UNIVERZITET U BANJOJ LUCI

TEHNOLOSKIFAKULTET
JELENA PENAVIN, MILORAD MAKSIMOVIC
BRANKO SKUNDRIC, NEDELJKO CEGAR
STEHIOMETRIJA I
za studente Tehnoloskog, Prirodno-matematlckog i ostallh fakulteta
na kojima se slusa nastava iz hemije
BANJALUKA, 2000. god. _,.....-
Autori: Jelena Penavin, Milorad Maksimovic,
Branko Skundric, Nedeljko Cegar
STEHIOMETRI.JA I
Recenzenti:
prof. dr Zivko Sanicanin
prof. dr Slobodan Arslc
lzdavac: TEHNOLOSKI FAKUL TET
UNIVERZITETA U BANJOJ LUCI
Za izdavaca: dekan prof. dr Nedeljko Cegar
Odobreno za stampanje odlukom Nastavno-naucnog vijeca
Tehnolosl<og fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci.
Kao univerzitetski udzbenik osloboden poreza na promet u
skladu sa Zakonom o akcizama i porezima na promet ("Siuzbenl glasnik"
RS br. 10/95, clan 31., tacka 14.)
Stampa S.R. "SLOVO" Laktasi
Tiraz: 200 primjeraka
ClP- KaTanormnttuja y ny6nlll<nU.Hju
HopOJ\Ht.l u ymtuep:mTeTcKn 6n6nnoTcKn
Peny6nnKe Cpnc1<e, Ea!ba nyr<a '
541.22(075.8)
TIEHABJ1H, Jenerm
Stehiomett ija 1: za studente Tehnoloiikog, i ostalih
lakulteta na kojima se slusa nastava iz hemije I Jelena Pcnavin ... [et al.].-[2. prosireno
izd.).-Banja Luka: Tehnoloski fakultet, 2000 (Laktasi: Slovo). -JS4 str., 1 presavijeni
list; 24 em
Na vrhu nasi. str.: Univerzitet u Banjoj Luci. -Tiraz 200. -Bibliografija: 383384
ISBN 86-82741-18-0
MAI<CHMOBJ1T,, Munopa11
lllKYH.[(PJ1T,, EpanKo
'-IErAP, HeAeJbKO
TI.O.: CTEXI10METPJ1TA- XeMHja Hemija- CTexuoMeTpHja-

MFN=000l70
PREDGOVOR DRUGOM PROSIRENOM I
DOPUNJENOMIZDANJU
Udzbenik je namjenjen studentima Tehnoloskog fakulteta i drugih
fakulteta koji u nastavnom planu imaju predmet koji predstavlja uvod u
hemiju iii obraduje podrucje stehiometrije, odnosno osnovnog hemijskog
racunanja.
Ovaj udzbenik je nastao kao rezultat dugogodisnjeg rada u nastavi
i gotovo trideset godina lskustva u voaenju racunskih vjezbi na razlicitim
nastavnim predrnetima koji su srodni i u osnovi imaju hemijsko
racunanje, na Tehnoloskorn, Prirodno maternatickorn i Farmaceutskom
takultetu.
Svrha novog, prosirenog i dopunjenog izdanja udzbenika je u tome
da studentu kroz tekst i prakticne zadatke sto vise priblizl neke oblasti
koje su inace "kamen spoticanja" pocetnicima u herniji, kao sto je na
primjer oblast rastvora, preracunavanja razlicitih koncentracija i dobijanje
osjecaja za kolicinu supstance.
Sadrzaj ove knjige je podjeljen u 14 poglavlja, svako sa kratkim
teoretskim uvodorn, sa dovoljno rijesenih zadataka koji pokazuju kako
treba prici problernima (zadacima) i veliki broj zadataka sa rjesenjirna, za
vjezbanje. Osirn toga, knjiga ima niz korisnih podataka, najcesce
prezentiranih u obliku tabela, a izmeau ostalog i relacije izmedu jedinica,
odnosno transformacije jednih jedinica u druge. U tekstu udzbenika je
dosljedno primjenjen Medunarodni sistem mjernih jedinica (SI), zajedno
sa preporukarna o simbolici koje je dala Meaunarodna unija za cistu i
primjenjenu hemiju (IUPAC).
Zahvaljujerno se sponzorima koji su omogucili objavljivanje ave
knjlge i svima koji su na bilo kojl nacin pornogli kod abrade i opreme ovog
udzbenika.
Banja Luka, septembar, 2000. godine
Autori
SADRZAJ
GLAVA 1 ................................................................................................................ 3
MEDUNARODNI SISTEM JED INIGA (81) ....................................................... 3
Osnovne Sl-jedinlce .................................................................................... 4
Jedlnlca dui.lne ............................................................................................ 7
Jedinica mase ............................................................................................. ?
Jedinica vremena ........................................................................................ 7
Jedinica temperature ................................................................................... ?
Jedlnlca jaclne elektricne struje .................................................................. 8
Jedlnlca kolicine supstance ......................................................................... 8
Jedlnica lntenziteta svjetlosti ....................................................................... 9
Jedinica povrsine ......................................................................................... 9
Jedinlca zapremine ..................................................................................... 9
Jedinica sile ................................................................................................. 9
Jedinica pritiska ......................................................................................... 1 o
GLAVA2 ............................................................................................................. 11
KOLICINA SUPSTANCE- STA JE TO? ........................................................ 11
RELATIVNA ATOMSKA I MOLEKULSKA MASA .......................................... 18
Relativna atomska masa (atomska tezina) elemenata ............................. 18
Relativna molekulska masa ...................................................................... 18
HEMIJSKE JEDINICE .................................................................................... 19
Preracunavanje bro]nosti I kolicina jedinki ................................................ 21
Preracunavanje mase i kolicine supstance ............................................... 22
Zadaci ........................................................................................................ 31
GLAVA3 .............................................................................................................. 34
RAGUNANJE SA POTPUNIM I PRIBLIZNIM BROJEVIMA .......................... 34
GLAVA4 ............................................................................................................. .43
GUSTINA ........................................................................................................ 43
Gustina gas a ............................................................................................. 49
GLAVA5 .............................................................................................................. 52
GASOVI .......................................................................................................... 52
Gasni zakoni .............................................................................................. 52
Molska (molarna) zaprernina ..................................................................... 55
Gustina gas a ............................................................................................. 57
Vlazni gasovi ............................................................................................. 62
GLAVA 6 .............................................................................................................. 87
ODREOIVANJE KOEFICIJENATA U HEMIJSKIM JEDNACINAMA ............. 87
Odredivanje koeficijenata usporedivanjem broja aloma isle vrste ............ 87
Algebarska metoda odredivanja koeficljenata .......................................... 88
Redoks - reakcije ....................................................................................... 89
Oksidacionl broj ......................................................................................... 90
Metode za sastav!janje jednacina redoks-reakcija .................................... 94
GLAVA 7 ............................................................................................. 103
STEHIOMETRIJSKA RACUNANJA NA BAZI HEMIJSKIH FORMULA ....... I 03
Zakonl hemijskog reagovanja po masi-stehiometrljski zakoni ................ 103
Kvalltatlvno i kvantitalivno znacenje hemijskih slmbola I formula ........... 1 05
Zadaci ..................................................................................................... 108
Jedinlcni odnos ...................................................................................... 11 0
lzracunavanje kvantitatlvnih odnosa u hemijskim jedinjenjima
i smjesama ............................................................................................. 114
lzracunavanje masenog udjela smjesa I hemljsk!h jedinjenja
(Procentni sastav smjesa i hemijskih jedinjenja) ..................................... 122
IZRACUNAVANJE EMPIRIJSKE I MOLEKULSKE FORMULE ................... 141
GLAVA8 ............................................................................................................ 160
KVANTITATIVNI ODNOSI U HEMIJSKIM REAKCIJAMA .......................... 160
POTPUNE REAKCIJE U KOJIMA UCESTVUJU REAKTANTI
U STEHIOM ETRIJSKOM ODNOSU ............................................................ 162
POTPUNE REAKCUE U KOJIMA UCESTVUJU HOMOGENE
I HETEROGENE SMJESE .......................................................................... 174
GLAVA 9 ........................................................................................................... 196
ISKORISTENJE HEMIJSKIH REAKCIJA I PROCESA ................................ 196
GLAVA 10 ........................................................................................................ 222
GASOVI U HEMIJSKIM REAKCI,JAMA ....................................................... 222
GLAVA 11 .......................................................................................................... 244
KONCENTRACIJE RASTVORA .................................................................. 244
Kolicinska koncentracija .......................................................................... 245
lzracunavanje kolicinske koncentraclje rastvora ..................................... 248
Priprema rastvora iz tecnog uzorka ....................................................... 251
lzracunavanje zapremine tecnog uzorka za pripremu rastvora .............. 251
Masena koncentracija ............................................................................. 253
Molalitet ................................................................................................... 255
Kolicinski udio .......................................................................................... 257
Maseni udio ............................................................................................. 258
Preracunavanje koliclnske koncentracije u molalitet ............................... 261
II
Preracunavanje masenog udjela u molalitet (I obratno) .......................... 263
lzracunavanje molaliteta ako )e pozna! molski udlo rastvorene
supstance ................................................................................................ 265
Maseni odnos .......................................................................................... 267
PRIPREMA RASTVORA RAZRJEDIVANJEM, KONCENTROVANJEM I
MIJESANJEM RASTVORA .......................................................................... 287
Pravilo zvijezde ....................................................................................... 290
GLAVA 12 .......................................................................................................... 308
OSOBINE RASTVORA ................................................................................ 308
Rastvorljlvost cvrstih supstancl u tecnostima .......................................... 308
Osmotskl pritisak ..................................................................................... 31 0
Pritisak para rastvora Raoultov zakon .................................................. 312
Povisenje vrellsta i snizenje ledista (ebulioskoplja i krioskop_ija) ............ 314
Rastvori elektrolita ................................................................................... 318
GLAVA 13 .......................................................................................................... 323
ZADACI ZA VJEZBANJE ............................................................................. 323
Rljeseni zadaci sa ispila .......................................................................... 343
GLAVA 14 .......................................................................................................... 362
DODATAK .................................................................................................... 362
14.1. Hemijskl elementi sa simbollma, rednlm brojevima i relativnim
atomskim masama ....................................................................... 363
14.2. Relativne molekulske rnase neorganskih jedinjenja .................... 364
14.3. Relativne rnolekulske mass vaznijih organskih jedinjenja ........... 368
14.4. Napon vodene pare na razlicitim ternperaturama ........................ 370
14.5. Gustine vodenih rastvora sumporne, hlorovodonicne, azotne,
fluorovodonicne i fosforne kiseline ............................................... 371
14.6. Gustine vodenih rastvora sircetne, mravlje i vinske kiseline ........ 372
14.7. Gustine vodenih rastvora natrijurnhidroksida,
kalljumhidroksida i vodenog rastvora amonljaka ........................ 3"73
14.8. Gustine vodenih rastvora metanola, etanola i saharoze .............. 374
14.9. Gustine vodenlh rastvora neklh natrijumovih soli. ......................... 374
14.10. Gustine vodenih rastvora nekih kalijumovih soli ........................ 375
14.11. Gustine vodenih rastvora nekih kalcijumovih soli ...................... 375
14.12. Gustine vodenih rastvora amonijum-soli .................................... 376
14.13. Gustine vodenih rastvora vodonikperoksida ............................. 376
14.14. Rastvorljivost neorganskih jedlnjenja u vodi na raznim
temperaturama ........................................................................... 377
14.15. Krioskopske i ebulioskopske konstante neklh rastvaraca ........... 380
14.16. Neke od iznimno dozvoljenih jedinica izvan Sl .......................... 381
14.17. Grcki alfabet ............................................................................... 381
14.18. Preracunavanje neklh angloamerickih jedinica ........................... 382
LITERATURA .................................................................................................. 383
Ill
Slmbolll odgovarajuce flzlcke vellclne korlsteni u udzbenlku
Slmbol Fizlcka vallclna Jadlnica
A, Ralatlvna atomska masa elamenta (atomska tezlna)
(aq) Vaden! rastvor
ba Molalltat rastvorane supstanca B u rastvaracu A mol kg
(c) Krlstalno stanje
C
8
[8) Koncantraclja raslvorana supstanca B moldm""
D Ralatlvna gustlna gasa prama raferentnom gasu 1
d Relatlvna gustlna supstancl prema vodl na 4 c 1
(tacnlje 3.98 c)
e Elementarni naboj c
eH,O Ravnoleinl prltlsal< vodene pare Pa
F Slla N
F Faradejeva konstanla Cmol'
(g) Gasovito stanje
h Vlslna m
H, Ralativna vlainost gasa
Hm Molarna vlaznost gasa
H, Apsolutna vlaznost gasa
I Elektricna strujaS A
K
Konstanta ravnoteze gasova pt

Kc Koncentracljska konslanla ravnoteie mot"m'"
K
Ebulloskopska konstanla Kkgmot
K, Krloskopska konslanla Kkgmol-1
(I) Tacna stanje
L Avogadrova konstanta (Avogadrov broj)
M Molarltal rastvora (kollclnska koncantraclja) moldm"'
M Molska masa kgmol"
1
M, Relatlvna rnolekulska masa (molekulska teilna) 1
m Mas a kg
m
1
,ma
Prosjecna masa formulske jadlnke kg
N Broj jedinki (brojnost) 1
NA Avogadrova konstanta mat
n Kollcina supstance mol
p Prltlsak Pa
PH,o
Pritisak vodene pare Pa
1r Osmotskl pritisak Pa
R p ~ l a gasna konslanta JK"
1
mor
1
(s) Gvrsto stanje
s.u.
Standardnl uslovl
T
Termodinamicka temperai!Jra K
Celzi)usova temperatura 'C
u Uniliclrana atomslm )edinica mass kg
v
Zapremlna m'
vm Moiarna zapremina m
3
moi'
ve
m
Molarna zapremina pri standardnlm uslovima 3,1 m mol
Ole Masenl udlo supstance 8 1
ffiao/o
Procentni sastav %
Xe Kolicinski udio supstance 8 (molskl raziomak)
z
Bro) nabo)a
ex Stepan dlsocijacl]e
Ye Masena koncentracl)a rastvorene supstance
kgm'
'Pa
Zapremlnskl udio supstance B 1
I'. I Promjena temperature 'C
t.T Promjena temperature K
1t Osmotski pritisak Pa
p Gustlna kgm"
'Pa
Zapremlnskl udio supstance 8 1
...
Masenl odnos rastvorene supstance B u rastvaracu A
6LAVA 1
MEfJUNARODNI SISTEM JEDINICA (SI)
Meaunarodni sistem jedinica (Le Systems International d'Unites,
Sl) sastoji se ad sedam osnovnih jedinica i neogranicenog broja
izvedenih koje se iz osnovnih grade algebarskim operacijama mnozenja i
dijeljenja i to jednakim jednaclnama kojima su povezane odgovarajuce
fizcke velicine. U daljem tekstu ove knjige koristicerno samo Sl-jedinice I
one jedinlce koje su uz njih dozvoljene.
Osnovne cinjenlce
Velicine kvantitativno izrazavaju osobine supstance, stanja iii
procesa dobijenog rnjerenjem, brojanjem iii racunom. Svaka velicina se
maze prikazati jednacinom:
velicina = brojcani iznos x jedinica
Odnosno velicina x se moze pomocu sirnbola prikazatl na slijedeci
nacln:
x = {x }. [x] = x [x]
sa {x} je oznacen brojcani iznos, a sa [x] jedlnica
Preporucuje se da se velicine pisu kosim slovima, brojcani lznosi
uspravnim slovima pri cemu se simboli brojcanog iznosa stavljaju u
viticastu zagradu, a simbol jedinice u uglatu zagradu.
Na primjer: velicina m= 5 kg maze se prikazati ovako
5 = {m}, kg= [rn]
Jedinica nlje opis mjernog broja nego mnozilac. Znaci, vrijednost
velicine je umnozak brojne vrijednosti i jedinice. Aka se jednacine taka
pisu onda se na njih rnogu primjeniti sva vazeca pravila algebra. Ovakav
pristup treba da bude ukljucen u svako tumacenje hemije kao egzaktne
nauke. Racunanje se u hemiji treba osloniti na jednacine, a ne na
"pravilo trojno" i sl. Smisao velicine lezi u definiciji, kod polaznih velicina
je to opis mjerenja, kod izvedenih velicina to je definicijska jednacina.
~ Velicine kojima se oplsuju razlicite osobine istog sistema nisu
jednake nego su ekvivalentne, na primjer:
A
m=V
4
gdje su:
m- masa
V - zapremina, a
'
= znak ekvivalentnosti.
Aka taj odnos treba da ima i fizicki smisao i da se s njim maze
racunati, potrebno je da jednacina koja te velicine povezuje opise i stanje
sistema. Znaci da se na primjer za vodu na 4 C i 1 01325 Pa maze
napisati
i kg i dm
3
p = i kgdm'
3
Odgovarajuci odnosi ekvivalentnos\i nisu jednaki nego ekvivalentni
1 , a oznaceni su dvostrukim okruglim zagradama:
( (

) ) 1 p = 1 kgctma
IIi u primjeru iz elektrohemije
( ( Ceu ) ) 1 cu = cu + e-
gdje e- oznacava elektron.
Mnozenjem s odnosima ekvivalentnosli ne dobija se jednaka nego
ekvivalentna velicina:
.J)
3 mol :
mo1Cu2+ - 6 mol
Osnovne SI-jedinice
Osnovne Sl-jedinice i odgovarajuce velicine jesu:
duzina - metar
masa - kilogram
vrijeme - sekunda
termodinamicka temperatura- kelvin
intenzitet svjetlosti - kandela
kolicina supstance - mol
elektricna struja - amper
Meaunarodni sislem (SI) i zakon dozvoljavaju i upotrebu umno:Zaka
jedinica tj. decimalnih jedinica. Nazivi decimalnih jedinica grade se taka
da se ispred naziva Sl-jedinice stavlja prefiks. Prefiks predstavlja broj, tj.
5
faktor kojim se mnozi jedinica. Znaci Si-jedinlce (osnovne i lzvedene) s
prefiksima takode se smatraju jedinicama Meaunarodnog sistema (SI).
Sl-prefiksi navedeni su u tabel!1.1.
Tabe/a 1. 1. Pefiksl u meaunarodnom slstemu jedln/ca c.)L.,/
Faktor Preflks Oznaka Faktor Preflks Oznaka
10
16
eksa E 10'' dec! d
10
15
peta
p 10'" centl c
10
12
tara T
10'3
mlli m
10
9
gig a G
10 .. mikro jl
10
6
mega M 10'
9
nano n
10
3
kilo k 10'" pika p
10
2
hekto h 10'" femto f
10 deka da 10'"
-
aJ(J
.. --
a
--
Decimalne jedinice mase grade se od jedinice gram (g), a ne od
osnovne Si-jedinice kilogram (g=1 0'
3
kg). Na primjer 10'
3
g=mg.
Dimenzija fizicke velicine je njezin opis u oznakama osnovnih
fizickih velicina. Prema tome jedinice se mogu mijenjati, ali dimenzije ne
jer su dimenzije utvrdene definicijom fizicke velicine.
U tabeli 1.2 navedene su osnovne Sl-jedinice, zatim vaznije
izvedene 81-jedinice I dozvoljene jedinlce uz 81-jedinice. Tabela sadrzi
oznake iii simbole i dimenzije fizickih velicina kao i oznake i definicije
njihovih jedinica.
Tabe/a 1.2. Fizicke veliclne I jedinice MeCJunarodnog sistema (Sf)
Fizicka veilcina Jedlnica
Dlmenzlja
flzlcke
Nazlv Slmbol Nazlv Simbol Deflnlc'la veilclne
Osnovne ledin/ce
duzlna I me tar m
mas a m kilogram kg
vrijeme t sekunda s
elektrlcna struja I ampere A
(arnper)
temperatura, T kelvin K
termodlnamlcka
jacina (lntenzitet) svjetlosti
lv
candela cd
mnozina jedlnkl Ill koilcina
(kandela)
supstance
n mol mol
N
a
s
t
a
v
a
k

t
a
b
e
l
e

1
.
2
.

F
i
z
i
c
k
a

v
e
l
i
c
i
n
a

J
e
c
:
l
i
n
i
c
a

D
i
m
e
n
z
i
j
a

f
i
z
i
c
k
e

N
a
z
i
v

S
i
m
b
o
l

N
a
z
i
v

S
i
m
b
o
l

O
e
f
i
n
i
c
i
j
a

v
e
l
i
c
i
n
e

l
z
v
e
d
e
n
e

j
e
d
i
n
i
c
e

e
n
e
r
g
i
j
a
;

r
a
d

E
;
w
,
W

j
o
u
l
e

(
d
z
u
l
)

J

m
l
2
1
"
2

s
i
l
a
;

t
e
z
i
n
a

F
;
G

n
e
w
t
o
n

(
n
j
u
t
n
)

N

k
g
m
s

m
l
r
2

e
l
e
k
t
r
i
c
n
i

p
o
t
e
n
c
i
j
a
l

i
n
a
p
o
n
)

E
,
e
,

V
,
U

v
o
l
t

v

k
g
m
2
s
"
"
A

'
=
J
A
'
s

'
=
J
c

m
l
2
t
"
"
l

'

e
l
e
k
t
r
i
c
n
i

n
a
b
o
j

Q
,
q

c
o
u
l
o
m
b

(
k
U
i
o
n
)

c

A
s

I
t

e
l
e
k
t
r
i
c
n
i

o
t
p
o
r

R

o
h
m

(
o
m
)

n

m
l
2
t
"
"
l
"
2

e
l
e
k
t
r
i
c
n
a

v
o
c
:
l
l
j
i
v
o
s
t

G

s
i
e
m
e
n
s

(
s
i
m
e
n
s
)

s

'
l

1
'

f
r
e
k
v
e
n
c
i
j
a

v

h
e
r
t
z

(
h
e
r
e
)

H
z

s

'

r
'

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
,

C
e
l
s
i
u
s
o
v
a

t

s
t
e
p
e
n
,

C
e
l
s
i
u
s
o
v

o
c

T
/
K
-
2
7
3
.
1
5

p
o
v
r
s
i
n
a

A

k
v
a
c
:
l
r
a
t
n
i

m
e
t
a
r

m

1
2

z
a
p
r
e
m
i
n
a

v

k
u
b
n
i

m
e
t
a
r

m
'

I
'

g
u
s
t
i
n
a

p

k
i
l
o
g
r
a
m

p
o

k
u
b
n
o
m

m
e
t
r
u

k
g
m

'

m
l

3

b
r
z
i
n
a

v
,

c
,

u
,

w

m
e
t
a
r

u

s
e
k
u
n
d
i

m
s

'

J
r
'

p
r
i
t
i
s
a
k

p

p
a
s
c
a
l

(
p
a
s
k
a
l
)

P
a

m
l

'
r
2

u
b
r
z
a
n
j
e
;

u
b
r
z
a
n
j
e

t
e
z
e

a
;
g

m
e
t
a
r

u

s
e
k
u
n
d
i

n
a

k
v
a
d
r
a
t

m
s
"
"

1
1
"
2

s
n
a
g
a

p

w
a
t
l
(
v
a
t
)

w

k
g
m
2
s
"
"
=
J
s

'

m
l
"
t
"
"

t
o
p
l
o
t
a

q
,
Q

j
o
u
l
e

(
d
i
u
l
)

J

m
l
2
1
"
2

s
p
e
c
i
f
i
c
n
i

t
o
p
l
o
t
n
i

k
a
p
a
c
i
t
e
t

c
.

j
o
u
l
e

p
o

k
i
l
o
g
r
a
m
u

i

k
e
l
v
i
n
u

J
k
g
"
'
K

'

l
t

z
r
,

e
n
t
a
l
p
i
j
a

H

j
o
u
l
e

(
d
z
u
l
)

J

m
i
"
t

2

e
n
t
r
o
p
i
j
a

s

j
o
u
l
e

p
o

k
e
l
v
i
n
u

J
K

'

m
l
"
t
"
2
T
'

G
i
b
b
s
o
v
a

e
n
e
r
g
i
j
a

i
i
i

s
l
o
b
o
c
:
l
n
a

G

j
o
u
l
e

(
d
z
u
l
)

j

m
l
2
1
"
2

e
n
t
a
l
p
i
j
a

u
n
u
l
r
a
s
n
j
a

e
n
e
r
g
i
j
a

u

j
o
u
l
e

(
c
:
l
z
u
l
)

J
,

m
l
2
1
"
2

m
o
l
a
m
a
m
a
s
a

M
m
,
M

k
i
l
o
g
r
a
m

p
o

m
o
l
u

k
g
m
o
l

'

m
n

'

m
o
l
a
r
n
a

z
a
p
r
e
m
i
n
a

v
m

k
u
b
n
i

m
a
l
a
r

p
o

m
o
l
u

m
3
m
o
l

'

l
'
n

'

c
o

k
o
n
c
e
n
t
r
a
c
i
j
a

!
m
o
l
a
r
n
a
)

c

m
o
l

u

j
e
d
i
n
i
c
i

z
a
o
r
e
m
i
n
e

m
o
l
m
"
"

n
J

'

