E drejta e puns dhe trashgimis

Aspekti legal dhe sociologjik

(Armend Shkoza)
Prill, 2014
Prishtin
Kategorizimi formalo-juridik
Ndonse n aspektin formalo-juridik, e drejta e puns sht e sanksionuar si kategori
kushtetuese, e njjta nuk sht pr t drejtn trashgimore. Mos rregullimi i s drejts
trashgimore si kategori kushtetuese, nga teoricient interpretohet n mnyra t
ndryshme, nisur nga referimi se e drejta trashgimore sht e ndrlidhur m t drejtn e
prons dhe t drejtn familjare, e q t dyja kto jan kategori kushtetuese, kshtu q
konsiderohet se nuk nnkupton ndonj zbrastsir kushtetuese mos prfshirja e ksaj t
drejte si kategori kushtetuese. Por, n terma t prgjithshm, kjo e drejt sht e vrtet se
sht e ndrlidhur me t drejtn familjare dhe drejtn sendore - pronsin.
N kushtetutn e Kosovs, n Nenin 49 sht e sanksionuar e drejta n pun. Nse
analizohet dispozita e ktij neni, q sht e rregulluar n dy paragraf prmbajtsish
prmban dy autorizime; njra ka te bj me garantimin e s drejts n pun dhe tjetra ka
t bj me t drejtn e przgjedhjes s profesionit, pra, lirin n ushtrimin e profesionit
dhe przgjedhjes s tij.
"Neni 49 [E Drejta e Puns dhe Ushtrimit t Profesionit]
1. E drejta e puns garantohet.
2. Secili person sht i lire t zgjedh profesionin dhe vendin e puns."
Nj prkufizim kaq i shkurt, pa ndonj shtjellim dhe prkufizim teorik mbi nocionin e
puns, e tregon m s miri se Kushtetuta e Kosovs sht nj nga kushtetutat e trendit, q
sht karakteristike pr t gjitha vendet e "tranzicionit". Termet "garantohet" sht term
referues pr rregullimin ligjor, kshtu q, ky term duhet kuptuar se t drejtat e garantuara
sanksionohen n ligj t veant. Duhet pasur parasysh se, duke qen se Kushtetuta sht
akti m i lart juridiko-politik, prpos shprehjes s teknikave t hartimit juridik, ajo duhet
t shpreh edhe nj tipar t filozofis politike. Pra, Kushtetuta nuk sht thjesht nj akt
juridik - i natyrs teknike, q e shpreh nj pun burokratike. Pr ilustrim se Kushtetuta
nuk sht vetm thjesht nj akt i rndomt juridik, por se, n themel sht edhe akt q
prmban prkufizime ideo-politike, shihet qart nga dispozitat e Kushtetuts s
Republiks s Shqipris t vitit 1976;
"Neni 44
N Republik Popullore Socialiste t Shqipris shtetasit kan t drejt pr pun, e cila
garantohet nga shteti.
Puna sht detyr dhe nder pr do shtetas t aft pr pun.
Shtetasit kan t drejt t zgjedhin e t ushtrojn profesionin e tyre sipas aftsis e
prirjeve personale dhe n pajtim me nevojat e shoqris.
Neni 45
Shtetasit gzojn t drejtn e pushimit pas puns. Koha e puns ditore e javore si edhe
pushimi vjetor i paguar rregullohen me ligj.
N shrbim t punonjsve krijohen shtpi pushimi, shtpi kulture dhe qendra t tjera t
ktij lloji.
Neni 46
Punonjsve t qytetit e t fshatit u sigurohen mjetet e nevojshme materiale pr jetes n
pleqri, n rast smundjeje ose humbjeje t aftsis pr pun."
N kto tri nene mund t shohim frymn e rendit shoqror, ku puna shihet si mjet i vetm
legjitim me t cilin qytetari siguron mirqenien e tij, e n ann tjetr shteti prmes
rregullimit kushtetues-ligjor e ngrit kt n nivel t abstraksionit moral si nder dhe
detyrim pr do shtetas q mirqenien e tij ta siguroj me mjete t kompromisit shoqror.
