezji byli: w rzeczony Adelfiusz nie nale-
a on do adnego stanu ani mniszego, ani kapaskiego, prowadzi ycie
wieckie i Sabas, ktry bezprawnie nosi habit mnisi z powodu zbiegu
okolicznoci nazywano go trzebiecem", ponadto drugi Sabas, Eustacjusz
1
Hezychiusz - autor nieznany, jego dzieo nie zachowao si.
1
Synod w Syde (patrz Cod. 35 przyp. 1) obradowa w 383 r. Akta synodu nie zacho-
way si.
2
Mesalianie (euchici, adelfianie) - sekta ascetw-ptnikw ze schyku IV w. nie uzna-
jca sakramentw; do zbawienia wystarcz - gosili - jedynie ustawiczne mody (gr.
euchai) i ycie ascetyczne (gr. dskesi). Herezj t potpi Sobr Efeski (por. Cod. 16);
por. SWP, s. 281.
3
Amfilochiusz - biskup Ikonion (340(345?)- ok. 396); por. SWP, s. 31.
4
Flawian (zm. w 404 r.) - biskup Antiochii (od 381 r.) - autor homilii o mioci
bliniego (wyd. PG, 48, kol. 945-952); por. SWP, s. 160.
5
Maruthas z Sufareny w Mezopotamii (IV/V w.) - biskup Martyropolis. Martyropolis
(dzi. Majafarikin) - miasto na pn.-wsch. od Amidy (wsch. Turcja).
6
Adelfiusz - moe chodzi tu o biskupa Onufis w Egipcie (?); osoba skdind nie
znana.
Z Edessy, Dadoes, Symeon
7
w kkol Za i inni, ktrzy wyroli wraz z nimi.
Adelfiusza potpiono, a wraz z nim jego wsplnikw, chocia, jak mwiem,
szukali oni moliwoci wykazania skruchy. Jednake nie wykazali jej, gdy
przyapano ich jako zwolennikw mesalianw na utrzymywaniu cznoci
korespondencyjnej z ludmi, ktrzy zostali oboeni anatem wanie za me-
salianizm. Flawian napisa do mieszkacw Osroeny
8
list z informacj, jak
postpi z tymi kacerzami. Powiadomi ich, e heretycy ponieli kar i zostali
wyklci. Po otrzymaniu listu biskupi odpowiedzieli take listem, w ktrym
wyrazili mu podzikowanie i swoj zgod w caej tej sprawie. Napisa te
biskup Armenii, Litoios, chcc si dowiedzie o postanowieniach podjtych
co do mesalianw. Odpisano mu z informacj o gosowaniu i wyroku synodu.
Napisa rwnie wielki Flawian do wczesnego biskupa
9
Armenii [13a] i to
drugi list o tej samej treci. W drugim licie postawi mu zarzut, e mesalianie
znajduj u niego niejakie poparcie. Ze swej strony napisa take Attyk
10
,
biskup Konstantynopola, do biskupw Pamfiiii, eby zewszd wypdzili me-
salianw, jako przeklte i nieczyste zakay. On te napisa w tym samym
tonie do Amfilochiusza
11
, biskupa Sydy. Sysyniusz z Konstantynopola
12
i Te-
odot Antiocheczyk
13
te napisali do Weriniana
14
, Amfilochiusza i pozostaych
biskupw Pamfiiii wsplny list, ktrego nagwek brzmia: Naszym umio-
wanym w Bogu wspwyznawcom: Werinianowi, Amfilochiuszowi i wszystkim
biskupom Pamfiiii Sysyniusz, Teodot i cay wity synod zgromadzony z aski
Boga w wielkim miecie Konstantynopolu dla dokonania wyboru bardzo uko-
chanego przez Boga witego biskupa Sysyniusza z woli wielce pobonego
chrzecijaskiego cesarza naszego, Teodozjusza
15
, l pozdrowienia w Panu".
W tym licie synodalnym biskup Neon ogosi: jeli kto, po oboeniu go
kltw, zostanie kiedykolwiek schwytany czy to w sowach, czy w uczynkach
na czym, co wzbudzi podejrzenie, e ponownie popad w ten sam bd, temu
nie bdzie odtd wolno piastowa zajmowanego stanowiska, chociaby tysic-
kro obiecywa, e powrci w szeregi pokutnikw. To samo czeka kadego,
kto takiemu przyklanie, niezalenie od tego, czy to bdzie biskup, czy kto-
kolwiek inny.
Rwnie Jan Antiocheczyk
16
napisa list do Nestoriusza
17
o mesalianach.
7
Imiona osb skdind zupenie nie znanych.
8
Osroene - okrg w Mezopotamii.
9
Focjusz imienia nie podaje.
10
Attyk - patriarcha Konstantynopola w latach 406-425.
11
Amfilochiusz - biskup Sydy (ok. 430 r.).
12
Sysyniusz I - patrz Cod. 31 przyp. 5.
13
Teodot - biskup Antiochii (420-429).
14
Werinian - biskup w latach trzydziestych V w.
15
Cesarz Teodozjusz Wielki (379-395).
16
Jan - biskup w latach 428-441. List wzmiankuje Nikefor Kallistos (PG, 147, kol. 1168B).
17
Patrz God. 16 przyp. 3.
Trzeci wity ekumeniczny Sobr Efeski
18
ogosi dekret obnaajcy mesalia-
nw i ich bluniercze heretyckie twierdzenia zawarte w mesaliaskiej ksidze
pt. Ascetyk i oboone anatem. Biskup Cezarei Kapadockiej, Archelaos
19
, rw-
nie napisa dwadziecia cztery formuy potpiajce ich zasady
20
. Take He-
raklidas z Nyssy opracowa dwa listy przeciw mesalianom, w drugim przyto-
czy dowd staroytnoci witych ikon.
Pniej rwnie Geroncjusz, kapan i igumen mnichw w Glitydzie, napisa
do Alypiusza, arcybiskupa Cezarei Kapadockiej, wysuwajc oskarenie przeciw
Lampecjuszowi, pierwszemu wyznawcy omawianej herezji, ktremu udao si
ukra i przywaszczy sobie godno kapask [13b], podczas gdy w rze-
czywistoci by czowiekiem wieckim i oszustem. Alypiusz otrzyma list, po
czym przesa go do Hormizesa
21
, biskupa Komany, aby zapozna si z tym,
co si mwi o Lampecjuszu. Lampecjuszowi zarzucano, e bra w ramiona
mod dziewczyn i caowa j w usta. Sam on zreszt opowiada, e w Je-
rozolimie grzeszy z pewn diakoniss, a kiedy przyszli do niego jacy ludzie
z prob, by wyleczy ich z choroby, powiedzia: Przyprowadcie do mnie
adn dziewczyn, a poka wam, co to jest wito". Zarzucano mu rwnie
i to, e namiewa si z wiernych piewajcych godzinki, gdy jeszcze pod-
porzdkowywali si prawu. Oskarano go nadto o inne wystpki, ktrych
dopuszczali si mesalianie w czynach i sowach. Podobnie i my, kiedy w mia-
r naszych moliwoci usiujemy uchroni od podobnego bdu ludzi, ktrzy
dopiero co we popadli, widzimy, jak wielka zgnilizna namitnoci i za zera
ich dusze.
Lampecjusza sdzi biskup Hormizes, oskara kapan Geroncjusz, zbijali
z tropu wiadkowie, pltay w wypowiedziach wasne sowa, tak e w rezul-
tacie zosta jednogonie usunity ze stanu kapaskiego. W gosowaniu bra
udzia rwnie Alypiusz z Cezarei, ktry wprowadzony w bd, wynis owe-
go ndznika do godnoci kapaskiej.
w potrjny przestpca, Lampecjusz, napisa jak prac zatytuowan
Testament
22
, do ktrej powtyka kilka zasad swej bezbonej doktryny zwal-
czanej take przez Sewera
23
, uzurpatora tronu antiocheskiego, kiedy jeszcze
by zwykym kapanem.
Tymczasem Alfiusz
24
, biskup w Rinokorura, wzi w obron Lampecjusza
utrzymujc, e adnej z tych rzeczy, o jakie go oskarano, nie powiedzia, ani
te nie zrobi. Opublikowa nawet pismo, w ktrym o ile mona si zorien-
towa nie byo niczego blunierczego; lecz i on take zosta potpiony, ja-
18
19
Archelaos - biskup Cezarei Kapadockiej (ok. 430 r.).
20
Formuy Archelaosa nie zachoway si.
21
Hormizes (Hormisdas) - biskup Komany, miasta w Pizydii (Azja Mniejsza).
22
Nie zachowany.
23
24
Rinokorura (dzi. El-Arisz) - miasto w Egipc.e na pograniczu z Syri. Alfiusz - biskup znany
jedynie z Focjusza.
ko zwolennik doktryny Lampecjusza. Jaki inny Alfiusz
25
, o tym samym
imieniu, co i jego mistrz, wywicony na kapana przez Tymoteusza z Alek-
sandrii
26
zosta rwnie oboony kltw za t sam herezj, o czym poucza
nas sprawozdanie Ptolemeusza, biskupa w Rinokorura, zoone wzmiankowa-
nemu powyej Tymoteuszowi.
53
Przeczytalimy ksik referujc przebieg synodu zwoanego do Kartagi-
ny
1
w sprawie Pelagiusza i Celestiusza
2
. Synod odby si w gwnym kociele
w czasie, kiedy rzdy w cesarstwie zachodnim sprawowa Faustus Honoriusz
3
.
Obradom tego [14a] synodu przewodniczy biskup Aureliusz
4
przy udziale
Dociana Teptentesyjczyka, metropolity eparchii Bizaceny
5
. Wraz z nim za-
siadali przedstawiciele rnych eparchii duchowni o wielkim dowiadczeniu
w kapastwie. Byo ich dwustu dwudziestu piciu.
Synod potpi tych, ktrzy twierdzili, e Adam zosta stworzony jako czo-
wiek miertelny, a nie jako skazany na mier przez swoje nieposuszestwo.
Ta sama kara anatemy spada na tych, ktrzy utrzymywali, e nowo naro-
dzonym niemowltom nie jest potrzebny sakrament Chrztu, poniewa nie przy-
niosy z sob na wiat grzechu pierworodnego, dziedziczonego po Adamie.
Synod potpi rwnie tych, ktrzy mwi, e istnieje siedziba pooona
w rodku midzy miejscem kary i Rajem, gdzie umieszcza si niechrzczone
noworodki; tam pdz one szczliwe ycie.
Synod oboy kltw rwnie sze innych gwnych zasad bardzo zblio-
nych do powyszych, ktre utrzymuj si w mocy u pelagianw i celestianw.
Nawet cesarze Teodozjusz
6
i Honoriusz skierowali list do biskupa Aureliusza
przeciw tym kacerzom. Pniej Konstancjusz
7
, m Placydii i ojciec Walenty-
niana Modszego
8
take napisa w sprawie skazania na banicj heretyka Ce-
25
Alfiusz - osoba skdind nie znana.
26
Tymoteusz II (zm. w 477 r.) - biskup monofizycki; por. SWP, s. 383-384.
27
Ptolemeusz - biskup znany jedynie z Focjusza.
1
Synod w Kartaginie obradowa w 411 lub 412 r. Akta synodu zachoway si czcio-
wo u w. Augustyna, [w:] De gratia Christi et peccato originali, t. II, 21, 4 (wyd. PL,
44, kol. 395-410) oraz [w:] SCh, 194, 195, 224, 325.
2
Pelagiusz z Brytanii (IV/V w.) - mnich, dziaa w Rzymie, pniej w Kartaginie, twr-
ca herezji zwanej pelagianizmem, ktr uj w system teologiczny jego ucze i przyjaciel,
prawnik rzymski, Celestiusz. Pelagianizm odrzuca nauk o dziedzictwie grzechu pierworod-
nego i o asce niezbdnej do zbawienia (por. Cod. 54), gosi asceze, o zabarwieniu po-
gaskiego stoicyzmu.
3
Honoriusz - cesarz zachodnio-rzymski (395-423).
4
Aureliusz - biskup i patriarcha Kartaginy (391-430); por. SWP, s. 81-82.
5
Bizacena - eparchia w Afryce Pn.; eparchia - prowincja administracyjna i prowincja kocielna
(odpowiednik diecezji).
6
Teodozjusz II - patrz Cod. 30 przyp. 2.
7
Cesarz Konstancjusz III (8 11-21 IX 421).
8
Walentynian III - patrz Cod. 40 przyp. 12.
lestiusza. On te wysa dekret wydany przeciw niemu do prefekta miasta,
Wolozjana. Napisa rwnie i Leon, biskup Rzymu
9
, w sprawie pelagianw
odbywajcych pokut: penitenci mog by przywrceni do wsplnoty pod wa-
runkiem, e na pimie potpi swoj herezj.
Co wicej, w licie skierowanym przez Honoriusza do biskupa Rzymu, Ce-
lestyna
10
, w sprawie Nestoriusza
u
te jest mowa o ich potpieniu. Celestyn
ze swej strony napisa do biskupw Galii w sprawie prawdziwej wiary w. Au-
gustyna i przeciwko tym, ktrzy chepili si w gos wspaniaoci swej herezji.
Kapan Hieronim napisa od siebie
12
do Ktezyfonta przeciw tym, ktrzy
gosz niezdolno do doznawania cierpie, czyli przeciw Pelagiuszowi. Ten
Pelagiusz by mnichem i w Celestiuszu pozyska swego ucznia.
54
Przeczytalimy pismo skierowane przeciw herezji Pelagiusza i Celestiusza
1
jego tytu brzmi Kopia, Akt biskupw Zachodu w sprawie doktryn nestoria-
skicb
2
. Pisze si w nich, e herezja nestoriaska i herezja celestiuszowa jest
jednym i tym samym. Na wiadka bierze si Cyryla z Aleksandrii
3
, ktry
pisa do [14b] cesarza Teodozjusza
4
, e herezja Nestoriusza
5
jest tym samym,
co i Celestiusza. Jest, powiada, rzecz zupenie jasn: wyznawcy herezji Cele-
stiusza maj czelno mwi o ciele i czonkach Chrystusa, to znaczy o Ko-
ciele, e to nie Bg, czyli Duch wity, zgodnie ze Swoj Wol daje kade-
mu wiar i wszystko, co dotyczy ycia, pobonoci, zbawienia, lecz ukszta-
towana natura czowieka, pozbawiona szczcia z powodu nieposuszestwa
i grzechu, oderwana od Boga, przeznaczona na mier, przyzywa do siebie,
zgodnie ze sw wol, Ducha witego albo Go odrzuca. Nestorianie maj
tene bezczelny pogld na sam Gow tego ciaa, na Chrystusa. Utrzymuj
bowiem, e poniewa Chrystus istnieje w naszej naturze, a wol Boga jest,
eby wszyscy bez wyjtku ludzie zostali zbawieni, eby kady podnis si
ze swego upadku i sta si Go godny z wasnej nieprzymuszonej woli, to dla-
tego Sowo nie jest tym, co zostao zrodzone, lecz otrzyma Je Syn Maryi
dziki wielkiemu znaczeniu swojej naturalnej woli. Towarzyszy Mu Ono i nie
9
Leon - papie w. Leon I Wielki (440-461).
10
Celestyn - papie Celestyn I (422-432).
11
12
Sw. Hieronim, list 133, [w:] Listy, tum. J. Czuj, t. III, Warszawa 1954, s. 367-
-386.
1
2
W sprawie herezji pelagiaskiej obradoway synody w Kartaginie (411, 416 r.), w Mi-
lewie (417 r.) i ponownie w Kartaginie (418 r.).
3
4
5
ma nic wsplnego z pojciem Sowa boskiego pochodzenia, chyba jedynie ze wzgldu
na sam godno i tosamo nazwy.
Herezja Pelagiusza czy Celestiusza kwita na Wschodzie, rozprzestrzenia
si rwnie na Zachodzie. W Kartaginie afrykaskiej zostaa powstrzymana
i przyapana na faszu przez Aureliusza
6
i Augustyna
7
, nastpnie potpiona
publicznie na rnych synodach
8
. Jej wyznawcw usunli z Kocioa, jako
heretykw, biskupi Italii, Afryki i caego Zachodu w czasach, kiedy biskupem
Aleksandrii by Teofil
9
, a biskupem Rzymu Innocenty
10
.
Synod zwoany w Palestynie
11
(brao w nim udzia czternastu biskupw)
uwolni Pelagiusza od winy, kiedy ten wypar si cakowicie, jako szalestwa,
niektrych swych zasad i potpi je wyznajc jednoczenie, e inne sformuo-
wa nie w takiej myli, jak widzieli w nich oskaryciele, lecz zgodnie z nau-
k Kocioa katolickiego. Oskarycielami jego byli biskupi Galii: Neporus
i azarz
12
. Nie uczestniczyli oni w [15a] przesuchaniu Pelagiusza, usprawie-
dliwiwszy sw nieobecno chorob jednego z nich.
W ten sposb relacjonuje Augustyn przebieg sprawy w listach do patriarchy
Kartaginy, Aureliusza. Tymczasem po mierci w. Augustyna kilku duchownych
zaczo popiera bezbon doktryn, le si wyraa o Augustynie i drwi
z niego, gdy w swej nauce negowa istnienie wolnej woli; lecz Celestyn, bi-
skup Rzymu
13
, skierowa pisma do lokalnych biskupw w obronie tego wi-
tego czowieka, a przeciw tym, ktrzy odnawiali herezj, i tak pooy kres
temu heretyckiemu ruchowi. Z biegiem czasu znowu Rozpoczo si zo wrd
heretykw, ktrzy wrcili do Kocioa, przeklwszy wasn herezj. Biskup
Septimiusz powstrzyma jednak rozpoczynajc si plag, napisa do Leona,
ktry zasiada wwczas na tronie rzymskim i zwalcza herezj z pomienn
gorliwoci
14
.
Niedugo potem ta herezja zacza odrasta jak zy, bezwstydnie plenny ko-
rze. W Rzymie znaleli si ludzie jawnie goszcy t herezj, lecz Prosper
15
,
jako prawdziwy czowiek boy, napisa pamflety, ktre ich zniweczyy.
W omawianym czasie na tronie rzymskim zasiada jeszcze wzmiankowany
Leon.
T herezj oboono kltw rwnie na witym Soborze Efeskim
16
. Biskup
6
7
Augustyn - w. biskup Hipony (354-430), w latach 411-430 polemizowa z pela-
gianami; por. SWP, s. 63.
8
Patrz przyp. 2.
9
10
Innocenty - papie w. Innocenty I (401-417).
11
Synod obradowa w Diospolis (415 r.).
12
Neporus - biskup Arles; azarz - biskup Aix-en-Provence.
13
14
15
Prosper z Akwitanii (ok. 390-ok. 455) - teolog, retor, poeta i polemik, rzecznik
w. Augustyna, autor wielu dzie; por. SWP, s. 333-335.
16
Aleksandrii Jan
17
w swojej apologii skierowanej do Gelazjusza
18
oboy eks-
komunik nie tylko herezj pelagiask, lecz rwnie Pelagiusza, Celestiusza
i Juliana
19
, w ktrym rozpoznano ich nastpc.
55
Przeczytalimy Przeciw czwartemu soborowi ekumenicznemu
1
Jana Filopo-
na
2
czy raczej Matajopona
3
. Co do stylu, w pracy swej autor jest rwny
sobie, lecz bezwstydnie usiuje zepchn sobr ku herezji Nestoriusza
4
i po-
wiada, e sobr oboy anatem Nestoriusza, poniewa nie uwaa, i dotkn
czowieka stosujc sankcj dogmatu, ktry sam wyklty wynosi ponad inne
i najbardziej go ceni, i lubi. Pisarz puszcza tu wodze fantazji i wymyla
ca t spraw godn jego umysowoci i jego nie opierajcych si na niczym
myli. Taka jest ta jego czcza i bezczelna gadanina skierowana przeciw temu
soborowi. W czterech odcinkach uoy ca komedi na ten sobr. Nie mwi
niczego, co by byo przekonujce i miao sens.
[15b] Przeczytalimy w tej samej pracy o innym Janie
5
wyznawcy herezji
Nestoriusza i autorze Przeciw temu samemu czwartemu witemu soborowi.
Autor pochodzi z Egei, jest heretykiem, lecz posuguje si adnym i miym
jzykiem nie pozbawionym jasnoci i okazaoci.
56
Przeczytalimy Przeciw herezjom
1
Teodoreta z Cyru
2
. Rozpoczy si one
od Szymona
3
i rozwijay do czasw penej dojrzaoci autora. Autor dedykuje
sw prac Sporakiuszowi, ktry wyrazi yczenie, e chtnie przeczytaby co
na ten temat. Dochodzi do Nestoriusza
4
i jego herezji wystpujc przeciw
17
Jan Filopon, patrz Cod. 21 przyp. 1.
18
Gelazjusz - w. Gelazjusz, papie (492-496).
19
Julian - biskup Eklany w Apulii, rozwin nauk Pelagiusza; polemizowa z nim w.
Augustyn.
1
Patrz Cod. 17 przyp. 1. Utwr nie zachowany.
2
3
W oryginale gra sw: philoponos - pracowity, mataioponos - trudzcy si na prno,
bezuytecznie.
4
5
Jan z Egei (V w.) - monofizyta (nestorianin?), historyk, ktrego Focjusz prbuje
zidentyfikowa z Janem z Efezu (patrz Cod. 41 przyp. 1).
1
Utwr znany pod tytuem Zarys historii herezji zachowa sig do dzi (wyd. PG, 83,
kol. 335-556); por. SWP, s. 373.
2
3
Szymon Mag z Samarii (I w.) - uwaany za ojca wszystkich herezji; por, SWP,
s. 365.
4
niemu z gwatown refutacj, zatrzymuje si na herezji eutychiaskiej
5
.
W ksidze pitej (dzieo skada si z piciu ksig) daje streszczenie boskich
prawd prawowiernych, zestawia je z gadaninami heretyckimi i wykazuje, e s
one czyste i nieskazitelne i nie dadz si w ogle porwna z herezj. Pisze
stylem jasnym i prostym.
57
Przeczytalimy Histori rzymsk Appiana
1
w trzech tomach obejmujcych
dwadziecia cztery ksigi
2
. Pierwsza z nich, powicona siedmiu krlom: Ro-
mulusowi, Numie Pompiliuszowi, Ankusowi Hostiliuszowi, innemu Ankusowi
zwanemu rwnie Marcjuszem, nastpcy Numy, Tarkwiniuszowi, Serwiuszowi
Tulliuszowi i Lucjuszowi Tarkwiniuszowi, synowi Tarkwiniusza, obejmuje
fakty i czyny tych siedmiu wadcw.
Pierwszy by zaoycielem Rzymu i budowniczym miasta, sprawowa rzdy
raczej patriarchalne ni absolutne; zosta zamordowany lub, jak mwi inni,
znikn.
Drugi nie ustpowa w niczym swemu poprzednikowi, a moe nawet by
lepszy od niego, skoczy ycie mierci naturaln. Trzeci zgin od pioruna,
czwarty zmar z choroby, pity pad z rki pastuchw, szsty zszed ze wia-
ta rwnie zamordowany, sidmy zosta wypdzony z miasta i z tronu za
gwacenie praw publicznych. Wraz z nim obalono krlestwo wadza prze-
sza na konsulw. Taka jest tre pierwszej ksigi zatytuowanej Historia Rzy-
mu za krlw.
Druga zawiera dzieje pozostaej Italii z wyjtkiem ziem pooonych nad
Zatok Josk i nosi tytu Historia Rzymu. Italia. W nastpnej autor przed-
stawia wojn Rzymian z Samnitami, plemieniem wielkim i trudnym do poko-
nania dla wrogw. W cigu osiemdziesiciu lat Rzymianie prowadzili [16a]
wojny i z trudem podbili tak Samnitw, jak ich sprzymierzecw, ktrzy wal-
czyli wraz z nimi. Ksiga nosi tytu Historia Rzymu. Samnici.
Ksiga czwarta zawiera opis wojny Rzymian z Celtami i std nosi tytu
Historia Rzymu. Celtowie. Pozostae ksigi rwnie otrzymay tytuy zgodnie
z t sam zasad: pita ma tytu Historia Rzymu. Sycylia i wyspy, poniewa
autor omawia w niej walki z Sycylijczykami i ludami wyspiarskimi, szsta
Historia Rzymu. Hiszpania, sidma Historia Rzymu. Hannibal, gdy autor
relacjonuje w niej przebieg wojny z Kartagiczykiem Hannibalem, sma
5
Herezja eutychiaska, jej twrc bv Eutyches (patrz Cod. 17 przyp. 3), ucze Cyryla
z Aleksaridni (patrz Cod. 16 przyp. 2), herezjarcha, twrca monofizytyzmu, potpiony na
Soborze w Chalcedonie (czwarty ekumeniczny, 451 r.).
1
Appian z Aleksandrii w Egipcie (ok. 100-ok. 180) - za panowania Hadriana (117-
-138) y i dziaa w Rzymie jako adwokat; pniej zosta prokuratorem cesarskim w Egip-
cie.
2
W caoci zachoway si ksigi: 6, 7, 11-17; ksigi 1-5, 8, 9 - we fragmentach
(wyd. P. Viereck i inni, Leipzig 1962); por. R.E., t. II (1983), kol. 217-235.
Historia Rzymu. Libia, Kartagina i Nomadzi, dziewita Historia Rzymu.
Macedonia, dziesita Historia Rzymu, Grecja i Jonia, jedenasta Historia
Rzymu. Syria i Partia, dwunasta Historia Rzymu. Mitrydates.
Wyprawy wojenne Rzymian na obce ludy zostay ujte w wymienionych
ksigach w sposb powyej wskazany. Dzieje wewntrznych wani i wojen
domowych ukazuj kolejne ksigi zatytuowane: Ksiga pierwsza wojen do-
mowych, Ksiga druga wojen domowych i tak dalej a do Ksigi dziewitej
wojen domowych, ktra stanowi dwudziest pierwsz ksig caego dziea.
Ksiga dwudziesta druga nosi tytu Sto lat historii, nastpna Ksiga
o Dakach, dwudziesta czwarta Ksiga o Arabach. Taki jest podzia caej
historii.
Wrd wojen domowych pierwsze miejsce zajmuj spory midzy Mariuszem
i Sull
3
oraz wojna, jak sobie wydali, nastpnie wanie i konflikty Pompe-
jusza
4
z Juliuszem Cezarem
5
oraz wielkie bitwy, w ktrych cierali si zbroj-
nie a do czasu, kiedy Fortuna przechylia si na stron Juliusza, zmuszajc
Pompejusza do odwrotu i ucieczki. Z kolei mwi si o posuniciach zastoso-
wanych przez Antoniusza
6
i Oktawiana Cezara
7
, zwanego rwnie Augustem,
wobec zabjcw pierwszego Cezara. W tym czasie wielu znakomitych Rzy-
mian wysano na mier bez postpowania sdowego. W kocu przysza kolej
na wydarzenia, ktre skieroway ich obu przeciwko sobie mam na myli
Antoniusza i Oktawiana. Rozpoczli oni zapalczywe walki i spowodowali
zagad ogromnej liczby wojska. Pniej zwycistwo umiechno si do Augu-
sta, sprawio, e przepdzi on Antoniusza, uciekiniera pozbawionego sprzy-
mierzecw, do Egiptu; tam Antoniusz zakoczy ycie zadajc sobie mier
wasn rk. W tej ostatniej ksidze [16b] autor opowiada o wojnach domo-
wych i ukazuje, jak Egipt dosta si pod wadz Rzymian oraz o tym, jak
pastwo rzymskie ponownie wrcio do ustroju monarchicznego i przypado
w udziale Augustowi.
Zaczyna wic swoje opowiadanie od Eneasza, syna Anchizesa, ktry by
synem Kapysa. Eneasz y w czasach wojny trojaskiej. Kiedy miasto
8
pado
upem wroga, uciek i, po dugim bdzeniu, dopyn do jakiego miejsca na
wybrzeu morskim Italii zwanego Lorentem; tam to pokazuje si obozowisko
Eneasza, a przyldek nazywa si od niego Troj. Nad Aborygenami italskimi
3
Mariusz i Sulla - wodzowie rzymscy, w latach 88-82 prowadzili midzy sob wojn domow.
4
Pompejusz Wielki - czonek I triumwiratu (60 r. przed Chr.), prowadzi wojn domow z Cezarem
(49-45).
5
Juliusz Cezar - wdz rzymski, m stanu, czonek I triumwiratu, po zwyciskiej woj-
nie domowej z Pompejuszem - dyktator (45 r. przed Chr.), zamordowany w 44 r. przed
Chr.
6
Marek Antoniusz - wdz rzymski, stronnik Cezara, czonek II triumwiratu (43 r. przed Chr.), zm.
w 30 r. przed Chr.
7
Oktawian August - pierwszy cesarz rzymski (princeps senatus 27 r. przed Chr. - 14 r.
po Chr.), czonek II triumwiratu, prowadzi wojn domow z Antoniuszem (32-31).
8
Chodzi o Troj, miasto w Azji Mniejszej. Grecy datowali zburzenie miasta na 1184 r przed Chr.
panowa tam Faunus, syn Aresa, ktry wyda sw crk Lawinie za Eneasza
i obdarzy go ziemi o obwodzie czterystu stadiw
9
. Eneasz zaoy miasto
i nazwa je Lawinium od imienia swej ony. W trzy lata pniej Faunus
umar. Wadz po nim obj na zasadzie powinowactwa Eneasz i nazwa Abo-
rygenw Latynami od imienia tecia Latynusa Faunusa.
Miny nastpne trzy lata i Eneasz pad zabity przez Rutulw tyrre-
skich; powodem bya jego ona Lawinia, przedtem zarczona z ich krlem.
Wadz przej Euryleon o przydomku Askaniusz, syn Eneasza, ktrym go
obdarzya Kreuza, crka Priama, jego ona w Troi. Inni powiadaj, e jego
nastpca Askaniusz pochodzi ze zwizku z Lawinia.
Askaniusz umar w cztery lata po zaoeniu Alby (on bowiem rwnie za-
oy miasto, nazwa je Alb i przesiedli do niego ludno z Lawinium).
Wadz przej Sylwiusz. Za syna Sylwiusza uwaa si Eneasza Sylwiusza, za
syna tego Eneasza Latynusa Sylwiusza, za syna Latynusa Kapysa, za
syna Kapysa Kapetusa, za syna Kapetusa Tyberynusa, za syna Tybe-
rynusa Agrypp, za syna Agryppy Romulusa. Romulusa zabi piorun.
Jego synem by Awentynus, synem Awentynusa Prokas. Wszyscy oni nosili
przydomek Sylwiusza.
Prokas mia dwch synw. Starszy mia na imi Numitor, modszy Amu-
liusz. Starszy otrzyma wadz od ojca na ou mierci, przechwyci j jednak
modszy stosujc w swej bucie zbrodnicz przemoc. Umierci syna swego
brata, Egesta, a jego crk, Re Sylwi, uczyni kapank, aby pozostaa bez-
dzietna. Numitora uratowa od jakiegokolwiek zamachu na jego ycie [17a]
agodny, zacny charakter. Sylwia jednak wbrew zwyczajowi swego stanu ka-
panki zasza w ci. Amuliusz pochwyci j chcc, by poniosa kar. Kiedy
wydaa na wiat dwch synw, odda niemowlta pasterzom, aby wrzucili je
do pobliskiej rzeki. Rzeka nazywaa si Tyber, chopcy Remus i Romulus.
Wywodzili si oni ze strony matki od Eneasza. Kto by ich ojcem, nie wia-
domo.
Opowiadanie zaczyna si, jak powiedziaem, od Eneasza i dochodzi w skr-
cie do jego potomkw, lecz poczwszy od Romulusa, zaoyciela miasta, przed-
stawia wszystkie wydarzenia dokadnie i siga do Augusta, pniej wyryw-
kowo i pobienie a do Trajana
10
. Ten Appian wywodzi si z Aleksandrii.
W Rzymie by wpierw adwokatem, potem zosta wyniesiony do godnoci pro-
kuratora cesarskiego.
Pisze stylem prostym i suchym, jest w miar moliwoci prawdomwny,
w swoim opowiadaniu potrafi lepiej ni kto inny wyjania zasady strate-
giczne. Jest znakomity we wzbudzaniu swymi mowami podupadego mstwa
oddziau onierzy, podobnie w ostudzaniu jego zbytniego zapau, w wyraa-
niu uczu czy nadaniu w swoich mowach czemukolwiek odpowiedniego wy-
razu. Najpikniejsze lata jego ycia przypady na czasy Trajana i Hadriana
11
.
9
Stadion (miara) = 177,6 m; 400 stadiw = 71,04 km.
10
11
Patrz przyp. 1.
58
Przeczytalimy Histori Partw Arriana
1
w siedemnastu ksigach. On tak-
e opracowa najlepsz ze wszystkich histori Aleksandra Macedoskiego
2
,
by autorem jeszcze innego dziea o swojej ojczynie, Bitynii; zatytuowa
je Dzieje Bitynii.
3
Opisa rwnie czyny Alanw, ktrym nada tytu Historia
Alanw
4
.
W niniejszej pracy omawia wojny, jakie prowadzili ze sob Rzymianie
i Partowie za rzdw cesarza Trajana
5
. Powiada, e Partowie jako rasa s
Scytami i e wydobyli si spod panowania Macedoczykw, ktrzy trzymali
ich w jarzmie od czasu, gdy podbito Persw. Przyczyna ich buntu bya na-
stpujca:
Arsaces i Tyrydates byli brami, dziemi Arsacesa, syna Arsacesa, ktrego
ojcem by Friapites. Krl Antioch (nazywano go bogiem) ustanowi Ferekle-
sa satrap. Synowie Arsacesa zabili tego Fereklesa, wyznaczonego przez An-
tiocha na satrap ich kraju, gdy zastosowa przemoc i postpi haniebnie
wobec jednego z dwch braci. Bracia nie mogli znie takiej haby i zamor-
dowali [17b] wesp z picioma towarzyszami zuchwalca, ktry ich znie-
way. Nastpnie wypdzili Macedoczykw, zaczli si rzdzi sami i do-
szli do tak wielkiej potgi, e nawet Rzymianom wydawali bitwy, a cza-
sami wychodzili z wojny unoszc ze sob zwycistwo. Partowie, mwi autor,
opucili swj ojczysty kraj, Scyti, i przenieli si do swych obecnych siedzib
w czasie, gdy w Egipcie panowa Sesostris, a w Scytii Jandyses. Pobi ich
ostatecznie cesarz rzymski Trajan, zrobi z nich wasali i sam narzuci im
swoj zwierzchno cesarsk.
Ten Arrian by filozofem i uczonym, jednym z przyjaci Epikteta
6
, cie-
szy si wielk saw w czasach Hadriana
7
, Antoninusa Piusa
8
i Marka
Antonina
9
. Nazywano go nowym Ksenofontem
10
i z powodu jego ogromnej
kultury powierzano mu rne stanowiska publiczne; doszed nawet do urzdu
konsula.
1
Arrian z Nikomedii w Bitynii (ok. 95-ok. 175) - ucze Epikteta. Z 17 ksig Historii
Partw zachoway si jedynie urywki (wyd. FGH, t. II, 852-862) oraz niniejsze streszcze-
nie Focjusza. Arrian by rwnie autorem m.in. Historii Aleksandra (Cod. 91), Historii
po Aleksandrze (Cod. 92), Dziejw Bitynii (Cod. 93) i Wyprawy Aleksandra Wielkiego
(Anabaza); por. T. Sinko Literatura grecka, t. III, cz. l, s. 446-451.
2
Aleksander Wielki Macedoski, syn Filipa II panowa w latach 336-323.
3
Niezachowane.
4
Zagina.
5
6
Epiktet z Hierapolis we Frygii (ok. 50-130) - filozof stoik, wypdzony z Rzymu
(ok. 95 r.) zaoy wasn szko w Nikopolis w Epirze (dzi. Oreweza w Albanii); jego
nauki spisa Arrian.
7
8
Cesarz Antoninus Pius (138-161).
9
Marek Aureliusz, patrz Cod. 14 przyp. 2.
10
Ksenofont z Aten ok. (432-352) - znakomity historyk starogrecki, wietny stylista czsto
naladowany przez dziejopisw bizantyskich.
Napisa jeszcze inne prace: Wykady swego mistrza Epikteta w omiu ksigach
11
, ktre
znam, i dwanacie ksig Rozmw
12
tego Epikteta.
Pisze stylem prostym, jak prawdziwy naladowca Ksenofonta. Powiadaj,
e jest autorem rwnie innych dzie, ale tych jeszcze nie znam. Jest rzecz
oczywist, e nie brako mu umiejtnoci retorycznych, ani siy krasomwczej.
59
Przeczytalimy Akta synodu
1
, ktry zebra si nielegalnie przeciw w.
Janowi Chryzostomowi
2
. Brali w nim udzia jako przewodniczcy: Teofil
z Aleksandrii
3
, Akacjusz, biskup Beroi
4
, Antioch, biskup Ptolemaidy
5
, Sewe-
rian, biskup miasta Gabala
6
i Cyryn z Chalcedonu
7
. Byli to duchowni szcze-
glnie le nastawieni wobec w. Jana i wystpowali jednoczenie w funkcji
sdziw, oskarycieli i wiadkw. Caa sprawa zostaa zaatwiona na trzy-
nastu sesjach, lecz tylko dwanacie obradowao przeciw temu witemu. Trzy-
nasta dotyczya sprawy Heraklidesa, ktrego, wybranego przez w. Jana na
biskupi tron Efezu, nie odwaono si zoy z urzdu, poniewa kilku in-
nych biskupw wyrazio sprzeciw. W roli oskaryciela Heraklidesa wystpo-
wa biskup Magnezji o imieniu Makariusz, natomiast gwnym prokuratorem
i zagorzaym wrogiem w. Jana by jego diakon Jan. Wysun on wobec
Chryzostoma zarzut, e postpi wobec niego niesprawiedliwie wypdzajc
go za bicie [18a] swego sugi Eulaliusza. Drugi zarzut: jaki mnich, ktry
nazywa si Jan, zosta na rozkaz Chryzostoma wychostany i, jak powiada,
poturbowany, po czym zakuty w kajdany wraz z optanymi. Trzeci zarzut:
sprzeda mnstwo drogocennych przedmiotw ze witego skarbca. Czwarty
zarzut: spieniy pyty marmurowe w. Anastazji, ktre Nektariusz przezna-
czy na upikszenie jej kocioa. Pity zarzut: wymyla duchownym nazy-
wajc ich ludmi bez czci, zepsutymi i bezuytecznymi nicponiami. Szsty
zarzut: nazywa w. Epifaniusza
8
gupcem i optanym przez zego ducha.
11
Zachoway si 4 ksigi (1-4).
12
Rozmowy zaginy. Z obu pism Arrian dokona wycigu pt. Podrcznik, zachowany rwnie w
opracowaniach chrzecijaskich.
1
Akta zaginy. Synod zwany Pod dbem" zebra si dosownie pod dbem w posia-
doci Rufina lecej naprzeciw Konstantynopola na azjatyckim brzegu Morza Marmara
(403 r.). Wzio w nim udzia 36 biskupw gwnie z Egiptu, a wic stronnikw Teofila
(patrz Cod. 25 przyp. 1), ktrzy skazali Jana Chryzostoma na wygnanie (por. Cod. 25,
96); por. SWP, s. 217-218; P. Ubaldi Il sinodo ad Quercum" dell'anno 403, Torino
1902. Trzeba pamita, e zarzuty przeciw Janowi wysuwali jego zaciekli wrogowie, kt-
rym zaleao, aby przedstawi go w jak najgorszym wietle.
2

3
4
Akacjusz - biskup Beroi (dzi. Haleb) w Syrii (378-432).
5
Antioch (zm. ok. 407 r.) - biskup Ptolemaidy (dzi. Aleppo) w Egipcie.
6
Sewerian z Gabala w Syrii (zm. po r. 408) ; por. Cod. 96.
7
Cyryn - osoba skdind nie znana.
8
w. Epifaniusz z Salaminy (ok. 315-403) - biskup; por. Cod. 122; por. SWP, s. 131-134.
Sidmy zarzut: zawiza spisek przeciw Sewerianowi pobudzajc przeciwko
niemu dziekanw
9
. smy zarzut: napisa oszczercz ksik na duchowie-
stwo. Dziewity zarzut: zwoa zebranie wszystkich duchownych i pozwa do
odpowiedzialnoci trzech diakonw: Akacjusza, Edafiusza i Jana, oskarajc
ich o kradzie jego szkaplerza, przy czym pyta, czy nie zabrali go dla ja-
kiego innego celu. Dziesity zarzut: Antoniego, ktremu udowodniono zbez-
czeszczenie grobowca, wybra na biskupa. Jedenasty zarzut: zadenuncjowa ko-
mesa Jana w czasie buntu onierzy. Dwunasty zarzut: wchodzc do kocioa
nie odmawia modlitwy, podobnie postpowa, kiedy opuszcza wityni.
Trzynasty zarzut: udziela wice na diakonw i kapanw poza otarzem.
Czternasty zarzut: w czasie jednego wicenia dokona sakry czterech bisku-
pw. Pitnasty zarzut: przyjmowa sam na sam kobiety, po czym wyrzuca
je wszystkie. Szesnasty zarzut: sprzeda dziedzictwo Tekli za porednictwem
Teodula. Siedemnasty zarzut: nikt nie wie, na co szy dochody Kocioa.
Osiemnasty zarzut: wywici na kapana Sarapiona w czasie, gdy wytoczono
przeciw niemu oskarenie. Dziewitnasty zarzut: czonkowie wsplnoty eku-
menicznej
10
, ktrych kaza uwizi, zmarli w wizieniu. Nie dba o nich,
nie zatroszczy si o to, by odda nalen cze ich zwokom. Dwudziesty
zarzut: znieway przewitego Akacjusza, nie da mu monoci rozmowy
ze sob. Dwudziesty pierwszy zarzut: kapana Porfiriusza wyda Eutropiu-
szowi, by go skaza na wygnanie. Dwudziesty drugi zarzut: wyda te ka-
pana Weneriusza doczajc do tego cikie zniewagi. Dwudziesty trzeci za-
rzut: kaza podgrzewa wod do kpieli tylko dla siebie; gdy wzi kpiel,
Sarapion oprnia wann, aby nikt inny nie mg si wykpa. Dwudziesty
czwarty zarzut: dokona wielu wice bez wiadkw [18b]. Dwudziesty pi-
ty zarzut: jada sam, obera si i prowadzij ycie na mod cyklopw. Dwu-
dziesty szsty zarzut: sam siebie powoywa na oskaryciela, sam na wiad-
ka i sam na sdziego (co wyszo na jaw w wypadku archidiakona Martyriu-
sza i, jak mwi, w sprawie biskupa Licji Proerezjusza). Dwudziesty sidmy
zarzut: uderzy Memnona pici w kociele Apostow, a kiedy cieka mu z ust
krew, udzieli mu Komunii. Dwudziesty smy zarzut: ubiera si i rozbiera
na tronie i zjada na nim bueczk
n
. Dwudziesty dziewity zarzut: wrcza
pienidze wybranym przez siebie biskupom, by przez to mg nadal gnbi
duchowiestwo.
Takie byy gwne zarzuty wysunite przeciw witemu. Chryzostom, czte-
rokrotnie wzywany, nie stawi si i kaza poda do wiadomoci pozywajcych,
e jeli usuniecie z zespou sdziowskiego moich jawnych wrogw, gotw
jestem stawi si i podj obron swojej osoby, o ile kto wysunie przeciwko
9
Dziekani - przeoeni mnichw czy moe mnisi duchowni?
10
Chodzi tu o wsplnot religijn.
11
Bueczka (w oryg. pastilon (trogei)) - Jan Chryzostom zaleca wiernym, by po przy-
jciu Sakramentu Komunii zjedli troch miodu, czy wypili nieco wody, tak eby w ustach
nie pozostaa czsteczka Hostii.
mnie jaki zarzut. Jeli nie zechcecie postpi w ten sposb, to ilekro mnie
zawezwiecie, nie osigniecie niczego wicej".
Wnieli zatem, jak im si spodobao, pierwsze i drugie oskarenie, po czym
przystpili do zbadania sprawy biskupw Heraklidesa i Paladiusza z Hele-
nopolis
12
. Mnich Jan, o ktrym diakon Jan zrobi wzmiank w swych oskar-
eniach przeciw Chryzostomowi, znowu napisa pamflet. Zarzuca Herakli-
desowi, e jest orygenist i e schwytano go w Cezarei Palestyskiej
13
na
kradziey szat diakona Akwilinusa; takiego to czowieka, powiada, wybra
biskup Jan na tron Efezu. Wystpi take z zarzutem wobec Chryzostoma, e
od niego samego i za porednictwem Sarapiona zazna wielu cierpie z po-
wodu orygenistw. Po rozeznaniu wymienionych spraw powrcono do dzie-
witego gwnego punktu oskarenia, nastpnie do dwudziestego sidmego.
2 kolei biskup Izaak znowu wystpi z oskareniem przeciw Heraklidesowi,
e jest zwolennikiem Orygenesa
14
i e w. Epifaniusz
15
nie dopuci go do
udziau w modlitwie i wsplnym posiku. Ten sam Izaak napisa rwnie
przeciw Chryzostomowi utwr oszczerczy, ktry zawiera nastpujce zarzuty:
zarzut pierwszy dotyczy czsto wzmiankowanego mnicha Jana; zncano si
nad nim z powodu orygenistw i zakuto go w kajdany. Drugi zarzut w.
Epifaniusz nie chcia mie z nim nic wsplnego z powodu orygenistw: Am-
moniusza, Eutymiusza, Euzebiusza, a take Heraklidesa i Paladiusza. Trzeci [19a]
zarzut uchyla si od gocinnoci, gdy mia zwyczaj spoywa posiki sa-
motnie. Czwarty zarzut mwi w kociele, e otarz jest peen Erynii.
Pity zarzut krzycza w kociele: podam mioci, szalej!" powinien
wyjani, co to za Erynie i co znaczy podam mioci, szalej", gdy Ko-
ci nie zna takich sw. Szsty zarzut zapewnia grzesznikom poczucie
bezkarnoci, pouczajc kadego z nich: jeli jeszcze raz popadniesz w grzech,
przyjd do mnie, to znowu wyrazisz skruch. Ilekro zgrzeszysz, przyjd do
mnie, ja ci uzdrowi". Sidmy zarzut popenia blunierstwo mwic
w kociele, e Chrystus nie zosta wysuchany w swych modlitwach, ponie-
wa modli si nie tak, jak naleao. smy zarzut podburza lud, by si
zbuntowa przeciwko synodowi. Dziewity zarzut przyjmowa w kociele
pogan, ktrzy wyrzdzili chrzecijanom wiele za, zatrzymywa ich i opieko-
wa si nimi. Dziesity zarzut przyjeda do cudzych eparchii
16
i wy-
wica tam biskupw. Jedenasty zarzut ly biskupw i wyrzuca ich
ogooconych"
17
ze swego paacu. Dwunasty zarzut obrzuca duchowie-
stwo niesyszanymi u nas okropnymi przeklestwami. Trzynasty zarzut
12
Paladiusz (363-425) - mnich i biskup Helenopolis (w Bitynii) i Aspuny, przyjaciel
i biograf Jana Chryzostoma (PG, 47, kol. 1-82), jego obroca w Rzymie, historyk mona-
stycyzmu starochrzecijaskiego; por. SWP, s. 312-313.
13
Dzi. Kajsarije w Izraelu.
14
15
Patrz przyp. 8.
16
Eparchia, patrz Cod. 53 przyp. 5.
17
W oryg. ekpingatous - wyraz skdind nie znany, przekad wedug sensu, jaki mu
nada R. Henry (Photius, Bibliotheque, t. I, Paris 1959, s. 56).
przywaszcza sobie si cudze rzeczy zoone do depozytu. Czternasty za-
rzut dokonywa wice bez udziau kleru i wbrew jego woli. Pitnasty
zarzut przyjmowa u siebie orygenistw, natomiast gdy czonkowie wspl-
noty kocielnej przychodzili do niego zaopatrzeni w listy polecajce, wtrca
ich do wizienia, a kiedy w nim zmarli, wcale si tym nie przejmowa. Szesna-
sty zarzut wybiera na biskupw niewolnikw, ktrzy nie byli jego wa-
snoci, nie byli te wyzwoleni i znajdowali si ponadto w stanie oskarenia.
Siedemnasty zarzut sam Izaak wycierpia wiele z ich powodu.
Spord tych wszystkich oskare nie zostao ponownie rozpatrzone pierw-
sze, gdy ich zdaniem rozsdzono je ju przedtem. Rozpatrzono na-
tomiast drugie i sidme. Potem zbadano trzecie wniesione wraz z innymi
przez diakona Jana. W czasie jego rozpatrywania wstali: protoprezbiter Arsa-
cjusz
18
, ktry by nastpc Chryzostoma i kapan Attyk
19
i, nie wiem z ja-
kiego powodu, zoyli jako wiadkowie zeznania przeciw witemu. Podobnie
postpi kapan Elpidiusz. Wszyscy oni wraz z kapanem Akacjuszem byli
wiadkami oskarenia w sprawie czwartego gwnego zarzutu.
Kiedy ju rozpatrzono te wszystkie zarzuty, wymienieni powyej kapani
oraz Eudemon i Onezym zadali, eby przypieszy [19b] wydanie wyroku.
Przewodniczcy synodu, Pawe, biskup Heraklei, postanowi, eby kady za-
bra gos. I wypowiedzieli si tak, jak im si podoba, za usuniciem wi-
tego. Pierwszy wyda wyrok biskup Gimnazjusz, ostatni Teofil
20
, biskup
Aleksandrii. Wszystkich ich byo razem czterdziestu piciu. Nastpnie po-
wiadomiono pisemnie duchowiestwo konstantynopolitaskie o wyroku sy-
nodu w sprawie zoenia witego z urzdu. Sprawozdanie przedstawiono
rwnie cesarzom
21
. Ukazay si trzy pamflety pira Geroncjusa, Faustyna
i Eugnomoniusza, ktrzy mwili, e Jan usun ich niesusznie. Bya te od-
powied cesarska skierowana do synodu. Na tym zakoczya si dwunasta
sesja. Trzynasta, jak ju mwiono, zaja si spraw Heraklidesa, biskupa
Efezu.
60
Przeczytalimy Dzieje Herodota
1
w dziewiciu ksigach, wywodzcych sw
liczb i imiona od dziewiciu muz. Autor moe uchodzi za wzr dla dia-
lektu joskiego, jak Tukidydes
2
dla dialektu attyckiego.
18
Arsacjusz - patriarcha Konstantynopola (404-405).
19
20
21
Panowali wtedy: na Zachodzie - Honoriusz (patrz Cod. 53 przyp. 3), na Wscho-
dzie - Arkadiusz (395-408).
1
Herodot z Halikarnasu (ok. 489-ok. 425) - pierwszy historyk grecki, uwaany za
ojca dziejopisarstwa" europejskiego. Dzieje Herodota, napisane w dialekcie nowojoskim,
arcydzieo literackiej prozy greckiej, zachowao si w caoci (wyd. C. Hude, Oxford 1912;
H. Kallenberg, Leipzig 1926-1929).
2
Tukidydes Ateczyk (ok. 460-393) syn Olorosa - autor pragmatycznej Historii wojny
peloponeskiej w omiu ksigach obejmujcych lata 431-411. Dzieo zachowao si (wyd.
Autor posuguje si opowiadaniami mitologicznymi i wieloma dygresjami,
ktre przenika sodycz jego myli. Jeli jednak rozwaa si samo pojmowa-
nie historii i jej form, jaka jest odpowiednia dla tego gatunku, wwczas
powysze opowiadania i dygresje nieraz zaciemniaj jej tok. Prawda nie
chce, eby mity zacieray jej dokadno, nie da si te sprowadzi na bez-
droa poprzez dygresje.
Autor zaczyna swoje Dzieje od panowania Cyrusa
3
, pierwszego krla Per-
sw, opowiada o jego pochodzeniu, wychowaniu, jak wzrasta i zosta kr-
lem. Dochodzi do rzdw Kserksesa
4
i do jego wyprawy przeciw Ateczykom
zakoczonej popieszn ucieczk z pola bitwy
5
. Kserkses by czwartym kr-
lem od czasw Cyrusa. Drugi to Kambyzes
6
, trzeci Dariusz
7
. Midzy
dwoma ostatnimi panowa mag Smerdys
8
, nie zalicza si go jednak w ich
poczet, poniewa by tyranem, podstpem i zdrad opanowa tron, do kt-
rego nie mia prawa. Nastpc Dariusza by jego syn Kserkses, na ktrym
koczy si opowiadanie nie doprowadzone do kresu jego paaowania.
Na te czasy przypad szczyt ycia Herodota, co powiadcza Diodor Sy-
cylijski
9
i wielu innych. Opowiada si, e kiedy Herodot czyta swoje Dzieje,
by przy tym obecny, wraz z ojcem, Tukidydes jeszcze cakiem mody. Su-
chajc zacz paka, na co Herodot rzek: Olorosie, syn twj ma wro-
dzony talent do nauki".
61
Przeczytalimy trzy mowy Ajschynesa
1
: Przeciw Tymarchowi (ta jest pierw-
sz z jego mw), O sprzeniewierzonym poselstwie i trzeci oraz ostatni Prze-
ciw Ktezyfontowi
2
. Jest on autorem, powiadaj, tylko trzech autentycznych
mw i dziewiciu listw; dlatego niektrzy nazwali jego mowy Charytami"
ze wzgldu na wdzik bijcy z piknego wysawiania si i liczb Charyt.
Jego listy obdarzyli nazw: ,,Muzy" z powodu liczby Muz
3
.
C. Hude, Leipzig 1915-1920, polskie tumaczenie: K. Kumaniecki - Tukidydes Wojna
peloponeska, Warszawa 1953 (wyd. 2 - 1958) ).
3
Cyrus Starszy albo Wielki (559-529).
4
Kserkses - krl perski (485-465).
5
Kserkses ponis klsk, pod Salamin (480 r. przed Chr.) i pod Platejami (479 r.
przed Chr.).
6
Kambyzes II (529-522).
7
Dariusz I (522-486).
8
Mag Smerdys w Cod. 72 wystpuje pod imieniem Sfendadates.
9
Diodor Sycylijski (ok. 80-ok. 29) - autor Biblioteki w 40 ksigach, z ktrych zacho-
way si cakowicie 1-5, 11-20 (wyd. I. Bekker i inni, Leipzig 1888-1906).
1
Ajschynes z Aten (390-314) - utalentowany mwca, przeciwnik polityczny Demo-
stenesa.
2
Tymarch - polityk ateski z IV w., Ktezyfont - mwca ateski z IV w. Wszystkie
mowy zachoway si. (wyd. E. Martin, Paris 1927-1928).
3
Dzi znamy 12 listw Ajschynesa. W wietle bada filologicznych zostay one uznane
za nieautentyczne; por. Cod. 264, por. T. Sinko Literatura grecka, t. I, cz. 2, Krakw
1932, s. 725.
Pod imieniem Ajschynesa kry jeszcze jedna mowa Prawo delijskie,
lecz Cecyliusz
4
uwaa j za nieautentyczn; twrc jej, powiada, jest inny
Ajschynes wspczesny tamtemu i rwnie Ateczyk.
Nasz Ajschynes by jednym z dziesiciu mwcw. Oskarony przez De-
mostenesa
5
o sprzeniewierzenie swego poselstwa, zosta uwolniony od zarzutu
dziki przywdcy ludu, demagogowi Eubulowi, na ktrego usugach pozo-
stawa i pomaga mu w walce z Demostenesem. Pniej Ajschynes wystpi
z oskareniem przeciw uchwalonemu bezprawnie wnioskowi, ktry sporzdzi
Demostenes przeciw Ktezyfontowi. Sam sobie wyznaczy kar w wypadku,
gdyby nie mg udowodni nielegalnoci wniosku. Nie udowodni jednak
i, tak jak przyrzek, opuci ojczyzn. Zamierza pj na wygnanie do Alek-
sandra
6
, syna Filipa, ktry podwczas prowadzi wojn w Azji; poniecha
zamiaru, gdy usysza o jego mierci i dowiedzia si o niepokojach, jakie
powstay wrd diadochw. Poeglowa wic na Rodos, gdzie przez pewien
czas przebywa i zajmowa si nauczaniem modziey mskiej. Gdy peni po-
dziwu suchacze zapytali, jak to si stao, e on, obdarzony ogromnym ta-
lentem, mg ulec w sdzie Demostenesowi, odpowiedzia: Gdybycie usy-
szeli tego drapienika" drapienikiem nazywa Demostenesa nie dziwi-
libycie si temu".
Opowiadaj o nim, e w czasie rozrywek improwizowa mowy na fik-
cyjne tematy; nazywa si je wiczeniami krasomwczymi. Gdy si zestarza,
opuci Rodos, przenis si na Samos, gdzie umar. Ojcem jego by Atromet,
matk kapanka Glaukotea, pochodzi z nieznanego rodu. Mia dwch braci,
Afobeta i Filocharysa. Pocztkowo wystpowa w teatrze grajc trzeciorzdne
role; dysponowa dononym gosem. Pniej by sekretarzem Rady, z cza-
sem zaj si sprawami pastwowymi. W Atenach nalea do stronnictwa
Filipa
7
i tym samym zosta przeciwnikiem politycznym Demostenesa.
By prawdopodobnie suchaczem wykadw Platona
8
i uczniem Antalcy-
dasa
9
. Kady z obu nauczycieli wycisn pitno [20b] na mowach Ajschy-
nesa, na wzniosoci w sposobie wyraania si i godnoci w pomysach. Sofista
Dionizjusz znalaz kiedy zupenie przypadkiem mow Przeciw Tymarchowi.
Po przeczytaniu wstpu zaczynajcego si od sw: nigdy nikomu nie wy-
toczyem procesu karnego, nie daem te rozrachunkw..." powiedzia:
oby wicej obywateli oskary, oby napada na wielu, wtedy pozostawiby
wicej mw", do tego stopnia urzek go styl mwcy
10
.
4
Cecyliusz z Kale Akte na Sycylii (I w. przed Chr.) - retor, autor O stylu dziesiciu
mwcw, traktatu, z ktrego zachoway si fragmenty (wyd. Ofenloch Caecilii Calactini
fragmenta. Leipzig 1907); por. T. Sinko Literatura grecka, t. II, cz. 2, Krakw 1948, s. 71.
5
Demostenes (384-322) - najsawniejszy mwca grecki.
6
7
Filip II - krl macedoski (359-336).
8
9
Antalcydas - spartaski m stanu, doprowadzi do tzw. pokoju krlewskiego mi-
dzy Atenami i Spart (387 r. przed Chr.).

10
Por. Cod. 264.
Elokwencja autora jest jakby ywioowa i improwizowana, pozwala po-
dziwia nie tyle sztuk retoryczn mwcy, ile jego wrodzone zdolnoci, gdy
wszystko, co ma w sobie sil krasomwstwa mona znale w jego mowach,
szczeglnie za oznaki jego talentu. Posuguje si sownictwem prostym i ja-
snym: konstrukcja jego mw nie jest ani zbyt monotonna, jak u Izokratesa
11
,
ani zwarta czy sucha, jak u Lizjasza
12
. Autor swym tchnieniem i napiciem
nie ustpuje w niczym Demostenesowi. Ajschynes posuguje si wasnym spo-
sobem mylenia i form wypowiedzi nie po to, by wydawao si, e si wy-
powiada artystycznie, lecz eby uczyni zado faktom. Jego elokwencja jest
take bezporednia i znakomicie nadaje si zarwno do wystpie publicz-
nych, jak i do rozmw prywatnych, poniewa mwca nie stosuje bez przer-
wy dialektycznego wnioskowania ani entymematw, i nie jest zbyt wymu-
szona.
Natomiast Ajschynesa, syna Lizaniasza, zwanego take Sokratykiem
13
, inni,
a zwaszcza Frynich
14
, zaliczaj do najlepszych i stwierdzaj, e jego mowy
stanowi, przynajmniej po najznakomitszych, wzr stylu attyckiego.
62
Przeczytalimy Dzieje Konstantyna Wielkiego
1
w dwch ksigach Praksa-
gorasa Ateczyka
2
. Pisarz zawar w nich opowiadanie o rzdach Konstan-
cjusza
3
, ojca Konstantyna, w Brytanii, Maksymina
4
w Rzymie, Italii,
Sycylii, innego Maksymina w Grecji, Macedonii, Azji Mniejszej i Tracji.
Dioklecjan
5
, starszy od pozostaych panowa nad Bityni, Arabi, Libi i cz-
ci Egiptu, nawadnian wodami Nilu.
Ojciec wysa Konstantyna do Nikomedii
6
na dwr Dioklecjana, gdzie
mia uzyska pene wyksztacenie. Przebywa tam powiada historyk, Maksy-
min panujcy w Azji Mniejszej. Zacz on zastawia na Konstantyna puapki.
Doprowadzi do walki [21a] modzieca z rozwcieczonym lwem. Modzie-
niec upora si z drapienikiem i zabi go. Niebawem zrozumia, e by to
11
Izokratcs (436-338) - ateski mwca i teoretyk wymowy, autor szeciu zachowanych
mw (wyd. F. Blaas, Lcipzig 1889-1898).
12
Lizjasz (ok. 445-378) - mwca ateski, nauczyciel wymowy, autor 34 zachowanych
mw (wyd. T. Thalheim, Leipzig 1901).
13
Ajschynes ze Sfettos (w pd.-wsch. Attyce) - ucze i przyjaciel Sokratesa (Platon Apo-
logia 33). Sokratycy - uczniowie Sokratesa obecni przy jego mierci (Platon Fedon 59b).
14
Frynich (2 p. II w.) - sofista bizantyski; por. Cod. 158.
1
2
Praksagoras (IV w.) - historyk ateski. Wszystkie jego wymienione przez Focjusza pisma
zaginy.
3
Cesarz Konstancjusz Chlorus (305-306).

4
Cesarz Maksymin Daia (305-313).
5
Cesarz Dioklecjan (284-305).
6
Nikomedia (dzi. Izmid) - stolica Bitynii (w Azji Mniejszej), letnia rezydencja cesarzy
rzymskich.
podstp i uciek do ojca. Gdy rodzic zakoczy ycie, mody Konstantyn
wstpi na tron. Po objciu rzdw podbi Celtw i Germanw, ssiednie
plemiona barbarzyskie. Dowiedzia si, e Maksencjusz
7
panuje nad swymi
poddanymi brutalnie i bezwzgldnie (Maksencjusz zosta wadc Rzymu po
Maksyminie), podj wypraw wojenn przeciw niemu, by go ukara za
niesprawiedliwoci wobec rzdzonych. W bitwie odnis zwycistwo i zmusi
go do ucieczki. Uciekajc Maksencjusz znalaz mier tak, jak wymyli,
by zniszczy swoich wrogw; wpad do rowu, ktry kaza sam wykopa.
Jacy mieszkacy Rzymu obcili mu gow, zatknli na kiju i obnosili po
caym miecie. Ta cz cesarstwa oddaa si pod wadz Konstantyna chtnie
i z ogromn radoci. Nastpnie doszo do jego wiadomoci, e Licyniusz
3
rwnie obchodzi si ze swoimi poddanymi surowo i nieludzko (panowa on
nad czci kraju rzdzon przez tego Maksymina, ktry niegdy zgoto-
wa zasadzk na Konstantyna doprowadzajc do walki z lwem, a obecnie
ju nie y). Konstantyn nie mg cierpie tego nieznonego traktowania
swoich wspplemiecw, wobec czego wyprawi si z wojskiem przeciw nie-
rnu, aby doprowadzi do zmiany jego sposobu rzdzenia, by z tyrana sta
si normalnie panujcym.
Na wie o ruszeniu wojsk cesarza, Licyniusz przestraszy si, zamaskowa
swoje okruciestwo pozorem yczliwoci wobec ludzi i zoy przysig, e
bdzie dobry dla swoich poddanych, dotrzyma zawartych ukadw i ich nie
naruszy. Na tej podstawie cesarz odstpi wwczas od dziaa wojennych.
Pniej, jako e niegodziwo nie jest w stanie si ukry, Licyniusz zlekcewa-
y ukady i powrci do swego zego z natury postpowania. Konstantyn
stoczy z nim cikie bitwy, zmusi do zamknicia si w Nikomedii i zacz
oblega miasto. Licyniusz uciek, schroni si u cesarza proszc o pozbawienie
go najwyszej wadzy
9
. Doszo wic do tego, e w czasie, gdy ogromne pa-
stwo poszukiwao godnego siebie wadcy, Konstantyn Wielki uzyska dla
siebie wadz nad wymienionymi krajami, zosta bowiem spadkobierc dzie-
dzictwa ojcowskiego, pozyska Rzym usuwajc Maksymina, Grecj, Macedoni
i Azj Mniejsz, pozbawiajc wadzy rzeczonego Licyniusza, co wicej, sam
przywaszczy sobie wadz nad t czci ziem, ktrymi wada Dioklecjan,
gdy Licyniusz zatrzyma je sobie tytuem wojny prowadzonej z Maksymi-
nem [21b], nastpc Dioklecjana. Jako wadca sprawi, e ujrzano jedno,
poczone cesarstwo i zaoy Bizancjum, ktre od jego imienia otrzymao
swoj nazw
10
. Praksagoras, chocia sam by poganinem, powiada, e dziki
licznym zaletom, szlachetnemu charakterowi i ogromnym osigniciom cesarz
7
Maksencjusz, cesarz od 306 r., zgin w 312 r. - utopi si w Tybrze.
8
Licyniusz wyniesiony do godnoci Augusta przez cesarza Galeriusza w r. 308, panowa do 324 r.
9
Cesarzem by wwczas Galeriusz (305-311).
10
Konstantyn Wielki w 330 r. przenis stolic z Rzymu do Bizancjum zwanego odtd
Konstantynopolem.
Konstantyn skaza na zapomnienie wszystkich poprzednio panujcych. Na tym
kocz si dwie ksigi.
Praksagoras mia, jak sam powiada, dwadziecia dwa lata, gdy napisa swe
dzieo. Oprcz tego napisa dwie inne ksigi O krlach Aten majc dzie-
witnacie lat. W trzydziestym pierwszym roku ycia wyda sze innych
ksig O krlu macedoskim Aleksandrze.
Pisze stylem jasnym i przyjemnym. Przydaoby mu si nieco energii, ktrej
mu brak. Posugiwa si dialektem joskim.
63
Przeczytalimy dzieo historyczne retora Prokopiusza
1
w omiu ksigach
2
.
Autor przedstawia w nim czyny, jakich dokonali Rzymianie za Justyniana
3
w walkach z Persami, Wandalami i Gotami, szczeglnie za wielkie osigni-
cia Belizariusza
4
jako wodza naczelnego. Retor, niemal nieodczny jego to-
warzysz, napisa sw histori na podstawie wydarze, w ktrych uczestniczy
przewanie jako naoczny wiadek.
W pierwszej ksidze opowiada, e cesarz rzymski Arkadiusz
5
umierajc
wyznaczy w testamencie krla perskiego Jezdegerdesa na opiekuna swego sy-
na Teodozjusza
6
. Jezdegerdes zgodzi si, przyj testament, mdrze sprawo-
wa opiek nad Teodozjuszem w wieku chopicym i zachowa dla niego tron
cesarski. Po zmarym Jezdegerdesie wadz przej Wararanes, po czym ruszy
na wojn przeciw Rzymianom. Teodozjusz natomiast wysa do Persw w
poselstwie Anatola, naczelnego dowdc Wschodu. Krl perski Wararanes
przyj poselstwo, i po zawarciu traktatu, zaniecha dziaa wojennych
7
.
Po nim wadz przej krl perski Perozes jako nastpca innego Jezdegerdesa,
syna Wararanesa i wszcz wojn z Hunami, plemieniem zwanym Eftalitami,
a take Biaymi", gdy maj bia cer; z wygldu nie s brzydcy. Nie
s te podobni do innych Hunw. Nie pdz ycia dzikich koczownikw, two-
rz spoeczno zorganizowan, kierujc si prawami i poddan wadzy swe-
go krla. Od pnocy byli ssiadami Persw. I dlatego wanie, z powodu
granic, [22a] Perozes wyprawi si z wojskiem na Eftalitw, ale ju na po-
cztku kampanii, wcignity ich taktyk wojenn na trudne tereny, wycofa
1
Prokopiusz z Cezarei Palestyskiej (ok. 490-562) - najwybitniejszy historyk wczesno-
bizantyski, retor, prawnik, sekretarz osobisty Belizariusza. Wszystkie jego dziea zachoway
si w jzyku greckim i w przekadzie aciskim (wyd. G. Dindorf, [w:] CB, t. I-III,
Bonnae 1933-1938; J. Haury, t. I-III, Lipsiae 1905-1913) reedycja: G. Wirth, t. I-IV,
Leipzig 1962-1964; por. Krumbacher, s. 230-237).
2
Historia wojen (Historiai,Historikon) napisana w latach 545-554.

3
4
Belizariusz (ok. 495-565) - dowdca wojsk cesarza Justyniana.
5
6
Focjusz mwi o cesarzu Teodozjuszu II (patrz Cod. 30 przyp. 2). Por. Prokopiusz
Historia wojen, I 2, s. 13, 5-14, 19.
7
Tame, I 2, s. 14, 20-15, 15.
si upokorzony; po zawarciu haniebnego ukadu ukorzy si, uzna w krlu
Eftalitw swego pana. Gdy zoy przysig, e nigdy nie napadnie na nich,
puszczono go wolno. Pniej zama przysig, by znale haniebn zagad
w rowach i okopach wroga. By wtedy w dwudziestym czwartym roku swego
panowania. Wwczas to Perozes zgubi synn per, ktr nosi jako kolczyk
na prawym uchu
8
.
[Pery, margantaj, zwane rwnie margaroj i margaridaj. Spotyka si rwnie form
margaros u retora Prokopiusza i innych wiarygodnych autorw; form margaridaj znajduje
si u Praksagorasa
9
piszcego w dialekcie joskim, w drugiej ksidze jego Dziejw Kon-
stantyna Wielkiego i u innych pisarzy. Sowo margaritaj jest potoczne i czsto uywane]
10
.
Po Perozesie panowa jego najmodszy syn, Kabades, ktrego Persowie za
postpowanie niezgodne z prawem wtrcili to twierdzy zapomnienia. Uciek
z niej przy pomocy ony i zbieg do Eftalitw. Tam ponownie si oeni,
napad na Persw z wielkim wojskiem Eftalitw i odzyska wadz bez
walki. Po nim panowa Blases, brat Perozesa. Opuszczonego przez obrocw
Perozes pochwyci i olepi, kac la mu wrzc oliw na otwarte oczy, tak
bowiem postpowali Persowie, kiedy kogo pozbawiali wzroku
11
.
Pisarz opowiada rwnie o konflikcie perskiego krla Pakoriusza z arme-
skim krlem Arsacesem i o radzie danej Pakoriuszowi, by zastosowa czary
przeciwko Arsacesowi, jeli nie jest to czczym wymysem.
12

Kabades, o ktrym bya przedtem mowa, zacign dugi u Eftalitw i zwr-
ci si do cesarza Anastazjusza
13
z prob o poyczk. Cesarz odmwi. Wtedy
Kabades bez adnego innego powodu zacz dokonywa czstych nr.oadw
na Armeni, otoczy Amid
14
i przygotowywa si do jej oblenia z poczu-
ciem caej beznadziejnoci sprawy
15
. Gdy zacz si wycofywa, pad stek
obelywych, szyderczych sw ze strony heter, co spowodowao, e zrezygno-
wa z odwrotu. Kabades rozpocz oblenie gwatownie i zaciekle, przemoc
opanowa miasto, wzi mieszkacw do niewoli. Pniej wielu jecw puci
wolno i bez okupu. Anastazjusz zgotowa im wspaniae przyjcie.
16

Na wie o obleniu Amidy Anastazjusz wysa przeciw Persom bardzo
siln armi. Na jej dowdcw [22b] wyznaczy: wodza Wschodu Areobindo-
sa, zicia Olibriusza, do niedawna wadc Zachodu, oraz Celera Magistra,
Patrycego Frygijczyka i swego bratanka Hipacjusza.
Tacy byli czterej wodzowie. Wraz z nimi by obecny rwnie Justyn
17
,
8
Tame, I 4, s. 19, 12-22, 5.
9
Por. Cod. 62.
10
Passus ujty w klamry jest wstawk objaniajc, scholion, nieznanego autora.
11
Prokopiusz Historia..., I 6, s. 31, 1-33, 8.
12
Tame, I 5, s. 26, 11-30, 23.
18
14
Amida (Antoniupolis, dzi. Diyarbahir) - miasto-twierdza nad Tygrysem.
15
Prokopiusz Historia.., I 7, s. 30, 20-36, 15.
16
Tame, I 7, s. 36, 17-39, 8.
17
ktry zosta cesarzem po Anastazjuszu
18
, i wielu innych dowdcw dowiad-
czonych w sprawach wojennych
19
. Powiadaj, e nigdy nie wystawiono tak
wielkiego wojska rzymskiego przeciwko Persom. Poniewa zwlekano z wyru-
szeniem, miasto pado. Dowdcy nie zaatakowali Kabadesa razem, lecz wszcz-
li walki kady oddzielnie, co skoczyo si niesawnym odwrotem i strat
wielu onierzy
20
. Pniej przybyli pod Amid i obiegli miasto. Czas mija,
obleni Persowie znaleli si w trudnym pooeniu i postanowili zawrze
Z Rzymianami pokj na okres siedmiu lat. Rokowania prowadzili Celer ze
strony Rzymian, Aspeuedes w imieniu Persw
21
.
Tauros, acuch gr w Cylicji, przechodzi wpierw przez Kapadocj, Arme-
ni i ziemie Persarmeczykw, potem przez kraje Albanw, Iberw oraz
innych ludw wolnych lub podlegych Persom, ktrzy osadzili si tam na stae.
Gdy tylko przekroczy si granice Iberw, natrafia si na wsk drog, biegn-
c w bardzo ciasnym wwozie i dug na pidziesit stadiw
22
. Ta droga
koczy si w miejscu w ogle niedostpnym. Nie wida tam adnego przej-
cia poza bram wykonan jakby ludzk rk, a ktr utworzya sama przy-
roda. Od dawna nosia ona nazw Kaspia. Ponad ni rozcigaj si rwniny
dostpne dla koni, obfitujce w zgoa liczne wody, dalej paskie ziemie z pas-
twiskami dla koni; tam rozoyy si niemal wszystkie plemiona Hunw i roz-
przestrzeniy a do jeziora Majotis. Kiedy ci Hunowie dostali si przez bra-
m, o ktrej przed chwil wspomniaem, na ziemie perskie i rzymskie, po-
pdzili dalej na swoich penokrwistych koniach, gdy jedyn przeszkod w
terenie byo owych pidziesit stadiw, ktre, jak ju mwiono, prowadziy
do granic Iberii; gdy jechali innymi drogami, przybywali na ziemie Persw
i Rzymian z nakadem wielkiego trudu i zmczenia. Kiedy Aleksander
23
, syn
Filipa, dowiedzia si o tej bramie, kaza wznie we wzmiankowanym miej-
scu twierdz i ustawi stranic
24
. Dziery j w czasach Anastazjusza Amba-
zukes, Hun z pochodzenia, lecz przyjaciel Rzymian i Anastazjusza; dla niego
te strzeg tej bramy. Anastazjusz [23a] nie mg sprosta temu zadaniu i pie-
cz nad przejciem powierza temu, kto chtnie podejmowa si tego obo-
wizku
25
.
Po mierci Ambazukesa Kabades zabra si jego dzieci, opanowa te owo
przejcie
26
. Anastazjusz zawar z Kabadesem ukad i, mimo sprzeciwu Persw,
zbudowa w pobliu Daras, miasto-twierdz. Inne miasto wznis w Armenii
tu nad granicami Persarmeczykw; nazywao si dawniej Teodozjopolis,
18
Patrz Cod. 3 przyp. 5. Prokopiusz Historia..., I 8, s. 39, 8-19.
19
Tame, I 8, s. 39, 19-40, 3.
20
Tame, I 8, s. 40, 3-42, 20.
21
Tame, I 9, s. 47, 8-14.
22
Stadion - patrz Cod. 57 przyp. 9; 50 stadiw = 8880 m.
23
Aleksander Macedoski - patrz Cod. 58 przyp. 2.
24
25
Tame, I 10, s. 48, 17-49, 7.
26
Tame, I 10, s. 49, 7-9.
poniewa poprzedni wie, jak ono byo, Teodozjusz podnis do rangi miasta
27
.
Po mierci Anastazjusza liczni czonkowie rodziny zasugiwali na tron
cesarski, jednak wszyscy oni zostali usunici i wadz przej Justyn
28
. Ka-
bades chcia przekaza bezpiecznie tron swemu modszemu synowi, Chosroeso-
wi. Napisa do Justyna list z prob, by zaadoptowa Chosroesa. Justyn bardzo
si ucieszy z tej proby, podobnie jak i jego siostrzeniec Justynian
29
, przy-
puszczalny nastpca tronu, jednak pod wpywem rad kwestora Proklusa ce-
sarz zmieni zdanie i Chosroes nie zosta przysposobionym synem Justyna.
Proklus czsto powtarza, e syn jest jednoczenie legalnym dziedzicem wadzy
ojcowskiej
30
. Dla podjcia rozmw o Chosroesie i w sprawie zawarcia pokoju
wysano ze strony Persw Beodesa i Seosesa, ktry niegdy ocali ycie Chos-
roesowi. Ze strony Rzymian wyznaczono Rufina i Hypatiusza. Beodes roz-
puszcza wrd Persw oszczerstwa na Seosesa, czym sprawi, e skazano go
na mier. Rufin natomiast oczernia przed cesarzem Hypatiusza tak, e ce-
sarz usun go ze stanowiska
31
.
Plemiona Hunw osiade midzy Bosforem i Chersonem, oddalone od siebie
o dwadziecia dni drogi, dotychczas wolne, odday si pod zwierzchnictwo
Justyna. Cherso by ostatnim miastem na ziemi rzymskiej. Iberowie wraz
ze swym wodzem Gurgenesem rwnie podporzdkowali si Justynowi, po-
niewa nkali ich Persowie; wanie z powodu Iberw wybucha wojna mi-
dzy Rzymianami i Persami
32
. Jeszcze za ycia Justyn dopuci Justyniana
do wsprzdw pastwem; po mierci wuja penia wadzy przesza na Justy-
niana. Belizariusz i Sittas byli onierzami stray przybocznej Justyniana,
kiedy ten by jeszcze naczelnym wodzem armii
33
. Justynian mianowa Beli-
zariusza dowdc zaogi w Daras, wwczas te wyznaczono historyka Pro-
kopiusza na jego doradc
34
.
Kiedy Justynian sprawowa rzdy jako jedynowadca [23b], Belizariusz, po-
woany na dowdc Wschodu, otrzyma rozkaz wyruszenia z wojskiem na
Persw
35
. Kabades natomiast mianowa wodzem swojej armii Persa Perozesa,
ktry piastowa godno miranesa"
36
. Oba wojska stany wok Daras.
Perozes rozkaza Belizariuszowi, eby przygotowa mu kpiel, gdy nazajutrz
zechce wykpa si w miecie. Rzymianie usilnie przygotowywali si do wal-
ki
37
. Gdy oba wojska stany naprzeciw siebie, jaki bizantyczyk Andrzej,
27
Tame, I 10, s. 49, 10-50, 8.
28
29
30
Prokopiusz Historia..., I 11,s. 50, 9-54, 7.
31
Tame, I 11, s. 55, 10-56, 19.
32
Tame, I 12, s. 56, 20-59, 6.
33
Tame, I 12, s. 59, 7-12.
34
Tame, I 12, s. 59, 21-60, 20.
35
Tame, I 13, s. 61, 4-5.
36
Tame, I 13, s. 62, 6-7 (godno bliej nie znana).
37
Tame, I 13, s. 62, 7-11.
nauczyciel gimnastyki i kierownik palestry w Bizancjum, znajdowa si wrd
onierzy Buzesa, sprawujcego dowdztwo wraz z Belizariuszem. Do jego
obowizkw naleao przygotowywanie kpieli dla Buzesa. Ten czowiek wyz-
wany do pojedynku stoczy anonimowo dwie walki i w obu odnis zwyci-
stwo, co przerwao rozpoczt bitw. Pniej walka rozgorzaa na nowo. Rzy-
mianie byli duo silniejsi. Doszo do wielkiej rzezi Persw, ktrzy odtd nie
chcieli podejmowa z Rzymianami walki w szeregu. Obie strony dokonyway
jedynie wypadw zaczepnych
38
.
Kabades wysa inn armi do Armenii podlegej Rzymianom. W jej skad
wchodzili Persarmeczycy, Saunici i Sabirowie. Caym wojskiem dowodzi
Mermeroes
39
. Strateg Armenii Doroteos i gwnodowodzcy armi rzymsk
w tym regionie Sittas, wydali wrogom bitw i, mimo e byo ich niewielu,
odnieli zwycistwo nad duo liczniejszymi przeciwnikami. Po tym Persowie
wycofali si z tego terytorium do swego kraju
40
.
Wwczas Rzymianie opanowali rwnie inne ziemie perskie i zajli obszar
zwany Farangion, gdzie Persowie wydobywali zoto i skd dostarczali je dla
krla
41
. Tzanowie
42
, zwani dawniej Sanami, dokonywali, jako plemi nie-
zalene, czstych napadw rabunkowych na swoich ssiadw. Pobici przez
Sittasa, zwrcili si ku nam, zostali chrzecijanami i poddanymi Rzymian,
aby wej w szeregi ich wojska
43
.
Po klsce obu armii Kabades znalaz si w trudnym pooeniu
44
. Wtedy
Alarnundaros, krl Saracenw
45
w Persji, onierz dzielny na wojnie i czo-
wiek przedsibiorczy, ktry od pidziesiciu lat rzuca Rzymian na kolana,
podda Kabadesowi myl [24a], eby wtargn do Antiochii pozbawionej
wwczas wojsk ochronnych i do ziem z ni ssiadujcych
46
. Dowiedzia si
o tym Belizariusz i ruszy szybkim marszem na ich spotkanie. Wraz ze swoj
armi prowadzi oddziay Izauryjczykw
47
i wojsko Aretasa, krla Sara-
cenw, poddanych Rzymian. Zaniepokojeni tym Alarnundaros i Azaretes wy-
cofali si do swego kraju. Belizariusz pocign za nimi nie po to, by na-
wiza walk, lecz eby pozorowa pocig. onierze w swojej masie po-
cztkowo wyrzucali mu to po cichu, z czasem zaczto go gani jawnie, tak
e wbrew woli stoczy bitw
48
. Pady ofiary po jednej i po drugiej stronie.
Walka bya wyrwnana. Nastpnie powstao zamieszanie w oddziaach Are-
tasa i wrd Izauryjczykw
49
. Persowie odnieliby zwycistwo gdyby Be-
38
Tame, I 13, s. 62, 12-66, 2; I 14.
39
Tame, I 15, s. 74, 6-11.
40
Tame, I 15, s. 74, 6-76, 23.
41
Tame, I 15, s. 77, 1-3.
42
Tzanowie - plemi zamieszkujce pwysep Atos.