7
Jedlnlca duzine
Definicija metra prihvacena 1960. godine glasl:
Metar je duzina jednaka 1650763.73 talasnih duzina u vakuumu,
zracenja koje odgovara prelazu izmedu nivoa 2p
10
i 5d
5
, atoma
kriptona 86.
Pomocu ave definicije metar se rnoze reprodukovati s vecom
tacnosti nego kada se reprodukuje pornocu klasicnog etalona. [Prarnjera
metra nalazi se u Medunarodnom birou za mjere i tezine u Sevresu.].
Jedlnica mase
Kilogram je jedinica mas e.
Kilogram je definlsan rnaterljalnim uzorkom prakilograma, koji se cuva u
Sevresu.
Prototip je napravljen od legure platine i lridijuma, a cuva se u
Bureau International des Poids et Mesures u Sevresu.
Jedinica vremena
Osnovna jedinica fizicke velicine vremena od 1967. godine je
sekunda. Njena definicija glasi:
Sekunda je trajanje 9192631770 perioda zracenja, koje odgovara
prelazu izmedu dviju hiperfinih nivoa osnovnog stanja aloma
cezijuma 133.
Ovako definisana sekunda priblizno je jednaka sekundi definisanoj
kao 86400-ti dio prosjecnog Suncevog dana. Sustina trazenja novih
definicija za osnovne fizicke velicine je da se te jedinice sto tacnije
detinisu.
Jedlnlca temperature
Osnovna jedinica za mjerenje tizicke velicine temperature je
kelvin (K).
Kelvin, jedinica termodinamicke temperature, je 273.16-ti dio
termodinamicke temperature troine tacke vade.
8
Trojna tacka ciste vode odgovara temperaturi na kojoj su led, voda
i vodena para u ravnotezi.
Uobicajeno je bilo da se temperatura izrazava Celsiusovom
temperaturom pa vrijedi relacija za Celsiusovu temperaturu I= T-273.16 K
gdje je T termodinamicka temperatura.
stepen Celsiusa (Celzija) (znak
0
C)
C=K
Jedinica jacine elektricne struje
Osnovna jedinica fizicke velicine jacine elektricne struje je
amper (A).
Amper je jacina nepromjenljive elektricne struje koja prolazeci kroz dva
paralelna pravolinijska i beskonacno duga provodnika zanemarljivo
malog kruznog presjeka, postavljena u vakuumu na meausobnoj
udaljenosti od jednog metra, uzrokuje meau njima silu ad 21 o
7
newton a
l(njutna) po metru duzlne.
Ranije je etalon ampera bio definisan kao jacina struje koja iz
vodenog rastvora srebro-nitrata izluci 1.18 mg srebra u jednoj sekundi.
Jedinica kolicine supstance
1971. godine Meaunarodni sistem jedinica upotpunjen je kolicinom
suostance kao osnovnom fizickom velicinom cija je jedinica mol.
Mol je ona kolicina supstance definisane hemijske formula koja sadrzi
isto toliko jedinki koliko ima aloma u tacna 0.012 kg izotopa ugljika-12.
Definisanjem kolicine supstance kao fizicke velicine i mala kao
jedinice za kolicinu supstance izbjegnuti su mnogi nesporazumi i
nejasnoce koji su nastali zbog razlicito definisanih i upotrebljavanih
jedinica - (npr. gram-atom, gram-jon, g-mol). Jedinica mol direktno je
vezana za brojnost osnovnih cestica (supstance iii energije) koje moraju
uvijek biti definisane (atomi, joni, molekule, skupine takvih cestica,
elektroni itd.).
Termin kolicina supstance izrazava se na razlicitim jezicima gotovo
ekvivalentnim rijecima (quantile de matiere, amount ot substance,
Stoffmenge), sto nije slucaj s terminom jedinl<a (l'entite
1
elementalre,
elementary unit, Elementarteilchen).
9
Jedinlca intenziteta svjetlosti
Definicija jedinice za intenzitet svjetlosti, kandela (cd), glasi:
Kandela je intenzitet svjetlosti sto ga u okomitom smjeru daje povrsina
1/600000 kvadratnog metra crnog tijela na temperaturi ocvrscavanja
I platina pri pritisku od 101325 pascal a.
Jedinica povrsine
Jedinica povrsine predstavljena je kvadratom sa stranicama
jedinicne duzine. Kao jedinica povrsine upotrebljava se kvadratni metar
(m
2
) odnosno njegovi decimalni dijelovi.
Jedin!ca zapremine
Jedinlca zapremine je kubni metar (m
3
).
1m
3
=10
3
L
Dvanaesta generalna konferencija za rn]ere i tezine, na zas]edanju
1964. godine prihvatila je novu definiciju litre.
1 litra (L) = 1 dm
3
(Ranije koristena jedinica zaprernine, litar, bila je definisana kao
zapremina sto je zauzima 1 kg ciste vade, bez vazduha pri najvecoj
gustini vade I pritisku ad 101325 Pa.
Jedinlca slle
Jedlnlca slle u meaunarodnom sistemu jedinica je njutn (newton).
Newton (N) je sila koja tijelu mase jedan kilogram daje ubrzanje
jedan metar u sekundi na kvadrat.
(Ranije se casta koristila jedinica sile dyn (din) definisana kao sila
koja tijelu rnase 1 g daje ubrzanje 1 cms
2
Posta je 1g = 1 o
3
kg, a
1 cm=1 0'
2
m vrijedl relacija:
1 dyn =1 o-
3
kg 1 o-
2
ms
2
=1 o-s N
Ovaj podatak je vazno poznavati kada se koristl starija literatura.
10
Jedinica pritiska
Jedinica pritiska u meaunarodnom sistemu jedinica je pritisak koji
uzrokuje sila jedan newton okomito na plohu povrsine jedan kvadratni
metar. Ova jedinica se zove pascal (Pa).
1 Pa = 1 Nm
2
Zato sto su mnogi vazni podaci u starijoj literaturi (prirucnicima)
mjereni u ranije koristenim jedinicama (tehnicka atmosfera (at), fizicka
atmosfera (atm), milimetri zivinog stuba (mmHg)) moracemo se upoznati
sa nacinom preracunavanja tih jedinica u paskale.
Tehnicka atmosfera (at) delinisana je kao pritisak od 1 kpcm
2
,
odnosno 10000 kpm
2
Kako je 1 kp = 9.80665 N, izlazi:
1 at = 98066.5 Nm
2
, odnosno 1 at= 0.980665 1 0
5
Pa
Fizicka atmosfera (atm) definisana je kao pritisak kojim na svoju
podlogu djeluje stupac zive visok h=760 mm I gustine p=13595.1 kgm
3
,
pri normiranom ubrzavanju sile teze g = 9.80665 ms
2
Odavde slijedi:
1 atm=h p g = 0.76 m13595.1 kgm
3
9.80665 ms
2
= 1.0132510
5
Nm
2
,
odnosno 1 atm = 1.01325 1 0
5
Pa
Fizicka i tehnicka atmosfera kao jedinice pritiska postaju zastarjele,
i obavezni smo upotrebljavali jedinicu medunarodnog sistema,
pascal (Pa). Kako je Pa relalivno mala jedinica priliska, zbog prakticnih
razloga dozvoljena je upotreba jedinice prltiska koja maze zamijeniti
dosadasnju atmosferu, i koja je koherentna s medunarodnim sistemom.
Ta se jedinica pritiska zove bar, a izrazena u paskalima je:
1bar=10
5
Pa
Svi znamo koliki je to pritisak kad se on izrazi atmosferama.
lzrazavanjem pritiska u barima, ta se predstava nece izmijeniti, jer su
mjerni brojevi pritiska, izrazenog u atmosferama i barima, gotovo jednaki.
U laboratorijskom radu cesto se upotrebljavao torr (tor), odnosno
milimetar stupca zive (mmHg), kao jedinica pritiska. Kako je torr 760-ti
dio fizicke atmosfera, slljedi da je:
101325 Pa
1 r r ~ 1 mmHg ~ = 133.322 Pa
760
u nasim laboratorijama jos cemo dugo upotrebljavati instruments
bazdarene u atmosferama, mm Hg iii nekim drugim jedinicama. Zato ce
se neprestano javljati potreba da se rezultati mjerenja preracunavaju na
jedinice meaunarodnog sistema.
6l.JIVA 2
KOLICINA SUPSTANCE- STA JE TO?
Mol je jedinica fizicke velicine kolicine supstance od 1 971 god.
kada je prihvacena njegova definicl]a kao jedne ad osnovnih jedinica
Medunarodnog sistema jedinica Sl.
U prirodnlm naukama one osobine pojava koje mogu da se izmjere
predstavljaju fizicke velicine'
1
l. Znaci, fizicke velicine su mjerljive osobine
tvorevina iii zbivanja (nije svaka osobina mjerljiva). Odnos vrijednosti
neke mjerljive osobine za dvije pojave je broj.
Na primjer, duzlna je fizicka velicina zato sto se maze utvrditi
mjerenjem i za jedan bakreni slap mjerenjem se utvrdi da je deset puta
duzi ad neke olovke. Ako se lzmjerena duzina tog stapa od bakra oznaci
sa 1
8
a duzina olovke sa 1
0
and a je
.!._ = 1 o iii 1
8
= 1 o 1
0
Ia
Za neku pojavu moguce je odrediti razlicite osobine (fizicke
velicine). Za ovaj primjer bakrenog stapa mozemo navesti jos neke
njegove osobine - osim duzine to su: sirina, obim, masa, temperatura,
unutrasnja energija, broj atoma bakra, toplotni kapacitet, gustina,
elektricna vodljivost i dr. Nabrojane velicine (fizicke velicine) opisuju
njegove osobine.
Medunarodni standard ISO 31 koji standardizuje oznake (simbole)
velicina navodi i njihova definicije1
2
l.
Prirodne pojave, predrneti, dogadaji, zbivanja mogu se rasclanitl na
sastavne dijelove. Na primjer, komad bakra se maze smatrati kao
predmet koji je sastavljen od atoma bakra, iii neku slozenu pojavu
moguce je izraziti brojem pojedinacnih pojava, brojem jedinki
takozvanom brojnoscu. Za supstancu te jedinke su cestice a za zbivanja
dogadajl.
Brojnost iii broj jedinki je fizicka velicina i to vjerovatno prva koju je
covjek koristio. Brojnost je brojcana velicina (bezdimenzionalna velicina)-
''' N. Kallay IT. Cvltas, Kem. Ind. 28 (1979) 1.
''' ISO 31, lnterna!lonal Organization tor Standardization, Geneva
12
njena se vrijednost izrazava "6istim" brojem. Brojnost je ekstenzivna
velicina.' Medunarodno preporuceni simbol (oznaka) za brojnost (broj
jedinki) je N
13
Al. Broj jedinki iii brojnost se dobije prebrojavanjem jedinki, a
takvo brojanje jedinki nije uvijek i najprikladniji nacin odreaivanja broja
jedinki (brojnosti).
Kao primjer odredivanje broja zrna zita u nekoj vreci zita moze se
obavi!i vaganjem. lzvaze se vreca puna zita i izvaze se jedan manji
uzorak zita, a zatim se obavi brojanje zrna zita u tom malom uzorl<u. Na
osnovu razlike u masi malog uzorka zita i broja zrna i tezine cijele vrece
izracuna se brojnost zrna zita u vreci.
Prilikom odredivanja brojnosti u nekom sistemu potrebno je odrediti
i definisati jedinke koje se prebrojavaju.
Na primjer: u nekoj kutiji nalaze se tri plave i sedam crvenih kuglica
i cetiri plave i sest crvenih kocaka - rezultati prebrojavanja (brojnost) s
obzirom na izbor jedinki ce se razlikovati.
U kutiji se znaci nalazi:
Broj kuglica (ukupan) je 10
Broj crvenih kuglica je 7
Broj plavih kuglica je 3
Broj crvenih kocki je 6
Broj plavih kocki je 4
Broj kocki (ukupan) je 10
Broj predmeta u kutiji je 20
Broj crvenih predmeta je 13
(predstavlja zbir od 7 crvenih kuglica + 6 crvenih kocaka)
Broj plavih predmeta je 7
(predstavlja zbir od 3 plave kuglice + 4 plave kocke)
Ako se kao rezultat prebrojavanja trai:i:
a) koliki je broj (brojnost) plavih predmeta u kutiji - odgovor je 7
Sve velicine sa mogu podljalill na akstenzivne I intenzivne vellcine. Ekstenzivne vellclne
zavlse ad kollclne supstance (mesa, zapremina I dr.), a jntenzivne veliclne ne zavlse ad
kolicine supstanca (temperatura, pritisak, koncentracija I dr.).
''' Manuel at Symbols and Terminology for Physico-chemical Quantites and Units. Pure Appl.
Cham. 21 (1970) 1.
1
'
1
Simbols Units and Nomenclature In Physics. Document U.I.P. 20 {S.U.N.) IUPAP, 1978.
13
b) aka se kao rezultat brojanja trazi podatak koliko je crvenih
kuglica u kutiji-odgovor je 6. (Kao jedinka izabrana je crvena
kuglica)
Nekada je potrebno poznavati ukupan broj jedinki u sistemu, a
nekad po nekom kriteriju samo odredenu vrstu jedinki.
Hemicari ne rade s pojedinirn atomima iii molekulama neke
supstance vee sa njenim makroskopskim kolicinama koje su gradene od
velikog broja atoma iii odgovarajucih cestica-jedinki. Posta brojnost (bra)
jedinki) u takvim uzorcima ima neprakticno veliku vrijednost upotrebljava
se jedna druga veliclna: kolicina supstance.
Sigurno da je bilo vise razloga za uvoaenje ave velicine u Sl
sistern. Osim ave prakticne da je broj jedinki u hemijskim uzorcima
oblcno ogroman pa samim tim i nepraktican, mozemo spomenuti istorijski
razlog jer kolicina supstance zamjenjuje ranije koristenu velicinu "broj
molova" iii "gram- mol".
Za primjer cemo uzeti 24.0 g ugljenika sto za hemijski eksperiment
predstavlja relativno mali uzorak. Brojnost atoma ugljenika u toj supstanci
je ogromna i iznosi 12.04410
23
atorna ugljenika, odnosno
0
23

Kolicina supstance je proporcionalna broju jedinki (brojnosti) N a
faktor proporcionalnosti je reciprocna vrijednost Avogadrove konstante.
Velicina kolicina supstance na engleskom jeziku se kaze "amount
of substance", na francuskom jeziku "quanlite de matiere" a na
njemackom "Stoffmenge".
Na nasem jeziku preporucen je naziv "kolicina supstance" iii
"mnozina". Ovaj drugi naziv bi mazda imao prednost zato sto se sastojl
od jedne rijeci ali i zato sto rijec kolicina ima i sire znacenje.
Simbol (oznaka) za kolicinu supstance je n (standardizovan je od
IUPAC, IUPAP I Medunarodne organizacije za standardizaciju ISO).
Odluku o jedinicama donosi medunarodno tijelo (C.G.P.M.;
Conference Gemerale des Poids et Mesures). Jedinice su na poseban
nacin ustanovljene vrijednosti neke fizicke velicine (kao sto je navedeno
u Glavi 1 ove knjige).
Prema nasem zakonu jedinica za koiicinu supstance je moJ(
51
(simbol mol). Mol je osnovna jedinica 81-sistema. Mol je kolicina
supstance sistema koji sadrzi toliko elementarnih cestica koliko ima
atorna u 0,012 kilograma ugljenika-12. Taj broj je 6,022045 10
23
atoma
1
'
1
Zakon o mjernlm jedlnlcama I mjerlllma, Sluibenllist SFRJ 1976. broj13.
14
ugljenika-12. Ovaj ovako veliki broj jedinki je izabran zato sto toliki bra]
atoma bilo kog elementa ima masu izrazenu u gramima l<aja je_ potpuno
brojno jednaka njegovoj atomskoj masi.
Kolicina supstance, n
8
definise se jednacinom:
n
8
=L .,. N
8
(1)
sa n
8
je oznacena kolicina jedinki 8
sa N
8
je oznacena brojnost jedinki 8
sa L iii NA oznacena je Avagadrova konstanta
Preporucena vrijednost Avogadrove konstante1
6
) prema Radnoj
grupi za osnovne prirodne konstante COD AT A (Committee on Data for
Science and Technology) iz 1973 god. je L=(6,0220450,000031 ) 10
23
mal
1
Avogadrova konstanta je opsta prirodna konstanta, ne zavisl ni o
vrsti supstance niti o uslovima kao sto su pritisak, temperatura i dr. Njena
vrijednost odreauje se eksperimentalno i njena brojna vrijednost izrazena
reciprocnim molom jednaka je broju ugljenikovih atoma u dvanaest
grama ugljenika-12.
L I mai
1
=L mol =(6,022645 0,000031 ) 10
23
Jedinica kolicine supstance je mol, simbol (oznaka) mol. U nasem
jeziku naziv u nominativu singulara piss se jednako kao i simbol
(oznaka), dok na drugim jezicima, na primjer u engleskom i francuskom
jeziku naziv je mole a za sve jezil<e vrijedi meounarodno ustanovljen
simbol (oznaka): mol. Za raziiku od naziva jedinice simbol nije moguce
dekliniratl.
Objasnicemo na slijedecem primjeru:
a) aka je kolicina.supstance tri mola, napisacemo jednacinu:
n=3 mol.
b) ako je koncentracija nekog rastvora dva mala po kubnom
decimetru, napisacemo: c= 2 mol/dm
3
Decimalne Sl jedinice kolicine supstance (mnozine) su kilomol
(simbol: kmol), milimol (simbol: mmol) i druge, odnosno:
kmol = 1000 mol 11mol = 10
6
mol
mmol = 1 o
3
mol
Mmol = 10
6
mol
101 CODATA Bulletin (1973) No.11.
nmol = 1 o
9
mol itd.
15
Kada se karisti mol, elementarne cestice, jedinke, moraju sEi jasno
definisati (da li su to atami, ]ani, rnolekule, elektranl i dr.).
Vrijednast fizlcke velicine kolicina supstance zavisi ad izbora
jedinke. Simboli za molekule, atome, jane i sl. su hemijski simboli. Taka
na primjer 0
2
znaci vrstu supstance - molekularni kiseonik, a takode i
jednu molekulu ldseonika, iii H
2
0 znaci vrstu supstance - vodu ali i jednu
molekulu vade. Taj simbol (oznaka) dakle ni 0
2
, ni H
2
0 niposto ne
oznacava 1 mol kiseonika niti 1 mol vade kao sto se to ponekad navodi.
Kolicina molekula kiseonika iii molekula vade (kao i bilo koje druge
vrste jedinki) oznacava se prema tome simbolom (oznakom) n i
indeksom kojl odreauje jedinku na koju se kolicina adnosi. Simbol za
kolicinu molekula kiseonika je n
02
iii n{0
2
), a za kolicinu molekula vade
nH
2
o iii n(H20).
Kada je potrebno napisati nekl podatak za kolicinu supstance mora
se pisati ovako:
n
02
= 2.00 mol iii n(0
2
) = 2.00 mol
sto znaci da sirnbol jedinke nikada ne dolazi uz jedinicu nego uvijek
uz veliclnu-dakle, lspravno je

dva mala; a
neispravno je pisati kolicina je dva rn0Ta0
2
Aka prlmjera radi kazemo tri
mala azota iii pet mala hlora to se pokazuje jednacinama:
nN
2
= 3 mol iii n{N
2
)= 3 mol
nc
12
= 5 mol iii n(CI
2
)= 5 mol
Na asnovu delinicije mala mora biti jasno da se ta fizicka velicina
odnosi na brojnost jednakih I odredenih cestica (formulskih jedinki) N.
Kolicine supstanci su uvijek jednake ako se u njima nalazi jednak
broj cestica, znaci da je kolicina supstance jednaka brojnosti, odnosno da
je mol jedinica za brojnost.
Na primjer, kada kazemo da uzorak sadrzi 6.0221 0
23
aloma
zeljeza, iii 6.02210
23
molekula vade, tada se radi a jednom molu
definisanih jedinkl, u prvom slucaju atoma zeljeza, a u drugom molekula
vade, iii aka uzorak sadrzi 3.01 H 0
23
molekula hlora, Cl
2
iii 3.0111 0
23
mole kula 80
2
iii 3.0111 0
23
aloma sumpora S, radi se o jednakoj kolicini
ovako definisanih supstancl, odnosno o pola mala ovih supstanci.
16
Aka bi to jos i napisali postujuci pravila da se indeks koji oznacava
jedinku pise uz velicinu, dobijamo jednacine:
n(Fe) = 1 mol} sadrza
n(H
2
0)= 1 mol isti broj odgovarajucih jedinki
n(SO )= O.Smol sadrza
n(CI 2 ) = O.Smol}
n(S)
2
= o.smol isti broj odgovarajucih jedinki
Kolicina supstance s obzirom na aloma, molekule i slicne jedinke
najcesce se odreauje vaganjem tj. mjerenjem mase supstance. Ako je
poznata masa ciste supstanca i molarna masa (molarna masa ja masa
jednog mala supstance) s obzirom na jedinke od kojih je supstanca
sacinjena moguce je izracunati kolicinu jedinkl u tom sistemu.
Dacemo jos neke
definicije molal
7
l:
1 mol KMn0
4
1
1 mol S KMn04
1
1 mol -- KMn0
4
3
1 molAr
1 mol Ca
2

1 mol .!. Ca
2

2
1mol a
1 mol H
1 mol H
2
1 moi2H
2
primjere u kojima se mogu vidjeti prednosti
ima masu od
ima masu ad
ima masu od
ima masu od
ima masu od
ima masu od
0.158037 kg
0.031607 kg
0.052679 kg
0.039948 kg
0.04008 kg
0.02004 kg
ima masu od 5.4859 1 o
7
kg
ima masu od 1 ,0079 g
a sadrzava 6.022 1 0
23
jedinki H
ima masu ad 2.0158 g
a sadrzava 6.022 1 0
23
jedinkl H
2
odnosno 12.044 10
23
jedinki H
(H
2
je mole kula, H atom)
ima masu od 4.0316 g
a sadrzava 6.022 1 0
23
jedinki 2H
2
,
odnosno 12.044 1 0
23
jedinki H
2
,
odnosno 24.088 10
23
jedinki (atom a) H
m T. C v l l a ~ N. Kallay, Flzlcke vellclne I jedlnlce medunarodnog sustava. H. Hemljsko druslvo.
Zagreb 1975.
17
1 mol zrna rize sadrzi 6.0221 0
23
jedinki (jedinka je zrno rize) ito je
kolicina koja je dovol]na da se povrsina zemljine kugle prekrije
slo]ern rize debljine 30 m.
Na osnovu ovog primjera je jasno zasto se ova fizicka velicina
koristi u sistemlrna gdje se radi sa velikim brojem mallh cestica kao sto
su atomi iii molekule u hemijskim supstancama, a ne bi dolazilo u obzir
da na primjer kupujemo rizu trazeci desetinu iii petinu mala rize zbog
malo prije navedenog primjera.
Na slici u reagens bocama nalaze se odvage zeljeza, srebra I
ugljenika koje odgovaraju njihovim relativnim atomskim rnasama. Te
odvage u grarnima odgovaraju kolicini ad 1 mala svake ad ovitl supstanci
odnosno brojnost- (broj jedinki u ovom slucaju aloma Fe, Ag i C) je isla i
iznosi 6.022 . 10
23
i gledajuci bocice ocigledno je da ista brojnost jedinki
pokazuje razlike u masama sto se koristi u stehiometrijskim racunlma.
-- --
n(Fe)=1 mol
N(Fe)=6.02210"
m(Fe)=55.84 g
Stika 2. 1. U boc/cama se nalaze Isle kollclne razl/citlh e/emenala. Jedan mol ieljeza,
srebra I ugljenlka. Svakl uzorak sadril isli broj aloma
18
RELATIVNA ATOMSKA I MOLEKULSKA MASA
Relativna atomska masa (atomska tezina) elemenata
Relativna atomska masa A. (atomska tezina) elemenata je odnos
E.rosjecne mase aloma elementa i 1/12 mase aloma nuklida
12
C
A r ~
m
12
C/i2
- . ~
m. prosjecna masa aloma elementa
m. C
2
C) masa jednog aloma izotopa
12
C
Relativna atomska masa je cisti bezdimenzionalan broj (data
odnosom dvije istovrsne velicine-odnos masa).'
8
>
Relativna molekulska masa
Relativna molekulska masa (M,) neke jedinke {supstance) je odnos
prosjecne mase molekule, odnosno formulske jedinke {m
1
) i 1/12 mase
aloma nuklida
12
C
M r ~
mae
2
C)/12
mr prosjecna masa molekule
Relativna molekulska masa hemijskog jedinjenja kalcijum-
karbonata cija je formula CaC0
3
racuna se ovako:
M,(CaC0
3
)= A,{Ca)+A,(C)+3" A,{O)
M,(CaC0
3
)= 100.1
Relativna molekulska masa je takode cisti broj koji smatramo
brojcanom velicinom.
Kao sto vidimo iz ova
"' I. Filipovic; S. Lipanovic, Opca I anorganska kemija, Skolska knjiga Zagreb (1985) 83.
19
Kako se relativne atomske mase odnose kao mase aloma to se u
masama elementarnih supstanci izrazenih jedinicorn mase koje su
brojcano jednake relativnoj atomskoj masi, nalazi isti broj aloma. Prema
tome masa bilo koje elernentarne supstance izrazena jedinicom gram
koja je brojcano jednaka relativnoj atomskoj masi sadrzi isti broj atoma
kao 12.0000 g ugljikovog izotopa masenog broja 12 C
2
C). Taj broj se
zove Avogadrov broj. Na osnovu toga slijedi da je u masi m odredene
supstance sadrzana kolicina n tacna definisanih jedinkl te supstance.
Odnos izmedu mase supstance m i mnozine (kolicine) njenih
jedinki n je molarna masa za te jedinke. Maze sa napisati
jednacina koja povezuje te velicine:

n
gdje su
m - masa supstance
n - kolicina jedinki
M - molarna masa jedinki
Dirnenzionalna jednacina je:
[M]=
TnJ mol
Sl jedinica molarne mase je kgmol
1
a decimalna Sl jedinica je
grnoi
1

HEMIJSKE JEDINICE
Rjesavanje racunsldh zadataka u hemiji znatno se pojednostaliljuje
ako radimo sa kolicinama (mnozinom) supstance za koju je prihvacena
Sl jedinica mol: tada kazemo da se racunanje obavija u hemiiskim
jedinicarrua.
lz definicije molarne mase Qednacina 2) slijedi da je masa
supstance (m) proporcionalna kolicini (rnnozini) supstance (n).
m=Mn
(3)
Molarna masa (M) je faktor proporcionalnosti koji zavisi od vrste
supstance odnosno o vrsti jedinki.
20
Molarna masa za odredenu vrstu jedinki izmjerena u gramima
konstantna je velicina, a brojcano je jednaka relativnoj atomskoj masi A,
(iii M, relativnoj molekulskoj masi).
lz jednacine 2 slijedi da je kolicina supstance jednaka:
m
n=-
M
(4)
odnosno
[n] = = _k_g- =mol
LM kgmol-
1
Odredena kolicina supstance predstavlja odredeni broj jedinki te
supstanca pa je (brojnost) broj jedinki proporcionalan kolicini supstance
(n). Matematicki sa moze predstaviti jadnacinom:
N = konstanta n
gdje N predstavlja broj jedinki, (brojnost).
Konstanta proporcionalnosti zova sa Avogadrova konstanta
oznacava sa sa L iii (NA)
N=L n (5)

n
odnosno
(L]= (N)=_I
fnJ mol
(6)
Avogadrova konstanta ima jedinicu mo11, a Avogadrov broj ja za
od Avogadrove konstanta bezdimenzionalna velicina .
...f\ko odredeni broj jedinki N ima masu m, tada je masa jedne
jedinka m, jednaka: -
m m mM M
m, =-=-=--=-
N L-n Lm L
(7)
odnosno
r. ] _ [M] _ kgmol""
1
_ k
Lmr _liT ____ 9
tLJ mol-
1
1/12 mase nuklida
12
C je pogodna jedinica za mjerenja mase
aloma i molakula. To je unificirana atomska jadinica mase i pripada
21
dozvoljenim Sl jedinicama. Kao opsta lizicka konstanta naziva se
UNIFICIRANA ATOMSKA MASENA KONSTANTA, oznacava se sa mu.
Vrijednost mu slijedi iz jednacine:
0.012 kgmol-
1
ma(
12
C) MC
2
C)/NA 6.02210
23
mol-
1
rn =---= =
u 12 12 12
mu =1.66056510-
27
kg
Preporucena je ,vrijednost mu=(1.66056550.0000086)1 0"
27
kg.
Atomska jedinica mase se ranije zvala dalton (d).
Na osnovu ove jedinice mogu se racunati prosjecne mase atoma i
molekula na slijedeci nacin:
Prosjecna rnasa atoma ma =Ar ffiu
Prosjecna masa rnolekule m
1
=Mr mu
Preracunavanje brojnosti i kolicina jedinkl
* Prlrnjer 2.1.
Kolika je brojnost atoma H u 0.3 mala atoma vodonika?
Avogadrova konstanta je L=6.022 1 0
23
mol
1

Rlesenle:
NH=nH L=0.3mol 6.022 10
23
mol"
1
=1.807 1 0
23
-7r Primjer 2.2.
Atom! foslora zbog svoje velicine ne mogu se na obicnoj
temperaturi spajati meausobno gradeci visestruke veze. Jedini nacin da
se atorni fosfora povezu jednostrukim vezama je nastanak tetraedarske
molekule formula P
4
Struktura molekule je tetraedarska. A,(P)=30.97
Kolika je brojnost atorna losfora P, i rnolekula fosfora P
4
aka je kolicina
foslora n(P
4
}=0.0807 mol?
Rjesenje:
- trazi se brojnost tj. broj dvije razlicito delinlsane jedinke, atom
foslora Pi molekula loslora P
4
u zadanoj kolicini uzorka
22
Prvo: Racunamo broj molekula P
4
u zadanoj kolicini:
N(P
4
);n(P
4
) L;0.0807 mol6.022 10
23
mol"
1
; 4.86 10
22
molekula
fosfora P
4
Drugo: Racunamo broj aloma P u zadanoj kolicini:
N(P);4 n(P4) L;4 0.0807 mol 6.022 10
23
mol"
1
;
;4.86 1Q
22
4; 1.94 10
23
aloma fostora P
Preracunavanje mase i kolicine supstance
Vee smo konstatovali da se prebrojavanje aloma ne maze obavili.
U praksi se kolicina supstance s obzirom na jedinke odreauje mjerenjem
mass ciste supstance tj. vaganjem.
Kolicina jedinki odreauje se izrazom:
m N
n
_ B _ B
s----
M8 L
Primjer 2.3.
(4)
Kolika je kolicina atoma Mg sadrzana u ISO g Mg? A,(Mg);24.3
(Tekst ovog zadatka mogao je glasiti i ovako: lzracunajte molove
magnezijuma, Mg u ISO g magnezijuma?)
Objasnjenje: kao sto je prije naglaseno kolicina supstance je fizicka
velicina, (simbol n) a mol je jedinica za kolicinu supstance (simbol mol).
Kada u zadatku !reba odrediti kolicinu supstance onda se racunaju
molovi te supstance. Cesto kazemo da racunanje treba obaviti u
hemijskim jedinicama (tada se !raze kolicine i molovi supstance) za
razliku od masenih jedinica kada se rezultati racunanja traze u gramima,
kilogramima i sl., znaci jedinicama za fizicku velicinu mase.
Rjesenje:
Moguca su dva nacina rjesavanja ovog racunskog zadatka:
I nacin: Polazi se od jednacine l<oja povezuje kolicinu jedinki sa
brojnosli tih jedinki preko Avogadrove konstante
.
n(Mg) ; N(Mg)
L
(prema jednacini I)
Broj atoma magnezijuma - brojnost, maze se odrediti dijeljenjem
zadane mase uzorka s prosjecnom masom atoma Mg.
23
ma(Mg) = Ar(Mg) u (sto slijedl iz jednaclne za relativnu
atomsku masu elemenata)
N(Mg) =
ma(Mg)
slljedi
n(Mg) = . _:1_ = m(Mg)
ma(Mg) L A,(Mg) u L
150 g
n(Mg) = 24.31.66 10-
24
g-6.02-10
23
mor
1
n(Mg) = 6.17 mol
Preracunavanje kolicine jedinki i mase preko brojnosti tih jedinki i
Avogadrove konstante nije prakticno pa se i ne preporucuje. Zato cemo
pokazati i drug! nacin racunanja.
II nacin: Polazi sa od jednacine za molarnu masu jedinki:
m


m(Mg) _ 150g = 6.17 mol
n(Mg) = M(Mg)- 24.3 gmol
1
Rezultat se maze napisati i ovako:
nM
9
(150 g Mg)=6.17 mol
(Simbol jedinke (Mg) dolazi uz velicinu (n) a ne uz jedinicu (mol)).
Prirnjedba autora: ovaj jednostavan zadatak koji je najcesce samo
]edna faza u racunanju uobicajeno se racuna brzo u jednom potezu
koristenjem jednacine n=m/M, ali na ovom mjestu smo ga razradili u
skladu sa cjelim nizom preporuka vezanih uz upotrebe kolicine
supstance (mnozlne) i njoj prlpadajuce jedinice mol u nastavi hemije i
nauci uopste!
6

