System polityczny moe by rozumiany jako podstawowe struktury wadz pastwo- wych oraz gwne zasady polityczne i prawne; jako og instytucji, za porednictwem ktrych podejmowane s decyzje polityczne. Elementami systemu politycznego s instytucje wadzy pastwowej i partie polityczne, a take ich funkcje i sie powiza midzy nimi oraz normy regulujce ich aktywno: kon- stytucja i waniejsze ustawy, takie jak ustawa o partiach politycznych czy prawo wyborcze. Spor rol odgrywaj tu partie polityczne i system partyjny, okrelane jako podsystem partii politycznych. Innym czsto wyrnianym podsystemem jest podsystem instytucji wadzy Tak rwnie moe by rozumiany ustrj polityczny, zwykle jednak system polityczny jest rozumiany jako pojecie szersze ni ustrj polityczny, czy reim polityczny. Bliskim pojciem jest reim polityczny, rozumiany jako specyficzna form organizacji politycznej, ukad formalnych i nieformalnych zasad i mechanizmw regulujcych funkcjo- nowanie wadzy politycznej oraz jej powizania ze spoeczestwem. Wyrnia si reimy demokratyczne i niedemokratyczne, a wrd tych ostatnich autorytarne i totalitarne. Instytucja polityczna moe by rozumiana jako zesp osb biorcych udzia w yciu politycznym (w tym rozumieniu parlament) lub jako zesp norm prawnych odnoszcych si do dziaania politycznego (referendum). Podzia systemw politycznych Wspczesne systemy polityczne s klasyfikowane wedug wielu rnych kryteriw, z ktrych najwaniejsze to: charakter gowy pastwa (monarchie i republiki). zalenoci midzy gow pastwa a szefem rzdu (systemy prezydialne i parlamentarne), relacje midzy wadz ustawodawcz a wykonawcz (systemy parlamentarne, pre- zydenckie, parlamentarno-prezydenckie, parlamentarno-komitetowe) charakter reimu politycznego (pastwa demokratycznie i niedemokratyczne). 2 Monarchie i republiki Wedug charakteru instytucji gowy pastwa wrd wspczesnych pastw wyrnia si monarchie i republiki. Monarchia to pastwo, w ktrym wadza naley do dziedzicznego z reguy monarchy. Peni on swoje funkcje doywotnio i ma zazwyczaj przyrodzone prawo do tronu. Nie podlega on prawu, jest wyniesiony ponad pozostaych czonkw spoeczestwa. Jako jej odmiany, wedug kryterium zakresu wadzy monarchy, wyrnia si monarchi absolutn, monarchi konstytucyjn i monarchi parlamentarn. Monarchia absolutna jest pastwem, w ktrym monarchia sprawuje peni wadzy - wadzy w zakresie stanowienia prawa, wadzy wykonawczej i sdownictwa. Monarcha jest tu ponad prawem i poza wszelk kontrola. Monarchia konstytucyjna to pastwo, w ktrym wadza monarchy jest ograniczona przez obowizujc konstytucj. Monarchia parlamentarna natomiast to pastwo, w ktrym wadza monarchy jest sym- boliczna, a wadz sprawuje wybrany w wyborach powszechnych parlament i odpowiedzialny przed nim politycznie rzd. Republika jest pastwem, w ktrym najwysze wadze pastwowe s powoywane na okrelony czas w wyborach powszechnych lub w wieloosobowych kolegiach wywodzcych si z wyborw powszechnych. Prezydialny i parlamentarny system rzdw Ze wzgldu na relacje miedzy gow pastwa i szefem rzdu oraz z uwagi na procedur odpowiedzialnoci rzdu wyrnia si prezydialny system rzdw i parlamentarny system rzdw. W prezydialnym system rzdw prezydent pochodzcy z wyborw powszechnych jest jednoczenie gow pastwa i szefem rzdu. Prezydent powouje rzd skadajcy si z mini- strw odpowiedzialnych przed nim. Nie ponosi odpowiedzialnoci politycznej, a ze stanowi- ska moe by usunity tylko przez pocignicie go do odpowiedzialnoci konstytucyjnej za naruszenie konstytucji i ustaw, z zachowaniem specjalnej procedury w parlamencie. Nie mona czy miejsca w rzdzie i w parlamencie, a funkcjonowanie rzdu jest niezalene od parlamentarnej wikszoci. Prezydent nie moe rozwiza parlamentu. 