43
Prokopiusz Historia.., I 15, s. 77, 1-78.
44
Tame, I 17, s. 80, 1.
45
46
Prokopiusz Historia..., I 17, s. 86, 11 - I 18; s. 90, 5 - opuszczony dugi ekskurs.
47
Izauryjczycy - mieszkacy Izaurii, kraju w Azji Mniejszej, midzy Cylicj i Likaoni,
48
49
Tame, I 18. s. 94, 8-96. 6.
lizariusz nie zsiad z konia, nie przyszed z pomoc tym, ktrzy jeszcze po-
zostali, to wszyscy oni zostaliby wycici w pie
50
. Tymczasem naczelny wdz
perski Azaretes zawrci do Kabadesa. Nie cieszy si ze zwycistwa. W bitwie
straci wielu onierzy nawet w porwnaniu z wiksz liczb polegych wro-
gw. Dlatego przey reszt ycia w nieasce
51
.
Cesarz zawezwa Belizariusza do Bizancjum, by powierzy mu dowdz-
two w wyprawie na Wandalw
52
; Sittasa wysja dla ochrony ziem Wschodu
53
.
W omawianym czasie Persowie napadli na Rzymian, a po mierci Kabadesa
na tronie zasiad jego syn Chosroes
54
. Rufin, Aleksander i Tomasz wraz z Her-
mogenesem przybyli w poselstwie do Chosroesa. Zaproponowa on posom
zawarcie trwaego pokoju za cen stu dziesiciu centinarw
55
. Wwczas roz-
stali si nie dochodzc do porozumienia. Dopiero pniej zawarto wieczysty
pokj
56
. By wtedy szsty rok panowania cesarza Justyniana. Rzymianie prze-
kazali Persom pienidze, Farangion i twierdz Bolon. Persowie zwrcili Rzy-
mianom ziemie pooone koo Lazyki i wietnego w wojnach onierza Da-
garisa; w zamian za niego odzyskali innego znakomitego wojownika
57
.
Niebawem wrd podwadnych zawizay si spiski skierowane przeciw
jednemu i drugiemu wadcy
58
. Chosroesa, wrzaskliwego i nieopanowanego,
znienawidzi lud perski, ktry chcia przej pod wadz Kabadesa, syna Za-
mesa, brata Chosroesa. Chosroes dowiedzia si o spisku i skaza na mier
Zamesa [24b], jego pozostaych braci oraz wszystkich spiskowcw
59
. Na tym
skoczy si ten spisek.
Kabades, syn Zamesa, by wwczas mody i tylko dziki przezornoci cha-
narangesa
60
Adergubandesa unikn mierci. Pniej chanaranges zapaci za
to: Chosroes kaza go zgadzi. Lud stolicy zawiza sprzysienie przeciw
Justynianowi, chcia wbrew jego woli obwoa cesarzem Hypatiusza, siostrze-
ca dawnego cesarza Anastazjusza. Spisek i bunt zaczy si od sporu, jaki
wybuch na hipodromie. Cesarz przy pomocy strategw Belizariusza i Mun-
dusa, pochwyci Hypatiusza i dokona krwawej rzezi buntownikw; liczba
zabitych wrd ludu wynosia okoo trzydziestu tysicy
61
. Z cesarzem wsp-
dziaali Boraides i Justus, jego cioteczni bracia.
50
Tame, I 18, s. 96, 7-97, 15.
51
Tame, I 18, s. 97, 16-98, 17; I 19-21 pominite.
52
Wandalowie - wdrowne plemiona germaskie; w 455 r. opanowali Itali. Pastwo
Wandalw zlikwidowa Belizariusz w 535 r.
53
Prokopiusz Historia..., l 21, s. 107, 16-19.
54
Tame, I 21, s. 109, 15-110, 10. Chosroes - szach perski (591-628).
55
Jeden centinar (gr. kentendnon, lac. centenarius) - jednostka monetarna oznaczajca
dosownie sto funtw (Utrat) lub 100 ty. sestercw. 110 centinarw 11000000 sester-
cw; tame. I 22, s. 112, 3-5.
56
532 r. Tame, I 22, s. 112, 7-15; por. I, 21, s. 107, 12-15.
57
Tame, I 22, s. 113, 13-114, 11.
58
Tame, I 23, c. 114. 12-13.
59
Tame, I 23 s. 114, 14-115, 11.
60
Chanaranges - stopie wojskowy; tame, I 23, s. 115, 13-118, 4-6.
61
Jest to synne powstanie Nika w 533 r.: tame, I 24.
W teje ksidze autor pisze o Trybonianie wywodzcym si z Pamfilii
i zajmujcym stanowisko kwestora, mwi o jego przebiegoci i uganianiu si
za bogactwami, wspomina rwnie o Janie, eparchu Kapadocji, o jego ma-
tactwach, chciwoci, pijastwie i innych przywarach
62
. Relacjonuje dalej, jak
ona Belizariusza, Antonina, zwodzia Jana przy pomocy crki Belizariusza,
Eufemii, i ujawniaa jego knowania przeciw cesarzowi, i jak pniej po
zgadzeniu schwytanego w zasadzk Euzebiusza, biskupa Cyzyku, Jan po-
dejrzany o udzia w tej witokradczej zbrodni, poddany torturom, zosta ku
swej habie skazany na surowe wygnanie do koca ycia
63
.
W drugiej ksidze opowiada, jak Chosroes zamierza zerwa ukad, gdy
Rzymianie opanowali Libi (powodowaa nim zazdro
64
). Nakania go do
tego krl Gotw Witigis za porednictwem pewnych Ligurw, a pniej
Bassacesa
65
. W tym czasie Armeczycy oderwali si od Rzymian, zabili w
bitwie stratega Sittasa i poczyli si z Persami
66
. Chosroes nie dotrzyma
ukadu zwanego wieczystym i zdecydowa si wszcz dziaania wojenne. Do-
wiedzia si o tym Justynan i kaza go przestrzec za porednictwem Ana-
stazjusza, by nie zrywa ukadu
67
.
Wtedy Witigis dosta si do niewoli Belizariusza i zosta wysany jako
jeniec wojenny do Bizancjum
68
, a Chosroes napad na graniczne terytoria
rzymskie, zdoby miasto Sura, jej mieszkacw, Surenw, obrci w niewol-
nikw. Pniej [25a] uwolni wszystkich jecw byo ich dwanacie ty-
sicy za uzgodnion sum dwch centinarw
69
. Kandidus, biskup Sergio-
polis
70
, przyrzek, e spaci dug
71
. Nie dotrzyma jednak obietnicy i susznie
ponis kar za swj postpek.
Chosroes przystpi do oblenia Hierapolis, lecz kiedy biskup Beroi
72
wy-
oy mu dwa tysice funtw srebra
73
, zaniecha dziaa wojennych. Zgodzi
si opuci cay Wschd za sum dziesiciu centinarw zota
74
.
Buzes, strateg Wschodu, nie sdzi, e sprosta Chosroesowi w walce, bka
si tu i tam. Chosroes szed z wojskiem na Bero i domaga si ogromnych
sum pieninych. Otrzyma dwa tysice funtw srebra, zada jednak jeszcze
62
Tame, I 24, s. 122, 13-18.
63
Tame, I 25, s. 130, 7-137, 5.
64
Tame, I 26, s. 137, 6-16.
65
Tame, II 2, s. 156, 7-158, 19; Bessaces - pose Witigisa.
60
Tame, II 3, s. 158, 20-162, 11.
67
Tame, II 4, s. 168.
68
Tame, II 4, s. 168, 20-22. Bizancjum - czyli Konstantynopol.
69
Patrz przyp. 55; dwa centinary = 200000 sestercw.
70
Sergiopolis - miasto nad grnym biegiem Eufratu.
71
Prokopiusz Historia..., II 5, s. 172, 5-176, 9.
72
Focjusz nie podaje imienia.
73
Funt - rzymska libra lub pondus - ok. 327,45 g; 2 tysice funtw srebra =
= 654,9 kg srebra.
74
Centinar patrz przyp. 55; 10 centinarw zota = 327,45 kg zota; Prokopiusz Histo-
ria..., II 6, s. 176, 10-180, 20.
raz tyle, a poniewa mu nie dano, z miejsca przystpi do oblenia miasta.
Biskup (mia na imi Megas) uda si do Chosroesa i uprasza go, by pozwoli
mieszkacom Beroi odej bezpiecznie tam, gdzie si kademu spodoba. Wik-
szo onierzy z zaogi miejskiej wzia udzia w walce z Chosroesem do-
browolnie, poniewa cesarz nie wypaci im adnych pienidzy
75
.
Chosroes nie otrzyma pienidzy, jakich zada od antiocheczykw, przy-
stpi zatem do oblenia Antiochii. Poniewa przebiegao ono bardzo spraw-
nie, Teoktist i Mulatzes wraz ze swoimi onierzami z "Libanu opucili chy-
kiem miasto i uciekli. W ten sposb Chosroes zdoby bez trudu Antiochi
zagarniajc jej mieszkacw do niewoli
76
. Wtedy przybyli do niego posowie
Jan, Rufin i tajny sekretarz Julian. Rozpocza si midzy nimi i Chosroesem
duga rozmowa. W kocu doszli do porozumienia: Chosroes dostanie od Rzy-
mian natychmiast pidziesit centinarw
77
, ponadto ma otrzymywa pi
centinarw
78
, jako roczn danin po wsze czasy. W zamian nie wyrzdzi
im w przyszoci adnej krzywdy. Posowie maj ponownie przyby od ce-
sarza, by potwierdzi traktat pokojowy
79
.
Mimo zawartego ukadu Chosroes cign dalej na Apamej
80
, ktrej bi-
skupem by wwczas Tomasz. Otrzyma tam znaczn sum pienidzy i w
kocu odszed unoszc ze sob wszystkie przedmioty kultu i wszystkie wota.
Wtedy to speni si cud nad yciodajnym Cennym Drzewem
81
. Jest te mowa
o tym, jak Chosroes bra tam udzia w wycigach rydwanw.
Std Chosroes wyprawi si jeszcze na Chalcyd
82
, ktrej oblenia zanie-
cha za cen [25b] dwch centinarw
83
otrzymanych od mieszkacw. Z kolei
pocign na Edess
84
; tam rwnie poniecha oblenia, gdy wypacono mu
dwa centinary, ale te i dlatego, e zagroziy mu pewne znaki ostrzegawcze
ze strony Boga. Edessa jest tym miastem, w ktrym y Augar
85
i gdzie
Chrystus dokona nad nim cudu. Ten Augar przyby do wczesnego wadcy
rzymskiego Augusta
86
by jego przyjacielem ale tylko swej pomyso-
woci zawdzicza to, e udao mu si powrci do ojczyzny
87
.
W czasie gdy Chosroes opuszcza Edess, Justynian napisa do posw wy-
raajc zgod na zawarcie trwaego ukadu
88
. Chosrces wydoby jeszcze pie-
75
Tame, II 7.
76
Tame, II 8, s. 186, 5-191, 18.
77
To znaczy 5 000 000 sestercw.
78
To znaczy 500 000 sestercw.
79
Prokopiusz Historia.... II 10, s. 198, 15-24.
80
Apameja - miasto w Syrii nad rzek Orontes, na pd. od Antiochii.
81
Nad drzewem ukaza sic; pomie; Prokopiusz Historia..., II 11, s. 200, 17-204, 14.
82
Chalcyda (dzi. Egripo) - miasto na Eubei.
83
To znaczy 200000 sesterc\v. Prokopiusz Historia..., II 12, s. 204, 15-206, 6.
84
Edessa - krlestwo w Mezopotamii i miasto (dzi. Urfa w Turcji); tame, II 12, s. 205, 17-210,
6.
85
Augar = Abgar - krl Edessy.
86
87
Prokopiusz Historia.... II 12, s. 206, 1-209, 15. ,
88
Tame, II 13, s. 210, 7-9.
nidze od mieszkacw Konstantyny
89
, dotar pod Daras
90
i zacz oblega
miasto, ktrego obron kierowa strateg Marcin. Niepewny co do wyniku
oblenia Chosroes przyj tysic funtw
91
srebra, po czym wrci do Per-
sji
92
. W Asyrii wznis miasto oddalone o dzie drogi od Ktezyfontu, nazwa
je Antiochi Chosroejsk i osiedli w niej wszystkich mieszkacw Antiochii,
ktrych otacza wielk opiek i yczliwoci. Powiedzia sobie, e nie bd
oni mie adnego poza nim wadcy, zjednywa ich sobie urzdzajc wycigi
rydwanw i sprawiajc inne przyjemnoci
93
.
Belizariusza odwoano z Italii i z pocztkiem wiosny wysano jako wodza
naczelnego przeciw Chosroesowi i przeciwko Persom. Kiedy przyby do Me-
zopotamii wyposay jak naley wojsko w bro, ktrej byo niemal pozba-
wione i na samo imi Persw drao ze strachu
94
. Chosroes natomiast za-
chcony przez azw, ktrzy wraz ze swoim wodzem Gubazesem przeszli
do Persw z powodu zdzierstw przy daninach i handlu, jakich dopuszcza si
Jan
95
, cign popiesznie na Petraj, przybrzene miasto w Kolchidzie, poo-
one nad Morzem zwanym Gocinnym
96
, i przystpi do oblenia. Dopki
w miecie by Jan, niczego nie osign, lecz gdy ten zgin trafiony strza
w gardo, Chosroes zdoby miasto. Powstrzyma si od gwatw na mieszka-
cach, przyj ich poddanie si pod jego wadz, zupi jedynie bogactwa Jana,
ktre w zgromadzi ze swych monopoli, a byo ich bardzo duo
97
.
Belizariusz usiowa zdoby Nisibis
98
, lecz nie osign celu ". Obieg wic
miasto Sysaurw, opanowa je i zmusi mieszkacw do zawarcia z nim
ukadu. Wysa do Bizancjum dowdc wojskowego Bleschamesa wraz z naj-
znaczniejszymi Persami [26a], ktrych wzi do niewoli. Aretasa wyprawi
wraz z wojskiem do Asyrii, by pustoszy tamtejsze ziemie. Towarzysze Are-
tasa obowili si tam pienidzmi i nie chcieli powrci do Belizariusza. Wojsko
Belizariusza opanowaa choroba; nie wiedzia on te nic o tym, co zaszo
u Aretasa, ponadto Rekitang i Teoktist zamierzali odczy si od niego, by
przyj z pomoc Fenicji i osoni j przed upieczymi atakami Alamundara.
W takich to okolicznociach Belizariusz opuci dzierawy perskie i wrci do
ojczyzny i do Bizancjum, dokd zreszt wezwa go cesarz.
89
Konstantyna - miasto w Mezopotamii.
90
Daras (lub Dara) - twierdza w pn. Mezopotamii, w pobliu Nisibis; wznis j ce-
sarz Anastazjusz w 507 r.
91
Patrz przyp. 73. Tysic funtw srebra 327,45 kg srebra.
92
Prokopiusz Historia..., II 13, s. 211, 4-214, 11.
93
Tame, II 14, s. 214, 12-215, 3.
94
Tame, II 15, s. 215, 16-216, 12; II 16, s. 222, 9-15.
95
Mowa o Janie, eparchu Kapadocji, patrz wyej s. 57.
96
Pontos Euxeinos - Morze Czarne.
97
Prokopusz Historia... II, 15-17.
98
Nisibis (dzi. Nusyabin) - twierdza i miasto handlowe w Syrii.
99
Prokopiusz Historia..., II 18.
64
Przeczytalimy dziesi ksig Historii Teofanesa z Bizancjum
1
.
Ksiga pierwsza zaczyna si od wojny perskiej, ktra wybucha po zer-
waniu ukadw zawartych midzy cesarzem Justynianem
2
i krlem perskim
Chosroesem
3
. Zerwali je sam Chosroes i Justyn
4
, nastpca Justyniana na
tronie, u schyku drugiego roku swego panowania. Majca tu pocztek historia
dochodzi do dziesitego roku tej wojny.
W pierwszej ksidze dziea autor przypomina, e napisa rwnie dzieje
Justyniana. W kadym bd razie jest rzecz pewn, e po tych dziesiciu
ksigach uoy jeszcze inne.
Opowiada wic w tej ksidze, jak doszo do zerwania ukadw. Justyn za
porednictwem Komentiola upomnia si u Chosroesa o Suani
5
. Ten jej nie
zwraca, mimo e przyrzek. Mwi te i o tym, jak wzburzya si caa
Mezopotamia, co byo przygrywk do nieszcz, ktre nadcigay.
Na wschd od rzeki Tanais mieszkali Turcy, zwani dawniej Masagetami,
ktrych Persowie mieni w swoim jzyku Kermichionami. Ci w owym czasie
rwnie wysali do cesarza Justyna posw
6
z darami proszc, by nie przyj-
mowa yczliwie Awarw
7
. Cesarz odebra dary, odpowiedzia na nie do-
wodami swej przyjani i odesa ich do ojczyzny. Kiedy pniej przybyli
Awarowie i poprosili o zgod na osiedlenie si w Panonii i o zawarcie
ukadu pokojowego, cesarz ze wzgldu na sowo dane Turkom nie przepro-
wadzi z nimi adnych pertraktacji.
Hodowl jedwabnikw wprowadzi do Bizancjum bliej nie znany Pers za
czasw panowania cesarza Justyniana; przedtem Rzymianie jej nie znali. w
Pers przyby z Chin przywoc ze sob jajeczka jedwabnikw w wydro-
nym kiju. Przechowa je ywe a do Bizancjum i z pocztkiem wiosny [26b]
umieci na liciach morwowych, by miay czym si ywi. Wykarmione limi
czerwie rozwiny si w skrzydlate owady i wykonyway ca sw prac.
Cesarz Justyn wyjaniajc pniej Turkom hodowl jedwabnikw i ich prac
wprawi suchajcych w podziw. Turcy bowiem opanowali wwczas rynki
handlowe i porty chiskie. Przedtem naleay one do Persw. Eftalan, krl
Eftalitw, od ktrego to plemi wywodzi sw nazw, pokona Perozesa i Per-
sw. Persowie z kolei zostali wypdzeni ze swych siedzib zajtych w nastpstwie
przez Eftalitw. Tych nieco pniej zwyciyli na polu bitwy Turcy i wygnali
1
Teofanes z Bizancjum - historyk ze schyku VI w., opisa dzieje cesarstwa bizanty-
skiego (566-581); opis znany z niniejszego streszczenia; zachowane fragmenty (wyd. C. Mul-
ler FHG, t. 4, s. 270-2 1). por. Krumbacher, s. 243; Hunger, t. I, s. 309.
2
Patrz Cod, 3 przyp 3
3
4
Cesarz Justyn II (565-578).
5
Suania region w Lazyce, nad Morzem Czarnym.
6
W 568 r.
7
Awarowie - koczowniczy lud pochodzenia tureckiego; osiedlili si nad rodkowym
Dunajem tworzc tam wasne pastwo (chaganat).
z ich ziem. Justyn wysa Zemarcha w poselstwie do Turkw
8
. Zemarch
obchodzi si z Turkami wspaniale i sam by podejmowany niezwykle przy-
janie, po czym wrci do Bizancjum. Z tego wanie powodu Chosroes ruszy
z wojskiem przeciw sojusznikom Rzymian, Etiopom, zwanym dawniej Ma-
krobitami, a obecnie Homerytami. Przy pomocy wodza perskiego, mirane-
sa", wzi ywcem do niewoli krla Homerytw Sanaturkesa, zburzy miasto
i ujarzmi cae plemi.
Autor opowiada rwnie o tym, jak Armeczycy nkani przez Surenasa,
zwaszcza za swoje przekonania religijne, zawizali spisek i zgadzili Sure-
nasa, posugujc si jako narzdziami Wardanem, ktrego brata, Manuela,
kaza zabi tene Surenas, i innym czowiekiem, jakim Wardesem. Porzucili
Persw i przeszli na stron Rzymian. Opucili miasto Dubios, ktre za-
mieszkiwali, i przenieli si na ziemie rzymskie. To byo gwn przyczyn
zerwania ukadw midzy Rzymianami i Persami. Niebawem oderwali si
rwnie Iberowie
9
i przeszli do Rzymian ze swoim wodzem Gorgenesem na
czele. Stolic Iberw by wwczas Tifilis
10
.
Marcjan, stryjeczny brat cesarza Justyna, wybrany na stratega Wschodu,
zosta wysany na wojn z Chosroesem w smym roku rzdw Justyna. Strateg
Armenii Jan i wdz perski, miranes", nazywany rwnie Baramanesem
11
,
poczyli swe siy w wyprawie wojskowej. Wraz z Armeczykami walczyli
Kolchowie, Abasgowie i krl Alanw
12
, Saroes. Z miranesem" Sabirowie,
Daganowie
13
i plemi Dilmainw
14
.
Marcjan wyda miranesowi" bitw w pobliu miasta Nisibis
15
i zmusi go
do ucieczki. Tysic dwustu onierzy pooy trupem na polu bitwy [27a],
siedemdziesiciu wzi do niewoli. Po stronie Rzymian pado siedmiu zabitych.
Oblega ju mury Nisibis, kiedy dowiedzia si o tym Chosroes. Zebra czter-
dzieci tysicy jedcw i ponad sto tysicy piechurw, pieszy, by przyj
z pomoc swoim i stoczy bitw z Rzymianami. W tym czasie oskarono
Marcjana przed cesarzem o to, jakoby dy do zdobycia tronu. Cesarz da
si przekona i usun go z naczelnego dowdztwa. Na jego miejsce wyznaczy
Teodora, syna Justyniana o przydomku Tzirus. Spowodowao to wybuch buntu.
Rzymianie odstpili od oblenia. Chosroes obieg Daras i je zdoby
16
.
8
W 569 r.
9
Iberowie - plemi kaukaskie zamieszkujce terytoria Georgii (dzi. Gruzja).
10
Tifilis (dzi. Tbilisi, dawniej Tyflis) w Gruzji.
11
Baramanes czyli Bahram Mihran.
12
Kolchowie, Abasgowie, Alanowie - plemiona kaukaskie.
13
Daganowie - jedno z plemion kaukaskich.
14
Dilmaini - plemi skdind nie znane.
15
16
65
Przeczytalimy Histori Teofilakta
1
, prefekta i sekretarza cesarskiego, ujt
w omiu ksigach. w Teofilakt jest z pochodzenia Egipcjaninem.
Jego styl ma w sobie troch wdziku, jednak naduywanie sw metafo-
rycznych i alegorii prowadzi do pewnego rodzaju oziboci i modzieczego
braku smaku. Co wicej, dodatkowe wprowadzanie sentencji, i to nie we
waciwym miejscu, jest oznak zbytniej i osobliwej troski. Co do reszty,
nie ma go w czym gani. Autor zaczyna swe opowiadanie od panowania
Maurycjusza
2
i dochodzi do wyniesienia na tron Fokasa
3
.
W pierwszej ksidze ukazuje, jak Tyberiusz
4
proklamowa Maurycjusza ce-
sarzem w czasie, gdy na czele Kocioa w Konstantynopolu sta Jan
5
, i to,
co powiedziano ku ostrzeeniu Maurycjusza za porednictwem kwestora Jana,
ktry zosta upowaniony do przeprowadzenia rozmw w imieniu cesarza
z samym Maurycjuszem i z ludem stolicy. Autor mwi dalej, jak cesarz za-
rczy sw crk
6
z Maurycjuszem i zmar nazajutrz po obwoaniu go cesa-
rzem, oraz o tym, jak przed mierci ujrza zjaw, ktra powiedziaa do
niego: Tyberiuszu, oto, co mwi Przenajwitsza Trjca: za twojego pano-
wania nie nadejd czasy bezbonej tyranii". Sowa te byy zapowiedzi tra-
gicznych wydarze, jakie miay nastpi za niegodziwych rzdw okrutnego
Fokasa
7
.
Autor mwi nadto, e Maurycjusz zawar ukad z Awarami
8
, ktrzy nieco
wczeniej obiegli Sirmium
9
. Uoy si, e corocznie bdzie wypaca bar-
barzycom [27b] w pienidzach lub tkaninach osiemdziesit tysicy sztuk
zota. Ukad obowizywa na okres dwch lat. Rozbia go nienasycona chci-
wo barbarzycw. Zadali oni dodatkowo dwudziestu tysicy sztuk zota;
to byo powodem zerwania ukadu. Barbarzycy zdobyli miasta Singedon
10
,
August
11
i Wiminakion
12
, obiegli Anchialos
13
. Posowie Elpidius i Komentiol
wyjechali z misj do chagana Awarw. Tam zostali zniewaeni, poniewa Ko-
mentiol wystpi przed barbarzyc ze miaym przemwieniem
14
. W nastp-
1
Teofilakt Symokatta z Aleksandrii (?) w Egipcie - historyk za panowania cesarza
Herakliusza (patrz przyp. 38), autor m.in. zachowanej Historii (wyd. C. de Boor, Lipsiae
1887; I. Bekker, [w:] CB, Bonn 1834) obejmujcej lata rzdw cesarza Maurycjusza
(582-602); por. Krumbacher, s. 247-251.
2
3
Cesarz Fokas (602-610).
4
Cesarz Tyberiusz II (578-582).
5
Jan IV Postnik - patriarcha Konstantynopola (582-595).
6
Crka cesarza - Konstantyna.
7
Jest to streszczenie Historii, I 1 i I 2, s. 36, 17-19 (wyd. I. Bekkera).
8
9
Sirmium (dzi. Sremska Mitrovica) - miasto nad Saw (w Jugosawii).
10
Singedon - dzi. Belgrad, lac. Singidunum.
11
Augusta - miasto nad Dunajem, koo Wiminakion.
12
Wiminakion - redniowieczne Braniczewo, miasto nad Dunajem, u ujcia rzeki Mo-
rawy.
13
Anchialos - dzi. Pomorie w Bugarii. Historia, I 4, s. 40, 3-41, 2.
14
Tame, I 5.
nym roku Elpidius ponownie wyjecha w poselstwie do chagana w sprawie
powikszenia sumy dwudziestu tysicy sztuk zota i powrci od Awarw
do Bizancjum z jakim Targitiuszem. Kiedy barbarzycy zaczli dokonywa
czstych napadw upieskich na Rzymian, Targitiusza zesano na wysp
Chalkis
15
. Wygnanie miao trwa sze miesicy
16
. Komentiol wyrni si
jako strateg wybrany na wojn ze Sowianami
17
. Pisarz opowiada dalej, jak
chagan ponownie zerwa ukady, o magu Bukolobra i o zniszczeniu przez
barbarzycw bardzo duej liczby miast rzymskich
18
.
Z kolei informuje o bitwie Persw z Rzymianami stoczonej nad rzek
Nimfios
19
i o maestwie Maurycjusza z Konstantyn, crk Tyberiusza.
Wspomina jeszcze poar, ktry wybuch na forum na pocztku panowania
Maurycjusza
20
, ka czarnoksinika Paulina, cud z naczyniem witej m-
czennicy Glicerii. Donosi, jak to patriarcha Jan usilnie nalega, by uwolni
czarnoksinika od kary spalenia na stosie kiedy wydawao si, e cesarz
jest yczliwie usposobiony do ludzi, wygosi mow przetykajc j sowami
Apostow. Paulin i jego syn uczestniczcy w bezbonych praktykach, zostali
skazani na mier. ycie swe zakoczyli pod mieczem.
Dalej autor mwi o twierdzach Afumon i Akbas
21
. W niniejszej ksidze s
zawarte opisy bitwy, jak stoczyli Rzymianie z Persami, i klski zadanej Jano-
wi przez barbarzycw
22
. Autor opisuje z kolei wielkie trzsienie ziemi, ktre
nastpio na pocztku rzdw Maurycjusza
23
, informuje o osigniciu przez
niego godnoci konsula
24
. Opowiada, e Filipik, szwagier cesarza [28a], ktry
polubi jego siostr Gordi, zosta wybrany na naczelnego dowdc Wschodu.
Przedstawia odejcie Rzymian z Medii
25
, niebezpieczestwo, jakie grozio Rzy-
mianom z powodu braku wody, relacjonuje to, jak wdz rzymski wyda na
up ziemie Arzanehy
26
, omawia bohaterskie czyny wojska rzymskiego i to, jak
wdz perski spustoszy okoliczne ziemie Martyropolis
27
, na zakoczenie oma-
wia pierwsze i drugie poselstwo Persw do Rzymian
23
. To wszystko znalazo
si w ksidze pierwszej.
W ksidze drugiej historyk opowiada o grze Izala
28
, o chepliwoci kar-
15
Chodzi o Pwysep Chalcydycki.
16
Historia, 6, s. 45, 17-46, 11 oraz I 8, s. 48, 14-16.
17
Tame, I 7, s. 46, 11-47, 8.
18
Tame, I 8, s. 48, 19-20.
19
Nimfios - dopyw Tygrysu.
20
Historia, I 9, s. 49, 22-51, 4; I 10, s. 53, 12-21.
n
Afumon i Akbas - twierdze nad rzek Nimfios.
22
Historia, I 12, s. 57, 5-58, 8.
23
Tame, I 12, s. 59, 9-14.
24
Tame, I 12, s. 59, 1-9.
25
Media - kraj w Azji Mniejszej, na wschd od Armenii.
26
Arzanena - ziemie nad rzek Nimfios.
27
28
Historia, I 13-15.
29
Izala - gra koo miasta Nisibis; tame, II 1.
daregana
30
, wodza perskiego, o tym, jak doszo do bitwy pod Arzamon
31
mi-
dzy Rzymianami Filipika i Persami kardaregana, jak Fiiipik objeda i bo-
gosawi swoje wojsko z zesan z nieba ikon w rku, jak wspaniae zwycistwo
odnieli wwczas Rzymianie. T cudown ikon, powiada, z czci odesali do
Symeona. biskupa Amidy. Rzymianie spustoszyli ziemie barbarzycw, a kar-
daregan uciek do Daras
32
. Dalej mwi, e mieszkacy Daras odesali go
z miasta, poniewa ponis sromotn klsk, e ranny zosta onierz rzymski
z oddziau tak zwanych Kwarto Partw stacjonujcych w syryjskim mie-
cie Beroa
33
.
Dalej jest mowa o wyprawie Rzymian na Arzanen, o tym, jak dowdcy
Arzaneny Marutas i Hiob, zbiegli do swych wrogw Filipika i Rzy-
mian
34
, o rekruckim wojsku kardaregana, jakie zebra, by napa na Rzymian.
Ponadto autor opowiada, jak Herakliusz, ojciec autokratora o tym samym
imieniu, wysany przez Filipika na zwiady, uratowa si w sposb zupenie
niewiarygodny
35
.
Opowiada rwnie o Persie Zabertasie, o tym, jak Rzymianie zaprzestali
oblenia twierdzy Chlomaron
36
i o gromadnej, irracjonalnej ucieczce oddzia-
w Filipika
37
, o zamieszaniu powstaym w lekkozbrojnych formacjach i o cho-
robie, jaka spada na Filipika. Autor powiada, e Flerakliusz, ojciec cesarza
Herakliusza
38
, przyj na siebie troski zwizane ze stanowiskiem dowdcy, e
zastpca stratega wojsk rzymskich napad na poudniow Medi i e na wio-
sn Rzymianie wszczli dziaania wojenne przeciw [28b] Krlestwu Perskie-
mu
39

Opowiada te, e Komentiol wyprawi si przeciw Awarom wraz z za-
stpcami dowdcy Marinem i Kastusem, e ci wyrnili si w walkach z Awa-
rami, e Kastus pniej dosta si do niewoli i e Awarowie zagarnli ywcem
do niewoli Ansimuta, dowdc piechoty rzymskiej, a ich wojska pustoszyy
Tracj; Komentiol zbada, czy mona przypuci atak na Awarw. Podczas
dyskusji jedni opowiedzieli si za potrzeb ataku, drudzy byli pnzeciwnego
zdania. Dalej autor informuje, jak pogoska, ktra rozesza si w wojsku Awa-
rw, sprawia, e zamierzony atak Komentiola na chagana sta si bezcelowy
40
.
Opowiada o onierzu Busa, jak schwytali go w czasie polowania Awaro-
wie i jak z powodu pogardy okazywanej mu przez rodakw pierwszy nauczy
30
Tame, II 9, s. 50, 2-5.
31
Arzamon - rzeka i miasto niedaleko Nisibis.
32
33
Historia, II 2-6; por. II 3, s. 70, 19.
34
Tame, II 7.
35
Tame, II 8, s. 80, 13-81, 17.
36
Chlomaron, miasto w Mezopotamii.
37
Historia, II 9.
38
Cesarz Herakliusz I (610-641), zaoyciel dynastii heraklijskiej (610-711).
39
W 587 r.; tame, II 10, s. 86, 11-87, 4.
40
Tame, II 10-15.
Awarw budowania machin oblniczych. Relacjonuje dalej, e chagin obieg
Bero, e nie doprowadzi swego przedsiwzicia do koca i e oezskutecznie
oblega miasto Dioklecjana
41
. Opisuje z kolei, jak motoch bizantyski ly
cesarza Maurycjusza z powodu niepowodze, jakie spotkay go ze strony bar-
barzycw na froncie w Europie, jak cesarz wysa stratega Jana o przydom-
ku Wsacz i na jego zastpc mianowa Droktona, ktry, podczas gdy Awa-
rowie oblegali Adrianopolis, wyda wrogom bitw i ocali miasto
42
.
Autor mwi take, jak Herakliusz zdoby szturmem twierdz persk, opo-
wiada o twierdzy Beiudaes, o tym, jak Rzymianie opanowali j dziki boha-
terskiemu wyczynowi onierza Saperosa
43
i o pobycie Filipika w Cesarskim
Miecie
44
.
Trzecia ksiga opowiada, e na stratega armii Wschodu w miejsce Filipika
zosta wyznaczony Priskus, e Filipik z zazdroci do Priskusa napisa do He-
rakliusza list, i powiadomiono wojsko o zmniejszeniu mu racji ywnocio-
wych
45
i e Priskus zbliajc si do obozu nie zsiad z konia zgodnie z daw-
nym obyczajem, lecz z sioda pozdrowi wojsko
46
. Tote onierze wszczli bunt
dlatego, e okrojono im porcje ywnociowe i e zostali zniewaeni. Priskus
da Elifredowi cudown ikon, by za jej pomoc sprbowa uspokoi wojsko.
onierze obrzucili j kamieniami, tak e Priskus uciek do Konstantyny
47
[29a],
a wojsko wybrao sobie na wodza Germana wbrew jego woli. W czasie gdy
trwaa ta samowola, Persowie zadali Rzymianom wiele klsk. Tote cesarz
odwoa rwnie Priskusa i wysa ponownie Filipika na ich dowdc. Wojsko
podnioso bunt take przeciw niemu. Oblegan przez Persw Konstantyn
ocali od zagady German przychodzc jej z pomoc
48
.
Midzy Persami i Rzymianami rozpocza si bitwa o Martyropolis. Rzy-
mianie odnieli wspaniae zwycistwo, poleg strateg perski Maruzas, wraz
z nim pado trzy tysice onierzy; tysic dostao si do niewoli. Dziki
Arystobulowi doszo do pojednania wojska z cesarzem
49
.
W pobliu twierdzy Gilegerdon jecy rzymscy dokonali bohaterskiego wy-
czynu
50
. Biskup Antiochii Grzegorz
51
poprzez swoje wstawiennictwo przy-
wrci wojsku Filipika na wodza
52
. Martyropolis dostaa si w rce Persw na
41
Miasto Dioklecjana (Diocletianoupolis, dzi. Armenochorion) - miasto w pd. Mace-
donii (Grecja).
42
Adrianopolis (dzi. Edirne) - miasto w Turcji; tame, II 16, s. 102, 10-11 17,
s. 404, 15.
43
Tame, II 18, s. 104, 16-105, 15; II 18, s. 107, 2-109, 2.
44
Cesarskie Miasto - Konstantynopol.
45
Historia, III 1, s. 112, 1-12.
46
Tame, III 1, s. 113, 10-16.
47
Tamie, III 1, s. 114, 10-115, 3. Konstantyna - patrz Cod. 63 przyp. 89.
48
Tame, III 2, s. 118, 1-13.
49
Tame, III 4, s. 118, 20-119, 17.
50
Tame, III 5, s. 121, 5-17.
51
Grzegorz - biskup Antiochii (570-593).
52
Historia, III 5, s. 123, 3-8.
skutek zdrady Sittasa. Filipik zosta usunity, na jego miejsce autokrator po-
woa Komentiola i powierzy mu prowadzenie wojny z Persami
53
.
Getowie, czyli Sowianie, najedali Tracj. Rzym zbroi si przeciw Longo-
bardom
54
, Libia odniosa zwycistwo nad Maurami
55
. Persowie i Rzymianie
pod wodz Komentiola starli si w bitwie pod Sysarbanon koo Nisibis
56
w bitwie szczeglnie odznaczy si Herakliusz. Poleg tam strateg perski Fraa-
tes; ograbiano trupy wrogw
57
.
Historyk opowiada jeszcze o tym, jak Baram odnis zwycistwo nad Tur-
kami i odebra im wielkie bogactwa dla krla Hormisdasa, po czym wydoby
miecz przeciwko Suanii
58
. Rzymianie pod dowdztwem Romana zaatakowali
Barama i wojsko, ktrym dowodzi, odnoszc pene zwycistwo
59
. Po tej
klsce Hormisdas zely Barama, posa mu szaty niewiecie. Baram odwza-
jemni si podobn obelg, adresujc do niego listy: ,,Do crki Chosroesa"
60
,
a nie do syna.
W tym czasie Armeczycy, z poduszczenia Sabbatiusa, zamordowali naczel-
nego wodza Jana i zamierzali przej do Persw. Rozruchy umierzy wy-
sannik cesarza Domenziolus i sprowadzi Sabbatiusa do Bizancjum. Za kar
skazano Sabbatiusa na poarcie przez dzikie zwierzta, lecz dobro cesarska
uwolnia go od tej mierci
61
.
Hormisdas wysa Saramesa przeciw Baramowi. Baram odnis w bitwie
[29b] zwycistwo i rzuci Saramesa soniom na pokarm, potem wystpi otwar-
cie przeciw Hormisdasowi
62
. Baram, zanim jeszcze wszcz bunt, zosta wy-
niesiony do tak wielkiej godnoci, e poza krlem nikt nie zajmowa wyszego
ni on stanowiska, posiada bowiem, jak to nazywaj Rzymianie, tytu kuro-
palaty
63
.
W omawianej ksidze opisane s take oglnie dawne dzieje, zawarty jest
te krtki opis wydarze z okresu panowania cesarzy Justyna
64
i Tyberiu-
sza
65
oraz okruciestw Hormisdasa, krla Persw wraz z opowiadaniem o po-
cztkach perskiego rodu krlewskiego
66
. Taka jest tre ksigi trzeciej.
W ksidze czwartej autor mwi o tym, jak doszo do wybuchu wojny do-
53
Tame, III 5, s. 123, 2-3; III 6, s. 123, 4-5. Rok 589.
54
Longobardowie - lud zachodniogermaski, w pocz. n.e. osiady nad rodkow ab,
w 2 po. VI w. podbili pn. i rodkow Itali.
55
Historia, III 4, s. 119, 23-120, 5. Maurowie - plemiona berberyjskie zamieszkujce
w staroytnoci pn.-zach. wybrzea Afryki.
56
Nisibis - patrz Cod, 63 przyp. 98.
57
Historia, III 6, s. 123, 5-124, 3.
58
Patrz Cod, 64 przyp. 5.
59
Historia, III 6, s. 124, 4-126, 3; III 7.
60
Tame, III 8, s. 129, 7-16. Chosroes - patrz Cod. 64 przyp. 3.
61
Tame, III 8, s. 129, 16-130', 14.
62
Tame, III 8, s. 130, 23-131, 9.
63
Tame, III 18, s. 153, 4. Kuropalata (gr. kuropalates) - jedna z trzech najwyszych
godnoci (cezar, nobilissimos, kuropalates) po cesarzu.
64
65
Patrz przyp. 4.
66
Historia, III 9-18.
mowej wrd Persw, omawia osignicia i pomniki zwycistw, jakie przy-
pady im w udziale za panowania uzurpatora Barama, mord popeniony na
Ferechanesie, zdrad Zadesprasa, dalej przedstawia, jak Bindoes usun z tronu
Hormisdasa, jak ten usunity, zakuty w kajdany, domaga si, by mg bro-
ni swej sprawy przed sdem, jak jej broni i jak w tej sprawie przemawia
Bindoes
67
. Syna Hormisdasa uduszono na oczach ojca, krlow powiartowano,
a sam Hormisdas zosta olepiony. Autor opowiada, jak pniej Hormisdasa
zabi ciosami paki syn Chosroesa, ktrego Persowie wynieli na krla. Wa-
dz sprawowa uzurpator Baram, a krl perski Chosroes uciek. Opowiada
dalej, jak krl ten przyby do Cyrcensium
68
, postanowi zwrci si do auto-
kratora Maurycjusza i wysa do niego poselstwo
69
.
Historyk znowu powraca do Barama, mwi, jak chytrze postpowa, by go
obwoano krlem, a gdy mu si to nie udao, jak sam si nim ogosi
70
. Opo-
wiada, e cesarz kaza wprowadzi Chosroesa do Hierapolis
71
w otoczeniu
wity krlewskiej, mwi dalej o tym, co zaszo midzy Baramem i Chosro-
esem, zanim Chosroes zawar przymierze z Rzymianami; mwi, e poselstwo
wysane przez Barama do cesarza Maurycjusza zostao odesane z powrotem,
e Chosroes wyprawi nowe poselstwo i to spotkao si z dobrym przyjciem.
Mwi dalej, e cesarz wysa do Chosroesa kapana Meliteny
72
wraz z Grze-
gorzem, biskupem Antiochii
73
.
Opowiada o zdradzieckim zamordowaniu Barama, przygotowanym przez
Zamerdesa i Zoanambesa i o zgadzeniu autorw pomysu tej zbrodni
74
.
W dalszym cigu opowiada o Persie Bindoesie, e uciek z Persji, poniewa
uczestniczy w spisku przeciw Baramowi
75
, e Chosroes zwrci Rzymianom
Martyropolis, e Sittas zgin spalony za kar na stosie [30a] i e biskup
Meliteny (mia na imi Domicjan) wygosi uroczyst mow z okazji odzy-
skania miasta
76
. Na tym koczy si ksiga czwarta.
W ksidze pitej opowiada, e krl perski, Chosroes, znkany w duszy
troskami, otacza kultem mczennika Sergiusza, ktrego czcz rwnie inne
ludy barbarzyskie, by wyjedna sobie uwolnienie od nieszcz, e uczci
mczennika skadajc mu w ofierze zoty krzy wysadzany drogocennymi ka-
mieniami
77
; mwi dalej e Rosa z namowy Bleschanesa zamordowa podstp-
nie Zadesprasa i e zaszy inne wydarzenia pomylne dla Chosroesa
78
.
67
Tame, IV 1-5; IV; IV 5.
68
Cyrcensium (dzi. Bonssaira) - miasto nad Eufratem.
69
Historia, IV 6-10.
70
Tame, IV 12, s. 182, 13-183, 20. Rok 540.
71
Hierapolis (dzi. Balbek) - miasto w Syrii.
72
Melitena (dzi. Malatya) - miasto w Turcji.
73
Historia, IV 12-14.
74
Tama, IV 14, s. 192, 3-23.
75
Tame, IV 15, s. 193, 1-194, 2.
76
Tame, IV 15, s. 194, 5-195, 18.
77
Tame, V 1, s. 204, 1-205, 20.
78
Tame, V 1, s. 215, 10-V 2, s. 207, 16.
Mwi o zocie, ktre poyczy cesarz Maurycjusz krlowi perskiemu, Chos-
roesowi, i o tym, e potwierdzi poyczk wasnorcznym pismem. Chosroes
wysa poselstwo z daniem, eby odwoa Komentiola ze stanowiska dowd-
cy. Na miejsce Komentiola wybrano Narsesa
79
; Rzymianie przyszli Chosroeso-
wi z pomoc w walce przeciw uzurpatorowi Baramowi. Autor mwi rwnie
o krlewskich darach
80
, ktre autokrator posa Chosroesowi, i o tym, e Chos-
roes przekaza cesarzowi za porednictwem swego wysannika Dolbzasa klucze
miasta Daras
81
. Domicjan z Meliteny wygasza mowy zachcajce wojsko
rzymskie do wspdziaania z Chosroesem w walce przeciw Baramowi. Autor
donosi take o osigniciach Chosroesa przed zwarciem si Rzymian z Per-
sami na polu bitwy i o tym, jak dziki Bindoesowi krlewskie skarby i tron
perski zwrcono Chosroesowi. Doszo do poczenia rzymskich si zbrojnych
Armenii i Wschodu; zacza si bitwa z Baramem; Rzymianie odnieli naj-
wspanialsze swoje zwycistwo. Podczas tej bitwy, ktr dowodzi Narses,
wzito do niewoli Turkw noszcych na czole znak krzya. Nosili go, jak
sami opowiadali, aby odpdzi od siebie zakan chorob, ktra spada na
nich dawno temu
82
.
Autor opowiada dalej o tym, czego dokonaa w Persji Golinducha i o jej ascetycznym
yciu, jakie tam wioda
83
.
Dalej jest mowa o powrocie Chosroesa do swych dbr krlewskich, o da-
rach wysanych przez Chosroesa dla mczennika Sergiusza. Poselstwo Chosroe-
sa miao wyjedna u tego witego, eby Chosroes mg mie potomstwo
z Sirem, ktra bya chrzecijank. Proba zostaa wysuchana i Chosroes zno-
wu wysa kocioowi tego mczennika drogocenne dary
84
.
Autor opowiada, e Chosroes skaza na mier wsplnikw uzurpatora i sa-
mego Bindoesa oskaronego o to, e podnis rk na krla
85
. Mwi o pu-
blicznym przemwieniu Chosroesa zapowiadajcym bunt Rzymian [30b] uja-
rzmionych przez uzurpatorw
86
; w poselstwie przyby Probus, biskup Chal-
cedonu
87
. Autor mwi dalej o ikonie Matki Boej i o tym, co si zdarzyo
w czasie poselstwa
88
, o pobycie autokratora w Anchialos pooonym w Euro-
pie i o wrbie, ktra mu si objawia w postaci wieprza
89
, o powrocie cesarza
do paacu, do ktrego przybyo poselstwo perskie z Zalabzasem
90
na czele.
Na tym koczy si ksiga pita.
79
Tame, V 2, s. 207, 16-208, 14. Rok 591.
80
Tame, V 3, s. 209, 18-20.
81
Tame, V 3, s. 210, 6-16. Daras - patrz Cod. 63 przyp. 90.
82
Tame, V 5-10.
83
Tame, V 12.
84
Tame, V 13, s. 229, 17-231, 5; V 14, s. 231, 11-233, 15.
85
Tame, V 15, s. 233b, 20-23.
86
Tame, V 15, s. 234, 3-20.
87
Chalcedon (dzi. Kadiky) - miasto w Bitynii, nad Bosforem, na wprost Bizancjum.
88
Historia, V 15, s. 234, 10-235, 13.
89
Tame, V 16: potwornie ogromny wieprz zaatakowa cesarza, gdy ten ustawia woj-
sko do bitwy.
90
Tame, V 16, s. 236, 19-20.
Ksiga szsta zawiera nastpujce dane: w czasie, gdy cesarz opuszcza mia-
sto, rozszalaa si burza morska
91
, kiedy przebywa koo Heraklei urodzi
si potwr; byo nim dziecko bez rk, bez oczu, bez brwi, bez powiek, z po-
ladkw zwisa mu rybi ogon. Autor opowiada, e tego potwora umiercono
92
.
Mwi o trzech Sowianach noszcych na ramionach kitary; wysano ich
podobno do chagana z ziem lecych nad Oceanem; pojawili si oni rwnie
u cesarza Maurycjusza
93
. Przyjechao poselstwo Frankw
94
, by zaproponowa
cesarzowi sojusz w zamian za dary. Propozycja zostaa odrzucona. Posami
byli Bossos i Bettos. Ten, kto ich wysa, nazywa si Teodoryk
95
.
Opowiada o stadzie jeleni, o tym, jak najwikszy z nich, ranny, uciek do
lasu cigany przez onierza ze stray przybocznej cesarza i przez jeszcze ja-
kiego Gepid. O tym, e w onierz zosta zdradziecko zamordowany tylko
dlatego, e nosi mundur ozdobiony zotem. Duo pniej ledztwo wykazao,
e perfidnego mordu dopuci si Gepida; spalono go na stosie
96
.
Autor mwi, e Awarowie wszczli dziaania wojenne przeciw Rzymianom,
e rozpoczo si oblenie miasta Singedon
97
, e na stratega wybrano Prisku-
sa i wyznaczono na naczelnego wodza w wojnie prowadzonej w Europie, e
chagan przyby pod Driziper
98
i spali koci mczennika Aleksandra
i o tym, jak Rzymianie, zamknici w miecie Tzurulon
99
, byli oblegani przez
chagana, jak Maurycjusz podstpem zwid barbarzyc i uwolni miasto od
oblenia
100
. Do Rzymian przyjechao poselstwo od Awarw
101
. Historyk
opowiada dalej o klsce Ardagasta, jak zaday mu wojska rzymskie
102
, o wy-
czynach Tatimera, o mstwie centuriona rzymskiego Aleksandra, o bohater-
stwie Rzymian, rzezi Sowian i ataku, ktry Sowianie przypucili na Rzy-
mian
103
.
Opowiada o potworkach, jakie przyszy na wiat koo Cesarskiego Miasta.
Jeden by czworononym niemowlciem, drugi mia dwie gowy
104
. Mwi, e
Priskusa usunito [31a] z dowodzenia za to, e odda chaganowi up zdobyty
na Sowianach
105
; na jego miejsce dowdc dziaa wojennych w Europie
mianowano Piotra. Mwi dalej o pole Teodorze, ktrego Priskus wysa do
91
Tame, VI 1, s. 240, 5-241, 3.
92
Tame, VI 1, s. 241, 13-242, 4.
93
Tame, VI 2. s. 243, 15-244, 18. Mesarz Maurycjusz - patrz Cod. 29 przyp. 4.
94
Frankowie - luny zwizek rnych plemion germaskich; znani od III w. z najazdw
na rzymsk Gali.
95
Historia, VI 3, s. 245, 17-246, 2.
96
Tame, VI 10, s. 260, 24-263, 17.
97
Patrz wyej, przyp. 10.
98
Drizipera - miasto we wschodniej Tracji (dzi w Turcji).
99
Tzurulon (dzi. Czorlu) - miasto we wschodniej Tracji (dzi w Turcji).
100
Historia, VI 4-5.
101
Tame, VI 6, s. 251, 15-253, 3. Awarowie - patrz Cod. 64 przyp. 7.
102
Historia, VI 7, s. 253-20.
103
Tame, VI 8, s. 257, 1-22; VI 9.
104
Tame, VI 11, s. 263, 18-23.
105
Tame, VI 11, s. 263. 23-264, 2; por. 266, 23-267, 10.
chagana, o jego ogadzie i umiejtnociach
106
. Na tym si koczy ksiga sz-
sta.
W ksidze sidmej informuje o braku dyscypliny, jaki ogarn wojska rzym-
skie, o wspaniaych czynach wojennych Rzymian, o walkach ze Sowianami
czyli Getami; Sowian bowiem nazywano dawniej Getami
107
. Dalej autor mwi
o tym, co w trackim miecie Asimos przydarzyo si Piotrowi i mieszka-
com
108
, jak zosta zabity Piragast, dowdca wojsk sowiaskich
109
o m-
stwie Rzymian. Opowiada o braku i niedostatkach wody, ktre towarzyszyy
Rzymianom, o tym, jak po klsce, ktr Sowianie zadali Piotrowi, wodzem
naczelnym ponownie zosta Priskus
110
.
Opisuje zgon Jana Postnika
111
w Konstantynopolu; w ksidze tej jest mowa
o pienidzach, jakie Maurycjusz poyczy Janowi i o uznaniu dugu na pi-
mie; autor opowiada o tym, jak prawdziwie pobony cesarz uczci achmany
znalezione u patriarchy po jego mierci
112
.
Mwi o Maurach, ktrzy zwrcili si przeciw Kartaginie; jak niezwyka
odwaga Genadiusza sprawia, e wojna wygasa. Mwi o komecie, ktra uka-
zaa si i bya widoczna przez wiele dni; o wojnie domowej, jaka wybucha
wrd Turkw i w formie wykadu o pastwie tureckim. Opowiada,
e chagan Turkw umierci wodza Abdelw czyli Eftalitw, ujarzmi cae
to plemi, wybi take plemi Ogorw i Kolchw
113
pado ich wwczas
okoo trzystu tysicy; zgadzi Turuma, ktry wszcz bunt przeciw niemu
i wysa do autokratora Maurycjusza list z zawiadomieniem o zwycistwie.
Zostali te ujarzmieni Awarowie.
Autor opowiada rwnie o ludach zamieszkujcych okolice Taugasu i Mu-
kri, gdzie po klsce rozproszyli si Awarowie; o plemionach War i Chuni,
ktrych szczepy osiedliy si za czasw Justyniana
114
w Europie i nazway
si Awarami
115
.
Informuje dalej, e kraj Turkw nie dowiadczy trzsienia ziemi ani zara-
zy
116
; mwi o grze zwanej zot, o Taugas, o gsienicach snujcych wkna
na jedwabne tkaniny; o tym, e produkuje si duo jedwabiu wok miasta
o nazwie Chubda [31b]; wyjania istot wytwrstwa jedwabniczego
117
, mwi
o Hindusach biaoskrych
118
.
Referuje argumentacj chagana, z jak wystpi wobec Priskusa w zwizku
106
Tame, VI 11, s. 264, 16-266, 18.
107
Tame, VII 1; VII 2.
108
Tame, VII 3.
109
Tame, VII 5, s. 278, 16-18.
110
Tame, VII 5, s. 278, 24-279, 22.
111
Patrz przyp. 5.
112
Historia,VII 6, s. 279, 13-280, 19.
113
Plemiona zamieszkujce tereny nad Morzem Czarnym.
114
115
Historia, VII 6-8.
116
Tame, VII 9, s. 286, 4-6.
117
Tame, VII 9, s. 286, 19-288, 14.
118
Tame, VII 9, s. 286, 6-8.
z opanowaniem Singedonu, jego odpowied i sposb, w jaki odzyska i ocali
to miasto
119
. Opowiada i o tym, czego barbarzycy dokonali w Dalmacji;
o zniszczeniu przez nich miast i o tym, jak wspaniale spisa si Gunduis, kt-
rego Priskus wysa przeciw barbarzycom w Dalmacji
120
.
Opowiada, e w dziewitnastym roku panowania Maurycjusza pewien mnich
przepowiedzia mier jego i jego dzieci, wydoby z pochwy miecz i popdzi
z forum do bram paacu cesarskiego woajc, e sam Maurycjusz i jego dzieci
zgin od miecza. Ponadto jaki czowiek o imieniu Herodian przepowiedzia
cesarzowi, co go czeka w przyszoci
121
.
Autor mwi o godzie, jaki przeyo cae wojsko, e chagan z nieoczekiwa-
n wspaniaomylnoci i humanitaryzmem zgodzi si na piciodniowy ro-
2ejm ze wzgldu na godujcych, eby barbarzycy mogli bezpiecznie za-
opatrzy Rzymian w ywno, e wycofa si do Mizji
122
, gdy otrzyma od
Priskusa w zaszczytnym darze wonne zioa
123
. Opowiada, e chagan wyda
w Mizji bitw Komentiolowi i e na skutek zdrady Komentiola barbarzycy
zniszczyli cae wojsko rzymskie
124
. Komentiol uciek, pojecha do miasta Dri-
zipera, skd odesano go jako uciekiniera. Przyby do Dugich Murw. W lad
za nim szli barbarzycy. Wpierw zdobyli Driziper, podpalili koci Ale-
ksandra Mczennika, wyjli jego miertelne szcztki z trumny i je zbezcze-
cili
125
. witokradcw dosiga kara Boa: w tym samym dniu siedmioro
dzieci chagana zmaro od wrzodw, ktre je opanoway
126
.
W czasie tych zamieszek Komentiol mieszka w Konstantynopolu; barba-
rzycy zbliyli si do Dugich Murw. Mieszkacy Bizancjum
127
wpadli w tak
wielkie przeraenie, e myleli o porzuceniu Europy i przeprawieniu si do
Azji. Mimo wszystko cesarz wysa Armatona w poselstwie do chagana i za
pomoc wspaniaych darw i dodanych do nich dwudziestu tysicy sztuk
zota z ledwoci nakoni do pokoju tego chagana, ktry mwi: Niech Bg
rozstrzygnie midzy chaganem i Maurycjuszem, midzy Rzymianami [32a]
i Awarami!"
128

W dalszym cigu autor opisuje potwory o ludzkich ksztatach, ktre si
pokazay w wodach Nilu i przedstawia rne pogldy na przybr tej rzeki.
Pisarz przychyla si do pogldu Agatarchidesa z Knidos
129
, ktry utrzymuje,
e co roku w okolicach Etiopii padaj bez przerwy ulewne deszcze poczwszy
119
Tame, VII 11, s. 291, 1-15.
120
Tame, VII 12, s. 291, 15-292, 25.
121
Tame, VII 12, s. 292, 26-292, 11.
122
Mizja - kraj w pn.-zach. czci Azji Mniejszej.
123
Historia, VII 13, s. 293, 18-294, 17.
124
Tame, VII 13, s. 294, 18-296, 25.
125
Tame, VII 14, s. 297, 4-12.
12(5
Tame, VII 15, s. 297, 13-298, 4.
127
Bizancjum, czyli Konstantynopol.
128
Historia, VII 15, s. 298, 5-299, 12.
129
Agatarchides (181-146) - autor m.in. dziea geograficznego O morzu Czerwonym
(por. Cod. 213, 250).
od letniego a do jesiennego zrwnania dnia z noc. Jest wic rzecz zupenie
zrozumia, e w zimie Nil opada, gdy toczy wody pochodzce jedynie z je-
go naturalnych rde, a w lecie przybiera od deszczw, ktre wlewaj si
do jego oyska i powoduj przybr
130
. Taka jest ksiga sidma.
W ksidze smej opowiada, e Chosroes zamierza zerwa ukady z powodu
najazdw Saracenw
131
, ktrzy byli poddanymi Rzymian; wysano do niego
Jerzego i ukady pozostay w mocy. Jerzy, popad w nieask, gdy Chosroes
powiedzia, e bdzie przestrzega ukadw przez wzgld na Jerzego, a nie na
cesarza Maurycjusza
132
.
Mwi, e Komentiola sdzono za zdrad, e wspdziaay z mm wojska
rzymskie, po czym cesarz ponownie wysa go jako stratega
133
. Doszo do
walki Rzymian z Awarami pod dowdztwem Priskusa i Komentiola. Komen-
tiol nie wzi udziau w bitwie z jakich zmylonych powodw
134
. Rzymianie
odnieli jednak zwycistwo pod dowdztwem Priskusa i pooyli trupem oko-
o czterech tysicy Awarw. Nastpia druga bitwa, w ktrej polego prawie
dziewi tysicy Awarw, potem trzecia bitwa, ktra znowu pochona nie-
mal pitnacie tysicy onierza. Czwarta bitwa znowu wspaniae zwyci-
stwo Rzymian i rze trzydziestu tysicy Awarw i Gepidw
135
. Pita bitwa
triumf Rzymian, rze Awarw i zagarnicie do niewoli trzech tysicy schwy-
tanych Awarw i czterech tysicy innych barbarzycw, nadto dwch tysicy
dwustu jeszcze innych i omiu tysicy Sowian
136
. Potem chagan zwid cesa-
rza i odzyska wzitych do niewoli Awarw. Autor opowiada o melancholii
Komentiola i o tym, e wskutek jego lekkomylnoci zgin od mrozu od-
dzia onierzy
137
, ktrych prowadzi do Filippopolis
138
, e cesarz znowu wy-
bra Piotra na naczelnego wodza w Europie
139
.
Opowiada o [32b] zalubinach Teodozjusza, syna Maurycjusza, i crki Ger-
mana; o godzie panujcym w Cesarskim Miecie; o buncie demw
140
, ktry
wybuch wwczas, gdy cesarz odmawia modlitwy; o wyrozumiaoci cesarza,
a take o odesaniu onierzy, ktre nastpio w dniu ich powrotu.
130
Historia, VII 16, s. 301, 14-302, 2; VII 17.
131
132
Historia, VIII l, s. 313, 1-314, 18.
133
Tame, VIII 1, s. 314, 24-315, 2.
134
Tame, VIII 2, s. 315, 24-316, 1.
135
Awarowie - patrz Cod. 64 przyp. 7. Gepidowic - lud wschodniogermaski, przy-
byy ze Skandynawii wraz z Gotami, w IV w. osiady nad dolnym, potem rodkowym Du-
najem.
136
Historia, VIII 2, s. 315-316-317, 6; VIII 3.
137
Tame, VIII 4, s. 320, 3-321, 2.
138
Filippopolis - dzi. Powdiw w Bugarii.
139
Historia, VIII 4, s. 321, 7-9.
140
Demy - jednostki administracyjne wielkich miast, na ich czele stali demarchowie;
w Konstantynopolu: stronnictwa polityczne - Zieloni (Prasinoi), Bkitni (Benetoi). Byy
to ludowe organizacje sportowe i jednoczenie polityczne zwane tak od barw zawodnikw
powocych rydwanami na hipodromie.
Autor relacjonuje to, e Maurycjusz przesa do Piotra rozkaz, by wszel-
kimi sposobami powstrzyma wojska trackie na przeciwlegym brzegu Istru
141
,
e Piotra nawiedzi gos Boy
142
, e wybuch bunt w wojskach rzymskich, e
uzurpator powsta przeciw cesarzowi, mianowicie oddzia wojska ogosi uzur-
patora Fokasa cesarzem
143
.
Opowiada dalej, e Piotr uciek, e cesarzowi doniesiono o rewolcie, e
wpierw wzburzy si lud zorganizowany w demach, poduszczony przez swo-
ich przywdcw, Sergiusza i Kosm byo tam tysic piciuset Zielonych
i dziewiciuset Bkitnych e cesarz hojnie obdarowa ludzi nalecych do
demw
144
. Poselstwo cesarskie udao si do zbuntowanych oddziaw; nie zo-
stao przyjte. Pisarz mwi, e autokrator wyposay Cesarskie Miasto w od-
dziay obronne. Przybyli wysannicy wojskowi do Teodozjusza, syna Maury-
cjusza. Powiadomili go, e on lub jego te German zosta wybrany na cesa-
rza. Wiadomo o tym dotara do Maurycjusza. Zacz on podejrzewa Ger-
mana, e jest odpowiedzialny za uzurpacj i zastraszy go grobami. Infor-
macje o grobach cesarza przekaza Germanowi zi Teodozjusz. German
uciek i schroni si w kociele Matki Boskiej. Cyrusa i eunucha Stefana, wy-
chowawc synw cesarskich, wysano do Germana, aby go namwili do opusz-
czenia wityni, lecz bezskutecznie. Ojciec
145
wychosta swego syna za to, e
wyjawi te groby swemu teciowi. German przeszed z kocioa Matki Bo-
skiej do kocioa Hagia Sophia i odmwi opuszczenia wityni, kiedy go do
tego ponownie wezwano. Odradzi mu wyjcia jaki Andrzej, ktry czsto
chodzi do kocioa, by si pomodli
146
. Wybuchy zamieszki, w miecie spalo-
no dom patrycjusza Konstantyna, ktrego lud nazywa Lardysem. Maurycjusz
znalaz si w trudnym pooeniu i uciek. Autor mwi dalej, e w czasie
ucieczki Maurycjusza rozszalaa si burza i przeszkodzia mu w niej
147
. Do
Chosroesa wysano Teodozjusza, syna Maurycjusza. Po powrocie z Nikei
148
pokazano mu piercie, ktry jako znak rozpoznawczy [33a] ojciec kaza wy-
kona dla swego syna
149
.
Autor mwi, e ludno stoeczna, a wraz z ni Hedomites, przesza na
stron uzurpatora, e Germanowi szykujcemu si do przejcia wadzy cesar-
skiej nie powiodo si, gdy Zieloni odmwili obwoania go cesarzem, ponie-
wa jak twierdzili, nalea do stronnictwa Bkitnych
150
.
141
Ister, czyli Dunaj.
142
Historia, VIII 7, s. 324, 3-326, 18.
143
Tame, VIII 7, s. 326, 15-19. Rok 602. Patrz przyp. 3.
144
Historia, VIII 7, s. 326, 24-327, 22. Patrz przyp. 140.
145
Ojciec Teodozjusza, czyli cesarz Maurycjusz.
146
Historia, VIII 8; VIII 9, s. 330, 13-24.
147
Tame, VIII 9, s. 330, 24-332, 7.
148
Nikea (dzi. Iznik) - miasto w Bitynii (dzi w Turcji).
149
Historia, VIII 9, s. 332, 7-16.
150
Tame, VIII 9, s. 332, 20-333, 11.
Nastpnie proklamowano Fokasa w kociele w. Jana znajdujcego si
w Hebdomon
151
. Wadz biskupi w Cesarskim Miecie dziery wwczas Cy-
riak
152
. Fokas wszed do paacu cesarskiego. Proklamowano rwnie Leoncj,
on Fokasa
153
.
Midzy demarchami wybuch spr o pierwszestwo. Kosma odepchnity
przez Aleksandra, przywdc Bkitnych, obrzuci go obelgami. Wtedy przy-
pomniano, e Maurycjusz jeszcze nie umar i to dao uzurpatorowi impuls do
zabjstwa cesarza
154
. Dzieci cesarza umiercono na oczach ojca w porcie Eutro-
piusza. Cesarz w swej mdroci zanis do Boga dziki; zabi go Liliusz
155
.
Pisarz mwi o testamencie autokratora Maurycjusza, znalezionym za pano-
wania Herakliusza
156
; opowiada, e zwoki czonkw rodziny cesarskiej wrzu-
cono do fal morskich
157
; wygoszono mow pogrzebow na cze Maurycju-
sza
158
. Mwi dalej, e wojska rzymskie poniosy z wyroku Boego kar za
niedotrzymanie przysigi zoonej Maurycjuszowi: wkrtce aden ze wsplni-
kw uzurpatora, a bya ich caa masa, ju nie y. Jeden zmar na zaraz,
innych zabi piorun z nieba, jeszcze inni zginli od ostrza miecza, tak e kiedy
cesarz Herakliusz postanowi wyda wojn Persowi Razatesowi, dokona prze-
gldu wojska, znalaz przy yciu tylko dwch z caej tej masy zwolennikw
popierajcych uzurpacj
159
. Tak wojsko rzymskie zaczo zdobywa przewag
nad Persami, a dopki yli stronnicy uzurpatora, zwycistwo przypadao
w udziale Persom
160
.
Uzurpator kaza Aleksandrowi umierci syna autokratora, cesarza Teodo-
zjusza, pniej Piotra, Komentiola i Konstantyna Lardysa; rozesza si po-
goska o Teodozjuszu, e nie zosta zabity. Historyk opowiada, e w Aleksan-
drii pomniki opuszczay swoje miejsce i zapowiaday jakiemu sekretarzowi
wyniesienie go na tron, kiedy przechodzi przez dzielnic Tychajon wracajc
z obiadu do domu
161
. Opowiada, e Maurycjusz na wie o tym, co si mwi
zmniejszy swym poddanym podatki o jedn trzeci i podarowa bizanty-
czykom trzydzieci talentw na odnowienie akweduktu, e okaza si wspa-
niale hojnym [33b] wobec ludzi kochajcych nauki
162
. Opowiada o cudach,
jakie wydarzyy si w zwizku z wydzielaniem si krwi Eufemii Mczennicy;
mwi, e Maurycjusz potraktowa to z niedowierzaniem, a gdy sam dowiad-
151
Hebdomon - miasto koo Konstantynopola.
152
Cyriak - biskup Konstantynopola (596-606).
153
Historia, VIII 20, s. 333, 12-334, 22.
154
Tame, VIII 10, s. 335, 15-17.
1J5
Tame, VIII 11, s. 335, 18-336, 23.
156
Tame, VIII 11, s. 337, 1-19. Herakliusz - patrz przyp. 38.
157
Historia, VIII 12, s. 337, 24-338, 14.
158
Tame, VIII 12, s. 338, 17-339, 3.
159
Tame, VIII 12, s. 339, 12-340, 4.
160
Tame, VIII 12, s. 340, 4-6.
161
Tame, VIII 13, s. 340, 12-342, 8.
162
Tame, VIII 13, s. 343, 9-13.
czy tego cudu, uwierzy
163
, powiada, e uzurpator zamkn we wasnym domu on
cesarza Maurycjusza, Konstantyn, wraz z jej crkami
164
.
Uzurpator wysa poselstwo do krla perskiego Chosroesa, lecz spotkao je
niepowodzenie. Chosroes zerwa ukady pod pozorem, e chce pomci Maury-
cjusza; tak Liliusz (by on posem) powrci nie osignwszy celu
165
.
Umiercono Aleksandra, ktry spiskowa wraz z Fokasem podejrzewano
go o to, e oszczdzi ycie Teodozjuszowi, synowi Maurycjusza, ktrego mia
zabi
166
. Na tym koczy si caa Historia
167
.
66
Przeczytalimy Zarys historii Nikefora
1
, witego biskupa Konstantynopola.
Autor zaczyna swoje dzieo od zabjstwa Maurycjusza
2
i doprowadza je do
zalubin Leona
3
i Ireny. Pisze stylem jasnym i prostym dziki umiejtnemu
doborowi sw i budowie zda, ktra nie jest ani rozwleka, ani zwarta a
do przesady.
Autor stosuje styl, jakim powinien si posugiwa prawdziwy i doskonay
retor. Unika innowacji, nie stroni od zwrotw dawnych, przyjtych w uy-
ciu. W jego pismach powab miesza si z wdzikiem. W sumie zami swych
poprzednikw wasnym dzieem historycznym, a jednak bdzie si uwaao,
e w swoim stylu nie osign doskonaoci.
67
Przeczytalimy ksik Sergiusza Wyznawcy
1
. Zaczyna on od dziejw Mi-
chaa
2
, wraca do okrutnych i odraajcych zbrodni Kopronima
3
; odtd ju
po kolei daje przegld wydarze a do smego roku panowania tego Mi-
chaa, piszc, co ten cesarz zdziaa dla pastwa i dla Kocioa; jego czyny
wojenne i stanowisko, jakie zajmowa wobec religii wszystko to podda
autor dokadnemu zbadaniu.
163
Tame, VIII 14, s. 343, 19-345, 7.
164
Tame, VIII 5, s. 345, 11-14.
165
Tame, VIII 15, s. 345, 14-346, 15.
166
Tame, VIII 15, s. 346, 16-24.
167
w tym miejscu Historia Teofilakta i streszczenie Focjusza urywaj si.
1
Nikefor I - patriarcha Konstantynopola (806-815), teolog, historyk, obroca kultu
ikon. Zarys historii, obejmujcy lata 602-769, zachowa si (wyd. PG, 100, kol. 876-
-994; C. de Boor, Leipzig 1880); por. Krumbacher, s. 348; Beck, s. 489-490.
2
Cesarz Maurycjusz - patrz Cod. 29 przyp. 4.
3
Leon - starszy syn Konstantyna V Kopronima, pniejszy cesarz Leon IV (775-780).
1
Sergiusz Wyznawca (Homologetes, Confessor), bliej nie znany teolog i historyk z IX w.
Omawiana ksika zagina; por. Beck, s. 518.
2
Micha - cesarz Micha II Jkaa (820-829).