91

I'll. Planlnlc, Kern. Ind. ga {1960) 241.
I'll. Stern, Kern. Ind. ga {1980) 21.
24
Primjer 2.4.
lzracunajte kolicinu aloma kisika u 1.5 kg C0
2
A,(0)=1 5.999
M,(C0
2
) =44. 01
(Teksl ovog zadatka cesce se pise ovako: izracunajte molove
kiseonika (formulska jedinka 0) u 1.5 kg ugljenik(IV)- oksida)
Rjesenje:
Broj aloma u zadanom uzorku neke supstance maze se odrediti iz
ukupnog broja molekula (formulskih jedinki) u zadanom uzorku jer se
kvantitativno znacenje hemijskih formula predstavlja hemijskom
ekvivalencijom koja ce pokazati vrslu i broj aloma koji grade molekulu.
Takvi ekvivalentni odnosi koje dobijamo iz hemijske formula za alome iii
jane vrijedi i za odnos kolicina supstanci i kolicine aloma odredenih
jedinki. (Pogledati delaljnije u glavi 7).
Slijedi da su kolicine aloma i kolicine molekula (formulskih jedinki)
proporcionalne velicine, a povezane su preko broja aloma sadrzanih u
jednoj molekuli (formulskoj jedinki) neke supstance.
Za ugljenik(IV) - oksid, C0
2
vrijedi:
N(C0
2
) N(C) N(0
2
) odnosno brojnosti
A
n(C0
2
) = n (C) = n(0
2
) odnos kolicina (molova)
(CO ) _ m(C0
2
) _ 1.5 kg
n
2
- M(C0
2
)- 44.0110-
3
kgmol
1
=0.03408kmol= 34.08mol
A A A
C0
2
= C = 0
2
= 20
Kolicina jedinki 0 (aloma kiseonika) u 1.5 kg C0
2
je:
n(0)=2n(C0
2
}=2 34.08 mol=68.16 mol
iii
n
0
( 1 .5 kg C0
2
}=68.16 mol
Primjer 2.5.
Preracunajte u masene jedinice koliclnu vade n(HP}=3 mol.
Molarna masa vade je M(H
2
0)=18.0 gmol
1
(Tekst je mogao glasiti
ovako: Koliku masu u gramima ima tri mala vade.)
Rjesenje:
m(H
2
0)=n(H
2
0) M(H
2
0)
m(H
2
0}=3 mol 18.0 g mol
1
=54.0 g
25
Prim!er 2.6.
Odredite molarnu masu e!ementa ako je poznato da masi od 28.0 g
odgovara 2.0 mala ovog elementa.
Rlesenle:
Molarna masa jedinki jednaka je masi uzorka koji sadrzi te jedinke
podjeljenoj s kolicinom tih jedinki.
me
na =M;
Primjer 2.7.
28.0g =i4.0gmol-
1
M(alamenta) = 2.0 mol
!zracunajte prosjecnu masu jednog aloma kalcijuma. A,(Ca)=40.08
Rjesenle:
Prosjecnu rnasu jednog atoma kalcijuma izracunacemo taka da
molsku masu ka!cijuma M(Ca) podjelimo sa Avogadrovom konstantom
iii. (Ca) = 40.08 gmor
1
=
6
_
65
.
1
o-23
L 6.022-i0
23
mal
1
9
Prasjecna masa jed nag atorna kalcijuma je 6.65 i o
23
g.
Primjer 2.8.
lzracunajte kaliclnu malekula vade i brojnost molekula vade u
jednom kilagramu vade. lzracunajte prosjecnu masu mo!ekula vade.
M(H
2
0}=i8.0 grnal
1
(Tekst zadatka mogao je glasiti ovako: lzracunajte
koliko mala vade i koliko rnolekula vade (H
2
0} ima u i kg vade.
lzracunajte prasjecnu masu molekule vade.)
n(H20) = m(H20) = i .00 103 g = 55.6mal
M(H
2
0) 18.0gmar
1
.
Brojnost molekula vade u uzorku je:
N(H
2
0) = nH
2
a NA = 55.6mol-6.02-i0
23
mol-
1
N(N
2
0) = 3.3510
25
iii NH
20
(1.0kg vade)= 3.3510
25
Prosjecna masa molekule vade je:
mt(H O) = 18.00gmol-
1
-=
2
_
99
.
10
_23
2
NA 6.022. i 0
23
mol-
1
9
26
Primjer 2.9.
a) Preracunajte u hemijske jedinice 32.4 g hroma, Cr (iii
preracunajte u molove iii izracunajte kolicinu aloma hroma, Cr u
32.4 g hroma)
b) lzracunajte masu koja odgovara 3.24 kmola cinka
(nzn=3.24 kmol).
(Objasnjenje: tekstovi u zagradama su potrebni da se ukaze na
varijacije tekstova koje podrazumjevaju isti racun i isti problem.)
c) lzracunajte masu atoma hroma.
Rjesenje:
a) Moina masa hroma M(Cr)=52.00 g/mol
m 32.4g
ncr (32.4 g hroma) = _!L = ------
1
= 0.623 mol
Mer 52.00 gmor
b) Moina masa cinka Zn ]e M(Zn)=65.37 kg kmol
1 mol supstance sadrzi 6.022 10
23
jedinki
1 kmol supstance sadrzi 6.022 10
26
jedinki
m(Zn)=n(Zn) M(Zn)=3.24 kmol 65.37 kg/kmol=212 kg
c) M(Cr)=52.00 g/mol
ili. (Cr) = M = 52.00 gmol-1 = 8.634 1 o-23
L 6.22 1 0
23
mol-
1
9
Primjer 2.1 0.
lzracunajte koliko bi molekula metanola (CH
3
0H) sadrzavala 1 litra
morske vode uz pretpostavku da se 1.00 g metanola jednolicno
raspodjeli po svim morima svijeta koja zajedno sadrze 1.37'1 0
9
km
3
vode.
Rjesenje:
Potrebno je izracunati brojnost molekula metanola N(CHaOH) i
podjeliti je sa zapreminom mjerenom jedinicom litar
M(CH
3
0H)=32.0 gmol'
1
n(CH OH) = m(CH
3
0H) =
1

00
g = 0.03125 mol
3
M(CH
3
0H) 32.0 gmol-
1
N(CH
3
0H) = ncH,OH L = 0.3125 mol-6.022 10
23
mol-
1
NcH,oH (1 .00 g me tan ala) = 1.882 1 0
22
Vvada =1.3710
9
10
9
m
3
=1.3710
16
10
3
L=1.3710
21
L
Broj molekula metanola u jednoj litri morske vade je:
1.8821022 =13.7-714/L
V 1.3710
21
L
Primler 2.11.
27
Koliko bi bio dugacak lanac ad aloma zlata aka bi u nizu poredali
sve atome jednog mala zlata? Radijus atoma zlata iznosi 144 pm.
Baza: 1 mol Au;;, 6.022 10
23
aloma zlata
Kada atome zlata poredamo u lanac kao kuglice uzima se u obzir
precnik atoma (d=2r) a ukupan broj kuglica (tj. atoma zlata) jednak je
Avogadrovom broju.
l(du!lnalanca)=NAu' d= 6.022 10
23
2 144 10'
12
rTl=1.734 10
14
m
Primjer 2.12.
a) Koliko atoma molibdena maze stati na duzinu jednog metra aka
je radijus atoma molibdena 139 pm? b) Kolika je masa svih tih
atom a?
RieseoJg:
a) Broj aloma molibdena koji se traze je:
N(M
I 1m a
o) = --= -
12
= 3.610
2rMa 213910- rn
Objasnjenje: atome redamo kao kuglice, pa je za njihovu brojnost
na zadanoj duzini rnjerodavan precnik (2r).
b) Masa tih atoma molibdena je:
m(Mo) = ma(Mo) N
Moina rnasa molibdena je: M(Mo)=95.9 grnol
1
. -1
rn(Mo)=ma(Mo)N=

, 3.610
9
=5.7310-
13
g
6.022 1 0 mol-
Prlmjer 2.13.
Virus koji uzrokuje neku blljnu boles! posmatran je elektronskirn
mikroskoporn i utvraeno je da njegove molekule imaju oblik pravilnog
28
cilindra precnika 15 nm i duzine 300 nm. Takode je izmjerena gustina
izoliranog virusa i ana iznosi 1.37 gcm
3
Kolika je molarna masa tog
virusa?
Riese om;_
Da bi izracunali molarnu masu v!rusa potrebno je iz podatka za
gustinu koja je definisana odnosom mase i zapremine supstance - u
ovom slucaju molekule virusa (p=m!V) izracunati masu molekule.
Zapremina izoliranog virusa koji ima oblik cilindra se racuna:
V=r
2
n- h d=2r=t5 nm=15 1o-
9
m
V=(%J-nh
h=300 nm=300 1o-
9
m
v = (
1
: J . {-! o-
9
'f m
2
. 3.14. 300 -1 o-
9
m = 5.30 . 1 o-
23
m
3
V = 5.30 1 o-
17
cm
3
p = ~ = 1.37-g-
v cm
3
Masa malekule virusa je:
rna (virusa) = p . v = 1.37 5.30 . 1 o-
17
cm
3
em
rna (virusa) = 7.26 1 o-
17
g
Moina masa (predstavlja masu jednog mala molekula)
Mvlrusa =rna N = 7.26 1 o-
17
g 6.022 10
23
mol-
1
= 4.37 1 0
7
_[_I
mo
Primjer 2.14.
Kristalna resetka dijamanta je kubicna sa stranicama od 356.7 pm.
Gustina dijamanta je 3.51 g/cm
3
Koliko aloma ugljenika sadrzi ]edna
elementarna celija dijamanta?
Rjesenje:
Jedna elementarna celija kristalne reselke dijamanta je kocka.
Stranica te kocke je zadana. lz gustine dijamanta dob!ja se masa
elementarne 6elije dijamanta. Tezina elementarne celije zavisi od toga
koliko je aloma ugljenika gradi.
lvica kocke je a=356.7 pm.
Zapremina kocke je V=a
3
Vkocka=a
3
=(356. 7 1 0'
12
m)
3
=4.54 1 0'
29
m
3
vkocko=4.54 . 1 0'
23
cm
3
lz gustine se racuna masa elementarne celije dijamanta jer je
. m
gust1na p =-.
v
29
m(elementarne celije dijamanta) = p. v = 4.54 1 o-
23
cm
3
=
em
= 15.94 10-
23
g
Masa aloma ugljika je:
ma(C) = m(C) = 1.99 10-23
NA 6.022 10-
23
mol-
1
g
Broj atom a ugljika u elementarnoj celiji dijamanta je:
N(C) = m(elementarne celije) = 15.94 1 o-
23
g = =
8
m.(c) 1.9910-
23
g 2
Elementarna celija dijamanta sadrzi osam aloma ugljika
Primjer 2.15.
Uz pretpostavku da zrno olovne sacme ima oblik kuglice radijusa
1.00 mm izracunajte:
a) broj atoma eleva u kuglici sacme
b) koliko bi se puta mogao omotati oko ekvatora lanac koji bi se
sastojao od atoma eleva kada bismo poredali u niz sve atome
sadrzane u kuglici sacme. Gustina eleva iznosl 11.337 g/cm
3
,
30
njegov atomski radijus je 1.74 10'
0
em, a obim zemljine kugle
na ekvatoru je 4.007 10
4
km.
a) Baza: masa kuglice olovne sacme
M(Pb)=207.2 gmoi
1
PPb=11.337 gcm
3
rkugllce olova = 1.00 mm
vk r - 4 r3
ug 1ce olova - 3 n:
vkugllceolova = ~ 0 . 1 cm)
3
3.14 = 4.187-10-
3
cm
3
mPb = p V = 11.337 gcm-
3
- 4.187. 1 o-a cm
3
mPb = 0.04747 g
m(Pb) _ 0.04747 g. =
2
.29-10--4 mol
Kolicina olova: n(Pb) = M(Pb) - 207.2 gmol
Brojnost aloma olova:
N(Pb)=n(Pb) NA=2.29 1 o-
4
mol 6.022 10
23
moi
1
=1.38 10
20
b) Poluprecnik atoma olova je:
rPb=1.74 -10-a cm=1.74 10"
10
m
Obim zemljine kugle: Oz. kugle=4.007 10
4
km
oz. kugle=4.007 . 1 0
4 0
1 0
3
=4.007 . 10
7
m
Duzina lanca atom a olova je:
l,anca=NPb 2rpb=1.38 10
20
2 1.74 10-
10
m=4.802 10
10
m
Odnos duzine Janca atoma i obima ekvatora je broj kojl kaze
koliko se puta lanac sastavljen od atoma olova sadrzanih u
kuglici sacme maze omotati oko ekvatora
ldu!lna lanca _ 4.802-1010
oekva1ora - 4.007-107= 1.20-10
3
31
Zadacl
zracunajte_ masu atoma i rnolekule amonijaka, NH
3
\1'}.,(5. (Rezultat: rna (He)=6.647 1 0"
23
g, rnt (NH
3
)=2.828 1 0"
23
g)
.17.. Preracunajte u hemijske jedinice (molove)
a) 32.4 g hroma, Cr
b) 43.2kg argona, Ar
/'''1/\:')(Rezultat: a) n(Cr)=0.623 mol, b) n(Ar)=i.OB krnol)
lzracuna"te a) cinka u 12.34 g cinka.
__.. (Rezultat: N Zn)=1.137 10
23
)
fi
. Odredlte rnolamu masu elernenta akq je poznato da
' 12.4286 9 odgovara 0.31 Oi mala. -
masi od

M(elementa)=40.08 9mol-
1
)
kolicinu atoma kalcijuma (molove) u 50 g kalcijuma _
(Rezultat. nc (50gCa)=1.25 mol) '
Kolika je kolicina molekula CH
4
(molovi) sadrzana u uzorKu od
700 g CH
4
? Kolika je brojnost mole kula CH
4
u tom uzorku? '
(Rezultat: ncH
4
(7009CH
4
) = 43.6 mol,
.<G-. NcH
4
(7009CH
4
)=2.63-10
25
)
(j;f;. lzracunaj broj aloma Ca u 50 9 Ca.
(Rezultat: Nca(50gCa)=7.53 10
23
)
lzracunati kolicinu atom a kiseonika u 30 9 azotne kiseline .
. /-----.....

ezultat: n
0
(30 gHN0
3
)=1.43 mol)
lika ce kolicina molekularnog azota {molova) nastati iz 0.9 mala
omno9 azota?
,.,.-----..
8
Rezultat: nN
2
(0.9 moiN)=0.45 mol)
olika ce kolicina molekula hlora nestati u hemijskoj reakcijl sa
mala Fe? (Nastaje zeljezo(lll) - hlorid)
(Rezultat: nc
12
=7.5 mol)
32
2.26. Bakar ima kubicnu krislalnu reselku cija je slranica 361 pm. Gustina
bakra iznosi 8.92 gcm
3
. Koliko aloma bakra sadrzi jedna
elemenlarna celija?
(Rezullat: 4 aloma)
2.27. Kolika je guslina aluminijuma ako njegova kubicna elemenlarna
celija sa slranicom a=405 pm sadrzi 4 aloma?
(Rezultat: PA
1
=2.72 gcm
3
)
2.28. lzracunajle masu a) aloma vodonika, H b) aloma kiseonika, 0
c) atoma uranijuma, U.
(Rezultat: a) ma (H)=1.67 1 0'
24
g b) ma (0)=2.66 1 0'
23
g
,/c;z ma (U)=3.95 1 0'
22
g)

molova (kolike kolicine) slijedecih elemenata je sadrzano u:

@2. 7 g cinka. Zn
b) 7.09 g hlora, Cl
g bakra, Cu
d)..4.31 g zeljeza. Fe
g sumpora, S
(Rezultat:
a) nzn(32.7 g Zn)=0.500 mol
b) nc
1
(7.09 g Cl)=0.200 mol
c) ncu(95.4 g CU)=1.50 mol
r,,,d) nF.(4.31 g Fe)=0.0772 mol
,/ n
5
(0.378 g 8)=0.0118 mol)
( 2.30. kolicinu supslance predslavlja: a) 24.5g H
2
S0
4
'--...___/ b) 4.00g 02?
(RAZUilat:
,r,
l

(24.5 9 H2S04)=0.250 mol
r '
\,9
02
(4.00 g 0
2
)=0. i 25 mol)
2.31. a) Koliko molova barijuma i hlora, Cl sadrzi 107.0 g Ba(CI0
3
h H
2
0?
b) Kolika je brojnosl (broj molekula) molekula krislalne vode u ovoj
kolicini uzorka?
(Rezultat:
a) n
6
.(107.0 g Ba(CI0
3
)
2
H
2
0)=0.332 mol
nc
1
(107.0 g Ba(CI0
3
)
2
H
2
0)=0.664 mol
33
. b) NH
2
o (1 07 .o g Ba(CI0
3
)
2
H
2
0)=2.00 1 0
23
)
treba odvagati zeljeza, olova i platine da bi odvagane
predstavljale desetinu mola zeljeza, dva mola olova i jedan
mol platine?
(Rezultat: m(Fe)=5.5847 g, m(Pb)=414.38 g; m(Pt)=195.09 g)
2.33. U 250 g metana odredite:
a) molove CH
4
b) m,(CH4)
c) molove C
d) molove H
(Rezultat:
a) n(CH
4
)=15.62 mol
b) in, =2.66 1 o
2
'
9
c) n(C)=15.62 mol
d) n(H)=62.5 mol)
dozvoljena koncentracija olovne prasine u vazduhu
I, 1 o
4
mgdm
3
Veca koncentracija od ove smatra se opasnorn
po zdravlje covjeka. Koliko atoma olova ima u 1 ern" takvog
zagaaenog vazduha?
(Rezultat: N(Pb)=3.00 1 0
11
)
2.35. lzracunajte rnasu 2.63 1 0
25
atom a bakra, Cu.
(Rezultat: m(Cu)=27.6 g)
GlAVA 3
RACUNANJE SA POTPUNIM I PRIBUZNIM
BROJEVIMA
Pri racunanju u hemiji srecemo se sa potpunim i pribliznim
brojevima. Kod potpunih brojeva poznate su sve cifre brojnih iznosa.
Takvi brojevi u hemiji su, na primjer, koeficijenti u hemijskim jednacinama
kao i indel<si u hemijskim formulama.
Priblizni brojevi su takvi brojevi kod kojih nisu poznate sve cifre
brojnog iznosa. Do brojnih vrijednosti raznih fizickih velicina u hemiji,
fizici i drugim naukama najcesce se dolazi eksperimentalnim mjerenjima.
Kako se pri svakom eksperimentalnom odreaivanju neizbjezno cine vece
iii manje greske, to ce izmjerene vrijednosti uvijek odstupati od pravih
vrijednosti. Tako, relativne atomske i molekulske mase, gustine,
ravnotezni pritlsci para, kao i druge eksperimentalno odreaivane velicine
predstavljaju priblizne brojne vrijednosti tih velicina.
Znacajne clfre
Broj cifara sa kojima je izrazena brojna vrijednost neke fizicke
velicine zavisi od tacnosti sa kojom je izmjerena fizicka velicina. Brojne
vrijednosti fizickih velicina razlikuju se od njihovih pravih vrijednosti i zbog
toga se nazivaju priblizni brojevi. Kod pribliznih brojeva poslednja citra
nije sa sigurnoscu poznata i odstupa za 1 svoje vrijednosti, aka nisu
navedeni tacni podaci. Kod ovako zapisanih brojeva sve cifre su
znacajne cifre.
Brojne vrijednostl lzvrsenih mjerenja i rezultata dobijenih njihovim
racunanjem !reba pisati sa potrebnim brojem znacajnih cifara. Broj
znacajnih cifara predstavlja tacnost izvrsenog mjerenja iii racunanja.
Znacajne cifre mogu biti svi prirodni brojevi (1, 2 ... 9) i 0 kada se nalazi
iza broja razlicitog od nule.
Nule ispred prvog broja razlicitog od nule nisu znacajne cifre, jer
oznacavaju samo decimalni razred tj. red velicine brojnog iznosa,
odnosno polozaj decimalnog zareza.
Prlmjer 3.1
Odredite broj znacajnih cifara u slijedecim brojevima:
a) 5.12 b) 0.35 c) 0.0053 d) 25.02
Rjesenje: a) 3 b) 2 c) 2 d) 4
35
Nule lza posljednjeg broja razlicitog od nule mogu, ali ne moraju biti
znacajne cifre.
Primjer 3.2
a) Na analitickoj vagi cija je tacnost 0.1 mg odvagano je
5.4000 g zlata. Brojni iznos ova odvage ima 5 znacajnlh cifara.
U ovom slucaju nule lza prvog broja razlicitog od nule su
znacajne clfre, zato sto je njihov decimalni razred u brojnom
iznosu unutar granica tacnosti analiticke vage.
b) Na vagi cija je tacnost 0.1 kg odvagana masa predmeta
iznosi m=-2.3 kg. Brojna vrijednost mase predmeta zapisana je
sada sa dvije znacajne cifre sto je u skladu sa tacnoscu vage.
Aka se sada rnasa predmeta izrazi u drugim )edinicama, na
prirnjer gramima, dobija se m=2300 g. Sada je brojna vrijednost
mase izrazena sa brojem koji ima 4 znacajne cifre, a tacnost
rnjerenja je povecana i iznosi 1 g. Kako se povecanje iacnosti
mjerenja ne moze postici pretvaranjem jednih jedinica u druge,
vee u ovom slucaju upotrebom vage sa vecom tacnoscu, to
nule na kraju ovako dobijenog brojnog zapisa nisu znacajne
cifre.
Nule, u brojnom izrazu koje nisu znacajne cifre, bez obzira na
njihov polozaj u brojnom izrazu, mogu se izostaviti pisanjem
brojnog izraza u obliku eksponencijalnog broja, tj. u obliku
proizvoda decimal nag broja i potencije broja 10. Pri tome se
sve znacajne cifre stavljaju u decimalni broj, pa i nule ako su
znacajne cifre: .
Primjer 3.3
Napisite u obliku proizvoda decimalnog broja I potencije broja de set
slijedece brojne iznose:
a) 0.035
b) brojnu vrijednost Avogadrove konstante
NA = 602 252 000 000 000 000 000 000 mol'
1
' Ako nlje posebno naglaeno nule na l<raju brojeva u ovoj knjlzl smatracemo z n ~ j n l m clframa
36
c) Bohrov poluprecnik r
0
=0.000 ooo 000 005 291 67 m
Rjesenle: a) 3.5 1 o
2
b) 6.022 52 1 0
23
mol'
1
c) 5.291 67 10-
12
m
Vrijednosti koje su neprakticne za pisanje, kao i svi veci brojevl,
uvijek se zapisuju u obliku proizvoda koji se sastoji od decimalnog broja i
potencije broja deset.
Pravl/a racunanja sa prlbllznlm brojevima
Kako su rezultati racunanja sa pribliznim brojevima takoae pribllznl
brojevi, neophodno je narocitu paznju obratiti kod zapisivanja konacnih
rezultata pojedinih matematickih proracuna. Da bi konacni rezultati bili
zapisani sa potrebnim brojem citara upoznacemo se sa neklm pravillma,
koja govore o zaokruzivanju pribliznih brojeva.
Pravi/a zaokruzivanja pribliinih brojeva
U slucajevima kada priblizne brojne vrijednosti sadrze nesigurne
citre Iii kada sa zahtijeva man)a tacnost pribjegava se njihovom
zaokruzivanju. Pri tome treba imati u vldu slijedeca pravila:
1. Kada je citra koja se odbacuje manja od 5, posledn)a preostala
citra se ne mijenja. Taka, ako broj 3.23 !reba skratiti na 2
znacajne citra dobije sa broj 3.2.
2. Kada je citra koja se odbacuje veca od 5, poslednja preostala
citra se povecava za 1 (zaokruzivanjem broja 3.26 na 2
znacajne cifre dobija se broj 3.3).
3. Kada je citra koja sa odbacuje jednaka 5, postoje dva slucaja:
a) ako iza citra 5 nema vise cifara, onda se poslednja zadrzana
citra u broju povecava za 1 ako je neparna, a ako je parna
ostaje nepromijenjena. Taka brojevi 5.315 i 5.325 zaokruzeni
na tri znacajne cifre postaju 5.32 i 5.32.
b) ako iza citre 5 postoje i drugi brojevi, tada poslednja
zadrzana citra u broju povecava vrijednost za 1.
Zaokruzivanjem broja 5.32513 na tri znacajne cifre dobija se
broj 5.33.
37
Sabiranje I oduz/manje prlbllinih bro}eva
Rezultati sabiranja iii oduzimanja pisu se sa tolikim brojem
znacajnih cifara koliko ih ima i sabirak odreden sa najvecom apsolutnom
9reskom, tj. kao i sabirak cija je poslednja citra u najvisem decimalnom
razredu.
Primjer 3.4
lzracunajte relativnu molekulsku masu kalcijum-oksida M,(CaO),
aka su relativne atomske mase: A,(Ca) = 40.08 i A, (0) = 15.9994.
Rjesenje:
M,(CaO) = A,(Ca) + A,(O) = 40.08 + 15.9994 = 56.0794. Posta je
A,(Ca) odredena sa vecom apsolutnom greskom ( 0.01) ne9o
A,(O), broj znacajnih cifara u rezultatu bice jednak 4 kao i kod
brojne vrijednosti za A,(Ca).
M,(CaO) = 56.08
Mnoienje I dijeljenje pribliinlh brojeva
Rezultati mnozenja iii dijeljenja pribliznih brojeva pisu se sa toliko
znacajnih cifara koliko ih ima i faktor sa najmanjim brojem znacajnih
cifara.
Primjer 3.5
lzracunajte masu 0.025 mala CaD, aka je rnolska masa kalcijum
oksida M(CaO) = 56.08 9/mol.
Veza izmedu kolicine materije izrazene hemijskorn jedinicom i
rnolske mase data je jednacinom:
m
n=-
M
odnosno iz jednacine medu jedinicama proizilazi:
=mol
tM J ..l!.__ 9
mol
Masa kalcijum-oksida jednaka je proizvodu broja mala i molarne
rnase:
m(CaO) = n(CaO) M(CaO) = 0.025 56.08 = 1 .402 9
Dobijeni rezultat treba pisati sa 2 znacajne cifre pa je:
m(CaO) = 1.4 9
38
Primjer 3.6
Koliko se mola magnezijuma (Mg) nalazi u 60.50 g magnezijuma?
Kako je molarna masa magnezijuma M(Mg) = 24.3 g/mol to ce broj
mola magnezijuma n(Mg) biti:
n(M )= m(Mg) = 60.50 = 2.4897 mol
g M(Mg) 24.3
Poslije zaokruzivanja rezultata broj mol a magnezijuma je:
n(Mg) = 2.49 mol
Ako prl mnozenju iii dijeljenju pribliznih brojeva ucestvuje i
konstanta (vrijednost konstante se smatra apsolutno tacnom), rezultate
mnozenja iii dijeljenja treba pisati sa toliko znacajnih cifara kao i sam
priblizan broj koji ima najmanje znacajnih cifara.
Primjer 3.7
lzracunajte molarnu masu vodonika M(H
2
) kada se zna da je
molarna masa vodonikovih aloma M(H) = 1.008 g/mol.
Molekula vodonika se sastoji od 2 atom a vodonika pa je:
M(H
2
) = 2 M(H) = 2 1.008 g/mol = 2,016 g/mol
Rezultat ce imati 4 znacajne cifre posto je broj 2 u ovom slucaju
konstanta.
Na slican nacin moze se pokazati kako treba postupati i kod drugih
racunskih operacija.
Stepenovanje prlbl/znih brojeva
Pri stepenovanju (kada izlozitelj odnosno eksponent nije veci od
cetiri) u rezultatu treba zadrzati onoliko znacajnih cifara koliko ih sadrzi
osnova stepena. Vazno je znati da je poslednja znacajna citra rezultata
cesto nesigurna citra.
Primjer 3.8
lzvrsite stepenovanje nekih pribliznih brojeva pridrzavajuci se
navedenog pravila.
153
2
= 23409 = 2.34 . 1 0
4
1.46
3
= 3.112136 =3.11
2.5
4
= 39.0625 = 39
39
Korjenovanje prlbllinlh brojeva
Kada se izvadi karjenavanje (ali ne viseg stepena ad C:etvrtag) u
rezultatu !reba zadrzati isti braj znacajnih cifara kalika ih ima patkarjena
velicina.
Prim!er 3.9.
!zvrsite korjenavanje slijedecih brajnih iznasa pridrzavajuci se
navedenag pravila.
.)15.62 ; 3.952214569 3.952
V45; 3.56893304 c 3.6
U izvjesnim slucajevima, naracita pri vaCienju karijena cetvrtag
stepena, broj sigurnih cifara u rezultatu maze da se paveca za jedan,
npr.:
V3.6 ; 1.377 4493308 "' 1 .38
U avam rezultatu 8 je sigurna citra pasta apsalutna greska
rezultata nije veca ad po!avine jedinice ave cifre.
Logaritmovanje
brojeva
antilogaritmovanje prlbllinlh
Pri !agaritmavanju mantisu logaritma !reba uzeti sa istim brajem
znacajnih cifara kaa sto ih irna numerus i abratno. Numerus !agaritma
!reba pisati pri antilogaritmavanju sa istim brajem znacajnih cifara kaa sta
ih ima i mantisa logaritrna.
Primjer 3.10
Lagaritmovanjem broja 52.15 na racunaru dobije se bra]
1. 717254313. Prema pravilu lagaritrnavanja rezultat !reba pisati:
log 52.15 = 1.7173
Taka, na prirnjer, antilogaritrnovanjem zadanag !agaritma 1.25 na
racunaru dabije se broj 17.7827941. Prema pravilu antilagaritmavanja
rezu!tat !reba pisati:
log X= 1.25; X= 17.783
Na avam mjestu nemoguce je navesti sva olaksavajuca prakticna
pravila za sva nurnericka racunanja. Vaznu u!agu pri racunanju igra i
iskustva, urednost i sistematicnast u radu.
40
Granicna I procentna greska prlbllinog broja
Ako nisu naznaceni tacni podaci pretpostavlja se da granicna
greska pribliznog broja iznosi 1 poslednje znacajne cifre.
Oslm granicne greske cesta je neaphadna paznavati i procentnu
gresku kaja se adreauje izrazam:
pracentna greska = + grani c na vrijednost . 100
vrijednost pribliznag braja
Primjer 3.11
Kao praizvad 0.96 1.12 na racunaru dabije se braj 1.0752. Prema
pravilu o mnozenju pribliznih brajeva dobijeni rezultat treba skratiti na
dvije znacajne cifre, tj. na 1.1. Upareaivanjem procentne greske faktara
naznacenag praizvada (0.96) kaji ima manji broj znacajnih cifara sa
pracentnam greskam dobijenag rezultata dabije se:

0

01
100 =1% i ~ = 9
0.96 1.1
Pracentna greska faktora (0.96) je devet puta manja ad pracentne
greske dobijenag praizvada (1.1 ).
Aka bi u avom slucaju adstupili ad pravila mnazenja pribliznih
brajeva pa rezultat pisali sa tri znacajne citra tj. 1.08 tada bi se njegava
procentna greska smanjila I bila bi:

0

01
100 = 0.9%
1.08
tj. pastala bi priblizna jednaka pracentnaj gresci faktora (0.96) iz
navedenog proizvoda. U avom i slicnim slucajevima iako smo adstupili
ad usvojenog pravila smatramo da je rezultat 1.08 tacniji ad rezultata 1.1 .
Zadaci
3.12. Odredite broj znacajnih cifara u slijedecim brojnim velicinama:
a) 72.5 kg b) 10.5 m
3
c) 0.5000 g
d) 35000 J e) 0.0200 g f) 2.510
3
mol
3.13. Naplsite slijedece brojeve u obliku proizvada decimalnog broja i
potencije broja deset:
a) 0.0853 b) 0.000428 c) 0.012 d) 0.785
41
3.14. lzostavite nule na kraju brojnih iznosa uz pretpostavku da one nisu
znacajne cifre:
a) 25000 b) 7300 c) 2830 d) 11500
3.15. Zaokruzite slijedece brojeve na dvije znacajne cifre:
a) 0.665 b) 3.18 c) 7.35 d) 9.253
e) 5.131 0
7
f) 17 .310
5
g) 1.352
3.16. Napisite konacne rezultate naznacenih racunskih operacija sa
dopustenim brojem znacajnih clfara:
a) 81.52+321.5+6.0673
c) 237.9-14.56
b) 31.743-11.17+0.621
d) 7.605+2.45-1.06
3.17. lzracunajte slijedece proizvode sa dopustenirn brojem znacajnih
cifara:
a) 33.141.52 b) 520.65.8 c) 1.0840.67
3.18. lzracunajte slijedece kolicnike sa dopustenim brojem znacajnih
cifara (u zadacirna gdje se izracunavaju procenti 100 je potpun
broj):
)
5.783
a--
17.6
b) 0.846
0.21
329.4 100%
c) 62.1
3.19. Stepenujte slijedece brojeve pridrzavajuci se navedenog pravila o
stepenovanju:
a) 325
2
b) 5.13J c) 1.36
4
3.20. Korjenujte slijedece brojeve pridrzavajuCi se navedenog pravila o
korjenovanju:
a) ../17.36 b) v-35 c ~
3.21. Logaritmujte slijedece brojeve pridrzavajuci se pravila o
logaritmovanju:
a) 3.45 b) 13.45 c) 458.2
3.22. Treba antilogaritmovati slijedece brojeve u skladu sa navedenim
pravilom o antilogaritmovanju:
a) 0.735 b) 1.03 c) 2.30
42
Rjesenja zadataka:
3.12. a) 3 b) 3 c) 4 d) 5 e) 3 f) 3
3. 13. a) 8.5310
2
b) 4.281 o
4
c)1.21 o-
2
d) 7 .851 o
1
3.14. a) 2.510
4
b) 7.31 0
3
c) 2.8310
3
d) 1.1510
4
3.15. a) 0.66 b) 3.2 c) 7.4 d) 9.3
e) 5.1-10
7
f) 1.71 0-4 g) 1.4
3.16. a) 409.1 b) 21.2 c) 223.3 d) 9.00
3.17. a) 50.4 b) 3.0010
3
c) 0.73
3.18. a) 0.329 b) 4.0 c) 530%
3.1 9. a) 1.061 0
5
b) 135 c) 3.42
3.20. a) 4.199 b) 3.3 c) 1.51
3.21. a) 0.542 b) 1.1287 c) 2.6611
3.22. a) 5.433 b) 10.715 c) 199.53
6LAVA 4
GUSTINA
Pod gustinom neke supstance na zadanoj temperaturi
podrazumjeva sa masa jednog njenog kubnog metra izrazena u kg, kada
su u pitanju cvrste i tecne supstance, a u slucaju gasovitih supstanci pod
gustinom se podrazumjeva masa jednog kubnog metra gasa pod
standardnim uslovima (pritisak p = 101.325 kPa i temperatura
T = 273.16 K) izrazena u kg:
mk -a
p=- gm
v
U meounarodnom sistemu mjernih jedinica gustina se izrazava u
kg/m
3
, dok u prlrucnicirna nalazimo gustine supstanci tabelirane u
razlicitim jedinicama, na primjer: g/cm
3
, g/dm
3
, kg/dm
3
1 td.
Pojam gustine se moze uciniti ociglednijim ako se posmatra
nekoliko kockica koje imaju stranu duzine 1 em (znaci imaju jednake
zaprernine 1 crn
3
), a izraoene su od razllcitih materijala, cistih elemenata,
jedinjenja iii rastvora smjestenih u posude istog obllka i istih dimenzija. Ti
podaci nalaze se na slici, odnose se na ternperaturu 20 oc i na
kockicarna je naznaceno kolika je masa pojedine ad njih dobijena
vaganjem.
BJVEiJEVEVED
1 cm3
veda
1 cm3
!eljezo
1 cm3
bakar
1 cm3
srebro
1 cm3
!Iva
1 cm3
zlato
E(J@@@@Ei)Ei)
1 cm3 1 cm3 1 cm3 1 cm3 1 cm3 1 cm3 1 cm3
alkohol rastvor rastvor rastvor rastvor rastvor rastvor
HCI HCI H,Po, H
3
PO, AgN0
3
AgN0
3
O>"'o(HCI) = 4.4% "%(H,PO, I 5.0% oo%(AgNO,) = 2%
c,H,OH w%(HCI] = 32.1% N'>'(H,PO,J =50% II%(AgNO,)= 60%
Sf. 4.1. Mase kock/ jednakih zapremlna razlli5i!lh supstancl na 20 oc
44
Vee iz prethodnog se vidi da gustine supstanci zavise od
temperature, pa svaki podatak a gustini mora sadrzavati i naznaku o
temperaturi na kajoj je gustina izmjerena. Sa porastam temperature
gustina supstance se smanjuje. Meoutim, voda je izuzetak i ima najvecu
gustinu na 3.98 oc i iznosi 0.999973 g/cm
3
Pri hemijskim promjenama nastaju nove supstance kaje se pasve
razlikuju od polaznih, kako po sastavu tako i po osobinama i strukturi. Na
primjer, praizvad sagorjevanja magnezijuma je magnezijum-aksid koji se
od magnezijuma razlikuje izmeau ostalog i pa gustini. Tako je
p(Mg)=1.74 g/cm
3
a p(MgO) = 3.58 g/cm
3
na standardnim uslovima.
Na asnovu poznate gustine supstance moze se suditi da li je
uzorak supstance cist iii sadrzi i neke primjese. U pral<ticnom radu u
upatrebi su dva pojma za gustinu: apsolutna i relativna gustina.
Apsalutna gustina na nel<aj temperatun (t), izrazena u Sl
jedinicama data je odnosam:
m -a
P1 =vl<gm
gdje desni subskript oznacava temperaturu na kajaj se gustina odreduje,
Relativna gustina na nel<oj temperaturi (t), predstavlja odnos mase
l<oju ima odreoena zapremina uzorka neke supstance na toj temperaturi i
mase isle tal<ve zapremine vade na 4 oc (tacnije 3.98 oc ):
~ = masa uzorka na t "C
masa vode na 4 "C
gdje desni supersl<ript aznacava temperaturu supstance, a desni
subskript temperaturu vode.
Posta 1 g ciste vade na 4 oc zauzima zapreminu od 1 mL
(1.000027 cm
3
), proizilazi da masa vade izrazena u gramima ima istu
brojnu vrijednost kaa i njena zapremina izrazena u mililitrima na 4 oc .
Razlika zapremine 1 mL i 1 cm
3
je vrla mala (1 mL = 1.000027
cm
3
), pa je i razlika izmeau apsolutne i relativne gustine mala i u praksi
se najcesce zanemaruje. Meoutim, kada je potrebno precizno odrediti
gustinu, na vise od cetirl decimale, mora se uvazavati taj odnos.
Uvaaenjem pajma relativne gustine nepasredna je izbjegnuto
mjerenje zapremine, t.j. zamjanjeno je mjerenjem mass vode koja
ispunjava tu zapreminu.
45
Laboratorijske metoda za odredivanje relativne gustine zasnivaju
se na mjerenju mase uzorka supstance i mase lste zapremine vade, pri
cemu temperature uzorka supstance i vade moraju bltllste.
Najcesce se za eksperimentalna odredivanja gustine supstanci u
tecnom i cvrstom stanju, koristi piknometarska metoda sa preciznoscu do
cetvrte decimale.
Mohr-Westphalova vaga i razni tipovi areometara predstavljaju
manje precizne metoda.
Za piknometarska odreaivanje gustine kariste sa razni tlpovi
piknometara. Najcesce je u upotrebi piknometar sa kapilarnim
zapusacem ad slifovanag stakla.
Posve cist i suv plknometar drzi se u
zasticenom orrnaricu vage oko 15 minuta, a
potom se tacna odvaze na cetiri decimals.
Odvagan piknometar napuni se svjezarn
destilovanorn vodom u kojoj ne smije biti
rnjehurica vazduha. Voda treba da potpuno
ispunjava kapilaru piknometra. Napunjen
piknometar termostatira se oko 20 minuta u
termostatu cija temperatura ne smije varirati
izvan granice od i C.
S/.4.2. Plknometar sa kapltarnim Poslije termostatiranja, sa vrha
kapilamog zapusaca uklanja se kap
tecnosti, piknometar se dobra obrise, stavi u zasticeni ormaric vage i
poslije i 5 minuta vaze.
lsti pastupak se ponovi i pri punjenju piknometra sa tecnoscu kojoj
se zeli adrediti gustina.
Mjerenja se obicna izvode na 18 iii 20 oc. Na osnovu izvrsenih
mjerenja racuna se relativna gustina tecnosti u odnosu na vodu na toj
istoj temperaturi:
gdje je:
d1 = m(p,l)-m(p) _
1
m(p,H
2
0)-m(p)
rn(p) masa praznog piknometra
m{p,Hp)- masa piknometra sa vodom
m(p, I) - masa piknometra sa tecnoscu
46
Ako su mjerenja provedena na 20 oc, tada je:
d2o _ m(p,l)- m(p)
20
- m(p,H
2
0)-m(p)
Ukoliko gustinu treba izraziti u odnosu na vodu na 4 oc, tada je:
d ~
0
= d ~ g d ~
0
,H
2
0) = d ~ g 0.9982
gdje je ( ~
0
,H
2
0) relativna gustina vode na 20 C.
Ukoliko se zahtjeva tacnost relativne gustine na cetvrtoj decimali,
neophodno je izvrsiti korekciju proracunate relativne gustine tecnosti d ~
0
zbog pritiska vazduha na prazan prostor po empirijskom izrazu:
d
2o m(p,l)- m(p) ( 20 ( )) ( )
4 = (p ) (p) \d4 H
2
0- p vazd. + p vazd.
m ,H
2
0 -m
gdje je p(vazd.) konstantna veliclna i iznosi 0.0012 g/cm
3

Primjer 4.1
Odredite reiativnu gustinu i gustinu neke tecnosti na 20 oc u
odnosu na vodu na 4 oc.
Na osnovu provedenih mjerenja slijedi:
m(p) = 27.4126 g
m(p,H
2
0-20 C) = 52.3722 g
m(p,l-20 C) = 53.3370 g
d ~ g = m(p, 120 )- m(p) = 53.3370-27.4126. =
1
_
0386
m0,H
2
0,20 )-m(p) 52.3722-27.4126
Relativna gustina tecnosti u odnosu na vodu na 4 oc je:
d!
0
= 1.0386 d!
0
,H
2
0 = 1.0386 0.9982 = 1.0367
Uvazavajuci i potisak vazduha na tecnost (koji je veci od potiska na
tegove) dobijenu vrijednost za reiativnu gustinu tecnosti treba korigovati:
d ~
0
= d ~ g (d!
0
H
2
0- p(vazd.))+ p(vazd.)
= 1.0386. (0.9982- 0.0012)+ 0.0012 = 1.0366
Ako zapremina piknometra nije poznata (u vecini slucajeva ona je
naznacena na piknometru), u tom slucaju ona se moze odrediti na
osnovu rezultata mjerenja mase piknometra napunjenog vodom:
m(p,H
2
0-20 C)
m(p)
m(H20-2o C)
v(p)= m(H20,20C)


(H
2
0)
52.3722 g
24.9596 = 25.0046 crn
3
o:99s2
47
Takoae, dobijenu vrijednost zapremlne piknometra treba korlgovati
zbog djelovanja sile uzgona vazduha:
ac) cm3
ct;
0
(H
2
0)-p(vazd.) 0.9982-0.0012
Odreaivanje gustine (apsolutne gustine) tecnosti piknometarskom
rnetodom provodi se na slijedeci nacin:
m(p,l,20 C) 53.3370 g
m(p) - 27.4126 a
m(\,20C) 25.9244 g
Na osnovu odnosa:
v(p)=m(l)
p(l)
proizilazi da je:
pQ, 20 ac)= m(l)
V(p)
Podatak o masi tecnosti zbog dejstva uzgona na tecnost nije u
potpunosti pouzdan, pa se gustina tecnosti racuna po korigovanom
izrazu:
(, ) mQ 20 ac)
20 C = \ + p(vazd)
pQ, 20 C )=
25

9244
+ 0.0012 = 1.0367 gcrn-3
25.0347
Na osnovu dobijenih istih brojnih vrijednostl za relativnu gustinu i
gustinu, kada se za odreaivanje kao referentna supstanca uzima voda na
4 C, moze se zakljuclti da se u tom slucaju tablice relativnih gustina
supstanci mogu upotrebljavati i kao tablice gustine supstanci. U svim
drugim slucajevima neophodno je relativne gustine preracunavati na
gustine.
48
Primjer 4.2
Odredivanje gustine cvrstih supstancl piknometarskom metodom.
lzvaze se suvi piknometar, potom piknometar sa cvrstom
supstancom i na kraju piknometar sa cvrstom supstancom nadopunjen
tecnoscu sto vece gustine (cvrsta supstanca se ne smije rastvarati u
tecnosti kojom vrsimo nadopunu piknometra). Kao tecnost koristi se i
voda za one cvrste supstance koje se u vodi ne rastvaraju. Gustina
tecnosti, ako nije poznata, odredi se mjerenjem kao sto je vee naprijed
prikazano. Tacna zapremina piknometra takode se odredi vaganjem
piknometra koji je prethodno napunjen sa vodom. Odredivanje gustine
cvrstih supstanci ovom metodom zasnovano je na Arhimedovom zakonu,
posto se prakticno odreduje masa tecnosti koju cvrsta supstanca
lstlskuje.
Odredite gustinu praha iz podataka dobijenih mjerenjem na 20 "C:
m, - masa suvog piknometra 10.0000 g
m
2
- masa piknometra sa prahom 8.0360 g
m
3
- masa piknometra sa prahom i vodom
m
4
- masa piknometra napunjenog vodom
p(H
2
0, 20 "C)
p(vazd., 20C}
24.2320 g
20.2040 g
0.9982 gcm
3
0.0012 gcm
3
Najprije se izracuna masa vode koju je istisnuo prah:
ms = (m4 - m3) + (m
2
- m
1
)=
= (20.2040 - 24.2320 + 18.0360 - 1 0.0000) 9=4.0080 g
V(H
2
0) = V(uzorka) = ~ ~ s ( , =
p H
2
0,20 C - p vazd.
4.0080
=------
0.9987 -0.0012
4.0201 cm
3
P
ruzorka)= m2 - m,) + 0.0012 =
~ V(uzorka
18.0360 -1 O.OOOQ_ + 0.0012 = 2.0002 gem-a
4.0201
49
Gustina gasa
Gustina nekoga gasa predstavlja odnos izmedu mase i zapremlne
tog gasa na odredenom pritisku i temperaturi. Kako se zapremina gasa
znatno mijenja prl promjeni pritlska i temperature, ovaj nacin
izracunavanja gustine gasa nije najpovoljniji jer ne predstavlja konstantnu
velicinu, pa je zbog toga uveden pojam relativne gustine gasa.
Relativna gustina gasa predstavlja odnos gustine tog gasa i gustine
nekog referentnog gasa koji se nalazi pod istim uslovima prltiska i
temperature. Prema tome, relativna gustina gasa ne zavisi od pritiska i
temperature.
Kod odredivanja relativne gustine nije potrebno poznavati pravu
gustinu gasa, vee se vaganjem odredi odnos masa jednakih zapremina
ispitivanog i referentnog gasa pri istom pritisku i temperaturi. Kao
referentni gasovi najcesce se koriste vazduh, vodonik iii kiseonik.
Ako damo odnos gustine nekog gasa i vazduha, dobije se relativna
gustina "prema vazduhu":
p(gasa) p
1
M
1
RT
2
p(vazd.) = RT
1
p
2
M
2
jer je prema opstoj gasnoj jednacini:
m pM
p=-=-
v RT
Posta se radi uz iste uslove, p
1
= p
2
i T
1
= T
2
, pa slijedi:
p(gas)_ = M,.
1
(gasa) =
0
p(vazd.) M,.
1
(vazd.)
Vazduh predstavlja smjesu od kojih 99% cine azot i kiseonik, a 1%
su uglavnom inertni gasovi i C0
2