Tjetr nga e drejta e puns, trashgimia nuk sht e sanksionuar n dispozita kushtetuese
n mnyr t veant sikur e drejta e puns. Mirpo, duhet pasur parasysh se, n aspektin
doktrinar t gjinis juridike, e drejta civile si gjini e t drejtave me karakter pasuror, n
sistemin pandekt (sistem i pranuar nga sistemi jon juridik) e drejta trashgimore prbn
nj nga katr t drejtat themelore q prbjn t drejtn e prgjithshme civile. Kto t
drejta prfshin: T drejtn familjare, t drejtn e detyrimeve, t drejtn sendore dhe t
drejtn trashgimore. Pra, kto gjini civile prbjn brthamn e s drejts civile - drejts
me karakter pasuror.
N doktrinn juridike, krahas shum definicioneve mbi marrdhnien juridike,
konsensualja sht se marrdhnia juridike sht marrdhnie shoqrore e rregulluar me
norma juridike, pra rregulla t shkruara. Prezumim i ktij definicioni sht ekzistimi i
marrdhnies shoqrore, sepse, marrdhnia juridike pa karakter shoqror, realisht nuk
sht ekzistuese dhe paraqet abstraksionin formal sa i prket rregullimit material. Vet
rendin juridik e zbrthen si rend shoqror, vetm se atributi i rendit juridik sht se,
duke qen konglomerat i nj sr akteve t shkruara dhe t fuqizuara n hierarki t
caktuar, sht mekanik dhe i prcaktuar si nj sistem unik.( Radomir Lukiq, Uvod u
Pravo f.123)
Ky rend juridik sht i sistemuar si pasoj e ekzistimit t nj sr marrdhniesh q jan
ekzistente n shoqrin e caktuar, edhe pse jo domosdoshmrisht, ky rend juridik i
prmban t gjitha ato marrdhnie shoqrore. Kjo ngase marrdhniet shoqrore jan t
panumrta, dhe si t tilla jan burim i pashtershm n zhvillimin e sistemeve juridike.
Prmbajtja e rregullimit pozitiv
N Republikn e Kosovs, edhe e drejta e puns edhe trashgimia jan t rregulluara me
ligje t veanta. N fuqi kemi Ligjin e puns (t miratuar n vitin 2010) dhe Ligjin pr
trashgimin ( t miratuar n vitin 2004). Duke qen se sistemi juridik i Kosovs bie n
sistemin kontinental, burime themelore t ktyre t drejtave mbetet ligji. Pra, marrdhnia
shoqrore nga fusha e puns dhe e kalimit t pasuris nga trashgimlnsi tek
trashgimtart jan t rregulluara m ligj dhe imperativi i prkufizuar n kto akte
mbisundon juridikisht ndaj fardo dispozite tjetr pozitive.
Nse e analizojm rregullimin e drejts s puns sipas legjislacionit n fuqi shohim se
edhe pse formalisht shihet nj tendenc e vogl q pozita e t punsuarit t jet e
favorizuar, parim baz mbetet barazia e palve n kt raport, gj q pr mendimin tim
sht qasje e padrejt. E drejta duhet pasur pr qllim q gjat rregullimit t ket parasysh
pozitn e subjekteve ndaj t cilave ushtron fushveprimin e vet. Kshtu duhet t jet edhe
rasti i marrdhnies s puns, ku puntori sht gjithmon n pozit m t vshtir.
Potenciali i shtypjes gjithmon sht tek puntori, por jo edhe tek pundhnsi. Kjo nuk
nnkupton q pundhnsit nuk duhet t'i njihen disa autorizime, si dhe t'i mbrohen
interesat e tij n kt raport, por, thjesht n mbrojtje duhet t merret puntori si pal m
e dobt n kt marrdhnie t dyanshme.