3
Cesarz Konstantyn V Kopronim (741-775).
Styl jego, bardziej ni innego historyka, zdobi jasno i prostota tak w kla-
rownym doborze sw, jak i w zwizkach zdaniowych, czy w rnym uka-
dzie mw; tak wic to, co napisa, wydaje si swego rodzaju improwizacj.
Jzyk jego zawiera wrodzony wdzik kwiatw i nie ma w sobie niczego [34a]
przesadnie wyszukanego. Dlatego styl autora najbardziej przystoi historii ko-
cielnej, o co zreszt mu chodzio.
68
Przeczytalimy Zarys historii Kefaliona
1
. Autor zaczyna od panowania Ni-
nosa i Semiramidy
2
, dochodzi do czasw krla Aleksandra
3
. Dzieo Kefaliona
zawiera 'si w dziewiciu ksigach, ktre nosz imiona dziewiciu muz: Klio,
Talia, Polihymnia, Melpomena, Terpsychora, Euterpe, Kaliope, Erato, Urania;
w ostatniej jest mowa o dziejach Aleksandra Macedoskiego.
Piszc posugiwa si dialektem joskim, wyraa si stylem zwizym po-
nad wszelk miar. Poza przekazami historycznymi nie ma w stylu niczego,
co by zasugiwao na podziw i naladownictwo.
Swoje pochodzenie i ojczyzn mwic jego sowami pomija milcze-
niem, jak Homer
4
. Wyjawia zreszt, e histori napisa na Sycylii, gdzie y
na wygnaniu. Pominicie milczeniem ojczyzny i pochodzenia, czyli tego, co
koniecznie trzeba wymieni, wiadczy o maodusznoci autora, a jednoczesne
popisywanie si liczb historykw, na ktrych si opar w swym dziele, nie
bardzo jest cech duszy wolnej od drobiazgowoci i chopicej prnoci.
Powiada on, e pierwsz ksig swej historii skompilowa z piciuset sie-
demdziesiciu dzie trzydziestu jeden autorw, drug napisa na podstawie
wycigw z dwustu omiu ksig dwudziestu piciu autorw, trzeci z sze-
ciuset prac dwudziestu jeden pisarzy, czwart z omiuset pidziesiciu
dzie trzydziestu szeciu autorw, pit z dwustu dzie dwudziestu szeciu
autorw, szst z ... prac ... autorw, sidm z ... prac ... autorw,
sm z ... prac ... autorw, dziewit z ..
5
prac trzydziestu autorw.
To wszystko skada si na Histori Kefaliona.
1
Kefalion (II w.) - historyk, jego Zarys historii zachowa si jedynie w niniejszym stre-
szczeniu i w lunych fragmentach (wyd. FHG, t. III, s. 625-631); por. R.E., t. XI (1921),
kol. 191-192.
2
Ninos - legendarny twrca pastwa Assyrii, zgin z rki swej ony Semiramidy (IX w.
przed Chr.?).
3
Aleksander Wielki - patrz Cod. 58 przyp. 2.
4
Homer (VIII w. przed Chr.) - epik grecki.
5
W tekcie przerwy. By moe pozostawi je Focjusz nie dysponujc penymi danymi.
69
Przeczytaem dzieo historyczne, ktre stanowi histori powszechn w za-
rysie. Autorem jest Hezychiusz Illustrios z Miletu
1
, syn Hezychiusza i Filo-
zofii zgodnie z tytuem ksiki, ktry brzmi: Historia rzymska i po-
wszechna
2
.
Historia zaczyna si od panowania Belosa
3
[34b], krla Asyryjczykw, i do-
chodzi do mierci Anastazjusza
4
, ktry by cesarzem Rzymian. Dzieo jest
zwarte i wyraone w piknym jzyku. Autor posuguje si istotnie jzykiem
kwiecistym i jasnym, w harmonii z nim utrzymuje szyk zdania, ywi szcze-
glne zamiowanie do sw we waciwym ich znaczeniu, a jeli czasami uyje
zwrotu w przenoni, jasno i wyrazisto jzyka sprawia czytelnikom przy-
jemno. Temat, przedstawiony z nie mniejsz jasnoci, zawiera w sobie ra-
czej wicej, ni gdyby pisarz zastosowa figury retoryczne.
Autor obiecuje, e stale bdzie si troszczy o prawd. Jego praca dzieli si
na sze rozdziaw
5
, z ktrych pierwszy zawiera wydarzenia poprzedzajce
wojn trojask, drugi dzieje po zdobyciu Troi a do zaoenia Rzymu,
trzeci od zaoenia Rzymu do czasu, kiedy ustanowiono wadz konsulw
po obaleniu wadzy krlewskiej w czasie szedziesitej smej olimpiady
6
,
czwarty zaczyna si od rzdw konsulw u Rzymian, czyli od okresu sze-
dziesitej smej i koczy si na czasach sto osiemdziesitej drugiej olimpiady,
kiedy to urzd konsulw przesta istnie, gdy Juliusz Cezar
7
zosta jedyno-
wadc.
Pity rozdzia obejmuje wydarzenia od dyktatury Juliusza Cezara do cza-
sw, gdy Bizancjum doszo do wielkiej sawy z powodu swej potgi w po-
cztkach dwiecie szedziesitej sidmej olimpiady. Szsty zaczyna si od
czasu, gdy Konstantynopol mia szczcie mie w Konstantynie cesarza
8

i dochodzi do mierci Anastazjusza
9
, ktrego nasz pisarz, nie wiem dlaczego,
wynosi ponad wielu innych wadcw w pochwaach za agodno i yczliwo.
mier Anastazjusza nastpia w jedenastym roku indykcji
10
, gdy Magnus
sprawowa sam urzd konsula. Dzieo obejmuje okres 1190 lat.
1
Hezychiusz z Miletu o przydomku Illustrios - historyk z poowy VI w. znany jako
autor dwch dziel historycznych i zaginionego Onomatologu czyli Wykazu stawnych lite-
ratw - rodzaju historii literatury; por. Krumbacher, s. 323-325; Hunger, t I, s. 250.
2
Dzieo nie zachowane, tytu zapewne skrcony - zawiera imi autora.
3
Belos - krl Asyryjczykw, twrca pastwa babiloskiego.
4
Anastazjusz I - patrz Cod. 3 przyp. 5.
5
Gr. tmemata - tak Focjusz nazwa ksigi, waciwie: rozdziay.
6
Olimpiada - okres czterech lat midzy igrzyskami olimpijskimi. Pocztek pierwszej
olimpiady - 776 r. przed Chr.
7
8
Patrz Cod. 13 przyp. 2. Pocztek tego rozdziau" (ksigi) zachowa si w postaci
wikszego fragmentu pt. Patria Knstantinupoleos, omawiajcego najdawniejsze dzieje mia-
sta-stolicy (wyd. Scriptores rerum C-politanarum, rec. Th. Preger, t. II, Lipsiae 1907).
9
10
Indykcja - cykl pitnastu lat; w Bizancjum oznaczano rok indykcji nie zawsze z po-
daniem kolejnego jej numeru.
Przeczytaem take inn ksik tego autora. Zawiera ona dzieje Justyna
11
i opis tego, jak zosta obwoany cesarzem po mierci Anastazjusza. Jest tam
rwnie mowa o wyniesieniu na tron Justyniana
12
, nastpcy Justyna i o jego
dokonaniach w czasie kilku pierwszych lat panowania. Od dalszego cigu
autor odstpi zgon syna ugodzi go miertelnie w sam dusz i odebra
mu jakkolwiek ch do pisania.
70
Przeczytaem dzieo historyczne Diodora Sycylijskiego w czterdziestu ksi-
gach zawierajce histori powszechn
1
. Jest ono duo bardziej obszerne ni
prace Kefaliona i Hezychiusza Illustriosa w partiach, w ktrych przyszo mu
opisywa te same, co i oni, czasy
2
.
Autor pisze stylem jasnym, bez ozdb, ktry najbardziej odpowiada historii.
Nie goni zbytnio za (jakby kto mg powiedzie) hiperattycyzmami
3
czy sta-
roytn skadni i nie znia si bynajmniej do jzyka potocznego; znajduje
upodobanie w stylu porednim midzy pierwszym a drugim. Stroni od figur
retorycznych i innych ozdb, z wyjtkiem mitw greckich o bogach i hero-
sach, z ktrych korzysta caa gildia poetw.
Autor zaczyna opowiadanie od mitycznej epoki Grekw i barbarzycw,
po kolei opisuje wydarzenia a do pocztku wojny Rzymian z Celtami, w cza-
sie ktrej Gajusz Juliusz Cezar, obdarzony przez Rzymian za swe czyny
przydomkiem boski", pobi wikszo najwaleczniejszych plemion celtyckich.
Nad swoj histori pracowa, jak sam mwi, w cigu trzydziestu lat. Przeby-
wa w licznych krajach dla zebrania ogromnego materiau faktograficznego
, co jest prawdopodobne, kosztowao go to wiele, znojnych trudw.
By Sycylijczykiem, pochodzi z rodziny zamieszkaej w Agyrion. Obcujc
z Rzymianami nabra wielkiej sprawnoci w ich jzyku. Cae swe dzieo uj
w czterdziestu ksigach. W pierwszych szeciu wykada dzieje i mity sprzed
wojny trojaskiej, w nastpnych jedenastu opisuje dzieje powszechne od woj-
ny trojaskiej do mierci Aleksandra
4
, krla Macedonii. W dwudziestu trzech
dalszych ksigach spisuje pozostae wydarzenia a do wybuchu wojny midzy
Rzymianami i Celtami
5
, w ktrej wyniku Gajusz Juliusz Cezar
6
jako na-
11
Utwr zaginiony (fragmenty wyd. FHG, t. IV, s. 143-177). Cesarz Justyn I -
patrz Cod. 3 przy p. 7.
12
1
Diodor z Agyrion na Sycylii (Diodor Sycylijski) (ok. 80-ok. 20). 2 jego ogromnego
dzieta pt. Biblioteka zachoway si ksigi I-V, XI-XX i fragmenty z pozostaych (wyd.
F. Vogel, Th. Tischer, 1-5, Leipzig 1888-1906; por. Cod. 244).
2
Por. Cod. 68, 69.
3
Hiperattycyzm - pedantyczne przestrzeganie norm klasycznego jzyka starogreckiego.
4
5
Celtowie - lud ndoeuropejski, pierwotnie znad Renu, Dunaju i Menu; w I w. przed
Chr. podbici przez Rzymian.
6
czelny wdz wojska rzymskiego ujarzmi wikszo bitnych plemion celtyckich
i rozcign wadz Rzymu a do Wysp Brytyjskich. Na tym koczy si
cae opowiadanie.
71
Przeczytalimy dzieo Kasjana Kokkiana czy te Kokkiusza Diona
1
ujte
w osiemdziesiciu ksigach
2
. Autor zaczyna od przybycia Eneasza [35b]
z Troi, wyldowania w Italii, zaoenia miasta Alby i Rzymu, po czym opi-
suje po kolei dzieje a do zabjstwa Antonina o przydomku Elagabal
3
, na-
zywanego rwnie ze wzgldu na jego karygodne czyny Tyberynusem, Sarda-
napalem, Pseudo-Antoninem i Asyryjczykiem.
Ponadto siga do panowania Aleksandra. Kiedy po zamordowaniu Anto-
nina, Aleksander
4
(dzieli on wadz z Antoninem, do ktrej ten go doko-
optowa) sam unikn gotowanego mu niebezpieczestwa, przej po nim pe-
ne rzdy cesarskie.
Autor opowiada, e Aleksander w czasie swego drugiego konsulatu by jego
koleg i e wydatki zwizane, ze sprawowaniem tego urzdu pokrywa auto-
krator chcc w ten sposb uhonorowa swego koleg w urzdzie.
Historyk by komendantem Pergamonu
5
i Smyrny
6
(stanowisko, ktre po-
wierzy mu cesarz Makryn
7
), pniej zarzdza Afryk, a nastpnie sprawowa
zwierzchni wadz w Panonii. Gdy po raz drugi zosta konsulem, o czym
ju bya mowa, wrci do domu zwolniony z tego urzdu, gdy zapad na
chorob ng. Reszt ycia spdzi u siebie; kiedy jeszcze przebywa w Bitynii,
jego Geniusz przepowiedzia mu, e bdzie y z dala od mobjstwa, krwi
i wrzawy wojennej"
8
.
Miastem rodzinnym historyka bya Nikea w Bityni, ktr czciowo otaczao jezioro
zwane Askania.
Styl jego dziea jest wspaniay, skania si ku grnolotnoci, gdy pisarz wy-
powiada myli rwne wielkim wydarzeniom. Jzyk jest peen starych zwrotw
skadniowych i sw dobranych w ich wielkoci odpowiadajcej wielkoci te-
matu. Okresy retoryczne s poprzecinane nawiasami; autor stosuje w nich
1
Kasjan (Kasjusz) Dion Kokcejan (163/4-235) - senator rzymski i wybitny historyk
grecki, ostatni autor penych dziejw Rzymu.
2
Z 80 ksig zachoway si bez maa w caoci ksigi 37-60; skrty, epitomai, ksig
36-80 pira Jana Ksifilina (XI w.) i 1-20 autorstwa Jana Zonarasa (XII w.) oraz inne
pomniejsze wycigi i fragmenty zwaszcza w pismach Konstantyna VII Porfirogenety, cesa-
rza (913-959) (wyd. Ph. Boissevain, t. 1-5, Berlin 1895-1931).
3
Heliogabal (Marcus Aurelius Antonimii) cesarz (218-222).
4
Aleksander Sewer cesarz (222-235).
5
Pergamon (dzi. Bergama) - miasto w Azji Mnieszej (Turcja).
6
Smyrna (dzi. Izmir) - miasto w Azji Mniejszej (Turcja).
7
5
Homer Iliada, XI 164, tum. K. Jeewska, Wrocaw 1972.
waciwie dobrane inwersje. Rytmu i pauz, mimo e s starannie i jasno opra-
cowane, nie wyczuwa si w czasie czytania po raz pierwszy. W mowach jest
znakomity, naladuje Tukidydesa
9
, moe z wyjtkiem tego, e bardziej dy
do jasnoci. Poza tym Tukidydes stanowi dla niego, by tak rzec, kanon.
72
Przeczytalimy dzieo Ktezjasza z Knidos
1
Historia Persji w dwudziestu
trzech ksigach
2
. Sze pierwszych zawiera jednak dzieje Asyrii i wszystkie
wydarzenia poprzedzajce histori Persji. Poczwszy od ksigi sidmej autor
omawia histori Persji. W ksigach: sidmej, smej, dziesitej, jedenastej, dwu-
nastej i trzynastej przedstawia szczegowo dzieje Cyrusa, Kambyzesa, Maga,
Dariusza i Kserksesa
3
. Stoj one, niemal wszystkie, w sprzecznoci z Dziejami
Herodota
4
. Co wicej, autor w wielu wypadkach nazywa [36a] go kamc
i bajkopisarzem. Autor jest oczywicie modszy od Herodota. Utrzymuje, e
by naocznym wiadkiem wikszoci opisywanych wydarze lub, e kiedy ich
nie widzia, sysza o nich na wasne uszy od Persw; na takich rdach
opar sw histori
5
. Nie jest zreszt Herodotem, ktry w swych Dziejach sam
sobie przeczy. W pewnych wypadkach nie zgadza si take z Ksenofontem,
synem Grylosa
6
. Rozkwit jego ycia i twrczoci przypada na czasy Cyru-
sa
7
, syna Dariusza
8
i Parysatydy, brata Artakserksesa
9
, ktremu przypada
w udziale wadza krlewska.
Zaraz na pocztku autor mwi o Astyagasie
10
nazywa go rwnie Asty-
igasem e Cyrusa
11
nie czyo z nim adne pokrewiestwo. Uciekajc
przed Cyrusem do Ekbatany
12
, Astyagas znalaz schronienie pod szczytem
dachu paacu krlewskiego, gdzie ukryli go jego crka Amytis i jej m Spi-
9
1
Ktezjasz z Knidos w Azji Mniejszej (V/IV w.) - lekarz nadworny krla Artakserkse-
sa II Mnemona (405-361), autor rwnie monografii Dzieje Indii, znanej jedynie z Biblio-
teki Focjusza i traktatu Opynicie Azji w trzech ksigach, ktry zagin
2
Historia Persji nie zachowaa si, znana jest gwnie z niniejszego Kodeksu" focja-
skiego, w ktrym zostaa zawarta tre ksig 7-23 (ksigi 1-6 wykorzysta Diodor Sycy-
lijski, Cod. 70) i z licznych fragmentw (wyd. C. Muller Ctesiae Cnidii fragmenta, Paris
1844); por. F. Jacoby, [w:] R.E., t. XI (1922), kol. 2032-2073.
3
Cyrus II - patrz Cod. 60 przyp. 3; Kambyzes II - patrz Cod. 60 przyp. 6; mag
Sf cndadates; Dariusz I - patrz Cod. 60 przyp, 7; Kserkses - patrz Cod. 60 przyp. 4.
4
5
Ktezjasz wykorzysta zapewne archiwa krlewskie; por. Diodor, II 32, 4.
6
7
Cyrus Modszy - satrapa prowincji perskich: Lidii, Frygii, Kapadocji, zbuntowa si
przeciwko bratu (404 r. przed Chr.), zgin w bitwie pod Kunaks (401 r. przed Chr.).
8
Dariusz (Dariajos) II Notos, krl (424-405).
9
Artakserkses - starszy rkopis, A, daje lekcj: Artokserkses.
10
Astyagas - ostatni krl Medw (ok. 585-550).
11
Cyrus II - patrz Cod. 60 przyp. 3.
12
Ekbatana (dzi. Hamadan) - stolica Medii, letnia rezydencja krlw perskich.
tamas. Gdy przyby tam Cyrus, kaza Ojbarasowi wzi na tortury Spitama-
sa i Amytis oraz ich synw Spitakesa i Megabernesa; poleci przeprowadzi
ledztwo w sprawie Astyigasa. Astyigas zgosi si sam, byle tylko jego dzieci
nie poddano torturom z jego powodu. Zatrzymano go; na rozkaz Ojbarasa
sptano mu nogi mocnymi powrozami. Wkrtce potem Cyrus uwolni go
i uczci jak ojca. Amytis, crk Astyigasa, przedtem jeszcze obdarzy czci,
jak otacza si matk. Pniej Cyrus polubi j, kiedy jej m Spitamas zosta
stracony za kamstwo, gdy w czasie ledztwa utrzymywa, e nic nie wie-
dzia o Astyigasie.
Tyle Ktezjasz opowiada o Cyrusie, zupenie inaczej ni Herodot
13
.
Opisuje rwnie wojn Cyrusa z Baktrami
14
. Kiedy po nie rozstrzygnitej
bitwie Baktrowie dowiedzieli si, e Astyigas zosta ojcem Cyrusa, a Amytis
jego matk i on
15
, poddali si dobrowolnie wadzy Amytis i Cyrusa. Dalej
relacjonuje wojn, jak Cyrus wyda Sakom
16
i to, e wzi do niewoli ich
krla Amorgesa
17
, ma Sparetry. Gdy jej m dosta si do niewoli, wysta-
wia wojsko do walki z Cyrusem. Wioda ze sob armi zoon z trzystu
tysicy mczyzn i dwustu tysicy kobiet, odniosa nad nim zwycistwo i wzi-
a go ywcem do niewoli wraz z wieloma innymi; wrd nich zagarna do
niewoli Parmisesa, brata Amytis i trzech jego synw. Dziki nim Amorges
odzyska wolno, poniewa i oni zostali wypuszczeni z niewoli
18
.
Autor przedstawia z kolei wypraw wojenn Cyrusa i Amorgesa jako sprzy-
mierzeca przeciwko Krezusowi
19
i miastu Sardes
20
; opowiada o podstpie
Ojbarasa: na wysokoci murw [36b] miejskich ukazay si manekiny z drew-
na wyobraajce onierzy perskich; na ich widok mieszkacy wpadli w po-
poch, pozwolio to na zdobycie miasta
21
.
Opowiada dalej, e jeszcze przed zdobyciem miasta, pod wpywem nad-
przyrodzonego zjawiska, ktre zwiodo Krezusa, dano na zakadnika jego
syna. Krezus wymyli podstp: syna jego zabito w jego obecnoci, matka
patrzc na t ka skoczya z murw i zabia, si
22
. Opowiada te, e po
upadku Sardes Krezus schroni si do wityni Apollina w miecie. Cyrus
trzykrotnie wizi go w wityni i tyle razy Krezus uwalnia si w ta-
jemniczy sposb, mimo e witynia bya opiecztowana, a na stray piecz-
ci sta Ojbaras. Wspwiniom Krezusa, mwi dalej, cito gowy za to, e
mieli dopuci si zdrady uwalniajc Krezusa. W kocu przeniesiono go do
13
Herodot Dzieje, I 107; Ksenofont Cyropedia, I 2: Cyrus wystpuje tam jako syn Kambyzesa i
Mandany, crki Astyagasa.
14
Baktrowie - mieszkacy Baktrii, kraju w Azji rodkowej, w dolinie rzeki Oksos.
15
Astyagas zosta przybranym ojcem Cyrusa, Amytis - przybran matk, a pniej on.
16
Sakowie -plemi nomadw zamieszkujce terytoria na wschd od Baktriany.

17
Amorges jest u Herodota wodzem perskim (V 121).

18
W zamian za niego.

19
Krezus - wadca Lidii (562-546).
20
Sardes (koo dzi. Izmiru) - miasto w Azji Mniejszej, dawna stolica Lidii, rezydencja satrapw
perskich.
21
Herodot. I 84; Ksenofont, VII 2.
22
Inaczej Herodot, I 43, 85; por. Ksenofont, VIII 2.
paacu cesarskiego i trzymano w jeszcze mocniejszych wizach. Kiedy Krezus
uwalnia si z pt, rozszalaa si burza z piorunami. Wwczas Cyrus puci go
wolno, chocia z trudem. Odtd Cyrus okazywa Krezusowi wielki szacunek,
da mu due miasto Barene lece w pobliu Ekbatany, w ktrym znajdo-
waa si zaoga wojskowa zoona z piciu tysicy jedcw, dziesiciu tysi-
cy lekkozbrojnych piechurw, oszczepnikw i ucznikw
23
.
Z kolei informuje, e Cyrus wysa do Persji eunucha Petesakasa, cieszcego
si u niego wielkim zaufaniem, aby sprowadzi od Barkanw Astyigasa. On
sam bowiem, jak i crka Astyigasa, Amytis, bardzo chcieli zobaczy swego
ojca. Tymczasem Ojbaras doradzi Petesakasowi, eby porzuci Astyigasa na
pustkowiu, gdzie zginie z godu i pragnienia. Tak te si i stao. Zbrodni
ujawniy sny. Na czsto ponawiane proby Amytis Cyrus odda jej Petesakasa,
by wywara na nim zemst. Amytis kazaa wyupi mu oczy, obedrze ze
skry i rozpi na krzyu.
Ojbaras ze strachu przed tak sam kar, chocia Cyrus mu obieca, e
nie spotka go nic podobnego, nic nie jad przez dziesi dni i zagodzi si
na mier. Astyigasowi wyprawiono wspaniay pogrzeb; jego zwoki leay
na pustkowiu nietknite, poniewa, mwi autor, strzegy ich lwy, dopki nie
przyjecha po nie Petesakas i nie zabra ich ze sob.
Cyrus wyprawi si z wojskiem na Derbikw
24
, ktrych krlem by Amo-
rajos. Derbikowie nagle wypdzili ukryte w zasadzce sonie. Zwierzta zmu-
siy jedcw Cyrusa do ucieczki, on sam spad z konia, a jaki onierz hin-
duski (Hindusi walczyli razem z Derbikami i dostawali [37a] od nich so-
nie) a wic onierz ten zada lecemu na ziemi Cyrusowi cios oszczepem
w udo poniej biodra. Cyrus mg umrze, ale w teje chwili zabrali go jego
najblisi i zanieli ywego do obozu
25
. W bitwie zgino wielu Persw i tylu
Derbikw; polego ich dziesi tysicy.
Tymczasem Amorges na wie o tym, co spotkao Cyrusa, szybko przyby
na czele dwudziestotysicznej jazdy sakijskiej. Rozpocza si bitwa midzy
Persami i Derbikami. Walne zwycistwo odnieli Persowie i Sakowie. Poleg
midzy innymi sam krl Derbikw Amorajos, a wraz z nim dwaj jego syno-
wie; na polu bitwy pado trzydzieci tysicy Derbikw i dziewi tysicy
Persw. Cay kraj przeszed pod wadz Cyrusa.
Umierajc Cyrus wyznaczy na krla swego najstarszego syna, Kambyzesa.
Modszego, Tanyoksarkesa, uczyni wadc Baktrw i ich kraju, Choramnw
26
,
Partw
27
i Karmanw
28
. Nakaza, by syn nie nakada na ich kraj podatkw.
Co do synw Spitamasa: Cyrus mianowa Spitakesa satrap Derbikw, Mega-
23
Herodot, I 86-88; Ksenofont, VII 2.
24
Derbikowie - plemi scytyjskie mieszkajce na wschd od Morza Kaspijskiego.
25
S trzy rne wersje omawianych wydarze zakoczonych mierci Cyrusa: Herodot,
I 214, Ksenofont Cyropedia VIII 7 ; Diodor, II 44, 2.

20
Choramnowie - plemi w pn. Partii.
27
Partowie - na wp koczownicze plemi z grupy ludw iraskich, w staroytnoci
mieszkacy Partii, prowincji perskiej w pn.-wsch. Iranie.
28
Karmanowie - plemi zamieszkujce ziemie nad Morzem Erytrejskim.
bernesa satrap Barkanw
29
. Przykaza, by we wszystkim byli posuszni
matce. Chcia, by przez wzajemny ucisk doni zawarli pakt przyjani midzy
sob i z Amorgesem. Modli si o szczcie dla tych, ktrzy pozostan z sob
w dobrych stosunkach, przekl tych, ktrzy zaczliby popenia czyny nie-
sprawiedliwe. To powiedziawszy, umar trzeciego dnia po otrzymaniu rany.
Panowa trzydzieci lat
30
. Taka jest tre jedenastej ksigi dziea Ktezjasza
z Knidos.
Ksiga dwunasta zaczyna si od panowania Kambyzesa
31
. Gdy tylko wst-
pi na tron, odesa do Persji przy pomocy Bagapatesa zwoki swego ojca, by
je tam pogrzeba. Reszt spraw zaatwi zgodnie z ostatni wol rodzica.
Osob najwaniejsz przy Kambyzesie by Artasyras Hyrkaczyk, wrd
eunuchw Izabates, Aspadates i Bagapates, ktry by najwikszym ulubie-
cem ojca po mierci Petesakasa.
Bagapates wyprawi si z wojskiem na Egipt przeciw krlowi egipskiemu
Amyrtajosowi
32
. Odnis nad nim zwycistwo dziki eunuchowi Kombafisowi,
bardzo wpywowemu ministrowi krla Egiptu wyda on mosty, zdradzi
wszystkie pozostae interesy pastwowe byle tylko zosta prefektem Egiptu.
I zosta nim, gdy Kambyzes za porednictwem Izabatesa, krewnego Komba-
fisa, przyzna mu ten urzd i sam mu go pniej potwierdzi wasnymi so-
wami. Bagapates wzi do niewoli [37b] Amyrtajosa, nie wyrzdzi mu adnej
krzywdy, skaza go jedynie na wygnanie do Suzy
33
wraz z szecioma tysica-
mi Egipcjan, ktrych ten sam sobie wybra, i wcieli Egipt do swego krle-
stwa. W bitwie polego pidziesit tysicy Egipcjan i siedem tysicy Persw.
Pewien mag o imieniu Sfendadates
34
popeni jakie przewinienie i otrzyma
od Tanyoksarkesa chost. Poszed do Kambyzesa z oszczerstwami na Tanyoksar-
kesa, brata krla, e spiskuje przeciw niemu. Za dowd niewiernoci po-
da to, e jeli krl wezwie go do siebie, to nie przyjdzie. Kambyzes rozkaza
wic bratu, eby przyszed do niego. Tanyoksarkesa zatrzymaa jednak jaka
pilna sprawa, tak e zdecydowa si pozosta w domu. Mag w swych oszczer-
stwach nie musia wicej mwi. Amytis, ich matka, przejrzaa zamysy maga
i usiowaa przekona swego syna Kambyzesa, by nie dawa im wiary. Kam-
byzes przyrzek, e nie bdzie sucha maga, mimo to wierzy mu cakowicie
i to we wszystkim.
Po raz trzeci Kambyzes wzywa brata do siebie. Brat przychodzi; Kambyzes
cauje go na przywitanie, ale mimo to nie wyrzeka si swego zamiaru po-
sania go na mier i w tajemnicy przed matk pieszy z wprowadzeniem
swego zamysu w czyn. Dziaanie Kambyzesa zmierza do celu; mag, wspl-
29
Por. Ksenofont, tame, VIII 7
30
Wedug Herodota 29 lat (I 214).
31
32
Wypraw opisa rwnie Herodot, III 119.
33
Suza - stolica perskiej prowincji Suzjany, na pd. od Medii, na pn. od Zatoki Perskiej.
34
W Cod. 60 wystpuje pod imieniem Smerdys; por. Herodot, III 30.
nik krla, podsuwa mu taki pomys: on, mag, jest bardzo podobny do Tany-
oksarkesa. Doradza wic, eby poda do publicznej wiadomoci rozkaz ska-
zania Tanyoksarkesa na cicie za szkalowanie bratakrla. Tymczasem
umierci si go potajemnie. Mag przywdzieje jego strj, tak e z samych szat
bdzie brany za Tanyoksarkesa. Tak te i postpiono. Tanyoksarkesowi dano
do wypicia krwi byka
35
, co spowodowao mier. Mag ubiera si w szaty zabi-
tego i uchodzi za Tanyoksarkesa. W ten sposb przez dugi czas zwodzi
wszystkich z wyjtkiem Artasyrasa, Bagapatesa Izabatesa; ich jedynie Kam-
byzes wtajemniczy w ca spraw.
Kambyzes wezwa do siebie Labyksosa, przeoonego eunuchw Tanyoksar-
kesa, wraz z innymi i, wskazujc na maga siedzcego w szatach ofiary, za-
pyta: Uwaacie tego czowieka za Tanyoksarkesa?" Labyksos zdziwiony od-
powiedzia: A za kog innego mielibymy go uwaa?" do tego stopnia
zwiodo ich podobiestwo maga. Mag zosta wic wysany do Baktrii, gdzie
zachowywa si zupenie tak samo jak Tanyoksarkes. Mino pi lat, zanim
Amytis dowiedziaa si o dramacie. Sprawi to eunuch Tybeteusz, ktrego
[38a] mag kiedy uderzy
36
. Amytis domagaa si wydania Sfendadatesa, kt-
rego Kambyzes jej nie odda. Amytis przekla Kambyzesa, zaya trucizny
i umara.
Kambyzes zoy ofiar, lecz z zabijanych zwierzt ofiarnych nie pyna
krew. Kambyzes straci pewno siebie. Oto Roksana urodzia mu dziecko bez
gowy. Kambyzesa ogarnia coraz wikszy niepokj. Magowie mwili mu
o przyczynie tych niezwykych zjawisk. Krl nie pozostawi nastpcy tronu.
W nocy ukazaa si mu matka i rzucia na groby za morderstwo, ktrym
si skala. Kambyzesa ogarn jeszcze wikszy niepokj. Po przybyciu do
Babilonu zacz dla rozrywki ci noem kawaek drzewa, skaleczy si w udo
a do minia i po jedenastu dniach umar. Panowa osiemnacie lat
37
.
Bagapates i Artasyras jeszcze przed mierci Kambyzesa postanowili odda
wadz krlewsk magowi. On to wanie panowa po zgonie Kambyzesa.
Izabates zabra zwoki Kambyzesa i przewiz je do Persji. Na tronie za-
siad mag pod imieniem Tanyoksarkesa. Izabates wrci z Pefsji, powiedzia
o wszystkim swemu wojsku i wystawi maga na powszechn pogard. Sam
uciek i schroni si do wityni. Wycignito go stamtd i cito mu gow
38
.
W rezultacie siedmiu znakomitych Persw zawizao midzy sob spisek
przeciw magowi. Do spisku przystpili: Onofas, Idernes, Norondabates, Mar-
donios, Barisses, Artafernes i Dariusz, syn Histapesa
39
. Zoyli sobie przysig
na wierno. Pniej przystpi do nich rwnie Bagapates, ktry dysponowa
wszystkimi kluczami do paacu. Tak dziki Bagapatesowi siedmiu sprzysio-
nych weszo do paacu i zastao maga picego u boku naonicy babiloskiej.
35
Krew byka uchodzia za trucizn (por. Cod. 190; Herodot, III 15).
36
Inna wersja u Herodota (III 68).
37
Wedug Herodota 7 lat i 5 miesicy (III 60).
38
U Herodota rol Izabatesa speni Preksaspes; Preksaspes popeni samobjstwo ska-
czc z wiey (III 76).
39
Herodot wymienia innych spiskowcw (III 70-79).
Na ich widok zerwa si na rwne nogi, a poniewa nie mg znale adnej
broni (zawczasu usun j potajemnie Bagapates), roztrzaska wyzacane krze-
so, chwyci za nog i zacz walczy; w kocu pad przeszyty ciosami sied-
miu. Panowa przez siedem miesicy
40
.
Spord siedmiu spiskowcw krlem zosta Dariusz
41
, gdy dziki sprytne-
mu pomysowi i jego wykonaniu sprawi, e jego ko zara pierwszy o wscho-
dzie soca
42
. Tak si midzy sob umwili.
U Persw obchodzi si uroczycie wito magobjstwa" w rocznic usunicia maga
Sfendadatesa
43
.
Dariusz postanowi zbudowa sobie grobowiec na grze o dwch szczytach,
a wic grobowiec zbudowano. Wtedy zapragn zobaczy go. Chaldejczycy
44
i krewni powstrzymywali Dariusza od tego, lecz najblisi postanowili wej
na gr. Kiedy kapani [38b] zobaczyli, e wspinaj si po zboczu, ogarno
ich przeraenie. Przeraeni pucili liny, tak e wspinajcy si spadli i zginli.
Dariusz pogrony, w smutku kaza ci gowy czterdziestu kapanom, ktrzy
holowali wchodzcych.
Autor pisze, e Dariusz rozkaza satrapie Kapadocji Ariaramnesowi wtargn
na ziemie Scytw
45
i zagarn do niewoli mczyzn i kobiety. Satrapa dosta
si tam na trzydziestu pidziesiciorzdowcach i wzi jecw. Pochwyci
take brata krla scytyjskiego, Marsagetesa, ktrego znalaz zwizanego z roz-
kazu brata za jakie przewinienie.
Wzburzony tym krl scytyjski Skytarbes napisa do Dariusza list z obelga-
mi, na co otrzyma podobn odpowied
46
. Dariusz wystawi omiusettysiczn
armi, przerzuci mosty przez Bosfor i Ister
47
, wkroczy na ziemi Scytw
i par naprzd przez pitnacie dni
48
. Obaj krlowie wymienili midzy sob
uki; mocniejsze byy uki scytyjskie
49
.
Dariusz uciekajc przeszed przez mosty i w popiechu kaza wszystkie je
zniszczy zanim cae wojsko przeprawio si na drug stron. Skytarbes do-
kona rzezi wrd pozostawionych na brzegu europejskim; polego osiemdzie-
sit tysicy onierza.
Po przejciu przez most Dariusz spali domy i witynie Chalcedoczykw,
gdy usiowali zniszczy mosty ze swej strony i zburzyli te otarz, ktry
podczas swej przeprawy wznis Dariusz ku czci ZeusaPatrona Przepraw
50
.
40
Herodot relacjonuje inny przebieg wypadkw (III 72).
41
Dariusz I - patrz Cod. 60 przyp. 7.
42
Herodot, III 85 nn.
43
Tame, III 73.
44
Chaldejczycy - znani w staroytnoci astrologowie, kapani i wrbici.
45
Scytowie - grecka nazwa koczowniczych ludw pochodzenia gwnie iraskiego, zamieszkujcych
stepy na pn. od Morza Czarnego.

46
Herodot, IV 73, 126 nn.
47
48
Herodot, IV 118-144.
49
Herodot podaje inn wersj (IV 131).
50
Por. Herodot, III 53, 113.
Datys
51
w drodze powrotnej z Pontu na czele floty perskiej spustoszy wy-
spy i Hellad
52
. Dopiero pod Maratonem
53
przeciwstawi si mu Miltiades
54
i odnis zwycistwo nad barbarzycami. Pad sam Datys. Zwok jego nie
wydano Persom, ktrzy o nie prosili.
Dariusz powrci do Persji, zoy ofiary i zmar po trzydziestodniowej
chorobie. y siedemdziesit dwa lata, panowa przez trzydzieci jeden lat
55
.
Zmar Artasyras, zszed ze wiata take Bagapates po siedmioletnim czuwaniu
nad grobem Dariusza.
Wadz krlewsk przej jego syn Kserkses
56
. Artapan, syn Artasyrasa,
cieszy si u niego takimi wpywami, jakie mia jego rodzic u ojca Kserksesa.
Nie mniejsze wpywy pozyska Mardoniusz Starszy
57
, jednak najbardziej wpy-
wow osob z eunuchw zosta Natakas
58
.
Kserkses polubi Amestris, crk Onofasa. Daa mu ona syna Dariajosa
i w dwa lata pniej drugiego Histapesa, potem jeszcze Artakserksesa i dwie
crki. Jedn nazwano imieniem babki Amyts, drug Rodogun. Kserkses
przedsiwzi wypraw wojenn na Grekw
59
, poniewa [39a] Chalcedo-
czycy usiowali zerwa most, jak ju o tym mwiono, i zniszczyli otarz,
ktry wznis Dariusz, Ateczycy natomiast zabili Datysa i nie wydali jego
zwok
60
. Przedtem jeszcze przyby do Babilonu chcc zobaczy grobowiec Be-
litanasa. Pokaza mu go Mardoniusz; nie udao si jednak Kserksesowi nape-
ni sarkofagu oliw, co nakazywa napis umieszczony w postaci inskrypcji
61
.
Kserkses wyruszy do Ekbatany. Powiadomiono go wwczas, e Babiloczycy podnieli
bunt i zamordowali swego stratega Zopyra
62
.
Tak oto Ktezjasz relacjonuje powysze wydarzenia, inaczej ni Herodot.
To wszystko, co Herodot mwi o Zopyrze z wyjtkiem opowiadania o mu-
licy, ktra porodzia Ktezjasz przenosi na Megabyzosa, zicia Kserksesa
i ma jego crki Amytis.
Tak zdobyto Babilon dziki Megabyzosowi
63
. Kserkses obsypa go prezen-
tami i podarowa nadto bry zota wac sze talentw
64
; jest to u Persw
najcenniejszy dar, jaki sprawiaj krlowie.
51
Datys - dowdca wojsk Dariusza I (w r. 490 przed Chr.).
52
Herodot, IV 94-102.
63
Maraton - miasto w Attyce. W 490 r. przed Chr. w bitwie pod Maratonem Ateczycy odnieli
zwycistwo nad Persami.
54
Miltiades (ok. 550-489) - wdz ateski, zwycizca Persw pod Maratonem.
55
Wedug Herodota 36 lat (VII 4). Racj ma Herodot - patrz Cod, 60 przyp. 7.
56
57
Mardoniusz Starszy - wdz w pierwszej wyprawie perskiej na Grecj (492 r. przed Chr.).
58
U Herodota - Artaban (VII 10).
59
480 r. przed Chr.

60
Herodot, VII 8.
61
Nie znany nam zwyczaj perski; niespenienie go stanowio z wrb; por. Elian
Klaudiusz Poikile historia, 3.

62
Herodot, III 150 nn.
63
Herodot, III 153-160.
64
Talent - grecka miara wagi = 26,22 kg (wg systemu eubejsko-attyckiego).
Kserkses wystawi wojsko perskie, ktre oprcz wozw bojowych liczyo
osiemset tysicy onierzy i rozporzdzao tysicem trjrzdowcw
65
. Ruszy
na Hellad. Przerzuci mosty i dotar do Abydos
66
. Spartanin Demaratos, kt-
ry ju od dawna przebywa na dworze krlewskim odradza mu najazdu na
Spart
67
. Pod Termopilami
68
Kserkses rzuci Artapana z dziesiciotysicznym
wojskiem przeciw Leonidasowi, dowdcy Lacedemoczykw. Doszo do rzezi
zmasowanego wojska perskiego, po stronie Spartan polego dwch czy trzech
zabitych. Kserkses z kolei rozkaza rzuci do boju dwadziecia tysicy onie-
rzy. I oni ponieli klsk; mimo e pdzono ich do ataku batami, te okazali
si sabsi. Nazajutrz pad rozkaz wprowadzenia do walki pidziesiciu tysicy
onierzy. Kiedy i wwczas niczego nie osign, Kserkses przerwa walk.
Byli tam wraz ze swymi wojskami Tesalczyk Toraks i wodzowie Trachi-
nw Kalliades i Timafernes. Kserkses wezwa ich do siebie, a take Dema-
ratosa i Hegiasza z Efezu
69
. Dowiedzia si od nich, e nie pokona Spartan,
jeli nie wemie ich w okrenie. Dwaj Trachinowie przeprowadzili armi
persk liczc czterdzieci tysicy onierzy przez trudny teren, tak e zna-
leli si na tyach Spartan. Spartanie otoczeni ze wszystkich stron, walczyli
mnie i polegli co do jednego
70
.
Kserkses wysa inne wojska przeciw Platejczykom
71
liczce sto dwadziecia
tysicy onierzy [39b]; na ich dowdc wyznaczy Mardoniusza. To Teba-
czycy poducili Kserksesa przeciw Platejczykom. Przeciw Kserksesowi ruszy
Spartanin Pauzaniasz na czele trzystu Spartiatw, tysica periojkw i szeciu
tysicy onierzy z innych miast. Odnis on walne zwycistwo nad wojskami
perskimi
72
. Mardoniusz zosta ranny i ratowa si ucieczk.
Tene Mardoniusz, ktrego Kserkses posa z rozkazem ograbienia wityni
Apollina, straci tam ycie od ogromnego gradu, jaki spad w czasie gwato-
wnej burzy
73
. Kserkses by tym bardzo przygnbiony.
Kserkses ruszy na same Ateny. Ateczycy wyposayli sto dziesi trier
i uciekli odpywajc na Salamin
74
. Kserkses wzi puste miasto i puci je
z ogniem oprcz Akropolu, gdy kilku pozostawionych tam onierzy stawio
65
Herodot podaje liczb 700 ty. onierzy (VIII 60); prawie 1200 okrtw - Diodor (XI 2).
66
Abydos - miasto w Mizji nad Hellespontem, dzi ruiny koo miasta Japaldak (w Turcji).
67
Herodot, VII 101-105.
68
Termopile - wwz midzy grami Ojta a zatok Maliakos, jedyne przejcie do Gre-
cji rodkowej. W 480 r. przed Chr. Grecy ponieli tam klsk w walce z Persami.
69
Efez (dzi. Efes) - miasto w Azji Mniejszej.
70
Herodot, VII 210-239; por. Diodor, XI 6-10.
71
Platejczycy - mieszkacy miasta Plateje w Grecji (Beocja).
72
Bitwa pod Platejami (479 r. przed Chr.) - zwycistwo Grekw nad Persami.
73
Herodot, IX 63 (por. VIII 35, Diodor, IX 14, 35 nn.); Diodor (XI 31, 2) i Plutarch (Arystydes, 19,
1) mwi o mierci Mardoniusza pod Platejami.
74
Salamina - wyspa w pobliu Attyki.
jeszcze opr. W kocu i oni uciekli pod oson nocy, a Persowie spalili te i Akropol
75
.
Std Kserkses ruszy do cieniny attyckiej (nazywa si ona Heraklejon),
chcia usypa grobl do Salaminy, zamierza bowiem zdoby wysp dostajc
si na pieszo
76
. Za rad Ateczyka Temistoklesa
77
i Arystydesa
78
przyzwano
ucznikw kreteskich, ktrzy stawili si na miejscu. Doszo do bitwy
79
mi-
dzy Persami i Grekami. Persowie rozporzdzali wicej ni tysicem statkw
pod dowdztwem Onofasa, Grecy mieli ich siedemset. Zwycistwo odnieli
Grecy zatapiajc piset statkw perskich. Kserkses rzuci si do ucieczki; stao
si to dziki pomysowi i radzie Arystydesa i Temistoklesa. We wszystkich
bitwach polego cznie sto dwadziecia tysicy Persw.
Kserkses przepyn przez morze do Azji i cign na Sardes
80
. Wysa
Megabyzosa z rozkazem ograbienia wityni w Delfach
81
. Poniewa Megaby-
zos odmwi, posa eunucha Matakasa, by zbezczeci Apollina i zrabowa
wszystko, co si da. Tak ten i zrobi, po czym powrci do Kserksesa.
Kserkses przyby z Babilonii do Persji. Megabyzos oskary sw on Amy-
tis, ktra jak ju mwiono, bya crk Kserksesa, o zdrad maesk. Zga-
niona przez ojca obiecaa, e poprawi si w przyszoci
82
.
Artapan, wpywowa osobisto z otoczenia Kserksesa, i rwnie wpywowy
eunuch Aspamitres powzili plan zgadzenia Kserksesa. Zabili [40a] go i prze-
konali Artakserksesa
83
, e Kserksesa zabi jego drugi syn, Dariajos. Przypro-
wadzony przez Artapana Dariajos stan przed Artakserksesem i wrd wiel-
kiego krzyku zaprzeczy pomwieniom go o zabjstwo wasnego ojca; mimo
to zosta skazany na mier.
Artakserkses sprawowa wadz krlewsk dziki zapobiegliwoci Artapana,
lecz sam z kolei sta si przedmiotem jego knowa. Artapan wtajemniczy
w swe zamiary Megabyzosa, ktry ju zacz ywi al do niego podejrzewa-
jc go o stosunki z jego lubn on Amytis. Spiskowcy zabezpieczyli si przez
zoenie sobie przysigi, lecz Megabyzos wyjawi cay plan i Artapan ponis
mie-r w taki sposb, w jaki zamierza zgadzi Artakserksesa. Tymczasem
wyszy na jaw, i to w penym wietle, zbrodnie popenione na Kserksesie
i Dariajosie. Aspamitres, ktry uczestniczy w morderstwie Kserksesa i Da-
riajosa zmar okrutn i najgorsz mierci, zosta bowiem skazany na kar
75
Inna wersja u Herodota (VIII 53).
76
Herodot, VII 97.
77
Temistokles (ok. 525-ok. 460) - ateski m stanu, jeden z wodzw w okresie wo-
jen perskich.
78
Arystydes (ok. 540-467) - polityk ateski, jeden z wodzw w okresie wojen perskich.
79
Bitwa pod Salamin (480 r. przed Chr.). Dziki Temistoklesowi Grecy odnieli zwy-
cistwo nad Persami.
80
Patrz przyp. 20.
81
Delfy - miasto w Grecji (Fokida), orodek kultu Apollina, wyrocznia.
82
Herodot, IX 101 nn.
83
Artakserkses I (464-425).
koryta
84
i tak zgin. Po mierci Artapana wybucha walka midzy jego zwo-
lennikami, ktrzy brali udzia w spisku, i pozostaymi Persami
85
. W walce
pado trzech synw Artapana. Megabyzos zosta ciko ranny, nad czym roz-
paczali Artakserkses, Amytis, Rodoguna i ich matka Amestris. Megabyzos wy-
leczy si z trudem dziki wielkiej troskliwoci Apolonidesa, lekarza z Kos.
Baktres i jego satrapa, inny Artapan, podnieli bunt przeciw Artakserkse-
sowi. Doszo do bitwy, w ktrej siy przeciwnikw byy wyrwnane; pozo-
staa ona nierozstrzygnita; walka wybucha na nowo; zacz wia wiatr
w twarz Baktrom; zwycistwo odnis Artakserkses i caa Baktria
86
dostaa
si pod jego panowanie.
Zbuntowa si Egipt. Bunt wszczli Lidyjczyk Inaros i jaki bliej nie znany
Egipcjanin; trway przygotowania do wojny. Ateczycy na prob Inarosa
wysali czterdzieci statkw. Artakserkses sposobi si do wyprawy wojennej,
lecz przyjaciele odradzali mu tego przedsiwzicia. Posa wic swego brata
Achemenidesa na czele wojska liczcego czterysta tysicy pieszych i osiem-
dziesit statkw. Inaros wyda bitw Achemenidesowi; zwycistwo odnieli
Egipcjanie. Achemenides zgin od rany zadanej mu przez Inarosa. Trupa ode-
sano do Artakserksesa. Inaros pokona wroga rwnie w bitwie morskiej,
w ktrej odznaczy si Charytymides dowodzc czterdziestoma statkami, przy-
sanymi z Aten. Pidziesit statkw perskich ulego zniszczeniu: dwadziecia
zagarnito wraz z zaogami, trzydzieci zatopiono. [40b] Nastpnie wy-
siano Megabyzosa przeciw Inarosowi na czele innego wojska, do ktrego
doczono, nie liczc pozostaej armii, dwiecie tysicy onierzy i trzysta
statkw pod dowdztwem Oriskosa, tak e cao liczya, poza statkami,
piset tysicy ludzi. Kiedy bowiem pad Achemenides, wraz z nim polego
sto tysicy onierzy z czterystutysicznej armii, ktr dowodzi. Zawrzaa
wic ostra bitwa, straty po jednej i drugiej stronie byy ogromne, a zwaszcza
po stronie Egipcjan. Megabyzos zrani Inarosa w udo i zmusi do ucieczki.
Persowie odnieli walne zwycistwo
87
. Inaros ratowa si ucieczk do Byblos
(jest to twierdza w Egipcie), a z nim wszyscy Grecy, ktrzy nie polegli w bi-
twie, oraz Charytymides. Egipt z wyjtkiem Byblosu podda si Megabyzo-
sowi
88
. Poniewa Byblos wydawa si twierdz nie do zdobycia, Megabyzos
podj pertraktacje z Inarosem i Grekami, ktrych tam byo ponad sze ty-
sicy: nie spotka ich adna krzywda ze strony onierzy krla, Grecy bd
mogli wrci do siebie, kiedy tylko zechc.
Na satrap Egiptu Megabyzos wyznaczy Sarsamasa, zabra ze sob Inarosa
i Grekw, po czym przyby do Artakserksesa, ktrego zasta w ogromnym
84
Kara koryta (gr. skapheuein) - skazaniec, umieszczony na penym socu w korycie,
zostawa przykryty drugim korytem tak, e wystaway mu rce, gowa i nogi. Gin w m-
czarniach od upau, pragnienia i uku komarw; por. Plutarch Artakserkses, 18.
85
Nieco inny opis daje Diodor (XI 69).
86
Baktria - kraj w Azji rodkowej, w dolinie rzeki Oksos, od 250 r. przed Chr. krlestwo.
87
Por. Herodot, III 60; Diodor, XI 74; Tukidydes, I 109.
88
Herodot, VII 7: por. Diodor, XI 71, 74.
gniewie na Inarosa za to, e zabi jego brata, Achemenidesa. Megabyzos przed-
stawi mu przebieg wydarze; opowiedzia, e Byblos zdoby dziki temu, i
da pork Inarosowi i Grekom. Prosi krla, by ich puci cao i wyjedna
to u niego. W kocu obwieszczono wojsku, e Inarosowi i Grekom nie stanie
si nic zego.
Amytis natomiast strasznie cierpiaa z powodu syna, Achemenidesa, i dzi-
wia si, e nie zemszczono si na Inarosie i Grekach. Domagaa si u krla
zemsty, a gdy nie zgodzi si u Megabyzosa, ale i ten odesa j z niczym.
W kocu tak molestowaa syna, e dopia celu. Mino pi lat, krl wyda
jej Inarosa i Grekw. Inarosa kazaa rozpi na trzech krzyach
89
, pidzie-
siciu Grekw, ktrych dostaa w swe rce, skazaa na cicie.
Wielki smutek ogarn Megabyzosa. Pogry si w aobie i zada prze-
niesienia go do Syrii, swej prowincji, dokd ju przedtem wysa potajemnie
pozostaych Grekw. Wyjecha i zerwa z krlem; zgromadzi potne siy
liczce prawie sto pidziesit tysicy onierzy poza jedcami i piechuram^
[41a]. Przeciw niemu zosta wysany Usyrys z dwustu tysicami onierzy.
Doszo do bitwy. Megabyzos i Usyrys zadali sobie rany. Usyrys trafi Mega-
byzosa oszczepem w udo, tak e powstaa rana na dwa palce. Megabyzos
dgn Usyrysa oszczepem take w udo, a nastpnie zada cios w rami. Usyrys
spad z konia. Wwczas Megabyzos osoni go, kaza podnie i nie zabija.
Polego wielu Persw; dzielnie walczyli synowie Megabyzosa Zopyr i Arty-
fios. Zwycistwo z trudem odnis Megabyzos. Zaj si on troskliwie Usyry-
sem i na jego wasn prob odesa go do Artakserksesa.
Na Megabyzosa wyprawiono nastpne wojsko, a wraz z nim Menostatesa,
syna Artariosa. Artarios by satrap Babilonu i bratem Artakserksesa. Wrogo-
wie zderzyli si w bitwie; wojsko perskie rzucio si do ucieczki. Menostates
otrzyma od Megabyzosa cios w rami, potem strzaa trafia go w gow, ale
nie miertelnie. Uciekli i on, i jego najblisi towarzysze; wspaniae zwycistwo
przypado Megabyzosowi. Artarios posa posw do Megabyzosa z prob
o przeprowadzenie pertraktacji z krlem.
Megabyzos owiadczy, e zgadza si pertraktowa, ale bez koniecznoci
udania si do krla. Warunkiem pertraktowania byo to, e pozostaje u siebie.
Poinformowano o tym krla. Eunuch paflagoski Artoksares i Amestris radzili
mu popieszy si z rokowaniami. Krl wysa do Megabyzosa samego Arta-
riosa, on Megabyzosa Amytis, Artoksaresa majcego ju dwadziecia lat,
Petesasa, syna Usyrysa i ojca Megabyzosa, Spitamasa. Wiele przysig i rozmw
z ich strony byo rkojmi dla Megabyzosa; nakonili go oni z niemaym tru-
dem do stawienia si przed krlem, a kiedy przyby, sam krl zapewni mu
swoje przebaczenie za popenione przewinienia.
Krl wyjecha na polowanie; rzuci si na niego lew. W chwili gdy zwierz
skakao na niego, Megabyzos uderzy je oszczepem i pooy trupem. Arta-
89
Por. Tukidydes, I 100. O tej karze wykonanej na Mesabatesie mwi te Plutarch (Artakserkses,
21).
kserkses zakipia z gniewu, e Megabyzos tkn lwa, ktrego on sam ugodzi.
Rozkaza ci Megebyzosowi gow, lecz za wstawiennictwem Amestris, Amy-
tis i innych unikn on mierci. Megabyzos zosta skazany na wygnanie do
jakiego miasta o nazwie Kyrta pooonego nad Morzem Czerwonym. Wyp-
dzono z kraju do Armenii rwnie eunucha Artoksaresa za to, e czsto mwi
zbyt odwanie o Megabyzosie w obecnoci krla.
Megabyzos spdzi na wygnaniu pi lat. Uciek udajc [41b] pisagasa. Pisa-
gas oznacza u Persw trdowatego; wszyscy unikaj z nim kontaktu. Z trudem
zosta rozpoznany
90
. Dziki Amestris i Amytis krl przebaczy Megabyzosowi
i dopuci go, jak dawniej, do grona swych wspbiesiadnikw. Megabyzos
y siedemdziesit sze lat, jego mier pogrya krla w wielkim smutku.
Po zgonie Megabyzosa Amytis zacza usilnie zabiega o mskie towarzy-
stwo, jak to przedtem robia jej matka, Amestris. Wwczas zachorowaa, cho-
roba przebiegaa agodnie i bez komplikacji. Apolonides, lekarz z Kos, ktry
kocha si w Amytis, orzek, e wrci do zdrowia, jeli bdzie utrzymywaa
stosunki z mczyznami, gdy cierpi na schorzenie macicy. Podstp si uda
i Apolonides zosta jej kochankiem. Gdy kobieta zacza traci siy, wstrzyma
si od dalszego wspycia. Amytis umierajc prosia matk, by ukaraa Apo-
lonidesa. Ta opowiedziaa o wszystkim krlowi Artakserksesowi, mianowicie,
e Apolonides wspy z Amytis, zhabi j, a pniej porzuci i e crka
prosia o ukaranie lekarza. Krl pozwoli jej zrobi z nim, co zechce. Amestris
kazaa go pochwyci, wtrci do wizienia, gdzie przez dwa miesice zada-
wano mu katusze; pniej, kiedy konaa Amytis, pogrzebano go ywcem.
Syn Megabyzosa i Amytis, Zopyr, po mierci swoich rodzicw porzuci
krla i uda si do Aten, ktrych dobroczyc bya jego matka
91
. Dopyn
do Kaunos
92
wraz ze swymi ludmi i zada wydania miasta. Kauneczycy
odpowiedzieli, e miasto wydadz jemu, ale nie Ateczykom, ktrzy mu to-
warzysz. Gdy Zopyr wszed na mury miejskie, kauneczyk Alkides uderzy
go kamieniem w gow; tak oto zgin Zopyr; jego babka Amestris kazaa
ukrzyowa tego kauneczyka. Z kolei zesza ze wiata Amestris w bardzo
podeszym wieku, potem umar Artakserkses, panowa czterdzieci dwa lata.
Na tym koczy si siedemnasta ksiga historii i zaczyna osiemnasta.
Po mierci Artakserksesa na tron wstpi jego syn Kserkses
93
; by on jedy-
nym lubnym synem Artakserksesa zrodzonym z Damaspii. Damaspia odesza
z ycia w tym samym dniu, w ktrym umar jej m. Zwoki ojca i matki
sprowadzi do Persji Bagorazos. Artakserkses mia siedemnastu synw z nie-
prawego oa [42a], wrd nich Sekyndiana z matki Alogimy Babilonki, Ocho-
sa i Arsytesa z matki Kosmartydeny, rwnie Babilonki. Ochos mia obj
panowanie pniej. Dziemi Artakserksesa oprcz wymienionych byli take
90
Por. Herodot, I 138.
91
Por. Herodot, III 160.
92
Kaunos - miasto w pd. Karii nad rzek Kalbis.
93
Po mierci ojca, Artakserksesa I (patrz przyp 83), panowa Kserkses II jedynie przez
ptora miesica (425 r. przed Chr.); zgin z rki Sogdiana (Sekyndiana).
Bagapajos i Parysatyda z matki Andii, ktra rwnie pochodzia z Babi-
lonii.
Ta Parysatyda zostaa z czasem matk Artakserksesa i Cyrusa
<94
. Jeszcze za
swego ycia ojciec uczyni Ochosa satrap Hyrkanii i da mu za on Pary-
satyd, ktra bya crk Kserksesa i rodzon siostr Ochosa.
Sekyndian pozyska dla siebie eunucha Farnakyasa, ktry po Bagorazosie
i Menostanesie by najbardziej wpywow osobistoci, i jeszcze kilku innych.
Kiedy podczas jakiego wita Kserkses, pijany, usn w paacu, weszli do
komnaty i zamordowali go w czterdziestym pitym dniu po mierci jego oj-
ca
95
. Doszo wic do tego
t
e zwoki ich obu razem sprowadzono do Persji.
Muy zaprzgnite do karawanu zwlekay z ruszeniem z miejsca tak, jak gdy-
by oczekiway na zwoki syna gdy je umieszczono na karawanie, ruszyy
z kopyta.
Rzdy obj Sekyndian
96
, jego gwnym pomocnikiem
97
zosta Menostanes.
Bagorazos odjecha wic, po czym wrci do Sekyndiana, poniewa jednak
trwaa midzy nimi zadawniona nienawi, zosta z rozkazu krla ukamieno-
wany pod zarzutem, e bez zgody krla porzuci zwoki jego ojca. Na wie
o tym wojsko ogarn wielki smutek. Krl obdarzy je hojnie, mimo to o-
nierze nienawidzili go za to, e zgadzi swego brata Kserksesa jak i Bago-
razosa.
Sekyndian posa po Ochosa i wezwa go do siebie. Ochos przyrzek, e
przyjdzie, lecz si nie pokaza. Dziao si tak kilkakrotnie. W kocu Ochos
otoczy si silnym wojskiem, co dao powd do pogoski, e dy do przej-
cia wadzy krlewskiej. Arbarios, dowdca jazdy Sekyndiana, wznieci bunt
i przeszed na stron Ochosa, po nim Arksanes, satrapa Egiptu; eunuch Arto-
ksares przyby do Ochosa z Armenii. Wszyscy oni woyli mu tiar na gow
wbrew jego woli.
Ochos zosta krlem i przyj imi Dariusza
98
. Za pomoc podstpu i przy-
sig, a take dziki radzie Parysatydy dosta w swe rce Sekyndiana, mimo e
Menostanes czsto upomina Sekyndiana, by nie wierzy przysigom i nie
prowadzi pertraktacji z tymi, ktrzy chc go oszuka. Sekyndian uleg przy-
sigom, zosta ujty; spad [42b] na rozarzone wgle
99
i zgin. Panowa
sze miesicy i pitnacie dni
100
.
94
Artakserkses II Mnemon (patrz przyp. 1) i Cyrus Modszy (patrz przyp. 7).
95
Diodor powiada, e Kserkses panowa rok i dwa miesice (XVII 71).
96
Sekyndian, zwany te Sogdianem (patrz przyp. 93).
97
Gwny pomocnik - tak rozumiem gr. azarabarites, ktre R. Henry tumaczy: ,,pre-
mier" (dz. cyt. t. I, s. 124).
98
Dariusz II - patrz przyp. 8.
99
Wysoko postawiona osoba, ktrej krl chcia si pozby, bya zapraszana na uczt
do paacu; po uczcie wskazywano jej drzwi wyjciowe; za nimi znajdowa si zamaskowa-
ny d. Wychodzcy niespodziewanie spada na rozarzone wgle i gin w mczarniach;
por. Waleriusz Maksymus, IX 27.
100
Diodor podaje: 7 miesicy (XII 71).
Jedynym krlem zosta wic Ochos zwany take Dariajosem. Najwikszymi
wpywami u niego cieszyli si trzej eunuchowie: najbardziej wpywowy Arto-
ksares, drugi Artibarzanes i trzeci Atoos. Ochos jednak zasiga rady
przede wszystkim u swej ony, z ktr jeszcze przed osigniciem wadzy
krlewskiej mia dwoje dzieci crk Amestris i syna Arsakesa; ten zmieni
pniej swe imi i nazywa si Artakserkses. Ju jako krlowa daa mu dru-
giego syna; otrzyma on imi wzite od soca Cyrus. Potem wydaa na
wiat Artostesa i jeszcze kilkoro dzieci, w sumie trzynacioro. Autor powiada,
e wszystko to usysza od samej Parysatydy.
Wszystkie te dzieci zmary przedwczenie, przy yciu pozostay tylko wymienione
przedtem oraz jako czwarte syn o imieniu Oksendras.
Przeciw krlowi podnieli bunt Arsytes jego wasny brat, z tego samego
ojca i tej samej matki oraz Artyfios, syn Megabyzosa. Ochos wysa na nich
Artasyrasa, sam podj wojn z Artyfiosem. Artasyras ponis klsk w dwch
bitwach. Pniej znowu podj walk i odnis zwycistwo nad Artyfiosem.
Za pomoc darw przecign na swoj stron wszystkich Grekw, jacy byli
w jego wojsku, tak e Artyfiosowi pozostao tylko trzech Milezyjczykw.
W kocu Artyfios otrzyma od Artasyrasa przysig i pork, a poniewa
Arsytes nie dawa zna o sobie, podda si krlowi. Krl bardzo chcia skaza
na mier Artyfiosa.
Parysatyda doradzia mu, by nie pozbawia go ycia od razu, posuy to
bowiem za podstp, ktry pozwoli na pozyskanie ulegoci Arsytesa; kiedy
w da si na zapa, zostanie schwytany i wtedy nadejdzie stosowna chwila,
by umierci ich obu. Tak te si i stao; rada okazaa si skuteczna. Spad
na rozarzone wgle Artyfios, za nim Arsytes, chocia krl nie chcia mierci
Arsytesa. Parysatyda jednak kazaa go zgadzi, po czci do tego namwiona,
a po czci zmuszona. Zgin rwnie ukamienowany Farnakyas, wsplnik Se-
kyndiana w zabjstwie Kserksesa. Menostanes sam odebra sobie ycie w chwili,
gdy go schwytano, by wykona na nim kar mierci.
Zbuntowa si Pisutnes
101
; wysano przeciw niemu Tisafernesa, Spitradatesa
i Parmisesa. Dla przeciwstawienia si im Pisutnes mia do dyspozycji Ate-
czyka Likona i Grekw, ktrymi on dowodzi. Strategowie krlewscy za po-
moc pienidzy przecignli na swoj stron Likona i Grekw; oderwali ich
od Pisutnesa. Nastpnie dali mu rkojmi [43a], zabrali ze sob i poprowa-
dzili do krla. Krl kaza wrzuci Pisutnesa na rozarzone wgle, a jego sa-
trapi przedtem jeszcze powierzy Tisafernesowi
102
. Likon otrzyma miasta
i ziemie jako zapat za zdrad.
Eunuch Artoksares cieszcy si wielkimi wpywami u krla, godzi na niego,
gdy sam chcia obj panowanie. Poleci jakiej kobiecie wykona sztuczn
brod i wsy, by wyglda tak, jak mczyzna. Kobieta doniosa o tym; Arto-
ksares zosta ujty, przekazany Parysatydzie J skazany na mier.
101
Por. Tukidydes, I 115.
102
Ksenofont Anabaza. II 5, 11. Przek. polski: Ksenofont Wyprawa Cyrttsa, tum. i opr. W.
Madyda, Warszawa 1955.
Syn krla, Arsakes, ktrego pniej nazywano Artakserksesem, poj za on
crk Idernesa, Statejr, natomiast syn Idernesa polubi crk krla. T crk
bya Amestris; jej m mia na imi Terituchmes; po mierci ojca mianowano
go na jego miejsce satrap.
Terituchmes mia siostr Roksan zrodzon z tego samego ojca. Roksana
wyrniaa si sw piknoci, umiaa wietnie strzela z uku i rzuca oszcze-
pem. Zakocha si w niej, zosta jej kochankiem i zacz nienawidzi Ame-
stris. W kocu postanowi wsadzi j do worka; miao j przebi wczniami
trzystu onierzy, z ktrymi knu spisek. Tymczasem jaki Udiastes, czowiek
wpywowy u Terituchmesa, otrzyma od krla listy pene obietnic w zamian
za ocalenie crki. Napad on i zabi Terituchmesa, ktry broni si mnie
w czasie napaci i pooy trupem wielu napastnikw. Powiadaj, e zabi ich
okoo trzydziestu siedmiu.
Syn Udiastesa, Mitradates, giermek Terituchmesa nie by wwczas obecny.
Kiedy dowiedzia si o tym, dugo przeklina ojca i opanowa miasto Zaris,
by je zachowa dla syna Terituchmesa. Parysatyda kazaa ywcem pogrzeba
matk Terituchmesa, jego braci Mitrostesa i Helikosa oraz siostry, ktrych
mia dwie oprcz Statejry, a Roksan powiartowa. Rozkaz wykonano.
Krl powiedzia swej onie Parysatydze, by tak samo postpia ze Statejr,
on jego syna Arsakesa. zami i lamentami baga Arsakes matk i ojca. Gdy
Parysatyda daa si ubaga, Ochos Dariajos te przychyli si do proby m-
wic [43b], e sama Parysatyda jeszcze tego poauje.
Koniec osiemnastej ksigi.
W ksidze dziewitnastej autor mwi, e Ochos Dariajos zachorowa i umar
w Babilonie; panowa trzydzieci pi lat
103
.
Krlem zosta Arsakes pod przybranym imieniem Artakserksesa
104
. Udiaste-
sowi obcito jzyk usuwajc go od tyu
105
; Udiastes umar. Jego syn Mitrada-
tes otrzyma po ojcu urzd satrapy. Wszystko to dziao si na usilne proby
Statejry ku wielkiemu ubolewaniu Parysatydy.
Tisafernes oskary Cyrusa przed jego bratem Artakserksesem; uciek on
do swej matki Parysatydy i uwolni si od oskarenia. Zniewaony przez
brata, Cyrus powrci do swej satrapii i rozmyla nad wszczciem buntu
106
.
Satibarzanes szkalowa Orondesa, e jakoby wspyje z Parysatyda, chocia
ona prowadzia cnotliwe ycie. Orondes zosta zgadzony; matka bya obu-
rzona na krla.
Historyk mwi, e Parysatyda umiercia syna Terituchmesa za pomoc tru-
cizny; dodaje, e jaki czowiek pogrzeba swego ojca palc wbrew zwyczajo-
wi jego zwoki w ogniu
107
i w tym miejscu usiuje przytoczy argumenty
wiadczce o kamstwach Hellanika i Herodota.
103
19 lat mwi Diodor (XII 71) i tak byo w rzeczywistoci - patrz przyp. 8.
104
Artakserkses II Mnemon - patrz przyp. 1.
105
Tekst niejasny. Zdaniem Mullera kat stawa z tyu skazaca, wyciga mu jak naj dalej jzyk i
obcina go u nasady (FHG, t. III, s. 70).
106
Ksenofont Anabaza, I 1, 3-4; Plutarch, Anakserkses
107
Palenie zwok uchodzio za witokradcze bezczeszczenie ognia (Herodot III, 16).
Cyrus podnis bunt
108
przeciw bratu. Zgromadziy si dwa wojska: grec-
kie i barbarzyskie
109
. Dowdc Grekw zosta Klearch. Autor powiada, e
krl Cylicji Syennesis by jednoczenie sprzymierzecem Cyrusa i Artakserkse-
sa
110
; opowiada, jak przemawiali do swoich onierzy Cyrus i Artakserkses.
Spartanin Klearch, 'wdz Grekw, i Tesalczyk Menon, stojcy po stronie Cy-
rusa, yli w cigej niezgodzie ze sob
111
, gdy Cyrus radzi si we wszystkim
Klearcha, a wcale nie rozmawia z Menonem.
Wielu onierzy zbiego z wojska Artakserksesa do Cyrusa, natomiast od
Cyrusa do Artakserksesa nie przeszed nikt. Z tego te powodu Arbarios, ktry
zamierza przej na stron Cyrusa i zosta zadenuncjowany, ponis mier
na rozarzonych wglach.
Cyrus uderzy na wojska krla i odnis zwycistwo
112
, lecz pad na polu
bitwy, gdy nie usucha Klearcha
113
. Zwoki Cyrusa pohabi jego brat Arta-
kserkses. Sam obci mu gow i rk, ktra go zrania, i obnosi triumfalnie
114
.
Spartanin Klearch wraz ze swym [44a] wojskiem greckim oddali si w no-
cy i zdoby przez zaskoczenie jedno z miast nalecych do Parysatydy
115
. Krl
rozpocz ukady z Grekami
116
.
Autor mwi dalej, e Parysatyda przyjechaa do Babilonu opakujc Cyru-
sa. Z trudem udao si jej otrzyma gow i rk syna, by je zoy w caunie
i przesa do Suzy.
Autor opowiada te o losach Bagapatesa, ktry na rozkaz krla obci go-
w martwemu Cyrusowi, i o tym, jak matka graa z krlem w koci, a stawk
by Bagapates; wygraa zakad i dostaa w swe rce Bagapatesa. Opowiada,
w jaki sposb obupiono go ze skry i zawieszono na krzyu z rozkazu Pa-
rysatydy. Dopiero wwczas wyzbya si ona swej wielkiej rozpaczy po Cyrusie
i to pod wpywem usilnych nalega Artakserksesa
117
. Mwi te, e Artakserkses
sowicie obdarzy czowieka przynoszcego mu czaprak konia Cyrusa, e uho-
norowa Karyjczyka, ktry mia zada Cyrusowi miertelny cios i e Parysa-
tyda wydaa na mki i mier tego uhonorowanego Karyjczyka.
Autor informuje, e Artakserkses wyda Parysatydzie Mitradatesa na jej
prob; pochwali si on przy stole, e zabi Cyrusa. Dostaa go w swe rce
i zgadzia w bestialski sposb.
Takie s ksigi dziewitnasta i dwudziesta.
W ksigach dwudziestej pierwszej, drugiej i trzeciej, koczcej cae dzieo,
zamykaj si nastpujce wydarzenia: Tisafernes uciek si wobec Grekw
108
Patrz przyp. 7.
109
Por. Ksenofont Anabaza, I 1, 6; Plutarch Artakserkses, 6, 1; Diodor, XIV 96.
110
Ksenofont Anabaza, I 4, 4; por. Diodor, XIV 20.
111
Ksenofont Anabaza, I 5, 11.
112
Kseaofont Anabaza, I 8, 10; Diodor, XIV 221 nn; Plutarch Artakserkses, 6 nn.
113
Por. Ksenofont Anabaza, I 8; Plutarch Artakserkses, 6 nn.
114
Plutarch Artakserkses, 12 nn.
115
Ksenofont Anabaza, II 4, 27.
116
Ksenofont Anabaza, II 13 nn.; Plutarch Artakserkses, 18, 1; Diodor, XIV 26.
117
Szczegowe opowiadanie o tym u Plutarcha Artakserkses 17.
do podstpu. Pozyska przyja Tesalczyka Menona, za ktrego porednic-
twem wzi do niewoli Klearcha i pozostaych strategw posugujc si oszu-
stwem i przysigami. Klearch przewidywa podstp i mia si przed nim na
bacznoci. Pozostali stratedzy, zwiedzeni w swej gromadzie przez Menona,
nakonili Klearcha, chocia wbrew jego woli, by podda si Tisafernesowi.
Zachca go take Beota Proksenos, pozyskany ju przedtem rwnie za po-
moc wybiegu
118
.
Tisafernes odesa Klearcha i pozostaych strategw w wizach do Artakser-
ksesa, do Babilonu. Wszyscy rzucili si, by zobaczy Klearcha. Sam Kte-
zjasz
119
, ktry by lekarzem Parysatydy, dziki niej zrobi dla Klearcha wie-
le
120
, by go pociesza i leczy w wizieniu. Parysatyda wypuciaby Klearcha
z wizienia, gdyby nie Statejra; nakonia ona swego ma Artakserksesa, by
go skaza na mier. Klearch zosta zgadzony, a nad jego zwokami sta si
cud. Niespodziewanie zerwa si wiatr i usypa nad nim mogi. Stracono
rwnie posanych wraz z nim Grekw oprcz Menona
121
.
Parysatyda zniewaya Statejr i za pomoc trucizny pozbawia j ycia
w nastpujcy sposb (Statejra bowiem otaczaa si siln stra, by nie [44b]
spotkao jej co, co j spotkao): jedna strona noa zostaa powleczona tru-
cizn, druga nie miaa nic na swej powierzchni. Tym noem przekrojono ma-
ego ptaszka wielkoci jajka (Persowie nazywaj tego ptaszka ryndakke");
a wic przecito go na dwoje. Parysatyda sama wzia poow woln od
trucizny i zacza je, drug, zatrut, podaa Statejrze. Statejra widzc, e
Parysatyda je cz podawanego jej ptaszka, nie moga niczego podejrzewa
i sama zjada miercionon trucizn. Kiedy dowiedzia si o tym krl, wpad
w gniew na matk. Kaza pochwyci jej eunuchw, podda torturom i zga-
dzi; rozkaza uwizi rwnie Ginge, zausznic Parysatydy; j sam posta-
wi przed sdem. Sdziowie uniewinnili Parysatyd, krl natomiast wyda
wyrok skazujcy std gniew Parysatydy na syna z powodu tego wyroku
i syna na matk.
Grb Klearcha w cigu omiu lat pokry si gsto palmami, ktre na roz-
kaz Parysatydy w tajemnicy zasiali
122
jej eunuchowie tu po jego zgonie.
Autor wyjawia przyczyny, ktre doprowadziy do ktni midzy krlem
Salaminy Euagorasem i krlem Artakserksesem. Wysacy Euagorasa przybyli
do Ktezjasza, by wzi listy od Abuletesa. Ktezjasz natomiast napisa do nie-
go list chcc go pogodzi z krlem Cypru Anaksagorasem. Posowie Euago-
rasa przybyli na Cypr, wrczyli Euagorasowi listy od Ktezjasza. Konon rozma-
wia z Euagorasem namawiajc go do powrotu do krla; list Euagorasa o god-
118
Ksenofont Anabaza 5, 16 nn.; Diodor, XIV 26.
119
Autor omawianego dziea - patrz przyp. 1.
120
Plutarch Artakserkses, 18.
121
Por. Diodor, XII 27.
122
Wyraz grecki znaczy waciwie ,,wetkn", moe i zasadzi" - ale sadzonki (zasadzone)
zobaczono by i usunito od razu, std mj przekad.
nociach, ktre otrzyma od niego. Konon wysa list do Ktezjasza; Euagoras
uici krlowi danin; wrczono list Ktezjaszowi. Ktezjasz rozmawia z kr-
lem o Kononie i napisa do Konona. Euagoras wysa dary dla Satibarzanesa;
posowie dotarli na Cypr. Konon napisa do krla i do Ktezjasza. Autor
mwi, e uwiziono posw spartaskich wysanych do krla. Krl napisa
do Konona i do Spartan listy, ktre dostarczy sam Ktezjasz; mwi te, e
Farnabazos mianowa Konona dowdc floty
123
.
Ktezjasz przyjecha do swej ojczyzny, Knidos
124
, i do Sparty
125
; na Ro-
dos
126
popad w zatarg z posami spartaskimi, po czym odpyn wolno.
[45a] Autor podaje liczb stacji postojowych, dni podry i odlegoci mi-
dzy Efezem, Baktri i Indiami. Zamieszcza list krlw poczwszy od Ninosa
i Semiramidy a do Artakserksesa. Na tym koczy swe dzieo.
Autor pisze jasno i bardzo prosto; jego zwarty styl sprawia przyjemno.
Posuguje si dialektem joskim, jednak nie wycznie, jak Herodot
127
, lecz
w okrelonych zwrotach jzykowych. Nie ma u niego niestosownych dygresji,
jak u tamtego historyka, ktre sprowadzaj z drogi gwny tok narracji.
Autor nie stroni jednak od mitw, za ktre gani Herodota; wystpuj one
zwaszcza w dziele zatytuowanym Opis Indii. Zaleta jego narracji polega
gwnie na sposobie konstrukcji opowiada ich lektura wzrusza, bardzo
czsto zaskakuje czym nieoczekiwanym; odznaczaj si one rozmaitoci, ktra
zblia je do bani. Styl autora jednak, pozbawiony wewntrznej spoistoci,
przekracza pod tym wzgldem dopuszczalne normy, tak e spada nawet do
poziomu przecitnoci. Styl Herodota dziki tej samej waciwoci i innym
zaletom jzyka i sztuki stanowi wzr dialektu joskiego
128
.
Przeczytalimy Opis Indii tego samego autora, ujty w jednej ksidze, w kt-
rej pisarz posuguje si bardziej konsekwentnie dialektem joskim. Autor m-
wi o rzece Indus, e w miejscu najwszym szeroko jej liczy czterdzieci
stadiw, w najszerszym dwiecie
129
; utrzymuje, e Hindusi s najliczniej-
sz, albo prawie najliczniejsz ludnoci wiata; opowiada o robaku rzecz-
nym, jedynym ywym stworzeniu yjcym w wodach tej rzeki; informuje, e
poza granicami Indii nie mieszkaj ju adni ludzie
130
.
Mwi, e w Indiach nie pada deszcz; ziemi nawadnia tam rzeka
131
.
Opowiada o drogocennym kamieniu zwanym pantarba" i o tym, e cztery-
123
przyczyny omawianych wydarze podaj: Diodor, XIV 98 i Plutarch Artakserkses, 21.
124
Patrz przyp. 1.
125
Sparta - miasto na Peloponezie, stolica Lakoniki (la. Laconia).
126
Rodos - wyspa na Morzu rdziemnym, na pd.-zach. od Azji Mniejszej.
127
128
Por. Cod. 60.
129
Stadion - patrz Cod. 57 przyp. 9; 40 stadiw = 7104 m, 200 stadiw = 35520 m. Inaczej podaje
Arrian (por. Cod. 58) w Anabaye (V 4, 2).
130
Por. Herodot, III 98, VI 40.
131
Zaprzeczaj temu Strabon (XV l, 13; XV 17, 18), Arrian (Indie, 6, 4 nn), Diodor (H 36).
sta siedemdziesit stanowicych wasno kupca baktryjskiego gemm i rnych
szlachetnych kamieni wrzuconych do rzeki kamie ten przycign do siebie
z wody w formie kici winogron
132
.
Opowiada o soniach burzcych mury, o maych mapkach, ktrych ogon
mierzy cztery okcie
133
, o przeogromnych kogutach
134
oraz o papudze, ktra
mwi i wydaje gos jak czowiek. Wielkoci dorwnuje papuga jastrzbiowi,
ma przd gowy koloru purpury, czarn brod, tuw a po szyj ciemno-
barwny jak cynober. Ptak mwi jak czowiek po hindusku lub po grecku,
jeli go kto nauczy tego jzyka
135
.
Autor opisuje rdo, ktre co roku napenia si pynnym [45b] zotem;
kadego roku wydobywa si z niego sto konwi kruszcu. Konwie musz by
z terakoty, poniewa czerpane zoto teje i trzeba rozbi konwi, by je
z niej wydoby. rdo jest czworoktne o obwodzie szesnastu okci, jego
gboko siga czterech okci. Kada wydobyta konwia ma warto jednego
talentu
136
. Opowiada dalej, e w gbi rda le zoa elaza. Ktezjasz
utrzymuje, e posiada dwa miecze wykonane z tego elaza, jeden otrzyma
od krla, drugi podarowaa mu krlowa matka, Parysatyda.
O tym mieczu mwi, e wbity w ziemi, rozpdza chmur, burz gradow
i ulewy z piorunami. Powiada te, e sam na wasne oczy dwa razy widzia,
jak krl dokona tego cudu. Opowiada o psach indyjskich, ktre s tak wiel-
kie
137
, e mog walczy z lwem; o wysokich grach, w ktrych wydobywa
si sardonik i inne szlachetne kamienie; mwi, e w Indiach panuje ogromny
upa, soce ukazuje si tam dwa razy wiksze ni w innych krajach i e wie-
lu ludzi ginie od duszcego ich skwaru.
Mwi o tamtejszym morzu, e nie jest mniej burzliwe od greckiego, e jego
powierzchnia do gbokoci czterech palcw
138
jest tak gorca, e adna ryba
nie moe y w pobliu powierzchni; ryby pdz ycie na wikszej gbokoci.
Opowiada, e rzeka Indus pynie po rwninach i w grach, gdzie ronie
tak zwana trzcina indyjska". Jest ona tak gruba, e mog j obj dwaj
mczyni, jeli wycign rce. Jest wysoka jak maszt duego statku handlo-
wego. Wrd trzcin zdarzaj si mniejsze i wiksze, co w grach jest rzecz
naturaln. S trzciny mskie i eskie. Trzcina mska nie ma mikiszu i jest
bardzo sztywna, eska zawiera w sobie mikisz
139
.
132
O waciwociach kamienia mwi Filostrat ycie Apolloniusza z Tyany (III 46),
Heliodor Etiopika (VIII 11); por. Cod. 44.
133
okie (liczony do czubkw palcw) - grecka, przejta z Egiptu miara dugoci =
= 0,440-0,525 m. Por. Elian De natura animalium (XVIII 39). Strabon (XV 2).
134
Por. Elian, XVI 2.
135
Por. Elian, VI 29; XVI 2, 15; XII 18; Arrian, 15, 18.
136
Por. Herodot, III 102.
137
Elian, VI 19; VIII 1; Diodor, XVII 92.
138
palec - grecka miara dugoci 1/16 dugoci stopy. Przy najczciej uywanej sto-
pie rwnej 0,296 m palec = 0,0185 m. Gboko czterech palcw = 0,074 m.
139
Podobne opisy zamieszczaj: Teofrast Hist. plant., IX 11; Strabon, XVII 3,5; Pli-
niusz Hist. Nat., VII 2 i inni.
Opowiada o martychorze
140
, bestii, ktra yje w tych okolicach. Ma ona
pysk podobny do twarzy ludzkiej, z ksztatu przypomina lwa, jej skra ma
barw czerwon podobn do cynobru; w paszczy stercz trzy rzdy zbw,
uszy ma takie, jak u czowieka. Oczy koloru bkitnozielonego nie rni si
od ludzkich. Ogon taki, jak u skorpiona ldowego jest wyposaony w do
dusze ni okie. Z boku ogona tu i tam wystaj rwnie da, a jedno
ma take na czubku ba, jak skorpion. Tego, kto si zbliy, ga dem. Uku-
ty umiera natychmiast. Jeli kto zaatakuje martychor z daleka od przodu
[46a], bestia zwraca ku niemu ogon i jak z uku, miota na niego da; jeli
kto napadnie j z tyu, napina ogon wprost w jego kierunku. Uderza z si
stu ng, wszystko co uderzy, kadzie na miejscu trupem z wyjtkiem sonia.
Jej da s dugie na stop
141
, cieniutkie, jak sitowie. Martychora znaczy po
grecku antropofag, gdy najczciej poera ludzi, ktrych zabia. Jada rw-
nie inne ywe istoty. Walczy pazurami i dami. da, powiada autor,
odrastaj, gdy tylko je wystrzeli; w Indiach jest duo takich zwierzt. Ludzie
wsiadaj na sonie i zabijaj martychory rac je z gry.
O Hindusach powiada, e s najsprawiedliwszymi ludmi na wiecie
142
, opi-
suje ich zwyczaje i obyczaje, mwi o odludnym, witym miejscu, ktremu
oddaj cze pod imieniem Soca i Ksiyca. Dociera si do niego w cigu
pitnastu dni poczwszy od gry Sardo. Autor mwi dalej, e soce nie tak
mocno grzeje tam w okresie trzydziestu piciu dni w roku dlatego, eby
uczestnicy mogli obchodzi wito i powrci do domu bez oparzelin.
Opowiada, e w Indiach nie ma grzmotw, piorunw ani deszczw; czsto
natomiast wiej wiatry i powstaj huragany. Porywaj one wszystko, cokol-
wiek znajdzie si w ich zasigu. Od wschodu soca a do poudnia panuje
w olbrzymiej czci Indii chd, w drugiej poowie dnia natomiast jest bardzo
gorco
143
. Powiada, e Hindusi s czarni nie od soca, lecz z natury, gdy
zdarzaj si wrd nich tak mczyni, jak i kobiety zupenie biali, chocia
w niewielkiej liczbie. Autor sam widzia dwie takie hinduskie kobiety i piciu
mczyzn
144
.
Chcc uwiarygodni to, co opowiada o socu, mianowicie e w Indiach
ochadza si ono na okres trzydziestu piciu dni, dodaje, i lawa pynca
z Etny take nie niszczy rodka okolicy, poniewa mieszkaj tam ludzie spra-
wiedliwi, niszczy natomiast pozostae jej tereny. Mwi, e na Zakyntos
145
znajduj si rybne rda, z ktrych czerpie si smo, a na Naksos
146
jest kry-
nica, z ktrej od czasu do czasu wypywa wino, i to bardzo smaczne
147
. Po-
140
Elian, XV 21; Filostrat, III 45; Pliniusz, VIII 30.
141
Stopa - podstawowa grecka miara dugoci; najczciej uywano stopy rwnej
0,296 m.
142
Por. Arrian, 9, 13; Diodor, II 36.
143
Herodot, III 104.
144
Tame, III 101; Arrian, 1, 2; Strabon, XV 1, 24.
145
Zakyntos (dzi. Zante) - wyspa na Morzu Joskim.
146
Naksos (dzi. Naksia) - wyspa na Morzu Egejskim.
147
Herodot, IV 195; VI 119.
wiada, e w pobliu Faselis w Licji ponie ogie, ktrego nie mona ugasi,
e pali si on na skale bez przerwy noc i dzie; woda nie gasi go, lecz pod-
syca; gasi si go jedynie gnojem
148
.
Opowiada, e w rodkowych Indiach mieszkaj ludzie czarni (nazywaj
si Pigmejami
149
) i e rozmawiaj tym samym, co i pozostali Hindusi, jzy-
kiem. S bardzo mali, najwysi z nich mierz dwa okcie, lecz w wikszoci
licz ptora okcia. Maj bardzo dugie wosy [46b], sigaj im one a do
kolan, a nawet jeszcze niej, nosz brod wiksz ni wszyscy pozostali m-
czyni w wiecie. Zapuszczaj sobie wielk brod, za to nie wkadaj adne-
go ubrania. Wosy spadajce z gowy spuszczaj do tyu poniej kolan, a te,
ktre wyrastaj z brody zapuszczaj z przodu a do stp; w ten sposb spo-
wijaj si szczelnie wosami, ktre speniaj rol paszcza. Maj tak wielki
czonek, e siga im do kostek i jest gruby. Sami s perkaci i brzydcy. Ich
owce wygldaj jak jagnita, woy i krowy s prawie wielkoci baranw.
Ich konie i muy oraz inne zwierzta te nie s wiksze od baranw. W or-
szaku krla indyjskiego znajduje si trzy tysice tych Pigmejw, s bowiem
wietnymi ucznikami. Maj gbokie poczucie sprawiedliwoci, kieruj si
tymi samymi prawami, co i Hindusi. Poluj na zajce i lisy nie z psami lecz
z pomoc krukw, ka, wron i orw.
Autor opowiada, e u Pigmejw znajduje si jezioro (o obwodzie omiuset
stadiw
150
); jeli wieje wiatr, na wody jeziora wypywa oliwa. Wwczas Pig-
meje wchodz do odzi, pyn i na rodku jeziora czerpi miskami oliw, kt-
r uytkuj. Oliw wytwarza si u nich rwnie z sezamu. W jeziorze yj
te ryby. Pigmeje uywaj te oliwy orzechowej, ale lepsza jest ta z jeziora.
W Indiach jest wiele z srebra, s kopalnie srebra, niegbokie; duo gb-
sze s podobno kopalnie w Baktrii. Wystpuje tam rwnie i zoto, nie wy-
szukiwane i wypukiwane w rzekach, jak w wodach Paktolu, lecz w wysokich
grach, ktre zamieszkuj gryfy, czworonone ptaki due jak wilki; ich nogi
i pazury s takie, jak u lww; grzbiet pokrywaj im czarne pira; na pier-
siach maj opierzenie czerwone. One to sprawiaj, e zdobycie tego zota, kt-
re wystpuje tam w obfitoci, nie jest atwe
151
.
Autor utrzymuje, e owce i kozy u Hindusw s wiksze od osw i e
wydaj na wiat po cztery, a przewanie po sze maych. Maj one due
ogony, ktre obcina si samicom, by mogy by pokryte. W Indiach nie ma
ani wi, ani dzikw
152
.
Palmy indyjskie i ich owoce s trzykrotnie wiksze ni w Babilonie
153
. Jest
148
Wspominaj o tym rwnie Diodor z Tarsu (por. Cod. 223) i w. Metody (por.
Cod. 234).
149
Por. Iliada. III 6 nn; Arystoteles Hist. anim., VIII 12; Elian, XV 29; Strabon, XV
1, 57; Pliniusz, VII 2, 19 i inni.
150
Stadion patrz Cod. 57 przyp. 9; 800 stadiw = 142080 m.
151
Por. Elian, IV 27.
152
Inaczej podaje Arystoteles Hist. anim., VIII 28, 3.
153
Babilon - miasto nad Eufratem, stolica Babilonii.
i rzeka, mwi autor, ktra bierze pocztek w skale i pynie miodem. Autor
wiele opowiada [47a] o sprawiedliwoci Hindusw, o ich yczliwoci dla
krla i pogardzie mierci.
Mwi dalej, e jest i rdo, ktrego woda, kiedy si j czerpie, gstnieje
jak ser. Jeli si wemie okoo trzech oboli
154
tej zakrzepej wody, rozgniecie
j i rozpuci w zwykej wodzie i da komu do wypicia, ten wyjawia wszyst-
kie swoje uczynki, gdy traci zmysy i jest przez cay dzie odurzony. Krl
posuguje si t wod, kiedy chce dowiedzie si od oskaronych prawdy.
Jeli oskarony przyzna si do winy, zostaje skazany na mier godow, jeli
nie wyzna niczego, puszcza si go wolno.
Autor powiada, e aden Hindus nie cierpi na ble gowy, oczu czy zbw,
nie robi mu si te wrzody w ustach, nie tworzy si nigdzie ropie. yj sto
dwadziecia, sto trzydzieci, sto czterdzieci lat; dugowieczni doywaj nawet
do dwustu lat.
yje u nich mija na pid
155
duga. Z wygldu jest jak najpikniejsza
purpura, gow ma cakiem bia i wcale nie posiada zbw
156
. Poluje si na
ni w grach, gdzie jest bardzo gorco i gdzie wydobywa si sardonik. Ta
mija nie ksa, lecz gdy pluje swym jadem, caa okolica gnije i nie ma na to
rady. Powieszona za cgon wydziela dwa rodzaje jadu: jeden koloru bursztynu,
drugi czarny. Pierwszy rodzaj jadu wypywa z ywej mii, drugi z mar-
twej. Pierwszy, wypywajcy z ywej mii, podany w iloci rwnej ziarnu
sezamu powoduje mier natychmiast; temu, kto go zay, mzg wypywa
przez nozdrza; drugi rodzaj jadu, zayty, powoduje wyczerpanie organizmu
i mier dopiero po roku.
W dalszym cigu autor opowiada o ptaku zwanym dikajros, co po grecku
znaczy sprawiedliwy", jest on wielkoci jaja kuropatwy, zakopuje swe wy-
dzieliny, by nie mona byo ich znale; jeli kto natrafi na nie i je zje
w iloci odpowiadajcej ziarnu sezamu, zapada w sen od rana, pi bez ja-
kiejkolwiek wiadomoci i umiera o zachodzie soca
157
.
Ronie tam te drzewo zwane parebon, wielkie jak oliwka; znajduje si je
tylko w ogrodach krlewskich. Nie pokrywa si ono kwieciem, ani nie daje
owocw. Ma pitnacie korzeni, ktre s grube i tkwi pod ziemi. Cz
tego korzenia o dugoci jednej pidzi przyciga do siebie wszystko, cokolwiek
si znajdzie w jego pobliu: zoto, srebro, brz, kamie i kady inny przed-
miot z wyjtkiem bursztynu. Jeli si wemie kawaek tego korzenia o du-
goci okcia, przycignie on nawet jagnita i ptaki; za pomoc wanie tego
korzenia owi si tam bardzo duo ptakw. Jeli kto chce [47b] zagci
wod w dzbanie, wrzuca kawaek korzenia o wadze obola i ma wod skrzep-
nit; jeli wino postpuje tak samo. Taki zakrzepy pyn mona wzi
154
Obol - grecka miara wagi; 1 obol = 0,72 g (wg systemu eubejsko-attyckiego).
155
Pid - rzymsko-grecka miara dugoci rwna 0,23 i wicej m.
156
Strabon (XV 1, 37) porwnuje t mij do nietoperza; por. Elian, XVI 41.
157
O truciznie tej wspomina Elian, IV 41.
do rki jak wosk, nazajutrz jednak si rozpuci. Stosuje si go jako lekarstwo
w dolegliwociach odkowych.
Jest te rzeka, ktra pynie przez Indie, nieduga, natomiast szeroka na
dwa stadia
158
; jej nazwa w jzyku indyjskim brzmi Hyparchos
159
, co po grec-
ku znaczy Nosicielka Wszelkiego Dobra". Przez trzydzieci dni w roku to-
czy ona w swych wodach bursztyn. Tubylcy mwi, e w grach rosn drzewa
nad jej wodami pynie ona bowiem z gr i e przychodzi czas, kiedy te
drzewa roni zy jak migdaowiec, sosna czy inne drzewo. Dzieje si tak
przede wszystkim w cigu trzydziestu dni w roku. zy wpadaj do rzeki
i w niej twardniej; ten rodzaj drzewa nazywa si po indyjsku siptachora,
co w przekadzie na grecki znaczy sodkie, przyjemne". Oto dlaczego Hin-
dusi zbieraj bursztyn. Podobno te drzewa daj owoce w ksztacie kici tak,
jak winna latorol; ich jagody s wielkoci orzechw laskowych.
W tych grach podobno yj ludzie o psich gowach, przyodziewaj si
w skry dzikich zwierzt, nie mwi adnym jzykiem, lecz szczekaj jak psy
i tak porozumiewaj si midzy sob. Zby maj wiksze ni psy, paznok-
cie podobne do psich pazurw, tyle e dusze i bardziej zakrzywione. Za-
ludniaj gry a po rzek Indus. S czarni, maj gbokie poczucie sprawie-
dliwoci jak i pozostali Hindusi, z ktrymi zreszt obcuj i rozumiej to, co
si do nich mwi, sami natomiast nie mog do nich mwi. Porozumiewaj
si krzykiem, rkami, palcami tak, jak ludzie niemi. Hindusi nazywaj ich Ka-
lystrami, co po grecku znaczy Psiogowi"; ich plemi liczy sto dwadziecia
tysicy ludzi.
U rde tej rzeki ronie kwiat purpurowy, z ktrego wyciga si barwnik
w niczym nie ustpujcy purpurze greckiej, wrcz przeciwnie, jego kolor jest
bardziej intensywny.
Autor opowiada dalej, e s w tym kraju yjtka o wielkoci skarabeusza,
czerwone jak cynober. Takie yjtko ma bardzo due nogi, cae jest mikkie
jak robak. Rodz si one na drzewach, ktre daj bursztyn, zjadaj owoce
i niszcz drzewa tak, jak w Grecji mszyce niszcz winn latorol. Hindusi
rczcieraj te yjtka i wyrabiaj z nich [48a] barwnik niezbdny do bar-
wienia tkanin purpurowych, chitonw i tego wszystkiego, co im si spodoba.
Ich barwniki s lepsze od tych, jakie wyrabia si w Persji.
Autor opowiada, e Psiogowi zamieszkuj gry, nie pracuj, yj z oww;
gdy upoluj zwierzyn, susz j na socu. Zajmuj si hodowl licznych stad
owiec, kz i osw. Pij mleko owcze, wiee i zsiade, jedz owoce sypta-
chory, z ktrej pochodzi bursztyn (s one sodkie), susz te owoce i wy-
peniaj nimi kosze jak w Grecji wypenia si je rodzynkami. Psiogowi zbi-
jaj tratwy, aduj na nie kosze z owocami, czystym kwiatem purpury i bur-
sztynem o wartoci dwustu pidziesiciu talentw rocznie; tyle otrzymuj
te za surowiec, z ktrego wyrabia si purpur, oraz tysic talentw za bur-
158
Stadion patrz Cod. 51 przyp. 9; 2 stadia = 355,2 m.
159
Pliniusz (38, 2) nazywa t rzek Hypobarus (Ganges ?). O podobnym zjawisku w rzece
Hyphasis wspomina Focjusz (Cod. 241 [325 a]).
sztyn. To wszystko co roku zawo do krla Indii. Dostarczaj rwnie
innych produktw, ktre wymieniaj na bochenki chleba, mk, ubrania ba-
weniane
160
. Kupuj rwnie miecze i oszczepy, s. bowiem bardzo zrczni
w rzucaniu oszczepem i w strzelaniu z uku. W walce s niezwycieni, gdy
mieszkaj w wysokich, niedostpnych grach. Co pi lat krl daje im w po-
darunku trzysta tysicy strza, tyle oszczepw, sto dwadziecia tysicy lek-
kich tarcz i pidziesit tysicy mieczw.
Ci Psiogowi nie maj mieszka. yj w pieczarach. Poluj na dzikie zwie-
rzta posugujc si ukiem i oszczepem, a take api je w biegu, do tego
stopnia szybko biegaj. ony Psiogowych kpi si raz w miesicu, kiedy na-
dejdzie ich okres, nigdy w innym czasie. Mczyni nie kpi si, jedynie myj
sobie rce. Nacieraj si trzy razy w miesicu oliw wyrabian z mleka
161
i wycieraj si skrami. Odzie nosz lekk z wyprawionych i najcieszych
skr tak mczyni, jak i kobiety. Najbogatsi z nich nosz ubranie z lnu,
lecz jest ich niewielu. Nie maj ek, posania robi sobie z lici. Tego uwa-
aj midzy sob za najzamoniejszego, kto posiada najwicej owiec; inne
dobra maj wszyscy prawie w takiej samej iloci. Wszystkim im, mczyznom
i kobietom, zwisaj z grzbietu ogony, zupenie jak psom, tyle e dusze
i bardziej kosmate. Stosunki z kobietami [48b] odbywaj na czterech koczy-
nach, jak psy; parzenie si w inny sposb uchodzi u nich za nieobyczajne. S
sprawiedliwi, yj duej ni wszyscy inni ludzie, doywaj bowiem stu sie-
demdziesiciu lat. a niektrzy nawet dwustu.
Ponad nimi, powiadaj, jeszcze wyej od rde rzeki, osiedlili si inni
mieszkacy. S to ludzie czarni jak reszta Hindusw. Wcale nie pracuj, nie
przyjmuj adnego pokarmu, nie pij wody. Hoduj cae stada krw, kz,
owiec. Pij wycznie mleko, nic poza tym. Gdy rodzi si u nich dziecko,
nie ma odbytnicy, nie usuwa wydzielin, ma poladki, lecz otwr odbytnicy
jest zaronity, dlatego wanie nie wyprniaj si. Oddaj mocz podobny
w swej konsystencji, jak mwi, do zsiadego mleka, nie jest on gsty, ale za to
mtny. Kiedy z rana pij mleko i ponownie koo poudnia, maj przy sobie
sodki korze, ktry, jak powiadaj, zapobiega zsiadaniu si mleka w odku.
Zjadaj ten korze pod wieczr, wywouj nim wymioty i wyrzucaj z siebie
bez trudu wszystko, co wypili.
Autor opowiada, e u Hindusw yj dzikie osy, due jak konie lub jesz-
cze wiksze. Cae s biae, jedynie gowa jest barwy purpury, a oczy s kolo-
ru ciemnoniebieskiego. To zwierz ma rg porodku czoa, dugi na okie.
Podstawa rogu przy czole caa jest biaa, szeroka niemal na dwie donie
162
.
Grna cz rogu ostro zakoczona ma kolor purpury o bardzo intensywnym
160
Herodot nazywa bawen ,,wen z drzew pochodzc z Indii" (III 47; III 106;
VII 65). Filostrat wymienia drzewo byssos, ktre dostarcza baweny (Cod. 241 [324 b]).
Strabon (XV 1, 22) i Arrian (XVI 1) nazywaj takie drzewa wenianymi".
161
Prawdopodobnie jest tu mowa o roztopionym male (R. Henry, dz. cyt., t. I, s. 200).
162
Do - grecka miara dugoci; 1 do 1/4 dugoci stopy. Przy najczciej uywanej stopie
rwnej 0,296 m do 0,074 m.
odcieniu. Pozostaa cz rogu, to znaczy rodkowa, jest czarna. Tych, ktrzy
pili z takich rogw (wyrabia si bowiem z nich puchary), nie ima si ani
plsawica, ani epilepsja; nie szkodz im nawet trucizny pod warunkiem, e
przed zayciem trucizny lub po jej pokniciu wypij z tego pucharu wino,
wod lub jakikolwiek inny pyn.
Inne osy, oswojone czy dzikie, i wszystkie pozostae zwierzta jednokopyt-
ne nie maj koci pcinowych, ani woreczka ciowego przy wtrobie, nato-
miast te, o ktrych jest mowa, posiadaj ko pcinow i pcherzyk ciowy
przy wtrobie; ich pcina jest najpikniejsza z tych, jakie widziaem
163
. Taki
osio, ktry swym ksztatem i wielkoci przypomina wou, jest ciki jak
ow; jego skra ma intensywn barw cynobru. Jest zwierzciem bardzo
szybkim i nadzwyczaj wytrzymaym. Ani ko, ani inny czworong nie dopdzi
go w pocigu. Zaczyna biec raczej powoli, lecz im duej biegnie, rozpdza
si nadzwyczajnie, cwauje duej i szybciej od innych zwierzt.
Inaczej nie mona zapa tego zwierzcia ni w sposb nastpujcy: kiedy
wiod one swoje mae [49a] na pastwisko, a okr je gsto myliwi na ko-
niach, nie chc pozostawia swych rebit i ucieka, lecz podejmuj walk
atakujc napastnikw rogiem, kopytami, zbami i rozpdzaj nawet znaczn
liczb koni i myliwych. Padaj, ustrzelone z uku lub trafione oszczepem;
ywcem nie mona ich schwyta. Miso tych osw jest gorzkie i z tego po-
wodu niejadalne. Poluje si na nie ze wzgldu na ich rogi i koci pcinowe
164
.
Autor pisze, e w rzece Indus yje gad z wygldu podobny do gsienicy,
ktra normalnie przebywa w figowcu, tyle e jest dugi na siedem okci; moe
te by duszy lub krtszy. Co do gruboci, to jak powiadaj, dziesicioletni
chopiec z trudem objby go rkami. Te gady maj dwa ky, jeden w grnej,
drugi w dolnej szczce, i poeraj wszystko, cokolwiek nimi schwytaj. W ci-
gu dnia przebywaj w mule rzecznym, w nocy wya i ten z nich, ktry
zastanie na brzegu wou czy wielbda, chwyta go kami, porwanego wciga
do rzeki i tam poera go caego z wyjtkiem wntrznoci. owi si je na
wielki, umocowany do elaznych acuchw hak, na ktry nadziewa si kol
lub jagni. Zowionego zawiesza si na trzydzieci dni, podstawia si pod nim
naczynia; do nich wycieka z niego okoo dziesiciu attyckich kotyli
165
py-
nu. Po upywie trzydziestu dni wyrzuca si gada, oliw zachowuje si i od-
wozi jedynie dla krla Indii. Nikomu innemu poza nim nie przysuguje prawo
do jej posiadania. Oliwa ta, wylana na cokolwiek, zapala si i spala tak
drzewo, jak i organizmy ywe. Mona j ugasi jedynie za pomoc wielkiej
iloci gstego bota
166
.
Opowiada dalej, e w Indiach rosn drzewa wysokie, jak cedr czy cyprys.
163
Widziaem" odnosi si do Ktezjasza, a nie do Focjusza.
164
O osach jednorocach" wspomina te Elian (III 2); por. Arystoteles Hist. anim.,
II 2, 9; por. Cod. 241 [325 a].
165
Kotyla (kotyle) - grecka miara pojemnoci rwna ok. 0,21 - ponad 0,33 1.