Priblizna vrijednost relativne molekulske mase vazduha
izracunava se na slijedeci nacin:
gdje je:
M,.
1
(vazd.) = X(0
2
) M,.
1
(0
2
) + X(N
2
) M,.
1
(N
2
)
X(0
2
) - molskl udio kiseonika u smjesi
X(N
2
) - molski udlo azota u smjesi
X(0
2
) = 0.21; M,.l(0
2
) = 32
50
X(N
2
) = 0.78; M,.
1
(N
2
) = 28
M,.
1
(vazd.) = 0.21 32 + 0.78 28 = 28.6
Kaka 1% smjese cine uglavnam inertni gasavi i C0
2
kaji nisu
abuhvaceni praracunam, a ucestvuju u manjaj mjeri u pavecanju
relativne malske mase vazduha, maze sa bez velike greske uzetl
zaakruzena vrijednast: M,.
1
(vazd.) = 29.
Na asnavu paznate relativne gustine gasa maze se izracunati
njegava relativna malekulska masa iz adnasa:
M,.l(gas) = Dvazd. (gas) M,.
1
(vazd.)
Primjer 4.3
Odredite relativnu malekulsku masu nekag gasa, aka je njegava
relativna gustina prema vazduhu jednaka 0. 753, prema vadaniku 1 0.9, a
prema kiseoniku 0.681.
M,.
1
(gas) = Dvazd.(gas) M,.
1
(vazd.) = 0.753 29 = 21.8
M,.
1
(gas) = DH
2
(gas) M,.
1
(H
2
) =1 0.9 2 = 21.8
M,.
1
(gas) = 0
02
(gas) M,.
1
(0
2
) = 0,681 32 = 21 ,8
Zadacl
4.4. lzracunajte gustinu materijala, na 20 aC ad kajeg je napravljena
kugla mase 15.2 g i zapremine 4.5 cm3.
(Rezultat: p(materijala) = 3.38 gcm
3
)
4.5. lzracunati gustinu tecnasti iz slijedecih rezultata mjerenja:
masa piknametra 5.2725 g
masa piknametra sa vodam 9.9280 g
masa piknametra sa tecnasti 12.7180 g
Mjerenja su provedena na 20 C. U praracun treba uzeti
karekciju za uzgan.
(Rezultat: p(tecnasti) = 1.5957 gem-
3
)
4.6. Piknometar ima masu 7.7410 g, napunjen vadom ima masu
17.0930 g, a napunjen nepaznatam tecnasti 16.8280 g. Mjerenja
su pravedena na 20 oc. lzracunati gustinu i relativnu gustinu
tecnasti u adnasu na vadu na 20 oc.
(Rezultat: p = 0.9699 gem-a, ~ ~ = 0.9717)
51
4.7. lzracunati gustinu praha, aka su piknometarskom metodom
dobijeni slijedeci podaci:
masa piknometra sa metilen-jodidom 6.2240 g
mas a piknometra sa metilen-jodidom i prahom 7.841 0 g
masa praha na vazduhu 5.6440 g
gustina metilen-jodida na 20 oc 3.2880 gcm
3
Mjerenja su provedena na 20 oc.
(Rezultat: p = 4.6078 gcm
3
)
4.8. Odreditl relativnu gustinu gasa prema vazduhu, kiseoniku
vodoniku, aka je njegova relalivna molekulska masa 44,
(Rezullat: 0=1.52; 1.375; 22)
4.9. Smjesa kiseonika i ozona nakon propustanja kroz ozonizator ima
relativnu gustinu prema kiseonlku 0
02
= 1.125. U smjesi se nalazi
ukupno 6.0 mala gasa.
lzracunali: a) molske udjele X(0
2
) i X(0
3
) u smjesi.
b) kolicine n(0
2
) i n(0
3
) u smjesi.
(Rezultat: X(0
2
) = 0.75; X(0
3
) = 0.25; n(0
2
) = 4.5; n(0
3
) = 1.5.)
4.1 0. Relativna gustina nekog gasa u odnosu na vodonik iznosi 32.
lzracunati broj molekula u 0.5 g toga gasa.
(Rezultat: N = 4.7 10
21
)
4.11. lzracunali relativnu molekulsku masu gasa i njegovu gustinu u
odnosu na vodonik, aka 95 cm
3
tog gasa na 27 oc i pritisku ad
8.00 10
4
Pa ima masu ad 0.0853 g.
(Rezultat: M,.
1
(gasa) = 28; DH
2
(gasa) = 14)
4.12. Relativna gustina ozona u odnosu na vazduh je 1.66. Koliko
aloma sadrzi molekula ozona.
(Rezultat: 3 aloma)
GUillA 5
GASOVI
U gasovitom stanju molekule ravnomjerno popunjavaju raspolozlvi
prostor. Molekule se stalno I haoticno krecu (Braunovo kretanje),
medumolekularna rastojanja su relativno velika i meau molekulama
djeluju slabs meaumolekularne sile. Zbog toga gas nema svoj samostalni
oblik vee se prilagoaava obliku posude u kojoj se nalazi.
Casto se, posebno u teoretske svrhe operise terminom "idealni
gas" i svi gasnl zakoni strogo vaze upravo za idealni gas. To idealizirano
gasno stanje je takvo stanje u kojem meau molekulama ne djeluju
nikakve sile i zbog kojeg je rastojanje meau molekulama toliko da se
zapremina molekula maze zanemarlti u odnosu na ukupnu zapreminu
koju zauzima gas. U realnom svijetu, u svakodnevnoj prirodi, gasovi se
manje iii vise priblizavaju idealnom stanju, a najblizi su mu plemenitl
gasovi odnosno gasovi na malom pritisku i visokoj temperaturi.
Gustine gasova su mnogo manje od gustina supstanci u cvrstom i
tecnom agregatnom stanju. Zbog toga se pri prakticnom radu u
laboratoriji iii industriji obicno ne mjeri masa vee zapremina gasova.
Masu odreaene zapremine gasa potrebno je poznavati prillkom
racunanja materijalnih bilansi hemijskih reakcija (procesa). Racunanje
mase poznate zapremine gasa, kod odreaenog pritiska i temperature,
zasniva se na primjeni gasnih zakona.
Velicine pomocu kojih se odreauje stanje nekog gasa nazivaju se
osnovnim velicinama stanja gasa, a to su: pritisak (p), temperatura (T) i
zapremina (V). Gasni zakoni definisu odnose izmeau pojedinih velicina
stanja ldealnih gasova, ali se ani mogu primjenltl i na realne gasove pri
cemu je greska utoliko manja sto se gas nalazi na visa] temperaturi i
nizem pritisku.
Gasni zakoni
BofiMariotov (Boyle-Mariotte) zakon
Zapremina odreaene mase gasa pri konstantnoj temperaturi
obrnuto je proporcionalna pritisku gasa tj.:
p V = canst., T = canst.
53
Sar/-Gej-Lisakovi (Charles-Gay-Lussac) zakonl
Ovdje je rijec a dva zakana. Prvi zakan gavari a pramjeni
zapremine gasa zavisna ad pramjene temperature pri stalnam pritisku i
istaj kalicini gasa, a drugi zakon se adnasi na pramjenu pritiska gasa
zavisno ad pramjene temperature pri stalnaj zapremini i kalicini gasa.
Prvl ad avih zakana kaze da se pri konstantnam pritlsku,
zapremina adredene kolicine gasa povecava (IIi smanjuje) za 1/273,15
zapremine pri 273,15 K kada se temperatura gasa poveca (ill smanji) za
1 K. Matematlcka farmulacija ovag zakona kojl se jas zave i Gej-Lisakov
zakon ima ovaj oblik:
V=V
9
(T/273,16), P= canst
Prema drugam zakanu pritisak adredene kolicine gasa, pri
kanstantnoj zapreminl, se povecava (IIi smanjuje) za 1/273,15 prvobitnog
pritiska prl 273,15 K aka se temperatura gasa poveca (iii smanji) za 1 K.
Ovaj zakan se zave Sarlav zakan i matematicki se farmulise avaka:
p = p
8
(T/273,15), V =canst.
Ovl zakanl oplsuju pramjenu stanja gasa uz uslav da je ]edna ad
osnavnih velicina stanja konstantna. Taka Boji-Mariotav zakon aplsuje
izotermnu promjenu, Gej-Lisakov zakon izabarnu, a Sarlav zakan
lzohornu promjenu stanja gasa.
Spojeni Boyfe-Marfotteov i Gay-Lussac-Charfesovl
zakonl
lstovremenu promjenu sve tri velicine stanja idealnag gasa opisuje
jednacina koja daje zavisnast pritiska, temperature i zapremine odredene
mase gasa izrazam:
eve v V V
~ =E.!....!. = g_g_ = .e._ = canst.
T T
1
T
2
T
Aka je pritisak p
8
=1,0132510
5
Pa, a temperatura T
8
=273,15 K
(zaokruzeno 273 K), anda se uslovi pod kojima se gas nalazi nazivaju
standardnim velicinama stanja gasa. Zapremina gasa koja odgovara
standardnom pritisku i temperaturi naziva se standardna zapremina.
Prema dogovoru standardne velicine s t ~ Jvelicine kaje odgovaraju
standardnim uslovima) obiljezavaju se sap V i T
8
.
Ako se na izotermnu promjenu stanja gasa (T = canst.) primjene
spajeni Boji-Mariotov, Gej-Lisakov i Sarlav zakan, dobija se jednacina
54
koja predstavlja Boji-Mariotov zakon. Posto je T
8
= T
1
= T
2
= T = const,
ondaje
p
9
V
9
= p
1
V, = p
2
V
2
= pV = const.
Ako primjenimo istu zavisnost na izobarnu promjenu stanja gasa
(R=const}, dobija se izraz koji predstavlja Gej-Lisakov zakon. Kako je
p
9
= p, = P
2
= p = const., onda je
v
8
v V v
-
8
= _1. = _g_ = - = const.
T T, T
2
T
Konacno, ako se jednacina (pVIT)=const primjeni na izohornu
promjenu stanja gasa (V = canst) dobija se Sarlav zakon. Aka je
V
9
= V, = V
2
= V = canst., anda je
e
= E.1 = & = E. = canst.
T T, T
2
T
Zakon stalnlh zapreminslrih odnosa (Joseph Louis
Gay-Lussac 1808. godine)
Gej-Lisak je dakazao da se gasavi ne jedine sama u stalnim
masenim odnasima vee takoae i u stalnim zapreminskim odnasima. Na
osnavu brajnih ogled a, koje je vrsio sa gasovima, abjavia je 1808. gadine
zakon:
"Pri istaj temperc>'uri i istam pritisl<u, zapremine gasova koje se
jedine stoje meausobna, kaa i sa zapreminama nastalih gasavitih
proizvoda, u odnosu malih cijelih brojeva".
Taka, na primjer:
1 zapremina vodonika + 1 zapremina hlora = 2 zapremine
hlorovodonika
Zapremine vodanika, hlora i hlarovadonika stoje u odnosu malih
cijelih brojeva 1:1:2.
Dalton i Bercelius su pretpastavljali da jednake zapremine raznih
gasova pri istim uslovima sadrze jednak broj atoma. Kada bi ova
pretpastavka bila tacna, onda bi iz jedne zapremine vodanika i jedne
zapremine hlora nastala jedna zapremina hlarovadonika, jer se cestica
hlorovodonika sastoji od jednag aloma vodonika i jednog aloma hlora.
Prema tome, da bi u navedenoj reakciji nastale dvije zapremine
hlorovodonika, trebalo bi doci do cijepanja atoma vodonika i hlora na dva
55
jednaka dijela. Meautim, prema ogledu, reakcijom nastaju dvije
zapremine lllorovodonika, a ne jedna.
Objasnjenje Gej-Lisakovog zakona dao je ltalijanski naucnik
Amadeo Avogadro (Amadeo Avogadro, 1811. godine), uvodeel u llemiju
pojarn molekula kao najmanje cestice supstance koja je sposobna da
samostalno postoji i pokazuje karakteristicne osobine supstance.
Najmanje cestice gasova ne rnoraju bill atomi, vee to mogu biti cestice
sastavljene od atoma tj., molekule koje se mogu hemijskom reakcijom
dijelitl osim plemenltih gasova koji su monoatomarni. Avogadrova
hlpoteza o molekulama, poslije eksperimentalnih dokaza, pokazala se
tacnom i danas se naziva Avogadrov zakon.
Avogadrov zakon
U jednaklm zapreminama razlicitih gasova na istoj ternperaturi i
pritisku nalazi se lsti broj molekula gasa (molova gasa).
lz Avogadrovog zakona proizilazl da su zapreminski odnosi u
kojima se jedine gasovl jednaki odnosu molova u jednacini hemijske
reakcije, odnosno molovi gasa ne predstavljaju samo masu vee i
zapreminu gasa.
Molska (molarna) zapremina
Molarna zapremina je zapremina jednog mola gasa. Jedan mol bilo
kog gas a pod standardnim uslovirna ima molarnu zapreminu (V
8
ml koja
iznosi 22,41 0'
3
m
3
/mol i sadrzi Avogadrov broj odgovarajueih cestlca
gas a.
Molarna zapremina pod standardnim uslovima moze se izracunati
iz lzraza:
gdjeje:
ve- ve
m --
n
v:: -molarna zapremina pod standardnlrn uslovima, rn
3
, (dm
3
)
V
8
- zapremina gasa pod (s.u.), m
3
, (dm
3
)
n - kolicina gasa, mol.
Zapremina gasa pod (s. u.) jednaka je proizvodu broja molova
gasa (n) i molarne zaprernine gasa pod (s. u.).
56
ve =n-v:;;
Kolicina gasa, odnosno moiovi gasa (n), mogu se izracunati iz
odnosa mase i moiarne mase gasa:
m
n=-
M
Zapremina gasa pod (s. u.) sada je jednaka:
ye ~ V e
M m
Pomocu molarne zapremlne v:;; maze se zapremina gasa pod
(s.u.) preracunavati u molske jedinice i obratno.
Jedinica za koiicinu supstance je mol. Veza izmedu mala i ostaiih
velicina, kao sto su: masa supstance (m), moiarna masa (M}, broj
odgovarajucih formuiskih Jedinki N, i standardna zapremina V
8
, maze se
radi preglednosti prikazati sematski:
Kiapejronova (Clapeyron) jednacina (Jednacina stanja idealnog gasa)
Ova jednaciha obuhvata Avogadrov, Boji-Mariotov, Gej-Lisakov i
Sarlov zakon, odnosno daje zavisnost izmeau kolicine gasa, njegove
temperature i pritiska. Za jedan mol nekog gasa pod (s.u.), stanje gasa
se opisuje izrazom:
eve
P J' =cons!.= R
T
R - univerzaina gasna konstanta
57
Brojna vrijednost gasne konstante maze se izracunati iz brojnih
vrljednosti za p
9
, v;; i t9:
R = p
6
v;; = 1 0 1 3 2 ~ 1 0
5
Pa 22.4 1o-
3
m-
3
/mol =
8
_
314
Pa m
3
Te 273K moiK
R=8.314 J/moiK
Za uslove razlicite od (s. u.) stanje jednog mola gasa moze se
predstaviti izrazom:
P
.v
R =--m ,tj. : pVm =RT
T
V m - molarna zapremina gasa pod datim uslovima (p i T).
Kako molarna zapremina gasa pod datim uslovima (p i T)
predstavlja odnos zapremine gasa pod tim uslovima i molove tog gasa:
v = y__
m n
onda za (n) mol ova gas a Klapejronova jednacina ima oblik:
pV=nRT
U Klapejronovoj jednacini Uednacina stanja idealnog gasa) sve
vellcine moraju se pisati u osnovnim jedinicama Sl sistema, tj.: pritisak u
Pa, zapremina u m
3
, temperatura u K (termodinamicka temperatura) i
kolicina supstance u rnolovima.
Klapejronova jednacina moze biti pi sana i u slijedecem obliku:
m
pV =-RT
M
u kojem je kolicina gasa izrazena u masenim jedinicama (kg), a
molarna masa M u kg/mol.
Gustina gasa
Gustina gasa pod standardnlrn uslovima odreaena je odnosom
molarne mase gasa i molske zapremine gasa kod (s. u.):
e M
p =-
ve
m
gdje je:
p
6
- gustina gasa pod (s. u.), g/dm
3
Gustina gasa na uslovima razlicitim od (s. u.) racuna se prema
jednacini:
m Mp
p=v= RT
58
Na osnovu ove jednacine moze se zakljuclti dace, od dva gasa koji
se nalaze pod istim uslovima pritiska i temperature, vecu gustlnu imati
gas vece molarne mase. Tako je, na primjer, kod 300 K i 102500 Pa
gustine kiseonlka p(0
2
) = 1,32 g/dm
3
a vodonika p(H
2
) "' 0,082 g/dm
3
Gustine kiseonika je veca jer je I n]egova molarna masa veca.
Posto se promjenom pritiska i temperature zapremina gasa
mijenja, to ni gustina gasa nije konstantna velicina. Ako se prltisak i
temperatura odredene kolicine gasa mijenja lz pocetnog stanja (1) do
konacnog stanja (2), mijenjace se i njegova gustine. Neka su gustine
gasa u stanjima (1) I (2):
Mp, . Mp
2
p, =-- I P2 =--
RT1 RT
2
Ako se stanje gasa (1) i (2) izjednace po konstanti (M/R) dobija se
jednacina na osnovu koje je moguce racunanje gustine gasa pod bilo
kojim uslovima pritiska i temperature, ako ]e gustine gasa poznata kod
odreaenog pritiska i temperature. Tako je gustine gasa u stanju (2)
odreaena jednacinom:
Gasne smjese
p2 = p, . .!3. . .:!1_
p, T2
ldealna gasna smjesa (smjese idealnih gasova) je skup
materijalnih cestica (molekula iii atoma) meau kojima nema nikakvih
interakcija. U realnom svijetu ponasanju idealnih gasnih smjesa najblize
su smjese gasova kod niskih pritisaka i uz temperature koje su iznad
kriticne temperature svakog od gasova. Uz ove uslove prisutni gasovi se
ponasaju kao da su sami u raspolozivoj zapremini i to se mora uzeti u
obzir kod primjene i formulacije pojedinih gasnih zakona.
Da/tonov zakon
Ukupan pritisak smjese gasova jednak je zbiru parcijalnih pritisaka
gasnih komponenti (J. Dalton 1807. godine).
Parcijalni pritisak je pritisak koji bi ispoljavao svakl od gasova date
smjese kada bi uz nepromi]enjenu temperaturu sam zauzimao zapreminu
cijele gasne smjese. Parcijani pritisak komponente gasne smjese moze
se matematicki formulisati Klapejronovom jednacinom:
RT
p,=n,v
gdje je:
p
1
- parcijalni pritisak komponente gasne smjese
n
1
- broj molova posmatrane komponenteo
Daltonov zakon mozemo plsati u obliku:
gdje je:
k
p =p, +p2 +oo+Pk = LPt
lol
p - ukupni pritisak gasne smjese
k- broj komponenti gasne smjese.
Opsta gasna jednacina za smjesu gasova
59
Ukupni pritisak gasne smjese moze se racunati kao zbir parcijalnih
pritisaka pojedinih kornponenti smjese:
k AT AT AT AT
p = I,p
1
= n
1
-+n
2
-+
0 0
+ nk- = (n
1
+n
2
+ o + nk)-
t-t v v v v
k AT AT
p = I,n
1
- = N-, odnosno pV =NAT
1-1 v v ----
k
N = I,n
1
11
N - zbir rnolova gasne smjese, V- ukupna zapremlna smjese
Prema torne, opsta gasna jednacina vazi i za smjesu gasova ako
se u nju uvrsti ukupan broj molova N svih komponenti gasne smjeseo
Amagatov zakon
Prema Amagatovom zakonu ukupna zaprernina gasne smjese
jednaka je zbiru parcijalnih zaprernina gasnih komponenatao Parcijalna
zapremina je zaprernina koju bi zauzimala komponenta gasne smjese
kada bi se na nepromijenjenoj temperaturi nasla pod ukupnim pritiskom
gasne srnjeseo
Prema Klapejronovoj jednacini parcijalna zapremina i-te
komponente gasne smjese jednaka je:
AT
l n ~
P
60
gdje je:
V
1
- parcijalna zapremina i-te komponente
n
1
- molovi He komponente
p - ukupni prltisak gasne smjese.
Ukupna zapremina gasne smjese prema Amagatovom zakonu je:
k
v = V
1
+ V
2
+ ... + vk =I, V
1
i=1
V = nl RT = N RT
11 p p
pV = NRT
Sastav gasne smjese u zapreminslrim procentlma
P .. I . . ' k . k . d k RT
arc11a n1 pnt1sa He omponente Je na Je: p
1
= n
1
V,
a ukupni pritisak gasne smjese je:
p=NRT
v
Odnos parcijalnog pritiska i-te komponente i ukupnog pritiska
gasne smjese (zapreminski udio) predstavlja molski udio i-te komponente
u gasnoj smjesi:
q>l = E!.- nl
p -N=XI,
gdje je:
x
1
- molski udio i-te komponente gasne smjese.
Takode je i odnos parcijalne zapremine i ukupne zapremine gasne
smjese jednak molskom udjelu i-ta komponente:
v, n
<i>1 = ...J. =...J. =XI
V N
Molski udio (x
1
) pokazuje koliko se molova i-te komponente gasne
smjese nalazi u 1 molu gasne smjese.
Prema tome, zapreminski udjeli odredene komponente gasne
smjese jednaki su udjelima parcijalnog pritiska, odnosno molskim
udjelima (molskom razlomku).
61
VI = EL = !:1 = XI
V p N
Parcijalni pritisak i-te komponente gasne smjese jednak je
proizvodu molskog udjela i ukupnog pritiska gasne sm]ese, odnosno
parcijalna zaprernina i-te komponente gasne sm]ese jednaka je
proizvodu molskog udjela 1-te komponente i ukupne zapremine gasne
smjese.
Aka se gornja jednacina pomnozi sa 100 onda zapreminski
procenti odreaene kornponente postaju jednaki procentima parcijalnog
pritiska, odnosno molskim procentirna:
q>l/% = = EL100 = !:1.100 =XI 100 =XI/%
V p N
Molska (pr/vidna) masa gasne smjese
Prema Avogadrovom zakonu molska masa gasne smjese je masa
gasne srnjese koja na standardnim uslovima zauzima zaprerninu od
22.4 dm
3
Ako je sastav gasne smjese zadan u zapreminskim
procentima, onda.su poznati i molski udjeli komponenata gasne smjese,
odnosno njihova mase u 1 molu gasne smjese.
k
MsmJ. = x
1
M
1
+ x
2
M
2
+ + xkMk = L,x
1
M1
11
k
MsmJ. = I,x1M1,
11
M.m
1
.- rnolska (prividna) masa gasne srnjese
M
1
- molska masa He kornponente
X
1
- molski udio He komponente.
Sastav gasne smjese u masenlm procentlma
Maseni procenti komponente gasne smjese predstavljaju odnos
koji je brojno jednak kolicini (masi) posmatrane komponente gasne
smjese u 1 00 dijelova ukupne smjese gasova, a racunaju se prema
jednacini:

k
L,xiMI
11
62
Vlazni gasovi
Gasove koji sadrze vodenu paru nazivamo vlaznim gasovima. U
dodiru sa vodom dolazi do vlazenja gasova. Parcijalni pritlsak vodene
pare ( PH,o ) u vlaznom gasu raste sve dotle dok se ne izjednaci sa
ravnoteznim pritiskom vodene pare kod odreoene temperature. Prltlsak
vodene pare u stanju dinamicke ravnoteze (stanje kada u odreoenom
vremenu jednak broj molekula vode putuje iz gasovite u tecnu fazu i
obratno), zavisi samo od temperature i naziva sa ravnotezni pritisak ill
napetost, odnosno tenzija vodene pare i oznacava se sa ( eH,o ).
Temperaturu pri kojoj parcijalni pritisak vodene pare postaje jednak
ravnoteznom pritlsku vodene pare (PH,o) = (eH,o) nazivamo rosistem, jer
kod te temperature pocinje kondenziranje vodene pare.
Gas je zasicen vodenom parom u momentu kada se parcijalni
pritisak vodene pare izjednacl sa ravnoteznom napetosti vodene pare
kod date temperature. Ako je parcijalni pritisak vodene pare u vlaznom
gasu manji od njene ravnotezne napetosti kod odreoene temperature,
kazemo da je gas nezasicen vodenom parom.
Ravnotezni pritisci vodene pare na pojedinim temperaturama su
tabelirani i dati u tabeli 14.4.
Za vlazne gasove, umjesto parcijalnog pritiska vodane pare, obicno
se navodi rosiste iii vlaznost gasa.
Relatlvna vlainost gasa H,
Relativna vlaznost gasa jednaka je parcijalnom pritisku vodene
pare izrazenom u procentima u odnosu na ravnotezni pritisak vodene
pare.
PH,o 100%
H ~
r eH,O
Ako je poznata relativna vlaznost gasa, moze se racunati parcijalni
pritisak vodene pare prema jednacini:
eH,O H,
PH,O = 100%
63
Molska (mo/arna) vlainost gasa Hm
Molska vlaznost gasa predstavlja molove vodene pare po jednorn
motu suvog gasa, a racuna se prema jednacini:
n(H
2
0)
Hm = (N- n(H
2
0)]
gdje su:
n(H
2
0)
N
- molovi vodene pare
- ukupan broj molova vlaznog gasa
[N-n(H
2
0)] - molovi suvog gasa.
Molovl vodene pare n(Hp) i rnolovi suvog gasa [N-n(H
2
0)] mogu
se racunati prema Klapejronovoj jednacini za gasne smjese:
n(H
2
0) = PH,o V
RT
gdje je:
[N-n(f-1
2
0)]= V
V- zapremina vlaznog gasa
( p- PH,o) - parcijalni pritisak suvog gasa.
Aka se u izraz za rnolsku vlaznost gasa supstituisu izrazi za n(f-1
2
0)
i [N-n(H
2
0)J dobija se izraz za molsku vlaznost kao odnos parcijalnog
pritiska vodene pare i parcijalnog pritiska suvog gasa:
PH,o
Hm = (P-PH,o)
Mo/sk/ (raz/omak) udio vodene pare ( xH,o)
Molski udio vodene pare predstavlja molove vodene pare u jednom
rnolu vlaznog gasa, odnosno predstavlja odnos parcijalnog pritiska
vodene pare i ukupnog pritiska gasne smjese:
nH 0 PH,o
X H
2
0 = ----N- = -p-
64
Apsolutna vlaznost gasa (H.)
Apsalutna vlaznost gasa izrazava se masom vadene pare u
jedinicnoj kolicini (g, kg) suvog gasa:
H = M(H
2
0)n(H
2
0) = ~ i H 2 0 ) PH,o
a M(N - nH,o) M(p - PH,o)
gdjeje:
M(H
2
0) - molska masa vodene pare
M[N-n(H
2
0)] - molska masa suvog gasa.
Primjenom opste gasne jednaclne i Daltonovog zakona na vlazni
gas, maze se zapremina vlaznog gasa preracunati na zapreminu suvag
gasa pod standardnim uslovima prema jednacini:
V9 = v (p -
8
H2o) T
9
e --
P T
gdje je:
V - zapremina vlaznag gasa pri temperaturi (T) i ukupnom
prilisku vlaznog gasa (p)
V
9
- zapremina suvag gasa pri standardnim uslavima.
Prim jeri
Primjer 5.1.
lzvjesna masa gasa zauzima na pritisku ad 130 kPa zapreminu
15.0 dm
3
lzracunati zapreminu kaju ce gas uz nepromijenjenu
temperaturu zauzimati, aka se pritisak gas a smanji za 1/10 prvabitnog
pritiska.
Rjesenje:
Kako je promjena stanja gasa izatermna (T =canst.), zadatak se
rjesava pomacu Boji-Mariotovag zakana:
P1V1 P2V2
--,=;- =--,=;-
kaka je T
1
= T
2
=camst.
slijedi
p,V,=p2V2, adnasna v2 = v, n
P2
P2= p,- 0.1p, = 130 kPa- 13 kPa = 117 kPa
V
130 3 3
2
=-15.0dm =16.7drn
117
Primjer 5.2.
65
Kaju ce zapreminu zauzimati acetilen, aka se 10.0 dm
3
acetilena uz
nepramijenjen pritisak ahladi sa 275 K na 270 K.
Rjesenje:
Kada se na izabarnu pramjenu stanja gasa primjeni Gej-Lisakav
zakon, dobija se:
v v
-T
1
= _1_, uz p
1
= p
2
=canst.
, T2
V V
T
2 3 270 d 3
2
=
1
- = 10.0 dm -= 9.82 m
T
1
275
V
2
(C
2
H
2
) = 9.82dm
3
Primjer 5.3.
Na koju temperaturu treba zagrijati gas koji se nalazi u zatvarenarn
sudu na 285 K da bi se pritisak gasa udvostrucio?
RJesenJe:
Kaka zapremina gasa astaje nepromijenjena, zadatak se rjesava
pa Sarlovom zakonu:
V, = V
2
=canst.
U stanju (1) pritisak gasa je p,, a poslije zagrijavanja pritisak gasa
se udvastrucava pa u konacnam stanju (2} iznasi p
2
= 2p
1

2p
T
2
= T
1
-
1
= 2T
1
= 2 285K = 570K
p,
Gas \reba zagrijati na 570 K.
Primjer 5.4.
U celicnoj boci zapremine 7.5 dm
3
nalazi se gas pod pritiskarn ad
5 MPa i temperaturi od 288 K. Koju ce zapreminu zauzimatl gas na
standardnim uslovima?
66
Rjesenje:
Zadatak se rjesava prema jednacini:
peve pV
---:y--e = T
Ve=v._E_.Te =7.5dm3 5-1as _273=3.511a2 dma
pe T 1.a1325. 1 a
5
288
Gas ce na standardnim uslovlma zauzimati zapreminu od 0.351 m
3

Primjer 5.5.
Koji je pritisak potreban da se 25.a dm
3
azota kod 285 K i 1 as Pa
komprimira na 3/4 njegove prvobitne zapremine kod 298 K?
Rjesenje:
Zadatak se rjesava primjenom jednacine:
p,V1 == p
2
V
2
, V
2
=3/4V
1
=3/425.0=18.8dm
3
T
1
T
2
V
1
T
2 5
25.a 298
6
p
P
2
=p
1
--=1a Pa----1.3910 a
V
2
r, 18.8 285
Prlmjer 5.6.
Vakuum u elektronskoj cijevi iznosi 31a
5
Pa. Koliko se molekula
gasa nalazi u 1 0'
3
dm
3
prostora cijevi kod prosjecne temperature u cijevi
od 43a K?
Rjesenje:
Zadatak se moze rijesiti na dva nacina:
Prvi nacin: Na osnovu Klapejronove jednacine izracuna se kolicina
gasa (n) u cijevi pod zadanim uslovima:
pV Pam
3
n =-== =mol
RT Jmol
1
K-
1
K
3-1a-5 -1a-e 8 4 1a-15 I
n= =. mo
8.314. 43a
Broj mole kula gasa u 1 a
3
dm
3
prostora cijevi:
N
1
= nNA = 8.4 1 a
15
mol 6.a22 1 a
23
mol'
1
= 5.11 a
9
U 1 a.a dm
3
prostora cijevi nalazi se 5.11 a
9
molekula gasa.
67
Drugl nacin: Pomocu jednacine koja predstavlja spojene Boji-Mariotov,
Geji-Lisakov I Sarlov zakon zapremlna 1 o
3
dm
3
preracuna se na
zapremlnu gasa kod (s.u.):
ve =VL. Te =10-3dm3. 3-1o-s .
p
8
T 1.01325-10
5
430
Molovi gasa dobiju se iz odnosa zapremine kod (s.u.) i molarne
zapremine gasa kod (s.u.):
V
8
1.88-10-3 -15
1 n=-=---=8.39-10 mo
22.4
Broj molekula gasa u 1 o-
3
dm prostora cljevi:
N
1
=n NA=8.39 1 o-
15
mol 6.022 1 0
23
mol'= 5.05 1 0
9
N
1
= 5.05 10
9
Razlika u broju molekula racunata na dva prikazana nacina
proizilazi zbog rada sa pribliznim brojevima i njihovog zaokruzivanja.
Primjer 5.7.
Masa od 44.0 g nekog gasa zauzima zapreminu 23.7 dm
3
na
pritisku od 99.2 kPa i 283 K. lzracunajte molarnu masu i molove gasa u
posudi.
Rjesenje:
Molska rnasa gasa rnoze se izracunati iz Klapejronove jednacine:
M = rn RT _ Jmoi-
1
K-
1
K
pV
M = 44.0 8.314 283
99200. 23.7 .
1 0
-3 = 44.0 g I mol
Molovi gasa su:
rn _ 44.0g -1.00 mol
n = M- 44.0g/mol
Primjer 5.8.
Koju ce zapreminu zauzeti 3.63 g gasa kod 278 K i 102 kPa, ako
mu je gustina na (s.u.) p
6
= 1.964 g/dm
3
. Koju gustinu gas ima kod 278 K
i 102 kPa?
68
Rjasenje:
lz gustine gasa kod (s.u.) odredi se molarna masa gasa:
M=p
9
V ~
M = 1.964g/ dm
3
22.4dm
3
/mol= 44.0g/mol
Zapremina gasa kod zadanih uslova (p i T) racuna sa iz
Klapejronova jednacine :
V=m_RT =3.63_8.314278
1
_
87
_
10
-3m3
M p 44.0 102 -1 0
3
V=1.87 dm
3
Gustina gasa kod zadanih uslova izracuna se iz odnosa gustine
gasa kod zadanih uslova i gustine kod (s.u.):
p Mp/RT
Pe = Mpe /ATe
e p T
9
p=p --
pe T
=
1
.
964
/dm
3
102-10
3
Pa273K =1.
942
/dm3
p g 1.0132510
5
Pa-278K g
Gustina gasa se moi.e racunati iz odnosa mass gasa i zapremine
gasa kod zadanih uslova:
m 3.63 /d 3
p =- =-= 1.94 g m
v 1.87
Primler 5.9.
Relativna gustina nekog gasa u odnosu na vodonik iznosi 22.0.
Koju zapreminu pod standardnim uslovima zauzima 22.0 g tog
gasa?
Rjesenje:
Relativna gustina gasa u odnosu na vodonlk predstavlja odnos
masa istih zapremlna gasa i vodonika na istlm fizickim uslovima (p i
T), pa je taj odnos prema Avogadrovom zakonu jednak odnosu
njihovih relativnih molekulskih masa, odnosno molarnih masa:
DH (gasa) = m(gasa) M, (gasa) _ M(gasa)
' m(H
2
) M,(H
2
) M(H
2
)
69
lz relalivne gustine gasa prema vodoniku maze se izracunatl
molska masa gasa:
M(gasa) = DH
2
(gasa) M(H
2
)
M(gasa) = 22.0 2.0 g I mol= 44.0 g I mol
Zapremina gasa pod standardnlm uslovirna jednaka je:
V
8
= n. v:; =!:!!.. v:; =
22

0
g . 22.4dm
3
1rnol = 11.2 dm
3
M 44.0glmol
Primjer 5.1 0.
Smjesa od ukupno 3.0 mola kiseonika i ozona, poslije propustanja
kroz ozonizator, cuva se u gasometru pod 283 K i 105400 Pa. Relativna
gustina srnjese prerna vodoniku je (smjese)= 18.0. lzracuna]te:
a) rnolske udjele x(0
2
) i x(0
3
) u sm]esi
b) kolicine 0
2
i 0
3
u srnjesi
c) zapreminu gasornetra
d) parcijalne pritiske Po, i Po, u gasometru
e) parcijalne zapremine V
0
, i V
0
,.

a) Za racunanje molskih udjela kornponenata gasne smjese, mora
se poznavati prividna (srednja) molska masa smjese:
Msmj. = x(0
2
)M(0
2
) + x(0
3
)M(0
3
)
x(O ) _ n(02 )
2
- n(0
2
}+n(0
3
}
x(O ) _ n(03}
3
- n(0
2
)+n(0
3
}
Kako zbir molskih udjela komponenata gasne smjese mora
biti 1'
x(0
2
)+X(0
3
)=1
onda je prividna masa smjese:
Msm1.=X(02) M(0
2
)+ [1-x(02)]M(Oa)
Molska masa smjese maze se izracunati iz relativne gustine
smjese prerna vodoniku:
70
MsmJ. = DH
2
(smjese) M(H
2
) = 18.0 2.0 g/mol = 36.0 g/mol
Zamjenom brojne vrijednosti za molsku masu smjese u gornjoj
jednacini, mogu se racunati molski udjeli klseonika i ozona u
smjesi:
x(0
2
) = M(Oa) -MsmJ. 48.0-36.0 = 0.
75
M{0
3
)- M(0
2
) 48.0 -32.0
x(0
3
) = 1-x(0
2
) = 1-0.75 = 0.25
b) Molovi kiseonika i ozona racunaju se preko molsklh udjela:
n(0
2
) + n{0
3
) = 3.0 mol
x(O ) = n(02 ) = n(02 )
2
n(0
2
) + n(0
3
) 3
n(0
2
) = 0.75 3.0 = 2.25 mol
n(0
3
) = 3.0 - 2.25 = 0. 75 mol
c) Zapremina gasometra (smjese gasova kiseonika i ozona),
izracuna se iz Klapejronove jednacine za gasne smjese:
pV = NRT; V = -- mol-----
NRT[ ,Jmoi-
1
K-
1
K]
p Jm-a
V = NRT =
3
_
0
_8.314 283 =
6
_
7
_
10
_2 rna
p 105400
V = 67dm
3
d) Parcijalni pritisak klseonika je:
RT 8.314-283 4
Po = n
0
- = 2.25----- = 7.9 10 Pa
2 2
v 67 10-
3
=n

=2.6310
4
Pa
Po,
0
' V 67 1 0-3
e) Parcijalna zapremina kiseonika je:
V = n RT = 2.25 8.314. 283 = 5.02 1 o-2 ma
02
o, p 1 05400
Vo =no RT rna
3 3
p 105400
71
Primjer 5.11.
lzracunajte molove vodonika u 20.5 m
3
vodnlka zaslcenog
vodenom parom kod 303 K i 1 03600 Pa.
Rjesenje:
Zapremlna suvog vodonika kod standardnlh uslova racuna se
preko ]ednacine:
ve = v . (p - PH,o) . T
9
Pe T
ve =
2
o.sm3 . (1 03600- 4241.6). 273. ==
18
.
1
m3
101325 303
Molove vodonika izracunamo iz odnosa:
v
9
18.1 m
3
n(H
2
) =-= = 808 mol
v;; 22.4m
3
/kmol
Primjer 5.12.
U menzuri, iznad vode, sakupljeno ]e 0.002 g vodonika na sobnoj
temperaturi od 297 K i 102.0 kPa. lzracunajte zapreminu vodonika u
menzuri ako napon vodene pare na 297 K iznosi 2981.9 Pa.
Rlesenje:
Na osnovu jednacine za vlaznl gas:
ve = v . (p - PH,o ) . T
9
Pe T
maze se racunati zapremina vodonika u menzuri:
Pe T
VH = ~ (JJ )'-
2 2 -PH2o Te
v. _ m(H
2
)ve p
9
T
H
2
- M(H2J m '\P-PH
2
oJ' T
9
v, 0.002 g .
22
.4 dm3
1
mol 101325 . 297
H
2
2.0 g 1 mol (1 02000- 2981.9) 273
VH
2
= 0.025 dm
3
= 25 cm
3