Tjetr nga kjo, trashgimia ka disa veori q duhet prmendur ktu. Mbshtetur n disa
parime q jan ekskluzive pr kt rregullim, dy jan q duhet trajtuar n kontekstin
kosovar; Barazia n mes t trashgimtareve ligjor dhe radht n trashgimi. Ndonse t
gjith trashgimtarve i njihet n mnyr t barabart e drejta n trashgim, praktika n
Kosov e dshmon t kundrtn sa i prket bartjes t pasuris dhe t drejtave tek
trashgimtart ligjor. Grat n mas t madhe jan t diskriminuara n shtjet
trashgimore, kryesisht si pasoj e ndikimit t madh t drejts zakonore. Edhe pse,
realisht nuk e kemi t identifikuar qart variantet e s drejts zakonore n variantet lokale
t saj, sht unike se grat prjashtohen nga e drejta n trashgimi. Kjo m s miri
shpjegohet nga fakti i reliktit patriarkal q ka pr synim akumulimin e kapitalit tek trungu
familjar, dhe friks nga bartja e pasuris n gjinin tjetr. shtje tjetr q duhet t kihet
parasysh sht barazimi i fmijve jashtmartesor dhe atyre t birsuar me fmijt
martesor, gj vrteton tendencn q kjo pasuri t mos koncentrohet vetm tek fmijt q
formalisht jan produkt i nj martese ligjore-formale, por q pasuria baz t jet e
siguruar edhe pr fmijt q kan lindur jasht raportit formal t nj bashkjetese.
Kur jemi tek radht e trashgimis, sht tejet e veant se n rregullimin q sht n fuqi
e drejta njeh tri shkall deri ku mund t bartet pasuria trashgimore. N rastet kur
trashgimlnsi nuk ka paraardhs t tjer deri n shkall t tret, pasuria trashgimore
kalon n pronsi t komuns. Pra, kjo pasuri kalon n pronsi publike. N krahasim me
rregullimin q sht i prkufizuar n Republikn Shqipris, mendoj se jemi n nj
avantazh pr sa i prket radhve t trashgimtarve ligjor. Sipas Kodit Civil t
Shqipris, trashgimia mund t bartt deri n shkalln e katrt, e ku tek n shkalln e
pest si trashgimtar mund t paraqitet shteti, gjegjsisht komuna. (Hamdi Podvorica, E
drejta Trashgimore, 2006 Prishtin) Prirjet e s drejts ndrkombtare q favorizojn
zgjerimin e radhve t trashgimtarve, sht tipike pr tendencn e akumulimit t
kapitalit qoft edhe brenda gjinis s vetme.
Poashtu, gj tjetr t ciln vlen t ceket sht instituti i disponbilitetit t pasuris
trashgimore dhe pjess s domosdoshme. Kto dy institute juridike jan mjaft t lidhura,
pasi q instituti i disponbilitetit kufizon zotimin e pasuris n mnyr absolute nga
trashgimlnsi, e n ann tjetr, instituti i pjess s domosdoshme siguron trashgimtart
ligjor q mos t mbeten jasht s drejts n trashgim. Sipas ksaj, trashgimlnsi nuk
mundet asnjher t disponoj me tr pasurin e tij q prmes testamentit ta bart at tek
nj person q mund edhe mos t jet trashgimtar ligjor, apo edhe anasjelltas, po t jet
trashgimtar ligjor tek ai nuk mund t bartt e gjith pasuria.
Aspekti sociologjik dhe filozofik
Ndonse prirjet neoliberale n sistemin kapitalist, puntorin e shohin vetm si pjes
integrale e veglave prodhuese, ndrlidhja e s drejts n trashgim mund t gjen
shpjegim n nj koncept t zgjeruar filozofik. Edhe n t kaluarn, por edhe n ditt e
sotme sht ekzistente tendenca q t promovohet premisa se rendi politik sht shkaku
vendimtar i gjendjes ekonomike dhe se raporti i kundrt s'sht vese nj reaksion
dytsor. Pra. sipas ksaj premise marrdhniet ekonomike jan t varura dhe t ndikuara
drejtprdrejt nga rendi politik. Me kt aludohet se dhuna sht shkak kryesor i
marrdhnies ekzistuese ekonomike. Po t ishte kshtu, ather kjo nnkupton se me
doemos dhuna sht faktori i par dhe i fundit i akumulimit t kapitalit. Mirpo, sidomos
tek relacionet tek marrdhnia e puns, kto shtje duhet trajtuar pak sa m ndryshe. Ta
zm se, n marrdhnien e puns kemi nj subjekt i cili e ushtron detyrimin, e ky person
me doemos i posedon edhe veglat e puns q jan kusht objektiv pr kryerjen e punve n
baz t cilave krijohet detyrimi i dyanshm, poseduesi i detyrimit e paguan puntorin pr
punn e kryer, ndrsa puntori detyrohet ta kryen punn. Pra, ky i pari, poseduesi i
detyrimit, jo medoemos duhet ta gzon pushtetin faktik t dhuns, porse, kapitali i tij
fillestar e bn t varur t punsuarin kundrejt tij.