166
Por. Elian, V 3.
Ich licie s podobne do lici palmowych, tyle e nieco szersze. Nie maj
rozwidle, kwitn jak wawrzyn prcikowy i nie owocuj. To drzewo nazy-
wa si po hindusku karpios, po grecku myroroda. Wystpuje bardzo rzadko.
Spywaj z niego krople olejku, ktre zbiera si wen, po czym wyyma do
kamiennych flakonikw. Olejek jest barwy lekko czerwonawej i nieco tusty.
Wydziela najprzyjemniejszy, jaki tylko istnieje, zapach, czu go, powiadaj,
nawet z odlegoci piciu stadiw
167
. Naby go moe tylko krl i jego krewni.
Krl Indii posya go dla krla perskiego. Ktezjasz utrzymuje, e widzia go
[49b] i wcha jego zapach, ktrego nie mona opisa sowami i porwna
z czymkolwiek.
Ser i wino, mwi, s niezwykle smakowite. Wyznaje, e sam prbowa ich i pozna ich
smak.
Autor opowiada, e w Indiach jest rdo o dugoci prawie piciu orgyi
168
z kadego boku. Woda rda mieci si we wnce skalnej; jego powierzchnia
jest o trzy okcie poniej brzegw, gboko liczy rwnie trzy okcie.
W rdle kpi si najznakomitsi Hindusi mczyni, dzieci i kobiety.
Skacz oni nogami do wody i za kadym skokiem woda wyrzuca ich do g-
ry; wyrzuca zreszt nie tylko ludzi, wyrzuca take inne istoty. Spadaj one
ywe lub martwe. Wszystko, cokolwiek wrzuca si do wody oprcz elaza,
srebra, zota i brzu, wypywa ze rda w pozycji pionowej. Woda jest
bardzo zimna i przyjemna do picia; szumi tak, jak wrztek w kotle, leczy
liszaje i wierzb. rdo nazywa si w jzyku hinduskim ballade, po grec-
ku dobroczynne"
169
.
W grach indyjskich, tam gdzie ronie trzcina, mieszkaj ludzie, ktrych
liczba siga trzydziestu tysicy. Kobiety wydaj dziecko na wiat tylko raz
w yciu. Dzieci w chwili rodzenia si maj bardzo pikne zby tak w grnej,
jak i w dolnej szczce. Wosy i brwi s cakiem biae od urodzenia i u dziew-
czynek, i u chopcw. Kady czowiek a do trzydziestego roku ycia ma
u nich cae owosienie biae; potem zaczynaj ciemnie. Gdy osign sze-
dziesit lat, wida, e wszyscy staj si zupenie czarni. Ci ludzie, zarwno
mczyni, jak i kobiety, maj osiem palcw u kadej rki i tyle palcw
u ng. S bardzo wojowniczy. Krlowi Indii stale towarzyszy pi tysicy
wybranych spord nich ucznikw i oszczepnikw. Maj oni, powiada autor,
uszy tak dugie, e okrywaj im one ramiona a do okci, a z tyu przykry-
waj plecy. Jedno ucho moe zczy si z drugim
170
.
Opisujc te wszystkie bajeczne historyjki, Ktezjasz powiada, e pisze tylko
o tym, co jest niewtpliwie prawdziwe; dodaje, e opisuje [50a] to, co sam
widzia lub czego dowiedzia si od naocznych wiadkw, a jeli pomin
167
168
Orgyia - grecka miara dugoci rwna 1,776 m.
169
O rdle wspomina te Arystoteles De mirabilibus auscultationibus, 122.
170
Strabon, XV 1, 57; Pliniusz, IV 13; VII 2.
wiele z tych rzeczy i inne osobliwoci, to tylko po to, by tym, ktrzy tego
nie widzieli, nie wydawao si, e opisuje rzeczy nieprawdopodobne. Na tym
koczy si cae dzieo.
73
Przeczytalimy Histori etiopsk Heliodora
1
. Utwr jest romansem, ktrego
styl odpowiada treci, peno w nim bowiem prostoty i serdecznoci. Przygo-
dy i te, o ktrych si wanie czyta, i te, ktrych si spodziewamy lub nie
spodziewamy urozmaicaj opowiadanie, podobnie jak zaskakujce czytelnika
ocalenie bohaterw z gronych sytuacji. Sownictwo autora jest jasne i czyste,
a jeli gdzie posuy si on, co jest rzecz zwyczajn, sowami w znaczeniu
przenonym, s one wyraziste i jasno przedstawiaj to, co maj do przedsta-
wienia. Okresy retoryczne, zbudowane waciwie, s moe nieco za krtkie, do
tego stopnia zostay cienione. Struktura i inne skadniki stylu harmonizuj
z treci opowiadania.
Pisarz snuje opowie o przygodach miosnych mczyzny i kobiety, uka-
zujc ich tsknot do czystego uczucia, ktre chc zachowa kosztem wszyst-
kiego. A oto po krotce tre romansu: Charykleja i Teagenes, zakochana
w sobie para; jej zmienne i barwne losy w niewoli; zachowanie czystego
uczucia mioci. Takie s wymienione imiona oraz, w zarysie, przeycia
i czyny. W Atenach trwao wito, uczestniczyli w nim kapanka Gharykleja
i Teagenes, zawodnik w biegach na stadionie. Modzi zapaali do siebie mi-
oci od pierwszego wejrzenia. Charykleja zachorowaa z mioci i daa si
porwa z domu Charyklesa, ktry uchodzi za jej ojca. Porwa j Teagenes
przy pomocy Kalasyrysa
2
.
Odpynli na statku i przybili na Zakyntcs. W Charyklei zakocha si do-
wdca statku i za porednictwem Kalasyrysa zrobi jej zwodnicz propozycj
maestwa. Na brzegu zatrzymali si u rybaka, ktry podj ich gocinnie
u siebie. Tam dowiedzieli si, e herszt rozbjnikw, Trachins, zamierza por-
wa Charyklej, wobec czego Kalasyrys i towarzysze dziewczyny wsiedli na
statek i odpynli
3
. Trachins rzuci si w pocig za nimi; opanowa statek,
nastpnie zdeklarowa sw mio, a Charykleja udaa, e podziela jego uczu-
cie. Tymczasem o dziewczyn upomnieli si Teagenes jako jej rzekomy brat
i Kalasyrys jako jej domniemany ojciec; ich dania zostay spenione. Zacza
si wielka burza morska, statek jednak nie rozbi si [50b] i przybi gdzie
1
Heliodor z Emesy (III w. n.e.) - romansopisarz, autor zachowanej powieci miosnej,
ktrej peny tytu brzmi: Historia etiopska o Teagenesie i Charyklei w 10 ksigach (wyd
Rattenburg, Lumb, Maillon, t. I-III, Paris 1960); por. T. Sinko Literatura grecka, t. II
cz. 1, s. 492-501
2
Streszczenie oryginau: Heliodor, III 3, 19.
3
Tame, V 17-22.
do brzegu Egiptu. Trachinos znowu myla o polubieniu Charyklei, a jej rze-
komy ojciec, Kalasyrys, przyobieca mu dziewczyn; przygotowano rzekom
uczt weseln. Doszo do ktni o Charyklej midzy Trachinosem i Pelorem;
w kocu rozbjnicy wdali si w bjk i zabili si wzajemnie. W ich zaga-
dzie wzia udzia Charykleja strzelajc do nich z uku
4
; dziewczyna zawo-
dzia nad lecym z odniesionych ran Teagenesem
5
.
Do walki przystpili inni rozbjnicy, oni te stanli uderzeni widokiem
Charyklei, zabrali dziewczyn wraz z Teagenesem i zaprowadzili do Tyami-
sa
6
, ktry by przywdc pastuchw-rozbjnikw tak nazywali si miesz-
kacy wyspy. Z kolei Tyamis zakochuje si w Charyklei
7
, a Teagenes uchodzi
za jej brata. Tymczasem na pastuchw napadaj inni, wybucha walka, na-
stpuje rze pasterzy, Tyamis i Hermutis rzucaj si do ucieczki.
Doszo do epizodu z Knemonem i Teagenesem
8
. Charykleja znalaza si
w jaskini, u ktrej wejcia lea .trup uduszonej Tysby. Teagenes myla, e jest
to Charykleja, pogry si w bezgranicznej rozpaczy. Tymczasem Charykleja
zacza krzycze w gbi jaskini. Oboje stanli bezradni wobec zabjstwa
Tysby. Hermutis bola nad ni
9
. Knemon i Hermutis odjechali; inn drog
odjechali rwnie Charykleja i Teagenes. Knemon opuci Hermutisa
10
; doszo
do spotkania Kalasyrysa i Knemona. Opowiedzieli oni sobie o swoich prze-
yciach: Knemon opowiada o Tysbie, o jej macosze, Demajnecie, wypdzeniu
z kraju i innych nieszczciach, Kalasyrys mwi o Charyklesie, Charyklei,
Teagenesie i ubolewa nad nimi
11
. Z kolei Knemon przekaza mu dobr no-
win, mianowicie e Charykleja i Teagenes ocaleli i e Tyamis trzyma go
jako winia, podobnie wizi rwnie i ich.
Nauzykles, u ktrego mieszka Kalasyrys, przyprowadzi Charyklej pod
imieniem Tysby
12
; z powodu Tysby ogarn Knemona niepokj (wiedzia bo-
wiem o jej mierci) i ucieszy si z powodu Charyklei. Po raz pierwszy szu-
kano Teagenesa; doszo do lubu Knemona i Nauzyklei. Kalasyrys wraz z Cha-
rykleja pojechali na poszukiwanie Teagenesa
13
. Po drodze spotkali staruszk,
ktra wanie rozpaczaa nad synem polegym na wojnie i wrd magicznych
czynnoci stawiaa zwokom swego syna pytania. Charykleja [51a] i Kalasy-
rys przypatrywali si temu, co si przed nimi dziao. Staruszka z naciskiem
zadaa trupowi kolejne pytanie: czy jej drugi syn yje? Trup przeklina matk,
e stosuje wobec niego przemoc, odprawiajc nad nim bezbone czary; wyja-
4
Tame, V 22-33.
5
Tame, I 1-2.
6
Tame, I 3-4.
7
Tame, I 20.
8
Tame, II 27-33.
9
Tame, I 31-33.
10
Tame, II 18, 3; 19, 6-7.
11
Tame, II 21, 2; I 18-29.
12
Tame, VI 8.
13
Tame, VI 9.
wia, e jej drugi syn zginie, ale przed nim jeszcze zginie ona za swe bezbone
postpowanie wobec zmarego. Staruszka zabija si padajc przypadkowo na
kawaek drzewa
14
.
Tyamis, Teagenes i caa szajka rozbjnikw pojechali do egipskiego miasta
Memfis z daniem zwrotu godnoci kapaskiej, ktr sprawowa, zabrawszy
j od Tyamisa, jego modszy brat, Petosyrys. Wok miasta powstao zamie-
szanie. Arsake, wadczyni miasta, postanowia rozstrzygn spr. Rozkazaa
obu braciom stan do pojedynku; postanowia przyzna urzd kapaski te-
mu, ktry zwyciy. Doszo do walki midzy brami, ale wbfew woli Petosy-
rysa, gdy by on cakiem niedowiadczony w rzemiole wojennym. Tyamis
natomiast mia w nim wielkie dowiadczenie i dlatego zmusi swego brata do
ucieczki. Brat porzuci wszystko i uciek cigany przez Tyamisa. Biegli tak
obaj i kilkakrotnie okryli miasto; za Tyamisem bieg Teagenes; ujrzaa go
wwczas i zakochaa si w nim ona Oroondatesa, Arsake
15
. Niespodziewanie
przybyli Kalasyrys i Charykleja, a on widzc, e jego synowie chc si poza-
bija (Tyamis i Petosyrys bowiem byli synami Kalasyrysa), przybieg i zacz
krzycze; zaledwie uchroni si od mierci, gdy synowie z trudnoci go roz-
poznali. Charykleja przypadkowo odnalaza Teagenesa. Walka skoczya si.
Tyamis otrzymuje godno kapask od ojca, ktry umiera
16
.
Arsake przygotowaa now zasadzk na modych, Teagenesa i Charyklej,
przy pomocy swej suebnicy Kybeli. Kybele zaprosia ich do domu Arsake,
ktra nie mogc ju pohamowa swojej mioci do Teagenesa imaa si wszel-
kiego rodzaju machinacji i sposobw, by mu zaszkodzi lub przyj z pomo-
c; Kybele godzi na Charyklej za pomoc trucizny. Charykleja wysza cao,
a Kybele zgina od tego, czym chciaa spowodowa jej mier
17
. Charyklej
i Teagenesa poddano torturom i szykanom, poniewa Teagenes nie uleg mio-
ci Arsaki. Charykleja zostaa skazana na mier przez spalenie na stosie, lecz
ogie zgas za spraw kamienia pantarba
18
. Charykleja otrzymaa w kocu
wolno; Arsake szaleje z wciekoci i przygotowuje nowy rodzaj mierci, ktry
czeka Charyklej nazajutrz. Arsake wysaa swego ma Oroondatesa; ten noc
zabra ze sob modych
19
. Tak postanowi [51b], kiedy syn Kybeli, ktremu nie
udao si polubi Charyklei, przyszed do swego pana i powiedzia mu
o wszystkich postpkach Arsaki.
Etiopowie
20
napadli na Teagenesa i Charyklej, porwali ich i odesali do
swego krla Hydaspesa
21
; tam mieli by zoeni w ofierze: ona bogini
Lunie, on bogu Socu. Zaczy si igrzyska i skadanie ofiar w obecnoci
14
Tame, VI 12-15.
15
Tame, VII 2, 3; 9, 12.
16
Tame, VII 7, 3; VII 8, 7; VII 11, 4.
17
Tame, VII 7, 7.
18
Tame, VIII 11, 8; o pantarbie patrz Cod. 72 przyp. 132.
19
Heliodor, VIII 12, 2.
20
21
Heliodor, IX.
pierwszego gimnosofisty Sysymitra
22
, Charyklei, Teagenesa oraz Persyny, o-
ny krla. Charykleja domagaa si, by moga przedstawi sw spraw Hydaspe-
sowi; doszo do tego, e dziewczyna wystpuje w swojej obronie. Sysymitr
zasiad jako sdzia, wiadkowie wystpili z dowodami, e Charykleja jest
crk Hydaspesa i Persyny. Hydaspes z trudem da si przekona, mimo to
zamierza zoy modych w ofierze zgodnie ze starodawnym obyczajem, lecz
sprzeciwia si temu lud
23
. Charykleja zostaa uwolniona; wszyscy ucieszyli si
z jej wolnoci. Ale oto Charykleja stana przed nastpn trudnoci: Teagenes
wci pozostaje w wizach i ma by zoony w ofierze; dziewczyna wyst-
pia w jego sprawie przed ojcem z licznymi i rnymi argumentami, ojciec
odmawia jednak uwolnienia Teagenesa
24
. Charykleja niepokoia si i opowie-
dziaa matce o wszystkim, co ich spotkao; matka stana po stronie Teagene-
sa
25
.
Teagenes bohatersko ujarzmi byka ku zachwytowi ludu, potem w zapasach
dzielnie walczy z najwikszym Etiopczykiem i odnis nad nim zwycistwo.
Lud nagrodzi go oklaskami. Mimo to, po odniesionych zwycistwach Teage-
nesa prowadz na ofiar dla bstwa
26
.
Na stadion przyby z Aten Charykles i domaga si u krla, by wyda mu
domnieman jego crk. Krl zgodzi si na oddanie mu crki pod warunkiem,
e sam j odnajdzie. Charykles nie odnalaz jej, lecz chwyci Teagenesa, wlk
go ze sob i woa: Oto jest ten, ktry uprowadzi moj crk z Aten!";
rozsdzono spraw; w kocu Teagenes zosta uaskawiony z wyroku Sysymi-
tra, ktry postanowi, e ju nigdy nie bdzie si skadao ofiar z ludzi
27
.
Wszystkich ogarna ywioowa rado. Teagenes i Charykleja odnaleli si
po tysicach niebezpiecznych przygd i odziedziczyli urzdy kapaskie: ona
po matce, on po swoim teciu. Oboje przygotowali si do zoenia ofiar
i do zawarcia maestwa
28
.
Tak opowie napisa Fenicjanin z Emesy, Heliodor, syn Teodozjusza i tak
si ona koczy. Tene Heliodor, mwi, osign pniej godno biskupa
29
.
22
Gimnosofici - tu: doradcy krla; Sysymitr - ich przeoony. Tame, X 2, 1; 4, 2; 11, 1.

23
Tame, X 10-16, 2; 16, 4-7.
24
Tame, X 18-22.
25
Tame, X 28, 2-29.
26
Tame, X 28; 30, 7-30.
27
Tame, X 34-39.
28
Tame, X 40-41.
29
Wedug wiadectwa Sokratesa (Historia Kocioa, V 22; por. Cod. 29) Heliodor zo-
sta biskupem Trikka (ok. 400 r.). Nastpio tu zapewne pomieszanie dwch identycznych
imion rnych osb: Heliodora z Emesy i Heliodora z Trikka; por. SWP, s. 183, T. Sin-
ko Literatura grecka, t. III, cz. 1, s. 493-494.
74
Przeczytalimy Mowy polityczne Temistiusza
1
. Jest ich trzydzieci sze.
Wrd nich s mowy do cesarza Konstantyna
2
, do cesarzy Walensa
3
, Walen-
tyniana Modszego
4
i do Teodozjusza
5
; mowy te zawieraj pochway i pane-
giryki na cze tych cesarzy.
Styl pisarza jest jasny, prosty i kwiecisty, autor posuguje si przyjtym
powszechnie sownictwem, ktre wykazuje skonno do pewnego rodzaju do-
stojestwa.
Rozkwit ycia i twrczoci Temistiusza przypada na czasy Walensa, o czym
wiadcz jego mowy; by jeszcze mody w okresie panowania Konstantyna,
ktry powoa go w skad senatu rzymskiego, na co dowodem jest list cesa-
rza wysany w tej sprawie do tego senatu rzymskiego. Ojcem Temistiusza
by Eugeniusz zajmujcy si rwnie filozofi.
Do naszych czasw zachoway si komentarze Temistiusza do wszystkich
dzie Arystotelesa
6
; nie tylko zreszt komentarze, lecz rwnie parafrazy,
ktre stanowi wartociowe streszczenia Analitykw, ksig O duszy, Metafi-
zyki oraz innych podobnych traktatw
7
. Istniej te jego prace egzegetyczne
8
,
dotyczce dialogw Platona; krtko mwic, autor jest zagorzaym mioni-
kiem filozofii.
Przeczytalimy rwnie szesnacie Mw politycznych Lesbonaksa
9
. Ten Les-
bonaks...
75
Przeczytalimy niewielk ksik Jana Filopona
1
skierowan przeciw na-
tchnionej nauce o witej i wspistotnej Trjcy, ktr wyoy w. Jan Scho-
lastyk
2
, arcybiskup Konstantynopola, w swej mowie katechetycznej wygoszo-
1
Temistiusz z Paflagonii (ok. 317-388) - mwca, filozof, profesor uniwersytetu w Kon-
stantynopolu, senator. Z Mw politycznych zachoway sic. 34 (wyd. G. Dindorf, Leipzig 1832).
2
Konstantyn Wielki - patrz Cod. 13 przy p. 2.

3
Cesarz Walens (364-378).
4
Cesarz Walentynian II Modszy (375-392).
5
Teodozjusz Wielki - patrz Cod. 52 przyp. 15.
6
Zachowaa si cz jego studiw nad Arystotelesem (wyd. L. Spengel, Leipzig 1886).
Arystoteles (384-322) - najwybitniejszy filozof i uczony grecki.
7
Zachoway si parafrazy dzie: Analityki (Posteriora), O duszy, Metafizyka, O niebie
(wyd. L. Spengel Themistii paraphrases Aristotelis, Berlin 1886; PG 34, kol. 995 nn.)
8
Nie zachowane.
9
Lesbonaks (I w. n.e. ?) - sofista; zachoway si trzy jego mowy (wyd. F. Kiehr,
Leipzig 1907).
1
Patrz Cod. 21 przyp. 1. Ksika nie zachowaa si.
2
Pomyka Focjusza: Janw o przydomku Scholastyk (Adwokat) byo kilku. Prawdopo-
dobnie autor ma na myli. nie Jana III Scholastyka, patriarch Konstantynopola (565-577),
ale retora Jana Malalasa (491-578), autora Kroniki; por. SWP, ss. 226-227.
nej w czasie pierwszej indykcji
3
za panowania Justyna
4
. Co do stylu autor
pozostaje wierny sam sobie. Styl jest bowiem jasny, brak w nim jdrnoci
i wzniosoci. W swych dowodach autor okazuje si nie tylko bezbony, lecz
take cakiem przecitny, saby, nie potrafi nada nawet powierzchownego po-
zoru prawdy swoim sofizmatom wymierzonym przeciw prawdziwej wierze;
wymyli bowiem natury, byty, boskoci, po czym zieje w swym gadulstwie
wszelkiego rodzaju blunierstwami przeciw wierze chrzecijaskiej stosujc
kruczki z jedno, ile to znaczy?" W swej przebiegej, czczej gadaninie czy ra-
czej dziecinnej naiwnoci jest tak bezczelny, i sdzi, e podway teologiczn
tajemnic naszej wiary.
Nie tylko w tych [52b] dowodach jest saby i bezmylny, lecz take we
wszystkich innych traktatach, ktrych jest autorem, i jeli gdzie nie ukrad
pomysw przedstawionych jako swoje, to pozostaje duo poniej od tych,
ktrzy potrafi odrni kamstwo od prawdy i uchwyci myli odznaczajce
si gbi.
Wszystkie cudze w jego ksice myli zachowuj pitno ich autorw z wy-
jtkiem tych, ktre na skutek zego ich ujcia i dyspozycji caoci zgubiy sw
szlachetno i mski, twrczy charakter. S one podobne do organizmw
doskonaych z natury, ktre, jak si okazuje, na skutek odywiania si i spo-
sobu ycia wyrodniej i marniej. Mimo to autor cytuje w niniejszej pracy
sowa Ojcw Kocioa Grzegorza Teologa
5
, Bazylego Wielkiego
6
, nieugi-
tego Atanazego
7
i w. Cyryla
8
; cytaty te nie pomagaj jednak w niczym bez-
bonemu celowi, jaki sobie wytyczy.
76
Przeczytalimy Dawne dzieje ydw Jzefa Flawiusza
1
w dwudziestu ksi-
gach. Autor zaczyna od Mojeszowego stworzenia wiata; w wikszoci zgadza
si z dzieem Mojesza, uwzgldnia w pewnych miejscach odmienne wersje
i doprowadza opowiadanie do pocztku wojny ydw z Rzymianami
2
.
W omawianym czasie krlem ydw by Agryppa
3
, syn wielkiego Agryppy,
ktry pozbawi Jezusa, syna Gamaliela, godnoci arcykapana i przekaza j
Mateuszowi, synowi Teofila. Od czasu, kiedy ydzi maj godno wielkiego
kapana, pierwszy dopuci si tak zuchwaego czynu Antioch wraz ze swoim
strategiem Lizjaszem.
3
4
Patrz Cod. 3 przyp. 7,
5
Grzegorz z Nazjanzu - patrz Cod, 40 przyp. 13.
6
7
Atanazy Wielki - patrz Cod. 32 przyp. 1.
8
1
Patrz Coaf. 33 przyp. 8.
2
Wojna wybucha w r. 66.
3
Agryppa - patrz Cod. 33 przyp. 3; por. Jzef Flawiusz Dawne dzieje ydw, XX 9.
W istocie ydzi odebrali godno arcykapana ju Oniaszowi zwanemu Me-
nelaosem, a jego samego skazali na mier, pniej postpili podobnie z jego
synem, sukcesorem w arcykapastwie, i uczynili wielkim kapanem Joachima,
ktry pochodzi z plemienia Aarona
4
, ale nie z jego rodziny
5
. Przed Aaronem
doywotne sprawowanie funkcji arcykapana byo uwicone zwyczajem,
a godno t syn dziedziczy po ojcu. Po mierci Joachima, ktry by arcyka-
panem przez trzy lata, miasto pozostawao siedem lat bez arcykapana. Po-
tomkowie dzieci Asamonajosa Mateusz i jego synowie, ktrzy przejli
przywdztwo nad narodem i prowadzili wojn z Macedoczykami, powoali
Jonatasa na arcykapana. Z teje rodziny pochodzi rwnie Judasz o przy-
domku Arystobul, on pierwszy woy na gow diadem [53a] i sam przyj
godno arcykapana i krla. Po roku zmar, nastpc na tronie i w arcyka-
pastwie zosta jego brat o imieniu Aleksander, sprawowa obie godnoci do
koca ycia przez dwadziecia siedem lat. Tak wic godno krlewska poczo-
na z godnoci arcykapask, zachowana przez potomkw Asamonajosa, prze-
trwaa nienaruszona a do Hyrkanosa. Od wadzy krlewskiej usun Hyr-
kanosa, po zburzeniu Jerozolimy
6
, wdz rzymski Pompejusz, pozostawiajc
mu piastowanie godnoci arcykapana ludu. Panowa on w sumie trzydzieci
trzy lata, pniej dosta si do niewoli wodzw partyjskich Farnabazosa i Pa-
korosa, ktrzy osadzili na tronie krlewskim Antygona, brata Arystobula.
Antygon rzdzi przez trzy lata i trzy miesice, po czym uleg orowi wodza
rzymskiego Sosjusza i Heroda I, syna Antypatra, kapana z Askalonu, i Arabki
Cyprydy. Antoni przewiz go do Antiochii i tam pozbawi ycia. Na mm
skoczy si rd Asamonajosa. Godno krla ydowskiego nadali Rzymianie
Herodowi, ktry urzd arcykapana powierza ludziom przypadkowym, co
dla jego nastpcw stao si precedensem i przykadem do naladowania
7
.
Pisarz, o czym bya ju mowa, zaczyna od stworzenia wiata i dochodzi
w dwudziestu ksigach swego dziea do pocztku ostatniej wojny ydw
z Rzymianami, kiedy to na tronie ydowskim zasiada osadzony przez Rzy-
mian Agryppa, syn Agryppy, a namiestnikiem Syrii i Judei by Gesius Florus,
nastpca Albinusa. Lud ydowski nie mg znie podoci i ojkruciestwa Flo-
rusa; ydzi wszczli powstanie sdzc, e lepiej jest na raz zgin gromadnie
w wolnoci ni stopniowo i osobno w niewoli
8
. Kiedy wybucha wojna, by
drugi rok rzdw Florusa i dwunasty panowania Nerona
9
. Na tym koczy si
opowiadanie.
O stylu pisarza bya mowa ju przedtem
10
. Jzef by ydem, kapanem
pochodzcym ze strony ojca z rodu kapaskiego, po kdzieli wywodzi si ze
4
Aaron - starszy brat Mojesza, pierwszy arcykapan ydowski.
5
Jzef Flawiusz, dz. cyt., XX 20.
6
7
Jzef Flawiusz, dz. cyt., XX 10.
8
Tame, XX 11.
9
66 r. Neron patrz Cod. 33 przyp. 5.
10
Por. Cod. 47.
szczepu krlewskiego, gdy jego matka bya potomkiem synw Asamonajosa,
ktrzy bardzo dugo piastowali godnoci kapanw i krlw swego narodu.
Z niej i z Mateusza urodzi si Jzef w pierwszym [53b] roku panowania
cesarza rzymskiego Gajusza Kaliguli
11
; od modoci przejawia zamiowania
do nauki; kiedy dochodzi do szesnastego roku ycia, zainteresowa si szcze-
glnie ydowskimi sektami religijnymi (jest ich trzy), wszystkie je zbada, by
pozna i wybra najlepsz. Te sekty religijne tworz Faryzeusze, Saduceusze
i Esseczycy. Gdy ju je zgbi, uda si na pustyni i tam przez trzy lata
przebywa z jakim czowiekiem pdzcym ycie pustelnika. Czowiek ten,
odziany w listowie, ywi si polnymi rolinami, czsto, za dnia i w nocy, bra
kpiele w zimnej wodzie, by si oczyszcza. Stamtd wrci Jzef do miasta
majc prawie dziewitnacie lat i przysta do sekty Faryzeuszw, ktra jak
powiadaj, jest podobna do filozoficznej szkoy stoikw greckich. Pniej, gdy
zblia si do trzydziestego roku ycia, Jerozolimczycy wysali go, by zaj si
sprawami Galilei, gdy stosunki wrd ydw zaczy si gmatwa i zmienia
na skutek braku porzdku w wielu dziedzinach ycia. Z kolei wybrano go na
naczelnego wodza dla Galilei; dobrze rzdzi ludem, opiera si tysicom naj-
rnorodniejszych zasadzek zastawianych przez przeciwnikw politycznych
i omin je wszystkie. Wobec wrogw postpowa z umiarkowaniem i czsto
podporzdkowywa ich sobie. Zmuszony, podj wojn z Rzymianami i pro-
wadzi j mnie, tym niemniej wzi go do niewoli w Jotapatach wczesny
wdz rzymski Wespazjan. Ju wwczas zazna od niego wiele yczliwoci,
a jeszcze wicej, kiedy Wespazjan zosta cesarzem rzymskim
12
. Dozna jej zresz-
t nie tylko od niego, lecz rwnie od jego synw, Tytusa i Domicjana, ktrzy
kolejno zasiadali na tronie cesarskim
13
; otrzyma obywatelstwo rzymskie, po-
nadto spady na niego inne dobrodziejstwa. Skoczy swoje dzieo majc pi-
dziesit sze lat, w trzynastym roku panowania Domicjana w Rzymie.
77
Przeczytalimy Kronik Eunapiusza
1
w jej nowym wydaniu obejmujcym
czternacie ksig
2
; stanowi ona kontynuacj Kroniki Deksypa
3
. Autor zaczyna
opowiadanie od panowania Klaudiusza, w miejscu, w ktrym zatrzyma si
11
Cesarz Kaligula (37-41).
12
13
Cesarze: Tytus (79-81) i Domicjan - patrz Cod. 44 przyp. 6.
1
Eunapiusz z Sardes (ok. 345-420) - filozof-neoplatonik, retor, autor Kroniki (Zapiski
historyczne), z ktrej zachoway si due fragmenty (wyd. L. Dindorf Hist. Gr. Min.,
1. Leipzig 1870, s. 201-274) i zachowanej Biografii 23. sofistw (wyd. J. Boissonade,
Amsterdam 1822); por. T. Sinko Literatura grecka, t. III, cz. 2, s. 40.
2
Focjusz mia w rku ,,nowe wydanie", tzn. rkopis, z ktrego usunito napaci na
chrzecijastwo, zachowane wwczas w wycigach Konstantyna Porfirogenety; por. T. Sinko
Literatura grecka, t. III, cz. 2, s. 40.
3
Deksyp (Publius Herennius Dexippus) z Aten (III w.) - historyk, autor Historii po
Aleksandrze i Kroniki; por. Cod. 82.
Deksyp, i koczy na rzdach Honoriusza i Arkadiusza, synw Teodozjusza
4
.
Za koniec swego opowiadania przyj czas, w ktrym Arsacjusz
5
zosta wy-
niesiony na tron arcybiskupi po usuniciu Jana Zotoustego
6
[54a], a ona
cesarza Arkadiusza bdca w powanym stanie zmara w wyniku poronienia.
Ten Eunapiusz jest z pochodzenia Sardem (rodzinnym jego miastem byo
bowiem Sardes w Lidii). W sprawach religijnych jest bezbonikiem (hodowa
wierzeniom pogaskim). Na wszelki sposb i bez skrpowania gani i zniesa-
wia tych, ktrzy w swej pobonoci byli ozdob wadzy cesarskiej, a zwaszcza
Konstantyna Wielkiego
7
, wychwala bezbonych, a ponad wszystkich innych
Juliana Apostat
8
; mona by powiedzie, e sw histori opracowa niemal
tylko po to, by napisa pochwa tego cesarza.
Styl Eunapiusza jest pikny w swym sownictwie, jeli si pominie w jego
pismach kogutopodobny", jeleniowaty", winiowaty" oraz dziesi kanio-
podobnych", krukopodobnych", mapowatych" czy paczcych rzekopodob-
nie" i inne tego rodzaju wyrazy, gdy przez nie autor psuje i szpeci szlachetne
pikno innych sw; uywa przesadnie metafor, na co nie pozwalaj prawa
historiografii. Z drugiej strony wyrazisto i elegancja jego sownictwa usuwaj
po wikszej czci to, na co nie pozwalaj prawa dziejopisarstwa. Dziki jas-
nej kompozycji i okresom retorycznym mieci si w normie i waciwociach
pisarstwa historycznego, z wyjtkiem tego, e czasami wypenia swe mowy
i przeadowuje treci w sposb waciwy raczej obrocom sdowym ni his-
torykom. Autor wprowadza niemao innowacji do zwrotw skadniowych,
co jednak niczego nie ujmuje wdzikowi i nie daje powodu do krytyki metod
jego pisarstwa.
Napisa dwa traktaty, ktre obejmuj ten sam okres dziejw traktat
pierwszy i drugi. W pierwszym rozsiewa wiele blunierstw przeciw naszej
czystej wierze chrzecijaskiej, wysawia zabobon pogaski, czsto napada na
pobonych cesarzy. W drugim, majcym take tytu Nowe wydanie, ukrca
sw wielka bezczelno i pych, jakie objawia wobec prawdziwej wiary. Po-
zostaemu materiaowi nadaje jednolity ksztat i tytuuje go; jak mwilimy,
Nowe wydanie
9
; zawiera ono jeszcze wiele z dawnego zapamitania si au-
tora.
Oba wydania znalelimy w postaci starych egzemplarzy. W pierwszym
kade wydanie byo oddzielne; w drugim byy poczone. W czasie lektury
tych wyda stwierdzilimy, e zachodzi midzy nimi rnica. W nowym wy-
daniu zdarza si, e wiele miejsc jest niejasnych na skutek uszkodze tekstu.
4
Cesarze: Klaudiusz II (268-270), Honoriusz - patrz Cod. 53 przyp. 3, Arkadiusz -
patrz Cod. 59 przyp. 21, Teodozjusz Wielki - patrz Cod. 52 przyp. 15.
5
6
7
8
9
Owe dwa traktaty" czy nowe wydanie" s to waciwie dwie redakcje tego samego
dziea, patrz przyp. 2. W. Schmid, [w:] R.E.. t. VI (1907), kol. 1123-1125.
Autor troszczy si [54b] jednak o jasno, lecz nie mog powiedzie, w jaki
sposb, gdy nie potrafiem zgra jego wywodw z lukami; w drugim wyda-
niu autor wypacza myl tego, co si u niego czyta. Na tym koniec.
78
Przeczytalimy Dzieje bizantyskie sofisty Malchosa
1
, ujte w siedmiu ksi-
gach.
Autor zaczyna od czasu, gdy choroba ju nkaa cesarza Leona, ktry do-
chodzi do siedemnastego roku swego panowania
2
. Opisuje proklamacj Zeno-
na
3
, jego ycie po odsuniciu go od wadzy cesarskiej, proklamacj Bazylisku-
sa
4
i jego zrzeczenie si purpury, powrt Zenona na tron
5
i wykonanie kary
mierci przez cicie na wyej wzmiankowanym Bazyliskusie, ktrego los po-
dzieliy jego ona i dzieci na skutek niesprawiedliwego wyroku sdu. Autor
mwi te, e Armatos, ktry sprowadzi Zenona, otrzyma w zamian suszn
zapat zosta skazany na mier z wyroku Onulfosa.
Przedstawia rwnie bunt Teodoryka, syna Otriariusza, przyja Teodoryka,
syna Malamejra i wojn z Teodorykiem, synem Otriariusza, drugi bunt prze-
ciw Zenonowi i rokosz Marcjana, a przed tym jeszcze spisek teciowej Zeno-
na Weryny, jej doywotne wygnanie jako kar za ten czyn, inny wczeniej-
szy spisek, ktry Weryna knua przeciw Illusowi oraz to, jak Teodoryk, syn
Malamejra podstpem opanowa Epidamnos
6
.
W trakcie opowiadania wzmiankuje o sprawach rzymskich i koczy sidm
ksig na mierci Neposa
7
, ktry usun od wadzy Gliceriusza
8
i opanowa
tron rzymski, po czym kaza podstrzyc Gliceriusza na duchownego i zamiast
cesarzem zrobi go biskupem; pniej zgadzono go w czasie spisku, ktry sam
ukartowa.
Z tych siedmiu ksig historii wynika, e autor napisa przedtem jeszcze inne,
wiadczy o tym rwnie pocztek ksigi pierwszej, co wicej, gdyby autor y,
napisaby dalsze, ktre byyby ich kontynuacj, na co wyranie wskazuje ko-
niec ksigi sidmej.
1
Malchos (daty ycia nie znane) - sofista i historyk z Filadelfii w Palestynie; utwr za-
chowa si we fragmentach znanych z wycigw Konstantyna Porfirogenety i Ksigi Suda
(wyd. Muller FHG, t. IV, s. 111-132); por. T. Sinko Literatura grecka, t. III, cz. 2,
s. 339, R.E., t. XIV (1930), kol. 851 nn. Utwr obejmowa okres od panowania Konstan-
tyna Wielkiego (patrz Cod. 13 przyp. 2) do rzdw Anastazjusza (patrz Cod. 3 przyp. 5);
por. Liber Suda pod hasem.
2
W 474 r. Cesarz Leon I Makelles (457-474).
3
Cesarz Zenon po raz pierwszy zosta wybrany cesarzem w lutym 474 r. i panowa do
stycznia 475.
4
Cesarz Bazyliskus (475-476).
5
Cesarz Zenon panowa po raz drugi od 476 r. do 491 r.
6
W 481 r. Epidamnos (pniej Dyrrachium, dzi. Durresi w Albanii) - miasto w Ilirii
greckiej, pooone na pw. Morza Adriatyckiego.
7
Cesarz Nepos (474-475).
8
Cesarz Gliceriusz (473-474).
Pisarz pochodzi z Filadelfii, bardziej ni ktokolwiek inny znakomicie na-
daje si do pisania historii; w swym stylu jest czysty, prosty, jasny, uywa
sw bardzo kwiecistych, zrozumiaych, z lekk tendencj do emfazy. Nie
mona te nie dostrzec jego sw majcych nowe znaczenie, tym bardziej e
s dobitne, melodyjne i wzniose tak, jak na przykad: ... i inne temu po-
dobne. W sumie dzieo jest wzorem pimiennictwa historycznego. Autor by
sofist [55a] z zawodu, ktry osign szczyt sztuki krasomwczej; co do
wyznania, nie jest poza zasigiem religii chrzecijaskiej.
79
Przeczytalimy trzy ksigi Historii Kandyda
1
. Autor zaczyna j od prokla-
macji Leona
2
, ktry pochodzi z Dacji iliryjskiej, by trybunem wojskowym,
dowdc zaogi w Selymbrii
3
, wadz cesarsk zdoby przy pomocy Aspara.
Aspar by Alanem
4
, od wczesnej modoci para si rzemiosem wojskowym;
mia dzieci z trzech maestw: Ardaburiosa, Patrycego, Ermenarycha i dwie
crki.
Historyk zaczyna, jak sam mwi, opowiadanie od pocztkw panowania Le-
ona i koczy na proklamacji Anastazjusza
5
. Pochodzi, jak sam powiada, z Tra-
chii izauryjskiej, wykonywa zawd sekretarza u najznakomitszych Izauryj-
czykw. Co do wyznania, jest prawowiernym chrzecijaninem, gdy wieczy
pochwaami czwarty sobr
6
, susznie napadajc na tych, ktrzy chcieli wpro-
wadzi do innowacje.
Styl autora nie odpowiada pisarstwu historycznemu, gdy uywa on sw
poetyckich bez poczucia smaku i przesadnie, jak to czyni modziecy. Szyk
sw wybrzmiewa tonem patetycznym, razi i jest niemiy dla ucha, tak jakby
popada w niespoisto i dysharmoni. Autor wprowadza innowacje do kon-
strukcji skadniowych, nie po to jednak, jak inni, by nada im wicej wy-
kwintu i wdziku, lecz eby brzmiay przykro dla ucha i nie wywieray uro-
ku. Pomijajc fakt, e styl autora jest miejscami lepszy, przyapuje si go na
tym, e komponuje swe zoone opowiadanie za pomoc nierwnych elemen-
tw. Autor obstaje przy twierdzeniu, e Izauria wywodzi sw nazw od
Hesaua.
W pierwszej ksidze omawia wpywy Aspara i jego synw, proklamacj
1
Kandyd - historyk grecki rodem z Izaurii (Izauria - kraj w Azji Mniejszej graniczcy
z Cylicj), znany jedynie z niniejszego Kodeksu" Focjusza i z wzmianki w Liber Suda
(pod hasem Chemio).
2
3
Selymbria - miasto na pd. wybrzeu Tracji.
4
Alanowie - patrz Cod. 64 przyp. 12.
5
Cesarz Anastazjusz - patrz Cod. 3 przyp. 5. Utwr obejmowa lata 457-491, zacho-
wa si we fragmentach (wyd. Muller FHG, t. IV, s. 135-137).
6
Sobr Chalcedoski - patrz Cod. 17 przyp. 1.
Leona, do ktrej doprowadzi Aspar, poar szerzcy si w Miecie
7
i rodki,
jakie Aspar z tego powodu przedsiwzi dla dobra publicznego. Mwi o Tyc-
janie i Wiwianie, o sporze midzy Asparem i cesarzem, sowach, jakie wymie-
nili midzy sob i o tym, e w czasie sprzeczki cesarz upewni si o przy-
mierzu z narodem izauryjskim dziki Tarasykodyssie, synowi Rusumbladeotesa,
ktremu nada imi Zenona robic go, owdowiaego po pierwszej onie, swoim
ziciem. Opowiada dalej, e Ardaburios, chcc pokrzyowa [55b] plany ce-
sarza, myla o zawarciu przymierza z Izauryjczykami i e Marcin, jako za-
usznik Ardaburiosa, zdradzi Tarasykodyssie knowania Ardaburiosa wszczte
przeciw cesarzowi, po czym wzmogy si wzajemne podejrzenia; w rezultacie
cesarz Leon skaza na mier Aspara i jego synw Ardaburiosa i Cezara Pa-
trycego. Cezar w sposb graniczcy z cudem znis katusze i uratowa si ucho-
dzc z yciem. Inny syn, Ermenarych, by wwczas z dala od rodzica i rw-
nie unikn krwawej mierci.
Cesarz Leon uczyni Tarasykodyss swym ziciem dajc go crce Ariadnie
za ma. Nada mu nowe imi, Zenona, i mianowa go strategiem Wschodu.
W Afryce Bazyliskus przeywa powodzenia i klski. Autor mwi, e Leon
bardzo chcia proklamowa cesarzem swego zicia Zenona i dziaa w tym za-
miarze; nie udao mu si to na skutek oporu poddanych. Przed mierci wy-
znaczy na cesarza swego wnuka, zrodzonego ze zwizku Ariadny i Zenona.
Po mierci Leona mody Leon za zgod senatu ukoronowa swego ojca Zenona
na cesarza.
Autor podaje dokadn genealogi Izaurw i objania szczegowo, kim byli
ci potomkowie Hesaua. Mwi dalej, e Zenon, zwiedziony przez Weryn, po-
rzuci miasto i tron, uciek wraz z on i matk i e Weryna liczc na ma-
estwo z Patrycym Magistrem jako przyszym cesarzem podstpem zmusia
zicia do ucieczki, a pniej sama zawioda si w swej nadziei, gdy urzd-
nicy obwoali cesarzem jej brata Bazyliskusa
8
; opowiada o niesamowitej,
krwawej rzezi Izaurw w Konstantynopolu
9
; w kocu mwi, e po Nepo-
sie
10
, cesarzu rzymskim, na tronie zasiad Augustulus
11
dziki swemu ojcu
Orestesowi. Tyle w pierwszej ksidze.
W drugiej opowiada, e Bazyliskus, oburzony na Patrycego Magistra, nie-
fortunnego kochanka Weryny, skaza go na mier, e Weryna znienawidzia
za to swego brata i wspieraa swymi zasobami wysiki Zenona zmierzajce do
odzyskania wadzy cesarskiej, e naraaa si na najwiksze niebezpieczestwo
ze strony brata i e niechybnie poniosaby mier, gdyby Armatos nie wykrad
jej z kocioa.
Autor w dalszym cigu opowiada, e Armatos zostajc kochankiem ony
7
Mowa tu o Konstantynopolu.
8
9
Rze rozpocza si w czasie festynu (471 r.); std cesarz Leon I otrzyma od ludu
Przydomek Makelles (Rzenik).
10
11
Romulus Augustus, zwany pniej Augustulus, panowa w latach 475-476.
Bazyliskusa, uzyska wielkie wpywy, pniej, gdy mu powierzono prowadze-
nie wojny z Zenonem, zgodzi si na pertraktacje z nim za [56a] porednic-
twem Illusa; podczas rzdw Zenona cieszy si wysok pozycj, gdy mg
widzie swego syna Bazyliskusa wyniesionego do godnoci Cezara; pniej po-
siekano Armatosa na kawaki, a jego syn z godnoci Cezara spad do rzdu
lektorw w Blachernaj
12
.
Mwi, e jeszcze przed tymi wydarzeniami Bazyliskus wynis swego was-
nego syna Marka do godnoci Cezara, a pniej cesarza, e Illus zaprzyja-
ni si z Zenonem i znowu gotowa si do przejcia wadzy cesarskiej, e ce-
sarz, pokonany przez buntownikw, schroni si wraz z on Zenonid i dzie-
mi w kociele i e wywabiony stamtd na skutek podstpu Armatosa, poszed
na wygnanie do Kapadocji, po czym zosta zamordowany, jak i caa jego
rodzina.
Autor opowiada, e wobec niepokojw, ktre wszcz w kocioach Wscho-
du Piotr Heretyk
13
, cesarz Zenon posa Kalandiona
14
, by obj tron patriar-
chy Antiochii, e kiedy odczuwa brak pienidzy, zdoby je dziki denuncja-
cjom, e wielka liczba ludzi, ktrzy prbowali wywoa bunt, zostaa uwi-
ziona i poniosa kar, e Illus wywiadczy cesarstwu rzymskiemu ogromne
przysugi nie tylko swymi mnymi czynami na wojnie, lecz take przez sw
ambitn uczynno i sprawiedliwe postpowanie w miecie.
Opowiada dalej, e po zabjstwie cesarza Neposa i wygnaniu jego nastp-
cy, Augustulusa, Odoaker
15
zosta jedynym wadc Italii i Rzymu; zbunto-
wali si przeciw niemu Galowie
16
na Zachodzie i wysali, podobnie jak Odo-
aker, poselstwo
17
do Zenona; Zenon skania si raczej ku Odoakrowi.
Opowiada, e pewien Alan postanowi zabi Illusa, zada mu cios, po czym
wyjawi, e pomys mordu wyszed od Epinikiosa, zausznika Weryny. Epini-
kiosa wydano Illusowi; w zamian za obietnic przebaczenia mu i nagrody
Epinikios odsoni wszystkie knowania Weryny przeciw Illusowi, wskutek cze-
go Zenon porzuci Weryn, a Illus skaza j na wygnanie do twierdzy w Cy-
licji i w ten sposb zapewni sobie bezpieczestwo. Autor mwi te, e Illus;
zaprzyjani si za porednictwem Marsusa z heretykiem Pamprepiuszem
18;
i z czasem zniszczy sw pozycj; wybucha wojna domowa przeciw Zenonowi
pod przywdztwem Marcjana i Prokopiusza, synw byego cesarza rzymskiego
Antemiusza
19
. Kiedy Zenon stumi bunt przy pomocy Illusa, starszy z braci,
12
Blachernaj - tu: paac cesarski (nowy); stary palc - Bukoleon.
13
14
Kalandion - patriarcha Antiochii (479-484), Kalandiona posia Akacjusz (patrz Cod.
42 przyp. 3), a nie cesarz Zenon.
15
Odoaker - wdz germaski, pretorianin na dworze cesarza Zachodu, w 476 r. stan
na czele zbuntowanych legionw germaskich; po usuniciu z tronu cesarza utworzy, w miej-
sce cesarstwa rzymskiego, krlestwo germaskie.
16
Galowie - mieszkacy Galii, lud pochodzenia celtyckiego.
17
476 r.
13
Pamprepiusz - profesor gramatyki w Atenach, potem w Konstantynopolu (474-491).
19
Antemiusz - cesarz Zachodu (467-472).
Marcjan, zosta duchownym, a Prokopiusz uciek do Teodoryka
5
ktry prze-
bywa w Tracji. Skazany na wygnanie do Kapadocji, Marcjan zbieg i wszcz
niepokoje w Galacji, w okolicach Ankyry; tam zosta ujty i wydalony do
Izaurii. Autor mwi dalej, e cesarz zacz nienawidzi Illusa i e nienawi
ta przybieraa na sile. Taka jest druga ksiga.
[56b] Trzecia zawiera gwnie opis jawnego buntu Illusa przeciw cesarzowi
Zenonowi
20
; Illus przy wsparciu Weryny proklamowa cesarzem Leoncjusza.
Autor opowiada, jak po niepowodzeniach oboje zostali obleni, schwytani
i cici; opowiada te i o innych wydarzeniach a do mierci Zenona
21
.
80
Przeczytalimy Opowiadania historyczne Olimpiodora
1
w dwudziestu dwch
ksigach. Autor zaczyna od sidmego konsulatu cesarza rzymskiego Honoriu-
sza
2
, drugiego konsulatu Teodozjusa
3
i dochodzi do czasw, kiedy cesarzem
rzymskim zosta proklamowany Walentynian
4
, syn Placydii i Konstantyna
5

Pisarz, Tebaczyk, rd swj wywodzi z Teb, miasta w Egipcie, z zawodu
jest poet, wyznaje religi pogask. Styl autora odznacza si jasnoci, brak
mu jednak napicia i zwartoci, ma w sobie co z trywialnej rozwlekoci, tak
e praca nie zasuguje na zaliczenie jej do dziejopisarstwa. Autor sam zreszt
ma wiadomo tego, e nie stworzy dziea historycznego; stwierdza, e do-
starczy jedynie tworzywa do historii, tak styl utworu wydawa si jemu sa-
memu brzydki i bezksztatny. Istotnie, brak w nim jakiegokolwiek upikszenia
charakterystycznego dla ktrego rodzaju stylu
6
, chyba e kto upieraby si,
e w pewnych miejscach zblia si on do przecitnoci i lekcewaenia regu
i cakiem pogra si w pospolitym sposobie ekspresji. Tak ujmujc materiay
historyczne, pisarz dzieli je przynajmniej na ksigi i usiuje ozdobi je wst-
pami. Cesarzowi Teodozjuszowi
7
, bratankowi Honoriusza i Placydii, synowi
Arkadiusza
8
oto komu zadedykowa swe dzieo.
Autor kreli dzieje Stylichona
9
. Kiedy ten osign wielkie znaczenie, Teodo-
20
Bunt Illusa i wojna, jak prowadzi z nim cesarz Zenon, trway 6 lat (482-488).
21
9 kwietnia 491 r.
1
Olimpiodor z Teb w Egipcie (V w.) - historyk, autor dziea zachowanego w niniej-
szym obszernym streszczeniu i w postaci wycigw u Zosyma i Sozomcna (por. Cod. 98);
(wyd. C. Muller FHG, t. IV, s. 57-68); por. T. Sinko Literatura grecka, t. III, cz. 2,
s. 338.
2
3
4
Walentynian III - patrz Cod. 40 przyp. 12.
5
Czyli lata 407-425.
6
Staroytna retoryka grecka wyrniaa trzy style - wzniosy, skromny i redni.
7
8
9
Stylichon (ok. 359-408) - wdz rzymski, Wandal z pochodzenia, zi Teodozjusza
Wielkiego, faktyczny wadca cesarstwa zachodniego po mierci Teodozjusa (395 r.).
zjusz Wielki
10
powoa go na wychowawc swoich synw, Arkadiusza i Ho-
noriusza. Stylichon polubi zgodnie z wol cesarza Seren; dziki maestwu
swej crki Termancji pozyska w cesarzu Honoriuszu zicia i osign jeszcze
wysz pozycj; prowadzi wiele wojen z rnymi ludami barbarzyskimi, za-
koczonych dla Rzymian pomylnie. Zgin od miecza wskutek krwawego
i nieludzkiego postpku Olimpiusza, ktrego sam wprowadzi do otoczenia
cesarza
11
.
Pisarz powiada, e wdz Gotw, Alaryk
12
, zawezwany przez Stylichona
[57a] do strzeenia dla Honoriusza Ilirii (przyczy j do czci cesarstwa
Honoriusza jego ojciec, Teodozjusz) a wic tene Alaryk, powodowany
zabjstwem Stylichona i faktem, e nie otrzyma tego, co mu zapewnia ukad,
przystpi do oblenia Rzymu, zdoby go i spldrowa
13
. W miecie zrabowa
ogromne bogactwa, wzi do niewoli siostr Honoriusza, Placydi, ktra wa-
nie przebywaa w Rzymie, i jeszcze przed zdobyciem stolicy ogosi cesarzem
pewnego znakomitego Rzymianina (na imi mia Attalus)
14
sprawujcego po-
dwczas urzd prefekta
15
.
Wszystko to zaszo z powyej omwionych przyczyn i z powodu Sarusa.
Sarus take by Gotem, sta na czele mao znaczcej spoecznoci (liczya ona
bowiem zaledwie dwiecie czy trzysta osb), poza tym odznacza si mstwem
w walkach i si nie do pokonania. Rzymianie zawarli z nim sojusz, gdy
darzy nienawici Alaryka, i przez to zrobili sobie z Alaryka swego zacie-
kego wroga.
Autor mwi, e w czasie oblenia Rzymu
16
mieszkacy stali si ludoercami.
Mwi, e Alaryk jeszcze za ycia Stylichona otrzyma zapat w wysokoci czterech
tysicy funtw
17
za wycofanie swych wojsk.
Dodaje, e po mierci Stylichona zgadzono jego on Seren, przez udusze-
nie, przypisywano jej bowiem odpowiedzialno za napad Alaryka na Rzym.
Przedtem jeszcze, midzy jej mierci a zamordowaniem Stylichona, zgadzono
ich syna Eucheriusza
18
.
10
11
Por. wycig Zosyma (V 31-34, wyd. B. Niebuhr, Bonn 1837, s. 289-296) i u Sozo-
mcna (Historia Kocioa, IX 4, wyd. PC. 67, kol. 1604 B-1605 B).
12
Alaryk I (ok. 370-410) - krl Wizygotw od 395 r. Wizygoci - lud germaski,
zachodni odam Gotw, przybyych z gwn fal Germanw ze Skandynawii do Europy
rodkowej; w
r
III w. osiedlili si nad Morzem Czarnym, w IV w. zepchnici przez Hunw
wtargnli na teren cesarstwa wschodniorzymskiego.
13
Alaryk oblega Rzym trzykrotnie: w r. 408, 409 i 410; powysze wydarzenia do-
kadniej omawiaj Zosym, V 36-48, (wyd. j.w., s. 298-315) i Sozomen, dz. cyt., IX 6-9
(PC, 77, kol. 1608 C-1616 C). Wizygoci zdobyli i zrabowali Rzym w 410 r
14
Cesarz Attalus (409-415).
15
Prefekt (praefectus urbis) najwyszy urzdnik w miecie, mia peni wadzy admini-
stracyjnej nad miastem i okolic oraz sta jurysdykcj w sprawach karnych.
16
W 408 r.
17
Patrz Cod. 63 przyp. 55. 4 ty. funtw - 4 mln. sestercw.
18
Por. Zosym, V 34, s. 295; V 35, s. 297; V 37, s. 300; Sozomen, dz. cyt., IX 4
(PG, 67, kol. 1604 B-C).
Autor informuje, e tytu bukelariusza" nosili w czasach Honoriusza nie
tylko onierze rzymscy, lecz take niektrzy Gotowie, podobnie jak tytu
sfederowanych" nosia masa wojska zoona z rnych ludzi.
Powiada dalej, e Olimpiusz
19
, ktry uknu spisek prze.ciw Stylichonowi,
otrzyma godno magistra officiorum, pniej mu j odebrano, nastpnie odzy-
ska j ponownie, by z kolei straci; Konstancjusz
20
, ten ktry poj za on
Placydi, kaza go zatuc kijami na mier, a przedtem jeszcze obci mu
uszy sprawiedliwo nie pozostawia zbrodni do koca nie ukaranej.
Wodzowie Gotw z otoczenia Rodogaisa nazywali si optymatami", byo
ich okoo dwunastu tysicy. Zwycistwo nad nimi odnis Stylichon i zapewni
sobie przymierze z Rodogaisem.
Alaryk zmar w wyniku choroby, wadz obj jako nastpca jego szwagier
Ataulf
21
. [57b] Suchy chleb, jak mwi pisarz, nazywa si bukellaton; pisarz
drwi sobie z tytuu, jaki nosz onierze, mwic, e ich nazwa bukellarii po-
chodzi od tego sowa.
Konstantyn
22
, wyniesiony na tron jako uzurpator, wysa do Honoriusza
posw z oznajmieniem i usprawiedliwieniem, e wadz obj wbrew wasnej
woli pod presj onierzy, prosi o przebaczenie i wysun propozycj, by
wsplnie sprawowa wadz cesarsk
23
. Wobec powstaych wwczas trudnoci
cesarz Honoriusz zgodzi si na wsplne sprawowanie wadzy. Konstantyn
zosta obwoany cesarzem w Brytanii; tam zbuntowani onierze wynieli go do
tej najwyszej godnoci. W teje Brytanii, przed sidmym konsulatem Hono-
riusza
24
, zbuntowane wojsko proklamowao autokratorem jakiego Marka, p-
niej pozbawio go ycia i wynioso w jego miejsce Gracjana, a kiedy ten z po-
cztkiem czwartego miesica obrzyd im, podernli mu gardo; wtedy to
Konstantyn zosta wyniesiony do godnoci cesarza.
Konstantyn mianowa naczelnymi dowdcami Justyna i Neobigastesa, po
czym opuci Brytani i odjecha wraz ze swoimi do Bononii, tak si to miasto
nazywao, wzniesiono je nad morzem; byo ono pierwsze na wybrzeu Galii.
Zatrzyma si tam na duej i pozyska sobie wszystkie siy zbrojne Galii
i Akwitanii, tak e zosta wadc wszystkich prowincji galijskich a po Alpy
dzielce Itali od Galii
25
.
Mia dwch synw Konstansa i Juliana. Konstansa wybrano na Cezara,
Julian, nieco pniej, w tych samych dniach otrzyma godno nobilissimosa.
Autor mwi, e kiedy Attalus zosta cesarzem, podj wypraw wojenn
przeciw Honoriuszowi i ruszy na Rawenn
26
. Honoriusz wysa do niego po-
19
Por. Zosym, V 44-46, s. 308-311.
20
Konstancjusz III - patrz Cod. 53 przyp. 7.
21
Ataulf - krl Wizygotw (410-415).
22
Uzurpator Konstantyn III (407-411).