72
Prlmjer 5.13.
Relatlvna vlaznost vazduha na 311 K i 99525 Pa iznosi 50.7%.
lzracunati:
a) parcijalnl pritisak vodene pare, PH,o;
b) molsku vlaznost vazduha, Hm(vazd.);
c) apsolutnu vla:i:nost vazduha, H.(vazd.);
d) molski razlomak vade, xH,o
Rjesenje:
a)
H = PH,O 100%
r 8H,O
Ravnotezni pritisak vodene pare na 311 K (tabela 14.4.) u
dodatku je:
eH
20
(311K)= 6623.7 Pa
.:='H
2
o H,% = 6623.7 50. 7
3358
Pa
PH
20
1 00% 1 00
b) Baza: 1 mol suvog vazduha
Hm
m(H20) ~
(N-n(H
2
0)]- P-PH,o
n(H
2
0)= PH,o V
RT
Na osnovu Klapejronove jednacine je:
[N- n(H20 )] = (p- PH2o ) V ::}
AT
V- [N-n(H
2
0)]RT = 18.314(273+38)=
0
.
0269
m3
- l.P - PH20) 99525 -- 3358
n(H O)= PH2o V = 3358 0.0269 ==
0
.
0349
mol
2
RT 8.314311
H == 0.0349 (= _ ==
0
.
0349
mol
m 1 99525 - 3358 mol
c) Apsolutna vlaznost vazduha je:
H.== M(H20)._n(H20) == M(H20) PH,o , gdje su
Mvazd. (N- Mvazd. (JJ - PH,o)
(N- nH,o)- molovi suvog vazduha, a
H == 18.0. 18.0 33..8_ ==
0
.
0217
kg
a 29 1 29{'99525 - 3358) kg
d) Molski razlomak vode je:
nH o PH,o
xH,o == N == -p-
- 0.0349 (=) 3358 == 0.0337
xH,o -1+ o.0349 99525
Primjer 5.14.
73
Apsolutna vlaznost vazduha na 303 K i 102258 Pa je 0.0170 kg/kg.
lzracunajte:
a) relativnu vlaznost vazduha, H,;
b) molsku vlaznost vazduha, Hm;
c) molski udio vodene pare; xH,o;
d) zapreminski procenat vodene pare u vlaznom vazduhu, <p/%.
Rjesenje:
a) Relativna vlaznost vazduha je:
H == PH20 1 00%
r 9H20
H =M(H2 0)n(H20)=_M(H20)PH2o =O.Oi
7
0::)
r Mvazd. (N- nH2oJ Mvazd. (JJ - PH20)
74
_ 0.0170Mvazd.P _ 0.01729102258 _
2726
p
PH o- - - a
2
lM(H20)+0.017Mvazd.J 18.0+0.01729
eH,o (303) = 4241 .6 Pa
H =
2726
1 00% = 64.27%
' 4241.6
b) Molska vlaznost vazduha je:
H = nH,o = PH,o
m (N-n(H20)J (0-pH,o)
H = 7 ~ =
0
_
027
mol(= _'s.':l1ol)
m (1 02258 - 2726) mol kmol
c) Molsl<i udio vodene pare je:
nH,o PH,o
XHO =--=--
' N p
2726
XH o = ---= 0.0276
2
102258
d) Zapreminski procenat vodene pare, <p/%
<p/% = XH,O 100%
<pi%= 0.0276 1 00
<p/% = 2.76%
Primjer 5.15.
Suvi gas je navlazen kod 356 K i 100391 Pa taka da je njegova
relativna vlaznost iznosila 80.0%. lzracunajte:
a) parcijalni pritisak vodene pare u vlaznom gasu, PH,o ;
b) apsolutnu vlaznost gasa, H.;
c) sastav vla:Znog gas a u zapreminskim procentima, <p/%.
RjeseD.k.
a) U tabeli 14.4. datoj u dodatku nije tabelirana vrijednost
ravnoteznog pritlska vodene pare na 356 K. Meautim,
75
interpolacijorn' najblizih vrljednosti ravnoteznih pritisaka na 353
I 358 K maze se izracunati ravnotezni prltlsak na 356 K.
e (T) = e (T )+ eH,o(T2)- eH,o(T
1
)(T _ T)
H,O H,O t (T,- T2) 1
T- temperatura za koju nije tabelirana vrijednost ravnoteznog
pritiska vodene pare
eH
20
(353K)= 47334.8Pa; eH
20
(358K)= 57798.9 Pa
e (356K)= 47334.8Pa + (
57798

9
-
47334

8
)Pa (356 -353) K
HzO (358 - 353) K
eH,
0
(356 K)= 56313.3 Pa
p = eH,o . H, = 56_13.3. 80.0 = 42890.6 Pa
H,o 100% 100
b) Apsolutna vlaznost gasa je:
H = M(H20)PH,o = 18.0-42890.6
a Mvazd. (/) - PH,o ) 29( 1 00391 - 42890.6)
c) Sastav vlaznog gasa je:
<p/% = XH 0 100% = PH,O 100%
2 p
/% = 42890.6 -100 = 42.7%
<p 1 00391
Prlmjer 5.16.
0.463 kg
kg
Temperatura rosista vlaznog vazduha, mjerenog kod 313 K
99992 Pa, bila je 301 K. lzracunajte:
a) relativnu vlaznost vazduha;
b) molsku vlaznost vazduha;
lnterpolaclja je postupak kojlm odredujemo, aritmetlckllll grafickl, meduvrljednost neke
promjenljlve vellclne koja nlje navedena u tablicama.
Graflcka lnterpolaclja sastojl se u tome da pornocu parova vrljednostl navedenlh u tabell
dljagram lz kojeg se potorn direktno ocltava trazena meduvrljednost.
Aka posmatrane veliclne nlsu u llnearnoj zavlsnosti, ovim postupkom dobljamo tacnlje
meduvrljednostl nego linearnorn lnterpolacljom.
76
c) apsolutnu vlaznost vazduha;
d) molarnu masu vazduha aka je pozna! sastav vazduha u
zapreminskim udjelima i iznosi:
q>(0
2
)=0.2095, q>(N
2
)=0.7809, q>(C0
2
)=0.0003 i q>(Ar)=0.0093
fljesenje:
Kada se vlazni gas hladi pri nepromijenjenom pritisku, tada se ne
mijenjaju parcijalnl pritiscl komponenti. Prema tome, na odreaenoj
temperaturi ce se parcijalni pritisci vodene pare izjednaciti sa
ravnoteznim pritiskom (ravnoteznom napetosti) vodene pare tj.
PH,o = eH,o. Ta temperatura se naziva rosiste, jer pri njoj pocinje
kondenzacija vodene pare.
a) Relativna vlaznost vazduha je:
e (301K)
H = H,o 100%
r 8H
2
o(313K)
eH
20
(301K)=3779.11 Pa; eH
20
(313K)=7374.2 Pa
H =
3779

1
100 = 51.2%
' 7374.2
b) Molska vlaznost vazduha je:
H = eH
20
(301K) = 3779.1 O
0393
Pa.
m ~ eH,o (301)] (99992- 3779.1) Pa
c) Apsolutna vlaznost vazduha je:
M(H
2
0 ) eHzO (301) 18. 3779.1 kg
H = ~ r o 0244-
Mvazd. -eH
20
(301) 29(99992-3779.1) kg
d) Molarna mas a vazduha je:
Mvazd.=x(0
2
)-M(0
2
)+x(N
2
)M(N
2
)+x(C0
2
)M(C0
2
)+X(Ar)M(Ar)
Mvazd.=(0.2095'32.00+0. 780928.01 +0.0003 44.01 +0 .009339 .95) g/mol
Mvazd.=28.95 g/mol=29.0 g/mol
U hemijskom racunanju zaokruzujemo dobijenu velicinu na
29.0 g/mol. Brojcani iznos molarne mass vazduha nazivamo Koppov
broj.
Proizilazl da se molska vlaznosl maze lzrazlll odnosom prlliska, premda se ona cesce
racuna iz odnosa molova slo je I praklicno ked r]esavanja zadalaka.
77
Primter 5.17.
Relatlvna vlaznost vazduha kod 322 K I 99602 Pa je 22.5%.
lzracunati temperaturu roslsta ako se vlazni vazduh hladl pri stalnom
pritisku.
Rjesenje:
H -
6
H,O (Tros )
1
- eH,a(322K)"
100
%
Brojno eH,o (322K) nije tabelirana pa se izracuna aritmetickom
interpolacijom kao meauvrijednost parova vrijednosti navedenih u
tabeli 14.4.
e (322K)=11158.5 Pa+ (
1233
1.
6
-
111585
l(322--321) K
H2o (323- 321)
eH
20
(322K)= 11745.1 Pa
6
(T )= H, 6H20 (322K) = 22.5-11745.1_
2642
_
6
Pa
H20 ros. 1 00% 1 00%
Prema tabelama ravnoteznog napona vodene pare za izracunatu
vrijednost eH,
0
(T
10
..}odgovara T,
0
._ = 22 o C (295 K).
Primjer 5.18.
Sastav nekog zemnog gasa u zapreminskirn procentima je
slijedeci: 83.5% CH
4
, 12.5% C
2
H
6
i 4.0% N
2
Za zemni gas koji
sadrzi 13.4 g/m
3
vodene pare kod 298 K i 102391 Pa, treba
izracunati:
a) sastav u zapreminskim procentima;
b) molsku (prividnu) masu;
c) sastav u masenirn procentirna;
d) relativnu vlaznost;
e) molsku vlaznost i
f) apsolutnu vlaznost.
---
78
Rjesenje:
a) Baza: 1 m
3
suvog zemnog gasa (298 K i 1 02391 Pa)
n(H 0)= m(H
2
0) =
13
.4g = 0.744 mol
2
M(H
2
0) 18.0g/mol
V ~

= n(H
2
0 ) V ~ = 0.744mol 22.4mol/dm
3
= 16.7 dm
3
= 0.0167m
3
( )
e p
9
T
3
101325 298 3
VH,o 298Kl102391 Pa =VH
0
--
9
=0.0167m ---=0.0180m
' p T 102391 273
Sastav vlaznog zemnog gasa u zapreminskim procentima (q>/%) je:
(jlcH
4
/% = 0.835
1+0.0180 '
10
0=82.0%
q>G,He /% = 0.125
1.018 100
q>N
2
/% = 0.04
1.018 100
= 12.3%
= 3.9%
/0/c -0.0180 100 - 1 so;.
<I>H,O o - '1.018 - _._o
I,q>/% = 100%
b) Molska (prividna) masa vlaznog zemnog gasa je:
M(vl. zem. gas a)= XcH, M(CH
4
) + Xc,H, M(C
2
H
6
) +
+XN, M(N
2
)+xH,o M(H
2
0)
M(vl. zem. gasa) = 0.82 16.0g/mol + 0.123 30.0g/mol +
+ 0.039 28.0g/mol + 0.018 18.0g/mol =
= (13.1 + 3.69 + 1.09 + 0.324)g/mol
M(vl. zem. gasa)= 18.2 g/mol
c) Sastav zemnog gasa u masenim procentima {ro/%):
Bazs.;, 1 mol vlaznog zemnog gasa {"'18.2 g)
Sastav zemnog gasa:
79
WcH /% =
13

1
.100 =72.1%
4
18.2
WcH

=20.2%
2 6
18.2
(l)N /% =
1

09
100 = 6.0%
2
18.2
WH
0
/% =
0

324
100= 1.7%
2
18.2
,2;wl% = 100%
d) Molski udio vade u zemnom gasu je xH,o = 0.018, te na osnovu
toga se rnoze racunati:
x(H
2
0) = 0.018 = PH
20
=> PH
2
o = 0.018 p
p
PH
2
o =0.018-102391Pa=1843.0Pa; eH
20
(298 K)=3165.9Pa
H, = PH
2
0 1 00% =
1843
:.2. 1 00% = 58.2%
eH
2
o 3165.9
e) Molska vlaznost vlaznog zemnog gasa je:
H 1843.0 =0.
0183
mol
m p- PH,O 102391-1843.0 mol
f) Apsolutna vlaznost vlaznog zernnog gasa je:
H.= M(H20)PH,o = 18.01843.0
Mvlz.gasa PH;J 18.2(102391-1843.0)
Primjer 5.19.
0.018 kg
kg
Sagorjevanjern propana {C
3
H
8
) dobijen je dimni gas slijedeceg
sastava u zapreminskim procentima: 5.94% C0
2
, 1.49% CO, 8.17% 0
2
,
74,50% N
2
i 9.90% H
2
0. lzracunajte:
a) sastav suvog dimnog gasa u zaprerninskim procentima;
b) mase pojedinih sastojaka u 61 m
3
vlaznog dimnog gasa pri
648K i 99602 Pa;
c) molsku (prividnu) masu vla2nog dimnog gasa;
d) relativnu gustinu vlaznog dirnnog gasa u odnosu na 0
2
;
e) relativnu vlaznost dimnog gasa {368 K i 100925 Pa);
80
f) apsolutnu vlaznost dimnog gasa;
g) molsku vlaznost dimnog gasa.
Rjesenje:
a) Sastav suvog dimnog gasa u zapreminskim procentima:
Baza: 1 m
3
suvog dimnog gasa
0 5.94 1 - 5.94 =
'Pco2 I Yo 1-0.099 . - 0.901
6.59%
0 - 1.49 1
'Pco I Yo - 0.901
'Po2 1%
'PN2 I%
= 8.17 1
0.901
= 74.50 1
0.901
1.65%
9.07%
= 82.69%
:l:cpl% = 100.0%
b) Masa pojedinih sastojaka u 61 m
3
vlaznog dimnog gasa (648 K I
99602 Pa):
e ( ) p T
8
3 99602 273
3
V vl.gas =V--.. -=61m ---=25.3m
pe T 101325 648
V
8
(C0
2
) = 25.3 m
3
0.0594 = 1.50 m
3
V
8
(CO) = 25.3 m
3
0.0149 = 0.38 m
3
V
8
(0
2
) = 25.3 m
3
0.0817 = 2.07 m
3
V
8
(N
2
) = 25.3 m
3
0.745 = 18.85 m
3
V
8
(H
2
0) = 25.3 m
3
0.099 = 2.50 m
3
Mase sastojaka su:
1.50m
3
m(C0
2
)=
3
44.0kglkmol=2.95kg
22.4m lkmol
m(CO)
0.38m
3
22.4-m31kmol. 2B.Okglkmol = 0.42kg
m(0
2
)
2.07m
3
22.4 m3 I kmol . 32.0 kg I kmol = 2.96 kg
81
r, ) 18.85m
3


=
3
28.0kg/kmol=23.56kg
22.4m /kmol
( )
2.50 m
3
mH
2
0 =
3
18.0kg/kmol=2.01kg
22.4m /kmol
c) Molska (prividna) masa vlaznog dim nag gasa je:
M,m
1
= Xco
2
M(C0
2
)+Xco M(CO)+ x
02
M(0
2
)+ X H
2
o M(H20)+ XN
2
M(N2)
L (1.50 0.38 2.07 18.85 2.50 m
3
n,ml. = 22.4 + 22.4 + 22.4 + 22:4"" + 22.4 rn
3
/kmol =
= 0.067 +0.017 + 0.092 +0.842 + 0.112 = 1.13kmol
Kolicine sastojaka su:
m
n=-
M
2.95 kg_= o.067kmol
n(co2) = 4
4
.0kgmor1
0.42kg =0.015kmol
n(CO) =
28
_
0
kgmol-1
2.96kg = o.092kmol
n(o2)=
32
_okgmol-1
2.01kg =0.099kmol
n(H20)=
18
.0kgmor1
23.56kg =0.842kmol
n(N2) =
2
8.0 kgmol-
1
Kolicinski udjeli (molarni razlomci) su:
o.067kmol = 0.0594
x(C02)= 1.13kmol
o.017kmol = 0.0149
x(CO)= i.13kmol
0.092 kmol = 0.0817
x(02l= i.13kmol
= 0.099
x(H20)= 1.13kmol
ns
Xs = !:n
82
x(N ) = 0.842 kmol =
0
_
7 45
2
1.13kmol
M = n(C02 )kmol .

+ n(CO )kmol .

+
smjese 1.13kmol kmol 1.13kmol kmol
+ n(02 )kmol .

+ n(H
2
0 )kmol .

+
1.13kmol kmol 1.13kmol kmol
+ n(N
2
)kmol.

1o13kmol kmol
Msmjese = (Oo0594 44o0 + Oo0149 2800 + 0.0817 32.0 + Oo099 18.0 +
+0o745.
kmol
Msmjese = 2803
kmol
d) Mrel.(vl.dlm.gas} = Do
2
(vl.dlm.gasa} Mrei.(0
2
)
Mrelo(vl.dlm.gasa} = 283 = Oo88
Do2(vl.dlm.gasa) M 32 0
re1(02)
0
e) Relativna vlaznost dimnog gasa je:
H, = PH
20
0
1 00%; eH
2
o (368 K) = 8449809 Pa
eH
2
o
PH 0
X H
2
o = Oo099 = -
2
PH
0
= Oo099 100925 = 999106 Pa
p 2
H =
99910
_
0
100%=11.82%
r 8449809
f) Apsolutna vlaznost dimnog gasa je:
H _ M(H20 ) PH
2
o _ 1800 999106 Pa
a- M(j)-pH
2
o) - 2803(100925-9991.6)
H. = Oo070 kg/ kg
g) Hm
PH
2
o 9991.6 =
0 110
kmol
(i)- PH
2
o) (1 00925- 9991o6)
0
kmol
83
Zadacl
5.20. Nekl gas na pritisku 102 kPa zauzirna zaprernlnu ad 5.00 m
3
Koju
ce zapreminu gas zauzeti, uz nepromijenjenu temperaturu, aka mu
se pritisak poveca za 50% ad prvobitnog iznosa?
(Rezultat: 3.33 m
3
)
5.21. Koju ce zapreminu zauzimatl propan ako se 7.5 dm
3
propana uz
stalan pritisak zagrije sa 250 K na 295 K?
(Rezultat: 8.85 m
3
)
5.22. Na koju temperaturu treba zagrijati gas u zatvorenom sudu
temperature 279 K da bi mu se pritisak utrostruclo?
(Rezultat: 837 K)
5.23. Koju ce zapremlnu gas imati na standardnim uslovima, aka pri
pritisku ad 0.4510
5
Pa 1 temperaturi 354 K lrna zapreminu 75 dm
3
( Rezultat: 29 dm
3
)
5.24. Koji je pritisak potreban da se 10.0 dm
3
gasa ked 282 K i 21 0
5
Pa
komprimira na 2/3 njegove prvobitne zapremine ked 295 K.
(Rezuitat: 3.14 10
5
Pa)
5.25. U sudu zaprernine 5.0 dm
3
nalazi se 0.5 g vodonika na standardnoj
temperaturi. Koliki je pritisak vodonlka u sudu.
(Rezuitat: 1.13486 10
5
Pa)
5.26. Koliko molekuia sadrzi 1 cm
3
gasa na 25 o C I 105 kPa?
(Rezultat: N
1
= 2.55 1 0
19
)
5.27. Radni vakuum neke elektronske cijevi je 1.33322 1 o
5
Pa.
lzracunati broj molekula gasa u 2 1 0 cm
3
pros tara elektronske
cijevi, aka je u cijevi srednja temperatura 155 o C?
(Rezultat: N
1
= 4.511 0
6
)
5.28. 10.0 g nekog gasa zauzima zapremlnu 15.0 dm
3
na prltlsku ad
100 kPa i 283 K. lzracunajte molarnu masu i molove gasa u
posudl.
(Rezultat: M = 15. 7; n = 0.637)
5.29. lzracunajte zaprerninu koju zauzlma 2.3 g gas ana 275 K i 103 kPa,
aka mu je p e = 1.528 g/dm
3
Koju gustinu gas ima na navedenoj
temperaturi i pritisku.
(Rezultat: V=1.51 dm
3
, p = 1.542 g/dm
3
)
84
5.30. Relativna gustlna nekog gasa u odnosu na vazduh je 1.375. Koju
zapreminu na (s.u.) zauzlma 12.5 g toga gasa?
(Rezultat: V
9
= 7 dm
3
)
5.31. Zapremina nekog gasa sakupljenog nad vodom je 5.0 dm
3
na 20 o C
i 1.013251 0
5
Pa. Parcijalni pritisak vodene pare na 20 o C je
p(H
2
0) = 2336.7 Pa. Koju bi zapreminu zauzeo suvi gas na istim
uslovima pritiska i temperature.
(Rezultat: 4.6 dm
3
)
5.32. Koliko dm
3
N
2
!reba dod ali na 10 dm
3
C
2
, aka oba gasa imaju isti
pritisak 41 0
5
Pa, da bi parcijalnl pritisak N
2
iznosio 310
5
Pa.
(Rezultat: 30 dm
3
)
5.33. Koliko se mala N
2
nalazi u 6.0 m
3
azota zasicenog vodenom parom
na 323 K i 1 02500 Pa.
(Rezultat: 2.1 1 0
3
mol a)
5.34. lzracunajte molsku (prividnu) masu vazduha ako je sastav vazduha
u zapreminskim procentima slijedeci:
20.95% 0
2
; 78.09% N
2
, 0.03% C0
2
i 0.93% plemenitih gasova
(uglavnom Ar).
(Rezultat: M(vazd.) = 28.96 g/mol)
5.35. U gasometru se cuva smjesa od 6 kmola azota i kiseonlka na
275 K i 103200 Pa. Relativna gustina smjese prema vodoniku je
14.8 lzracunati:
a) x(0
2
) i x(N
2
)
b) n(0
2
) i n(N
2
)
c) V (gasometra)
d) p(0
2
) i p(N2)
e) V(0
2
) i V(N
2
)
(Rezultat: a) x(N
2
)= 0.60; x(0
2
)= 0.40
b) n(N
2
)= 3.6; n(0
2
)= 2.4
c) V (gasometra)= 0.133 m
3
d) p(N
2
)= 6.21 o Pa; p(0
2
)= 4.1 1 o Pa
e) V(N
2
)= 7.981 o
2
m
3
; V(0
2
)= 5.321 o
2
m
3
)
85
5.36. Vlazni vazduh na 283 K i 100791 Pa ima parcijalni prltisak vodene
pare 934.4 Pa. lzracunajte:
a) relatlvnu vlaznost vazduha na 283 K
b) molsku vlaznost vazduha
c) apsolutnu vlaznost vazduha
(Rezultat: a) H,=76.1%;
b) Hm= 0.00936 mol/mol
c) H.= 0.00581 kg/kg)
5.37. Relativna vlaznost azota kod (302 K I 99992 Pa) iznosila je 45.3%.
lzracunati temperaturu rosista aka sa vlaznl azot hladi pri stalnom
pritisku.
(Rezultat: T,
0
, = 289 K)
5.38. Sastav generatorskog gas a u masenim procentima bio je: 23.1%
CO; 4.6% C0
2
; 2.6% 0
2
I 69.7% N
2
Relativna vlaznost
generators keg gasa poslije vlazenja kod 310 K i 126656 Pa
iznosila je 53.3%. lzracunajte:
a) roslste;
b) molsku vlaznost;
c) apsolutnu vlaznost i
d) sastav vlaznog gasa u zapreminskim procentlma.
(Rezultat: a) 298.9 K
b) 0.0271 mol/mol
c) 0.0170 kg/kg
d) CO (22.5%), C0
2
(4.5%), 0
2
(2.5%), N
2
(67.8%),
H
2
0 (2.6%))
5.39. lzracunajte temperaturu pri kojoj ce relativna vlaznost vodonika, koji
sadrzi 4.5% (zapremlnski) vodene pare, iznositi 61.2% ako je
ukupni pritisak 100258 Pa.
(Rezultat: T = 313 K)
5.40. Temperatura roslsta vlaznog vazduha mjerenog kod 322 K
99602 Pa, bila je 295 K. lzracunajte:
a) relativnu vlaznost vazduha;
b) molarnu vlaznost vazduha;
86
c) apsolutnu vlaznost vazduha;
d) vlaznost izrazenu u molovima pare/mol vlaznog vazduha I
e) vlaznost izrazenu u g pare/m
3
vlaznog vazduha.
(Rezultat: a) H,= 22.5%;
b) Hm= 0.0272 mol/mol;
c) H.= 0.0169 kg/kg;
d) 0.0265 mala pare/mol vlaznog vazduha
e) 17.8 g pare/m
3
vlaznog vazduha)
5.41. lzracunajte temperaturu na koju treba zagrijati vazduh molarne
vlaznosti 0.0246 mol/mol, mjereno ked 302 K i 99992 Pa, da bi
relativna vlaznost iznosila 30.0%.
(Rezultat: 314.5 K)
5.42. Relativna vlaznost nekog lnertnog gasa iznosi 78.0% pri 303 K I
99387 Pa. Na koju temperaturu treba ohladitl vlaznl gas pri stalnom
prilisku da bl se kondenziralo 60.0% prisutne pare.
(Rezultat: 284.4 K)
6lAVA 6
ODREDIVANJ!E KOEFiCIJENATA U
JEDNACINAMA
Promjene koje se desava]u pri hemljskirn reakcijama prikazu]u se
kvalitativno i kvantitativno pomocu hemijsklh jednacina. Hemijska
jednacina na lijevoj strani sadrzi supstance koje stupaju u hemijsku
reakciju (reaktante), a na desnoj strani supstance koje nastaju tokom
reakcije (produkte). Reaktante I produkte nazlvamo jednim imenom
ucesnlci reakcije. Ukupna masa reaktanata, prema zakonu o odrzanju
mase, ]ednaka je ukupnoj masi produkata reakcije. Kako pri obicnim
hemijskim reakcijama ne doiazi do pretvorbe elemenata, vrsta i broj
atom a iste vrste u reaktantima i produktima su jednaki.
Sastavljanje hemijsklh jednacina svodi se na odredlvanje
koeficijenata kojima treba pomnoziti pojedine reaktante i produkte
reakcija da bi se dobio jednak broj atoma iste vrste sa abe strane
jednacine.
Postoji nekoliko metoda za odredivanje koeficljenata u hemijskim
jednacinama:
a) metoda usporedivanja broja atoma iste vrste u reaktantima i
produktima
b) algebarska metoda
c) metoda elektronskog bilansa i
d) metoda polureakclja iii (metoda parcijalnih jednacina).
Odredlvanje koeficijenata usporedivanjem
broja atoma iste vrste
Ova metoda se koristi samo kod odredivanja koeficijenata u
jednostavnijim jednacinama. Metoda se sastoji u slijedecem: prvo se
sastavi skelet hemijske jednacine (hemijske ]ednacine bez
koeficijenata), a onda se uravnotezl dio hemijske jednacine preko
najkomplikovanije formule reaktanta ill produkata. Vodonik i kiseonik
razmatraju se posl]ednji, bez obzira da li se nalaze u jedinjen]ima iii u
elernentarnom stanju.
88
Primjer 6.1
Odredite koeficijente u jednacini koja
kalijum-permanganata u kiseloj sredini metodom
atom a iste vrste sa obe strane znaka jednakosti.
pokazuje raspad
usporedivanja broja
KMn0
4
K
2
0 + MnO + 0
U ovoj hemijskoj reakciji najkomplikovanija formula je formula
KMn0
4
, a 1 molekula KMn0
4
sadrzi 1 atom K, 1 atom Mn i 4 atoma 0.
Reakcijom nastaje produkt K
2
0 koji sadrzl 2 aloma K. Da bi broj aloma K
bio lstl sa obe strane jednacine treba da reaguju 2 molekule KMn0
4