3 Przykadem takiego systemu rzdw jest system Stanw Zjednoczonych. Specyficznym przykadem jest Szwajcaria, gdzie gow pastwa jest siedmioosobowa Rada Zwizkowa, ktra jest jednoczenie rzdem. Prezydialny system rzdw moe te wystpowa w pastwie bdcym monarchi konstytucyjn, jak w Niemczech od roku 1871. Parlamentarny system rzdw to system, w ktrym funkcje gowy pastwa i szefa rzdu s rozdzielone. Parlament organ kolegialny, sprawujcy wadz ustawodawcz, po- chodzcy z wyborw powszechnych zajmuje stanowisko nadrzdne lub co najmniej rwno- rzdne w stosunku do organw wadzy wykonawczej. Wikszo parlamentarna powouje rzd, ktry jest od niej zaleny, jest przed nim odpowiedzialny politycznie. Rzd ustpuje po otrzymaniu wotum nieufnoci w parlamencie. Funkcje w rzdzie i parlamencie mog by - czone; ministrami i premierami czsto zostaj posowie. Gowa pastwa ma prawo do rozwi- zania parlamentu. Przykadem parlamentarnego system rzdw s systemy rzdw Francji i Niemiec, take Wielkiej Brytanii i Szwecji. Odpowiedzialno polityczna opiera si na zaoeniu, e parlament moe odwoa szefa rzdu, a z nim cay gabinet, jak i poszczeglnych ministrw, gdy negatywnie oceni ich sposb prowadzenia polityki pastwa. Mechanizmem realizacji odpowiedzialnoci politycznej jest instytucja wotum nieufnoci. System parlamentarny, prezydencki lub mieszany Ze wzgldu na relacje midzy gow pastwa, parlamentem i rzdem mona wyrni systemy: parlamentarny, prezydencki, mieszany, prezydencko-komitetowy. System parlamentarny charakteryzuje silna pozycja parlamentu. Parlament jest wybie- rany na drodze wyborw powszechnych. Rzd jest powoywany przez gow pastwa na wniosek wikszoci parlamentarnej. Krl lub prezydent powouje premiera, a nastpnie na wniosek premiera - ministrw. Gowa pastwa nie jest odpowiedzialna politycznie za swoj dziaalno, spenia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne. Rzd ponosi odpowie- dzialno polityczn przed parlamentem. Zarwno gowa pastwa jak i czonkowie rzdu po- nosz odpowiedzialno konstytucyjn. System parlamentarny ma kilka odmian: system ga- binetowo-parlamentarny istnieje w Wielkiej Brytanii, system parlamentarno-gabinetowy - w krajach Europy kontynentalnej (w pierwszym gabinet ma przewag nad parlamentem, w dru- gim parlament nad gabinetem), natomiast system parlamentarny w Niemczech nazywany 4 jest systemem kanclerskim kanclerz jest szefem rzdu i tylko on ponosi odpowiedzialno polityczn za dziaalno rzdu przed parlamentem. System prezydencki charakteryzuje si siln pozycj prezydenta. Prezydent jest wybie- rany w wyborach powszechnych podobnie jak parlament, jest wic rwnorzdnym z parla- mentem reprezentantem narodu. Jest gow pastwa i szefem administracji, zwierzchnikiem si zbrojnych; prowadzi polityk zagraniczn. Prezydent tworzy rzd; ani on ani jego mini- strowie nie s odpowiedzialni politycznie przed parlamentem. Nie moe rozwiza parlamen- tu. System ten istnieje w Stanach Zjednoczonych. System parlamentarno-prezydencki, system semiprezydencki albo system mieszany stanowi poczenie elementw systemu parlamentarnego i prezydenckiego. Prezydent pocho- dzi z wyborw powszechnych, podobnie jak parlament. Wadz wykonawcz sprawuje pre- zydent i rzd. Rzd jest odpowiedzialny przed parlamentem, moe by te odpowiedzialny przed prezydentem. Przykadem jest wspczesna Francja. System parlamentarno-komitetowy, zwany te systemem komitetowym lub syste- mem rzdw dyrektoriatu, opiera si na zasadzie jednolitoci wadzy pastwowej. Parlament jest najwyszym organem reprezentujcym nard. Rzd wyaniany jest bezporednio przez parlament, jest komitetem wykonawczym parlamentu i jest odpowiedzialny przed nim poli- tycznie. Gow pastwa jest siedmioosobowa Rada Zwizkowa, ktra jest jednoczenie rz- dem. Gowa pastwa nie moe rozwiza parlamentu przed kocem jego kadencji. System ten wystpuje w Szwajcarii. Pastwo unitarne i pastwo zoone Ze wzgldu na struktur terytorialno-administracyjn pastwa i stopie centralizacji bd decentralizacji pastwa wyrniane s pastwa