23
Zosym, V 43, s. 308.
24
W 407 r.
25
Zosym, VI 2-5, s. 318-322; Sozomen, dz. cyt., s. IX 15 (PG, 67, kol. 1617 B-
-1625 B).
26
Rawenna - miasto na wybrzeu Morza Adriatyckiego.
selstwo jak cesarz do cesarza. Posami byli: prefekt i patrycjusz Jowian, na-
czelny wdz obu armii Walens, kwestor Potamios i kierownik kancelarii Ju-
lian. Powiedzieli oni Attalusowi, e przysa ich Honoriusz w sprawie ustale-
nia wsplnych rzdw w cesarstwie. Attalus odmwi pertraktacji wyraajc
jednoczenie zgod, by Honoriusz zamieszka na wyspie, czy w jakim innym
miejscu, ktre by sobie wybra, a nie zazna adnej krzywdy. Odpowiedzia
na to popiesznie Jowjan i zaproponowa okaleczenie cesarza Honoriusza.
Attalus zgani Jowiana mwic, e nie ma zwyczaju okalecza cesarza zrze-
kajcego si dobrowolnie korony; Jowian [58a] speni jeszcze kilka misji
poselskich, ktre spezy na niczym, i pozosta przy Attalusie otrzymujc god-
no patrycjusza Attalusa. W Rawennie wadza przesza na Euzebiusza, prze-
oonego eunuchw, ktrego po jakim czasie zatuczono kijami na oczach
cesarza za rad i na skutek machinacji Allobicha
27
.
Min pewien czas; Attalus nie ulega Alarykowi gwnie z namowy Jowia-
na, ktry dopuci si zdrady jako pose Honoriusza. Usunity od wadzy, po-
zosta przy Alaryku wybierajc ycie czowieka prywatnego. Pniej odzyska
tron, potem znowu zosta usunity. Po tym wszystkim przyby do Rawenny,
gdzie obcito mu palce u prawej rki i zesano na wygnanie
28
.
Autor opowiada, e wkrtce potem Allobich ponis kar za skazanie na
mier przeoonego eunuchw Euzebiusza; stracono Alobicha na rozkaz ce-
sarza i w jego obecnoci. Kiedy uzurpator Konstantyn dowiedzia si o mierci
Allobicha, szybko ruszy na Rawenn dla przeprowadzenia pertraktacji z Ho-
noriuszem, przestraszy si jednak swojej decyzji i powrci do siebie.
Regium
29
jest stolic Bruttium; std, mwi pisarz, Alaryk chcia przeprawi
si na Sycyli, lecz natrafi na przeszkod: wznosi si tam, powiada, wity
posg, ktry uniemoliwia przepraw. Ustawili go dawno temu ludzie, by
zaegnywa law wydobywajc si z Etny i stanowi dla barbarzycw zapor
w przeprawie przez morze. W jednej nodze posgu pali si nieustannie ogie,
w drugiej bio rdo, ktre nigdy nie wysychao. Pniej, kiedy zniszczono
posg, Sycylia zacza ponosi szkody i od Etny, i ze strony barbarzycw.
Posg obali Asklepios, mianowany zarzdc majtkw sycylijskich Konstan-
tyna i Placydii.
Gdy uzurpator Konstantyn i jego syn Konstans, ktrego proklamowa Ce-
zarem, a pniej cesarzem, ponieli klsk i uciekli, naczelny wdz Geron-
cjusz
30
zawar z barbarzycami pokj na korzystnych warunkach i obwoa
cesarzem swego syna Maksymusa bdcego w stopniu domestika
31
, po czym
ciga Konstansa, dopad go i umierci, by z kolei rzuci si w pocig za jego
ojcem, Konstantynem.
27
Por. Zosym, V 47-48, s. 313-315; u Sozomena, dz. cyc. IX 14 (PG, 67, kol.
1624 B-1625 A): Edobich.
28
Losy Attalusa przedstawiaj te Zosym, VI 6-12, s. 322-328 i Sozomen, dz. cyt.
IX 8 (PG, 67, kol. 1612 B-1615 C).
29
Regium, dzi. Reggio di Calabria - miasto nad Cienin Mesysk (pd. Italia).
30
Sozomen, dz. cyt. IX 13 (PG, 67, kol. 1621 B-1624 B).
31
Domestik - wyszy stopie wojskowy w Bizancjum.
Tymczasem Honoriusz wysa przeciw Konstantynowi Konstancjusza i Ulfi-
lasa
32
; dotarli oni do Arelatum
33
, gdzie przebywa [58b] Konstantyn wraz ze
swym synem Julianc przystpili do oblenia miasta. Konstantyn schroni
si do kaplicy; zosta wywicony na kapana
34
, pod przysig otrzyma za-
pewnienie nietykalnoci osobistej; bramy miejskie otwary si przed oblegaj-
cymi. Konstantyna wysano wraz z synem do Honoriusza. Honoriusz nie
mg zapomnie im krzywdy, jak mu wyrzdzili skazujc na mier jego stry-
jecznych braci i wbrew zoonej przysidze kaza obu zabi w odlegoci
trzydziestu mil
35
od Rawenny. Z chwil przybycia Ulfilasa i Konstantyna Ge-
roncjusz uciek. Zatrzymano go za bezwzgldne obchodzenie si z wojskiem,
sami onierze godzili na jego ycie i podoyli ogie pod jego dom. Geron-
cjusz mnie stawia opr buntownikom przy pomocy jednego bojownika
w osobie Aana
36
, ktry nalea do jego niewolnikw. Skoczyo si na tym,
e zabi Alana i jego on, ktrzy zdecydowali si jeszcze przedtem na ten
rodzaj mierci, po czym sam pozbawi si ycia. Na t wiadomo jego syn
Maksymus zbieg do sprzymierzonych barbarzycw.
W Mundiakon
37
, miecie drugiej Germanii
38
, cesarzem obwoano Jowiana
dziki wsparciu Alana Goara i Gyntiariosa, przywdcy plemienia Burgundw
39
.
Attalus zachci Ataulfa, by przyczy si do Jowiana wraz ze swym woj-
skiem. Jowian przeciwstawi si temu, znkany obecnoci Ataulfa zgani
w zawoalowanych sowach Attalusa, ktry doradza Ataulfowi, by przyby.
Saros zamierza przyczy si do Jowiana; tymczasem dowiedzia si o tym
Ataulf i na czele dziesiciotysicznego wojska ruszy na spotkanie Asarosa, ktry
mia wok siebie osiemnastu czy dwudziestu onierzy. Saros okaza boha-
terstwo godne podziwu; ujto go z trudem zarzucajc mu worek na gow,
pniej skazano go na mier. Saros porzuci Honoriusza po zabjstwie Belle-
ridesa, ktry nalea do wity cesarza; cesarz nie powici ani jednego sowa
temu morderstwu i nie dooy stara, by ukara t zbrodni.
W dalszym cigu autor opowiada o Donacie, o Hunach
40
, o nadzwyczajnej
zrcznoci ich dowdcw w strzelaniu z uku. Historyk sam bra udzia w po-
selstwie do Donata
41
. Opowiada o swej dramatycznej egludze po morzu,
w czasie ktrej zbdzono, i o niebezpieczestwie, jakie mu zagraao. Rela-
32
Por. Sozomen, dz. cyt., IX 14 (PC, 61, kol. 1624 B-1625 A).
33
Arelatum (dzi. Arles) - miasto w pd. Francji.
34
Sozomen, dz. cyt., IX 15 (PG, 67, kol. 1625 B).
35
Mila rzymska = 1478 m; 30 mil = 44340 m.
36
Alanowie - patrz Cod. 64 przyp. 12.
37
Mundiakon - Moguntiakon (?) - dzi. Moguncja.
38
Germani nazywali Rzymianie dwie prowincje nad Renem: Germania Superior i Ger-
mania Inferior.
39
Burgundowie - lud germaski przybyly w I w. z pnocy, w pocztku V w. osiady
nad Menem.
40
Hunowie - zwizek pastwowo-plemienny koczownikw azjatyckich; w IV w. rozbili
nad Morzem Czarnym Alanw i Gotw, wywoujc wdrwk ludw; w V w. utworzyli
Potne pastwo od Kaukazu po Ren.
41
W 412 r.
cjonuje, jak oszukano Donata za pomoc przysigi, by go bezprawnie pozba-
wi ycia, i jak Charaton, pierwszy z krlw, wzi sobie do serca t zbrod-
ni, dalej, jak da si uagodzi cesarskimi darami i [59a] odzyska spokj.
Na tym koczy si pierwszych dziesi ksig historii.
Druga dekada ksig zaczyna si nastpujco. Jowian obwoa cesarzem swe-
go brata Sebastiana nie po myli Ataulfa, przez co cign na siebie jego
nienawi. Ataulf wysa posw do Honoriusza obiecujc mu gowy uzurpa-
torw i zawarcie pokoju. Po powrocie poselstwa i wymianie przysig posano
cesarzowi gow Sebastiana. Jowian, ktrego Ataulf zamkn w obleniu,
sam si podda; wysany rwnie do cesarza, ponis mier; zgadzi go wa-
snorcznie prefekt Dardan. Gowy obu uzurpatorw umieszczono poza Karta-
gin
42
, w miejscu, w ktrym wczeniej pady pod toporem gowy Konstanty-
na i Juliana oraz Maksymusa
43
i Eugeniusza
44
dcych za panowania Teodo-
zjusza Wielkiego
45
do zdobycia korony drog uzurpacji; wszystkich ich spotka
ten sam koniec.
Zadano od Ataulfa wydania Placydii, a najbardziej domaga si tego
Konstantyn
46
, ktry zreszt polubi j pniej; poniewa jednak nie dotrzy-
mano obietnic danych Ataulfowi, a zwaszcza obietnicy przysania ywnoci,
ten nie tylko nie wyda Placydii, ale zamierza zerwa ukady i wszcz dzia-
ania wojenne.
Ataulf, od ktrego domagano si Placydii, zada w zamian przyrzeczonego
zboa. Chocia Rzymianie nie mogli speni obietnicy dostawy ywnoci,
w nie mniejszym stopniu nie kwapiliby si z jej dotrzymaniem nawet wwczas,
gdyby uzyskali Pacydi. Barbarzyca gra w podobny sposb; przyby pod
miasto o nazwie Massalia
47
w nadziei, e je zdobdzie podstpem. Tam mny
Bonifacy ci go tak, e zaledwie uszed mierci. Wrci do swojego obozu, po
czym pozostawi miasto, ktre ogarnite radoci sawio Bonifacego i wiwa-
towao na jego cze.
Ataulf sam zamierza polubi Placydi, o ktr zabiega take Konstantyn.
Tote postawi mu bardzo cikie warunki, aby w wypadku ich odrzucenia
wydawao si, e wyszed z honorem.
Konstantyn dawno ju wyniesiony do godnoci konsula, odjecha do Ra-
wenny, by tam sprawowa t godno, jednoczenie w Konstantynopolu kon-
sulem zosta Konstans. Skromne zasoby zota, lecz wystarczajce na pokrycie
kosztw konsulatu, znaleziono w posiadociach Herakliana, ktrego stracono
za to, e chcia przej wadz cesarsk; nie znaleziono jednak tyle, ile si
42
Kartagina - miasto w pn. Afryce, odbudowane w 2 po. I w. przed Chr. (po znisz-
czeniu w trzeciej wojnie punickiej), stolica rzymskiej prowincji Afryki dzi ruiny.
43
Maksymus (Magnus Maximus) - uzurpator w Brytanii (382 r.), w Galii (383-388),
uznany przez Teodozjusza i Walentyniana II w r. 384.
44
Eugeniusz - cesarz (392-394).
45
46
Konstantyn III - chodzi tu niewtpliwie o Konstancjusza III (por. Cod. 53 przyp. 7).
47
Massalia (dzi. Marsylia) - miasto i port na wybrzeu liguryjskim w Galii, niedaleko
ujcia Rodanu.
spodziewano; [59b] zota nie znaleziono wicej ni dwa tysice funtw
48
,
a cay rriajtek w nieruchomociach nie przekracza wartoci dwu tysicy fun-
tw
49
. Cay ten majtek otrzyma Konstantyn od Honoriusza na sw prob,
ktr mu przedstawi tylko raz.
Konstantyn, gdy si pokazywa publicznie, by pospny i markotny, mia
due oczy, wysmuk szyj i szeroko sklepion gow. Zawsze pochylony nad
karkiem konia, na ktrym jecha, rzuca nieufnie wzrokiem w t lub tamt
stron, jak gdyby (tak mwiono) przyjmowa wygld godny wadcy. Przy
posikach i ucztach by wesoy i towarzyski tak, e przekomarza si nawet
z aktorami mimicznymi, ktrzy czsto grali przed stoem.
Dziki staraniom i radom Kandydiana Ataulf doprowadzi swoje mae-
stwo z placydi do skutku. Zostao ono zawarte z pocztkiem stycznia w mie-
cie Narbonie
50
, w domu Ingeniusza, pierwszej znakomitoci miasta. Do kom-
naty lubnej wprowadzono wpierw Placydi wystrojon na mod rzymsk
i w sukniach cesarskich, nastpnie posadzono przy niej Ataulfa ubranego
w paszcz i inne szaty rzymskie. Wrd prezentw lubnych Ataulf podarowa
jej pidziesiciu piknych modziecw odzianych w jedwabie, kady z nich
trzyma w rkach dwie ogromne tace, jedn pen zota, drug wypenion dro-
gocennymi lub raczej bezcennymi kamieniami wszystko to zrabowano
w Rzymie po zdobyciu miasta. Potem piewano pieni weselne, pierwszy za-
czyna Attalus, potem przyczali si do niego Rustycjusz i Febadiusz. Wesele
zakoczyo si na zabawach i rozrywkach, w ktrych uczestniczyli barbarzy-
cy i miejscowi Rzymianie.
Po zdobyciu Rzymu przez Gotw, kiedy ycie w miecie ulego ju norma-
lizacji, prefekt Rzymu Albin napisa, ze nie wystarcza racji ywnociowych
1
dla ludnoci, ktrej liczba wzrosa. Napisa, e w jednym tylko dniu zarejestrowano
czternacie tysicy mieszkacw.
Gdy Placydi obdarzya Ataulfa synem, ktremu dano na imi Teodozjusz,
Ataulf zacz bardziej ubiega si o przyja Rzymian. Przeciwstawiali si
temu Konstancjusz i ludzie z jego otoczenia, tak e wysiki Ataulfa i Placydii
okazay si tu ponne. Oboje bardzo przeyli mier syna, zoyli go w srebrnej
trumnie [60a] i pochowali w kociele koo Barcelony. Nastpnie zgin Ata-
ulf
51
. Ataulfa zamordowa Got o imieniu Dubiusz, jeden z domownikw, ktry
ywi do niego zadawnion nienawi i czyha na sposobno, by si zemci.
Panem mordercy by krl rodu gockiego, ktrego zabi Ataulf, a Dubiusza
zabra dP siebie na sub. Ten pomci mier swego pierwszego pana, zabija-
jc drugiego.
Na ou mierci Ataulf nakaza swemu bratu, by odda Placydi Rzymia-
nom i, jeliby mg, eby zapewni sobie ich przyja. Nastpc Ataulfa zo-
48
Funt (waga) - patrz Cod. 63 przyp. 73; 2 ty. funtw zlota = 654,9 kg zota.
49
Funt (warto) - patrz Cod. 63 przyp. 55; 2 ty. funtw = 2 mln sestercw.
50
Narbona (dzi. Narbonne) - miasto w Galii na Wybrzeu Morza rdziemnego nad rze-
k Atax.
51
Ataulf zgin w 415 r.

sta Syngerych, brat Sarosa, w wikszym stopniu dziki swej zapobiegliwoci
i swym wpywom ni zwyczajn drog legalnej sukcesji. Wymordowa dzieci
Ataulfa i jego pierwszej ony, wyrywajc je przemoc spod opieki biskupa
Sygesara. Dla pohabienia pamici Ataulfa zmusi krlow Placydi, by wraz
z innymi jecami sza pieszo przed jego koniem; orszak ten rozciga si na
przestrzeni od miasta a do dwunastego kamienia milowego. Syngerych pano-
wa przez siedem dni i pad ofiar mordu; na wodza Gotw zosta wybrany
Walias.
Historyk powiada, e sysza od pewnego znakomitego Rzymianina, Wale-
riusza
52
, o witych posgach ze srebra, przeznaczonych do powstrzymywania
barbarzycw. W czasach cesarza Konstancjusza
58
, powiada pisarz, doniesiono
o wykryciu skarbu w Tracji, ktr zarzdza Waleriusz. Uda si on na wska-
zane miejsce i dowiedzia si od okolicznych mieszkacw, e to miejsce jest
wite i e powicono tu statuy wedug staroytnego obrzdu. Waleriusz po-
informowa o tym cesarza i otrzyma pismo nakazujce mu zabra wspom-
niane posgi.
Przekopano to miejsce i znaleziono trzy statuy wykonane z litego srebra.
Miay one ksztaty barbarzyskie; z rkami przy biodrach, ubrane w kolorowe
szaty na sposb barbarzyski, miay dugie wosy na gowie i byy zwrcone
twarz ku pnocy, to znaczy w kierunku ziem barbarzyskich. Gdy w kilka
dni pniej zabrano statuy, cae plemi Gotw rozbiego si po Tracji, a nie-
co potem [60b] Hunowie i Sarmaci
54
najechali Iliri i sam Tracj, poniewa
to wite miejsce leao midzy Tracj i Iliri; owe trzy posgi, wydaje si,
zostay powicone przeciw wszystkim plemionom barbarzyskim.
Historyk opowiada o swojej podry morskiej, w czasie ktrej zazna wielu
cierpie i nieszcz. Mwi, e przyby do Aten; tu dziki jego staraniom
i zapobiegliwoci wyniesiono na katedr sofistyki Leoncjusza uczyniono to
wbrew jego woli. Mwi te o paszczu sofistw, trybonie, ktrego nikomu
poza nimi, a zwaszcza cudzoziemcowi, nie byo wolno nosi w Atenach, chy-
ba e decyzj sofistw przyznano komu do tego prawo, a obrzdy zwizane
z nadaniem paszcza, spenione zgodnie ze zwyczajem panujcym u sofistw,
potwierdziy ten zaszczyt.
Obrzdy inicjacyjne przebiegay nastpujco: wpierw prowadzono nowicju-
szy do ani publicznej niezalenie od tego, czy byli nimi modsi czy starsi.
Tych spord adeptw, ktrzy zasuyli na noszenie paszcza przez osigni-
cie odpowiedniego wieku, mistrzowie wypychali przed siebie i tak prowadzili;
podbiegali do nich ludzie z przodu, by ich zatrzyma, inni znowu ich popy-
chali, potem zatrzymywali, a wszyscy chccy ich zatrzyma woali: stj!
52
Waleriusz - prefekt Tracji w 421 r.
53
Konstancjusz III - patrz Cod. 53 przyp. 7.
54
Sarmaci - koczowniczo-pasterskie ludy pochodzenia iraskiego, w IV-III w. z tere-
nw nad doln Wog posuwali si na zachd zajmujc stepy na pn. od Morza Czarnego.
stj! nie ma kpieli!" Za zwycizcw w tych sporach uwaano takich adep-
tw, ktrzy ku czci swego mistrza odepchnli przeciwnika
55
.
Kadego adepta, po upywie dugiego czasu wypenionego dug dysput pro-
wadzon w przyjtej terminologii, wprowadzano do ogrzanego pomieszczenia
ani, kpano i ubierano; odtd otrzymywa on prawo do noszenia paszcza.
Wkada go i wychodzi z ani w otoczeniu szanowanych i sawnych ludzi;
przedtem jeszcze zgadza si na wpacenie znacznych sum pieninych dla
kierownikw szkoy, zwanych Akromitami.
Wedug autora Wandalowie dlatego nazywaj Gotw Trulami, e ci, nkani
godem, zakupili u nich trul" zboa za jedn sztuk zota. Trua nie zawiera
nawet trzeciej czci ksestesa
E6
.
Kiedy Wandalowie najechali Hiszpani", powiada autor, a Rzymianie
schronili si w miastach-twierdzach, zapanowa wrd nich taki gd, e
uciekli si do ludoerstwa. Pewna kobieta, matka czworga dzieci, zjada je
wszystkie po kolei, uczynia tak pod pozorem, e chciaa nakarmi i utrzy-
ma przy yciu pozostae. Gdy ju zjada wszystkie, lud zabi j kamienia-
mi
58
. [61a] Pisarz mwi dalej, e Euplucjusz Magister zosta wysany do Wa-
liasa, wodza Gotw, z misj zawarcia ukadw pokojowych i przywiezienia
Pacy dii. Walias przyj go yczliwie; Placydi uwolniono za cen szeciuset
tysicy miarek zboa i oddano Euplucjuszowi, by zawiz j- do jej brata,
Honoriusza.
W Atenach uczeni podjli badania nad problemem sklejania ksig. Zastana-
wiali si nad jakoci stosowanego kleju. Problem rozwiza przyjaciel histo-
ryka, Filtacjusz
59
}
wietny znawca zagadnie zwizanych z ksikami. Zyska
tym saw wrd mieszkacw Aten, ktjzy wystawili mu posg.
Autor podaje wiele nieprawdopodobnych informacji o Oazie
60
i jej zdro-
wym klimacie; tubylcy nie choruj na epilepsj, co wicej, epileptycy, ktrzy
tam przyjedaj z rnych stron, pozbywaj si tej choroby dziki klimatowi.
Mwi o piasku, ktrego jest tam peno, o studniach kopanych do gbokoci
dwustu i trzystu okci
61
, a czasami nawet do piciuset. Gdy si je wykopie,
woda tryska z otworu strumieniami. Rolnicy, ktrzy wsplnie wykopali stud-
ni, przychodz po kolei, czerpi wod i polewaj swoje pola uprawne. Na
drzewach wci s owoce; zboe lepsze od jakiegokolwiek innego, ma kolor
bielszy od niegu. Zdarza si, e jczmie zbiera si tam dwa razy do roku,
55
S to raczej zwyczaje studenckie wobec nowo wstpujcych adeptw nauki, polegajce
na dokuczaniu im i wprowadzaniu" w ycie szkoy; por. Grzegorz z Nazjanzu Oratio,
XLIII 15-16 (PG, 35, kol. 513 C-517 A); porwnaj te postpowanie akw krakow-
skich z beanusami".
56
Ksestes (gr. xestes, lac. sextarius) - miara pojemnoci rwna ok. 0,5 1.
57
W 414 r.
58
Sozomen nie podaje tego faktu, a opisuje najazd Wandalw na Hiszpani we wzmian-
kowanym roku, dz. cyt., IX 12 (PG, 65, kol. 1520 B-1521 B).
59
Filtacjusz - osoba skdind nie znana.

60
Oaza (Oazis Maior) - dzi. El Khargeh w Egipcie.
61
okie - patrz Cod. 12 przyp. 133.
proso zawsze trzy razy. Latem wieniacy nawadniaj swoje poletka co
trzy dni, w zimie co szsty dzie, std s one takie yzne. Niebo nigdy nie
zasnuwa si tam chmurami; autor wspomina te o zegarach sonecznych, ktre
ci ludzie wykonuj sami.
Utrzymuje, e ziemia ta bya niegdy wysp, ktra oddzielia si od kon-
tynentu i e Herodot nazywa j Wysp Szczliwych
62
. Herodor
63
, ktry
opisa dzieje Orfeusza i Muzajosa, mieni j Feacyd. Przypuszcza on, e ta
ziemia bya dawniej wysp, o czym wiadcz: po pierwsze muszelki mor-
skie przyklejone do ska acucha grskiego rozcigajcego si od Tebaidy
64
do Oazy, po drugie gruba warstwa piaskw, ktra rozpociera si tu za-
wsze i pokrywa trzy Oazy. Sam autor utrzymuje, e s trzy Oazy: dwie due,
jedna z nich znajduje si bardziej na zewntrz, druga nieco w gbi. Odle-
go midzy nimi [61b] wynosi okoo stu mil
65
. Jest jeszcze inna, trzecia
Oaza, maa, pooona bardzo daleko od dwch pozostaych. Za dowd, e
Oaza bya wysp, powiada, moe posuy to, i czsto widzi si tam ryby.
przyniesione przez ptaki, a czasem resztki ryb, z czego wynika, e morze
jest niedaleko. Powiada te, e Homer wywodzi swj rd z Tebaidy lecej
w pobliu Oazy.
Autor mwi, e cesarz Honoriusz za swego jedenastego konsulatu, a wraz
z nim Konstancjusz za drugiego swego konsulatu
66
doprowadzili do zawar-
cia maestwa Placydii z Konstancjuszem, a poniewa Placydia sprzeciwiaa
si temu z ca stanowczoci, wprawia Konstancjusza w gniew, ktry skie-
rowa si przeciw jej sugom. Skoczyo si na tym, e w dniu objcia kon-
sulatu cesarz Honoriusz, brat Placydii, uj j za rk wbrew jej woli i jej
do woy w do Konstancjusza; odbyo si wspaniae wesele. Z czasem uro-
dzia si im crka, ktr nazwali Honori, potem przyszed na wiat syn,
dano mu na imi Walentynian
67
. Otrzyma on za ycia Honoriusza godno
nobilissimosa, co wymoga na bracie Placydia. Po mierci cesarza i obaleniu
uzurpatora Jana
68
, zosta obwoany cesarzem Rzymu.
Konstancjusz panowa wesp z Honoriuszem, ktry go sam wybra, lecz
niem. I wbrew swej woli. Placydia otrzymaa od swego brata i swego ma
tytu Augusty
69
. Do Teodozjusza
70
, ktry by bratankiem Honoriusza i pano-
wa we wschodniej czci cesarstwa rzymskiego wysano zawiadomienie o pro-
klamacji Konstancjusza na cesarza; zawiadomienia nie przyjto do wiadomoci.
62
Herodot, III 26.
63
Herodor z Heraklei Pontyjskiej (V w. przed Chr.) - historyk i autor utworu pt. Ar-
gonauci; por. Herodoros (5), [w:] R.E., t. VIII (1913), kol. 988.
64
Tebaida czyli Teby w Grnym Egipcie, dzi. miejscowoci Karnak, Luksor i inne.
65
Mila - patrz przyp. 35; 100 mil = 147 800 m.
66
W 417 r. Cesarz Honoriusz - patrz Cod. 53 przyp. 3, Konstancjusz - pniejszy Kon-
stancjusz III - patrz Cod. 53 przyp. 7.
67
W 419 r. Pniejszy cesarz Walentynian III - patrz Cod. 40, przyp. 12.
68
Jan panowa na Zachodzie (423-425); nie uzna go, jako cesarza, Teodozjusz II -
patrz Cod. 30, przyp. 2.
69
W 421 r.
70
Na Konstancjusza spada choroba; wadza cesarska ciya mu, gdy nie
mia ju takiej swobody i nie mg, jak przedtem, wychodzi i wraca, kiedy
tylko chcia, poniewa zwyczaj zabrania cesarzowi korzysta z uciech ycia,
do czego by przyzwyczajony. Panowa siedem miesicy
71
, tak jak mu prze-
powiedzia sen: spenio si sze miesicy, zaczyna si sidmy". W kocu
zmar na zapalenie opucnej, a wraz z nim wygasa jego nienawi do cesar-
stwa wschodniego i gorcy zamiar wyprawy wojennej przeciw niemu, gdy
nie przyjto tam do wiadomoci, e zosta wyniesiony do wadzy cesarskiej.
Autor mwi, e po mierci filarchy
72
Waliasa, wadz po nim obj Teodoryk
73
.
[62a] Pisarz powiada, e wiele przecierpia w czasie podry morskiej i za-
ledwie wyszed z niej cao; przy okazji opowiada o cudownym zdarzeniu
z gwiazd, ktra spada na maszt statku i tak go obciya, e omal nie zato-
pia wszystkich. eglarze nazwali t gwiazd Urani. Wspomina te o papu-
dze. Mia j u siebie przez dwadziecia lat i doprowadzi do tego, e nie byo
prawie adnej czynnoci ludzkiej, ktrej by nie naladowaa: taczya, pie-
waa, woaa do ludzi wymieniajc ich imiona i robia wiele podobnych rzeczy.
Historyk powiada, e w czasie jego podry do Teb
74
i Soeny
75
, zwizanej
z badaniami historycznymi, zapragnli spotka si z nim przywdcy i wieszcz-
kowie barbarzycw z okolic Talmidy, czyli Blemmyesw
76
; do tego stopnia
zainteresowaa ich jego sawa. Zawieli mnie powiada a do samej Tal-
midy, tak e mogem zbada tamte okolice oddalone o pi dni drogi od Filai
i dotrze do miasta zwanego Prima, ktre niegdy byo najwikszym miastem
Tebaidy od strony barbarzycw. Dlatego Rzymianie nazwali je w swoim
jzyku Prima, co znaczy Pierwsze" i tak nazywa si ono i teraz, chocia
od dawna naley do barbarzycw, jak i cztery inne miasta: Foinikon, Chy-
ryda, Tapida i Talmida
77
.
Autor dowiedzia si, jak powiada, e znajduj si tam kopalnie szmaragdu,
ktre dostarczaj krlom egipskim tego kamienia w obfitoci. Wieszczkowie
barbarzyscy zachcali go do obejrzenia tych kopal
78
, lecz nie byo to moli-
we bez zezwolenia krla.
Opowiada zadziwiajc histori jakiego Libaniusza pochodzcego z Azji,
ktry przyby do Rawenny za panowania Honoriusza i Konstancjusza. Zna
dogbnie tajemnice, mia tak moc, powiada autor, e potrafi wpywa na
barbarzycw bez pomocy onierzy, co zreszt przyrzek uczyni. Potem da
71
W rzeczywistoci ponad siedem miesicy - patrz Cod. 53 przyp. 7.
72
73
W 418 r. Teodoryk I - syn Alaryka, wdz Gotw (418-451).
74
Patrz przyp. 64.
75
Soena (dzi. Asuan) - miasto w pd. Egipcie, port nad Nilem. Podr odby autor
w 423 r.
76
Blemmyesowie - plemi nomadw zamieszkujce terytoria midzy Nilem i Zatok
Arabsk.
77
Miasta w Egipcie.
78
Kopalnie znajdoway si w pobliu Berenike w Egipcie.
dowd tego, co obieca. Wie o tym dosza do cesarzowej Placydii i czarno-
ksinik ten zosta skazany na mier. Placydia miaa zagrozi Konstancjuszo-
wi, e rozejdzie si z nim, jeli Libaniusz, czarnoksinik i niewierzcy, pozo-
stanie wrd ywych.
Autor powiada, e Konstancjusz by z pochodzenia Iliryjczykiem z Pana-
isos, miasta w Kadii. Od czasw Teodozjusza Wielkiego
79
bra udzia w licz-
nych wyprawach wojennych, pniej jak ju mwiono, osign wadz cesar-
sk. By on czowiekiem w ogle godnym pochwa, nie przywizywa wagi
do dbr materialnych, dopki nie zwiza si [62b] z Placydia. Gdy po-
czy si z ni wzem maeskim, ogarna go dza pienidzy. Po mierci
Konstancjusza zewszd napyway do Rawenny skargi na niego od ludzi, kt-
rych skrzywdzi na ich majtkach, a lekkomylno Honoriusza i jego po-
krewiestwo z Placydia sprawiy, e proby te i moc prawa niczego tu nie
zdziaay.
Autor mwi dalej, e stosunek Honoriusza do wasnej siostry od czasu
mierci jej ma Konstancjusza by taki, e ich nieumiarkowane uczucie do
siebie i cige caowanie si w usta wzbudziy wrd wielu ludzi brzydkie po-
dejrzenia. Jednoczenie panowaa midzy nimi tak samo wielka nienawi
z powodu Spadusy i Elpidii (wychowanki Placydii), dla ktrych mia szcze-
glne wzgldy. Podziela je wobec nich w rwnym stopniu nadzorca domu
Leonteus. Wrogo ta doprowadzaa czsto do zamieszek w Rawennie (Placy-
dia bowiem otaczaa si tumem barbarzycw jeszcze od czasw swego zwiz-
ku z Ataulfem i maestwa z Konstancjuszem). Kada ze stron zadawala
ciosy drugiej; w kocu z powodu tak powstaej nienawici, ktra zaja miejsce
dawnego uczucia, doszo do tego, e zwyciy brat; skaza Placydi wraz
z jej dziemi na wygnanie do Bizancjum
80
. Jedynie Bonifacy dotrzyma jej
wiernoci. Gdy tylko mg, posya Placydii pienidze z Afryki, nad ktr
sprawowa rzdy i spieszy z kad inn przysug. Pniej zrobi wszystko,
by odzyskaa wadz cesarsk.
Autor informuje, e Honoriusz zachorowa na puchlin wodn i umar na
sze dni przed Kalendami wrzeniowymi
81
. Wysano listy na Wschd z wia-
domoci o mierci cesarza. W czasie, gdy je wysyano, bliej nie znany Jan
sam przechwyci wadz cesarsk
82
. W chwili swej proklamacji usysza gos,
ktry jakby pochodzi z jakiej wyroczni: Pada, nie stoi", na co tum jakby
dla zaegnania tych sw odpowiedzia: Stoi, nie pada".
Mwi dalej, e Bonifacy by nieustraszonym onierzem, wyrnia si
w wojnach z barbarzycami, przeciw ktrym czsto walczy bd z garstk
onierzy, bd z bardziej liczebnym wojskiem, a niekiedy w pojedynk.
Jednym sowem, stosujc rne sposoby uwolni Afryk od masy barbarzycw
79
80
Bizancjum, czyli Konstantynopol.
81
27 VIII.
82
Patrz przyp. 68.
rnych plemion. By zagorzaym rzecznikiem sprawiedliwoci i nie przywi-
zywa wagi [63a] do bogactwa.
Dokona on czego takiego: pewien wieniak mia on o nadzwyczajnej
piknoci, ktr uwid mu jaki barbarzyca z wojsk sprzymierzonych. Wie-
niak zwrci si do Bonifacego ze skarg na t zniewag. Bonifacy zapyta
o odlego dzielc ich od tego miejsca i o nazw pola, na ktrym popeniono
cudzostwo, po -czym odesa skarcego i nakaza mu wrci nazajutrz. Wie-
czorem, w tajemnicy przed wszystkimi, popdzi na to pole, oddalone o sie-
demdziesit stadiw
83
i zasta tam barbarzyc picego u boku cudzoonicy.
Obci mu gow i powrci z ni w nocy. Kiedy wieniak przyszed naza-
jutrz zgodnie z rozkazem, Bonifacy wrczy mu gow barbarzycy pytajc,
czy j poznaje. Przeraony tym widokiem czowiek sta osupiay, potem do-
piero zrozumia, bardzo dzikowa mu za wymierzenie sprawiedliwoci i od-
szed z radoci.
Kada wielka posiado rzymska, powiada autor, zawiera w sobie to wszy-
stko, co moe posiada podobne co do wielkoci miasto: hipodrom, place pu-
bliczne, witynie, fontanny i kilka ani. Std te pisarz wykrzykuje: Jedna
posiado jest miastem! Miasto kryje w sobie tysic miast!" Istniay rwnie
anie publiczne, przeogromne. anie zwane Termami Antonina posiaday
dla uytku kpicych si 1600 ustawionych w szeregach aw, wykonanych
z gadzonego marmuru. Termy Dioklecjana miay ich prawie dwa razy wicej.
Mury miejskie Rzymu zmierzy geometra Ammon
84
w czasach, gdy Gotowie
przypucili pierwszy atak na miasto i stwierdzi, e ich obwd liczy dwadzie-
cia jeden mil
85
.
W wielu rodzinach rzymskich, powiada autor, roczne dochody z ich posia-
doci wynosiy okoo czterech tysicy funtw
86
zota, nie liczc zboa, wina
i wszystkich innych produktw, ktrych warto, gdyby je sprzedano, prze-
wyszyaby trzykrotnie dochody w zocie. Rodziny rzymskie sytuowane na
drugim po tamtych miejscu dysponoway dochodami 1500 i 1000 funtw
87
.
Probus
88
, syn Olimpiusza, ktry sprawowa urzd pretora w czasie, gdy na
tronie zasiada uzurpator Jan, wyda 1200 funtw
89
zota. Mwca Symmach,
czonek senatu, o skromnej pozycji, wydawa przed zdobyciem Rzymu 2000
funtw w czasie, gdy pretorem by jego syn [63b], Symmach
90
. Maksimus,
jeden z przedsibiorczych bogaczy wyda w zwizku ze sprawowaniem przez
jego syna urzdu pretora 4000 funtw. Pretorzy dawali igrzyska publiczne
trwajce siedem dni.
83

84
Ammon - osoba skdind nie znana.
85
Mila - patrz przyp. 35; 21 mil = 31 038 m.
86
Funt (waga) - patrz Cod. 63 przyp. 73; 4 ty. funtw zlota = 1309,8 kg zota.
87
Funt (warto) - patrz Cod. 63 przyp. 55; 1500 funtw = 1,5 mln sestercw.
88
Probus - z innych rde nie znany.

89
To znaczy 392,94 kg zota.
90
Quintus Fabius Memmius Symmachus - prefekt w 406 r.
Pisarz utrzymuje, e droga wdrujcego Odyseusza
91
nie biega przez Sy-
cyli, lecz daleko od granic Italii i e jego zejcie do Hadesu odbyo si na
brzegu Oceanu, gdzie dugo bdzi. Spiera si na rne sposoby, by udowod-
ni swoje twierdzenie. My przeczytalimy wiele dzie rnych pisarzy, ktrzy
zgadzaj si z nim w tych sprawach.
Teodozjusz, mwi autor, odesa z Konstantynopola Placydi i jej dzieci,
by przeciwstawi si uzurpatorowi
92
. Placydia odzyskaa godno Augusty,
a Walentynianowi przywrcono tytu nobilissimosa. Wraz z nimi Teodozjusz
wysa armi z dowdc obu wojsk, Ardaburiosem, na czele, towarzyszy mu
jego syn Aspar i jako trzeci Kandydian.
Magister officiorum, Helion
93
, ktrego Teodozjusz wysa do Tessaloniki
91
,
woy na Walentyniana w teje Tessalonice paszcz Cezara; Walentynian mia
wwczas pi lat. Kiedy schodzili na ld, Ardaburiosa zagarnli onierze uzur-
patora i odesali do niego; uzurpator rozmawia z nim przyjanie. Jego syna
i Placydi ogarno przygnbienie i smutek. Kandydian zdobywajc wiele miast
i dokonujc wspaniaych czynw usiowa rozproszy smutek i doprowadzi
ich do rwnowagi ducha. Potem uzurpator Jan zgin zamordowany i Placy-
dia wraz z synem Cezarem wjechaa do Rawenny, Helion, magister i patry-
cjusz opanowa Rzym i w obecnoci wszystkich, ktrzy si tam zjechali, wo-
y cesarski paszcz na Walentyniana majcego wwczas siedem lat. Na tych
wydarzeniach koczy si opowiadanie.
81
Przeczytalimy niewielki utwr Teodora
1
O magii w Persji i o tym, co j
odrnia od prawdziwej wiary
2
w trzech ksigach. Autor dedykuje go Ma-
stubiosowi, biskupowi sufraganowi przybyemu z Armenii. W pierwszej ksi-
dze wykada przeklt doktryn Persw, ktrej naucza Zarades, czyli nauk
o Zoroamie. Ujmuje j jako zasad wszystkiego i nazywa Losem. Powiada,
e Zoroam speniajc ofiar z pynu, by zrodzi Hormisdasa, zrodzi jedno-
czenie i Szatana, mwi te o pomieszaniu krwi [64a] u nich obu. Krtko
mwic, wykada ich bezbon i niezmiernie ohydn nauk dosownie, po
czym zwalcza j w teje ksidze pierwszej. W dwch nastpnych ksigach
daje szczegowy wykad zasad prawdziwej wiary zaczynajc od stworzenia
wiata i w ten sam sposb mwi o asce, tyle e w oglnym zarysie.
91
Odyseusz - mityczny krl Itaki, gwny bohater Odysei Homera.
92
Patrz przyp. 68.
93
Helion cieszy si szczeglnymi wzgldami cesarza Teodozjusza II (por. Sokrates Hi-
storia Kociola, VII 20; PG, 67, kol. 780). Magister officiorum ustanowiony za Kon-
stantyna Wielkiego (patrz. Cod. 13 przyp. 2), urzd pierwszego marszaka nadwornego.
94
Tessalonika (dzi. Saloniki) - miasto nad Zatok Termajsk w Macedonii (Grecja).
1
Teodor Antiocheczyk - patrz Cod. 4 przyp. 1.
2
Utwr zagin. Sowo magia" w tytule oznacza doktryn magw perskich, czcicieli
ognia.
Ten Teodor pochodzi, jak mi si wydaje, z Mopsuestii
3
; gosi on, zwaszcza
w ksidze trzeciej, herezj nestoriask
4
i staje w jej obronie, ponadto opo-
wiada nieprawdopodobne rzeczy o powrocie grzesznikw do stanu niewinnoci.
82
Przeczytalimy Histori po Aleksandrze Deksypa
1
w czterech ksigach. Prze-
czytalimy te jego drugi Skrt historii
2
omawiajcy pobienie gwne wyda-
rzenia a do panowania Klaudiusza. Przeczytalimy nadto jego Dzieje Scy-
tw
3
, w ktrych opisuje walki, jakie prowadzili ze sob Rzymianie i Scytowie
oraz ich czyny godne pamici
4
.
Autor pisze stylem czystym, lubi emfaz i wznioso, jest (mgby kto po-
wiedzie) drugim Tukidydesem
5
, a nawet pisze janiej, zwaszcza w Dziejach
Scytw.
Zaczyna, od czasw poaleksandrowych, mianowicie od mierci krla Ale
ksandra
6
i opowiada, jak wadza krlewska w Macedonii przypada w udziale
bratu Aleksandra, Aridajosowi, zrodzonemu z Filiny z Larissy i Filipa
7
, i jed-
noczenie synowi Aleksandrowi majcemu si urodzi z Roksany (pozosta-
wi j bowiem z podem w onie) oraz towarzyszom broni Perdikkasa
8
, kt-
rych Macedoczycy wybrali do sprawowania regencji w imieniu ich obu.
Mwi te, jak podzielono imperium Aleksandra. Terytoria w Azji podzie-
lono w sposb nastpujcy: Ptolemeusz, syn Lagosa, otrzyma wadz nad ca-
ym Egiptem, Libi i dalszymi ziemiami, ktre granicz z Egiptem; Kleomenes,
ktrego krl Aleksander postawi na czele tej satrapii
9
zosta sprowadzony
do roli podlegego Ptolemeuszowi; Laomedon z Mityleny
10
zosta wyznaczony
do sprawowania rzdw w Syrii, Filotas w Cylicji, Piton w Medii,
3
Mopsuestia - miasto w Cylicji, w pd.-wsch. czci Azji Mniejszej.
4
Teodor zmar w 428 r., a wic zanim Nestoriusz zosta patriarch Konstantynopola (patrz Cod. 16
przyp. 3), niemniej by protoplast nestorianizmu.
1
Patrz Cod. 77 przyp. 3. Kontynuacj Historii po Aleksandrze jest dzieo Eunapiusza
(por. Cod. 77). Deksyp zawar w Historii po Aleksandrze dzieje diadochw. Dzieo zacho-
wane w urywkach (wyd. F. Jacoby,. FGH, t. II A, s. 475-479); por. R.E., t. V (1905),
kol. 288.
2
Bya to Kronika historyczna prawdopodobnie w 12. ksigach, obejmujca okres tysic-
lecia, doprowadzona do koca panowania cesarza Klaudiusza II (patrz Cod. 77 przyp. 4),
zachowana we fragmentach (wyd. F. Jacoby FGH, t. II A, s. 452 nn.).
3
Zachowane w urywkach (wyd. F. Jacoby FGH, t. II A, s. 456-461, 466-475). Scytami nazywa
autor ludy germaskie, zwaszcza Gotw.
4
Walki trway w latach 238-270.
5
6
Aleksander Macedoski - patrz Cod. 58 przyp. 2.
7
Filip II - patrz Cod. 61 przyp. 7.
8
Perdikkas - wybitny wdz wojsk Filipa II i Aleksandra Macedoskiego.
9
Satrapia - w staroytnej Persji prowincja zarzdzana przez satrap.
10
Mitylena (dzi. Mitilini) - najwiksze i najwaniejsze miasto wyspy Lesbos na Morzu Egejskim.
Eumenes w Kapadocji, Paflagonii i nad terytoriami, ktre rozcigaj si
w kierunku Morza Czarnego a do Trapezuntu
11
, Antygon w Pamfilii i Cy-
licji a po Frygi, Asander w Karii, Menander w Lidii, Leonat we
Frygii nad Hellespontem [64b].
Talk zaatwiono sprawy w Azji. W Europie wadc Tracji i Chersonezu zo-
sta Lizymach; Antypater otrzyma wadz nad wszystkimi Macedoczykami,
Grekami, Ilirami, Trybalami
12
, Agrianami i nad caymi czciami kontynentu,
ktrych naczelnym i autokratycznym wodzem uczyni go jeszcze Aleksander.
Trosk i pen opiek nad wadz krlewsk powierzono Kraterosowi by to
u Macedoczykw najwyszy zaszczyt. Perdikkas obj dowdztwo po Hefaj-
stionie
13
.
Wadcami wszystkich Hindusw byli Poro i Taksyles. Poro panowa nad
ludnoci osiad midzy rzekami Indus i Hydaspes, Taksyles nad pozo-
sta. Jaki Piton rzdzi ludami ssiednimi z wyjtkiem Paramisadw. Ludy
graniczce z Hindusami, yjce u stp gr Kaukazu, dostay si pod wadz
Baktryjczyka Oksyartesa, rodzica Roksany, z ktrej zrodzi si syn po mierci
swego ojca, Aleksandra. Lud macedoski nada chopcu imi jego ojca, Alek-
sandra. Arachosiami i Gedrosianami rzdzi Sybirtios. Solijczyk Stasanor pa-
nowa nad Arejami i Drangami. Wadza Filipa rozcigaa si na Sogdia-
nw
14
, Radafernesa na Hirkanw
15
, a Neoptolemosa na Karmani
16
.
Persw podporzdkowano Peukestesowi. Krlestwo Sogdiany przypado Oro-
piuszowi, ktry nie sprawowa tam wadzy odziedziczonej po ojcu, lecz z na-
dania Aleksandra. Kiedy los sprawi, e zosta oskarony o bunt i usunity
od wadzy, wwczas j podzielono. Babiloczycy i ludy mieszkajce midzy
Tygrysem i Eufratem otrzymay jako wadcw: pierwsi Seleukosa, drudzy,
ci z Mezopotamii Archelaosa. Taka bya liczba ludw i ich wadcw, kiedy
Perdikkas po mierci Aleksandra rozdzieli wadz. Autor opisuje jeszcze inne
wydarzenia, ktre w wikszoci wypadkw, podobnie jak w powyszych, po-
zostaj w zgodzie z tym, co pisze Arrian
17
.
11
Trapezunt (dzi. Trabzon) - miasto we wschodniej czci Pontu, w Azji Mniejszej.
12
Trybalowie - szczep tracki zamieszkujcy tereny midzy grami Hajmos a Dunajem.