Posto 2 molekule KMn0
4
sadrze 2 aloma Mn, reakcijom ce nastati 2
molekule MnO. Sada je na lijevoj stranl reakcije 8 aloma 0, pa ce u
reakcljl bill oslobodeno 5 aloma 0. Konacno, uravnotezena jednacina
ima oblik:
2 KMn0
4
= K
2
0 + 2 MnO + 5 0
.Erimjer 6.2
Odredltl koeflcljente metodom usporedivanja atoma iste vrste u
slijedecoj hemijskoj jednacini:
Na
2
C0
3
+ HCI NaCI + H
2
0 + C0
2
U ovoj hemijskoj reakcijl najkomplikovanija formula je Na
2
C0
3
, a
jedna molekula sadrzi 2 at6ma Na, 1 atom C i 3 atoma 0. Reakcijom
nastaje produkt NaCI koji sadrzi 1 atom Na. Da bl broj atoma Na blo lsti s
obe strane jednaclne reakcijom ce nastati 2 molekule NaCI. Posto 2
molekule NaCI sadrze 2 aloma Cl u reakciji ce reagovati I 2 molekule
HCI. Broj aloma C, 0 i H takode ce sada bill jednak sa obe strane
jednaclne, pa jednacina posllje odredivanja koeficijenata glasi:
Na
2
C0
3
+ 2 HCI = 2 NaCI + H
2
0 + C0
2
Algebarska metoda odredivanja koeficijenata
Algebarskom metodom mogu se odredivati koeficijenti u svim
jednacinama, izuzev jonskih.
Primjer 6.3
Uravnotezite slijedecu hemijsku jednaclnu algebarskom metodom u
kojoj su pojedini koeficijenti oznaceni kao nepoznate.
x FeCr
2
0
4
+ y Na
2
C0
3
+ z 0
2
u Fe
2
0
3
+ v Na
2
Cr0
4
+ w C0
2
89
Posta broj atoma iste vrste sa abe strane znaka jednakosti mora
biti jednak, mozerno pisati slijedece bilansne jednacine za atoms
pojedinih elemenata:
Fe: x = 2u (1)
Cr:
Na:
C:
0:
2x
=
v
2y
=
2v
y =
w
4x + 3v + 2z = 3u + 4v + 2w
(2)
(3)
(4)
(5)
lspisano je 5 jednacina sa 6 nepoznatih. Ovakav slstem jednacina
(Diofantove jednacine) rjesava se taka sto za jednu nepoznatu
pretpostavimo proizvoljnu vrijednost, a potom izracunamo preostale
nepoznate. Ako se sve jednacine rjesavaju po nepoznatoj, na prirnjer, (u)
dobije se na osnovu jednacine (1) I (2) da je v=4u. Uvrstavanjem
jednacina (1 ), (3) i (4) u jednacinu (5) dobija se:
odnosno
8u + 12u + 2z = 3u + 16u + Bu
7
Z =-U
2
Ako se pretpostavi da je U=1, !ada je z =?...., x = 2, y = 4, v = 4 i
2
w = 4. Prema tome, uravnotezena hemijska jednacina irna oblik:
7
2 FeCrz0
4
+ 4 Na
2
C0
3
+ -0
2
= Fe
2
0
3
+ 4 Na
2
Cr04 + 4 COz
2
Redoks reakcije
Reakcije kod kojih dolazi do promjene oksidacionog broja atoma
elemenata supstanci koje reaguju, nazivaju se oksidoredukcione
reakclja, iii jednostavno redoks-reakcije. Promjena oksidacionog broja je
posljedica razmjene elektrona izmeau supstanci koje reaguju.
Oksidacija je proces pri kojem supstanca (atom, molekul iii jon)
otpusta elektrone i tako povecava oksidacionl broj; suprotan proces pri
kame supstanca prima elektrone i smanjuje oksidacionl broj naziva se
redukcija. Oksidacija i redukcija desavaju se istovremeno, jer jedino tako
maze da se ostvari razrnjena elektrona.
90
Supstance koje otpustanjem elektrona povecavaju oksidacioni broj
su sredstva (donori elektrona), a one koje primanjem
elektrona smanjuju oksidacioni broj su oksidaciona sredstva (akceptori
elektrona). Oba ucesnika u reakciji zovu se jos i redoks-par. Ako redoks
reakciju rasclanimo na reakciju oksidacije i redukcije mozemo napisati:
oksldacl)a
RED. >OKS.+ elektroni
redukcl)a
Takav visi i nizi stepen oksidacije nekog ucesnika u redoks
reakcijama (redoks-par) iii redoks - sistem mozemo prikazati slijedecim
reakcljama:
RED. OKS.+ e-
OKS. + e- RED.
Nizi stepen oksidacije je redukovani oblik, a visi stepen oksidacije
oksldovani oblik.
Tako se reakcija lzmeou natrijuma I hlora kada reakcijom daju
natrijum-hlorid moze prikazati slijedecom redoks-reakcijom:
2 Na - 2 e- --+ 2 Na (oksidacija)
Cl
2
+ 2 e- --+ 2 cr (redukcija)
2 Na + Cl
2
--+ 2 Naci- (redoks-reakclja)
Karakter redoks-reakcije zavlsi prije svega od osobina
oksidacionog i redukcionog sredstva kao I od uslova pod kojlma se
reakcija odlgrava.
Najcesce koristena oksidaclona sredstva su:
0
2
, 0
3
, H
2
0
2
, HN0
3
, K
2
Crp7, Mn0
4
-, Cl0
3
-, Mn0
2
i dr.
Najcesce koristena redukciona sredstva su:
H
2
, H
2
S, C, Fe
2
, Sn
2
+, Cr
2
+, neki metali (Na, AI} i dr.
Oksidacioni broj
Radi lakseg razumjevanja metoda pomocu kojlh se odreduju
koeficijenti u hemijskim jednacinama potrebno je razjasniti pojam
oksidacionog broja.
Uvodenjem pojma oksldacloni broj iii oksidaclono stanje elementa
oksidacije elementa) bolje su okarakterisane razlike onih
91
jedinjenja u kojirna se jedan isti element nalazi u raziicitom oksidacionom
stanju. Broj elektrona koje jedan atom nekog elementa otpusta, prima ill
sparuje pri obrazovanju hemijske veze sa drugim atomlma dobio je naziv
oksidacioni broj. Prema tome, oksidacioni broj predstavlja zamisljeni
naboj koji bi lmao neki atom u moiekuii jedinjenja uz pretpostavku da se
ona od samih jon a.
Elementi koji pri hemijskom reagovanju otpustaju elektrone, imaju
pozitlvan, a oni koji prlmaju nagativan oksidacionl broj. Kod slobodnih
elernenata uopste ne dolazi do pomjeranja elektrona, pa kod njih
oksidacioni broj ima vrijednost 0. Vrijednost oksidacionog broja oznacava
se arapskirn Iii rimskim brojevima iznad simbola elementa sa
odgovarajucim znakom ispred.
Ako atomi elemenata u spoijasnjim elektronskim slojevima imaju
manje od cetiri elektrona, to ce oni pokazivatl vecu teznju da otpuste
elektrone pri hemijskom reagovanju. Za takve elernente kazemo da u
jedinjenjima po pravilu imaju pozitivan oksidacioni broj. Takvi eiementi su
uglavnorn metall. Obratno, elementi koji u spoljasnjim eiektronsklm
slo]evima svojih atom a sadrze vise od cetiri elektrona, najcesce pokazuju
tezn]u za primanjem elektrona. Takvi elementi imaju po pravilu negativne
oksidacione brojeve, a to su u najvecoj mjeri nemetali.
Kod kovalentnih jedinjenja kod kojih doiazi do djelomlcnog
pomjeranja elektrona od atoma jednog elementa ka atomu drugog
elementa, pozitivan oksidacioni broj pripisuje se elementu manje
elektroneqativnos1i. Elernentu vece elektronegativnosti pripisuje se
negativan oksidacioni broj. Tako, na primjer, u jedinjenju PCI
3
fosfor ima
oksidacioni broj +3, a hlor -1, zato sto ]e hlor elektronegativniji element
od fosfora. Kako je jedinjenje kao cjeiina elektroneutralno, zbir
oksidacionih brojeva svih atom a elemenata u formuii jedinjenja jednak je
nulL
Svakl element ima najmanje dva oksidaciona broja. U siobodnom
stanju oksidacioni broj elementa je nula, a u jedinjenjima ima za
oksldacioni broj najmanje jednu pozitivnu iii negatlvnu vrijednost. Neki
elementi mogu irnati vise raziicitih vrijednosti za oksidacione brojeve u
siucajevima kada grade vise raziicitih jedinjenja. Taka kiseonik ima tri
oksldaciona broja i to su -2 u svim jedinjenjima izuzev peroksida u kojima
je oksidacioni broj kiseonika -1 i superoksida u kojima je -..:!..
2
IUPAC upolrebu rlmsklh brojeva, all se, kao podesnlfl, vedlnom upolrebljavaju arapskl
brojevl.
92
Makslmalna pozitivna vrijednost oksidacionog broja elementa
jednaka je broju grupe u kojoj se element nalazi u periodnom sistemu.
Da bi se odredili koeficijentl u oksldo-redukcionoj jednacini nekog
redoks-procesa neophodno je odrediti oksidacione brojeve elemenata u
reaktantima i proizvodima reakcije. Pri odredivanju oksidacionih brojeva
mogu se koristiti slijedeca pravila:
1.. Oksidacioni broj elementa u slobodnom stanju, bilo da se nalazi u
atomskom iii molekulskom obllku, jednak je null (na primjer: Zn, Ag,
H
2
, Cl
2
, 8
8
itd.)
2. Oksidacioni broj vodonika u svim jedlnjenjima iznosi (+1), osim u
hidridima metal au kojima je njegova vrijednost (-1 ). Na primjer u LiH,
CaH
2
ltd.
3. Oksidacioni broj klseonika u svim jedinjenjima lznosi (-2), oslm u
peroksidima u kojima je njegova vrijednost ( -1) i superoksidlma u
kojima je (-.! ). lzuzetak su i kiseonikova jedlnjenja sa fluorom u
2
kojima kiseonik lma pozitivne oksidacione brojeve zato sto je fluor
vece elektronegativnosti nego kiseonik. U jedinjenju 0
2
F
2
oksidacioni
broj kiseonikaje (+1), au OF
2
iznosi (+2).
4. Oksidacionl brojevi monoatomnih jonova jednakl su njihovom naboju
(na primjer: Nal, crl, Mg
2
, F e : ~ ltd.)
5. Zbir proizvoda oksidacionih brojeva i indeksa pojedinih elemenata u
molekuli jedlnjenja mora biti jednak nulL
6. Zbir proizvoda oksidacionih brojeva i indeksa pojedinih elemenata u
kompleksnom jonu iii atomskoj grupi mora biti jednak naboju jona,
odnosno atomske grupe.
Primjer 6.4
Odredite oksidacione brojeve atoma elemenata u slijedecim
hemijskim formulama:
a) 0, 0
2
, Cl, Cl
2
, Fe
b) NaHC0
3
, CaH2
c) CaC0
3
, Na
2
0
2
, K0
2
, 02F2, OF
2
d) Cu
2
, cu
1
, Ag
1
, cr
6
e) Mno.-, Cr
2
0
7
-
2
, PtCI
6
-
2
, NH;, H
3
0
f) Ca(N0
3
)
2
, H2s0., AI20a
Rjesenje:
(a) (a) (a) (a) (a)
a) Prema pravilu 1: 0, 0
2
, Cl, Cl
2
, Fe
b) Prema pravilima 5, 4, 3 i 2:
(t1) (+1) X (-2)
Na H C 0
3
, 1(+)+1(+1)+1(x)+3(-2)=0 x=+4
Prema pravilima 2, 4 i 5:
(2+) (x)
Ca H
2
, 1(+2)+2(x)=0 x=-1
c) Prema pravllima 5, 4 i 3:
(+2) X (-2)
Ca C 0
3
, 1(+2)+(x)+3(-2);=0 x=+4
Prema pravilima 4 i 5:
(+1) X
Na
2
0
2
,
(+1) X
K 0
2
,
1(+ 1)+ 2(x)= 0
1(+ 1)+ 2(x) = 0
Prema pravillma 4 i 5:
X =-1
1
X=--
2
X (-1)
0
2
F
2
, 2(x)+2(-1)=0 X=+1
(x) (-1)
0 F
2
, 1(x)+2(-1)=0 x=+2
(+2) (+1) (+1) (+6)
d) Prema pravilu 4: C u
2
, cu
1
, Ag
1
, cr
e) Prema pravilu 6:
[X (-2T
Mn0
4
1(x)+4(-2)= -1 X =+7
[ X (-2)r
Cr
2
0
7
2(x)+ 7(- 2) = -2 X= +6
[X (-1) r2
PtCI
6
i(x)+ 6(-1)= -2 X=+4
r(1T NH
4
1(x)+ 4(+ 1) = +1 X= -3
93
94
[
X (-2)]+
H
3
0 3(x)+1(-2)=+1 X =+1
f) Prema pravilima 5, 3 i 4:
(+2) X (-2)
Ca(N0
3
)
2
, 1(+2)+2(x)+6(-2)=0 X=+5
Prema pravilu 5, 3 i 2:
(+1) X (-2)
H
2
S0
4
, 2(+ 1)+ 1(x)+ 4(- 2) = 0
Prema pravilu 5 i 3:
X (-2)
Al
2
0
3
, 2(x)+3(-2)=0
X =+6
X=+3
Metoda za sastavljanje jednacina redoks-realccija
Za sastavljanje oksido-redukcionih reakcija prlmjenjuju se dvije
metoda: metoda elektronskog bilansa (svodl se na odredivanje
koeficljenata u reakciji na osnovu promjene oksidacionog broja) i metoda
polureakcija koja se zasniva na sastavljanju jonskih, dakle samo
parcijalnih jednacina za procese oksidacije I redukcije.
Metoda elektronskog bllansa
Ova metoda se zasniva na cinjenici da ukupna promjena
oksidacionog broja atoma koji se oksiduje mora biti jednaka ukupnoj
promjeni oksidacionog broja aloma koji se redukuje. To znacl da broj
elektrona koji otpusti redukclono sredstvo mora biti jednak broju
elektrona koje primi oksidaciono sredstvo.
Postupak je slijedecl: napise se osnovna jednacina gdje su date
formule supstanci koje stupaju u hemijsku reakclju I one koje reakcijom
nastaju; odrede se oksidacioni brojevi elemenata i sastave seme
premjestanja elektrona taka sto se racuna broj predanih elektrona po
molekuli reducensa na osnovu povecanja oksidacionog broja reducensa
(a broj primljenlh elektrona po molekuli oksidansa iz smanjenja
oksidacionog broja oksidansa).
Konacnq da bi ispunili uslov da broj elektrona sto ih daje reducens
bude jednak broju elektrona sto ih prima oksldans mora se naci najmanji
zajednlcki sadrzalac za elektrone u oba procesa sto se postize
odabiranjem i mnozenjem odgovarajucim koeficijentima. Elektronl koji su
ucestvo':ali u redoks reakciji ne pisu se u konacno uredenoj jednacini.
Primjer 6.5.
Odredlte koeficijente u reakciji oksidacije surnpora kiseonikom.
Rjesenle:
Napise se jednaclna reakcije:
s + 0 ~ 802
95
Odrede se oksidacioni brojevi svih ucesnika, prije i poslije reakcije:
(o) (o) (+4-2)
s + 0 ~ 802
Sumpor je promijenio oksidacioni broj ad 0 na +4 dok je kiseonik
promijenio oksidacioni broj ad 0 na -2.
Serna razmjene elektrona, koja prikazuje broj primljenih i
otpustenih elektrona, moze se prlkazati na slljedeci nacin:
(0) (+4)
S ~ S + 4e
(0) (2-)
0 + 2e ~ 0
(oksldacija)
(redukcija)
Da bi broj primljenlh i otpustenih elektrona bio isti, jednacine
oksidacije i redukcije mnoze se odgovarajuCim koeficijentima. Kako je
najmanji sadrzalac broja otpustenih i prlmljenlh elektrona 4, to proizilazi
da jednacinu redukcije treba pornnoziti sa koeficijentom 2, tj.:
(0) (+4)
s ~ s + e ~
4
1 1
(0) (2-)
0 + 2e ~ 0 12
Sablranjem jednacina oksidacije i redukcije doblja se jednacina
redoks-reakcije:
s + 02 ~ 802
Primjer 6.6.
Redul<cljom jodatne kiseline koncentrovanom sumporastom
kiselinom dobija se sumporna kiselina, jod i voda. Odredite koeficijente u
ovoj redoks-reakciji.
Rjesenje:
Jednacina date redoks-reakcije pisana bez koeficijenata tj. skelet
jednacine ima oblik:
HJ0
3
+ H
2
S0
3
~ H
2
S0
4
+ J
2
+ H
2
0
96
Oksidacioni bro]evi elemenata u reaktantima i proizvodima reakcije
su slijedeci:
(+5) (+4) (+6) (0)
HJ0
3
+H
2
S0
3
H
2
S0
4
+ J
2
+ H
2
0
Na osnovu promjene oksidacionih brojeva vidi se da je jod iz
jodatne kiseline (J'
6
) primio 5e- (redukovao se) i presao u elementarni
jod (J
2
), dok je sumpor iz sumporaste kiseline (8'
4
) predao 2e- I presao u
vise pozitivno-oksidaciono stanje (S
6
) tj. oksidovao se. Ove promjene
mogu se prikazati semom razmjene elektrona:
(+5) (0)
J + 5e- J 112
10
(+4) (+6)
S - 2e- S 15
Kako ukupan broj elektrona koji daje redukciono sredstvo (S
4
)
mora biti jednak broju elektrona koje prima oksidaciono sredstvo (J
5
),
proizilazi da je za redukciju 2 J
5
jona potrebno 5 sjona, odnosno za
redukciju 2 molekule (mola) HJ0
3
potrebno je 5 molekula (mola) H
2
S0
3

Ako bi u konacnu jednacinu radi preglednosti unijeli i bilansu
razmijenjenih elektronato bi izgledalo ovako:
predano 52e-.. 1oe
I (oksldaclja) I
(+5) (+4) (+6) (0)
2H J 0
3
+5H
2
S 0
3
=5H
2
S 0
4
+ J2+HP
1 primljeno 2-se a1 oe- 1
(redukclja)
Odredenl koeflcijenti na kraju se upisuju u jednacinu:
2 HJOa + 5 H2S0
3
5 H
2
S0
4
+ J
2
+ H
2
0
Tacnost jednacine provjerava se uporedivanjem i zbrajanjem
atoma ostalih elemenata sa lijeve i desne strane jednacine. U ovoj
jednacini je broj aloma vodonika i kiseonika jednak sa abe strane
jednacine, pa konacan oblik jednacine ostaje nepromijenjen, samo sa
strelica zamjenjuje znakom jednakosti:
2 HJOa + 5 H2SOa 5 H2S04 + J2 + H20
97
Primjer 6.7.
Odrediti koelicijente u slijedecoj jednacini metodom elektronskog
bllansa:
(+5) (-1) (0)

U ovom oksido-redukcionom procesu elektronl su razmljenjeni
izrnedu atoma (jona) jednog istog elementa hlora, a sema razmjene
elektrona je:
(+5) (0)
Cl + 5e- Cl 1
5
11
(-1) (0)
Cl-ie- Cl 15
Konacna jednacina ima oblik:
HCI0
3
+ 5 HCI = 3 Cl
2
+ 3 H
2
0
Primjer 6.8.
Zagrijavanjem kalijum-hlorata na oko 673 K dolazi do slijedece
oksido-redukcione reakcije:
(+51 (+7) (-1)
KCI0
3


+KCI
Odrediti koeficijente u jednacini ove reakcije metodom elektronskog
bilansa.
Rjesenje:
U ovoj reakciji se jednovremeno oksidlrao I redukovao isti element
(hlor). Jed an atom Cl je povecao oksidacioni broj od +5 na + 7
otpustanjem 2e-, a drugi Cl-atom je srnanjio svoj oksidacioni broj od +5
na -1 primanjern 6e-:
(+5) (+7)
Cl - 2e- CIJ 13
6 14
(+5) (-1)
Cl + 6e .. Cl
lz seme razrnjene elektrona se vidi da su se trl atoma hlora
oksidovala, a jedan atom hlora redukovao te zbog toga u reakciji moraju
ucestvovati cetiri molekule KCI0
3
Ovakve reakcije u kojima se
jednovremeno vrsi oksidacija i redukcija izmedu atoma jednog istog
elementa, nazivaju se reakcije disproporclje iii samooksidacije odnosno
samoredukcije.
4 KCI0
3
= 3 KCI0
4
+ KCI
98
Primjer 6.9.
Djelovanjem azotne kiseline na vodoniksulfid nastaje sumporna
kiselina, azot(ll)-oksid i voda. Napisite hemijsku jednacinu za ovu
reakciju.
Neuravnotezena hemijska jednacina prikazuje formulama sta su
reaktanti, a sta prolzvodi reakcije:
H
2
S + HN0
3
-7 H
2
S0
4
+ NO + H
2
0
Odredimo oksidacione brojeve elemenata i na osnovu promjene
oksidacionih brojeva sumpora i azota zakljucujemo da se sumpor
okslduje, a azot redukuje:
(+1)(-2) (+1)(+5) (+2) (+6) (+2)
H
2
S + H N 0
3
-7 H
2
S 0
4
+ N 0 + H
2
0
Sumpor daje u ovoj reakciji 8e- po molekuli H
2
S (jer mljenJa
oksidacioni broj od (-2) do (+6) dok azot mljenja oksidacioni broj od (+5)
na (+2) primanjem 3e- po molekuli HN0
3
. Broj primljenih i otpustenih
elektrona mora biti istl. Najmanji zajednicki sadrzalac brojeva 8 i 3 je 24,
sto znaci da u ovoj reakciji treba ukupno razmljeniti 24 elektrona. Ove
promjene mogu se prikazati serriom razmjene elektrona:
(-2) (-\)
s - 8e- -7 s J3
24
(+5) (+2)
N + 3e- --7 N 18
(2-) (+6)
3 S - 24e- -7 3 S
(+5) (2+)
8 N + 24e- -7 8 N
Za razmjenu 24e- potrebne su 3 molekule H
2
S i 8 molekula HN0
3

Usporeaivanjem broja aloma sa lijeve i desne strane znaka jednakosti
ustanovimo koliko nastaje molekula vode. Konacna jednacina u koju je
radi preglednosti unijeta I bilansa razmijenjenih elektrona je:
predano 3Be-=24e-
l (oksidaclja) J
(-2) (5) (,6) (+2)
3H
2
S+BH N 0
3
=3 H
2
S 0
4
+8 N 0+4Hp
I prlmljeno B3e- =24e- I
(redukclja)
99
U sumarnoj jednacinl vise se ne iskazuju elektroni, jedino se
strelica maze zamijeniti znakom jednakosti:
3 H2S + 8 HN03 = 3 H2SO + 8 NO + 4 H20
Sastav/janje jednacina metodom po/ureakcija
Kod ave metode sa osnovna jednacina reakclje daje u jonskom
obliku. Sastavljaju se dakle jonske jednacine za procese oksldacije I
redukclje kao sto cemo pokazati na primjerima.
Primjer 6.1 0.
Napislte jednacinu oksidacije cinka azotnom klselinom.
fljesenje:
Napise se jednacina reakcije bez koeficijenata (skelet jednacine):
Zn + HN0
3
--? Zn(N0
3
}. + N
2
0 + HP
Jednaclne polureakcija su:
(0)
Zn--? Zn
2
(oksidacija)
2NO; ..... N
2
0 (redukcija)
U napisanim jednacinarna polureakclja odredi se broj atoma
kiseonika na lijevoj i desnoj strani:
- u polureakciji oksidacije nije prisutan kiseonik
- u polureakciji redukcije na lijevoj strani nalazi se 5 aloma
kiseonika vise nego na desnoj strani jednacine. Kako se reakcija
odigrava u klseloj sredini, na desnoj strani jednacine treba
naplsati 5 molekula vade, kao produkt reakclje. Za nastajanje tih
5 molekula vade utrosi se 1 0 H+ -jona koji se upisu na lijevoj
strani polureakclje. Jednacina polureakcije redukcije sada glasi:
2 N03- + 10 H -7 N20 + 5 H20
Sada je broj atoma iste vrste u abe jednacine polureakcije
izjednacen. Kako oksidacioni bra] na lijevoj I desno] strani jednaclne
mora biti jednak, tj. broj primljenih elektrona mora biti jednak bro]u
otpustenih elektrona, neophodno je naelektrisanja sa obe strane
]ednacine izjednaciti. Taka u jednaclni oksidacije na desnoj strani treba
dopisati 2e- posto je zbir naelektrisanja na to] strani +2.
(0)
Zn--? Zn
2
+ 2e- (oksidacija)
100
Kako je u jednacini polureakcije redukcije zbir naelektrisanja na
lijevoj strani +8, a na desnoj nulato na lijevoj strani !reba dopisati 8e-:
2 N0
3
- + 1 o H' + 8e- --) N
2
0 + 5 H
2
0 (redukcija)
Da bi se izjednacio broj primljenih I otpustenih elektrona najmanji
sadrzalac razmijenjenih elektrona i jednaclne polureakcije
pomnoziti odgovarajucim koeficijentima. Najmanji zajednicki sadrzalac
broja razmijenjenih elektrona je 8 pa proizilazi da polureakclje oksidacije
treba pomnoziti sa koeficijentom 4, a jednacinu polureakcije redukcije sa
koeficijentom 1 :
(0)
Zn--) Zn
2
+ + 3e- I 4
2 N03 + iO W + 8e---) N
2
0 + 5 H
2
0
8
Sada jednacine polureakcija imaju oblik:
(0)
4Zn--) 4Zn
2
+ 8e-
2 N03 + iO W + 8e---) N
2
0 + 5 H
2
0
Sabiranjem jednacina polureakcija dobija se:
4 Zn + 2 N0
3
- + 1 o W + se---) 4 Zn
2
' + NP + 5 H
2
0 + se-
lspravno napisana jednaclna redoks reakcije u jonskom obliku je:
4 Zn + 2 N0
3
- + 1 0 W--) 4 Zn
2
' + N
2
0 + 5 H
2
0
iii u molekulskom obliku:
4 Zn + 10 HN0
3
= 4 Zn(N0
3
h + N
2
0 + 5 H
2
0
Primjer 6.11.
Rijesite jednacinu redoks reakcije:
Cr
2
0
7
2
- + W + Br---) + Br
2
+ H
2
0
Jednacine polureakcija oksidacije i redukcije su:
(0)
2Br---) Br
2
Cr
2
0/- + 14 H'--) 2 + 7 H
2
0
lzjednacavanje naelektrisanja:
(0)
2Br- --) Br
2
+ 2e-
(oksidacija)
(redukcija)
Cr
2
0/- + 14 H + 6e- 2 Cr + 7 H
2
0
Koeficijenti jednacina polureakcija su:
(0)
2 sr- -?Br
2
+2e- I 3

+14W +6e- -?2Cr

3
+ + 7H
2
0
6
Jednacina redoks reakcije u jonskom obliku:
Cr
2
0/- + 14 H' + 6 Br- = 3 Br
2
+ 2 Cr + 7 H
2
0
Zadaci
101
6.12. Odredite oksidacione brojeve aloma elernenata u slijedecim
hemijskim formulama:
a) Zn, AI, 0
3
, As
4
b) KCI0
3
, (NH
4
)aP0
4
, NaHS0
3
, Na
3
As0
4
c) Clo-. J0
3
-, 80
4
-
2
, HP04-
2
, AuCI
4
-
(Rezultat:
a) 0, 0, 0, 0
(+1)(+5) (-2) (-3) (+1) (+5) (-2) (+1) (+1)(+4) (-2) (+1) (+5)(-2)
b) K Cl0
3
( N H
4
)
3
P 0
4
Na H S 0
3
Na
3
As0
4
(+1) (-2) (+5) (-2) (+6) (-2) (+1) (+5) (+3) (-1)
c) Clo- J o; H
6.13. Odredite koeficijente u jednacinama llemijskih reakclja poreaenjem
broja atoma iste vrste sa abe strane znaka jednakosti:
a) FeAsS + 0
2
--? Fe
2
0
3
+ 80
2
+ As20
3
b) AI(OH)a + H
2
S0
4
-? AI
2
(S0
4
)a + HaO
c) Ca
3
(P0
4
) + H
2
S0
4
--? CaS0
4
+ H
3
P0
4
(Rezultat: a) 2, 5, 1, 2, 1
b)2,3,1,6
c) 1, 3, 3, 2)
102
6.14. Slijedece hemijske jednacine uravnotezite algebarskom metodom:
a) NaJ0
3
+ S02 + H20 Na2so. + H2s0. + J2
b) ZnGI
2
+ K
4
Fe(GN)
6