unitarne i pastwa zoone. Struktura terytorialno-administracyjna pastwa okrela stosunki midzy centrum a czciami skado- wymi pastwa. Pastwo unitarne to takie pastwo, w ktrym jednostki terytorialne i ich organy s podporzdkowane wadzom centralnym, okrelajcym zakres ich samodzielnoci. Pastwo takie jest wewntrznie jednolite. Jednostki terytorialne nie maj adnej politycznej samo- dzielnoci. Wystpuje w nim jednolity system prawa, organw sdowych, prawodawczych i wykonawczych. Jest to wspczenie najbardziej rozpowszechniona forma pastwa, nie tylko w Europie ale i na wiecie. Pastwami unitarnymi s midzy innymi Polska czy Francja. 5 Pastwo zoone to takie, w ktrym jego czci skadowe maj peny lub ograniczony zakres suwerennoci. Kada z czci skadowych ma swoje kompetencje i system organw prawodawczych, wykonawczych i sdowniczych. Wrd pastw zoonych wyrniane s unia personalna, unia realna, konfederacja i federacja. Unia personalna jest zwizkiem dwch lub wicej pastw poprzez osob wsplnej go- wy pastwa z zachowaniem odrbnego systemu instytucji pastwowych. Dotyczy ona z regu- y monarchii. Tak uni bya w swoim czasie unia Polski i Litwy. Unia realna jest zwizkiem dwch lub wicej pastw. Istniej wsplne organy wadzy, takie jak gowa pastwa, parlament, obecny jest wsplny system monetarny, jest prowadzona wsplna polityka zagraniczna i obronna. Konfederacja jest zwizkiem pastw powoanym w celu realizacji pewnych zamierze. Organy konfederacji sprawuj wadz za porednictwem organw pastw czonkowskich. Pastwa tworzce konfederacj zobowizuj si pewne funkcje wykonywa wsplnie, a przy tym pozostaj pastwami suwerennymi i utrzymuj swoj osobowo midzynarodow. Naj- czciej powoywany jest wsplny organ w formie zgromadzenia parlamentarnego, w ktrym czci skadowe konfederacji s rwnoprawne w gosowaniu. Federacja jest krajem zwizkowym, ktrego czci skadowe maj samodzielno prawn i pewien okrelony zakres samodzielnoci politycznej. Czci skadowe s podmiota- mi federacji i maj wasny podzia administracyjno-terytorialny. Terytorium pastwa federal- nego nie jest jednolit caoci, a skada si z terytoriw podmiotw federacji. Podmioty te nie maj prawa penego uczestnictwa w stosunkach midzynarodowych. Maj wasne konsty- tucje, wasne prawodawstwo, organy sdownicze, prawodawcze i wykonawcze; uchwalaj ustawy obowizujce na swoim terytorium. Jedna z izb parlamentu zwizkowego reprezentuje interesy podmiotw federacji. Istnieje podzia kompetencji midzy federacj a jej czci ska- dowe. Jest to wspczenie najczciej wystpujca forma pastwa zoonego. Przykadem pastw federacyjnych s Stany Zjednoczone, Rosja, Belgia, Niemcy. Autonomia Autonomia, okrelana te jako autonomia regionalna, to wewntrzne samozarzdzanie czci terytorium pastwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczcych spraw o lokalnym znaczeniu. 6 Podstaw prawna dziaalnoci organw autonomicznych jest statut autonomii. Jest on za- twierdzany przez organ oglnopastwowy, najczciej przez parlament. Rzdy centralne przez swoich specjalnych penomocnikw nadzoruj dziaalno parlamentu i rzdu autonomii. Moe by uwarunkowana geograficznie, historycznie, narodowociowo, religijnie. Au- tonomia istnieje wspczenie midzy innymi w Szkocji, w kraju Baskw, na Sycylii, w Izra- elu na okupowanych terytoriach palestyskich. Jest etapem na drodze do niepodlegoci. Bibliografia 1. Leksykon politologii, pod redakcj Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta, Atla2, Wrocaw 1996. 2. Nowa encyklopedia powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. 3. Pastwa wiata. Sownik szkolny, pod redakcj Tadeusza Modawy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998. 4. Sownik polityki, pod redakcj Marka Bankowicza, Wiedza Powszechna, Warszawa 1996. 5. Wojtaszczyk, Konstanty Adam, Wspczesne systemy polityczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1992.