N t kaluarn, prona private sht zhvilluar duke marr formn e mallit, i cili ka qen
objekt kryesor i kmbimit. Prsa sht rritur vllimi i kmbimit, dhe pr sa sht
rritur prodhimi q ka tejkaluar nevojn e konsumit t prodhuesit, aq sht rritur
pabarazia n at bashksi. Pra, nuk sht rendi politik ai i cili ka qen shkaktar i nj
reaksioni ekonomik, por, pikrisht ka ndodh e kundrta. Marrdhniet ekonomike e
kan diktuar rendin politik. (Engels, Anti-Dyring; prmbysja q ka br n shkenc
zoti Eugen Dyring f. 355)
Por, shtrohet pyetja; far korrelacioni mund t ket kjo me t drejtn e puns dhe
trashgimin?
Sot, nj ndr problemet m t theksuara globale sht ekonomia e kompanive
ndrkombtare. Trendi i globalizmit q i ka shkputur kufijt kombtar me qllim t
ofrimit te mundsis s qarkullimit t lir t kapitalit, e ka br q klasa puntore t
gjendet para nj makinerie vshtir t prballueshme pr rezistim. Zaten, sot eksploatimi i
klass puntore ndodh pikrisht nga kto kompani ndrkombtare, t cilat e qarkullojn
kapitalin n kalkulim t mimit m t lir t fuqis puntore. Kur ksaj i shtohet edhe
qeverisja e korruptuar, kemi prpara nj kompani si Bechtel-Enka dhe puntor t shtypur
q punojn edhe nga 350 or n muaj.
Ligjet strukturore q rregullojn shtjen e trashgimis, n rend t par kan pr qllim
mbrojtjen e kapitalit familjar. Pra, duke u nisur nga premisa q sht pranuar edhe nga
ligji pr familjen n Kosov, koncepti se familja sht brthama e shoqris sht
postulati mbi t cilin rregullimi aktual e koncepton t drejtn e trashgimis. Pra,
trashgimlnsi n nj mnyr sht edhe i kufizuar q pasurin, edhe po t donte ta barte
n pronsi publike, t paktn 1/3 e saj nuk do ta kishte n disponim po q se t paktn i
ka ekzistues trashgimtart e shkalls s dyt. Kjo e koncentron kapitalin privat tek
trungu familjar dhe e bn t paqarkullueshm. Kur ksaj i shtohet zbatimi i drejts
zakonore, pasuria betonohet brenda gjinis s familjes.
Tendenca kryesore e nj qeverisje me orientim tek barazia sociale sht q sa m shum
t zvoglon pranin e kapitalit tek individi, dhe q shprndarja e t mirave t shtrihet sa
m shum n horizontalen e shoqris. Pra, nj politik fiskale q do t kishte pr qllim
zbutjen e pabarazis, do t ndikonte edhe n zbutjen e koncentrimit t kapitalit privat tek
gjinia familjare. Sepse sot pikrisht sht e kundrta. Pronari i mjeteve dhe poseduesi i
detyrimit e ka kontrollin absolut ndaj kapitalit duke marr parasysh ktu edhe punn
faktikisht me rent t ciln e bn i punsuari. Sot, t jesh puntor, nnkupton q
asnjher mos t jesh i pasur, ndrsa t jesh pronar i mjeteve t puns nnkupton se je ti
pronar i kapitalit, i cili do t mbrohet n qarkullim brenda gjinis familjare. Shteti
zhvillimor duhet t bazohet n prodhim i cili niset nga epiqendra e fuqis prodhuese, ku
rol ky sht puntori i cili e krijon mirqenien q sht n shrbim t publikes.
Bibliografia
Fridrich Engels, Anti-Dyring; prmbysja q ka br n shkenc zoti Eugen Dyring,
Shtpia Botuese 8 Nntori, Tiran 1974
a!di "od#orica, E drejta trashgimore, "rishtin $%%&
'a(eta )*rtare e +epubli,s s -oso#s, Kushtetuta e Repubiks s Koso!s, "rishtin
$%%8
+ado!ir .u,i/, "!od u #ra!o, Beograd 1990