13
Hefajstion - jeden z dowdcw i przyjaciel Aleksandra Wielkiego, zmar w r. 325
przed Chr.
14
Sogdianowie - mieszkacy Sogdiany, krainy w Azji rodkowej, na pn. od Baktriany.
15
Hirkanowie - mieszkacy Hirkanii, kraju na pd.-wsch. od Morza Kaspijskiego.
16
Karmania - prowincja perska nad Zatok Persk.
17
Por. Cod. 92.
Przeczytalimy dwadziecia ksig historii Dionizjusza z Halikarnasu
1
. Autor
zaczyna od przybycia Eneasza
2
do Italii po zburzeniu Troi, omawia ze zbyt-
nimi szczegami zaoenie Rzymu, narodziny Remusa i Romulusa
s
, jednym
sowem opowiada po kolei o wszystkich wydarzeniach a do wybuchu wojny
midzy Rzymianami i Pyrrusem
4
z Epiru; kreli rwnie dzieje Pyrrusa ko-
czc na trzecim roku sto dwudziestej smej olimpiady
5
[65a], od ktrej, po-
wiada, zacz swe dzieo Polibiusz z Megalopolis
6
.
Rozkwit ycia i twrczoci autora przypad na czasy Augusta
7
. Przyjecha
do Italii w chwili, gdy wygasa wojna domowa, ktr wydali sobie August
i Antoniusz
8
. Mieszka w Rzymie, jak mwi, dwadziecia dwa lata, dokad-
nie pozna jzyk aciski, jak i staroytnoci rzymskie. Tak przygotowany we
wszystkim, co dotyczy historii, przystpi do pracy.
W stylu i sownictwie jest nowatorski, zmusza swj jzyk do unikania prze-
citnoci. Szczegowe opowiadanie pozwala autorowi na bezpretensjonalne
wyraanie myli, ale nie wiedzie go do oschoci pozbawionej wdziku. Autor
posuguje si w niemaym stopniu dygresj, dziki czemu daje czytelnikowi
wytchnienie, strzee go od przesytu w lekturze i przywraca mu siy. Krtko
mwic, pikno jzyka pisarza, ukryte w opowiadaniach i szczegowych dy-
gresjach, poprawia styl majcy skonno do szorstkoci.
84
Przeczytalimy skrt w piciu ksigach historii tego samego autora
1
, ujtej
w dwadziecia ksig. Wydaje si, e tu przeszed sam siebie w wytwornoci,
jednak pozbawionej wdziku. Jest przede wszystkim poyteczny, poniewa
poza wiadomociami koniecznymi niczego nie wprowadza do swego opowia-
1
Dionizjusz z Halikarnasu (ok. 60-ok. 5 r.) - historyk i krytyk literacki, autor Daw-
nych dziejw rzymskich, z ktrych zachoway si ksigi I-XI, wycigi oraz fragmenty z in-
nych ksig (u Konstantyna Porfirogenety). Utwr obejmowa histori Rzymu do r. 422
przed Chr. (wyd. A. Kiessling, t. I-IV, Leipzig 1860-1870; C. Jacoby, t. I-IV, Leipzig
1885-1905) potraktowan na tle dziejw powszechnych.
2
Eneasz - mityczny syn Anchizesa i Afrodyty, jeden z Trojan walczcych w obronie
swego miasta.
3
Remus i Romulus - blinita, synowie Rei Sylwii i boga Marsa. Romulus - zaoyciel Rzymu.
4
Pyrrus - wadca Epiru, (319-272). Epir - kraina w pn.-zach. czci Grecji.
5
Olimpiada - patrz Cod. 69 przyp. 6.
6
Polibiusz (ok. 200-118 r.) - autor Historii (powszechnej) w 40. ksigach, zacz swe dzieo od r.
264 p.n.e. i doprowadzi do r. 144.
7
Oktawian August - patrz Cod. 57 przyp. 7.
8
Antoniusz - patrz Cod. 57 przyp. 6. Wojna zakoczya si bitw pod Akcjum w 31 r. przed Chr.,
w ktrej klsk ponis Antoniusz.
1
Patrz Cod. 83, przyp. 1. Skrt (Synopsis) nie zachowa si.
dania. A jednak mgby kto powiedzie, e autor wydaje rozporzdzenia
z berem w rku; przez swoj jasno i zwizo oraz ukad dziea i sow-
nictwo daje pewn dwiczno, ktra w uszach uczestnikw lektury brzmi
jako zbyt surowo. Mimo to jego sty nie jest odpowiedni dla skrtu, jak
nie odpowiada rwnie dzieu historycznemu, zupenemu i skoczonemu. Jest
rzecz jasn, e ten pisarz y wczeniej od Diona Kokcejana
2
i Appiana
z Aleksandrii
8
, ktrzy opracowali dzieje rzymskie.
85
Przeczytalimy dzieo Przeciw manichejczykom Herakliana
1
, biskupa Chalcedonu
ujte w dwudziestu ksigach.
Styl autora jest zwarty i prosty, jest te czasami wzniosy, lecz nie traci
na jasnoci; jasno miesza si u autora z wielkoci, tak jak u tego, kto jzyk
potoczny czy z attyckim i kieruje dziemi, ktre wiod [65b] spr (jeli
tak mona powiedzie) w superattycyzmie.
Autor zwalcza to, co u manichejczykw nazywa si ewangeli i Ksig Gi-
gantw, i Skarbcami. Wylicza tych wszystkich, ktrzy przed nim pisali o bez-
bonoci manichejskiej: Hegemoniusza
2
, ktry spisa dysputy Archelaosa
3
z Ma-
nesem; Tytusa
4
, ktry prawdopodobnie pisa przeciw manichejczykom czy ra-
czej przeciw utworom Addasa; Jerzego z Laodycei
5
, ktry posuy si pra-
wie takimi samymi, jak Tytus, dowodami przeciw bezbonoci; Serapiona
6
,
biskupa Tmuis; Diodora
7
, ktry pokona manichejczykw w dziele zoonym
z dwudziestu piciu ksig, a w pierwszych szeciu zamyla o zwalczeniu tez
ewangelii ywej wrd manichejczykw, lecz nie dokona tego, obali tylko
to, co napisa Addas, a co nosi tytu Korzec.
2
Kasjusz Dion Kokcejan - patrz Cod. 71 przyp. 1.
3
1
Heraklian y \v VI w.; dzieo jego zagino, podobnie jak i inne pisma. Pogldy au-
tora na manicheizm (synkretyczny system religijny utworzony w III w. w.Persji przez Ma-
niego; system oparty gwnie na walce dobra ze zem) przedstawi Focjusz na pocztku
swego traktatu Przeciw manichejczykom (wyd. PG, 102, kol. 15-263).
2
Hegemoniusz (III/IV w.) spisa omawian dysput ok. 350 r. w pracy Skarbiec praw-
dziwy, zachowanej w przekadzie aciskim z IV w. (wyd. PG, 10, kol. 1405-1528); por.
SWP, s. 182. Hegemonius Acta Archelai (wyd. C. H. Bergson, [w:] GCS, t. 16 (1906)).
3
Archelaos - biskup Karrha (por. Focjusz wyd. PG, 102, kol. 40 BC; 44 BC).
4
Tytus - biskup Bostra (362-371), pisma jego zachoway si czciowo (wyd. PG, 18,
kol. 1069-1264).
5
Jerzy z Laodycei w Syrii - biskup-arianin z pierwszej poowy IV w., wspautor roz-
prawy teologicznej o Trjcy witej; napisa traktat przeciw manichejczykom, por. SWP,
s. 229.
6
Serapion (zm. ok. 362 r.) - egipski biskup Tmuis, autor m.in. zachowanego dziea
Przeciw manichejczykom (wyd. R. P. Casey, Cambridge (Mass.) 1931; PG, 40, kol. 900-
-924); por. SWP, s. 354-355.
7
Diodor Antiocheczyk, biskup Tarsu (patrz Cod. 18 przyp. 4), autor komentarzy do
Pisma witego i innych dzie teologicznych, ktre zachoway si jedynie we fragmentach; por.
Cod. 102, 223; SWP, s. 119-120.
W kolejnych swoich ksigach wyjania i tumaczy posugiwanie si cytatami
z Pisma witego, ktre manichejczycy przyswoili sobie, by osign zamie-
rzony cel. Podobnie ma si rzecz z Diodorem.
Przywodzc na pami pisma Ojcw (jak najpoboniejszy Heraklian sam ich
nazywa) wyjania mimochodem to, co wyrazili sabiej, a to, co pominli, sam
uzupenia dokadnie; to, co powiedzieli zadowalajco, przyjmuje w caoci,
dodajc do tego wasne przemylenia. Ten czowiek tchnie si czerpan z filo-
zofii; posiada rwnie wietn znajomo innych nauk i dlatego z ogromn
gwatownoci zbija fantazje manicheizmu, a dziki znajomoci realiw zwal-
cza ich nieprawdopodobne brednie o Bycie.
Prac przeciw manichejczykom w dwudziestu ksigach napisa autor dla
Achiliusza, ktry go prosi o ni i ktrego nazywa swym wiernym, godnym
poaowania dzieckiem. Istotnie, Achiliusz widzc, jak rozpowszechnia si
herezja manichejczykw, zada, eby wzniesiono przeciw niej ten pisany
pomnik i eby go napisano na ostateczne zwycistwo.
Ten bardzo pobony Heraklian y w czasach...
86
Przeczytalimy Listy
1
w. Ojca Jana Chryzostoma, ktre napisa do r-
nych osb po niesprawiedliwym i nieludzkim skazaniu go na wygnanie
2
.
Wrd [66a] najbardziej wartociowych s te, ktre w liczbie siedemnastu
skierowa do witobliwej diakonissy Olimpiady i do Innocentego
3
, biskupa
Rzymu. Autor opowiada, o ile jest to moliwe w formie listu, o tym co go
spotkao.
W listach posuguje si swoim zwykym sposobem pisania. Ich styl jest
wspaniay, jasny, wdzik kwitnie wraz ze sztuk przekonywania. Wydaje si,
e autor woy wicej troski w kompozycj listw do Olimpiady, chocia
zostay one napisane bez zbytniego uwzgldniania gatunku epistolograficznego,
gdy wymowa faktw bya silniejsza od regu jzyka.
87
Przeczytalimy Przygody Leukippy i Klitofonta Achillesa Tacjusza
1
z Alek-
sandrii zawarte w omiu ksigach. Jest to romans opowiadajcy o jakich nie-
zwykych rodzajach mioci. Jego sownictwo i kompozycja wydaj mi si
wspaniae. Autor wprowadza waciwie ujte figury, o ile si nimi posuguje.
1
Patrz Cod. 25 przyp. 1. Zbir listw z ok. 240 r. zachowa si (wyd. PG, 52, kol.
529-760; A. A. Malingrey, [w:] SCh, t. 13
bis
, 1968 - wraz z yciorysem Olimpiady).
2
W 403 r.; por. Cod. 59.
3
1
Achilles Tacjusz - pisarz z II w.; utwr zachowa si (wyd. Ebbe Vilborg, Almquist,
Wiksell, Stockholm 1955).
Okresy retoryczne s w wikszoci zwarte, jasne, przyjemne; sw harmoni
i wdzikiem mile pieszcz ucho, lecz przekraczajca wszystko sprono i wul-
garnc uczu szpec cay pomys pisarza i jego trud. Dla chccych przeczy-
ta t powie, bdzie ona lektur plugaw, przed ktr trzeba ucieka.
W strukturze i ukadzie opowiada wykazuje wiele podobiestwa do wszyst-
kich romansw Heliodora
2
, oprcz imion osb i owej ohydnej nieprzyzwoitoci.
88
Przeczytalimy ksik w rodzaju dziea historycznego Akta Soboru Ni-
cejskiego
1
obejmujce trzy tomy.
Autor powiada, ze biskup Kordoby Hozjusz
2
oraz rzymscy kapani
Biton i Wincenty reprezentowali na Soborze biskupa Rzymu, Sylwestra'.
Obecny by tam rwnie sam biskup Antiochii, Eustacjusz
4
. Aleksander pia-
stujcy wwczas godno kapana, reprezentowa biskupa Konstantynopola,
Metrofanesa
5
, ktrego zatrzymaa bardzo podesza staro przekroczy on
ju ponad sto lat swego ycia. Wrd innych przyby take biskup Aleksandrii,
Aleksander
6
, wraz z Atanazjuszem
7
, ktry pniej zosta jego nastpc na tro-
nie biskupim. Przyby nadto biskup Jerozolimy [66b] Makarios
8
i wielka licz-
ba innych biskupw i ksiy.
Sobr zgromadzi si, powiada autor, w szesnastym roku panowania Kon-
stantyna
9
; sesje trway do dwudziestego drugiego roku i szeciu miesicy rz-
dw cesarza, czyli sze i p roku od zwoania Soboru
10
. Potpiono na nim
Ariusza
11
, mwi autor, i oboono kltw. Pniej ubiega si on o ponowne
przyjcie go na ono Kocioa, w czym pomagali mu Euzebiusz
12
, biskup Niko-
medii i Eutocjusz, arianin wywicony na kapana, ktrego Konstantyna, siostra
cesarza, bdc na ou mierci, umiecia przy swoim bracie.
Ci wic pieszyli si z wprowadzeniem Ariusza do Kocioa, lecz sprawie-
dliwo Boa nie pozwolia wrogowi drwi ze swojej wityni i jej otarza
2
1
2
Hozjusz (zm. 357/358) - biskup Kordoby, autor listw, kanonw dyscyplinarnych,
przyjaciel Konstantyna Wielkiego (patrz Cod. 13 przyp. 2); dziea jego zaginy.
3
Sylwester I - papie (314-335).
4
Eustacjusz - patriarcha Antiochii (324/325-330) zwalcza arian, za co zosta skazany na wygnanie
do Tracji, gdzie zakoczy ycie; por. SWP, s. 139.
5
Metrofanes - patriarcha Konstantynopola (306/307-314).
6
Aleksander (zm. w 328 r.) - biskup Aleksandrii.
7
Atanazjusz - patriarcha Aleksandrii (328-373).
8
Makarios I - patriarcha Jerozolimy (314-333).
9
W 325 r. Konstantyn Wielki - patrz Cod. 13 przyp. 2.
10
Liczba lat podana przez Focjusza nie ma adnego pokrycia w rdach historycznych.
11
Ariusz (ok. 256-335) - aleksandryjski pisarz i filozof chrzecijaski, twrca arianizmu.
12
Euzebiusz - pniejszy patriarcha Konstantynopola (339-341). Nikomedia - patrz Cod. 62,
przyp. 6.
skazaa go na mier
13
w ustpie publicznym i to w dniu, w ktrym on sam
i jego zwolennicy postanowili tym powrotem zbezczeci Koci Boy i jego
wito. Koniec Ariusza dokona si publicznie, gdy ustp by w pobliu
Forum. Autor pisze, e Konstantyn Wielki na wiadomo o tym ucieszy si,
gdy Nieprzekupna Sprawiedliwo przecia swoim wyrokiem jego wahania.
Cesarz wysa listy do wielu adresatw z wiadomoci o sprawiedliwym kocu
Ariusza.
Tak opowiada autor i jest tu zgodny z Atanazym Wielkim
14
, Teodoretem
15
i wieloma innymi
16
. Niektrym wydawao si, e powinni napisa, i to nie
w czasach Konstantyna Wielkiego, lecz za panowania jego syna, Konstancju-
sza
17
, tak haniebnie znikn Ariusz ze wiata ludzi.
Taka jest ta ksika. Imi jej autora nie zostao wymienione w tytule. W in-
nym rkopisie, ktry zawiera ten sam tekst, natrafiem w tytule na imi Gela-
zjusza
18
, biskupa Cezarei Palestyskiej.
Styl pisarza znia si do przecitnoci i zupenej miernoci jzyka. Kt to
jest w Gelazjusz? Nie potrafi tego dociec do koca. Do chwili obecnej na-
trafilimy, mona sdzi, na ksiki trzech lub przynajmniej dwch Gelazju-
szw, biskupw Cezarei Palestyskiej. Co do ksiek, ktre znalelimy, jedna
jest napisana przeciw anomejczykom
19
, dwie dalsze zajmuj si sprawami ko-
cielnymi. O jednej z tych ksiek dopiero co wzmiankowalimy [67a].
Omawiana ksika, w kopii, ktr znalelimy z imieniem autora, nosi wspo-
mniany ju tytu: Gelazjusza biskupa Cezarei Palestyskiej Historia Kocioa
w trzech ksigach. Zaczyna si ona nastpujco: Akta witego i wielkiego
Soboru ekumenicznego biskupw, zwoanego ze wszystkich niemal prowincji
wiata rzymskiego oraz z Persji, itd."; koczy si na zgonie Konstantyna Wiel-
kiego, ktry na ou mierci otrzyma wit kpiel odpuszczenia grzechw;
obmya go ona z brudw, jakie czowiek normalnie cignie za sob przez
cae ycie.
Przyj on Chrzest, powiada autor, do ktrego przygotowywa go i dopro-
wadzi pewien prawowierny, a nie heretyk, jak utrzymywali niektrzy. Ter-
min Chrztu zosta przesunity, gdy najgortszym yczeniem cesarza byo
otrzyma Chrzest z wody Jordanu.
Autor mwi o sobie, e szczyt jego ycia i twrczoci przypad na czasy
13
w. Atanazy, biskup Aleksandrii (patrz Cod. 32 przyp. 1, 2), tak opisuje mier
Ariusza: Ariusz... wszed do ustpu zapewne dla wyprnienia si i nagle, jak napisano,
przechyliwszy si, rozpkl si na poy (Dzieje Apostolskie 1, 18) i run na ziemie., i du-
cha wyzion." (List do Serapiona z Thmuis wyd. PG, 25, kol. 685-690, cyt wedug:
A. Bober Antologia patrystyczna, Krakw 1965, s. 119; por. tame, przyp. 1).
14
Patrz Cod. 32 przyp. 1, 2.
15
16
Por. Cod. 127.
17
Konstancjusz II cesarz (337-361).
18
19
Anomejczycy - skrajni arianie, wyznajcy, e Syn Boy jest w niczym nie podobny
(anomoios) do Ojca"; por. SWP, s. 49/50; patrz Cod. 4 przyp. 2.
Bazyliskusa
20
, ktry obali Zenona
21
i zasiad na tronie jako uzurpator. Autor
przeczyta akta Soboru, spisane na starych pergaminach, kiedy jeszcze prze
bywa w domu rodzinnym. Majc je w pamici zebra nadto potrzebne dane
rwnie z innych rde pisanych i na tej podstawie opracowa swoje dzieo.
Przywodzi on z pamici sowa jakiego Gelazjusza, ktrego raz nazywa Gela-
zjuszem, raz Rufinem. Powiada, e jego ojczystym miastem jest Cyzyk
22
i e
jego ojciec by kapanem w rodzinnym miecie. Taki jest autor tej ksiki i ta-
ka jest sama ksika.
89
Nastpny utwr nosi tytu: Przedmowa biskupa Cezarei Palestyskiej do
kontynuacji Historii Kocioa Euzebiusza Pamfila
1
. Autor zaczyna od sw:
Inni, ktrzy zamierzali napisa i chcieli pozostawi pamici opis wydarze
itd".
Powiada, e jest siostrzecem Cyryla
2
, biskupa Jerozolimy i e on go za-
chci do napisania tej pracy. Mymy jednak znaleli w innych rdach wia-
domo, e Cyryl i w Gelazjusz
3
przetumaczyli na jzyk grecki utwr Rzy-
mianina Rufina
4
, historii sami nie napisali. Jest rzecz oczywist, e autor
jest starszy od poprzedniego, jeli istotnie jego rozkwit przypad na czasy
Cyryla z Jerozolimy. Gelazjusz rni si od tamtego swym bardziej potoczy-
stym stylem. Obaj [67b] zreszt s duo gorsi od autora pracy przeciw ano-
mejczykom
5
. Tamten Gelazjusz by rwnie biskupem teje Palestyny, lecz
w dziki swemu stylowi, wszechstronnej wiedzy i metodom rozumowania,
ktrymi si posugiwa w sposb prymitywny i tak, e nie potrafi tego okre-
li, stawia dwu pozostaych w rzdzie duo niszym w literaturze. Czy to
jeden z nich napisa ten utwr po zebraniu z czasem materiaw i doda to,
czego w nich brakowao, nie mogem jeszcze rozstrzygn.
20
21
Patrz Cod. 78 przyp. 3 i 5.
22
Cyzyk (gr. Kysiko) - miasto we Frygii, w Azji Mniejszej.
1
Euzebiusz z Cezarei - patrz Cod. 1 przyp. 4 i Cod. 21 przyp. 1.
2
Cyryl I - biskup Jerozolimy (351-386).
3
Jest to inny Gelazjusz ni w Cod. 15 przyp. 2. Gelazjusz z Cezarei umar w 395 r.,
nie mg wic przetumaczy Historii Kocioa Rufina (wyd. PL, 21, kol. 462-540), ktra
powstaa najwczeniej w 402 r. (por. SWP, s. 347); tekst przekadu aciskiego wyda
Th. Mommsen, [w:] GCS, t. 9, 1-2, 1903, 1909. F. Winkelmann Untersuchungen zur Kir-
chengeschichte des Gelasios von Kaisaireia, Berlin 1966. (Por. Cod. 88).
4
Rufin (354-410) - kapan Kocioa w Akwilei, teolog, uczony, tumacz z jzyka grec-
kiego na acin.
5
Por. Cod. 88, 102.
90
Przeczytalimy dzieo Libaniusza
1
w dwch tomach. Autor jest lepszy
w swych fikcyjnych mowach i wiczeniach ni w pozostaych pismach. W in-
nych mianowicie pismach zbyt wielki wkad pracy i przesadna dbao o j-
zyk zepsuy ich naturalny i (jeli tak mona rzec) spontaniczny wdzik i urok,
doprowadziy do niejasnoci wynikajcej ze wstawek, a czasem z pominicia
tego, co jest niezbdne. Co do reszty pisma autora stanowi wzr i regu
stylu attyckiego. Zasyn rwnie w sztuce epistolograficznej. Istnieje wiele
jego rnych pism.
91
Przeczytalimy Histori Aleksandra
1
Arriana
2
w siedmiu ksigach. Autor
mwi w nich o ukadach zawartych z Ateczykami i innymi Grekami, oczy-
wicie z pominiciem Lacedemoczykw
3
, o przeprawie do Azji
4
i o tym,
jak w trzech bitwach Aleksander cakowicie pokona Persw: wpierw nad
Granikiem
5
, gdzie satrapowie Dariusza zgromadzili wojsko zoone z dwu-
dziestu tysicy jedcw i prawie takiej samej liczby piechurw, pobi ich
wszystkich; pod Issos
6
zmusi do ucieczki samego Dariusza i ca jego wit,
wzi do niewoli jego dzieci i on; pod Arbel
7
czy w Gaugameli
8
odnis
nad nim ostateczne zwycistwo.
Autor opowiada, e Dariusza zamordowali w czasie ucieczki jego najblisi,
e jego otoczenie obwoao w jego miejsce krlem Bessosa i e Aleksander
pniej pochwyci Bessosa, okaleczy go i skaza na mier za bunt przeciwko
Dariuszowi
9
.
1
Libaniusz z Antiochii (314-393) - sofista i retor w Konstantynopolu, prawdopodobnie
nauczyciel retoryki Bazylego Wielkiego (por. Cod. 141, 142, 143, 144) i Jana Chryzosto-
ma (por. Cod. 25, 86). Pisma jego zachoway si niemal w caoci, w tym zbir korespon-
dencji zawierajcy 1544 listy (wyd. R. Foerster, Leipzig 1903-1914); por. T. Sinko Lite-
ratura grecka, t. III, cz. 2, s. 44-64.
1
Utwr znany bardziej jako Wyprawa Aleksandra Wielkiege (Anabaza), najsynniejsze
dzieo autora (wyd. A. G. Roos, Leipzig 1907).
2
3
Por. Arrian, Anabaza I l (336 r. przed Chr.). Lacedemoczycy - Spartanie.
4
Tame, I 11.
5
Granik - rzeka w Mizji, w Azji Mniejszej; nad Granikiem Aleksander Wielki zwy-
ciy w 334 r. przed Chr. wojsko Dariusza III Kodomana, ostatniego krla Persji (336-
-330); tame, I 13-16.
6
Issos - nadmorskie miasto w Cylicji, gdzie w 333 r. przed Chr. Aleksander Wielki
zwyciy Dariusza; tame, II 7-12.
7
Arbel - miasto w Asyrii, gdzie w 331 r. przed Chr. Aleksander Wielki zwyciy
Dariusza.
8
Gaugamela - miejscowo w Asyrii, gdzie w r. 331 przed Chr. Aleksander Wielki
Pokona Dariusza; tame, III 8-15.
9
Tame, III 8, 21, 30; IV 7.
Autor opowiada dalej, e w walkach Aleksander by ranny siedem razy
10
,
e w Pegasai zdoby skarby krlewskie
11
i to, e przekonany o spisku Filo-
tasa, umierci go wraz z jego ojcem Parmenionem
12
.
Sta si panem krlewskiego paacu w Sogdianie
13
i [68a] pobi Scytw
14
w bitwie stoczonej na terenach Azji
15
. Autor opowiada, e Aleksander po pija-
nemu zabi Klitosa i jak bardzo nad tym cierpia, gdy wytrzewia i powrci
do wiadomoci
16
. Mwi o spisku paziw przeciw Aleksandrowi i o jego
stumieniu
17
, o tym, jak Aleksander zdoby ska w Sogdianie, jak dosta
w swe rce on Oksyartesa panujcego w tym kraju i jej crk Roksan, kt-
r pniej poj za on
18
.
Mwi dalej, e Aleksander wyprawi si z kraju Baktrw
19
na Hindusw,
pokona ich w bitwach, oblega i zdoby wiele miast
20
, a wrd nich owadn
rwnie grodem zwanym Aornos, co mu pozwolio dosta si do kraju Asaka-
nw
21
. Przerzuci most pontonowy przez Indus
22
i szybkim marszem szed
na krla Indii, Porosa. Odnis nad nim zwycistwo w jednej tylko bitwie,
i wzi ywcem, po czym obchodzi si z nim yczliwie i da mu wadz
wiksz ni mia on przedtei
23
. Rzeki indyjskie, powiada autor, zupenie tak
jak Nil przybieraj w lecie, w zimie opadaj.
Mwi dalej, e cigajc innego Porosa, krla Indii, ktry powiada
by zbrodniarzem
24
, Aleksander przyby nad rzek Hydraotes
25
i zagarn
pod sw wadz tubylcz ludno hindusk; wzi szturmem wielkie i ludne
miasta
26
, dotar do rzeki Hyfasis
27
. Kiedy zamierza j przekroczy, wojsko
podnioso bunt, gdy nie chciao znosi dalszych trudw i nie koczcej si
wyprawy wojennej
28
. To byo powodem wycofania si Aleksandra z Indii.
Na tym koczy si pita ksiga tej historii.
W drodze powrotnej, jak relacjonuje autor w ksidze szstej, Aleksander
stoczy wiele bitew i w kadej odnis wspaniae zwycistwo
29
; walczy m-
10
Tame, II 30; IV 3; IV 23, 26; VI 10-11.
11
Tame, III 18.
12
Tame, III 26.
13
Tame, III 10. Patrz Cod. 82 przyp. 14.
14
15
Arrian, IV 4-7; 16-17.
16
Tame, IV 8-9.
17
Tame, IV 13-14.
18
Tame. IV 18-20.
19
20
Arrian, IV 22-27.
21
Tame, IV 28-30.
22
Tame, IV 22, 30; V 3.
28
Tame, V 8-19; VI 2.
24
Tame, V 21.
25
Hydraotes - rzeka w Indiach.
26
Arrian, V 22.
27
Hyfasts - rzeka w Indiach.
28
Arrian, V 24, 25, 28.
29
Tame, V 6-11, 22.
nie i oprcz dawniejszych piciu ran odnis jeszcze dwie; przy sidmej
30
wy-
dawao si, e umrze, a jednak wyliza si z niej bez trudu.
Powracajc z Indii cign|loch drog ldow. Jedn armi powierzy Nearcho-
wi
31
i nakaza mu powrt przez morze. Armie ldowa i morska poczyy
si w pobliu Karmanii
32
. Postanowiono, e z Karmanii Aleksander pjdzie
do Persji, a Nearch popynie ku ziemi Suzjany
33
i ujcia Tygrysu
34
. Autor
opisuje eglug [68b] Nearcha w dialekcie joskim i tytuuje j: Indie
35
.
Aleksander kaza odnowi zaniedbany grobowiec Cyrusa
36
. Gimnosofista Ka-
lan, nkany chorob, poprosi o zgod na rzucenie si w ogie; otrzyma
j i zakoczy ycie, zgodnie z obyczajem ojcw
37
. Aleksander uroczycie ob-
chodzi zawierane maestwa swoje i swoich towarzyszy. Sam polubi
najstarsz crk Dariusza
38
(miaa na imi Arsinoe) i najmodsz crk Ocho-
sa
39
(nazywaa si Parysatyda). Roksan poj za on ju wczeniej. Drype-
tis, crk tego Dariusza da Hefajstionowi, Kraterosowi Amastryn, Pto-
lemeuszowi i Eumenesowi crki Artabazosa: Artakam i Arton, Nearcho-
wi crk Barsyny i Meltora, Seleukosowi crk Spitamenesa; innym
swym towarzyszom crki najznakomitszych Persw i Medw; byo ich pra-
wie osiemdziesit. Maestwa zawarto wedug obyczaju perskiego
40
.
Aleksander odesa do Macedonii niezdolnych do walki Macedoczykw,
rozkaza Antypatrowi
41
, by przysa w ich miejsce wieego rekruta
42
. W tym
czasie Harpal uciek unoszc ze sob skarby krlewskie. Umar Hefaj-
stion
43
, jego mier pogrya Aleksandra w wielkim smutku; wznis stos po-
grzebowy i wyprawi zwokom zmarego okazay pogrzeb
44
.
Tymczasem do Aleksandra przyjechali posowie z Libii i Kartaginy
45
, przy-
byo rwnie poselstwo z Italii. Kiedy Aleksander ujrza Italw, da im prze-
powiedni i odsoni przed nimi ich wielk przyszo
46
.
30
Tame, VI 10-11: Arrian mwi tylko o jednej ranie.
31
Nearch - przyjaciel Aleksandra Wielkiego, bra udzia w jego wyprawie do Azji
i w wyprawie do Indii w r. 327 przed Chr., gdzie bada wybrzee od ujcia Indu do Eu-
fratu. Wyniki opisa w dziele Opynicie, z ktrego korzysta m.in. Arrian.
32
33
34
Arrian, VI 28-30.
35
Opis Indii i podry morskiej Nearcha stanowi dodatek do Historii Aleksandra (wyd.
P. Chantraine, Paris 1927).
36
Arrian, VI 21. Cyrus Wielki - patrz Cod. 60 przyp. 3.
37
Arrian, VII 3. Gimnosofici (gr. gymnosofistai od gr. gymns - nagi) - mdrcy in-
dyjscy, yli w lasach nadzy.
38
Dariusz III Kodoman - patrz przyp. 5.
39
Ochos - przydomek Artakserksesa III, krla Persji (361-338).
40
Arrian, VII 4.
41
Antypater syn Jollasa (400-319) - jeden z najwybitniejszych wodzw i doradcw Fi-
lipa Macedoskiego i Aleksandra Wielkiego.
42
Arrian, VII 8, 12.
43
44
Arrian, VII 14.
45
46
Arrian, VII 15.
Wyruszy do Babilonu
47
. Wwczas wrbici przepowiedzieli mu mier.
Kto przypadkiem usiad na jego tronie, co jako zy znak jeszcze bardziej
upewnio wrbitw o mierci Aleksandra
48
. Przygotowano mu flot na wy-
praw przeciw Arabom, ktrzy czcz jedynie dwa bstwa Niebo i Dioni-
zosa
49
. W czasie tych przygotowa spada na choroba i zakoczy ycie
50
.
O jego mierci kady autor pisa inaczej; powstao na ten temat wiele roz-
bienoci. y trzydzieci dwa lata i osiem miesicy, przez tyle miesicy
i dwanacie lat by krlem. Autor wynosi w pochwaach Aleksandra przypi-
sujc mu niemal wszystkie cnoty w stopniu najwyszym. Na tym koczy si
ksiga sidma, po ktrej nastpuj dzieje Indii w jednej ksidze
51
.
92
Ten sam autor
1
napisa Histori po Aleksandrze w dziesiciu ksigach
1
. Opo-
wiada w nich o buncie wojska i obwoaniu krlem Arridajosa, syna Tesalijki
Filiny i Filipa, ojca Aleksandra, z tym e wesp z nim mia panowa
Aleksander, ktrego wanie miaa wyda na wiat Roksana ze zwizku
z Aleksandrem
3
. Tak te si stao, kiedy na wiat przyszed chopiec. Co
do Arridajosa podczas proklamacji zmieniono mu imi i nazwano go Fi-
lipem
4
.
Midzy formacjami piechoty i konnicy trway niesnaski. Najznaczniejszymi
dowdcami konnicy byli: Perdikkas, syn Orontosa, Leonat, syn Antosa, Pto-
lemeusz, syn Lagosa i zaraz po nich Lizymach, syn Agatoklesa, Aristonus, syn
Pejsajosa, Piton, syn Krateuasa, Seleukos, syn Antiocha i Eumenes z Kardii;
tacy byli dowdcy jazdy, piechot dowodzi Meleager
5
.
Wodzowie czsto wymieniali midzy sob posw
6
i w kocu doszo do po-
rozumienia midzy dowdcami jazdy i formacjami piechoty, ktra proklamo-
waa krla. W wyniku ugody Antypater
7
mia zosta strategiem w Europie,
Krateros mia przyj godno protektora krlestwa Arridajosa, Perdikkas
47
48
Arrian, VII 24, 26.
49
Tame, VII 19-20.
50
Tame, VII 25-26.
51
Por. przyp. 35.
1
Arrian z Nikomedii - patrz Cod. 58 przyp. 1.
2
Dzieo nie zachowane, obejmowao lata 323-321. Znamy je z niniejszego streszczenia
i z fragmentw ksigi sidmej (wyd. F. Jacoby FGH, t. II, s. 840-851; 813; 872-874;
881-883).
3
Por. Deksyp (Cod. 82).
4
Filip III - krl Macedonii od r. 323 przed Chr. W 317 r. przed Chr. zosta zabity
z rozkazu krlowej Olimpiady.
5
Por. Diodor,XVIII 2, 1-2.
6
Tame, XVIII 16, 1-3.
7
mia otrzyma stanpwisko chiliarchy, ktre przedtem piastowa Hafajstion
8
(polegao ono na sprawowaniu pieczy nad caym krlestwem), Meleager mia
zosta zastpc Perdikkasa
9
.
Perdikkas pod pozorem przeprowadzenia czystki w wojsku poleci uwizi
najbardziej jawnych buntownikw. Gdy ju zostali zatrzymani, kaza ich
zgadzi w swojej obecnoci za to, e jakoby dziaali z rozkazu Arridajosa.
Czynem tym zastraszy reszt wojska. Wkrtce skaza na mier rwnie Me-
leagra
10
. Tak postpujc Perdikkas sta si podejrzliwy wobec wszystkich
i sam wzbudza podejrzenia na siebie. Mimo to postanowi nada wszystkim
podejrzanym godno namiestnikw satrapii jakoby z rozkazu Arridajosa.
A wic Ptolemeusz, syn Lagosa, zosta wyznaczony dla Egiptu, Libii i wszyst-
kich ziem arabskich ssiadujcych z Egiptem; Kleomenes, dotychczasowy na-
miestnik satrapii z woli Aleksandra, zosta zastpc Ptolemeusza; Laomedon
otrzyma godno satrapy Syrii graniczcej z Egiptem; Filotas Cylicji; Pi-
ton Medii; Kardyjczyk Eumenes Kapadocji, Paflagonii i ziem pooonych
nad Morzem Czarnym a po greckie miasto Trapezunt, koloni Synopy; An-
tygon Pamfilii, Licji i Wielkiej Frygii; Kasander Karii [69b]; Menan-
der Lidii; Leonat Frygii nad Hellespontem, w ktrej z nominacji
Aleksandra by dotychczas jaki Kalas, a pniej Demarch. Tak podzielono
kraje Azji.
Na ziemiach Europy Tracja, Chersonez i wszystkie ludy ssiadujce z Tra-
kami, osiade na terytoriach rozcigajcych si a po Morze Czarne i Salmy-
dessos, miasto nad tyme morzem, dostay si pod panowanie Lizymacha. Kra-
je lece poza Tracja a po granice ziem Ilirw, Trybalw, Agrianw, sam
Macedoni, Epir rozoony do gr Keraunia oraz wszystkich Grekw poddano
wadzy Kraterosa i Antypatra
11
.
Taki by ten podzia; wiele ziem wyczono z podziau, zostay one we
wadaniu tubylczych zwierzchnikw zgodnie z nadaniami Aleksandra
12
.
Tymczasem Roksana odbya pord i wydaa na wiat syna, ktrego wojsko
obwoao krlem. Po mierci Aleksandra wszdzie zapanoway niepokoi. An-
typater wyda wojn Ateczykom i innym Grekom, ktrych wadc by Leo-
stenes. Pocztkowo Antypater ponis klsk, okrony znalaz si w trudnym
pooeniu, pniej pokona wroga. Zosta zabity Leonat pod pozorem, e
przychodzi z pomoc Antypatrowi. Lizymach pad w bitwie, ktr wyda
pochopnie Trakowi Seutesowi (mia bowiem niewiele wojska)
18
.
Perdikkas wszcz wojn przeciw Ariaratesowi, satrapie Kapadocji, gdy
w nie chcia podporzdkowa si wyznaczonemu na namiestnika Eumeneso-
wi. Pobi Ariaratesa w dwch bitwach, dosta, w swe rce, powiesi i przy-
8
9
Diodor, XVIII 2, 4.
10
Tame, XVIII 2, 7.
11
Tame, XVIII 3, 1-2.
12
Tame, XVIII 3, 2-4; por. Deksyp (Cod. 82).
13
Diodor, XVIII 14, 2-3.
wrci wadz Eumenesowi
14
. Krateros walczc wraz z Antypatrem przeciw
Grekcm odnis nad nimi zwycistwo dziki swej strategii. Odtd Grecy wy-
konywali bez zwoki wszystko, co im nakazali Krateros i Antypater
15
. Taka
jest tre a do koca ksigi pitej.
W ksidze szstej autor opowiada, jak wymknli si z Aten stronnicy De-
mostenesa
16
i Hiperejdesa
17
. Maratoczyk Arystoniik i Himerajos, brat De-
metriusza z Faleronu
18
, uciekli wpierw na Egin
19
i podczas gdy tam przeby-
wali, lud ateski skaza ich na kar mierci zgodnie z wnioskiem Demadesa
20
.
Wyrok wykona Antypater
21
.
Autor mwi dalej, e Archiasz z Turioj, ktry wspdziaa w wykonaniu
na nich wyroku, skoczy swe ycie w skrajnej ndzy, otoczony ogln po-
gard [70a]. Nieco pniej Kasander
22
zabra ze sob Demadesa do Macedo-
nii, gdzie ten zosta zamordowany. Przedtem jeszcze zabito jego syna, ktrego
trzyma w ramionach. Powodem tego postpku, mwi Kasander, byo to, e
Demades szydzi z jego ojca piszc do Perdikkasa, by ocali Grekw przywi-
zanych do zbutwiaego powroza tymi sowami namiewa si z Antypatra.
W roli oskaryciela wystpi Dejnarch z Koryntu. Demades ponis suszn
kar za sw sprzedajno, zdrad i ustawiczn nielojalno.
Opowiada te, e Lacedemoczyk Tybron skaza na mier Harpala
23
, kt-
ry jeszcze za ycia Aleksandra ukrad mu jego skarby i uciek do Aten. Gdy
umierci Harpala, zabra to, co zostao z tych skarbw, wyjecha z nimi
wpierw do Cydonii na Krecie, stamtd odpyn do Cyreny
24
wraz z woj-
skiem liczcym okoo szeciu tysicy onierza. Wezwali go do siebie wygna-
cy z Cyreny i Barki
25
. Tam w wielu bitwach, licznych zasadzkach raz by
zwycizc, raz zwycionym. W kocu, zmuszony do ucieczki, wpad w rce
koniowodw libijskich. Ci zawieli go do Epikidesa z Olintu rezydujcego
w Teucheirii, miecie, ktre mu powierzy Macedoczyk Ofellas, wysany przez
Ptolemeusza, syna Lagosa, na pomoc mieszkacom Cyreny. Teucheiryjczycy
za zgod Ofellasa poddali Tybrona torturom i zawieli do portu Cyreny, by

14

15

16
17
Hiperejdes (389-322) - synny mwca ateski, jeden z przywdcw patriotycznego
stronnictwa antymacedoskiego. Pocztkowo przyjaciel Demostenesa, pniej jego oskary-
ciel w procesie Harpala. Zamordowany z rozkazu Antypatra.
18
Demetrios z Faleronu (350-283) - wybitny polityk, m stanu, doskonay mwca,
filozof i uczony.
19
Egina - wyspa na Morzu Egejskim w Zatoce Saroskiej, midzy Attyk i Argolid.
20
Demades z Aten (IV w. przed Chr.) znakomity mwca, przeciwnik polityczny De-
mostenesa, zwolennik partii promacedoskiej.

21
Diodor, XVIII 18.
22
Kasander - syn Antypatra, dowdcy Aleksandra Wielkiego. W 301 r. przed Chr.
opanowa Macedoni i Grecj i rzdzi a do mierci w r. 297 przed Chr.
23
Harpal - Macedoczyk, podskarbi Aleksandra Wielkiego.
24
Cyrena Kyrene - stolica Cyrenajki w pn. Afryce.
25
Barka - miasto portowe pooone na pn.-zach. od Cyreny.
go tam powiesi. Poniewa w Cyrenie trway jeszcze rozruchy, przyby Pto-
lemeusz, przywrci cakowity porzdek i odpyn
26
.
Perdikkas zacz knu podstpy przeciw Antygenowi i chcia go pozwa do
sdu. Ten przejrza zasadzk, odmwi stawienia si przed sdem i tak obaj
stali si wrogami
27
. Tymczasem przybyli do Perdikkasa z Macedonii Jollas
i Archiasz, ktrzy przywieli mu na on Nikaj, crk Antypatra, ale i Olim-
piada
28
rwnie przysaa do niego swoj crk Kleopatr, by j poj za
on
29
. Eumenes z Kardii doradza Perdikkasowi maestwo z Kleopatr,
podczas gdy jego brat Alketas skania go swymi radami do Nikai
30
. Prze-
waya rada, by polubi Nikaj.
Wkrtce zamordowano Kynan
31
. Zabjstwa dokonali Perdikkas i jego brat
Alketas. Ojcem Kynany by Filip [70b], rodzic Aleksandra, matk miaa ona
w Eurydyce, onie Amintasa, ktrego Aleksander szybko zgadzi, kiedy cig-
n przez Azj. w Amintas by synem Perdikkasa, a Perdikkas by bratem
Filipa, tak e w osobie Amintasa zamordowano jednoczenie brata stryjeczne-
go Aleksandra.
Kynana chciaa wyda za Arridajosa swoj crk Ade, ktra pniej zmie-
nia imi i nazwaa si Eurydyk. Arridajos poj j za on po jakim czasie
za spraw Perdikkasa
32
, ktry chcia w ten sposb umierzy bunt Macedo-
czykw, wywoany zabjstwem Kynany; bunt rs do rozmiarw wielkiego
za. Antygen uciek do Macedonii i schroni si u Antypatra i Kraterosa. Opo-
wiedzia im o zasadzkach, jakie przeciw niemu knu Perdikkas, i o tym, e
gotowa je przeciwko innym. Poinformowa ich w dramatycznych sowach
o mierci Kynany. Tymi opowiadaniami przygotowywa obu do wojny z Per-
dikkasem
33
.
Arridajos, ktry sta na stray zwok Aleksandra, wiz je wbrew rozkazowi
Perdikkasa z Babilonu przez Damaszek, zmierzajc do Egiptu do Ptolemeusza,
syna Lagosa. Zamiar swj doprowadzi do celu, mimo e sprzeciwia si temu
Polemon, zayy przyjaciel Perdikkasa
34
.
W tym czasie Eumenes przywiz do Sardes dary dla Kleopatry od Per-
dikkasa i oznajmi jej, e Perdikkas zamierza odesa Nkaj i zamiast niej
polubi j, Kleopatr. Wiadomo o tym rozesza si szybko (satrapa Lidii,
Menander, przekaza j Antygonowi). Od Antygona dotara ona do ludzi
z otoczenia Antypatra i Kraterosa, ktrego chci wojny z Perdikkasem ulegy
odtd wzmocnieniu. Antypater i Krateros przeprawili si wic z Chersonezu
26
Diodor, XVIII 19-21.
27
28
Olimpiada - ona Filipa II Macedoskiego, matka Aleksandra Wielkiego.
29
Diodor, XVIII 23, 1-3.
30
Tame, XVIII 25, 3.
31
Tame, XIX 52, 5.
32
Tame, XIX 52, 2.
33
Tame, XVIII 23, 3-4; 25, 3-5.
34
Tame, XVIII 3, 5.
przez Hellespont, mylc przy pomocy posw onierzy stojcych na stray
przeprawy
35
.
Wyprawili poselstwa do Eumenesa i Neoptolema, namiestnikw Perdikka-
sa. Neoptolem da si nakoni, Eumenes nie przyj propozycji. Neoptolem
ywi podejrzenia wobec Eumenesa, tak e doszo midzy nimi do wojny;
cakowite zwycistwo odnis Eumenes
36
. Neoptolem uciek do Antypatra
i Kraterosa z niewielk liczb onierzy. Uzyska u nich tyle, e Krateros
zawar z nim przymierze przeciw Eumenesowi; obaj wszczli wojn z Eume-
nesem
37
. Eumenes zrobi wszystko, co mg, by ukry przed swoimi ludmi,
e Krateros sta si jego wrogiem. Obawia si, eby oniemieleni saw Kra-
terosa, nie przeszli na jego stron, czy te, by pozostajc przy nim, nie stracili
ducha [71a]; przez swe intrygi odnis tu sukces, ktremu towarzyszy sukces
osignity na wojnie. Neoptolem pad, zabity rk sekretarza Eumenesa,
szczerego onierza, wietnego w bojach. Kraterosa zabili jacy Paflagoczycy,
kiedy nie szczdzc siebie walczy z kadym, kto mu si nawin pod rk,
par naprzd tak, e mg zosta rozpoznany, lecz zgin, zanim go rozpozna-
no, chocia zrzuci z gowy swj krlewski kapelusz
38
. Piechota wysza z bi-
twy caa i wrcia do Antypatra, ktry bardzo podnis si na duchu
39
.
Perdikkas z Damaszku dotar do Egiptu z krlami i wojskiem, by wyda
wojn Ptolemeuszowi. Wystpi z oskareniem przeciw Ptolemeuszowi. Ptole-
meusz odpiera zarzuty w obecnoci wojska. Oskarenie uznano za bezpod-
stawne, mimo to Perdikkas wszcz wojn wbrew woli onierzy. Dwa razy
ponis klsk i okaza si bezwzgldny dla tych, ktrzy chcieli przej do
Ptolemeusza. Przy kadej sposobnoci okazywa wojsku sw but, niesychan
u wodza; zabili go onierze z jego wasnej konnicy; pad walczc w swojej
obronie
40
.
Po zabjstwie Perdikkasa Ptolemeusz przekroczy Nil, by poczy si z kr-
lami. Darami i innymi przysugami zjedna sobie przyja nie tylko ich, lecz
rwnie najwybitniejszych Macedoczykw. Przyjacioom Perdikkasa okazywa
wspczucie w ich smutku; spieszy, by wszelkimi rodkami rozproszy obawy
tych Macedoczykw, ktrzy byli naraeni na jakiekolwiek niebezpiecze-
stwo. Tak postpujc pozyska sobie dobr saw ju teraz i na przyszo
41
.
Zebraa si rada; w miejsce Perdikkasa wybrano Pitona i Arridajosa na na-
czelnych dowdcw caego wojska. W czasie walk midzy Macedoczykami
42
skazano, w zwizku z zabjstwem Kraterosa, okoo pidziesiciu osb z oto-
czenia Eumenesa i Alketasa.
Wezwano rwnie Antygona z Cypru i Antypatra, by szybko przybyli do
35
36
37
Tame, XVIII 29, 7.
38
Tame, XVIII 29-32.
39
Tame, XVIII 23; 33, 16.
40
Tame, XVIII 33, 18-36, 5
41
42
krlw, a e nie przyjedali, Eurydyka owiadczya, e Piton i Arridajos
nie mog niczego robi bez jej udziau. Ci pocztkowo nie sprzeciwiali si,
natomiast pniej odpowiedzieli, e nie ma ona nic wsplnego ze sprawami
pastwowymi, a oni sami zajm si wszystkim a do przybycia Antygona i An-
typatra
43
.
Kiedy ju przyjechali, wadz przej Antypater. onierze upomnieli si
o pienidze, ktre przyrzek im [71 b] Aleksander jako zapat za wypraw
wojenn. Antypater odpowiedzia z miejsca, e szczerze mwic, nie ma nic,
ale dokona przegldu skarbcw krlewskich i innych, ktre mog si gdzie
znajdowa; obecnie zrobi wszystko, co w jego mocy, by nie uwaali go za
swego dunika. Eurydyka dorzucia do niezadowolenia wojska swoje zarzuty
przeciw Antypatrowi i doszo do buntu. Wystpia wobec wojska z mow
oskarajc Antypatra. W przygotowaniu mowy pomaga jej sekretarz Askle-
piodor. Eurydyk popar Attalos. Antypater z trudem uszed przed masakr
i to dziki Antygonowi i Seleukosowi, ktrzy na jego bagania wzili go
w obron przed wojskiem, przez co sami byli bliscy niebezpieczestwa
44
.
Uniknwszy mierci, Antypater wrci do swego obozu. Na wezwanie sta-
wili si przed nim dowdcy jazdy. Kiedy z trudem opanowano bunt, znowu,
jak przedtem, wybrano na wodza Antypatra. Antypater dokona podziau
Azji, potwierdzi niektre postanowienia poprzedniego podziau, dokona no-
wych pod naciskiem aktualnych okolicznoci: Egipt, Libi, rozcigajce si
ponad ni ziemie i wieo zdobyte na Zachodzie da Ptolemeuszowi; Laome-
donowi z Mityleny powierzy Syri; Filoksena powoa na wadc Cylicji,
ktr w mia ju przedtem. Z grnych satrapii Mezopotamia i Arbela przy-
pady w udziale bratu krlewskiemu Amfimachowi; Seleukosowi da Babiloni;
Perdikkasowi, dow4dcy macedoskich formacji srebrnotarczowych" da An-
typater ca Suzjan; Peukestesa zatwierdzi jako wadc Persji. Karmani
przydzieli Tepolemosowi, Medi a po bramy kaspijskie Pitonowi, Filipo-
wi kraj Partw. Namiestnikiem Ariany i Drangiany mianowa Stasandra,
Baktriany i Sogdiany Solijczyka Stasanora, kraju Arachotw Sybyrtio-
sa. Parapamisadw odda pod wadz Oksyartesa, ojca Roksany. Ziemie Indii
graniczce z Parapamisadami otrzyma Piton, syn Agenora. Spord tamtej-
szych satrapii t, ktra ley nad Indusem koo Patali, najwikszego tam mia-
sta [72a] indyjskiego, przydzieli krlowi Porosowi, a pooon nad rzek
Hydaspes powierzy Hindusowi Taksilesowi, gdy nieatwo byo przenie ich
gdzie indziej, jako e otrzymali wadz od Aleksandra i rozporzdzali znacz-
nymi wojskami.
Z krajw rozcigajcych si od gry Tauros w kierunku pnocnym Kapa-
docj da Nikanorowi, wadz nad Wielk Frygi, nad Lykaonami, Pamfilij-
czykami i Licyjczykami odda, jak przedtem, Antygonowi. Kari przydzieli
Asandrowi. Lidia dostaa si Klitosowi; Frygi nad brzegami Hellespontu
Arridajosowi. Nadzr nad poborem podatkw w Suzjanie powierzy Antyge-
43
44
nesowi i podporzdkowa mu trzy tysice najbardziej buntowniczych Mace-
doczykw.
Na czonkw krlewskiej gwardii przybocznej wyznaczy Autolika, syn;
Agatoklesa, Amintasa, syna Aleksandra i brata Peukestesa, Ptolemeusza, sy
na Ptolemeusza i Aleksandra, syna Polisperchonta. Swego wasnego syna,
Kasandra, wyznaczy na dowdc jazdy. Wodzem wojsk, ktrymi niegdy
dowodzi Perdikkas, mianowa Antygona, powierzajc mu ju przedtem stra
i obsug samych krlw, i na jego wasn prob zgodzi si, by doprowadzi
do koca wojn z Eumenesem
45
. Sam Antypater, wychwalany przez wszyst-
kich za wszystko, odjecha do domu. Na tym koczy si ksiga dziewita.
W ksidze dziesitej autor opowiada, e Eumenes dowiedzia si o losie
Perdikkasa, ktrego ogoszono wrogiem Macedoczykw, i zacz si przy-
gotowywa do wojny. Na wie o tym brat Perdikkasa, Alketas, uciek. Atta-
los, odgrywajcy gwn rol w buncie przeciw Antypatrowi, rwnie uciek
i doczy do innych uciekinierw
46
. Attalosowi wystawiono wojsko w sile
dziesiciu tysicy piechurw i omiuset jedcw. Attalos wraz ze swymi
przedsiwzi wypraw na Knidos, Kaunos i Rodos; odparli ich dzielni Ro-
dyjczycy, ktrych flot dowodzi Demarat.
Opowiada dalej, e Eumenes by bliski zwarcia si w bitwie z Antypatrem
idcym na Sardes, lecz siostra Aleksandra, Kleopatra, namwia Eumenesa
i wymoga na nim, by si cofn spod Sardes. Postpia, tak dlatego, gdy
nie chciaa, by Macedoczycy oskaryli j o to, e to ona bya dla nich po-
wodem wojny. Mimo to Antypater, po przybyciu, wyrzuca [72b] Kleopatrze
jej przyja z Eumenesem i Perdikkasem. Kleopatra bronia si przed tymi
oskareniami z duo wiksz si ni to potrafi kobieta, na co Antypater od-
powiedzia przypominajc jej inne postpki; w kocu rozstali si pogodzeni.
Eumenes ruszy niespodziewanie przeciw tym, ktrzy nie chcreli mu si
podporzdkowa, zdoby wielkie upy i pienidze, ktrymi obdarzy swoje
wojsko. Wysa posw do Alketasa i jego onierzy z propozycj, eby po-
czyli swe siy do walki ze wsplnymi wrogami. Jedni byli za przyjciem
propozycji, drudzy przeciwnie; w kocu nie zgodzili si.
Antypater nie mia dotd odwagi podj wojny z Eumenesem, wysa wic
Asandra, by wszcz dziaania zaczepne przeciw Attalosowi i Alketasowi; siy
w walce byy pocztkowo wyrwnane, pniej klsk ponis Asander.
Kasander wszcz spory z Antygonem, potem przesta wznieca bunty prze-
ciw Antygonowi na wyrany zakaz ojca, Antypatra. Mimo e Kasander, spot-
kawszy si z ojcem we Frygii, przekona go, by nie oddziela si od krlw
i mie w podejrzeniu osob Antygona, Antygon swym umiarkowaniem, dobr
sub wojskow i innymi zaletami rozwiewa te podejrzenia, jak mg. Anty-
pater uspokojony, powierzy mu wojsko, ktre przeszo wraz z nim do Azji:
osem tysicy piciuset piechurw macedoskich, tak sam liczb jedcw
45
46
Tame, XVIII 37, 3.
cudzoziemskich i poow posiadanych soni, czyli siedemdziesit, aby tym
atwiej mg doprowadzi wojn z Eumenesem do pomylnego koca. Gdy
Antygon zacz wojn, Antypater zabra ze sob krlw, pozostae wojska
i pomaszerowa z zamiarem przejcia do Macedonii
47
.
Wojsko znowu si zbuntowao dajc pienidzy. Antypater obieca, e wy-
paci im, kiedy przybd do Abydos
48
, zalenie od moliwoci, jeli nie cay
zalegy od, to przynajmniej jego wiksz cz. Takimi to nadziejami zwodzi
onierzy i spokojnie dotar przez reszt drogi do Abydos. Tam zmylnie
awid swoich. Noc przeprawi si wraz z krlami przez Hellespont i po-
czy si z Lizymachem. Nazajutrz przeprawili si onierze; na razie wyci-
szyli swe dania co do zapaty. Na tym koczy si ksiga dziesita.
Autor nie ustpuje adnemu z tych pisarzy, ktrzy s najlepsi w kompo-
zycji dziea historycznego. Jest znakomity, jeli chodzi o zwizo [73a]
narracji, nigdy nie psuje cigoci opowiadania niewaciwymi dygresjami, ani
dodatkami w nawiasach. Jego innowacje przejawiaj si raczej w budowie
dziea ni w sownictwie i s tego rodzaju, e take bez nich opowiadanie
nie byoby janiejsze ani bardziej wyraziste; zawsze posuguje si jasnym, me-
lodyjnym sownictwem. Styl ma jednolity, wybrzmiewajcy wielkoci; jego
nowatorstwo w sownictwie nie posuwa si zbyt daleko, nieco tylko wychodzi
poza jzyk potoczny i zmierza do osignicia sugestywnoci, stanowi konfi-
guracj sw, a nie polega na zmianie zwykego znaczenia sowa. Std wa-
nie wypywa jasno nie tylko w tym zakresie, lecz take w strukturze i uka-
dzie narracji, a zwaszcza w jej ujciu, co jest rwnie sztuk jasnego pisania.
Posugiwanie si, zwaszcza cige, prostymi okresami retorycznymi, szczegl-
nie w przedstawianiu zwykych faktw, sprowadza styl do zbyt niskiego, prze-
citnego poziomu; szkodzi to, jak si wydaje, jasnoci, ale nie ma tego u pisa-
rza. Co do zwrotw eliptycznych
49
, autor nie posuguje si nimi w okresach,
lecz w sownictwie, przez co sprawia wraenie, e ich nie uywa. Jeli kto
chciaby doda co, czego brak u pisarza, to wydawaoby si, e usiuje doda
co zbytecznego, a nie, e znalaz co, co by wymagao uzupenienia. Obfito
figur retorycznych daje najlepsze rezultaty; nie polega ona u niego na zwykej
zamianie ich normalnego stosowania, lecz na tym, e od pocztku jest sub-
telnie wkomponowana w tre, nie odstrcza wic przeadowaniem, ani nie
sprawia zamieszania, kiedy si pojawi niespodziewanie. Krtko mwic, jeli
kto dojdzie do czytania dzie historycznych autora, zobaczy, e jest wielu
pisarzy, take wrd staroytnych, ktrzy stoj na poziomie niszym od tego,
jaki on osign.
47
Tame, XVIII 39, 7.
48
49
Zwrot eliptyczny opuszczenie w zdaniu wyrazu (zwlaszcza czasownika), ktrego
atwo si domyli.
93
Przeczytalimy Histori Bitynii
1
tego samego autora, zoon z omiu ksig,
w ktrych opisuje on dokadnie mity bityskie oraz inne wydarzenia dotycz-
ce Bitynii
2
; histori swych przodkw skada w darze ojczynie. Owiadcza
w swym dziele, e rd jego wywodzi si z Nikomedii
3
i e w [73b] niej si
urodzi, wychowa i otrzyma wyksztacenie; by kapanem Demetry i jej cr-
ki
4
w tyme miecie, powiconym im obu.
W niniejszym dziele wspomina te inne prace. Jedna z nich omawia czyny
Koryntyjczyka Tymoleona na Sycylii, druga przedstawia czyny godne pamici,
jakich dokona Syrakuzanin Dion
5
, gdy oswobodzi Syrakuzy i ca Sycyli
od Dionizjusza II
6
, syna Dionizjusza I i od barbarzycw, ktrych sprowadzi
Dionizjusz, by mg bezpiecznie sprawowa swe jedynowadcze rzdy.
Jest rzecz oczywist, e dzieje swej ojczyzny napisa jako czwart ksik.
Opracowa j po historii Aleksandra, historii Tymoleona i historii Diona. Od
pocztku by gotw do jej napisania, chcia zaj si tym tematem i go opra-
cowa, lecz brak penych danych w trakcie prac przygotowawczych spowodo-
wa zwok w czasie; sam podaje to za przyczyn swej powolnoci.
Autor zaczyna, jak ju mwilimy, sw histori od czasw mitycznych i do-
prowadza do mierci ostatniego Nikomedesa
7
. Nikomedes umierajc zapisa
w testamencie swe krlestwo Rzymianom, ktrzy po wypdzeniu Tarkwiniu-
sza ju nie mieli krlw.
1
Utwr zachowany we fragmentach (wyd. F. Jacoby FGH, t. II B, s. 855-858; 864-
-871) zawiera histori ojczystego kraju autora, Arriana z Nikomedii - patrz Cod. 58
przyp 1.
2
Bitynia - kraj pooony w pn.-zach. czci Azji Mniejszej, na wybrzeu midzy Propontyd i
Morzem Czarnym.
3
4
Demeter - mit. bogini grecka, crka Kronosa i Gai (lub Kybele), siostra Zeusa, bo-
gini roli i urodzajw, matka Kory-Persefony. Kora - ona Hadesa, wadczyni podziem-
nego pastwa. Powszechnie oddawano obu boginiom cze razem.
5
Obie prace nie zachoway si Dion z Syrakuz - filozof, zi Dionizjusza I, szwagier
Dionizjusza II. Wypdzony z Syrakuz powrci w 357 r. przed Chr., zmusi Dionizjusza II
do ucieczki i obj rzdy. W r. 354 przed Chr. zosta zamordowany.
6
Dionizjusz II Modszy - tyran Syrakuz, miasta na Sycylii, syn i nastpca Dionizjusza I Starszego,
tyrana Syrakuz (405-367); umar po r. 337 przed Chr.
7
Nikomedes III Filopator - wadca Bitynii od 94 r. przed Chr., zm. w 75 r. przed Chr. Wygnany
przez Mitrydatesa, dziki Sulli powrci do Bitynii.
94
Przeczytalimy powie Jamblicha
1
ktra inscenizuje histori miosn.
W swym popisie nieprzyzwoitoci ustpuje romansowi Achillesa Tacjusza
2
, ale
jest bardziej bezwstydna ni powie Fenicjanina Heliodora
3
. Ci trzej pisarze
postawili sobie jakby ten sam cel: inscenizacj perypetii miosnych. Heliodor
dokona tego bardziej powanie i z wiksz powcigliwoci jzyka, Jam-
blich mu w tym nie dorwna, Achilles natomiast wywiza si ze swego za-
dania nieprzyzwoicie i bezwstydnie.
Styl Jamblicha jest prosty i atwy, a jeli tkwi w nim co melodyjnego, nie
zmierza to ku wyrazistoci, lecz, jakby kto mg powiedzie, ku delikatnemu
echtaniu.
Co do zalet sownictwa, kompozycji i dyspozycji opowiada, Jamblich po-
trafi godnie wykaza sw umiejtno i si pisarsk w [74a] najpowaniej-
szych tematach, a nie w artobliwych pomysach.
Bohaterami jego powieci s Synonida i Rodanes; ona bya liczna, on by
pikny; oboje kochali si poczeni wzem maeskim. Tymczasem Garmos,
krl Babilonu, ktremu zmara ona, zapaa mioci do Synonidy i nalega,
by go polubia. Synonida uporczywie odmawiaa, za co dostaa si do wi-
zienia, gdzie przykuto j do acucha o zotych ogniwach. Eunuchowie na
usugach krla, Damas i Sakas, postarali si o to, by Rodanes zawis na krzyu
za sw mio. Uwolnia go zapobiegliwa Synonida i oboje uciekli on przed
mierci na krzyu, ona przed maestwem. Z powodu tej ucieczki Sakasowi
i Damasowi obcito uszy i nos, po czym kazano im ruszy na poszukiwanie
zbiegw. Eunuchowie rozdzielili si i pojechali w lad za uciekinierami. Nie-
wiele brakowao, eby przyjaciele Rodanesa wpadli w pobliu jakiej ki
w rce cigajcego ich Damasa. Jaki rybak wskaza mu pastuchw. Ci wzici
na tortury, wyjawili w kocu k, na ktrej Rodanes znalaz zoto; o obec-
noci zota poinformowaa go inskrypcja na steli ozdobionej postaci lwa.
Jaka zjawa o ksztatach koza zakochaa si w Synonidze, co zmusio
przyjaci Rodanesa do opuszczenia ki. Damas znalaz wieniec Synonidy
upleciony z kwiecia rosncego na ce i posa go do Garmosa ku jego pocie-
szeniu.
W czasie ucieczki przyjaciele Rodanesa natknli si na jak staruszk miesz-
kajc w lepiance, po czym ukryli si w jaskini o dwch wejciach, wydro-
nej na trzydzieci stadiw
4
. Wejcie zasaniay zarola. Przybyli ludzie Dama-
sa, wypytywali staruszk, ktra na widok obnaonego miecza zemdlaa.
1
Jamblich z Syrii (II w.) - autor romansu p.t. Historia babiloska o Synonidzie i Ro-
danesie w szesnastu ksigach (Liber Suda mwi o 39. lub 35. ksigach - patrz pod ha-
sem Jamblichos), zachowanego w trzech wikszych wycigach i lunych fragmentach (wyd.
R. Hercher Erotici scriptores Graeci, t. I, Lipsiae 1858, s. 217-220; t. II, Lipsiac 1959,
s. 44-46); por. T. Sinko Literatura grecka, t. III, cz. 2. s. 8-11.
2
Por. Cud. 87.
3
Por. Cod. 73.
4
Stadion - patrz Cod. 57 przyp. 9; 4 stadia 710,4 m.
Kto uprowadzi konie Rodanesa i Synonidy. Oddzia wojska otoczy miejsce,
w ktrym ukryli si Synonida i Rodanes. Tarcza z brzu jednego ze stranikw
spada znad wejcia do jaskini, wywoaa echo, co zdradzio kryjwk. Prze-
bito wejcie do wewntrz. Damas zacz przeraliwie gono krzycze, tak
e usyszeli go ukrywajcy si w jaskini i rzucili si do ucieczki z jaskini przez,
drugie wyjcie. Nad przebijajcymi si do jaskini pojawi si rj dzikich.
pszcz; mid z nich spad rwnie na uciekinierw, ale pszczoy, jak i mid
[74b] byy zatrute, gdy za pokarm posuyy im we. Pszczoy zaczy
dli onierzy przy wejciu do jaskini; jednych pokuy do ran, drugich
umierciy.
Zmuszeni godem towarzysze Rodanesa zlizywali mid, od czego dostali
biegunki, padli na drodze i leeli jaL trupy. Wojsko rwnie uciekao przed
atakiem pszcz w lad za tymi, ktrych cigao; onierze zobaczyli lece
rzekome trupy i popdzili dalej. W jaskini obcito Synonidzie warkocze, by
za ich pomoc zaczerpn wody. Znalaz je tam Damas i posa do Garmosa
jako dowd, e wkrtce zapie uciekinierw. Gdy Rodanes i Synonida leeli
na drodze, onierze, ktrzy ich mijali, rzucali na nich zgodnie z ojczystym
obyczajem jedni swoje krtkie chitony, drudzy to, co mieli pod rk; rzu-
cali rwnie kawaki misa i chleba. W taki oto sposb wojsko przejechao
obok nich. Ci, ktrzy byli odurzeni miodem, zaledwie mogli si podnie. Ro-
danesa obudziy kruki wydzierajce sobie miso, a on obudzi Synonid. Gdy
ju wstali, ruszyli w kierunku przeciwnym ni wojsko, by upozorowa, e nie
s uciekinierami. Znaleli dwa osy, wsiedli na nie wraz z tym, co im jako
trupom rzucili owi onierze i szybko zajechali do gospody, skd prdko
oddalili si, gdy rynek zacz si wypenia ludmi. Zatrzymali si w innym
zajedzie.
Kto zamordowa dwch braci. O zbrodni oskarono naszych bohaterw.
Obwini ich starszy brat, ktry otru modszego, po czym odbierajc sobie
ycie zapewni im bezkarno. Rodanes zabra potajemnie trucizn.
Modzi przybyli do domu zbjcy, ktry napada na podrnych i przygoto-
wywa sobie z nich jedzenie. Damas wysa onierzy, by ujli, zbjc i podo-
yli ogie pod jego dom. Wok Rodanesa i Synonidy wybuchy pomienie;
zaledwie uniknli oni zagady. Zabili osy i rzucili je na ogie, by utorowa
sobie przejcie.
W nocy zobaczyli ich ci onierze, ktrzy podpalili dom. Zapytali, kim s,
na co ci odpowiedzieli, e s duchami ofiar zamordowanych przez zbjc;
dziki swym bladym i chudym postaciom, bezbarwnemu gosowi przekonali
onierzy i w dodatku przestraszyli. Znowu udao im si uciec; napotkali
orszak pogrzebowy dziewczyny [75a], pieszyli, by mu si przypatrze. Nad-
szed jaki stary Chaldejczyk
5
i nie pozwoli zoy dziewczyny do grobu
mwic, e ona jeszcze oddycha. Sprawdzono, e tak byo naprawd. Starzec
przepowiedzia te Rodanesowi, e zostanie krlem.
5
Grb dziewczyny pozosta pusty. Wrzucono do niego wiele rnych szat,
ktre miay by spalone na grobie, wiele jedzenia i napojw. Skorzystali z tego
wszyscy towarzysze Rodanesa. Wzili sobie jakie szaty i zasnli nad grobem
dziewczyny.
onierze, ktrzy podpalili dom zbjcy, spostrzegli nad ranem, e zostali
oszukani i rzucili si w pocig za Rodanesem i Synonid, ktrych wzili za
wsplnikw zbjcy. Pdzili po ich ladach i dopadli do grobu. Tam zobaczyli
ich picych przy grobie bez najmniejszego ruchu; tak obezwadniy ich sen
i wino. onierzom wydawao si, e widz przed sob trupy. Pozostawili je,
zdziwieni, e lady prowadz do grobu. Przyjaciele Rodanesa odjechali, prze-
kroczyli rzek pync sodk i przejrzyst wod, ktra suya krlowi
Babilonu za napj. Synonid sprzedaa szaty, zostaa zatrzymana za rabunek
grobu i przyprowadzona do Sorajchosa, syna Sorajchosa, dzierawcy podatkw
pastwowych, ktremu nadano przydomek Sprawiedliwego. Chcia on odesa
dziewczyn do krla Garmosa, gdy bya pikna; dlatego wanie Rodanes
i Synonid przygotowali trucizn zabran od wspomnianych braci, wybrali
bowiem mier ni to, e maj znowu zobaczy Garmosa. Suca wyjawia
Sorajchosowi, czego chc dokona Rodanes i Synonid. Sorajchos w tajemnicy
wyla mierteln trucizn i napeni kielich napojem nasennym. Gdy oboje
wypili i usnli, Sorajchos woy ich do powozu i pojecha do krla. Byli ju
niemal u celu podry, kiedy Rodanesa przerazi okropny sen; krzykn
i obudzi Synonid; dziewczyna zrania sobie pier mieczem. Sorajchos wypy-
tywa ich o wszystko, co przeyli, a oni odebrawszy od niego przysig, opo-
wiedzieli wszystko o sobie. Sorajchos puci ich wolno, wskaza im wityni
Afrodyty
6
na pewnej wysepce, gdzie Synonid miaa wyleczy sw ran.
Robic dygresj, autor opowiada histori wityni i wysepki, ktr ukszta-
toway opywajce j rzeki Tygrys i Eufrat. Opowiada dalej, e kapanka
Afrodyty miaa troje dzieci Eufratesa, Tygrysa i Mezopotami brzydk od
urodzenia; Afrodyta przemienia j w pikno. O ni to [75b] wybuch spr
midzy trzema zakochanymi. Rozsdzi ich trybuna. Spr rozeznawa Boro-
chos czy Bochoros, najlepszy sdzia swoich czasw. Powodem procesu sdowe-
go i sporu trzech rywali byo to, e Mezopotamia pierwszemu z nich podaro-
waa czar, z ktrej sama pia, drugiemu ofiarowaa kwietny wieniec zdjty
z gowy, a trzeciego obdarzya pocaunkiem. Chocia spraw w sdzie wygra
ten pocaowany, spr midzy rywalami bynajmniej nie wygas i trwa, dopki
w czasie ktni nie pozabijali si wzajemnie.
Autor mwi jakby w nawiasach o wityni Afrodyty, jak to nawiedzajce
j kobiety musz publicznie opowiedzie swoje sny, ktre w niej przeyy;
w tym miejscu informuje rwnie o historii Farnuchosa, Farsiris i Tanaisa,
ktry nada swe imi rzece i o tym, e dla mieszkacw tego kraju i ziemi
nad Tanaisem misteria Afrodyty pochodz od Tanaisa i Farsiris.
Na wspomnianej ju wysepce zmar Tygrys po zjedzeniu ry, gdy w jej
6
Afrodyta - grecka bogini mioci i piknoci.
zwinitych patkach ukrywa si chrzszcz. Matka chopca w wyniku przepro-
wadzonych praktyk czarodziejskich uwierzya, e syn jej zosta herosem.
Tu Jamblich daje przegld rnych rodzajw magii: magia z szaracz, ma-
gie z lwami, z myszami; zreszt sowo mysteria" wywodzi si od myszy
(pierwsz bowiem magi uprawiano z myszami). Mwi te o magii z gradem,
z wami, z nekromancj, z brzuchomwc, ktrego Grecy nazywaj Eury-
klesem
7
, a Babiloczycy Sakchurasem.
Pisarz mwi, e sam jest Babiloczykiem, uczy si magii, otrzyma take
wyksztacenie greckie; jego najlepsze lata przypady na czasy Soajmosa, Ache-
menidesa i Arsacydesa, ktry by krlem z dziada pradziada, zosta rwnie
czonkiem senatu rzymskiego, pniej konsulem, nastpnie znowu krlem Wiel-
kiej Armenii
8
. Za rzdw tego wadcy, powiada autor, by w peni si twrczych.
Jamblich opowiada, e Antoninus
9
sprawowa wadz nad Rzymianami i e,
kiedy Antoninus wysa cesarza Werusa
10
, swego adoptowanego brata i zicia
na wojn z Partem Wologezem, on sam, jak utrzymuje, przepowiedzia t
wojn, jej przebieg i zakoczenie. Mwi dalej, e Wologez uciek poza Eufrat
i Tygrys, a pastwo partyjskie poddao si zwierzchnictwu Rzymian.
Wracajc do synw kapanki Tygrysa i Eufratesa byli oni bardzo
podobni [76a] do siebie, a Rodanes do nich obu. Kiedy Tygrys, jak m-
wilimy, umar z powodu owej ry, na wysepk przyby Rodanes z Syno-
nid. Na jego widak matka krzykna: Oto mj zmary syn oy, towarzy-
szy mu Kora, ktra opucia Hades!" Rodanes uda, e tak jest, traktujc
z pobaaniem atwowierno mieszkacw wysepki.
Damas dowiedzia si o przygodzie Rodanesa i o tym, co Sorajchos zrobi
dla niego i Synonidy. Donis mu o tym sam lekarz, ktrego Sorajchos wysa
potajemnie, by wyleczy Synonidzie ran. Dlatego Sorajchosa uwiziono i wy-
sano do Garmosa. Sam donosiciel, zaopatrzony w list od Damasa, pieszy do
kapana Afrodyty, by zatrzyma przyjaci Synonidy. Lekarz przeprawi si
przez rzek; przywiza si zgodnie ze zwyczajem do witego wielbda,
umieszczajc list w prawym uchu zwierzcia; w kocu utopi si w rzece.
Wielbd dopyn do wysepki; przyjaciele Rodanesa wyjli list Damasa z ucha
wielbda i dowiedzieli si wszystkiego.
Na t wiadomo uciekli z wyspy; napotkali Sorajchosa wiezionego do Gar-
mosa i zatrzymali si w tym samym zajedzie. W nocy Rodanes przekupi
stranikw Sorajchosa udzc ich zotem; zamordowali stranikw, a Soraj-
7
Eurykles - wieszczek ateski, brzuchomwc (por. Platon Sofista, 252 c; Arystofanes
Osy, 1(19-1020) ), ktrego imi. stao sig synonimem brzuchomwcy.
8
Armenia Wiksza - kraj w Azji, nad Eufratem. Od poi. I w. przed Chr. lenne pa-
stwo Partw. W 114 r. cesarz Trajan zamieni j w prowincj rzymsk, za Hadriana znw
odzyskaa samodzielno, odtd trwaly o ni ustawiczne spory i walki midzy Rzymem
a Partami.
9
Antoninus Pius - patrz Cod. 58 przyp. 8.
10
Marek Aureliusz (patrz Cod. 14 przyp. 2) - m crki Antoninusa Piusa, Faustyny
Modszej, w 166 r. odby wielk wypraw przeciw Partom.
11
chos uciek wraz z Rodanesem i Synonid tak odwdziczyli si mu oni za
wywiadczone niegdy dobrodziejstwo.
Damas kaza uj kapana Afrodyty i wypyta go o Synonid; w kocu
zapad wyrok: starzec musi zmieni swj stan kapaski i zosta katem.
Tu autor opisuje obyczaje i zawd kata. Eufrates rwnie zosta uwiziony
za to, e jego ojciec i kapan wzi go za Rodanesa i tak go nazywa; siostra
Eufratesa, Mezopotamia, ucieka. Eufrates stan przed Sakasem; wypytywano
go jako rzekomego Rodanesa o Synonid. Sakas wysa do Garmosa wiadomo,
e schwyta Rodanesa, a Synonid niebawem dostanie si w jego rce, gdy
Eufrates, uwaany za Rodanesa, powiedzia mu, e Synonid ucieka w czasie,
gdy go schwytano. Znalazszy si w sytuacji przymusowej, Synonid nazwa
sw siostr Mezopotami.
Przyjaciele Rodanesa i Synonidy zatrzymali si podczas ucieczki wraz
z Sorajchosem w domu wieniaka, ktry mia crk mod, pikn i od nie-
dawna owdowia; przez pami na ma [76b] obcia sobie wosy. Posano
j, by sprzedaa zoty acuch, ktry przyjaciele Rodanesa zabrali ze sob
z wizienia. Crka wieniaka posza do zotnika. Ten na widok piknej, mo-
dej kobiety, czci acucha, ktry niegdy sam wykona i krtko obcitych
wosw podejrzewa, e ma do czynienia z Synonid. Zawiadomi o tym Da-
masa, otrzyma stranikw i w chwili, gdy kobieta wychodzia od niego, usi-
owa roztoczy nad ni dyskretny nadzr. Ta sprzestrzega, e co si wici
i ucieka do opuszczonej gospody.
Tu si rozegraa historia dziewczyny zwanej Trofim, niewolnika, ktry by
jej kochankiem i morderc oraz biuterii ze zota; tu te nastpio opowiada-
nie o przeraajcych zbrodniach niewolnika. Niewolnik sam odebra sobie
ycie; crka wieniaka staa, caa zbroczona krwi samobjcy. Ogarn j
strach i ucieka; stranicy, przeraeni, rwnie rzucili si do ucieczki. Wrcia
do ojca, opowiedziaa mu, co si stao. Przyjaciele Rodanesa uciekli stamtd,
a zotnik wysa list do Garmosa z zawiadomieniem, e Synonid si odnalaza,
na dowd czego posa acuch, ktry Garmos niegdy kupi u niego, i poin-
formowa o swych podejrzeniach co do crki wieniaka.
Tu przed ucieczk Rodanes ucaowa crk wieniaka, co wprawio Syno-
nid w gniew; ju przedtem podejrzewaa ona to caowanie si, usuwajc
Rodanesowi krew z warg jako lad pocaunku, teraz nabraa co do tego pew-
noci. Odtd Synonid zacza poszukiwa tej modej kobiety; chciaa j zabi.
Jak szalona rzucia si, by wrci do niej. Za ni popdzi Sorajchos, gdy
nie mg powstrzyma jej ogromnej wciekoci. Zatrzymali si u jakiego bo-
gacza o rozwizych obyczajach, ktry nazywa si Setapos. Zakocha si on
w Synonidzie od pierwszego wejrzenia i usiowa j zdoby. Synonid uda-
waa, e odwzajemnia jego uczucie. Tej samej nocy, kiedy zamroczony winem
zabiera si do mioci, przebia go mieczem. Rozkazaa otworzy bramy pod-
wrca, pozostawia Sorajchosa, ktry nie wiedzia, co si stao, i popdzia
co ko wyskoczy do crki wieniaka. Sorajchos dowiedzia si o jej wyjedzie,
rzuci si w pocig i zatrzyma j przy pomocy wynajtych niewolnikw Seta-
posa, by przeszkodzi jej w zabjstwie crki wieniaka. Pochwyci j, wsadzi do
powozu (przygotowa bowiem i to) [77a], po czym puci si w drog powrotn.
W czasie, gdy tak wracali, sudzy Setaposa zobaczyli, e ich pan ley za-
mordowany; wpadli w wielk zo i ruszyli im na spotkanie, pochwycili
Synonid, zwizali i powieli do Garmosa, by j ukara za mobjstwo. So-
rajchos zawiadomi Rodanesa o tych nieszczciach. Rodanes posypa gow
popioem, porwa na sobie szat i usiowa pozbawi si ycia; powstrzyma
go od tego Sorajchos.
Tymczasem Garmos otrzyma jeden list od Sakasa mwicy o zapaniu
Rodanesa i drugi od zotnika z wiadomoci, e ma w swych rkach Sy-
nonid. Ucieszy si, zoy ofiary i zacz przygotowywa wesele. Obwiesz-
czono powszechnie, e uwolni si i odele do domu wszystkich winiw.
Na podstawie oglnej amnestii rwnie sudzy Setaposa wiozcy skrpowan
Synonid, zdjli z niej wizy i pucili wolno. Garmos skaza Damasa na
mier i odda katu, ktrym z jego rozkazu zosta wspomniany kapan; Gar-
mos nie mg darowa Damasowi tego, e Rodanesa i Synonid pochwycili
inni ludzie. Nastpc Damasa zosta jego brat Monasos.
W dalszym cigu jest mowa o Berenice, crce krla Egiptu, o jej nienatu-
ralnych, wyuzdanych miostkach i o tym, jak spotkaa si z Mezopotami.
Pniej Sakas schwyta Mezopotami, odstawi j wraz z jej bratem Eufrate-
sem do Garmosa. Garmos otrzyma list od zotnika z wiadomoci o ucieczce
Synonidy i rozkaza ukara mierci i jego, i tych onierzy, ktrzy jej pilno-
wali i j eskortowali, a wraz z nimi ich ony i dzieci.
Hirkaski pies
12
Rodanesa odkry w zowieszczej gospodzie zwoki nie-
szczsnej dziewczyny i zakochanego bez wzajemnoci niewolnikamordercy;
wpierw poar trupa niewolnika, potem, powoli, zabra si do zerania mart-
wej dziewczyny. Przyby tu ojciec Synonidy. Wiedzia on, e pies jest was-
noci Rodanesa. Patrzc na na wp zjedzone zwoki dziewczyny, zabi psa
jakby dla zadouczynienia Synonidzie i, zanim powiesi si na sznurze, po-
grzeba resztki trupa dziewczyny i krwi psa wypisa na jej grobie: Tu spo-
czywa pikna Synonida". Przybyli Sorajchos i Rodanes. Zobaczyli przed sob
na grobie psa, zoonego w ofierze, wiszcego ojca Synonidy i napis nagrob-
kowy. Rodanes zada sobie pierwszy cios, dopisa wasn [77b] krwi na
grobie Synonidy: I pikny Rodanes". Sorajchos wiesza si.
W chwili gdy Rodanes chcia zada sobie cios miertelny, stana przed
nim crka wieniaka i zawoaa dononym gosem: Rodanesie! Ta, tu pocho-
wana, nie jest Synonida!", podbiega, przecia sznur, na ktrym zawis So-
rajchos i wytrcia Rodanesowi miecz z rki; w kocu udao si jej namwi
go do wysuchania historii nieszczsnej dziewczyny i zakopanego zota, ktre
wanie odzyskaa.
Tymczasem Synonida uwolniona z wizw pieszya do domu wieniaka,
wci jeszcze wcieka na jego crk. Nie zastawszy jej, zacza wypytywa
12
Psy hirkaskie - psy sprowadzane z Hirkanii. Hirkania (dzi. Masanderan) - kraj
w Azji na pd. od Morza Kaspijskiego.
ojca. Gdy wieniak wskaza Synonidzie drog, rzucia si w pocig z obnao-
nym mieczem. Zastaa Rodanesa lecego i siedzc przy nim dziewczyn,
ktra opatrywaa mu ran na piersi (Sorajchos odjecha na poszukiwanie le-
karza); ogarny j wcieko i zazdro; rzucia si na dziewczyn. W obli-
czu tego gwatu Rodanes przezwyciy bl, jaki sprawiaa mu rana, stan
przed Synonid i, chcc j powstrzyma, wyrwa jej miecz z rki. Synonida
nie posiadaa si ze zoci. Natychmiast wypada z gospody i, jak szalona,
ruszya z kopyta rzucajc do Rodanesa jedynie te sowa: Zapraszam ci dzi
na wesele z Garmosem".
Sorajchos wrci, dowiedzia si o wszystkim, pociesza Rodanesa, a gdy
obaj wyleczyli si, o'desali dziewczyn wraz ze skarbem do ojca.
Przed oblicze Garmosa stawiono Eufratesa jako rzekomego Rodanesa i Me-
zopotami jako domnieman Synonid. Przyprowadzono te Sorajchosa i praw-
dziwego Rodanesa. Dopiero teraz Garmos przekona si, e Mezopotamia nie
jest Synonid i przekaza j Zobarasowi; mia on ci jej gow nad rzek.
Eufrat, by adna inna, powiedzia, nie przywaszczya sobie imienia Synonidy.
Zobaras napi si wody ze rda mioci, zakocha si w Mezopotamii od
pierwszego wejrzenia, darowa jej ycie i zawiz do Bereniki, ktra po mier-
ci ojca panowaa ju jako krlowa Egiptu, skd on sam j uprowadzi. Bereni-
ka nakazaa przygotowanie uroczystoci lubnych dla Mezopotamii; z jej po-
wodu grozi wybuch wojny midzy Garmosem a Berenik.
Eufratesa odesano do ojca, ktry by katem; ocalony i rozpoznany przej
czynnoci ojca nie splamionego krwi ludzk; pniej Eufrates jako crka
kata wymkn si z domuwizienia i odzyska pen wolno.
[78a] W tym miejscu autor opowiada o towarzyszce kata, jej sposobie bycia
i obyczajach, o losach crki wieniaka, mianowicie, jak zostaa porwana. Gdy
Synonida wysza za m za krla Syrii, miaa mono wywarcia na niej
swojej zoci; wyznaczya jej rol wsptowarzyszki kata. Dziewczyna wesza
do ogrodzonego domostwa kata, zostaa kobiet kata, ktry wymkn si
z zamknicia w przebraniu, udajc jej posta, a ona wypeniaa za Eufratesa
powinnoci kata.
Tak toczy si akcja powieci: Sorajchosa skazano na kar mierci na krzyu;
kara miaa by wykonana w miejscu, w ktrym Rodanes i Synonida spotkali
si po raz pierwszy; byo to na ce przy rdle, tam gdzie Rodanes znalaz
ukryty skarb. Sorajchosowi wiedzionemu na egzekucj powiedziano, e po-
niesie mier na krzyu. W miejscu, gdzie Sorajchos mia by ukrzyowany,
stacjonowa oddzia le opacanych przez Garmosa najemnikw z Alanii
13
;
niezadowoleni, przepdzili onierzy prowadzcych Sorajchosa i przywrcili
mu wolno. Sorajchos odnalaz zakopane zoto, zrcznie i pomysowo wydoby
je z kryjwki i wmwi w Alanw, e o miejscu ukrycia zota, jak i o innych
sprawach, dowiedzia si od bogw. Tak ich powoli otumani, e zaczli uwa-
a go za swego krla. Sorajchos stoczy bitw z wojskiem Garmosa i od-
nis zwycistwo.
13
Najemcy z Alanii - Alanowie - patrz Cod. 64 przyp. 12.
Lecz o tym mwi si pniej. W czasie gdy Sorajchosa wieziono na mier
przez ukrzyowanie, Garmos osobicie, krokiem tanecznym, prowadzi Roda-
nesa do pierwszego krzya, przywiza go do niego, po czym, pijany, wraz
z fletnistkami puci si w tany wok krzya; dawa wyraz swojej radoci
i uciesze.
Tymczasem Sakas wysa do Garmosa list z wiadomoci, e Synonida wy-
sza za m za krla Syrii, ktry by cakiem modym mczyzn; ucieszy
si z tego Rodanes wiszcy na krzyu. Garmos zamierza go umierci, teraz
kaza zdj z krzya wbrew jego woli (w wola bowiem umrze), mianowa
strategiem i posa na wojn, ktr wyda krlowi Syrii, jako rywala przeciw-
ko rywalowi; obchodzi si z nim z udan serdecznoci, a jednoczenie na-
pisa do dowdcw niszej rangi potajemny list: jeli odnios zwycistwo i do-
stan w swe rce Synonid, maj zabi Rodanesa. Rodanes zwyciy, odzy-
ska Synonid i zosta krlem Babiloczykw. Przepowiedziaa to jaskka
[78b] w chwili, gdy Garmos wyprawia na wojn Rodanesa; jaskk cigay
orze i kania. Ptak wymkn si orowi, ale wpad w szpony kani. Na tym
koczy si ksiga szesnasta.
95
Przeczytalimy dzieo Jana ze Scytopolis Scholastyka
1
Przeciw tym, ktrzy
odczyli si od Kocioa
2
, czyli przeciwko Eutychesowi i Dioskurowi oraz
tym, ktrzy podzielaj ich myli i uchylaj si od publicznego wyznania, e
Chrystus istnieje w dwch naturach. Bliej nie znany arcybiskup o imieniu
Julian
3
uzna opracowane tego dziea za rzecz wysoce potrzebn; skada si
ono z dwunastu ksig.
Styl pisarza jest jasny i prosty, posuguje si on sownictwem, ktre przy-
stoi historiografii, i nie bez energii zwalcza herezj, przytacza wiele wiadectw
z Pisma witego Starego i Nowego Testamentu nie pomijajc argumentw
logicznych waciwych dla tego rodzaju tematyki.
Autor traktatu heretyckiego, przeciw ktremu pisarz ze Scytopolis skierowa
swoje dzieo, ukry wasne prawdziwe imi i nada dzieu sztuczny tytu:
Przeciw Nestoriuszowi
4
, aby przez to zwie maluczkich i nakoni ich do
jego przeczytania. Autorem jest prawdopodobnie Bazyli z Cylicji
5
, ktry p-
niej napisa dialog dramatyczny przeciw Janowi, godny wiary, ktr wyznawa.
1
Jan ze Scytopolis Scholastyk - biskup Scytopolis w Palestynie (536-555) zwalczany
przez Bazylego z Cylicji; por. SWP, s 229; Beck, s. 376-377.
2
Dzieo zagino. Zachoway si fragmenty : Przeciw Sewerowi (wyd. Mansi, t. XI.
s. 437-440), Apologii Soboru Cbalcedoskiego (wyd. J. Lebon Severi Antiocheni liber
contra impium grammaticum, [w.] Corpus Scriptorum Eccles. Orient. 94, Louvain 1952
2
,
s. 202-204 (przekad)); Scholia do dzie Ps. Dionizego Areopagity (wyd. PC, 4, kol. 15;
432; 557-576).
3
R. Henry susznie zauway (Photius, Bibliotheque, t. II, 1960, s. 207), e wyraenie
archiereus tis" (bliej nieznany arcybiskup) wyklucza identyfikacj arcybiskupa Juliana z pa-
triarch Antiochii, Julianem (471?-475).
4
Nestoriusz - patrz Cod. 16 przyp. 3.
5
Patrz Cod. 42 przyp. 1; por. Cod. 107.
96
Przeczytalimy ksik noszc tytu O Janie Chryzostomie
1
pira Jerzego
2
,
biskupa Aleksandrii. Kim jest autor, nie mog stwierdzi nic pewnego.
Styl autora jest jasny, popada w wielk przecitno. Brak autorowi dokad-
noci w tym, co ley w moliwociach percepcyjnych ludzi o rednim wykszta-
ceniu, to znaczy w skadni rzeczownikw i czasownikw. Powiada on, e
z Paladiusza
3
(Paladiusz jest biskupem, ktry napisa w formie dialogu pik-
ne i starannie opracowane ycie
4
Jana Chryzostoma), a wic z tego Pala-
diusza, powiada, z Sokratesa i z wielu innych
5
zaczerpn on tworzywo hi-
storyczne i poczy w jedn cao.
Powiada dalej, e wielki Jan by synem Sekundusa i Antuzy, ktrzy nale-
eli do elity mieszkacw Antiochii
6
i wyznawali religi pogask. Kiedy na
czele Kocioa antiocheskiego stan Melecjusz
7
z Armenii, przygotowa ich
do chrztu [79a] uzna za godnych dostpienia tego Sakramentu Zbawienia.
Pi^edtem jeszcze wprowadzi w tajniki wiary i ochrzci ich syna
8
.
Tak wic posano wielkiego Jana do szkoy
9
. Od dziecka zaprawia si on
w skromnoci, nie zgadza si z tym, e dzieci s rozpieszczane, tak jak to si
zwykle dzieje, kiedy otacza je dobrobyt i sawa. Nie znosi towarzystwa tego
rodzaju dzieci i nie cierpia, gdy go woono w powozie
10
. Z czasem podj
w Antiochii studia nad literatur i retoryk u Libaniusza
11
, nad filozofi
u Andragatiusza. Po mierci ojca sta si pociech matki w jej blu; powstrzy-
mywa si od jakichkolwiek zabaw i przyjemnoci, zajmowa si wycznie na-
uk
12
. Wyjecha do Aten, by tam uzupeni wiedz, ktrej mu brakowao.
W krtkim czasie przecign wszystkich, czym wzbudzi zazdro Antemiu-
sza, wczesnego kapana Ateny uchodzcego tam za najwikszego mdrca
13
.
Eparch miasta (na imi mu byo Demostenes) bardzo ostentacyjnie zaprosi do
siebie mdrego Jana. Jan przyby bardziej ni skromnie
14
. Z dysputy, jaka
1
Patrz Cod. 25 przyp. 1; por. te Cod. 59, 86.
2
Jerzy - biskup Aleksandrii (620-630), autor yciorysu w. Jana Chryzostoma (wyd.
H. Saville (Savilhus) Joannes Chrysostomus, t. VIII, Eton 1616, s. 157-265; F. Halkin
Douze recits byzantins sur Jean Chrysostome, Bruxelles 1977, s. 68-285).
3
Paladiusz - patrz Cod. 59 przyp. 12.
4
Wyd. H. Saville (patrz przyp. 2; PG, 47, kol. 5-82); por. SWP, s. 313; R.E.,
t. XVIII, 2 (1949), kol. 203 nn.
5
Biografie Chryzostoma opracowali: Sokrates (Cod. 28), Sozomen (Cod. 30), Teodoret
(Cod. 31, 46, 56, 273). yciorysy witego zestawi F. Halkin Bibliotheca Hagiograpbica
Graeca, Bruxelles 1957, t. II, s. 6-15.
6
Antiochia (dzi. Atakiya) nad rzek Orontes (Turcja).
7
Melecjusz - biskup Antiochii (ok. 310-381); por. SWP, s. 280.
8
yciorys (wyd. Saville), s. 159, 5-15.
9
Tame, s. 157, 16-17.
10
Tame, s. 159, 18-160, 40.
11
12
yciorys, s. 160, 41-161, 25.

13
Tame, s. 161, 32; 166, 24-26.

14
To znaczy pieszo, nie w powozie.
zawizaa si midzy nim i Antemiuszem, wyszed zwycisko Jan dziki swej
mdroci, inteligencji, pobonoci
15
. Wwczas speni si pierwszy cud: sowa
i modlitwa Jana uwolniy Antemiusza od zego ducha, ktry go opanowa;
przyj on wraz z caym swym domem Chrzest z rk biskupa miasta. Eparch
wynis wtedy wiele wiedzy religijnej (od dawna bowiem by ochrzczony);
ogromna masa pogan przyczya si do nich
16
.
wice kapaskich mia udzieli Janowi biskup miasta i przekaza mu tron
biskupi. Kiedy Jan dowiedzia si o tym, potajemnie wszed na statek i szybko
odpyn do swojej ojczyzny
17
.
Miasto Antiochia zamierzao wynie go na stanowisko sdziego, lecz on
skania si raczej do ycia w samotnoci, a skoczy wanie osiemnacie lat.
Spord swoich dawnych kolegw szkolnych nakoni Teodora
18
, ktrego p-
niej wybrano na biskupa Mopsuestii, i Maksyma (take i on zosta biskupem
w Seleucji), by porzucili ycie wypenione interesami i wybrali prosty tryb
bytowania
19
.
Czsto obcowa z Bazylim Wielkim
20
, a nie jak niektrzy utrzymuj
z kim innym; Bazylego wywici na diakona Melecjusz. Jan stawia Bazylego
w przyjani ponad wszystkich. Bazyli [79b] jeszcze przed Janem usun si
z ycia wieckiego, po czym zaprosi swego przyjaciela do dzielenia z nim
tego samego sposobu ycia, ale wwczas sprzeciwia si temu jego matka
21
.
2 Jerozolimy przyjecha biskup Zenon i mianowa Jana lektorem Kocioa
antiocheskiego
22
. Wkrtce umara matka Jana; Jan rozda swoje ojcowskie
dziedzictwo na cele dobroczynne, opuci miasto i przenis si do jednego
z pobliskich monasterw; tam sta si przykadem i wzorem dla mnichw
23
.
Autor mwi, e mnich Hezychiusz, z pochodzenia Syryjczyk, ktry posiada
dar widzenia, mia wizj: ukazali si mu mczyni w biaych szatach
jeden z nich trzyma ksig, drugi klucze, po czym obaj wrczyli je Jano-
wi. Pierwszy powiedzia, e jest Piotrem Apostoem, drugi e Janem Te-
ologiem. Hezychiusz podzieli si widzeniem z mnichami upewniajc si, e
nikt nie powie o tym Janowi, aby w swej przeogromnej skromnoci, powiada,
nie opuci naszego monasteru". Jan oddawa si wwczas wielkim praktykom
ascetycznym i pisa traktaty o ascezie
24
.
W klasztorze czyni cuda. Jaki mieszkaniec miasta cierpia na tak silne
ataki migreny, e mia wytrzeszcz prawego oka. Przyszed do Jana i natych-
15
yciorys, s, 162, 21: dysputa dotyczya wierze pogaskich i chrzecijaskich.
16
Tame, s. 164, 40-41.
17
Tame, s. 166, 29-34.
18
19
yciorys, s. 166, 34-167, 5.
20
21
yciorys, s. 167, 14-42.
22
Tame, s. 167, 42-168, 3.
23
Tame, s. 168, 11-169, 9.
24
Tame, s. 169, 19-170, 40: autor nie wspomina, jakie dzieo ascetyczne pisa ww-
czas Jan Zotousty (Chryzostom).
miast zosta uzdrowiony. Podobnie Archelaos, czowiek powszechnie znany
i bogaty, mia trd na twarzy. Jan kaza mu si wykpa w wodzie ze zbior-
nika, z ktrego bracia czerpali wod do picia; chory odzyska zdrowie. Roz-
da on swj majtek i wstpi do klasztoru, w ktrym zosta uleczony. Wielu
innych postpio tak samo. Jeszcze inny, jaki Eukleos, straci za spraw ze-
go ducha prawe oko. Przyszed, by zosta mnichem. Odzyska oko w czasie,
gdy mu podstrzygano wosy, a wity by zatopiony w modach. Pewna ko-
bieta cierpica od siedmiu lat na krwotoki, odzyskaa zdrowie
25
. Lew, jak
mwi autor, rozszarpa wielu podrnych. Jan da godo krzya proszcym
go o nie podrnym i sprawi, e znaleli trupa zwierzcia pod krzyem
26
.
Mwi dalej, e po czterech latach Jan opuci monaster z powodu tumnie
przychodzcych ludzi i spdzi dwa lata w pieczarze, po wikszej czci na
czuwaniu; nie kad si do snu przez cay ten dwuletni okres. Wtedy to pod
wpywem zimna dosta martwicy odka i nerek; z powodu choroby wrci
do miasta. Wwczas otrzyma od Melecjusza wicenia na diakona i usugiwa
przy otarzu przez pi [80a] lat
27
.
W tym czasie napisa trzy dziea: Do StagejrioSa
28
, ksigi O kapastwie
29
i O niepojtoci Boga
30
. Po mierci Melecjusza w Konstantynopolu wity Jan
znowu osiad w klasztorze
31
. Nastpca Melecjusza, Flawian
32
, sprowadzi go
z klasztoru do miasta i wywici na kapana za spraw Objawienia Boego.
Obaj mieli objawienie nakazujce Janowi przyj wicenia, a Flawianowi, e-
by go wywici. Nadlecia gob i unosi si nad gow wywiconego, eby
pokaza, jak wielka bdzie w nim aska Boa. Jan spdzi dwanacie lat
wrd kleru antiocheskiego
33
. Z powodu gorliwoci w cnocie, by on od mo-
doci peen werwy, przedkada humor nad powcigliwo
34
. W Antiochii
opracowa na pimie wiele dzie egzegetycznych tak z polecenia biskupa, jak
i z wasnego natchnienia; do ludu wygasza homilie z ambony
35
.
Pisarz opowiada, e syn jakiej Euklei, trawiony gorczk, straci wszelk
nadziej na wyleczenie. Uzdrowi go Jan pobogosawion przez siebie wod,
ktr da mu, by si ni pokropi
36
. Jaka kobieta z sekty Marcjonistw
37

25
Tame, s. 170, 11-174, 21.
26
Tame, s. 174, 22-175, 12: krzy kaza wznie Zotousty w miejscu, w ktrym gra-
sowa lew.
27
Tame, s. 175, 26-44.
28
Wymienione dziea zachoway si. (wyd. PG, 47, kol. 423-494).
29
Wyd. PG, 48, kol. 623-692; A. Malingrey, [w:] SCh, 212, 1980.
30
Wyd. PG, 48, kol. 701-812; A. Malingrey, [w:] SCh, 28
bis
, 1970; por. PG, 47, kol.
495-514, 513-532; J. Dumortier S. Jean Chrysostome, Les cohabitations suspectes, Paris
1955.
81
yciorys, s. 176, 14-179, 2.
32
Patrz Cod. 52, przyp. 4.
33
yciorys, s. 176, 14-179, 2.
34
Tame, s. 179, 9-7.
85
Tame, s. 179, 8-180, 4.
36
Tame, s. 180, 5-39.
37
Marcjonici - wyznawcy gnostycyzmu w ujciu Marcjona (II w.). Ta herezja - to
rodzaj synkretyzmu pogastwa z chrzecijastwem; por. SWP, s. 277.
(m jej piastowa jakie stanowiska w miecie)
38
, zachorowaa na krwaw
biegunk. Choroba wydaa si jej miertelna. Gdy wyzdrowiaa za spraw
Jana, ona sama, jej m i wszyscy domownicy powrcili na ono prawdziwej
wiary, za nimi poszo wielu innych Marcjonistw
39
.
Autor mwi, e po mierci Nektariusza
40
w Konstantynopolu, przyby tam
Chryzostom wezwany z Antiochii, mimo e antiocheczycy silnie protestowali
przeciw temu (uwaali go za swoje wasne dobro i chcieli mie dla siebie);
rozkaz cesarski
41
zadecydowa inaczej. Teofil z Aleksandrii
42
wywici Jana
na biskupa wbrew jego yczeniu. Gdyby nie wyrazi zgody na sakr, grozi-
oby mu wniesienie skargi do sdu. Zosta wybrany jednogonie; tu po wy-
borze uzdrowi jakiego optanego
43
.
Autor mwi dalej, e wielki Chryzostom znis zwyczaj posiadania sistr
duchownych
44
i prowadzi dugie dysputy skierowane przeciwko tym, ktrzy
dopuszczaj si niesprawiedliwoci, oddaj si obarstwu i uganiaj za przy-
jemnociami. By wielkim zwolennikiem jamuny. Dlatego wielu nazywao
go Janem Jamunikiem. Krtko mwic, naucza wszystkich cnt i odwraca
si od kadego za. Wysa do Fenicji mnichw, by wyprowadzili z bdu lu-
dzi uprawiajcych jeszcze bawochwalstwo [80b], uzbroi ich w rozporzdze-
nia cesarskie i zburzy witynie z idolami; koszty ich wyburzenia poniosy
pobone kobiety.
Przyprowadzi do prawdziwej wiary plemi celtyckie wyznajce arianizm
45
,
gdy otrzymao ono kapanw mwicych ich jzykiem. Wysa misje nad
Ister
46
do ludw koczowniczych, nawrci je, chtne temu, na chrystianizm
i wypleni herezj Marcjona szerzc si coraz bardziej na Wschodzie. Po-
wikszy liczb psalmw piewanych w nocy
47
. Jada sam dlatego, e po pierw-
sze nie pi wina, poniewa szybko uderzao mu do gowy, jedynie w lecie
pija wino rowe; po drugie ze wzgldu na brak apetytu; czsto odmawia
jadania potraw, ktre mu przynoszono i prosi zamiast nich o inne; po trze-
cie przez brak chci do jedzenia pozostawa cay dzie na czczo
48
.
Duchowiestwu wydawa si bardzo oschy i szorstki. Jego diakon Sera-
38
yciorys, s. 180, 43: byl naczelnikiem miasta (ho archon tes poies).
39
Tame, s. 180, 40-183, 22.
40
Nektariusz patriarcha Konstantynopola (381-391).
41
Cesarzem by wtedy Teodozjusz Wielki (patrz Cod. 52 przyp. 15), panowa razem
z Walentynianem II (patrz Cod. 74 przyp. 4) i swym synem Arkadiuszem (patrz Cod. 59
przyp. 21).
42
Patrz Cod. 26 przyp. 5: Teofil mia swego kandydata, wobec ktrego zaoy sprze-
ciw Eutropiusz; yciorys, s. 185, 16-43.
43
Tame, s. 187, 20-25.
44
Tame, s. 187, 38-189, 4: z tego okresu pochodz traktaty: Przeciw tym, ktrzy
utrzymuj przy sobie dziewice wsplzamieszkujce, O podejrzanych wsplnotach mieszka-
niowych.
45
46
Patrz Cod. 65 przyo. 141.
47
yciorys, s. 188, 4-190, 3.
48
Tame, s. 190, 7-13.
pion by sprawc wielkiej nienawici do niego. Jan usun z Kocioa wielu
ludzi z rnych powodw. Serapion popad w konflikt z Sewerianem, bisku-
pem z Gabala
49
, a ten poczu wielk niech do Jana i zachowa j do koca.
Natomiast lud gorco kocha Jana dla jego kaza, ktre wygasza w kocie-
le
50
. Jan bardzo lubi listy w. Pawa i pisa do nich komentarze. Widzenie,
jakie mia Proklos przez trzy kolejne noce, ukazao mu, e wielki Jan opra-
cowywa swoje komentarze do listw z natchnienia Apostoa
51
.
Autor opowiada, e Jan popad w konflikt z cesarzow
52
z powodu patry-
cjusza Teodoryka. Z trudem wyratowa tego czowieka od niespodziewanego
wymuszenia na nim znacznych sum, ktrymi obciya go cesarzowa. Teodo-
ryk da olbrzymi cz swego majtku na rzecz przytuku dla ndzarzy przy
kociele jako ofiar dla Boga, co wywoao zo i nienawi Eudoksji
53
.
Eutropiusz
54
, powiada dalej autor, wyda rozporzdzenie, e ci, ktrzy chro-
ni si w kociele, nie korzystaj z prawa azylu; niebawem sam musia sko-
rzysta z prawa nietykalnoci osobistej i pad ofiar wasnego ustawodawstwa.
Gdy lea u stp otarza, wielki Jan wygasza do niego mow pen nipo-
mnie, czym cign na siebie oburzenie wielu ludzi za to, e traktuje nie-
szczsnego w sposb jake nieludzki
55
.
Autor mwi, e Jan skonfiskowa arianom kocioy i, po zoeniu cesarzowi
swego dania, wypdzi ich z miasta, a gdy oni skomponowali antyfony
56
,
by zwodzi maluczkich [81a], Jan ubieg ich w tym przy pomocy cesarzowej;
w czasie piewania antyfon wznoszono krzye ze srebra. Antyfony zapoczt-
kowa, jak mwi, w. Ignacy, chcc w ten sposb naladowa aniow, ktrzy
sawi w hymnach Boga
57
.
Autor powiada, e Gajnas, jako wpywowy arianin, poprosi cesarza o ko-
ci. Jan, ktry by przy tym obecny, cakiem otwarcie zgani go i sprawi,
e proba zostaa odrzucona. Pniej, gdy arianin zbuntowa si przeciw ce-
sarzowi, Jan bez wahania uda si, ku aprobacie wszystkich, w poselstwie do
niego i umierzy bunt
58
.
Mwi dalej, e nastpca Kelbiana, Euzebiusz, biskup Walentynopolis, ogo-
si pisma zniesawiajce Antonina, biskupa Efezu. Zawieray one siedem oskar-
e, z ktrych trzy zarzucay mu witokradztwa; czwarte stawiao zarzut, e
mia u siebie chopca, ktry by winien morderstwa i nie ponis za nie kary;
49
Patrz Cod. 59 przyp. 6; o Serapionie - por. yciorys, s. 190, 36-191, 13.
50
yciorys, s. 191, 20-24.
51
Tame, s. 194, 45-196, 44.
52
Mowa o Eudoksji, onie cesarza Wschodu, Arkadiusza, zacitej przeciwniczce Jana
Chryzostoma.
53
yciorys, s. 194, 45-195, 44.
54
Eutropiusz - eunuch, faworyt cesarza Arkadiusza, w r. 388 spowodowa ogoszenie
dekretu przeciw nietykalnoci osb duchownych i majtkw kocielnych.
55
yciorys, s. 197, 1-20.
56
Antyfona - w liturgii chrzecijaskiej krtki tekst modlitewny, piewany na przemian
przez dwa chry.
57
yciorys, s. 197, 30-199, 7.
58
Tame, s. 199, 9-200, 6.
pite, e sprzeda z zyskiem i przywaszczy sobie wszystko to, co Bazylina,
matka Juliana, pozostawia dla Kocioa; szste, e porzuci on, potem j
znowu przyj i mia z ni dzieci; sidme, e udziela wice za pienidze
59
.
ledztwo rozpoczto od sidmego zarzutu jako najciszego. Proces cign
si dugo (oskaryciel uchodzi bowiem za rozmylnego oszczerc), Antonin
umar
60
. Do Efezu przyby wielki Jan i zoy z urzdu tych wszystkich, kt-
rzy przyznali si, e zostali wybrani za pienidze; byo ich szeciu. Usun
rwnie szeciu innych w tej samej prowincji Azji z powodu tego samego
wykroczenia. Na miejsce Antonina wybra swego diakona Heraklidesa
61
, ca
spowodowao rozruchy. W miejsce pozostaych, ktrych trzeba byo zastpi,
powoa innych wyrniajcych si bogobojnoci i temu podobnymi cnotami.
Kiedy Chryzostoma skazano na wygnanie, wszyscy ci duchowni zostali wy-
pdzeni ze swoich biskupstw, na ktre przywrcono dawniej skazanych i usu-
nitych biskupw
62
.
Sewerian z Gabala
63
, mwi pisarz, na wie o tym, e Antioch przyby do
Konstantynopola i zbi pienidze na sztuce krasomwstwa, uda si w lad za
nim. Wielki Jan odjedajc z Efezu powierzy Sewerianowi zastpstwo w na-
uczaniu w kociele, dziki czemu da si on pozna cesarzowi i wszystkim
mieszkacom.
Autor opowiada, e Kallitropa, wdowa po jakim podkomendnym dowdcy
statku, zostaa bezpodstawnie skazana na zapacenie grzywny. Sprawc wy-
mierzenia kary by Paulacjusz [81b], prefekt Aleksandrii, ktry naoy na
wdow wiele kar wynoszcych w sumie okoo piciuset sztuk zota. Kobieta
ucieka si do cesarzowej z prob o pomoc; w rezultacie od Paulacjusza za-
dano zwrotu stu funtw
64
zota, z czego zrujnowana wdowa otrzymaa za-
ledwie trzydzieci sze sztuk zota. Udaa si wic do wsplnego portu dla
zagroonych do wielkiego Ja'na. Jan wezwa Paulacjusza do zwrotu wdo-
wie piciuset sztuk zota. Eudoksja wpada we wcieko na Jana, usiowaa
wybroni Paulacjusza, lecz nie znalaza posuchu; sprawiedliwy kaza odda
pokrzywdzonej przedmiot krzywdy
65
. Wwczas sta si cud. Kiedy Eudoksja
wysaa swoich ludzi
66
do Paulacjusza wbrew woli Jana, ukaza si anio
z wczni w rku, przerazi wysanych i sprawi, e nie wykonali swojego
zadania.
W nastpstwie tego cudu J wielu podobnych Akacjusz, biskup Beroi, oraz
Teofil, Antioch i Sewerian z udziaem Eudoksji i pod jej przewodnictwem
59
Tame, s. 200, 18-23.
60
Tame, s. 201, 18-202, 11.
61
Por. Cod. 59.
62
yciorys, s. 202, 18-203, 22.
63
Tame, s. 203, 28-43; patrz Cod. 59, przyp. 6.
64
Funt (waga) - patrz Cod. 63 przyp. 73; 100 funtw zota 32,745 kg zota.
65
yciorys, s. 203, 44-205, 34.
66
Byli nimi oskaryciele Jana na synodzie Pod dbem" (por. Cod. 59).
knuli intrygi przeciw Janowi. Za nimi poszo wielu innych. Jan narobi im wstydu i
sprawi, e mieli przykroci.
Teofil, powiada autor, chcia wytoczy spraw sdow arcyprezbiterowi
Aleksandrii, Piotrowi, za to, e pozwoli udzieli sakramentw kobiecie z sekty
manichejczykw
67
. Piotr broni si mwic, e kobieta nawrcia si i dlatego,
za jego zgod, dostpia zaszczytu przyjcia sakramentw. Na wiadka swoich
sw poda Izydora, kapana zajmujcego si cudzoziemcami w Aleksandrii
68
.
By on tym duchownym, ktry ze wzgldu na swoje zalety zosta wysany
przez Teofila do Damaszku i przywiz z Rzymu wiadomo dla Flawiana,
e przyjto go wraz z nim do wsplnoty wiernych, w czasie gdy oba Kocioy
yy od dwudziestu lat w oderwaniu od siebie. Izydor jako wiadek zoy
zeznania na rzecz Piotra, co tak oburzyo Teofila, e natychmiast wyrzuci
Piotra z Kocioa
69
, a przeciw godnemu podziwu Izydorowi sporzdzi akt
oskarenia i przekupi jakiego chopca, by zosta oskarycielem. Gdy te kno-
wania wyszy na jaw, Teofil zapaa jeszcze wiksz zoci
70
.
Wzrosa ona nadto od czasu, gdy Izydor otrzyma okoo tysica sztuk zota
dla rozdania wrd biednych (ofiarodawczyni bya Teodota); Izydor rozda
je, ale bez porozumienia z Teofilem
71
. Uciekajc przed grocymi mu skutka-
mi zoci, schroni si na grze Nitria, gdzie ju przedtem znalaz spokojny
przytuek
72
. Klasztory egipskie podlegay wwczas Dioskurowi i [82a] Ammo-
niuszowi oraz braciom Eutymiuszowi i Euzebiuszowi, ktrych ze wzgldu na
ich wzrost nazywano dugimi"
73
.
Tak si zoyo, e w tym czasie wybuchy spory wok Antropomorfitw
74
.
Wszczli je mnisi egipscy, po wikszej czci nieucy. i wiejscy prostacy. Kiedy
zaatakowali Teofila, ten przerazi si tak przynajmniej .wygldao
uciek si do zrcznego sofizmatu i powiada: Widziaem twarze wasze jako
oblicze Boga"
75
, a gdy zaczli nalega na oboenie anatem Orygenesa, ktry
gosi, e bstwo jest bezpostaciowe
76
, obieca im, i wykona i to; w ten spo-
sb unikn mierci.
Caa ta sprawa posuya mu za powd do wystpienia przeciw dugim"
(nie chcieli bowiem y nadal wesp z nim tak, jak dotychczas i utrzymy-
wali zgodnie ze swym przekonaniem, e bstwo nie przybiera adnej po-
staci)
77
. Oskary ich bezpodstawnie wobec mnichw egipskich i poruszy
67
Manichejczycy - wyznawcy manicheizmu (patrz Cod. 85 przyp. 1).
68
Izydor by kandydatem, ktrego Teofil chcia wynie na tron patriarchy Konstantyno-
pola.
69
yciorys, s. 207, 26-33.
70
Tame, s. 208, 1-20.
71
Tame, s. 207, 43-208, 20.
72
Tame, s. 208, 20-24.
73
Tame, s. 203, 3-7; por. Cod. 59.
74
Herezja powstaa w IV w. Jej wyznawcy przyznawali Bogu posiadanie ciaa ze wszyst-
kimi doznaniami somatycznymi. Nazwy ich nie ma w tekcie Jerzego.
75
yciorys, s. 208, 40-41: Focjusz cytowa z pamici.
76
Por. Cod. 6.
77
yciorys, s. 209, 6-17.
przeciw nim cay ten tum o instynktach trzody i, co wicej, przeciw wyej
wzmiankowanemu Izydorowi, ktry zwalcza ich bezkompromisowo.
W kocu, po wielu szykanach i podjazdach, po poarze wznieconym w ich
celach, uciekli do Konstantynopola. Jan, czowiek bardzo wspczujcy innym,
przyj uciekinierw i okaza im rwnie inne dowody swojej yczliwoci, lecz
nie dopuci ich do wsplnoty z powodu Teofila, do ktrego napisa list ma-
jcy doprowadzi do pojednania, ale Teofil odtrci propozycj
78
. Dudzy"
opublikowali paszkwile na Teofila
79
. Teofil sam nakania pewne osoby do
napisania podobnych przeciw dugim"; z czasem jednak, poniewa ci ludzie
niczego nie doka li, wtrcono ich do wizienia i poddano surowej chocie;
jedni z nich umarli w wizieniu, inni zostali skazani na banicj i osiedlenie
si na wyspie Prokonnesos
80
. Jan pokaza Teofilowi pisma oszczercze, wymie-
rzone przeciw niemu, na co Teofil odpisa w zoci: Sdz, e nie znasz
nakazw kanonw nicejskich
81
. Zobowizuj one biskupa, by nie dokonywa
wymiaru sprawiedliwoci poza obrbem swojej diecezji. Jeli ich nie znasz, to
zapoznaj si z nimi i wyrzu owe oszczerstwa napisane przeciw mojej oso-
bie". Teofil, ktry pisa wwczas te sowa, sam pniej sdzi Jana poza
swoj diecezj. Mnisi nie odstpili od rozpowszechniania pamfletw na Teofila,
a on sam musia z rozkazu cesarza stawi si przed sdem. Zawi owadna
Teofilem i nakonia go, gdy przyby, do osdzenia Jana.
Autor informuje, e czonek senatu Teognostos zosta skazany na utrat
majtku i zmar na wygnaniu. Wdowa, pozbawiona [82b] przez cesarzow
ziem uprawnych, ucieka si do obrocy wdw
82
. Ten, mimo wielu miaych
i szczerych wystpie w sprawie wdowy, niczego nie osign, wrcz prze-
ciwnie, wzbudzi w cesarzowej nienawi do siebie
83
. Wyda wic polecenie,
eby w dniu Podwyszenia
84
(przypada on na czternastego wrzenia), w chwili,
gdy niesprawiedliwa cesarzowa bdzie wchodzia do kocioa, zamkn przed
ni drzwi. Polecenie zostao wykonane. Cesarzowa odesza, zniewaona i obu-
rzona. Natychmiast te podja knowania, by zoy witego z urzdu, ska-
za na wygnanie i zemci si na nim w jeszcze inny, straszny sposb, jaki
jej podsunie nienawi. Kiedy jeszcze wchodzia do kocioa, w chwili gdy za-
mylkano przed ni drzwi, kto z jej orszaku wydoby miecz na zamykajcych
i uscha mu rka, pniej pad do ng witego Jana i zosta uleczony
85
.
Autor opowiada, e wielki Epifaniusz
86
, ktrego Teofil wprowadzi w bd
co do Jana, przyjecha do Konstantynopola i zacz powodowa w miecie
78
Tame, s. 209, 17-212, 29.
79
Tame, s. 212, 15-19.
80
Tame, s. 213, 22-30. Prokonnesos - wyspa na Morzu Marmara (Propontyda).
81
Przepisy kodeksu prawa kanonicznego ustalone na I Soborze Nicejskim (patrz Cod.
15 przyp. 1).
82
Czyli do Jana Chryzostoma.
83
yciorys, s. 215, 5-217, 10.
84
wito Podwyszenia Krzva witego.
85
yciorys, s. 217, 11-218, 15.

86
niepokoje, gdy w Hebdomonie (tak nazywa si dzielnica) wybra wbrew re-
gule diakona dla kocioa pod wezwaniem witego Jana, odprawi naboe-
stwo bez zgody Chryzostoma, w kocu domaga si, by potpi pisma Ory-
genesa
87
.
Pisarz opowiada dalej, tak jak to mwi rwnie yciorys Epifaniusza, e
Epifaniusz mimo naciskw ze strony cesarzowej
88
nie zgadza si ze zdaniem
wyraanym przez innych co do usunicia Chryzostoma z urzdu
89
; on sam
zreszt wspomina przepowiednie, jakie sobie wzajemnie przesali. Wynikao
z nich, e obaj ju nie zobacz swoich tronw biskupich. Przed ogoszeniem
wyroku Jan dowiedzia si, e Eudoksja zieje na niego gniewem. Wtedy wygo-
si dugie kazanie przeciw kobietom; lud przyj je jako atak na cesarzow
90
i, kiedy przyby Teofil, sporzdzono akt oskarenia przeciw temu wielkiemu
bojownikowi, ktry nie wzi udziau w synodzie. Zwolennicy Teofila prze-
prowadzili uchwa przez gosowanie, podczas gdy Jan gosi i przysiga, e
jest gotw stawi si na synodzie i podj obron wasnej osoby, jeli usunie
si z synodu jego zagorzaych wrogw
91
. Mia za sob czterdziestu biskupw
przeciwstawiajcych si zwolennikom Teofila. Podczas gdy wyraali sprzeciw,
on ich uspokaja i zaklina, by nie zrywali z Kocioem. Zoonego z urzdu
wieziono na wygnanie do Hieronu nad Bosforem
92
; wtedy nastpio zesane
przez Boga trzsienie ziemi [83a]. Odwieziono go z powrotem do miasta
i przywrcono na tronie wbrew jego woli. Powiada, e nie chce podj swe-
go dotychczasowego obowizku duszpasterskiego, zanim niesprawiedliwy wy-
rok, jaki spad na niego, nie zostanie poddany rewizji
93
.
Wkrtce Eudoksja znowu zapona nienawici, poniewa Jan bardzo otwar-
cie robi jej zarzuty
94
z powodu posgu, jaki jej wzniesiono w pobliu kocio-
a (przysporzyo to Kocioowi ogromnego kopotu). Znowu zaczy si intrygi
przeciw wielkiemu Janowi
95
.
Teofil widzia w tej sprawie korzy dla siebie, nie przyby do miasta, gdy
obawia si nienawici mieszkacw. By tam bardzo znienawidzony, po usu-
niciu Jana bowiem utrzymywa czno z dugimi", z ktrych powodu do-
puci si knowa przeciw Janowi i nie zaniecha lektury dzie Orygenesa,
co przedtem zarzuca Janowi.
Nie zjawi si wic z powodu tej nienawici, lecz posa swojego przedstawi-
ciela. Owiadczy on, e nie naley rozpatrywa ponownie sprawy Jana, gdy
po zoeniu go z urzdu omieli si wykonywa swe powinnoci kapaskie,
87
yciorys, s. 214, 23-215, 4; Epifaniusz podejrzewa Jana o hodowanie orygenizmowi: tame, s.
218, 16-219, 7; por. SWP, s. 132.
88
yciorys, s. 219, 8-220, 2.
89
Tame, s. 219, 36-43.
90
Tame, s. 220, 3-8: zebrano specjalne concilium w tej sprawie.
91
Por. Cod. 59.
92
yciorys, s. 220, 8-224, 44.
93
Tame, s. 226, 13-227, 8.
94
Tame, s. 229, 36-230, 3.
95
Tame, s. 230, 3-8.
a synod antiocheski nie dawa moliwoci bronienia si temu, kto usunity
ze swego stanowiska, sprawowa nielegalnie posugi kapaskie. Zwolennicy
Jana utrzymywali, e jest to kanon ariaski, natomiast synod zwoany dla
podstpnego zaatakowania Atanazego, oraz Ojcowie synodu odbytego w Sar-
dyce
96
, uznali go za niewany pozwalajc Atanazemu nie tylko podj obron
wasnej osoby, lecz take sprawowa czynnoci kapaskie jednoczenie z Mar-
cellusem
97
.
Tak wic w tym czasie Chryzostom nie mg wykonywa obowizkw dusz-
pasterskich
98
, a nawet wchodzi do kocioa. Zbliay si wita Narodzin
Chrystusa
99
, a on nadal pozostawa w bezczynnoci nie sprawujc adnej
w ogle posugi religijnej. Taki stan trwa a do wit Zesania Ducha wite-
go i jeszcze przez pi dni; wity zosta cakowicie wyrzucony tak z Kocio-
a, jak z miasta i skazany na wygnanie do Kukusos
100
. Tymczasem w kociele
wybuch poar i strawi ambon powodujc wiele strat. Wskazywano przyka-
dowo na licznych wrogw Chryzostoma: jedni zmarli na przedziwne choroby,
drudzy z wypadkw, jakie zesa na nich sam Bg
101
.
wity wydalony do Kukusos, jak mwi biograf, naucza tam, wywici
licznych biskupw i jeszcze wiksz liczb kapanw oraz diakonw. Na wy-
gnaniu dokona wielu cudw tak za ycia, jak i po mierci; zmar w jaki
czas potem. Mczennik i biskup Komany, Bazyliskus, przepowiedzia mu zgon.
Pochowano go w tym samym grobowcu co i mczennika
102
.
Stronnicy Teofila potpili zaocznie rwnie Heraklidesa [83b], biskupa Efe-
zu. Co do Serapiona, oboyli go wieloma karami i pozbawili biskupstwa
Heraklei, na ktre wybra go wielki Jan po powrocie z pierwszego wygnania.
Na miejsce Heraklidesa powoano eunucha, trybuna Wiktora, czowieka nie-
zmiernie wstrtnego
103
. Poddali szykanom i pozbawili biskupstw prawie dwu-
dziestu innych biskupw, wraz z nimi potraktowali z ca surowoci wielu
kapanw, diakonw, znaczn liczb ludzi wieckich oskaronych o sprzy-
janie Janowi oraz pobone kobiety, wrd ktrych znalazy si tak znane, jak
Olimpia, Pentadia, Prokla i Sylwana
104
.
Biskup Rzymu, Innocenty
105
, mnie walczy w obronie witego, lecz jego
gorliwo nie doprowadzia do niczego. Wysa posw; odesano ich ze wzgar-
96
Sardyka (lub Sredec) - dzi. Sofia.
97
yciorys, s. 230, 13-231, 40.
98
Tame, s. 231, 22-233, 30.
99
W staroytnoci chrzecijaskiej wito Narodzin oznaczao narodziny do ycia wiecz-
nego, a wic mier; chodzi tu zatem o wito Mki i mierci Paskiej.
100
yciorys, s. 233, 31-234, 32. Kukusos - miasto na pograniczu Kapadocji i Armenii.
101
Jest to krtka relacja dwch partii oryginau: yciorys, s. 234, 33-235, 19 i 253, 4-
-254, 2.
102
Tame, s. 245, 30-247, 33.
103
Tame, s. 239, 36-37.
104
Tame, s. 236, 31-238, 20.
105
Papie Innocenty I (patrz Cod. 54 przyp. 10) stan w obronie Jana i dy do przy
wrcenia go na utracone stanowisko; oboy ekskomunik Teofila (tame, s. 241, 32-242,
30).
da. Pisa listy; wszystkie jego wysiki poszy na marne. Pniej Nektariusz
z trudem przywrci imi Jana w dyptychach
106
, a jeszcze pniej Proklos
sprowadzi jego szcztki do miasta
107
.
Taka jest tre tej ksiki. Oczywicie, jej autor nierzadko mija si z prawd
historyczn, lecz nic nie stoi na przeszkodzie, eby czytelnicy wybrali sobie
to, co jest poyteczne, a reszt pominli z pobaaniem.
97
Przeczytalimy Zestawienie zwycizcw olimpijskich i kronik Flegonta
z Tralles
1
, wyzwoleca cesarza Hadriana. Autor dedykuje sw prac jakiemu
Alcybiadesowi jako jednemu z gwardzistw przybocznych autokratora
2
. Za-
czyna Zestawienie od pierwszej olimpiady
3
, gdy najdawniejsze fakty
4
, jak
powiadaj prawie wszyscy pisarze, nie posuyy nikomu za przedmiot dokad-
nego i obiektywnego opisu; kady przedstawi jakie inne wydarzenie wzite
zupenie przypadkowo i nie ma zgody midzy tymi, ktrzy usiowali opisa
je ambitnie.
Prac sw zaczyna, jak mwilimy, od pierwszej olimpiady i dochodzi, jak
sam powiada, do czasw Hadriana
5
. Ja przeczytaem do sto siedemdziesitej
sidmej olimpiady
6
, w ktrej Hekatomnos z Miletu
7
odnis trzykrotne zwy-
cistwo w biegu na jedn dugo stadionu
8
, w biegu na dwie dugoci sta-
dionu i w biegu w zbroi hoplity, Hipsykles z Sykionu
9
zwyciy w wycigu
dugodystansowym, Rzymianin Gajusz rwnie w biegu dugodystansowym,
Arystonimidas z Kos
10
w picioboju, Izydor z Aleksandrii w zapasach,
Aptotos we wszystkich kombinacjach biegw, Atyanas, syn Hipokratesa
z Adramytion
11
w walce na pici, Sfodrias z Sykionu w pankratio-
nie
12
, Sozygenes z Azji w biegu modzieowym, Cypryjczyk Apollofanes
106
Tame, s. 252, 33-34.
107
Tame, s. 254, 27-255, 31; 438 r.
1
Flegont z Tralles (II w.) - pisarz, wyzwoleniec cesarza Hadriana (patrz Cod. 57
przyp. 1), Utwr, zoony z 16 ksig, zachowa si w drobnych fragmentach (wyd. F. Ja-
coby FGH, t. III, s. 1159-1167).
2
Publius Aelius Alcibiades sprawowa urzd prefekta sacri cubiculi.
3
776/775 r. przed Chr.
4
Mowa o najdawniejszych wydarzeniach nalecych do zamierzchej (adelon) i mitycznej
(mythikon) przeszoci w przeciwiestwie do czasw historycznych (historikn); por. T. Sn-
ko Literatura grecka, t. III, cz. 1, s. 455.
5
9
Lata 72-68 (fragment 1: F. Jacoby FGH, s. 1161-1162).
7
Milet - miasto na wybrzeu Azji Mniejszej.
8
Stadion - patrz Cod. 57 przyp. 9.
9
Sykion - miasto w pn. czci Peloponezu, niedaleko Zatoki Korynckiej.
10
Kos - wyspa na Morzu Egejskim, w grupie Sporad, naprzeciw Halikarnasu.
11
Adramytion - miasto w Mizji, w Azji Mniejszej.
12
Pankration - rodzaj konkurencji atletycznej - walka na pici w rkawicach (z rze-
mieni) lub bez.
w zapasach [84a] juniorw, Soterych z Elidy
13
w walce na pici, Kalas
z Elidy w pankrationie juniorw, Hekatomnos z Miletu w biegu w zbroi
hoplity (zawodnik ten odnis w czasie tyche igrzysk trzy zwycistwa: w bie-
gu na jedn dugo stadionu, w biegu na dwie dugoci stadionu i w biegu
w zbroi hoplity), Arystoloch z Elidy w wycigach kwadryg, Agemon, syn
Elejosa w wycigach konnych. Zwycistwo w wycigach rydwanw dwu-
konnych przypado Hellanikowi z Elei
14
; on te zwyciy w wycigach kwa-
dryg zaprzonych w rebce. Kletias z Elidy by pierwszy w wycigach ryd-
wanw zaprzonych w dwa rebce, Kallipos z Pelionu
15
w wycigach
modych koni.
Lukullus
16
oblega Amisos
17
; oblenie miasta pozostawi Murenie
18
i dwm
legionom, a sam pocign z trzema innymi do Kabiry, gdzie stan na lee
zimowe
19
. Wyda Adrianowi
20
rozkaz, by rozpocz wojn z Mitrydate-
sem
21
. Adrian wszcz dziaania wojenne i odnis zwycistwo. W Rzymie
nastpio trzsienie ziemi, wiele domw lego tam w gruzach.
Podczas omawianej olimpiady zaszo jeszcze wiele innych wydarze. W trze-
cim roku teje olimpiady dokonano w Rzymie spisu ludnoci. Spisano 91 mi-
riad
22
Rzymian. Zmar krl Partw Synatruches
23
, ktrego nastpc zosta
Fraates
24
nazywany bogiem, a epikurejczyka Fajdrosa zastpi Patron
25
. W Idy
Padziernikowe tego roku urodzi si poeta Wergiliusz Maron
26
.
W czwartym roku olimpiady Tigranes
27
i Mitrydates zgromadzili czterdzie-
ci tysicy piechurw i trzydzieci tysicy jazdy, zorganizowali ich na sposb
rzymski i wydali wojn Lukullusowi. Zwycistwo odnis Lukullus. Pado
pi tysicy onierzy Tigranesa, a jeszcze wicej dostao si do niewoli, nie
liczc ogromnej masy ciurw obozowych.
13
Elida - kraj w zachodniej czci Peloponezu.
14
Elea (dzi. Castellammare di Veglia) - miasto w Lukanii (pd. Italia).
15
Pelion - trudno dostpny acuch grski w Tesalii.
16
Lukullus - Lucjusz Licyniusz Lukullus - uczestnik wojny z Mitrydatesem w r. 87
przed Chr.
17
Amisos - miasto w prowincji Pontu w pn.-wsch. czci Azji Mniejszej, nad Morzem
Czarnym.
18
Murena - Lucjusz Licyniusz Murena - walczy pod dowdztwem Lukullusa z Mitry-
datesem.
19
Z 72 na 71 r. Kabira - miasto w prowincji Pontu w pn.-wsch. czci Azji Mniejszej,
nad Morzem Czarnym.
20
Marcus Fabius Adrianus.
21
Mitrydates VI Eupator zwany Wielkim - krl Pontu (120-63), prowadzi dugoletnie
walki z Rzymem (tzw. wojny z Mitrydatesem: I w latach 89-84, II - 82-80, III - 74-
-64).
22
Miriada (gr. myrias) - 10 tysicy.
23
Synatruches (77-70).
24
Fraates III (70-58).
25
Fajdros, Patron - filozofowie epikurejscy w I w. przed Chr., wspominani przez Cy-
cerona.
26
Publiusz Wergiliusz Maro urodzil si 15 X 70 r. przed Chr.
27
Tigranes - krl Armenii (96-56). W 69 i 68 r. przed Chr. walczy z Lukullusem.
Katulus dokona powicenia Kapitolu
28
, a Metellus
29
wyruszy z trzema
legionami na wojn z Kret. Dopyn na wysp, zada klsk Lastenesowi,
zosta proklamowany autokratorem i osaczy Kreteczykw zamknitych w mu-
rach. Korsarz Atenodor ujarzmi Delijczykw, zbezczeci posgi tych, ktrych
oni nazywali swymi bogami; Gajusz Triariusz
30
usun zniszczenia i otoczy
murem Delos.
Lektur skoczyem na tej olimpiadzie, na piciu ksigach. Styl autora nie
jest zbyt pospolity. Autor nie przestrzega zbyt dokadnie attyckiego sposobu
pisania. Z drugiej strony jego ambicja i trud, woone niewaciwie w zagad-
nienia olimpiad, w nazewnictwo rodzajw konkurencji, ktre na nich rozgry-
wano, oraz w kwestie wyroczni, prowadz czytelnika do przesytu i nie zosta-
wiaj, by tak rzec, miejsca na inne zagadnienia; wszystko to uwydatnia jego
niemiy styl [84b], na ktrym tematyka nie pozostawia adnego wdziku.
Autor wykorzystuje bez umiaru wszelkiego rodzaju wyrocznie.
98
Przeczytalimy dzieo historyczne w szeciu ksigach Zosyma, komesa i by-
ego adwokata skarbowego
1
. Co do wyznania jest bezbony i czsto, w wie-
lu wypadkach, obszczekuje ludzi wierzcych. Jego styl jest zwarty, jasny, czy-
sty i nie pozbawiony wdziku.
Autor zaczyna sw histori, mona by powiedzie, od panowania Augu-
sta, opisuje pobienie dzieje wszystkich panujcych a do rzdw Dioklecja-
na
2
, podajc jedynie dat ich wstpienia na tron i dziedzictwo ich wadzy ce-
sarskiej. Poczwszy od Dioklecjana w piciu ksigach rozwodzi si duo sze-
rzej nad panujcymi cesarzami.
W ksidze pierwszej wylicza cesarzy od Augusta do Dioklecjana. Szst ksi-
g historyk koczy na tych czasach, w ktrych Alaryk
3
po raz drugi oblega
Rzym, a gdy jego mieszkacy cierpieli wielki niedostatek, przerwa oblenie
dajc im na cesarza Attalusa
4
. Pniej usun go z tronu, gdy nie wydawa
si odpowiedni do naleytego sprawowania wadzy cesarskiej, i wysa na
28
Powieci wityni Jowisza Kapitoliskiego odbudowan po poarze.
29
Quintus Caecilius Metellus Creticus - konsul w 69 r. przed Chr. osaczy Kreteczy-
kw w miecie Kydonia (dzi. Paleokastro lub Pltania), we wschodniej czci wyspy.
30
Gajusz Triariusz bra te udzia w III wojnie z Mitrydatescm jako legat pod wodz Lukullusa.
1
Zosym (schyek V w.) - historyk, autor Nowej historii (Nea historia) w szeciu ksi-
gach, obejmujcej okres od panowania Augusta (patrz Cod. 57 przyp. 7) do 410 r. Dzieo
zachowane (wyd. L. Mendelssohn, Lipsiae 1887; F. Paschoud Zosime, Histoire nouvelle,
t. I (ks. I i II), Paris 1971, t. II (ks. III), Paris 1979, t. II, cz. 2 (ks. IV), Paris 1979;
tene Cinq etudes sur Zosime, Paris 1975).
2

3

4
pertraktacje z cesarzem Honoriuszem
5
przebywajcym wwczas w Rawen-
nie
6
. Tymczasem Saros, rwnie Got, ktry by przeciwnikiem Alaryka i mia
na swych rozkazach trzystu onierzy, poczy si z Honoriuszem proponujc
mu wspln walk z Alarykiem i wystpi przeciw niemu. I na tym koczy
si ksiga szsta.
Mona by powiedzie, e Zosym nie napisa historii, lecz przepisa histori
Eunapiusza
7
, od ktrego rni si jedynie zwizoci stylu i tym, e w
nie oczernia Stylichona
8
w takim, jak on, stopniu. Poza tym historia Zosyma
jest niemal podobna do jego historii, zwaszcza w miotaniu oszczerstw na
cesarzy chrzecijaskich. Wydaje mi si, e zarwno ten, jak tamten, sporz-
dzi dwa wydania swojej historii. Ja nie widziaem pierwszej edycji, ale po-
niewa zatytuowa on t, ktr przeczytalimy, Nowe wydanie, mona by
wycign wniosek, e sporzdzi, podobnie jak Eunapiusz, rwnie inne. Zo-
sym, jak mwilimy, posuguje si stylem bardziej jasnym i zwizym ni Eu-
napiusz i rzadko stosuje figury retoryczne.
99
Przeczytalimy osiem ksig Dziejw Herodiana
1
. Autor zaczyna od mierci
cesarza rzymskiego Marka Aureliusza
2
, opowiada, jak Kommodus
3
, syn [85a]
Marka Aureliusza, wstpi na tron, jak pochlebcy odwiedli go od obyczajw
ojczystych i jak pniej, osaczony przez swoj naonic Marcj, Letusa i Ekle-
ktusa, pad ofiar morderstwa
4
.
Cesarzem zosta Pertynaks
5
, czowiek starszy, o dobrych obyczajach. Jego
skromno mierzia onierzy; wpadli oni do paacu i zabili cesarza. Autor
opowiada, e wadz przej Julian
6
przy wsparciu wojska i za pomoc zota.
Niebawem i on zgin z jak onierzy, a Niger
7
uchodzcy za wspaniaego
mczyzn zosta wyniesiony na tron jeszcze za ycia Juliana.
Do wadzy cesarskiej doszed z kolei Sewer
8
, czowiek obrotny, niezwykle
5

6
Zosym, VI 6-12.
7
Por. Cod. 77. Za rdo do IV i V w, posuyo mu dzieo historyczne Olimpiodora
(Cod. 80).
8
1
Herodian (III w.) - historyk, autor Historii nastpcw Marka (Aureliusza) obejmujcej
okres od panowania cesarza Marka Aureliusza (patrz Cod. 14 przyp. 2) do wstpienia na
tron Gordiana III w 238 r. Historia Herodiana zachowaa si (wyd. L. Mendelssohn, Lip-
siae 1883).
2
180 r.
3
Cesarz Kommodus (180-192).
4
Jest to streszczenie ksigi pierwszej.
5
193 r. Pertynaks panowa 87 dni; Herodian Historia, II 1-21.
6
193 r. Didiusz Julianus panowa 66 dni; tame, II 22-26.
7
Cesarz Pesceniusz Niger (193-194).
8
Cesarz Septymiusz Sewer - patrz Cod. 44 przyp. 1; Herodian Historia, II 33-37.
wytrway, odznaczajcy si gbok mdroci. Zwyciy w bitwie Nigra i go
zabi
9
. Wszystko, cokolwiek stano mu na drodze, niszczy czy to si ora,
czy za pomoc niezawodnych intryg; panowa nad poddanymi ze wzrastajc
wci but. Zmar w wyniku choroby, na ktr zapad podczas wojny z Bry-
tanami
10
.
Jego starszy syn, Antonin
11
, prowadzi z nimi pertraktacje, po czym za-
niecha ich i, chocia niechtnie, dopuci do wsprzdw swego brata Get
12
,
ktrego wkrtce zabi w ramionach Julii, swojej i jego matki
13
. W okrucie-
stwie i bezecestwie stara si przewyszy wszystkich panujcych; pad ofiar
spisku w czasie pobytu w Syrii. Spisek uknu Makryn
14
, gdy ba si o swoje
ycie i dlatego wola ubiec fakty.
Po zabjstwie Antonina na tron cesarski wstpi Makryn. Uchodzi on za
czowieka wybitnego, mimo e by ju starszym, niezdecydowanym, niepanu-
jcym nad sob mczyzn. Mesa, siostra Julii, bya matk dwch crek: Soa-
imidy i Mamai. Jedna crka miaa syna zwanego Bassianem, druga rwnie:
syna o imieniu Aleksyn; obaj urodzili si, jak mwiono, z intymnego zwizku
sistr z Antoninem
15
. onierze skorzystali z jakiego bahego powodu i ob-
woali w obozie cesarzem Bassiana zmieniajc mu imi na Antonina
16
. Ma-
kryn ponis klsk w kilku bitwach, uciek z granic Fenicji i Syrii, przyby
do Chalcedonu
17
, by std ruszy do Rzymu, lecz ludzie Antonina, wysani
specjalnie, schwytali go zawczasu, obcili mu gow i odesali j do swego
rozkazodawcy
18
.
Dopki Antonin by posuszny swojej babce, postpowa w sposb umiar-
kowany. Adoptowa Aleksyna i jednoczenie wynis go do godnoci Cezara,
nadajc mu imi Aleksandra
19
. Kiedy jednak zda si [85b] na pochlebcw,
nie przepuci adnej okazji, by pofolgowa wybrykom swych przywar i nie-
umiarkowania. W knuciu podstpw przeciw Aleksandrowi przeszkodzili mu
onierze, a gdy chcia ich ukara, zabili go
20
.
Aleksander, syn Mamai, panowa czternacie lat, rzdzi dobrze, sprawiedli-
wie, bez rozlewu krwi. Natomiast skpstwo i maostkowo matki, Mamai,
jak powiada autor, doprowadziy do tego, e onierze zabili i j, i jego; ce-
sarzem obwoano Maksymina
21
.
9
Tame, III 1-15, 16-59.
10
Tame, IV 1-3.
11
Cesarz Karakalla (Marcus Aurelius Antoninus) (211-217); tame, IV 4.
12
Cesarz Geta (211-212).
13
Tame, IV 8.
14
Cesarz Makryn - patrz Cod. 34 przyp. 3; Herodian Historia, VI 9-36.
15
Tame, V 6, 17.
16
Cesarz Heliogabal (Marcus Aurelius Antoninus) - patrz Cod. 71 przyp. 3.
17
18
Herodian Historia, V 7-9.
19
Tame, V 17-18. Cesarz Aleksander Sewer - patrz Cod. 71 przyp. 4; Herodian
Historia, VI 1-18.
20
Tame, V 19-23.
21
Cesarz Maksymin Trak (235-238); tame, VII 1.
Maksymin przez trzy lata sprawowa rzdy bezwzgldnie, jak tyran. By to
czowiek niezmiernie dumny i okrutny w postpowaniu. Z tego wanie po-
wodu mianowany przez Maksymina namiestnik Libii, o takim samym jak on
charakterze, wywoa wrd wojska teje prowincji bunt. onierze zabili go
i wynieli na tron cesarski prokonsula Gordiana wbrew jego woli; mia on
podwczas osiemdziesit lat. Wie o wyniesieniu Gordiana na tron Rzym
przyj z radoci. Pozbawi Maksymina wszystkich godnoci proklamujc jed-
noczenie cesarzem Gordiana i jego syna, Gordiana
22
.
Tymczasem Maksymin przygotowywa si do wojny. Gordian wraz z synem
zaj Kartagin, lecz znalaz si w tak beznadziejnym pooeniu, e si powiesi.
Jego syn pad w bitwie, ktr wyda Maksyminowi; zwok nie odnaleziono
23
.
Rzymianie boleli nad sw klsk niezmiernie; w obawie przed Maksyminem
wynieli w Rzymie na tron Balbina i Maksymusa
24
, co stao si przyczyn
rozruchw, jakie wybuchy przeciw nim wrd wojska. Wraz z nimi panowa
rwnie Gordian bdc jeszcze dzieckiem potomek pierwszego Gordiana,
syn jego crki
25
. Maksymus ruszy na wojn przeciw Maksyminowi. Maksy-
min zgin z rk wasnych onierzy, gow jego dostarczono Maksymusowi,
a pniej do samego Rzymu. Niebawem zbuntowani onierze wyprowadzili
z paacu Balbina i Maksymusa, poddali ich najhaniebniejszym okaleczeniom
i obwoali jedynym cesarzem Gordiana, ktry mia wwczas trzynacie lat
26
.
Na tych wydarzeniach koczy si ksiga sma.
Styl autora jest jasny, wspaniay i przyjemny, jego sownictwo odznacza
si umiarkowaniem, nie ma w nim zbyt wielu attycyzmw i wykrocze prze-
ciw wdzikowi naturalnego jzyka potocznego, nie skania si te ku po-
spolitemu niedbalstwu, ani nie przekracza regu sztuki pisarskiej. Autor nie
gubi si w rozwlekociach i nie pomija niczego, co jest w ogle najwaniejsze.
Krtko mwic, dziki [86a] wszystkim zaletom, jakie posiada to dzieo hi-
storyczne, nie ma wielu pisarzy, ktrym by jego autor ustpowa.
100
Przeczytalimy wiczenia retoryczne rne cesarza Hadriana
1
, napisane
w stylu umiarkowanym i nie pozbawionym wdziku.
22
Tame, VII 10-16. Gordian I i Gordian II (marzec 238 r., panowali wsplnie 20 lub
22 dni).
23
Tame, VII 22-23.
24
Cesarze Balbin i Pupien (Pupienus Maximus) (238 r); tame, VII 25.
25
Tame, VII 27. Cesarz Gordian III (238-244).

26
238 r.
1
wiczenia (meletat) cesarza Hadriana (patrz Cod. 57 przyp. 1) nie zachoway si..
101
Przeczytalimy Mowy konsularne i Mowy cesarskie Wiktoryna
1
, syna Lam-
padiosa (pochodzi on z Antiochii), skierowane do cesarza Zenona
2
. Za jego
panowania autor osign bardzo podeszy wiek. Co do stylu jest on ja-
sny i prosty, pisarz stosuje w nim zwyke ozdoby.
102
Przeczytalimy rozpraw w jednej ksidze Przeciw anomejczykom biskupa
Gelazjusza z Cezarei Palestyskiej
1
. Styl jej jest prosty i jdrny. Autor posu-
guje si sownictwem wzorowego jzyka attyckiego. W swych wywodach jest
dokadny, nie brak mu pomysw w argumentacji i w ogle jest dobry pod
kadym wzgldem z jednym zastrzeeniem: przesadnie, w sposb waciwy
wiekowi modzieczemu posuguje si reguami obowizujcymi tak dialekty-
k, jak i sownictwo, jakby dopiero co zetkn si z zasadami dialektycznymi;
wprowadza do swojej rozprawy apologi tak mao stosown do wysowienia
myli; nie powinien by od pocztku wprowadza tego, czym umia posugi-
wa si w obronie wasnej. Ukad jego rozprawy te nie pozostaje poza kry-
tyk.
W pracy autora znalazy miejsce rne wywody Diodora z Tarsu
2
o Duchu
witym, z ktrych wynika, jak gboko tkwi w herezji nestoriaskiej
3
.
103
Przeczytalimy Alegorie witych Praw i O yciu spoecznym yda. Filo-
na
1
.
1
Autor zupenie nieznany, jego Mowy zaginy.
2
1
Patrz Cod. 15 przyp. 2. Rozprawa nie zachowaa si (por. Cod. 88); (fragmenty dog-
matyczne wyd. F. Diekamp Analecta patristica, Roma 1938, s. 44-49.
2
Patrz Cod. 18 przyp. 4 i Cod. 85 przyp. 7; por. te Cod. 233.
3
1
Filon z Aleksandrii (ok. 20 r. przed Chr.-50 r. po Chr.) - znakomity filozof i pi-
sarz, przedstawiciel ydowsko-greckiej filozofii synkretycznej, autor dzie filozoficznych,
egzegetycznych i historyczno-apologetycznych. Ogromn spucizn pimiennicz Filona wy-
dali L. Cohn, P. Wendland, J. Reiter Opera quae supersunt, t. 1-8, Berlin 1896-1930;
Colson, Whitaker, t. 1-9, London-New York 1929-1930 (Loeb).
104
Przeczytalimy take yciorysy ydw zajmujcych si filozofi medytacyj-
n i filozofi praktyczn. Pierwsi nazywali si Esseczykami
1
, drudzy Tera-
peutami
2
; wznosili oni klasztory i domy religijne", jak je autor
3
sam na-
zywa, i oddawali si reguom ycia takim, jakie maj dzisiejsi mnisi.
105
Przeczytalimy rwnie traktat tego samego autora
1
zatytuowany Nagana
Gajusza, oraz Flakkus czyli nagana Flakkusa. W obu pismach bardziej ni
w innych objawia si sia jego elokwencji [86b] i pikno stylu. Autor bdzi
jednak w wielu kwestiach, gdy mwi o ideach i kiedy porusza problemy obce
dla filozofii ydowskiej.
Rozkwit jego ycia i twrczoci przypada na czasy Cezara Gajusza
2
, do
ktrego, jak pisze, posowa w sprawie swojego narodu za Agryppy panuj-
cego w Judei
3
. Wymienia si wiele rnych jego pism. Zawieraj one rozpra-
wy na tematy moralne i komentarze do Starego Testamentu ujte przewa-
nie w postaci dosownie stosowanej alegorii. Std, sdz, wzi pocztek w Ko-
ciele i zacz si rozpowszechnia cay kierunek interpretacji alegorycznej.
Podobno autor przyj wiar chrzecijask, pniej porzuci j z powodu
smutku i oburzenia. Przedtem jeszcze, za panowania Klaudiusza
4
, jak mwi,
przyjecha do Rzymu, gdzie zetkn si z koryfeuszem Apostow, Piotrem,
i pozyska jego przyja. Odtd uczniowie Marka Ewangelisty (Marek by
uczniem Piotra) uznali go za godnego pamici i pochway, gdy potwierdza
on, jak mwi, e zajmowali si wrd ydw filozofi. Wymienia rwnie
klasztory, w ktrych przebywali, i gosi, e wiedli oni ycie ascetyczne od-
dajc si postom, modlitwie i ubstwu.
Autor pochodzi z rodziny kapaskiej, jego ojczyzn jest Aleksandria. Swym
talentem literackim wzbudzi wrd hellenistw tak wielki podziw, e ma-
wiali: albo Platon
5
filonizuje, albo Filon platonizuje".
1
Esseczycy (poboni") - ydowska sekta religijna uprawiajca praktyki ascetyczne
w Palestynie (w I w. przed Chr.), wywodzia si z gminy qumraskiej, jak przypuszcza si
na podstawie rkopisw znalezionych w Qumran (dzi. ruiny nad Morzem Martwym).
2
O Terapeutach mwi autor w traktacie O yciu kontemplacyjnym (De vita contem-
plativa, wyd. F. Daumas, P. Miquel, Paris 1964).

3
Filon z Aleksandrii - patrz Cod. 103 przyp. 1.
1
Filon z Aleksandrii - patrz Cod. 103 przyp. 1.
2
Kaligula (Gaius Iulius Caesar Caligula) - patrz Cod. 76 przyp. 11.
3
Misj do cesarza opisa w zachowanym utworze Poselstwo do Gajusza obejmujcym
5 ksig. Judea - pd. cz Palestyny, nazywana tak od II w. przed Chr.
4
5
106
Przeczytalimy siedem ksig Teognosta z Aleksandrii
1
, ktrych tytu brzmi:
Szkice bogosawionego egzegety Teognosta Aleksandryjczyka
2
.
W pierwszej ksidze autor rozprawia o Ojcu i usiuje wykaza, e jest
On Demiurgiem wiata wbrew tym, ktrzy przyjmuj wspwieczno materii
i Boga.
W drugiej przytacza dowody, ktre bezwzgldnie wiadcz o tym, e Ojciec
ma Syna; mwic o Synu udowadnia, e jest On stworzeniem i e zajmuje
si jedynie istotami rozumnymi; przyznaje Synowi, jak Orygenes
3
, jeszcze
inne okrelone przymioty czy to dlatego, e jest, jak tamten, wcignity
w herezj, czy to przez wzgld (jak mgby kto powiedzie) na to, e stara
si wzi w obron Orygenesa i wykada jego tezy w postaci wicze kraso-
mwczych, a nie w rozprawie wyraajcej jego zdanie, czy wreszcie moe z po-
wodu postawy i braku umiejtnoci czytelnika, ktry zapewne w ogle nie
zna nauki chrzecijaskiej i nie jest w stanie [87a] przyj cisej religii; ogra-
nicza si do prawdy, e jakakolwiek wiedza o Synu jest lepsza dla czytelnika
od cakowitej niewiedzy.
Lecz w dyskusji prowadzonej na ywo taki chwyt stosowany po to, eby
nie powiedzie prawdy, nic jest niewiarygodny w argumentacji. Nie moe te
zasugiwa na nagan. W wikzoci wypadkw bowiem wynik zaley od my-
li, sdu i siy rozmwcy w dyskusji. Inaczej jest natomiast w tekcie pisanym
przeznaczonym do publikacji dostpnej dla wszystkich; jeli kto, by si uspra-
wiedliwi, dodaje do blunierstwa apologi, o ktrej powyej bya mowa, zna-
czy to, e ucieka si do sabej apologii.
Jak w drugiej, tak i w trzeciej ksidze autor mwi o Duchu witym
i przytacza, dowody usiujc wykaza istnienie Ducha witego. W pozosta-
ych kwestiach bredzi tak, jak Orygenes w Traktacie o Zasadach.
W czwartej ksidze plecie, jak i tamten, czcze sowa o anioach i zych du-
chach, ktre ubiera w lekkie ciaa.
W pitej i szstej traktuje o Wcieleniu Zbawiciela. Stara si, co ley w je-
go zwyczaju, wykaza, e Wcielenie byo moliwe, a przy tej sposobnoci gl-
dzi, zwaszcza wwczas, kiedy ma czelno mwi, e zgodnie z naszym wy-
obraeniem Syn w wielu miejscach jest ograniczony, jedynie energia Jego nie
ma granic.
W sidmej, zatytuowanej O twrczej sile Boga, mwi z jak wiksz
pobonoci o innych kwestiach, a szczeglnie o Synu na kocu ksigi.
Autor posuguje si stylem prostym i gbokim, uywa piknego sownictwa
1
Teognost - oficjalny katecheta aleksandryjski w latach ok. 265-282.
2
Dzieo jest zarysem dogmatyki; zachowao si we fragmentach (wyd. PG, 10, kol.
240-241; A. Harnack Die Hypothesen des Theognostus, Lcipzig 1903; G. Agnesi La no-
tizia di Fozio sulle Hypotyposeis di Teognosto, Augustinianum", t. 29 (1981), s. 491-
-516).
3
zarwno wtedy, gdy pisze w jzyku attycyzujcym, jak i wwczas, kiedy
ucieka si do jzyka mwionego; w skadni nie unika konstrukcji potocznych.
Wielkoci autora w niczym nie ujmuje jego jasne i cise sownictwo.
107
Przeczytalimy Przeciw Janowi ze Scytopolis
1
Bazylego
2
, kapana z Cylicji,
ktry nazywa go krtaczem i stawia mu mnstwo innych zarzutw: ciyo
na nim podejrzenie o manicheizm
3
; skraca czterdziestodniowy post do trzech
tygodni, w czasie ktrych nie powstrzymywa si od jedzenia drobiu; bra
udzia w obrzdach pogaskich; niemal zawsze oddawa si obarstwu [87b];
na kocu witej Ofiary nigdy nie przyjmowa Komunii, uczestniczy nato-
miast w Komunii dzieci po Ewangelii i bieg do domu, by zasi do stou.
Takie oto zarzuty przeciw temu czowiekowi rozsiewa niemal w caym
dziele.
Dzieo swe ujmuje w formie dialogu i dedykuje je jakiemu Leoncjuszowi
4
na jego wasn prob. Wprowadza nastpujce osoby dialogu: Lampadiusa,
ktry broni stanowiska autora, i niejakiego Marynusa majcego prowadzi
spr po stronie Jana. Autor przedstawia Marynusa jako tego, ktry po wy-
mianie pogldw potpi osob powierzon jego obronie i kae mu przej
na stron Lampadiusa. Po Marynusie autor wprowadza jakiego Tarazjusza,
ktry przyczy si do sporu, i kae mu stawia pytania i odpowiada na
inne tak, by wyszy na jego korzy oraz wprawi swego interlokutora w ko-
pot i trudne pooenie.
Dzieli sw prac na szesnacie ksig; trzynastu nadaje ksztat dialogu.
Ogromnie wiele pracy i trudu wkada autor jedynie w ksig pierwsz;
w trzech pozostaych ksigach atakuje twierdzenia, ktre Jan wyoy w dru-
giej i trzeciej ksidze.
W pierwszej ksidze zamieszcza wstp, po czym przechodzi do zbijania
dwch twierdze pierwszego, ktre brzmi: Sowo zaznao cierpienia w Cie-
le"
5
, i drugiego: Mwi Chrystus znaczy tyle samo, co mwi Bg".
W drugiej ksidze stara si wykaza, e zganiono go pochopnie, oraz e
werset I wyronie gazka z pnia Jessego"
6
zosta przez Jana ze Scytopolis
le zrozumiany.
W trzeciej zastanawia si, jak naley rozumie sowa: Syn Czowieczy zo-
sta teraz otoczony chwa, a w Nim Bg zosta chwa otoczony"
7
i dalszy
cig tego miejsca.
W czwartej dlaczego si mwi, e Ciao Boga jest Mu waciwe. Medy-
1
Patrz Cod. 95 przyp. 1; dzieo zagino.
2
3
4
Osoba skdind nie znana.
5
Por. I. List w. Piotra Apostoa, 4, 1.
6
Por. Ksiga Izajasza, 11, 1.
7
Por. Ewangelia wedug w. Jana, 13, 31.
tuje nad jednoci, nad sowami: Bg, twj Bg namaci ciebie"
8
i nad wer-
setem: ,,Ja powicam w ofierze samego siebie"
9
. W niniejszej ksidze Marynus
poniecha dalszego sporu i zacz si zgadza z Lampadiusem.
W pitej, czyli w tej, w ktrej Tarazjusz zosta przewidziany do przejcia
w dyspucie roli Marynusa, autor podejmuje na nowo i z wiksz ostroci
oskarenia przeciw Janowi; oskarenia te pochony niemal ca ksig.
W sidmej jeszcze ostrzej atakuje jedno [88a] w naszym Zbawicielu Chry-
stusie i rozwaa sowa: Namaci ciebie Bg, twj Bg" oraz to, czego naucza
Koci o sta si Ciaem".
W smej ksidze cytuje: A Sowo stao si ciaem"
10
i gubi si w wielu nie-
dorzecznociach, po czym zastanawia si nad wersetem: I nikt nie wstpi do
nieba, oprcz Tego, ktry z nieba zstpi, Syn Czowieczy, ktry jest w nie-
biosach"
11
.
W dziewitej omawia wersety: A t opok by Chrystus"
12
, Ujrzycie y-
cie wasze zawieszone przed oczami waszymi"
13
i Ta brama zamknita b-
dzie"
14
. Wszystkie jego interpretacje s bezbona.
W dziesitej dyskutuje nad wersetami: Do was zostaa posana wie o Zba-
wieniu"; On, ktry nawet wasnego Syna nie oszczdzi"
15
; Sowo ycia,
ktrego dotykay rce nasze"
16
oraz Bg tak wielce ukocha wiat, e da
mu Syna swego Jednorodzonego"
17
i dalszy cig wersetu.
W ksidze jedenastej zastanawia si nad sowami: On jest Bogiem naszym.
I aden inny nie moe si z Nim rwna"
18
, nastpnie Ukaza si na ziemi
i zacz przebywa wrd ludzi"
19
; Powsta, Boe, sd ziemi"
20
; Ten, kto
mnie zobaczy, zobaczy take i Ojca"
21
. Zwalcza tych, ktrzy twierdz, e
Apostoowie nie mogli naucza prawdy z powodu niemocy ich suchaczy.
W dwunastej utrzymuje, e w Trjcy witej cierpiaa tylko jedna Osoba
i omawia werset: Gdyby j bowiem pojli, nie ukrzyowaliby Pana chwa-
y"
22
. Sabo i le broni tego, e my nie mwimy, i istniej dwaj Chrystusi
i tak ujmuje sw apologi, by zgadzaa si z jego wasnym zdaniem.
W ksidze trzynastej podejmuje dyskusj na temat Dlaczego nie istniej
dwaj Synowie", chocia wyglda na to, e zgodnie z zajtym stanowiskiem
8
Por. Psalm 45(44), 8.
9
10
Tame, 1, 14.
11
Tame, 3, 13.
12
Por. I. List w. Pawia do Koryntian, 10, 4.
13
Por. Ksiga Powtrzonego Prawa, 28, 66.
14
Por. Ksiga Ezechiela, 44, 2.
15
Por. List w. Pawa do Rzymian, 8, 32.
18
Por. I. List w. Jana Apostola, 1, 1.
17
18
Por. Ksiga Barucha, 3, 36.
19
Tame, 3, 38.
20
Por. Psalm 82(81), 8.
21
22
Por. I. List w. Pawia do Koryntian, 2, 8.
wystpuje w jego obronie; naley tu koniecznie mwi o dwch Synach
23
.
W tym miejscu, jakby przekonany, milczy rwnie Tarazjusz. Bazyli czy Lam-
padius przestaj si gorliwie troszczy o pytania i odpowiedzi. Ksigom czter-
nastej, pitnastej, szesnastej Bazyli nadaje form cig, zbijajc to, co Jan
wyoy w ksigach drugiej i trzeciej.
w Bazyli by, jak sam powiada, kapanem Kocioa antiocheskiego w cza-
sie, gdy na jego czele sta patriarcha Flawian
24
, a nad Rzymianami panowa
cesarz Anastazjusz
25
.
Styl autora jest pospolity, zwaszcza w partiach dialogowych. Pisarz nie
powstrzymuje si nawet od wyrae wulgarnych, nie jest dokadny w stoso-
waniu funkcji wyrazw i zwizkw midzy zdaniami tak, e robi bdy. Do-
chodzi nawet do tego, e popenia wykroczenia przeciw skadni [88b]; usiuje
jednak zachowa jasno, o ile jest ona moliwa w tego rodzaju pismach.
W argumentach atakujcych prawdziw wiar jest przykry, ale biegy. Cae
swoje ycie, jak si wydaje, spdzi gnijc wrd tych czczych zaj, wymie-
rzonych przeciw prawdziwej religii.
Nie przyswoi sobie herezji nestoriaskiej, mimo e si ni skazi. Na czoo
wysuwa Ojcw Diodora
26
i Teodora
27
, witemu Cyrylowi
28
nie bluni wprost
w twarz z takim bezwstydem. Co do Jana, przeciw ktremu kieruje swoje
pismo, utrzymuje, e opar si wycznie na dwunastu rozdziaach Cyryla
29
,
a zwaszcza, powiada, na dwunastym, powiconym sprawie cierpienia Boga.
Na tym koczy si ta daremna praca. Zostaa ona napisana, jak mwilimy,
dla Leoncjusza, ktremu oddaje cze jako czowiekowi przewitemu, szcze-
glnie umiowanemu przez Boga, i jako Ojcu.
108
Przeczytalimy Przeciw Temistiuszowi Teodora
1
, mnicha z Aleksandrii. Ty
tu pracy brzmi: Krtka refutacja dawnego i cakiem niedorzecznego zarzutu
Temistiusza wysunitego przeciw Ojcom naszej wiary, opracowana przez nas
w zwizku z badaniami i stojcymi w sprzecznoci z prawd twierdzeniami,
ktre on wysun na pierwsze miejsce oraz jasne rozstrzygnicie dyskutowanego
problemu
2
.
23
Zgodnie z doktryn nestoriask - patrz Cod. 16 przyp. 3.
24
Flawian II - patriarcha Antiochii (498-512).
25
Anastazjusz I - patrz Cod. 3 przyp. 5.
26
Diodor z Tarsu - patrz Cod. 18 przyp. 4 i Cod. 85 przyp. 7; por. Cod. 102, 233.
27
Teodor Antiochcczyk - patrz Cod. 4 przyp. 1; por. Cod. 38, 81; por. SWP, s. 368.
28
w. Cyryl Aleksandryjczyk - patrz Cod. 16 przyp. 2; por. Cod. 49.
29
Cyryl Anatematyzmaty (wyd. PG, 76, kol. 293-452; tum. ac.: PL, 48, kol. 933-1002); por.
SWP, s. 111.
1
Teodor (VI w.) - mnich monofizyta, przeciwnik diakona Temistiusza, twrcy sekty
agnoetw, negujcych wszechwiedze. Chrystusa; por. SWP, s. 370; R.E., t. V (1934),
kol. 1916.
2
Dzieo zachowane we fragmentach (niewydane).
Tak wic brzmi tytu, ktry jest raczej ksik ni tytuem! Obaj oni, Te-
odor i Temistiusz
3
, s heretykami z sekty teopaschitw
4
i zwolennikami Sewe-
ra
5
. Temistiusz czyli Dobrozwan (sam bowiem tak si nazywa) przewodzi
herezji agnoetw i napisa traktat o tej chorobie, ktremu nada tytu: Apolo-
gia w. Teofobiusza autorstwa Dobrozwana mienionego take Temistiuszem
6
.
W tej pracy napada na Sewera, za ktrym opowiedzia si (takie bowiem jest
to kamstwo i tacy s zwolennicy tego kamstwa).
W omawianej ksidze domaga si od Teodora, by zda rachunek, gdy czte-
ry argumenty, ktrymi Temistiusz udowodni, jak mu si wydawao, niewiedz
u Chrystusa, Teodor przejrza jeden po drugim i wykaza, e zawieraj one
ogromn liczb bdw. Temistiusz nastpnie, jakby dla przypomnienia swojej
poraki, napisa traktat w jednej ksidze wymierzony przeciw Teodorowi.
Teodor ponownie opracowa dzieo w trzech ksigach i za ich pomoc obali
skierowane przeciw sobie [89a] zarzuty, wykazujc, e jego wasne zdanie
w tej materii jest suszne. Obu autorom nie brak dowiadczenia pisarskiego.
W dysputach obaj wykazuj trosk o jasno, rzetelno i wyrazisto stylu.
109
Przeczytalimy trzy tomy dzie Klemensa
1
, kapana Aleksandrii, z ktrych
pierwszy otrzyma tytu Szkice
2
, drugi Kobierzec
3
, trzeci Wycho-
wawca
4
.
Szkice omawiaj pewne sowa ze Starego i Nowego Testamentu, ktre autor
aopatruje w krtki komentarz i poddaje sumarycznej interpretacji. O nie-
ktrych sowach mwi, jak si wydaje, susznie, przy innych natomiast popada
w cakiem bezbone i mitologiczne tumaczenia. Wyraa myl, e materia jest
ponadczasowa i e s idee pochodzce z pewnych sw Biblii. Syna sprowa-
dza do rzdu Stworzenia; ponadto opowiada nieprawdopodobne rzeczy o we-
3
Pisma Temistiusza zachoway si jedynie we fragmentach (PG, 91, kol. 172; PL, 68,
kol. 1034).
4
Teopaschici - wyznawcy doktryny ,,Sowo cierpiao w Ciele".
5
Sewer - patriarcha Antiochii - patrz Cod. 24 przyp. 6.

6
Traktat zagin.
1
Tytus Flawiusz Klemens (zm. ok. 212 r.) - pisarz, teolog, nauczyciel i scholarcha
synnej szkoy katechetycznej w Aleksandrii.
2
Dzieo zachowane we fragmentach (wyd. O. Stahlin, L. Fruchtel, U. Treu, [w:]
GCS, 17
2
, Berlin 1970, s. 195-215; PG, 9, kol. 729, 740, 743-749).
3
Kobierzec, Stromateus (wyd. PG, 8, kol. 685-1382; ks. I-VI wyd. O. Stahlin,
L. Fruchtel, [w:] GCS, 52(15), Berlin 1960; ks. VII-VIII, wyd. O. Stahlin, L. Fruch-
tel, U. Treu, [w:] GCS, 17
2
, 1970, s. 3-102, 231-234; O. Stahlin, U. Treu Indeksy,
Berlin 1980; por. SCh, 30, 38, 278, 279 (niektre ksigi).
4
Wychowawca, Paidagogos (wyd. PG, 8, kol. 247-684; O. Stahlin, [w:] GCS 12,
1905, 1936 (wyd. 2), wesp z U. Treu 1973 (wyd. 3); Ks. I - H. I. Marrou, M. Harl,
[w:] SCh, 70 (1960); ks. II - C. Mondesert, Ch. Matray, [w:] SCh, 108 (1965);
ks. III - C. Mondesert, Ch. Matray, H. I. Marrou [w:] SCh, 158 (1970)); por. SWP,
s. 249-251.
drwce dusz i o licznych wiatach istniejcych przed Adamem. Autor nie uzna-
je tego, e Ewa pochodzi od Adama, jak naucza Koci, lecz tumaczy jej na-
rodziny w sposb haniebny i blunierczy. Bredzi, jak we nie, e anioowie
poczyli si z kobietami i mieli z nimi dzieci i e jakoby Sowo nie stao si
Ciaem, lecz stworzyo pozr tego. Zadziwiaj u niego niedorzeczne wypowie-
dzi o dwch Sowach u Ojca, z ktrych mniej doskonae, a nie to drugie,
objawio si ludziom. Powiada bowiem: Syna nazywa si Sowem noszcym
t sam nazw co i Sowo Ojca, a to nie Ono stao si Ciaem, lecz sia boska,
jakby rodzaj emanacji samego Sowa, ktre stao si rozumem i przenikno
do serc ludzkich"
5
.
Wszystkie te twierdzenia usiuje podbudowa za pomoc pewnych sw
wzitych z Pisma witego. Plecie tysice gupstw i wypowiada tyle blu-
nierstw albo sam, albo kto inny, ktremu uyczy swej wasnej osobowoci.
Te swoje bluniercze urojenia zawar w omiu ksigach. Czsto powraca do
tych samych myli i, jak czowiek nierozumny, cytuje Bibli w sposb oderwa-
ny i bez rozeznania.
Gwny cel jego pracy to rodzaj komentarzy do Ksigi Rodzaju, Ksigi
Wyjcia, Psalmw, Listw w. Pawa, Listw katolickich i do Ksigi Eklezja-
stesa. Autor by, jak sam powiada, uczniem Pantena
6
. Takie s Szkice.
110
Wychowawc
1
uj autor w trzech ksigach [89b]; postawi sobie za cel
naprawienie obyczajw i sposobu ycia. Napisa take inn ksik, ktra sta-
nowi wstp do tych trzech ksig i im towarzyszy; autor zwalcza w niej rw-
nie bezbono pogan. Nic, co byoby podobne do Szkicw, nie wystpuje
w tych ksigach, gdy s one pozbawione jakichkolwiek czczych i blunier-
czych pogldw. Styl jest kwiecisty, umiarkowanie grnolotny i przyjemny.
Rzuca si w oczy wielostronna erudycja autora; na kocu pracy wzmiankuje
on o ikonach.
111
Kobierce
1
s rwnie ujte w omiu ksigach; podejmuj one walk z poga-
nami i herezjami. Tu take autor dokonuje ukadu rozdziaw bez jakiego-
kolwiek porzdku, a przyczyn takiego stanu rzeczy podaje jakby tytuem
5
Streszczenie ksig IV-VII; por. R. Henry Photius, Bibliotheque, t. II, s. 80, przyp. 1
6
Panten (Pantajnos) (II/III) - kapan, nauczyciel i scholarcha wyej wspomnianej
szkoy (patrz przyp. 1); jego nastpc by Klemens - por. SWP, s. 314-315; 249.
1
Patrz Cod. 109, przyp. 4.
1
Tylko w Cod, 109 dzieo to nosi tytu Kobierzec, ktry oznacza utwr desultorycz-
ny - o rnorodnej tematyce, snutej jak wielobarwne nici w kobiercu; por. SWP, s. 250.
wyjanienia na kocu sidmej ksigi, mwic dosownie tak: Ju przedtem
poruszalimy t problematyk i przedstawialimy pokrtce nasz zasad mo-
raln; dlatego ywe pojcia prawdziwej nauki porozsiewalimy w sposb roz-
proszony, jak to zapowiedzielimy, a nie w jednym cigu, tak aby odkrycie
witych prawd nie byo atwe dla pierwszego lepszego"
2
itd. Taka jest przy-
czyna tego, jak powiada, rozczonkowania kompozycji. W jakim starym zwoju
znalazem dzieo nie zatytuowane wprost Kobierce, lecz noszce taki peny
tytu: Tytusa Flawiusza Klemensa, kapana z Aleksandrii, ksigi I, II, III, IV,
V, VI, VII i VIII rozmaitych komentarzy gnostycznych wedug prawdziwej
filozofii.
Ksigi od pierwszej do sidmej nosz ten sam tytu i s identyczne we
wszystkich rkopisach, sma natomiast rni si tak swoim tytuem, jak i tek-
stem. Istotnie, w niektrych manuskryptach jest ona zatytuowana: Jaki bo-
gacz jest zbawiony?
3
i zaczyna si od sw: Ci, ktrzy... mowy pochwalne"
itd. W innych rkopisach tytu brzmi: Kobierzec smy, jak w poprzednich
siedmiu ksigach i zaczyna si: Ale nie tylko najdawniejsi filozofowie" itd.
Ta ksiga Kobiercw rozwija czasami niezdrowe pogldy, ale nie tak,jak
Szkice, gdy autor zwalcza w niej wiele wyraonych tam opinii.
Sam pisarz stwierdza, e wyda niemao innych traktatw, co powiadczaj
rni pisarze: O Wielkiejnocy, O pocie, O potwarzy, O kanonach Kocioa,
Przeciw tym, ktrzy popadli w bd ydowski
4
[90a]. T ostatni prac po-
wici biskupowi Jerozolimy, Aleksandrowi
5
. Szczyt ycia i twrczoci autora
przypad na czasy panowania cesarzy rzymskich Sewera i jego syna Anto-
nina
6
.
112113
Przeczytalimy dwa tomy ksig Klemensa z Rzymu
1
. Pierwszy nosi tytu:
Nakazy Apostow zebrane przez Klemensa
2
i zawiera kanony synodalne, kt-
rych autorstwo przypisuje si zgromadzeniu Apostow. Drugi, ujty w forrn
2
Jest to cytat z oryginau: Kobierce, VII 110 (wyd. O. Stahlin, [w:] SCh, III s. 78,
19-23).
3
Chodzi tu o utwr Ktry czowiek bogaty moe zosta zbawiony (wyd. O. Stahlin,
L. Fruchtel, U. Treu, [w:] CCS, 17
2
, 1970, s. 159-191, 236; PG, 9, kol. 603-652).
4
2 cytowanych utworw zachoway si fragmenty dzie: O Wielkiejnocy, O kanonach
Kocioa (wyd. O. Stahlin, L. Fruchtel, U. Trcu, [w:] GCS, 17
2
, 1970, s. 216-219).
5
Aleksander - biskup-mgczennik z Jerozolimy (zm. ok. 251 r.); SWP, s. 21.
6
Cesarz Septymiusz Sewer - patrz Cod. 44 przyp. l i cesarz Karakalla - patrz
Cod. 99 przyp. 11.
1
Klemens I - papie (88-97?), wsppracownik Pawa Apostoa (List do Filipian,
4,3). Z autentycznych dzie Klemensa zachowa si tylko List do Koryntian (wyd. PG,
1, kol. 199-328; A. Jaubert, [w:] SCh, 167 (1971)).
2
Utwr zachowany. Chodzi tu o tzw. Constitutiones Apostolorum (wyd. PG, 1,
kol. 556-1156; F. X. Funk Didascalia et Constitutiones Apostolorum, Paderbornae 1905
(Torino 1962)).
listu, zosta zadedykowany Jakubowi, bratu Chrystusa; na jego tre skadaj,
si tzw. Dzieje Piotra Apostoa
3
, Rozmowy z Szymonem Magiem
4
, a take
rozpoznanie Klemensa i jego ojca oraz pozostaych braci; dlatego tytu w pew-
nych rkopisach brzmi: Rozpoznanie Klemensa z Rzymu
5
.
W niektrych, jak mwilimy, na pocztku dziea znajduje si list skiero-
wany rzekomo do Jakuba, brata Chrystusa. Tymczasem w list nie jest ten
sam, nie moe uchodzi za list wysany przez t sam osob; w pewnych rko-
pisach bierze si go za list, ktry Piotr Aposto wysa do Jakuba
6
, w in-
nych uchodzi za list wysany przez Klemensa do Jakuba
7
. Za kadym
razem list jest inny, o czym ju przedtem powiedzielimy.
Jedna wersja wskazuje na Piotra jako na autora swych wasnych dziejw,
ktre nastpnie wysa do Jakuba na jego prob. Druga utrzymuje, e dzieje
napisa Klemens na polecenie Piotra, a gdy Piotr przenis si do wiecznoci
Klemens posa je do Jakuba. Na podstawie tego przypuszczenia naley wy
cign wniosek, e dzieje Piotra istniay w dwch wydaniach. Pierwsze z cza-
sem zagino, drugie, Klemensa, pozostao. We wszystkich bowiem rkopisach,
ktre widzielimy, a byo ich niemao, znalelimy po rnych wersjach
owych listw i ich tytuw ten traktat w postaci nie zmienionej. Zaczyna
si on od sw: Ja, Klemens" itd. Jest peen niedorzecznoci i blunierstw
przeciw Synowi, zaczerpnitych z herezji ariaskiej
8
.
Nakazy maj podlega krytyce, jak mi si wydaje, jedynie z trzech powo-
dw: z powodu zej fikcji pisarskiej, co nie jest trudno odrzuci, po drugie
ze wzgldu na pewne przesadne sowa skierowane przeciw Ksidze Powtrzo-
nego Prawa
9
, ktre jest bardzo atwo unieszkodliwi i ponadto przez wzgld
na skonno do arianizmu, ktry mona zwalczy przypuszczajc na silny
atak.
Ksiga Dziejw Piotra swym blaskiem, wzniosoci, a take czystoci i si,
jak rwnie innymi walorami [90b] stylu i duej wiedzy dalece przewysza
Nakazy; nie ma podstawy do porwnywania stylu tych obu ksiek.
Omawiany Klemens jest tym, o ktrym mwi w. Pawe w Licie do Fili-
pian: ...wraz z Klemensem i pozostaymi moimi wsppracownikami, ktrych
imiona s w Ksidze ycia"
10
. Klemens napisa rwnie godny uwagi List
do Koryntian; spotka si on wrd wielu ludzi z yczliwym przyjciem i by
3
Tekst zachowany w streszczeniu, epitome (wyd. PG, 2, kol. 469-604).
4
Utwr zachowany (wyd. PG, 2, kol. 25-468).
5
Zachowane (wyd. PG, 2, kol. 1157-1474).
6
List zachowany (wyd. PG, 2, kol. 25-28).
7
List zachowany (wyd. PG, 2, kol. 32-56). Pisma, ktre wymienia Focjusz (zaopa-
trzone przypisami 3-7) s to tzw. Pseudo-Klementyna, skadajce si z dwch czci:
Homilii i Recognitiones (wyd. B. Rehm, F. Paschke, [w:] GCS, 42
2
(1969); PG, 2,
kol. 57-468 (Homilie) i B. Rehm. F. Paschke, [w:] GCS, 51 (1965); PG, 2, kol.
1207-1454 (Recognitiones)), do ktrych zostay doczone: list Piotra do Jakuba i list
Klemensa do Jakuba.
8
9
Jedna z Ksig Starego Testamentu.
10
Patrz przyp. 1; Ksiga ycia" - symbol wybrania do aski.
odczytywany publicznie. Tak zwany drugi list do tyche Koryntian uwaa
si za nieautentyczny
11
, podobnie jak dugi dialog Piotra z Appionem podpi-
sany imieniem Piotra.
Jedni mwi, e Klemens by drugim po Piotrze biskupem Rzymu, drudzy,
e czwartym. Midzy Piotrem i Klemensem, biskupami Rzymu, byli Linus
i Anaklet
12
. Umar w trzecim roku panowania Trajana
13
.
114
Przeczytalimy ksik zatytuowan Podre Apostow, ktra obejmowaa
dzieje Piotra, Jana, Andrzeja, Tomasza, Pawa. Napisa je Leucjusz Chary-
nus
1
, na co wskazuje sama ksika.
Styl jego jest w ogle nierwny i dziwny. Autor uywa zwrotw i sw,
ktrych czasem nie naley lekceway, lecz w olbrzymiej mierze s one pospo-
lite i wywiechtane. W stylu nie ma nic jednolitego i improwizowanego, ani
owego naturalnego wdziku, w ktrym uksztatowa si jzyk Ewangelii
i Apostow; nie ma tego ani ladu.
Ksika jest pena niedorzecznoci, nieporozumie i sprzecznoci, autor bo-
wiem powiada, e istnieje Bg ydowski, ktry jest zy, jego sug jest Szy-
mon Mag, oraz drugi Chrystus, ktrego mieni dobrym
2
. Pniej wszystko
mu si miesza i gmatwa, tak e nazywa Go jednoczenie Ojcem i Synem
3
.
Chrystus, utrzymuje, nie przybra ludzkiej postaci naprawd, lecz tylko
z pozoru, i czsto ukazywa si swoim uczniom pod rnymi postaciami: jako
modzieniec, starzec, dziecko, potem znowu jako starzec i dziecko, jako duy,
may i tak ogromny, e gow siga do nieba
4
.
Wymyla rwnie wiele nonsensw i niedorzecznoci na temat Krzya. To
nie Chrystus zosta ukrzyowany, lecz zamiast niego kto inny i dlatego wy-
miewa si z tych, ktrzy uwaaj, e Chrystus zawis na Krzyu
5
. Odrzuca
11
Drugi list (z potowy II w.), przypisywany Klemensowi (por. Euzebiusz Historia
Kociola, III 38), stanowi najstarsz homili o yciu moralnym chrzecijan (wyd.
F. X. Funk, B. Bihlmeyer Die Apostolischen Vater, Tubingen 1924, s. 71-81; i in.).
12
Papiee: Piotr (do 67 r.?), Linus (67P-76?), Anaklet I (76-88?).
13
W 100 r. Trajan - patrz Cod. 1 przyp. 5.
1
Leucjusz Charynus (V w.?) - wedug Focjusza autor apokryficznych Dziejw Apo-
stolskich (wyd. R. A. Lipsius, M. Bonnet Acta Apostolorum Apocrypha, t. I-II, 1-2,
Leipzig 1891, 1898, 1903 (Hildesheim 1972)). Por. R. A. Lipsius Die apokrypben Apo-
stelgeschich en, t. I-II, Braunschweig 1883-1890 (Amsterdam 1976); F. Bovon i inni
Les Actes Apocryphes des Aptres, (Geneve 1981).
2
Dzieje Piotra, 1-29; Aposto walczy z Szymonem Magiem, ktrego Bg jest diabem.
3
Dzieje Andrzeja i Mateusza, 10: wiat stworzy Chrystus. Dzieje Jana, 77: Chrystus
jest jedynym Bogiem, wzywaj Pana Jezusa Chrystusa; tame, 38-41: mwi, e kaza
uzna swego jedynego Syna Jezusa Chrystusa! (wedug R. Henry, dz. cyt., t. II s. 85,
Przyp. 2).
4
Dzieje Piotra, 21 i w innych miejscach.
5
Dzieje Jana, 97-101.
legalne zwizki maeskie, twierdzi, e cae pokolenie jest niegodziwe [91a]
jako dzieo Niegodziwca
6
. Plecie bzdury take o stworzycielu demonw
7
. Opo-
wiada bardzo zadziwiajce i pene dziecinady rzeczy o zmartwychwstaniu lu-
dzi, wow i innych zmarych stworze. Ikonoklastom
8
wydaje si, e w
Dziejach Jana zajmuje on stanowisko wrogie wobec kultu witych obrazw.
Krtko mwic, caa ta ksika zawiera niezliczone iloci dziecinnej gadaniny,
nieprawdopodobiestw, zych wymysw, kamstw, gupot, sprzecznoci, wi-
tokradztwa i bezbonoci. Nie rozminie si z prawd ten, kto by powiedzia,
e jest ona rdem i rodzicielk wszelkiej herezji.
115
Przeczytalimy ksik anonimow, ktrej tytu brzmi: Mowa przeciw y-
dom i naladujcym ich heretykom oraz tak zwanym wyznawcom czternaste-
go dnia
1
, ktrzy nie obchodz uroczystoci witej Paschy w pierwszym mie-
sicu wedug tradycji hebrajskiej
2
.
Utwr jest zwizy i prosty, ma w sobie co z emfazy. Autor powiada, e
witeczny pity dzie nie jest Pasch wedug Prawa, ktr spoy Pan nasz,
Jezus Chrystus, gdy nie by to odpowiedni czas, lecz, e jest to dzie na-
stpny. Mwi te, e to, co spoy w dniu nastpnym, nie byo poywieniem
zgodnym z Prawem, gdy nie byo to ani jagni, ani przany chleb, ani nic
innego, co byoby zgodne ze zwyczajem, ktrego przestrzegaj obchodzcy
wito Paschy takiej, jak nakazuje Prawo. Twierdzi natomiast, e Chrystus
spoy specyficznie mistyczn wieczerz, podczas ktrej dzieli si z uczniami
chlebem i winem.
W rkopisie znajduje si rwnie inna praca pira jakiego Metrodora
3
; jest
to tablica obliczeniowa dnia witej Paschy w cyklu dwudziestu omiu okre-
sw dziewitnastu lat.
Kim by w Metrodor, nie potrafi nic innego powiedzie poza tym, e
w swoich obliczeniach zacz od panowania Dioklecjana
4
i na podstawie zna-
6
Dzieje Pawa, 5-6, 12; Dzieje Tomasza, 16; 96-171.
7
Dzieje Piotra, 36-38 i w innych miejscach.
8
Ikonoklaci (obrazoburcy) - zwalczali oddawanie czci obrazom i figurom religijnym; ikonoklazm
trwa w Bizancjum w VIII-IX w.
1
Wyznawcy czternastego dnia (kwartodecymani) - przyjmowali dawny sposb oblicza-
nia wita Wielkiejnocy, computus Paschalis. Wielkanoc przypadaa u nich zawsze na
czternasty dzie Nisan, po pierwszej wiosennej peni Ksiyca, ale w rne dni ty-
godnia; por. SWP, s. 328.
2
Dzieo nie zachowao si.
3
Metrodor (IV/V w.?) - skdind nie znany pisarz, jego dzieo Komput paschalny zagino.
4
nej, cisej metody czternastego dnia
5
ustali w okresie 533 lat wszystkie dni,
ktre mog uchodzi za witeczne
6
. Nie wydaje si, eby je zachowywa dzi-
siejszy Koci, czy eby to byo zgodne z prastar tradycj.
116
Przeczytalimy ksik, w ktrej nie ma podanego imienia autora. Ksika,
zatytuowana O wicie witej Paschy dzieo trzecie, skada si z omiu
ksig
1
.
Dzieo o stylu prostym i bardzo jasnym zawiera wiele piknych myli.
W czwartej ksidze autor wystpuje z zarzutami wobec Metrodora
2
obwaro-
wujc si wiadectwami zaczerpnitymi z Biblii. W formie komentarza wpro-
wadza do rozwaa nad Pasch duo poytecznych myli o Heksameronie
[91b]. Sw ksik dedykuje Teodorowi, ktrego nazywa swym kochanym
bratem. Przedtem jeszcze napisa rwnie inne ksiki na ten sam temat, lecz
omawiana jest obszerniejsza i najbardziej poyteczna, poniewa daje szczego-
wy przegld tego wszystkiego, co przynosi korzy poruszanemu tematowi.
Dokadnie i jasno omawia miesice przestpne i wtrcone, dni przybyszowe
roku sonecznego i ksiycowego, cykle dziewitnastoletnie i sposb ich okre-
lania, miesice i pierwszy dzie miesica, tydzie i jego kolejne dni. Bada,
jakie lata nazywaj si cyklicznymi, a jakie przybyszowymi i przedstawia dwu-
dziestoomioletnie okresy soneczne oraz dziewitnastoletnie i czternastoletnie
okresy ksiycowe, miesice ksiycowe, miesice soneczne, pierwszy dzie
miesica ksiycowego i miesica sonecznego, rwnomierny miesic ksiycowy
i miesic cisy oraz sposb obliczania lat wia a.
Twierdzi, e Pan i Bg nasz, Chrystus, obchodzi wito Paschy zgodnie
z Prawem wedug lat swego przyjcia, a nie wedug dnia, w ktrym zosta wy-
dany. Trzeba si nad tym zastanowi, poniewa Chryzostom
3
i Koci m-
wi, e Chrystus obchodzi wwczas wito wedug Prawa przed wieczerz
mistyczn
4
.
5
Patrz przyp. 1.
6
Cykl 533 lat jest wymysem Metrodora, wynikajcym z zestawie cyklu sonecznego i
ksiycowcgo; por. V. Grumel La chronologie, Paris 1958, s. 129.
1
Dzieo nic zachowane.
2

3
4
O chronologii ycia i mki Chrystusa w pierwszych trzech wiekach por. V. Grumel
La chronologie, Paris 1958, s 26-30 z tablic porwnawcz.
117
Przeczytalimy dzieo w obronie Orygenesa
1
i jego nauk nienawistnych dla
Boga. Skada si ono z piciu ksig i nie zawiera imienia autora
2
. Jego styl
nie jest ani jasny, ani czysty, nie odznacza si te niczym innym godnym
uwagi.
Autor tego dziea wysuwa na pocztek jako wiadkw na rzecz Orygenesa
i jego nauk Dionizego z Aleksandrii
3
, Demetriusza
4
, Klemensa
5
i wielu in-
nych, lecz jeszcze bardziej ni na nich opiera si na Pamfilu Mczenniku
6
i Euzebiuszu
7
, ktry by biskupem Cezarei Palestyskiej.
Jego apologia Orygenesa nie jest najczciej zbijaniem zarzutw, lecz obro-
n, ktra potwierdza oskarenie, do tego stopnia autor sam nie wyzby si blu-
nierczych myli Orygenesa; zgadza si bowiem z nim co do preegzystencji
dusz i wspiera ca t bzdur cytatami z Biblii i pism Ojcw, wprowadza
myl, e dusze przybieraj inne ciaa
8
.
O Trjcy witej nie mwi niczego [92a], co by byo bdne. Autor utrzy-
muje, e Orygenes nie popeni adnego bdu w ujciu doktryny o Trjcy;
przeciwstawia si herezji Sabeliusza
9
, ktry wyrzdzi w swoim czasie wiele
za, i walczy, aby ukaza w najbardziej jasnym wietle Trjc Osb w Jej
wielorakim zrnicowaniu; w tym wszystkim przekroczy granic i da si
wcign w przeciwstawny punkt widzenia. Std wanie powstay przypusz-
czenia, e ju przedtem pozyskano go dla herezji ariaskiej.
W sprawie innych przekona Orygenesa, co do ktrych nie mia powodw,
by je podziela i nie mg ich wysun na czoo z wymienionej wyej przy-
czyny, powica wiele trudu dla wykazania, e albo byy to dla Orygenesa
wiczenia dialektyczne, albo wstawki tych, ktrzy mieli inne pogldy i je
zamiecili w jego pismach. Cytuje samego Orygenesa, ktry mwi o tym z na-
ciskiem. Uwaa bowiem, e Orygenes jeszcze za ycia wykry owo oszustwo
wymierzone przeciw niemu.
Powiada, e wobec Orygenesa wysunito bezpodstawnie pitnacie gw-
nych zarzutw i odpiera je jako oszczerstwa, czerpic z jego pism argumen-
ty do ich zbijania to jest treci ksigi czwartej. Gdy dochodzi do ksigi
1
2
3
Dionizy Wielki - biskup Aleksandrii (247-267), najwybitniejszy ucze Orygenesa
(patrz Cod. 8 przyp. 1), scholarcha katechetycznej szkoy aleksandryjskiej; por. SWP,
s. 121.
4
Demetriusz - biskup Aleksandrii (zm. w 232 r.).
5

6
7
8
Por. Cod. 8.
9
Sabeliusz z Libii - teolog, dziaa w Ptolemaidzie, pniej w Rzymie (od ok.
215 r.), twrca herezji modalizmu, wedug ktrej trzy Osoby Boskie Trjcy stanowi
trojak form, modus, dziaania jednej Osoby - Boga Ojca (monarchianizm); papie
Kalikst oboy go ekskomunik w 218 r.; por. SWP, s. 350.
pitej, odpiera zarzuty za pomoc wiadectw dotyczcych jego osoby, ktre
wzi od innych pisarzy.
A oto gwne zarzuty: gosi, mwiono, e nie naley modli si do Syna,
gdy nie jest On cakowicie dobry; e nie zna Ojca tak, jak zna samego siebie;
e natury obdarzone rozumem dostaj si do cia nierozumnych; e istnieje
wcielenie si w inne ciao; e dusza Zbawiciela bya dusz Adama; e nie ma
wiecznej kary ani zmartwychwstania ciaa; e magia nie jest grzechem; e
astronomia jest sprawczyni tego, co si dzieje; e Syn jedyny nie posiada kr-
lestwa; e wici przybyli na wiat, gdy spadli z nieba, a nie po to, by su-
y blinim; e Ojciec jest niewidzialny dla Syna; e Cherubini s mylami
Syna; e wizerunek Boga w stosunku do Boga nie jest Jego wizerunkiem i dla-
tego wizerunek ten nie jest prawdziwy.
Autor odrzuca te zarzuty, o czym ju bya mowa, jako faszywe w stosunku
do Orygenesa i ukazuje, a przynajmniej usiuje to zrobi, e Orygenes jest jed-
nym z prawowiernych czonkw Kocioa. Lecz, mj najdroszy, jeli nawet
nie wykae si czyjej bezbonoci we wszystkich aspektach spraw, w ktrych
jawnie bluzni, to nie ujrzy si go jako czowieka, ktry uniknie kary.
118
Przeczytalimy W obronie Orygenesa
1
Pamfila Mczennika
2
i Euzebiusza
3
[92b]. Dzieo skada si z szeciu ksig
4
; pi opracowa Pamfil w czasie po-
bytu w wizieniu i w obecnoci Euzebiusza, szst dokoczy Euzebiusz, kiedy
Mczennik, pozbawiony ycia mieczem
5
, wrci do Boga, do ktrego tskni.
Podwczas byo wielu i to bardzo znanych ludzi, ktrzy opracowali
apologie Orygenesa. Orygenes, jak mwi, napisa w okresie przeladowa za
Sewera
6
list do swego ojca Leonidesa z zacht, by obra drog mczestwa. Oj-
ciec wstpi na t drog
7
i otrzyma pikn nagrod; on sam pieszy na
pole prby, lecz matka potrafia wstrzyma zapa syna, chocia wbrew jego
woli, czemu da wyraz w jednym ze swoich listw.
Pamfil Mczennik i inni, a jest ich wielu, znaj yciorys Orygenesa od
wspczesnych mu ludzi i mwi, e skoczy ycie w sawnym mczestwie
w samej Cezarei, kiedy Decjusz
8
zion okrutn nienawici wobec chrzeci-
1
Orygenes - patrz Cod. 8 przyp. 1.
2
3
Euzebiusz z Cezarei - patrz Cod. 1 przyp. 4.
4
Zachowaa si jedynie ksiga pierwsza w aciskim przekadzie Rufina (wyd. PG,
17, kol. 541-616), zaopatrzonym w epilog w postaci Liber de adulteratione librorum
Origenis (wyd. PG, 17, kol. 616-632); por. SWP, s. 313.
5
W czasie przeladowa chrzecijan za rzdw Maksymiana (286-305 i powtrnie:
308).
6
Septymiusz Sewer - patrz Cod. 44 przyp. 1.
7
Leonides zgin mierci mczesk w 202 r.
8
Cesarz Decjusz (249-251); szczyt przeladowa wyznawcw chrzecijastwa przy-
pad na rok 250.
jan. Jeszcze inni utrzymuj, e y on a do czasw Gallusa i Woluzjana
9
,
umar w 69 roku ycia i zosta pochowany w Tyrze
10
; jest to bardziej wia-
rygodne, o ile jego listy pochodzce z czasw po przeladowaniach Decjusza
nie s sfaszowane.
Orygenes studiowa, jak mwi, wszystkie dziedziny nauk i ich naucza. Na-
dano mu, jak powiadaj, przydomek Stalowy, gdy jego argumenty, ktrymi
krpowa, byy podobne do wizw ze stali; by on, jak donosz, uczniem
Klemensa
11
, autora Kobiercw i jego nastpc w szkole Kocioa aleksandryj-
skiego
12
. Klemens, mwi, sucha wykadw Pantena
13
, po ktrym przej
obowizki szkolne. Panten z kolei by uczniem tych, ktrzy znali Apostow
i, co wicej, sucha kilku z nich.
A oto pocztek ruchw antyorygenesowych: biskup Aleksandrii, Demetriusz
14
gorco chwali Orygenesa i zalicza go do swoich najukochaszych przyjaci.
Tymczasem Orygenes tu przed wyjazdem do Aten bez zezwolenia swego
biskupa, zosta wyniesiony do godnoci kapana niezgodnie z prawem, gdy
wywici go osobicie Teoteknos, arcybiskup Cezarei Palestyskiej za zgod
Aleksandra, biskupa Jerozolimy.
W rezultacie [93a] Demetriusz zmieni swoje postpowanie: z przyjani
przeszed do nienawici, pochway obrci w nagany
15
. Doszo do tego, e
przeciw Orygenesowi zwoano synod biskupw i niektrych kapanw. Synod,
jak relacjonuje Pamfil, postanowi usun Orygenesa z Aleksandrii tak, eby
nie mg ani przebywa w miecie, ani prowadzi w nim dziaalnoci nauczy-
cielskiej; nie pozbawiono go jednak godnoci kapaskiej. Tymczasem Deme-
triusz wraz z pewnymi biskupami egipskimi ogosi, e Orygenes zosta po-
zbawiony kapastwa. Biskupi gosowali tak, jak Demetriusz i podpisali z nim
akt zoenia Orygenesa z tej godnoci
16
. Gdy Orygenesa wypdzono z Alek-
sandrii, Teoteknos, biskup Palestyny, chtnie da mu pozwolenie na pobyt
w Cezarei i pozostawi mu pen swobod w nauczaniu. To wszystko, powiada
autor, stao si przyczyn wybuchu oszczerstw przeciw Orygenesowi.
Co do apologii Orygenesa, to, jak mwilimy, napisa j Pamfil z Euzebiu-
szem, kiedy przebywa w wizieniu i wysa do tych, ktrzy w kopalniach
znosili cierpienia z powodu Chrystusa; ich przywdc by Patermucjusz.
Wkrtce po mierci Pamfila on rwnie zakoczy ycie w ogniu, a wraz
z nim i inni.
9
Cesarze: Trebonianus Gallus (251-253) i Woluzjan (Veldunianus, Volusianus 251-253).
10
Tyr (dzis. Sur) - miasto w pd. Libanie, nad Morzem rdziemnym.
11
12
Od 203 r.
13
14
15
Euzebiusz (Historia Kociola, VI 8,4) - por. Cod. 27 - mwi o zazdroci Deme-
triusza wobec Orygenesa.
16
W 231 r.
Nauczycielem Pamfila by Pieriusz
17
, ktry rwnie kierowa szko alek-
sandryjsk i zosta take mczennikiem wraz ze swoim bratem Izydorem; obaj
oni zasuyli na laur, jako bojownicy sprawy Chrystusa. Wierni wznieli ku ich
czci kocioy i kaplice, wity Pamfil by kapanem, przepisa, jak mwi, sw
wasn rk wiele komentarzy Orygenesa do Pisma witego.
119
Przeczytalimy ksik kapana Pieriusza
1
, ktry wraz ze swym bratem
Izydorem ponis, jak mwi, mczesk mier w zapasach o spraw Chry-
stusa. By on nauczycielem Pamfila Mczennika w witych naukach Kocioa
i sta na czele szkoy aleksandryjskiej. Ksika zawiera dwanacie traktatw
2
.
Jego styl jasny, wspaniay i potoczysty, nie wykazuje niczego, co by byo
wypracowane. Jest jakby improwizowany, jednolity, mikki i spokojny, W ar-
gumentach jest autor bardziej podny ni ktokolwiek inny.
Zamieszcza wiele stwierdze obcych teraz Kocioowi; s one bez wtpienia
bardzo stare. Co do Ojca i Syna, wypowiada si prawowiernie [93b] z wy-
jtkiem miejsca, w ktrym mwi o dwch istotach i dwch naturach, gdy
uywa sw istota" i natura" co jest widoczne w wietle dalszych i po-
przedzajcych to miejsce wywodw zamiast sowa hipostaza", ale nie
w rozumieniu zwolennikw Ariusza
3
.
Nauka autora o Duchu witym jest zwodnicza I heretycka. Utrzymuje on,
e Duch wity jest niszy w chwale od Ojca i Syna; co do Sowa, przytacza.
cytat z dziea O Ewangelii wedug w. ukasza, z czego mona wywniosko-
wa, e cze oddawana witym obrazom czy jej brak jest objawem czci lub
jej braku wobec tego, co przedstawiaj.
Robi aluzje do preegzystencji dusz zgodnie z bajdurzeniem Orygenesa
4
.
W traktacie na temat wita Paschy i Ozeasza mwi o cherubach, ktre wy-
kona Mojesz
5
i o kamieniu Jakuba
6
. Nie przeczy temu, e byy one wykute,
lecz gldzi, e stao si to za zgod Opatrznoci; nie byy one niczym, byy
17
Pieriusz (III/IV w.) - kapan Kocioa aleksandryjskiego w latach 281-305, zna-
komity kaznodzieja na miar Orygenesa, kierownik szkoy katechetycznej w Aleksandrii;
por. SWP, s. 324-325.
1
2
Ksika zagina; zachowane fragmenty pochodz z niniejszego streszczenia Focjusza
(wyd. PG, 10, kol. 244-245); dwa inne niewielkie urywki (wyd. C. de Boor Neue
Fragmente des Papias, Hegesippus und Pierius, [w:] Texte und Untersuchungen zur
Geschichte der altchristlichen Literatur, wyd. A Harnack i inni, Leipzig-Berlin, t. V,
2 (1889), s. 170-171) wzmiankuj zaginione pisma Pieriusza O Ozeaszu i O Matce
Boej.
3
4
5
Por. Ksiga Wyjcia 25, 18-22; 37, 7-9.
6
Por. Ksiga Rodzaju 28, 11-19.
inn rzecz, a inn rzecz byy te, ktre istniay i nie posiaday adnej innej
postaci poza postaci skrzyde
7
.
Ten Pieriusz by kapanem Kocioa aleksandryjskiego, na ktrego czele sta
wwczas Teonas
8
; w tym okresie na tronie rzymskim zasiadali Karus i Dio-
klecjan
9
. Pieriusz odznacza si, mwi, wielkim umiowaniem pracy, rozwin
swe zdolnoci do szczytu, w kazania do wiernych wkada tyle wdziku i po-
ytku, e nazwano go nowym Orygenesem Orygenes nalea wtedy do osb
otaczanych najwiksz czci. wiczy si, powiadaj, w dialektyce i retoryce,
lubowa si w panowaniu nad sob i w dobrowolnym ubstwie
10
. Jedni utrzy-
muj, e skoczy ycie jako mczennik, inni s zdania, i dokona ywota
w Rzymie po okresie przeladowa.
120
Przeczytalimy dzieo w piciu ksigach autorstwa Ireneusza
1
, biskupa Lyonu
(Lyon ley w krajoi Celtw); nosi ono tytu Krytyka i refutacja faszywej
wiedzy czyli Przeciw herezjom
2
.
W ksidze pierwszej autor opowiada o Walentynie
3
i jego bdzie heretyc-
kim. Zaczyna jakby od rzutu oka wstecz i omwienia wczeniejszych wydarze
poczwszy od Szymona Maga
4
do Tacjana
5
, ktry by pocztkowo uczniem
mczennika Justyna
6
, a pniej popad w bd herezji. Traktuje rwnie
o tych, ktrych zwano waciwie gnostykami i kainitami
7
oraz wykada [94a]
ich wstrtne doktryny. Na tym koczy si ksiga pierwsza.
7
Niejasny sens tego zdania rozumiem tak: cheruby wykonane przez Mojesza byy
w Starym Testamencie, postaciami geniuszw, symbolem obecnoci Boga, w przeciwie-
stwie do cherubw (cherubinw) chrzecijaskich, czyli aniow wyszego rzdu; por.
Pismo wite, Pozna-Warszawa 1982, s. 91 przyp. do Ksigi Wyjcia 25, 18.
8
Teonas - patriarcha Aleksandrii (282-300).
9
Cesarze: Karus (282-283) i Dioklecjan - patrz Cod. 62 przyp. 5.
10
Por. Euzebiusz, dz. cyt., VII 32,27 (Cod. 118).
1
Ireneusz - biskup Lyonu (zm. w 202 r.), autor pism politycznych, pogromca gno-
stycyzmu. M.in. list O dacie Paschy (Euzebiusz Historia Kocioa, V 23,24). Patrz Cod.
48 przyp. 7.
2
W literaturze przyj si drugi tytu, mimo e jest pniejszy. Orygina dziea za-
gin, zachowa si przekad aciski (wyd. W. W. Harwey Sancti Irenaei episc. Lugd.
libri V adversus haereses, t. I-II, Cambridge 1949, wyd. drugie; PG, 7, kol. 437-1224)
i fragmenty w jzykach greckim, armeskim, syryjskim; por. SWP, s. 206. Nowe wyda-
nie w SCh: ks. I - A. Rousseau, L. Doutreleau, [w:] SCh, 263-264 (1979); ks. II -
A. Rousseau, L. Doutreleau, [w:] SCh, 293-294 (1982); ks. III - A. Rousseau, L. Dou-
treleau, [w:] SCh, 210-211 (1974); ks. IV - A. Rousseau, B. Hemmerdinger, Ch. Mer-
cier, L. Doutreleau, [w:] SCh, 100 (1965); ks. V - A. Rousseau, L. Doutreieau, [w:l
SCh, 152-153 (1969).
3
Walentyn - gnostyk, pochodzi z Egiptu, zaoy wasn szko gnostyczn w Italii.
4
5
Tacjan z Syrii (II w.) - apologetyk, przywdca herezji enkratytw (wstrzemili-
wych"); por. SWP, s. 366.
6
Justyn - filozof, najwybitniejszy apologeta w II w.; por. SWP, s. 238.
7
Kainici - heretycy, odrzucali wszystkie przyjte reguy ycia, nazw sw wywodzili
od Kaina.
W drugiej autor zajmuje si zwalczaniem bezbonych doktryn, ktre wyznaj
heretycy, w trzeciej przytacza wszelkiego rodzaju wiadectwa zaczerpnite
z Biblii i skierowane przeciw heretykom, w czwartej rozwizuje kwestie sporne,
jakie wysuwaj heretycy.
W pitej udowodni, e to, co Pan nasz powiedzia w przypowieciach
i czego dokona zgodnie z tym, co pozostao z Jego zbawiennej nauki
i zgodnie z listami apostolskimi stanowi argumenty, ktre wietnie nadaj
si do zbijania subtelnych wywodw heretyckich.
Wzmiankuje si o wielu innych rnorodnych dzieach w. Ireneusza, jak
rwnie o listach; w niektrych jego pracach jednak cisa prawda o dogma-
tach Kocioa ustpuje miejsca bdnym wnioskom, co trzeba podkreli.
Mwi, e Ireneusz by uczniem Polikarpa
8
, witego i mczennika, biskupa
Smyrny, pniej zosta kapanem Potyna
9
, a po nim jego nastpc na tronie
biskupim Lyonu, W owym czasie godno biskupa Rzymu sprawowa Wiktor
10
,
do ktrego Ireneusz czsto pisa listy
11
, doradzajc mu, by nie usuwa nie-
ktrych wiernych z Kocioa ze wzgldu na nieporozumienia w sprawie Paschy.
121
Przeczytalimy niewielk ksik Hipolita
1
. Hipolit by uczniem Ireneusza
2
.
Jest to rozprawa skierowana przeciw trzydziestu dwm herezjom
3
. Na po-
cztek autor wysuwa dositeanw
4
i dochodzi a do Noeta i noetynw
5
. Te
herezje, powiada, obali Ireneusz w swoich homiliach. Przegld ich da wa-
nie Hipolit i rwnie w tym celu, powiada, napisa t ksik.
Styl ksiki jest jasny, prosty, nieco wzniosy, nie wykazuje skonnoci do
attycyzmu. Autor wypowiada pewne myli, ktre rozmijaj si z prawd,
a zwaszcza gdy twierdzi, e List do Hebrajczykw nie wyszed spod pira
Pawa Apostoa.
Podobno gosi kazania dla ludu za przykadem Orygenesa
6
, z ktrym si
bardzo zaprzyjani. By entuzjast jego twrczoci pisarskiej do tego stopnia,
8
Polikarp ze Smyrny - biskup mczennik (zm. w 155/156 r.), ucze Jana Apostoa, dziaa w
Rzymie za czasw papiea Aniceta (ok. 154-165); por. SWP, s. 328.
9
Potyn - mczennik (zm. w 177 r.).

10
Wiktor - papie (186-197).

11
Patrz przyp. 1.
1
Hipolit z Rzymu - kapan Kocioa rzymskiego, biskup (?), mczennik (zm. w 235 r.),
teolog, pierwszy cgzcgeta zachodni piszcy po grecku (Cod. 202); por. SWP, s. 195-197.
2
3
Focjusz omawia tu traktat tzw. Philosophoumena czyli Odparcie wszelkich herezji
(Kata pason hairesen elenchos) (wyd. P. Wendland, [w:] CCS, 26, Leipzig 1916; PC,
16, kol. 3017-3454).
4
Dositeani - sekta ydowsko-chrzecijaska, ktrej twrc i przywdc w II w. by Dositheos z
Samarii.
5
Noet (II w.) - przywdca herezji noetynw, uznajcych istnienie tylko Boga-Ojca.
6
e nakoni go do opracowania komentarza do Pisma witego. Odda do jego
dyspozycji siedmiu stenografw i tylu kaligrafw, ktrych sam opaca
7
.
Kiedy ju zapewni mu tak pomoc, zacz natarczywie upomina si o prac;
z tego wanie powodu Orygenes w jednym ze swoich listw nazwa go nad-
zorc robt"
8
. Mwi, e autor rozprawy sam take napisa wiele dzie.
122
Przeczytalimy Skrzynki na chleb
1
przewitego biskupa Epifaniusza
2
, dzie-
o w trzech woluminach i siedmiu tomach powicone osiemdziesiciu here-
zjom. Autor zaczyna od barbaryzmu
3
a dochodzi do mesalianw
4
. Jego dzieo
jest najobszerniejsze i najbardziej poyteczne ze wszystkich wczeniejszych
traktatw przeciw herezjom, gdy autor zawar w swym dziele wszystko to,
co byo wartociowe u innych i doda jeszcze materiay, jakie potrafi wyszu-
ka.
Pisze stylem prostym, co jest rzecz zwyk u tych, ktrzy nie troszczyli
si o wyksztacenie attyckie. W dysputach z bezbonymi herezjami wypada
po wikszej czci sabo, czasami tylko jest wietny w atakach, co w niczym
nie pomaga osobliwociom jego sownictwa i skadni.
123
Przeczytalimy utwr Zakotwiczony
1
tego samego autora. Jest on jakby
streszczeniem Skrzynek do chleba
2
.
124
Przeczytalimy tego samego...
1
.
7
Wedug Euzebiusza (Historia Kocioa, VI 23) rol Hipolita speni tu neofita
Ambroy.
8
List zagin.
1
Po gr. Pandria (od ac. panis - chleb) to skrzynki do przechowywania chleba, ale
i lekarstw, czyli rwnie - apteczki domowe, std niektrzy tumacz tytu dziea Aptecz-
ka (Panarion); por. Beck, s. 614, SWP, s. 133. Dzieo powstae w latach 374-376
zachowao si (wyd. K. Holl, [w:] GCS, 25 (1915); 31 (1922); 37 (1933)).
2
3
Barbaryzm - caa filozofia pogaska.
4
1
Utwr napisany przez Epifaniusza w 374 r. dla chrzecijan w Pamfilii (w Azji
Mniejszej) zachowa si (wyd. PG, 43, kol. 13-236; K. Holl, [w:] GCS, 25 (1915),
s. 1-140).
2
3
W rkopisie luka spowodowana przeoczeniem Focjusza; patrz Cod. 59 przyp. 8.
125
Przeczytalimy pisma mczennika Justyna
1
: Apologi chrzecijan
2
, Przeciw
poganom
3
, Przeciw ydom
4
i jeszcze inne: Przeciw pierwszej i drugiej ksi-
dze Wykadu o przyrodzie czyli przeciwko Formie, Materii i Unicestwie-
niu ksiki zwarte i poyteczne, a take Przeciw pitemu ciau, Przeciw
wiecznemu ruchowi, ktry odkry Arystoteles si swego rozumowania oraz
Oglne rozwizanie kwestii spornych stojcych w sprzecznoci z prawdziw
wiar
5
.
Autor osign szczyty w znajomoci naszej filozofii, a zwaszcza wieckiej,
ocieka wszechstronn erudycj i bogactwem wiedzy historycznej. Nie troszczy
si jednak o rodki wyrazu retorycznego, by ozdobi nimi wrodzone pikno
swojej filozofii. Dlatego te jego pisma, ktre przecie zawieraj w sobie sil
i utrzymuj si w normach jzyka naukowego, nie roztaczaj adnego wdzi-
ku i nie pocigaj wielu czytelnikw swym powabem i czarem.
Opracowa cztery traktaty przeciw poganom, z ktrych pierwszy podarowa
Antoninusowi o przydomku Pius
6
, jego synom i senatowi, drugi jego na-
stpcom. Przedmiotem trzeciego uczyni dyskusj o naturze demonw. Czwarta
praca Justyna, skierowana rwnie przeciw [95a] poganom, nosi tytu Refu-
tacja
7
. Jego autorstwa s take: O monarchii Boga
8
, rozprawa zatytuowana
Psalmista
9
i traktat Przeciw Marcjonowi
:10
; s to ksiki niezbdne, podobnie
jak dzieo Przeciw wszystkim herezjom
11
.
Autor by synem Pryskusa Bakchiusa. Ojczyzn jego byo Neapolis, miasto
pooone w prowincji Palestynie; mieszka w Rzymie. Sposb mwienia, tryb
ycia, i wygld Justyna znamionoway filozofa. Nalea do zagorzaych zwo-
ennikw pobonoci. Wroga swego ycia i wiary mia w jakim Krescencie
1
Justyn (ok 100-ok. 167) - filozof i znakomity apologeta z Flavia Neapolis w Palestynie, wdrujcy
nauczyciel, szerzy nauk chrzecijask.
2
Justyn napisa dwie zachowane rozprawy pod tym samym tytuem: Apologi pierw-
SZ (ok. 155 r.) zawierajc 68 rozdziaw, zaadresowan do Antoninusa Piusa, i Apolo-
gi drug zoon z 15 rozdziaw, skierowan do senatu rzymskiego (obie Apologie
wyd. E. J. Goodspeed Die altesten Apologeten. Gottingen 1915, s. 26-89, New York
1950; PG, 6, kol. 328-470); por. SWP, s. 238-241.
3
Pismo nie zachowao si.
4
Jest to Dialog z ydem Tryfonem (Tarfonem) zawarty w 142. rozdziaach, najwiksza
apologia skierowana przeciw wyznawcom judaizmu (wyd. G. Archambault, t. I-II, Paris
1909; E. J. Goodspeed Die altesten Apologeten, Gottingen 1915. s. 90-265).
5
Pisma wymienione tu przez Focjusza s trudne do zidentyfikowania, jeszcze trudniej
jest dowie ich autentyzmu. Wszystkie pisma Justyna zostay wydane; (PG, 6; E. J. Good-
speed Die altesten Apologeten, Gottingen 1915, s. 26-265); por. SWP, s. 240.
6
7
Traktat nie zachowa si.
8
jw.
9
Rozprawa nie zachowaa si.
10
Traktat nie zachowa si.
11
Dzieo nie zachowao si.
nalecym do sekty cynikw. Wpad w uknut przez niego zasadzk i wyko-
rzysta j godnie na rzecz wyboru, jakiego dokona na cae ycie; uczyni
z niej okazj do mczestwa i radonie ponis wspania mier dla Chry-
stusa.
126
Przeczytalimy niewielk ksik zawierajc dwa listy Klemensa
1
Do Ko-
ryntian. W pierwszym
2
autor oskara ich o zerwanie poprzez bunty, za-
mieszki i schizmy pokoju i zgody, w ktrych powinni byli pdzi ycie
i zachca, by odstpili od za.
Autor pisze stylem prostym i jasnym; jest bliski niewyszukanemu zwycza-
jowi Kocioa. Mgby mu kto zarzuci, e w listach dopuszcza istnienie
wiatw po drugiej stronie Oceanu, e ponadto posuguje si mitem o Feniksie
jako argumentem zupenie prawdziwym i, po trzecie, e Pana naszego Jezusa
Chrystusa nazywa wielkim kapanem i przywdc; odstpuje wzgldem Niego
od sw wzniosych i godnych Boga. Nigdzie jednak w swoich pismach jawnie
nie bluni przeciw Niemu.
W drugim licie
3
take napomina i zachca do lepszego ycia i zaraz na po-
cztku obwieszcza, e Chrystus jest Bogiem, wprowadzajc pewne, jemu obce
sowa jako zapoyczone z Pisma witego; ju pierwszy list nie by ich ca-
kiem pozbawiony. Drugi list zawiera rwnie osobliwe komentarze do nie-
ktrych sw; zreszt myli wyraone w tych komentarzach nie s uporzdko-
wane i nie przestrzega si ich kolejnoci.
W tej niewielkiej ksice przeczytalimy take list Polikarpa
4
Do Fili-
pian
5
, peen napomnie ujtych jasno i prosto zgodnie z egzegez kocieln;
autor mwi te [95b], e wysano do nich listy w. Ignacego, i prosi ich
o wiadomo, czy wiedz ju co o tym.
1
Patrz Cod. 112-113 przy p. 1.
2
Oba listy zachoway si. Pierwszy (z r. 95/96), uwaany za autentyczny (por. Euzc-
biusz Historia Kocioa. IV 23), dotar do naszych czasw w penym tekcie greckim,
w przekadzie na jzyk syryjski, w dwch fragmentarycznych wersjach w jzyku koptyj-
skim i w przekadzie aciskim z VI/VII w. (wyd. Th. Scheffer, Bonn 1941; A. Jaubert.
[w:] SCh, 167 (1971)); por. SWP. 252.
3
Patrz Cod. 112-113 przyp. 11.
4
5
Zachowany czciowo List do Filipian, wraz z martyrium Polikarpa (wyd. PG, 5,
kol. 1005-1016 (List), kol. 1029-1046 (Martyrium); T. Camelot, [w:] SCb. 10
(1969
4
)).
127
Przeczytalimy Mow pochwaln na cze Konstantyna Wielkiego
1
Euze-
biusza
2
, syna Pamfila, ujt w czterech ksigach. Treci jej jest przebieg ycia
tego cesarza od najwczeniejszej modoci oraz wszystkie jego czyny dotyczce
historii Kocioa, jakich dokona przez cae swoje ycie, ktre trwao 64 lata.
Styl pracy jest taki sam, jak jej autor; jzyk wykazuje nieco wicej blasku,
sowa zostay niekiedy dobrane bardziej kwiecicie; w stylu jest niewiele po-
wabu i wdziku, nie wicej ni w innych pismach autora.
W czterech ksigach dziea autor zamieszcza bardzo duo passusw ze swej
penej historii Kocioa, zoonej z dziesiciu ksig
3
. Powiada te, e Konstan-
tyn Wielki zosta ochrzczony w Nikomedii
4
i e odoy swj Chrzest a do
tego czasu, gdy pragn przyj go w wodzie z Jordanu
5
; wcale nie infor-
muje jednak, kto mu udzieli Sakramentu Chrztu.
O herezji ariaskiej
6
nie mwi niczego jasnego ani tego, czy sam j wyzna-
wa, czy wyrzek si jej, ani czy doktryny Ariusza byy bdne, czy suszne,
a przecie powinien uwzgldni te tematy, poniewa sobr
7
zajmuje duo
miejsca w dziaalnoci Konstantyna Wielkiego; sam sobr zreszt domagaby
si bardzo drobiazgowego opisu tych wydarze. Tymczasem autor powiada, e
doszo do polemiki midzy Ariuszem i Aleksandrem
8
i tak mwi o herezji, e
ukrywa jej nazw.
Ta polemika bardzo zmartwia pobonego cesarza. Woy on wiele wysiku,
by za porednictwem listw i przy pomocy Hozjusza
9
, biskupa Kordoby, do-
prowadzi przeciwnikw do przyjani i zgody i eby zaprzestali midzy sob
sporw i dysput na tego rodzaju tematy. Nie mg ich jednak nakoni do
tego. Zwoa zewszd sobr i powstay spr zamieni w pokj. O tym wszyst-
kim nie pisze autor ani dokadnie, ani jasno.
Tak wic, jakby to byo rzecz wstydliw, autor nie chce oskara Ariusza
publicznie, ani podawa do powszechnej wiadomoci wyroku soboru, ktry go
potpi; pomija milczeniem suszne ukaranie ekskomunik samego Ariusza i je-
go zwolennikw, a take [96a] sprawiedliwy koniec Ariusza, w ktrym kade
1
Konstantyn Wielki - patrz Cod. 13 przyp. 2. Panegiryk, ktrego autentyczno bu-
dzia zastrzeenia uczonych, przypisywany Euzebiuszowi, zachowa si (wyd. PG, 20, kol.
905-1230; F. Winkelmann, [w:] GCS (bez numeru), Berlin 1975); por. SWP, s. 144.
2
3
Por. Cod. 27.
4
Nikomedia - patrz Cod. 62 przyp. 6.
5
Wod do Chrztu sprowadzono z rzeki Jordan w Palestynie, co zajo duo czasu
(por. H. Kraft Zur Taufe Kaiser Konstantins, [w:] Studia Patristica, t. I, Berlin 1957,
s. 642-648).
6
7
Mowa o Soborze Nicejskim - patrz Cod. 15 przyp. 1.
8
Aleksander - biskup Aleksandrii - patrz Cod. 88 przyp. 6; listy jego zachoway
si we fragmentach (wyd. PG, 18, kol. 547-578); por. SWP, s. 20.
9
oko widziao wol Bo
10
. adnego z tych faktw nie wydobywa na wiato
dzienne, przechodzi szybko nad histori soboru i nad tym, co na nim zaszo.
Mwic o w. Eustacjuszu
11
take nie omiela si wspomnie jego imienia
arii na co si odwaono, ani jak postpiono wobec niego, lecz wprowadza tu
baagan i zamt, po czym znowu mwi o uspokojeniu osignitym dziki bi-
skupom zebranym w Aleksandrii z inicjatywy i przy wsparciu cesarza; umie-
rzyli oni wa i zamieszanie. Podobnie ma si rzecz, gdy przystpuje do om-
wienia wydarze, kiedy to mny zawsze Atanazy
12
by wystawiony na intry-
gi. Mwi, e Aleksandria znowu wypenia si wani i niepokojem i e do-
szo do spokoju dziki obecnoci biskupw majcych za sob poparcie cesarza.
Autor jednak wcale nie wyjania, kim by wichrzyciel, na czym polega spr,
co zrobiono, by uspokoi ktnie. I niemal za kadym razem, ilekro opisuje
powstae wrd biskupw spory o dogmaty czy rozdwiki na tle innych
kwestii, trzyma si w toku swej narracji tej samej metody zatajania faktw.
128
Przeczytalimy Falarysa Lukiana
1
, rne Dialogi zmarych i heter oraz inne
utwory o rozmaitej tematyce. Niemal we wszystkich autor omiesza zwyczaje
pogan, ich bdzenie i gupot w sposobie wyobraania bogw, niepohamowa-
n dz rozpusty, rozwizo, zadziwiajce myli i pomysy ich poetw, b-
dy polityczne std wypywajce, nienormalny sposb ycia, zmienne koleje lo-
su, chepliw postaw ich filozofw, ktra wypywaa z hipokryzji i czczych
myli. Krtko mwic, tak jak powiedzielimy, trosk autora byo pisanie
w mowie niewizanej komedii o Grekach-poganach.
Sam autor, wydaje si, jest jednym z tych, dla ktrych nie ma w ogle ni-
czego powanego, gdy miejc si drwi z opinii innych, a nie ukazuje swego
wasnego zdania, chyba e kto powie, i jego zdanie polega na tym, e nie
ma adnego zdania.
W stylu jest znakomity, posuguje si sownictwem zrozumiaym, jednoznacz-
nym i penym sugestii. Dba, jak nikt inny, o jasno i czysto stylu, ktrym
towarzysz dostojno i pena umiaru wznioso. Kompozycja sw i zda
jest taka, e czytelnik odnosi wraenie, e nie czyta utworw prozaicznych,
lecz e jaka mia pie [96b] bez waciwego piewu sczy si do uszu tych,
ktrzy przysuchuj si lekturze
2
. Krtko mwic, tak jak powiedzielimy,
10
11
12
1
Lukian z Samosat w pn. Syrii (ok. 120-190) - retor i satyryk, autor 79 wiet-
nych dialogw o treci filozoficzno-satyrycznej, dwch artobliwych tragedii i 53 epigra-
mw (nie wszystkie utwory s autentyczne); (wyd. O. Weise, t. 1-4, Leipzig 1867-1877).
2
W Bizancjum czytao si zazwyczaj na gos nawet przy indywidualnej lekturze -
patrz Cod. l przyp. 1.
styl jest wietny i nie odpowiada tematom, ktre pisarz potrafi uj artobli-
wie i ze miechem.
To, e autor nalea do tych, ktrzy nie wierz w ogle w nic, mona przy-
puszcza z epigramu bdcego tytuem rkopisu. Brzmi on nastpujco:
Lukian napisa te rzeczy, znajcy dawn gupot, gupstwem jest bowiem i to, co si
mdroci nam zda; aden sd ludzki nie ma tak oglnego znaczenia,
by, co podziwiasz ty, innym nie bylo na miech
3
.
129
Przeczytalimy rne ksigi Metamorfoz Lucjusza z Patras
1
. Styl jego jest
jasny, czysty i peen sodyczy. Autor unika innowacji stylistycznych, w opo-
wiadaniach goni za niezwykoci; mona by powiedzie, e jest to drugi
Lukian
2
.
Pierwsze dwie ksigi Lucjusz przepisa z utworu Lukiana, noszcego tytu:
Lukis czyli osio; a moe Lukian wzi je z utworw Lucjusza
3
. Wydaje si
jednak, e raczej Lukian, o ile mona sdzi, przewysza tego, ktry go sko-
piowa, gdy jeszcze nie moemy wiedzie, ktry z nich jest starszy. Istotnie,
Lukian jakby skrci i usun z obszernej opowieci Lucjusza wszystko to, co
mu si wydawao niepotrzebne dla jego wasnego celu; posuy si tym samym
sownictwem i tymi samymi rodkami skadniowymi, by to, co pozostao i co
cign od niego uj w jedn ksik i nada jej tytu Lukis czyli osio.
Opowiadanie obu autorw obfituje w fikcje literackie, legendy i w obrzy-
dliwe spronoci, mimo to Lukian napisa omawian ksik miejc si i szy-
dzc z zabobonu pogaskiego, tak zreszt, jak i z innych rzeczy. Lucjusz na-
tomiast uwierzy zupenie powanie w metamorfozy jednych ludzi w drugich,
zwierzt w ludzi i odwrotnie i w te wszystkie bzdury i banialuki mitw sta-
roytnych; z tego wszystkiego utka swoje opowiadanie i je napisa.
3
Przekad T. Sinki (Literatura grecka, t. III, cz. 1, s. 421); epigram nie wyszed
spod pira Lukiana (Antologia, III 132); por. R.E., t. XIII (1927), kol. 1739.
1
Lucjusz z Patras (Patraj) na Peloponezie - pisarz satyryk z I w. (?).
2
3
Mimo analogii, jakie zachodz midzy utworami obu satyrykw (por. O. Schissel
Lukios (nr 6), [w:] R.E., t. XIII (1927), kol. 1798-1802), rdem Lucjusza byy naj-
prawdopodobniej Metamorfozy Apulejusza (por. A. Lesky Apuleius von Madaura und
Lukios von Patrae, Hermes", t. 76 (1941), s. 43-74).
130
Przeczytalimy cztery ksigi Damascjusza
1
. Pierwsza z nich nosi tytu Trzy-
sta pidziesit dwa rozdziay o osobliwych poematach; druga Pidziesit
dwa rozdziay niezwykych opowieci o demonach; trzecia Szedziesit
trzy rozdziay zadziwiajcych opowiada o duchach ukazujcych si po mier-
ci; czwarta Sto pi rozdziaw o paradoksalnych zjawiskach.
We wszystkich mamy do czynienia z opowieciami fantastycznymi [97a],
niedorzecznymi, le wymylonymi, zadziwiajcymi, gupimi i, tak naprawd,
godnymi niedowiarstwa i bezbonoci Damascjusza, ktry spa w ciemnociach
bawochwalstwa w czasie, gdy wiato prawdziwej wiary wypenio wiat.
Styl opowiada pisarza jest zwizy, nie bez ozdb i nie stroni od jasnoci,
jak to si zwykle dzieje w tego rodzaju utworach.
131
Przeczytalimy O Aleksandrze Amintiana
1
. Autor powici swj utwr ce-
sarzowi rzymskiemu Markowi
2
i zapowiedzia, e o czynach Aleksandra b-
dzie mwi wzniosie i godnie. W toku opowiadania dowid, e jedynie pie-
szy z obietnicami i zapewnieniami, lecz w spenieniu ich objawia chd i sa-
bo. Mwi bowiem o Aleksandrze duo mniej ni jego poprzednicy, ktrzy
si wypowiadali na ten temat. Pisze stylem bez napicia, pozbawionym wyra-
zu, nie stroni jednak od jasnoci, pomija wiele podstawowych rzeczy.
Ten sam pisarz by autorem rwnie innych utworw. Opracowa ywoty
sawnych mw wykazujce midzy sob podobiestwo, jak ywot Dionizju-
sza
3
i Domicjana
4
w dwch ksigach, czy Filipa Macedoskiego
5
i Augusta
6
w dwu dalszych. Ponadto napisa o Olimpiadzie
7
, matce Aleksandra
8
.
1
Damascjusz z Damaszku (V w.) - retor, filozof i pisarz, autor m.in. ycia Izydora
(por. Cod. 181, 242). Omawiany utwr, nalecy do literackiego gatunku paradoksogra-
ficznego (traktujcego o niezwykych zdarzeniach i zjawiskach) zaginl; por. W. Kroi
Damaskios (nr 2), [w:] R.E., t. IV (1900), kol. 2040 nn.
1
Amintian (Amyntianos) (II w.) - historyk; dzieo O Aleksandrze (Wielkim) i inne
jego pisma nie zachoway si; por. E. Schwartz Amyntianos [w:] R.E., t. I (1894),
kol. 2008.
2
Marek Aureliusz - patrz Cod. 14 przyp. 2.
3
4
5

6
7
8
Wymienione utwory zaginy podobnie jak inne pismo O soniach, wzmiankowane
u scholiasty Do Pindara (Oda Olimp., 3,52).
132. 133. 134. 135
Przeczytalimy rne wiczenia krasomwcze sofisty Paladiusza
1
, Aftoniu-
sza
2
, sofisty Euiebiusza
3
i sofisty Maksymusa z Aleksandrii
4
. Wrd nich
najczciej Paladiusz wyrnia si wszelkimi zaletami pisarskimi.
136
Przeczytalimy Skarby
1
Cyryla
2
. Jest to ksika polemiczna, zwalczajca
herezje Ariusza
3
i Eunomiusza
4
bezkompromisowo i na rne sposoby. Autor
ze znawstwem i w oparciu o metody logiki zbija ich szalestwo, umiejtnie
wplata do swych wywodw cytaty z Pisma witego, na wszystkie sposoby
pitnuje krucho ich doktryny; w. Cyryl przytacza wprost wiadectwa z Pis-
ma i pod kadym wzgldem sprowadza but heretykw do pooenia bez
wyjcia. Ze wszystkich jego pism, a zwaszcza tych, ktre zawieraj istot
metod logicznych, to jest najbardziej przejr2yste.
137
Przeczytalimy ksieczk Eunomiusza
1
wykad jego wasnej [97b]
herezji, zatytuowany...
2
. T niewielk ksik, przyjmowan wrd zwolen-
nikw Eunomiusza z zachwytem, trzyman starannie w ukryciu przed ludmi
i nikomu nie pokazywan, wielki Bazyli mg z trudem dosta w swoje rce.
Po msku i wspaniale, ca moc swego stylu przewrci j i obali bez resz-
ty wszystkie jej argumenty tak, jakby cisn jakie niemowl babiloskie
o tward ska prawdy; wykaza, e to, co wwczas byo przedmiotem ich
podziwu, jest zaledwie cierwem i rzecz wart miechu
3
.
1
Paladiusz z Methony (IV w.) - retor; por. W. Stegemann Paladios (nr 2), [w:] R.E.,
t. XVIII, 2 (1949), kol. 202.
2
Aftoniusz (III/IV w.) - sofista, ucze Libaniusza (Cod. 90); jego wiczenia, Pro-
gymnasmata, zachoway si (wyd. Spengel Rhetores graeci, t. II, s. 19-57).
3
Euzebiusz (IV w.) - sofista i retor, utosamiany z Euzebiuszem (295-359), bisku-
pem Emezy w Fenicji; por. W. Schmid Eusebios (nr 37), [w:] R.E., t. IV (1907),
kol. 1445; SWP, s. 146.
4
Maksymus z Aleksandrii - osoba skdind nie znana.
1
Skarby - zwane te Skarbiec nauk o witej Wsplistotnej Trjcy - dzieo napisane
w latach 415-425, zachowao si (wyd. PG, 75, kol. 9-656); por. SWP, s. 110.
2
Cyryl z Aleksandrii - patrz Cod. 16 przyp. 2; por. Cod. 49, 169.
3
4
1
2
Tytu opuszczony, by moe przez nieuwag Focjusza, brzmi Apologia; utwr za-
chowany (wyd. PG, 31, kol. 835-868).,
Bazyli Wielki - patrz Cod. 4 przyp. 2 - w dziele Przeciw Eunomiuszowi (wyd. PG,
29, kol. 497-768). Eunomiusz odpowiedzia na nie po pitnastu latach swoj Apologi
apologii, zwalczan z kolei przez Grzegorza z Nyssy, u ktrego zachoway si jej frag-
menty w Contra Eunomium (wyd. W. Jaeger, Leiden 1960
2
); por. Cod. 6, 7.
138
Przeczytalimy dzieo w trzech ksigach
1
tego samego bezbonego Eunomiu-
sza
2
. Jest ono jakby refutacj w obronie niedorzecznoci, ktre dobitnie wy-
kaza w. Bazyli, gdy przeprowadza krytyk jego blunierczej doktryny
3
.
Koncepcja tej ksiki i jej realizacja rodziy si w blach i zajy mu, jak
mwi, lata wielu olimpiad; zamknity w pokoju, w wyniku intymnych zwiz-
kw rodzi z wielkim trudem w cigu lat i wyda na wiat okropnego po-
tworka poronione dziecko, a pniej je pielgnowa. Mia rwnie trud-
noci z pokazaniem tego wyrzutka nawet swoim wspwyznawcom, poniewa
ba si, eby ta ksieczka nie wpada jakim trafem w rce Bazylego i nie
zostaa postrzpiona na kawaki, zanim nie przybierze trwaych ksztatw,
eby me uscha, zanim nie zakwitnie, i nie ulega przedwczesnemu zniszczeniu.
Jak mityczny Kronos, ktry poyka swoje potomstwo, troszczy si o to, by
j schowa i trzyma w ukryciu, dopki trwao ycie Bazylego w tej naszej
miertelnej egzystencji i wzbudza on w nim strach. Kiedy ten wity czo-
wiek opuci ziemsk obczyzn i przenis si do swojej prawdziwej, niebia-
skiej ojczyzny, autor pozby si wielkiego strachu, rozzuchwali si, ale byo
ju za pno na zyskanie powszechnego rozgosu nawet wrd przyjaci.
Przypadkiem natrafili na jego ksik, Teodor
4
, Grzegorz z Nyssy
5
i Sofro-
niusz
6
, o ktrych mwilimy powyej, obeszli si z ni bardzo le i, jak
poprzedni, odrzucili do autora tak, jak si odrzuca obrzydliwie mierdzcego
trupa.
Ponis wic kar za sw bezbono. Co do stylu, autor w ogle nie wie,
co to jest wdzik i urok, zadowala si tym, e jego styl wybrzmiewa jakim
osobliwym dwikiem i niemiym nastpstwem asonansw, ktre wywouj
trudne do wymwienia sowa, oparte na rnorodnej harmonii tonw; odpo-
wiadaj one bardziej gatunkowi dytyrambu. Szyk sw jest wymuszony, zwarty
i [98a] szorstki, tak e czytajcy musi mocno uderza wargami powietrze
7
,
jeli ma wyranie przeczyta to, co autor z mozoem skleci w cao chropo-
wat, zawikan, zbyt cis, pomieszan i ucit. Jego dugie okresy reto-
ryczne s czsto rozcignite ponad miar. Mrok i niezrozumiao przenikaj
t ksik, aby wikszoci czytelnikw wydawao si, e wskutek potgi ta-
lentu jej autora wymyka si ona ich moliwoci percepcyjnej; niedostatki myli
(a jest ich duo) autor chce zasoni niejasnoci, sabo rozumowania ukry
w trudzie zrozumienia. Sprawia wraenie, e opiera si na zasadach logiki,
wymiewa si pod tym wzgldem z innych i skwapliwie demonstruje to, e
1
Dzieo nie zachowalo si.
2
3
4
5
6
Patrz Cod. 5 przvp. 1.
7
posuguje si tymi zasadami jak najchtniej. Poniewa jednak doszed do tej
dziedziny wiedzy pno i nigdy jej nie zgbi, w wielu miejscach sam czsto
dostarcza niemao argumentw przeciw sobie.
Przeczytalimy rwnie jego listy
8
skierowane do rnych adresatw; jest
ich okoo czterdziestu. W nich take zastosowa on kunsztownie t sam meto-
d wyraania swych myli i z tego wanie powodu znowu doczeka si, e
napitnowano go za cakowit nieznajomo zasad stylu epistolograficznego
i za to, e nie zerwa z uprawianiem tego gatunku literackiego.
139
Przeczytalimy Komentarz do Eklezjastesa i do Pieni nad Pieniami Atana-
zego Wielkiego
1
. Styl autora jest jasny, jak zawsze w jego pismach, jednak
co do wdziku i pikna, to ani ta ksika, ani adna inna z tych, jakie mi s
znane, nie wytrzymuj jakiegokolwiek porwnania z listami, ktre stanowi
apologi jego ucieczki i z ni zwizanych wydarze.
140
Przeczytalimy dzieo w piciu ksigach tego samego witego
1
zatytuowane
Przeciw Ariuszowi
2
i jego doktrynom
3
. Styl autora jest jasny, jak we wszyst-
kich jego pismach, skromny i prosty, ale i gwatowny, gboki, niezwykle pr-
ny w przeprowadzaniu dowodw; podno autora w tym jest zadziwiajca.
Czsto posuguje si on metodami logiki i terminologi tej dziedziny wiedzy
nie w sposb prosty, jak to robi chopcy i nowicjusze, ktrzy po dziecinnemu
przechwalaj si swoj prnoci, lecz na miar filozofw i z rozmachem
wyraajc same swe myli ujte we waciwe ksztaty. Mocno obwarowuje si
wiadectwami i przykadami [98b] z Pisma witego. Jednym sowem, ksika
ta wystarcza do walnej rozprawy z ca herezj ariask. I jeliby kto
rzek, e Grzegorz Teolog
4
i w. Bazyli
5
czerpali z tego dziea jak ze rda
i e wypywaj z niego pikne i przejrzyste rzeki ich wasnych dzie skiero-
wanych przeciw herezji, sdzibym, e si w tym powiedzeniu nie omyli.
8
Listy Eunomiusza zaginy.
1
Patrz Cod. 32 przyp. 1. Komentarz zagin.
1
2
Ariusz - patrz Cod. 88 przyp. 11.
3
Utwr zachowany, obejmuje cztery ksigi, z ktrych ostatnia jest nieautentyczna (wyd.
PG, 25, kol. 247-410).
4
Grzegorz z Nazjanzu (Teolog) - patrz Cod. 40 przyp. 13.
5
Bazyli Wielki - patrz Cod. 4 przyp. 2.
141
Przeczytalimy homilie w. Bazylego
1
O szeciu dniach stworzenia
2
. Bazyli
Wielki jest znakomity we wszystkich swoich pismach; jak nikt inny wada po
mistrzowsku stylem czystym, jasnym, jdrnym i zrozumiaym, a tak w og-
le powszednim i uroczystym. W dyscyplinie i jasnoci myli dziery pierw-
sze miejsce i nikomu nie ustpuje. Lubuje si w umiejtnoci przekonywania,
delikatnoci i wspaniaoci; styl jego jest potoczysty jak nurt wody bijcy
ywioowo ze rda. Posugujc si perswazj, dochodzi w niej do takiej do-
skonaoci, e jeliby kto wzi sobie jego mowy za wzr wystpie publicz-
nych i na nich si uczy, i, oczywicie, znaby prawa rzdzce tym gatunkiem,
nie potrzebowaby, sdz, adnego innego nauczyciela ani Platona
3
, ani
Demostenesa
4
, do ktrych poznania, zachcali staroytni kadego, kto chcia
zosta mwc wygaszajcym mowy polityczne i pochwalne.
142
Przeczytalimy rwnie tak zwane Mowy moralne
1
, w ktrych wyranie
objawiaj, si wspaniae, poprzednio omwione walory literackie.
143
Przeczytalimy te jego Listy kanoniczne i wiele innych skierowanych do
rnych adresatw
1
; na ich podstawie mona okreli charakter autora, jak
godny jest podziwu, i, o ile nie ma innego, przyj ich twrc za wzr stylu
epistolograficznego.
144
Przeczytalimy take Ascetyki
1
, ktre stanowi zbir regu ycia ascetycz-
nego; kady, kto bdzie y wedug nich, zamieszka w krlestwie niebieskim.
Mona w nich stwierdzi jedn niezwyk rzecz: wiele rozdziaw zaopatrzy
autor w krtk charakterystyk.
1
Bazyli Wielki - patrz Cod. 4 przyp. 2.
2
Homilie zachoway si (wyd. PG, 29, kol. 3-208; St. Giet [w:] SCh, 26
bis
(1968)).
3
Patrz Cod, 37 przyp. 4.
4
1
Mowy moralne - tak Focjusz nazywa dzieo pt. Normy moralne (Ta ethika) Bazylego
Wielkiego - zbir zasad ycia chrzecijaskiego (wyd. PG, 31, kol. 700-869); dzieo
uzupenione pniej prologami O sdzie Boym i O wierze (wyd. PG, 31, kol. 653-692);
por. SWP, s. 88.
1
Korespondencja Bazylego Wielkiego, obejmujca 365 listw, zachowaa si. (wyd. PG, 32, kol.
220-1112; Y. Courtonne, t. I-III, Paris 1957).
1
Dzieo Bazylego Wielkiego znane pt. Constitutiones asceticae (Ta asketika) zacho-
wao si (wyd. PG, 31, kol. 1328-1428). Focjusz powrci do tego dziea w Cod. 191.
145
Przeczytalimy Sownik alfabetyczny Heladiusza
1
, najzasobniejszy w sow-
nictwo ze wszystkich, jakie znam, leksykonw. Stanowi on nie tylko [99a]
zbir sw, lecz niekiedy zawiera take pewne, krtkie, najwdziczniejsze zda-
nia, ktre s czonami okresu retorycznego. Najwicej sw pochodzi z prozy,
a nie z poezji, tak jak w Zbiorze, ktry sporzdzi Diogenian
2
. Autor nie
przestrzega porzdku alfabetycznego we wszystkich zgoskach wyrazw, lecz
tylko w zgosce pocztkowej. Zbir jest tak bogaty w sownictwo, e cae
dzieo nie mieci si w piciu normalnych tomach; mymy go znaleli w sied-
miu tomach. Dzieo jest poyteczne dla tych wszystkich, ktrzy zajmuj si
pisarstwem i ceni erudycj; zawiera ono bowiem cytaty z mwcw i poetw,
ktrzy osignli wielk saw.
146
Przeczytalimy Sownik alfabetyczny stylu czystego
1
, dzieo ogromne, boga-
te w sownictwo i raczej wielotomowe. Sownik jest poyteczny dla tych, kt-
rzy zajmuj si tego rodzaju stylem.
147
Przeczytalimy Sownik stylu wzniosego
1
. Ksika jest tak dua, e byoby
lepiej dla czytelnikw, gdyby prac t ujto raczej w dwch czy trzech to-
mach. Zastosowano w niej ukad alfabetyczny. Jest rzecz oczywist, e przy-
nosi ona poytek tym, ktrzy chc wznie styl swego pisarstwa do poziomu
wielkoci i grnolotnoci.
148
Przeczytalimy Sownik specjalny wymowy politycznej
1
w trzech obszer-
nych tomach. Dzieo jest wielkie, niezwykle poyteczne do osignicia celu
i bardzo przydatne do dyskusji. Czytelnik nie bdzie musia uczy si go,
a tylko zaznacza wystpujce w nim terminy, jeli nie jest cakowicie nie-
obeznany z lekturami dzie staroytnych. I ta praca zostaa ujta alfabetycz-
nie.
1
Heladiusz (IV w.) - uczony, leksykograf; Sownik Heladiusza nie zachowa si;
por. Gudeman Helladios (nr 3), [w:] R.E., t. VII (1913), kol. 103; por. Cod. 158.
2
Diogenian z Heraklei (II w.) - gramatyk i leksykograf, autor niezachowanego Zbio-
ru rozmaitych wyrazw uoonych w porzdku alfabetycznym; por. Cohn Diogenianos (nr 4),
[w:] R.E., t. V (1905), kol. 778-783).
1
Sownik nie zachowa si.
1
1
149
Przeczytalimy Sownik alfabetyczny Poliona
1
. Zawiera on bardzo duo
sw poetyckich, lecz mniej ni Zbir Diogeniana
2
; dzieo Diogeniana jest
dwukrotnie obszerniejsze od pracy Poliona.
150
Przeczytalimy sownik alfabetyczny sw wystpujcych u dziesiciu mw-
cw autorstwa Juliana
1
. I to dzieo jest obszerne. Autor objania w nim
sownictwo sdowe [99b] jzyka Ateczykw i wszystko to, co retorzy wzili
z historii ojczystej lub ze zwyczaju przodkw. Jest rzecz oczywist, e lektu-
rze utworw retorycznych praca ta moe odda ogromne przysugi.
Natrafilimy te na dzieo Filostrata Tyryjczyka
2
na ten sam temat. Zasu-
guje ono na uwag, lepsz jest jednak praca Juliana.
Od sownika Juliana w niczym nie jest gorszy sownik, ktry opracowa na
ten sam temat Diodor
3
, tyle e Julian w wikszym stopniu uwzgldni cytaty.
Ktry z autorw jest starszy (wydaje si bowiem, e obie prace s od siebie
zalene, a nie stanowi dwch oddzielnych zbiorw) i kto od kogo przepisy-
wa, tego na razie nie mog powiedzie.
1
Waleriusz Polion (II w.) - leksykograf; Sownik nie zachowa si.
2
1
Julian - leksykograf skdind nie znany; por. Gudeman Iulianos (nr 2), [w:] R.E., t. X (1917), kol.
9 nn. Leksykon nie zachowa sic.
2
Filostrat - autor i jego sownik nieznani. Focjusz mylnie identyfikuje go z innym Filostratem z
Tyru - patrz Cod. 44 przyp. 1.
3
Diodor - leksykograf z czasw Aleksandra. Sownik zachowa si we fragmentach
(wyd. FHG. t. II. s. 353-356); por. E. Schwartz Diodoros, [w:] R.E., t. V (1905)
kol. 662.

Focjusz Biblioteka T. 1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Focjusz Biblioteka T. 1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Focjusz Biblioteka T. 1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FOCJUSZ

You might also like