+KGI
(Rezultat: a) 2, 5, 4, 1, 4, 1
b) 3, 2, 1,6)
6.15. Na osnovu promjene oksidacionih brojeva pojedinih elemenata i
pomocu seme razmjene elektrona odredite koeficijente u redoks-
-jednacinama:
a) Gu + HN0
3
Gu(N0
3
)
2
+ NO + H
2
0
b) K2Gr201 + H2S + H2S04 S + Gr2(SO)a + K2SO + Hp
c) Feso. + HNOa + H2S04 Fe
2
(SO.)a + N20a + H20
d) KMno. + H
2
SO. +H202 K
2
SO. + MnS0
4
+ H20 + 02
(Rezultat: a) 3, 8, 3, 2, 4
b) 1, 3, 4, 3, 1,1, 7
c)4,2,2,2, 1,3
d) 2, 3, 5, 1' 2, 8, 5)
6.16. Koliko elektrona prima 1 molekul, a koliko 1 mol KMn0
4
u
posljednjoj reakciji?
(Rezultat: 5e-, 5 mala e-)
6.17. Odredite koeficijente metodom parcijalnih jednacina, ako se zna da
se reakcija
Gu + HN0
3
+ H2SO GuS0
4
+ NO + H20
odvija u tri meaureakcije:
2 HN0
3
= 2 NO+ H
2
0 + 30
Gu + 0 =GuO
GuO + H
2
S0
4
= GuS0
4
+ H
2
0
(Rezultat: 3, 2, 3, 3, 2, 4)
6LAIIA 1
STEHIOMETRIJSKA RACUNANJA NA BAZI
HEMIJSKIH FORMULA
Zakoni hemljsl<og reagovanja po masi-stehiometrljski zakonl
Primjena kvantitativnih metoda ispltlvanja u hemiji ornoguclla je da
se spoznaju osnovni hemijski zakoni reagovanja po masi, koji su
pocetkom 19. vijeka bili I potvraenl Daltonovom atomskorn teorijom.
Postoje cetiri zakona prema kojima se elementi jedine u hemljska
jedinjenja. To su:
1. Zakon a neunistivosti rnaterije iii zakon o odrzanju rnase
Ovaj zakon formulisao je francuski hemicar Lavoazje (A. L.
Lavoisier) 1785. godlne i glasl: Zbir rnasa svih supstanci koje
stupaju u hemijsku reakciju jednak je zbiru masa svih produkata
hernijske reakcije, iii masa prije i poslije hemijske reakcije
ostaje nepromijenjena.
Na primjer, reakcijom vodonika i kiseonika kada nastaje veda
bilansa mase reaktanata i proizvoda je:
2 g vodonlka + 16 g kiseonika = 18 g vade
2. Zakon stalnih odnosa masa. Otkrio ga je francuski hemicar
Prust (J. L. Proust) 1799. godine I glasi: Elementi se spajaju u
hemijska jedinjenja u staloirn odnosima masa.
Na primjer, analiza bile kojeg uzorka vade (ciste) pokazuje da
se voda sastoji ad 11.19% vodonika i 88.81% kiseonika po
masi, odnosno reagovanjem 11.91 g vodonika sa 88.81 g
kiseonlka uvijek nastaje 100 g vade.
Kada se umjesto 88.81 g kiseonika uzme 100 g kiseonika,
reakcijom ce opel nastati 1 00 g vade, a 11.19 g kiseonika nece
reagovati.
3. Zakon umnozenih odnosa masa _
Ovaj zakon otkrio je Dalton (J. Dalton) engleski hemicar 1802.
godlne I glasi: "Mase jednog elementa, koji se spaja s nekim
104
drugim elementom uvljek iste mase, odnose se kao mali cljell
brojevi".
Poznato je da isti elementi mogu da grade vise razlicitih
jedinjenja. Taka, ugljenik i kiseonik reaguju dajuci dva razlicita
oksida CO I C0
2
, a azot daje pet razlicitih oksida: Np, NO,
N
2
0
3
, N
2
0. i N
2
0
5
Najzad, vodonik, hlor i kiseonik reaguju i
daju cetiri razlicite klseline: HCIO (hipohlorasta), HCI0
2
(hlorasta), HCI0
3
(hlorna) i HCI0
4
(perhlorna).
Kada se pogleda sastav ovih kiselina, vidi se da kollcine
klseonika ovdje stoje u medusobnom odnosu malih cijelih
brojeva ( 1 :2:3:4), dajuci sasvim razlicita hemijska jedinjenja.
Mass vodonika i hlora u ovim kiselinama su iste.
4. Zakon spojnih masa
Njemacki hemicar Rihter (J. B. Richter) formulisao je ovaj
zakon 1789. godine i glasi: "Mass dvaju elemenata koji reaguju
s nekim trecim elementom iste mass, reaguju i medusobno, a
isto taka i s nekim cetvrtim elementom jednake i odredene
mass".
Taka, na primjer, 1 g vodonika i 8 g klseonika reaguju i medusobno
ali i sa istom masom nekog treceg elementa (3 g ugljenika). Pri tome
nastaje 4 g metana i i 1 g C0
2
:
1 g vodonika + 3 g ugljenika = 4 g metana
8 g kiseonika + 3 g ugljenika = 11 g ugljenik (IV)-oksida
Vodonik i kiseonik reaguju i medusobno dajuci vodu:
1 g vodonika + 8 g kiseonika = 9 g vade,
Vodonik i kiseonik takode reaguju i sa jednakom odredenom
masom nekog cetvrtog elementa, na primjer 35.5 g hlora pri cemu
nastaju hlorovodonik I dihlor-oksid:
1 g vodonika + 35.5 g hlora = 36.5 g hlorovodonika
8 g kiseonika + 35.5 g hlora = 43.5 g dihlor-okslda, Cl
2
0
Mase elemenata (1 g H, 8 g 0, 35.5 g Cl) sa kojima ani ulaze u
hemijsku reakciju nazivaju se spojnim masama (iii ekvivalentnim
masama).
Kvalitatlvno i kvantitativno znacen]e hemijskih simbola l
formula
105
Hemijski simboli elemenata I hemijske formula jedinjenja imaju
kvalitativno i kvantitativno znacenje - na primjer: H i NaNOs.
Hemljski simbol H oznacava kvantitatlvno jedan atom vodonika, a
kvalitativno vrstu supstance (vodonik).
Hemijska formula NaNOs znaci kvantitativno jednu formulsku
jedinku natrijum-nitrata koja sadrzi jedan atom natrijuma, jedan atom
azota i tri atoma kiseonika, a kvalitativno znaci vrstu supstance
(natrijum-nitrat).
Ti slmboli i formule niposto ne oznacavaju jedan mol vodonika Ill
jedan mol natrijum-nitrata. Posto u hemijskim reakcijama u praksi radimo
sa vecim kolicinama supstance pri cemu reaguje veliki broj jedinki - tada
formule I hemijske reakclje u saglasnosti sa osnovnim hemijskim
zakonirna daju masene odnose meausobno povezanih atoma. Ako se
radi o hemijskoj reakciji tada reakcija odreauje masene odnose
reaktanata i nastalih produkata reakcije. Uvoaenjem hemijskih jedinica za
kolicinu supstance kvantitativno znacenje hemijskih simbola i formula
moze se dalje prosiriti pa kazemo da se iz hemljskih formula moze
odrediti i kvantitativni odnos kolicina supstanci (n) cije su jedinice mol
(kmoi ill mrnol).
Na prirnjer, formula CaCOs pokazuje da se molekula
kalcijum-karbonata sastoji od kalcijuma, ugljenika i kiseonika, odnosno
da u jednoj rnolekuli CaCOs na 1 atom Ca dolaze 1 atom C i 3 atoma 0.
Kada bi na osnovu kvantitativnog znacenja formula trazlli kvantitativne
odnose za kolicinu od jednog mola kalcijum-karbonata tada slijedi da
1 mol CaC0
3
sadrzi 1 mol Ca, 1 mol C i 3 mola 0.
Kvantitativno znacenje hemijskih formula predstavlja se hemijskom
ekvivalencijom, pri cemu se koristi matematicki simboi .. ;, .. koji ima
znacenje "odgovara". Tako se kvantitativno znacenje formula CaC0
3
moze prikazati hemijskom ekvivalencijom na slijedeci nacin:
CaC0
3
;, Ca ;, C 3 0
Kada se isti kvantitativni odnos primjeni na kolicinu od jednog rnola
CaC0
3
dobljarno
h h h
CaCOs = Ca = C = 3 0
1mol 1mol 1mol 3mol
106
Na ovaj nacin su pomocu hemijske ekvivalencije izrazeni molovl
pojedinih elemenata u jednom molu jedinjenja.
lsto tako, hemijskom ekvivalencijom se moze prikazati koliko
molova pojedinih jedinjenja treba uzeti da bi se dobio 1 mol svakog
prisutnog elementa u emplrijskoj formuli.
Ovdje se navodl nekoliko prlmjera prikazivanja pomocu hemijske
ekvivalencije.
Primjer 7, 1.
Prikazite hemijskom ekvivalencijom potrebne molove natrijum-
-karbonata koji sadrze 1 mol svakog prisutnog elementa.
'
Na = 1/2Na
2
C0
3
,
1 mol 112 mol
C ;, Na
2
C0
3
,
1mol 1 mol
'
0 = 1/3 Na
2
C0
3
1 mol 1/3 mol
Prlmler 7.2.
Odredite pomocu hemijske ekvivalencije molove kristalne vode i
atomskih grupa u 1 molu kalijum-heksacijanoferata(ll).
K
4
[Fe(CN)
6
] 3H
2
0;, 3H
2
0;, 6CN
1mo1 3 mol 6 mol
Prim!er 7.3.
Ustanovite pomocu hemijske ekvivalencije molove pojedinih okslda
u empirijskoj formuli boksita - AI
2
0{0H)
4
, te empirijsku formulu napisite u
obliku visestrukog okslda.
AI
2
0(0H)
4
;, Al
2
0
3
;, 2H
2
0, AI
2
0(0H)
4
= Al
2
0
3
2H
2
0
1mol 1 mol 2 mol
Prlmjer 7.4.
Pomocu hemijske ekvlvalencije odredite molove pojedlnlh sulflda u
1 molu natrijum-tioarsenata, Na
3
AsS
4
, a zatim napisite empirijsku formulu
natri]um-tioarsenata u obliku visestrukog sulfida.
' 3 ' 1
Na
3
AsS
4
= -Na
2
S = -As
2
S
5
1 mol 2 3/2 mol 2 1/2 mol
3Na
2
S As
2
S
5
;\)
Primler 7.5.
Hemijska ekvivalencija moze nadomjestiti pisanje jednacine
hemijske reakcije. Reakcija zarenja kalcijum-karbonata se prikazuje
jednacinom:
CaC0
3
(s) = CaO(s) + C0
2
(g)
\
107
koja se moze zamjeniti odgovarajucom hemijskom ekvivalencijom.
CaC0
3
,:Ca0;,C0
2
;,Ca(OHk
1mol 1mol 1mol
Prikazanom hemijskom ekvivalencijom Ca0;,Ca(OH)
2
izbjegnuto
]e pisanje hernijske jednacine reakcije izmeau kalcijum-okslda i vode
CaO(s) +H
2
0 = Ca(OHh
Primjer 1.6.
lzrazite hemijskim ekvlvalencijama molove pojedinih elemenata u
jednorn molu:
a) natrijum-hipohlorita, NaOCI
b) barijum-acetata, Ba{C
2
H
3
0
2
h
c) natrijum-tiosulfata, Na
2
S
2
0
3
5 H
2
0
a) Baza: 1 mol NaOCI
h h h
NaOCI=Na= 0 = Cl
1 mol 1mol 1 mol 1 mol
b) Baza: 1 mol Ba(C
2
H
3
02l2
Ba(C
2
H
3
0
2
)
2
Ba;, 4C;, 6H ,: 40
1 mol 1 mol 4 mol 6 mol 4 mol
I
c) Baza:l.,1 mol Na
2
S0
4
5 H
2
0
- -"" -- A 1\ 1\ 1\
Na
2
S
2
0
3
:\5H
2
0=2Na=28=80=10H <
1
1 mal/ 2 mol 2 mol 6 mol 10 mol /
Primjer 7.7.
Da bismo dobili 1 mol pojedinih elernenata odredite pomocu
hemljske ekvlvalenclje koliko treba uzeti molova slijedecih jedinjenja:
a) kalljum-nltrata, KN0
3
b) dinatrijum-tetraborata, Na
2
BP
7
1 0 H
2
0
A
a) K =KN0
3
1 mol 1 mol
N ;,KN0
3
1 mol 1 mol
0
1 mol 1/3 mol
b) Na ,:1/2Na
2
B
4
0
7
10H
2
0
1 mol 1/2 mol
h
B =1/ 4Na
2
B
4
0
7
1 DH
2
0
1 mol 1/4 mol
h h
0 =1/17Na
2
B
4
0
7
1DH
2
0
1 mol 1/B mol
H =1/20Na
2
B
4
0
7
1DH
2
0
1 mol 1120 mol
108
Zadaci
t(;'.P'
/i.8. ) lzrazite hemijskom ekvivalencijom molove pojedinih elemenata u
V 1 molu slijedecih jedinjenja:
a) kalcijum-karbida, CaC
2
{?i'jeljeznog(lll)-hlorlda, FeCI
3
b) natrijum-tetraborata, Na
2
B
4
0
7
@odonik-peroksida, H
2
0
2
@
, e) olovo(ll)-hlorida, PbCI
2
f) barijum-sulfata, BaS0
4
Odredite pomocu hemijske ekvivalenclje potrebnu kolicinu (molove)
jedinjenja da bi se dobio 1 mol pojedinih elemenata:
_ ZnS0
4
c) amonljaka, NH
3
KCI0
3
@)Patrijum-aluminljum-sulfata, AI(S0
4
)
2
( 7:1 O)Pomocu hemijske ekvivalenclje odredite molove kristalne vode i
'-.___./ atomskih grupa u 1 molu:
a) natrljum-karbonata, Na
2
C0
3
1 0 H
2
0
@ amonijum-sulfata, (NH
4
hS0
4
@trovo(ll)-acetata, Pb(C
2
H
3
0
2
h
@);bakar(ll)-sulfata, CuS0
4
, 5 H
2
0
7.11. lzrazite hemijskom ekvivalencijom molove pojedlnih oksida u
1 molu:
9} ortoklasa, KAISi
3
0
8
Na
2
AI
2
Si
3
0
10
, 2 H20
@)anortita, CaAI
2
SI
2
0
8
d) leucita, KAISi
2
0
6
te napisite formula navedenih mlnerala u obliku visestrukih okslda.
7.12. Odredite molove pojedinlh sullida u 1 molu natrljum-tioantimonata,
Na
3
SbS
3
, te napisite njegovu formulu u obliku visestrukog sulfida.
Rjesenja:
7 .8. a) CaCI
2
,: Ca,: 2CI
1
mol 1 mol 2 mol
" " "
b) Na
2
B
4
0
7
=2Na= 48 = 70 iii 7/20
2
1
mol 2 mol 4 mol 7 mol
712
mol
c) FeCI
3
,: Fe ,:3CI
!mol 1mol 3mol
" "
d) H
2
0
2
=2H=20
1
mol 2 mal 2 mol
109
' '
e) PbCI
2
= Pb =CI
2
1 mol
1
mol 1 mol
f)

S
1mol lmol 1mol 4 mol
' '
0 ZnS0
4
7.9. a) Zn =ZnS0
4
S =ZnS0
4
1mol tmol lmol 1mol 1 mol 1/4 mol
' '
'
b) K =KCI0
3
1mol 1mol
Cl =KCI0
3
1mol lmol
0 =1/3 KCI0
3
1 mal 1/3 mol
'
'
c) N =NH
3
lmol lmol
H =1/3 NH
3
lmol 1/3mol
d) Na,:NaAI(S0
4
)
2
1mol lmol
AI

)
2
1mol 1mol
s ,:112 NaAI(SOJ
2
1mol 1/2 mol
0 NaAI(S04)
2
1
mol 1/6 mol
'
h
7.10. a) 10 H
2
0=Na
2
C0
3
10 H
2
0 C0
3
=Na
2
C0
3
1 o H
2
0
tO mol 1 mol !mol !mol
b) 2 NH
4
;,(NH
4
)
2
804 so4

2mol !mol lrnol 1mol
c) 2(C
2
H
3
0
2
),:Pb(C2H
3
02 )
2
2mol 1mol
' '
d) 5 H
2
0=CuS0
4
5 H
2
0 S0
4
=CuS0
4
. 5 H
2
0
5mo\ lmol 1mol 1mol
7.11. a) KAISi
3
0
8
,:1/2

Al
2
0
3
Si0
2
, K
2
0 Al
2
0
3
6 Si0
2
1 mol 112 mol 112 mol 3 mol '
b) Na
2
AI
2
Si
3
0
10
2

Si0
2
,:2 H
2
0
I mol lmol 1mol 3 mol 2mol
Na
2
0 Al
2
0
3
3 SI0
2
2 H
2
0
c) CaAI
2
Si
2
0
8
,:CaO,:AI
2
0
3
,:2 Si0
2
, CaO Al
2
0
3
2 Si0
2
1mol I mol lmol 2 mol
d) KAISi
2
0
6
K
2
0,:1/2 Al
2
0
3
Si0
2
, K
2
0 Al
2
0
3
4 SI0
2
1 mol 1/2 mol 1/2 mol 2 mol
7.12. Na
3
SbS
3
,:3/2 Na
2
S,:1/2 Sb
2
S
3
, 3 Na
2
S Sb
2
S
3
1 mol 3/2 mol 112 mol
110
Jedinicni odnos
Na osnovu kvantitativnog znacenja hemljske formule mogu se
racunatl jedinicnl odnosl, kojl se deflnisu na slijedeci nacin:
1) Ako se ogranicimo na hemijska jedinjenja I smjese, moze se
reci da jedinicni odnos daje masu posmatranog sastojka u
jedinicnoj kolicini (1 g, 1 kg itd.) smjese iii hemijskog jedinjenja.
Q<1
u
2) Jedinicni odnos daje masu smjese ill hemijskog jedinjenja u
kojem se nalazi jedinicna kolicina (1 g, 1 kg itd.) posmatranog
sastojka. (Pod pojmom sastojak podrazumjeva se prisutni
element, kristalna voda i dr.)
~ >
D
Na primjer: 1 mol CuS0
4
5 H
2
0,:249.69 g
Ako se primjeni jedinicni odnos (1) dobiju se slijedeci ko/icnici:
Cu daje masu bakra u 1 g CuS04 5 HP
CuS0
4
5 H
2
0
9 0
daje masu kiseonika u 1 g CuS04 5 H20
CuS0
4
5 H
2
0
Ako se primijeni jedinicni odnos (2) dobiju se kolicnici:
CuS0
4
5 H
2
0 d . J d' J k J I
1
b k
aJe masu e tnjen a u OJO se na azt g a ra
Cu
CuS04 . 5 H20 d . . d' . . k . . I . 1 k' 'k
- aJe masu JS lnJBnJa u OJOJ se na azt g tseont a
90
U analitickoj hemiji jedinicni odnos se zove stehiometrijski faktor i
omogucava izracunavanje mase zadane komponente, ako je poznata
ukupna masa smjese (iii hemijskog jedinjenja) i obratno. Masa
komponente se dobija mnozenjem jedinicnog odnosa pod (1) sa
zadanom masom smjese U':
m(sastojka) = ij U'
U oznacava ukupnu masu smjese (hemijskog jedinjenja)
0 oznacava masu hemijskog sastojka (kornponente smjese)
U' oznacava zadatu masu smjese (hernijskog jedinjenja)
111
0' oznacava zadatu masu hemijskog sastojka (komponente smjese)
Pomocu jedinlcnog odnosa (2) postavljamo lzraz za izracunavanje
smjese iii hernljskog jedinjenja u kojem se nalazi zadana masa sastojka
0':
rn(smjese iii hem. jedlnjenja) = 0'
Ova dva izraza za izracunavanje mase pojedinih sastojaka iii
uzorka smjese (iii hemijskog jedlnjenja) omogucavaju rjesavanje
zadataka bez uobicajenog postavljanja proporcija. Taka se postize brzina
i preglednost, sto je veoma vazno u slucaju rjesavanja slozenijih
tehnoloskih problema. Primjenicemo ovakav nacin racunanja u
slijedecem primjeru.
Primjer 7.13. 5
Za analizu je pripremljen uzorak natrijum-karbonata. lzracunajte
mase natrljuma, ugljenika i kiseonika koje se nalaze u jednom gramu
natrijum-karbonata.
Baza: 1.0000 g Na
2
C0
3
Mase elemenata racunaju sa na osnovu ekvivalencije
jednacine Q. U'
u
A
Na
2
C0
3
=2 Na
1 mol 2 mol
223.0
1 06.0 g 46.0 9
Masa natrijuma u 1.0000 g Na
2
C0
3
je:
m
1
Na)
2
Na 1.0000 =
2

23

0
g 1.0000 = 0.4340
a
2
C0
3
9
106.0 g g g
Masa ugljenika u 1 .0000 g Na
2
C0
3
:
A
Na
2
C0
3
= C
lmol 1mol
106.0 g 12.0 g
112
(c)
c 12.0 g
m =---1.0000 g =--1.0000 g =0.1132 g
Na
2
C0
3
106.0 g
Masa kiseonika u 1.0000 g Na
2
C0
3
:
N a
2
C
3
~ 3 0
1 mol 3 mol
106.0 g 316.0=48.0 g
m(O) =
3 0
1.0000 g =
3

16

0
9
1.0000 g = 0.4528 g
Na
2
C0
3
1 06.0 g
Na osnovu hemijske ekvivalencije mogu se izracunati i kolicine
natrijum-karbonata u kojima se nalaze jedinicne kolicine natrijuma,
ugljenika i kiseonika koristeci jednacinu E D'.
Masa Na
2
C0
3
u kojoj se nalazi 1.0 g natrijuma je:
m(Na CO ) = Na
2
C0
3
1.0 =
1 06

0
g 1.0 = 2.3
2 3
2 Na g 2 23.0 g g g
Masa Na
2
C0
3
u kojoj se nalazi 1.0 g ugljenika je:
(N Co )
Na
2
C0
3
106.0 g
m a
2 3
= ----1.0 g = --- 1.0 g = 8.8 g
c 12.0 g
Masa Na
2
C0
3
u kojoj se nalazi 1.0 g kiseonika je:
(N Co )
_ Na
2
C0
3
1 0
_ 106.0 g
1 0
_
2 2 m a2 3 - ---. g- . . g - . g
30 316.0g
Na osnovu poznatog jedinicnog odnosa (stehiometrijskog faktora)
maze se racunati bilo koji odnos tj. kolicina sastojka u bllo kojoj kolicini
hemijskog jedinjenja (smjese) kao i kolicina hemijskog jedinjen]a
(smjese) u kojima se nalazi odreaena kolicina sastojka.
Tako se, kolicina natrijuma sadrzanog u 5.0 g Na
2
C0
3
racuna
mnozenjem kolicine natrijuma sadrzanog u 1.0 g Na
2
C0
3
sa zadanom
masom Na
2
C0
3
:
( )
2 Na ( ) 2 23.0 g
m Na = m Na
2
C0
3
= 5.0 g = 2.2 g
Na
2
C0
3
106.0 g
Primjenili smo relaciju: m(sastojka) = D U'.
113
Masa Na
2
C0
3
u kojoj se nalazi 3.0 g natrijuma racuna se:
,, ) Na CO ( ) 106.0 g

=
2 3
m Na = 3.0 g = 6.91 g,
2Na 223.0g
odnosno racuna se prema relaciji: m(hemijskog jedinjenja) = E D'.
Uputstvo za rjesavanje zadataka
Prilikom rjesavanja zadataka u hemiji !reba se pridrzavati
slijedeceg redoslijeda:
1. Treba odabrati bazu
2. Nacrtati semu zadatka
3. Postaviti hemijske ekvivalencije iii jednacine hemijskih reakcija
4. lzvrsiti izracunavanja koja se zadatkom traze
5. Provjeriti dobijene rezultate
Navedeni redoslijed u vecini slucajeva omogucava jednostavnije
rjesavanje zadataka.
1. Za bazu se obicno uzima masa supstance na koju se odnose
sva pojedinacna izracunavanja, a u vecini sluca]eva i konacno
rjesenje zadatka. Baza je u najvecem broju slucajeva odreaena
samim zadatkom iii se u izuzetnim slucajevima mora odabrati.
Odabrana baza treba da omogucava sto brze i jednostavnije
rjesenje zadatka.
2. Semom zadatka prikazuje se sazet sadrzaj zadatka na osnovu
materijalne bilanse i kvantitativnih odnosa meau zavisnim
kolicinama supstanci u zadatku. To je vizuelni prikaz problema.
Kada se rjesava]u zadaci koji se odnose samo na hemi]ska
jedinjenja i smjese, sema se prikazuje u obliku paralelograma u
ko]em se radl preglednosti pojedini sasto]cl prikazuju kao
odijeljene faze. U semu unosimo zadane podatke i trazene
velicine koje se oznacavaju upitnikom. Simboli elemenata i
hemijske formula jedinjenja imaju u ovim semama uglavnom
kvalitativno znacenje.
Kod izracunavanja bilanse materijala hemijskih procesa sema
takoae ima oblik paralelograma i predstavlja izolirani sistem u
kojem se odvijaju hemijske reakcije. U paralelogram upisujemo
iii hemijske ekvivalencije iii hemijske jednacine s podacima o
masenim, hemijskim i zapreminskirn jedinicama. Sa lijeve strane
114
seme iznad strelica koje su usmjerene prema paralelogramu,
navodimo sve supstance koje ulaze u hemijsl<i proces, a na
suprotnoj stranl seme nad strelicama koje pokazuju na desno
sve supstance koje nastaju hemijskom reakcijom.
3. Hemijskom ekvivalencijom iii jednacinom hemijske jednacine
prikazuju se kvantitativni odnosi izmeau poznatih i trazenih
kolicina supstance, a na osnovu kojih se racunaju jedinlcni
odnosi. lspod hemijskih simbola I formula u hemijskim
ekvivalencijama i jednacinama hemijskih reakclja uvljek treba
navesti odgovarajuce hemijske jedinice, odnosno masene iii
zapremlnske jedinice supstanci.
Hemljske ekvivalencije pisu se tako da se vidl koliko molova
neke supstance dolazi na 1 mol one supstance cija masa je
zadana. Ako je na primjer, zadana masa supstance A, a trazi se
masa (iii kolicina) supstance B (njihove molske mase su M(A) i
M(B)) ekvlvalenciju pisemo u obliku
'
A= kB
1mol kmol
MAg I<Ma g
4. Na osnovu hemijske ekvivalencije iii jednacine hemljske reakcije
I jedinicnih odnosa izracunavaju se kolicine koje se traze
zadatkom. Pri tome se mora stalno vrsitl kontrola pojedinih
racunskih operacija kao i kontrola dobijenih rezultata.
5. Provjera dobijenih rezultata u vecini slucajeva zasniva se na
vazecim zakonitostima. Rjesavanje zadataka u hemijskim
jedinicama u vecini slucajeva je neophodno, kako bi se
provjerila dobijena rjesenja u masenim jedinicama.
lzracunavanje l<vantitativnih odnosa u hemijskim jedinjenjima
i smjesama
lzracunavanje kvantitativnih odnosa izvodi se na osnovu hemijskih
ekvivalencija i odgovarajucih jedinicnih odnosa (stehiometrijskih faktora).
Primjer 7.14.
Koliko gram a vodonika, sumpora i kiseonika ima u 50.0 g H
2
SO,?
Baza: 50.0 g H
2
S0
4
A
H
2
S0
4
=
1 mol
98.1 g
2H = S = 40
2 mol 1 mol 4 mol
21.0=2.0 g 32.1 g g
Mase elemenata u 50.0 g H
2
S0
4
jednake su:
2 H . 2 1.0
m(H)=-- m(H
2
S0
4
)=--50.0 g = 1.0g
H
2
S0
4
98.1
)
s 32.1
rn(s =---rn(H
2
SOJ=-50.0g=16.4g
H
2
S0
4
98.1
40 4-16.0
m(O) = -- rn(H
2
SO
4
) = --50.0 g = 32.6 g
H
2
S0
4
98.1
'#.
0
d
0
Ukupna: so.o g
m(H
2
S0
4
)=rn(H)+m(S)+m(0)=50.0 g
115
50.0 g H
2
S04
m(H}=? g
m(S)=? g
m(O)=? g
Rezultat je dabar pasta je zbir masa pajedinih elernenata jednak
masi zadane surnparne kiseline.
Zadatak se maze rjesavati i u hemijskim jedinicarna:
Baza: 50.0 g H
2
S0
4
, adnasna kolicina H
2
S0
4
n(H SO ) = rn(H
2
SO
4
) =
50

0
g = 0.51 0 mol
2 4
M(H
2
80
4
) 98.1 g I mol
Na osnavu ekvivalenclje dabiju se kalicine:
n(H) = 2 0.510 mol= 1.02 mol
n(S) = 1 0.510 mol= 0.510 mol
n(O)= 4 0.510 mol= 2.04 mol
Prirnjer 7 .15.
lzracunajte rnasu NaCI u kojaj se nalazi 25.0 g natrijuma.
Baza: 25.0 g natrijurna
Na
1 mol 1 mol
23.0 g 58.5 g
r1 ) NaCI r, ) 58.5
m\NaCI = --. rn\Na =-. 25.0 g = 63.6 g
Na 23.0
116
U hemijskim jedinicama:
n(Na) = m(Na) =
25

0
9
= 1.09 mol
M(Na) 23.0 g/mol
n(NaCI) = 1 1 .09 mol = 1.09 mol
m(NaCI) = n(NaCI) M(NaCI) = 1.09 mol 58.5 _jL_ = 63.8 g'
mol
Primjer 7.16.
lzracunajte koliko se grama CaO maze dobiti termickim
razlaganjem 120.0 g CaC0
3

Baza: 120.0 g CaC0
3
'
CaC0
3
=CaO
1mol 1mol
100.1g 56.1g
( )
CaO ( ) 56.1
mCaO =---mCaC0
3
=--120.0g=67.3g
CaC0
3
100.1
('_,,

lzracunajte ukupnu masu kalcijuma u 250.0 g smjese GaO i
odnosu 2:1.
Baza: 250.0 g smjese CaO I CaC
2
u odnosu 2:1
'
CaO= Ca
1mol 1 mol
56.1 g 40.1 g
250.0 g smjese
'
CaO

{
CaC
2
m(Ca)=?
CaC
2
Ca
1 mol 1 mol
64.1 g 40.1 g
m(CaO)=?
B
--.. m(CaC
2
)=?
I m(Ca)? J
Razllka u masl NaCI racunalol preko hemiJsklh jedlnica naslala je zbog zaokruzlvanja brojeva.
- - ---------------
Sastav smjese:
rn(CaO) = 250.0 166.7 g
3
m(CaC
2
)= 250.0 g . .:!.(iii 250.0 g -166.7 g)= 83.3 g
3
m(Ca)=
40

1
. m(CaO)+
40

1
rn(CaC
2
)= 119 g + 52.1 g = 171 g
56.1 64.1 '-- ____ ,_,
Primjer 7 .18.

117
Analizorn jedne legure koja se sastoji od zlata i srebra ustanovljeno
je da uzorak od 7.75 g sadrzi 3.75 g zlata, a ostatak cini srebro.
lzracunajte:
a) masu zlata i srebra u 1.00 g legure;
b) masu legure u kojoj se nalazi 1.00 g zlata;
c) masu srebra kojeg treba dodati na 1.00 g zlata pri proizvodnji
legure.
d) rnase pojedinih metala u 150.00 g legure.
Baza: 7.75 g legure
a) Masa Ag u legurije:
m(Ag) = m(legure) - m(Au)
m(Ag)= 7.75 g- 3.75 g = 4.00 g
Mase pojedinih metala u 1.00 g legure racunaju se prema jednacini
za jedinicni odnos pod (1 ):
m(Au)=
3

75
9
-1.00 g = 0.484 g
7.75 g
( )
4.00 g
m Ag = ---. 1.00 g = 0.516 g
7.75 g
Sabiranjem masa oba sastojka legure provjeravamo da li je primjer
pravilno rijesen:
m(legure) = m(Ag) + m(Au)
rn(legure) = 0.516 g + 0.484 g = 1.000 g
118
7.75 g Jegure
b) Masa Jegure koja sadrzl 1.00 g zlata racuna
se pram a jednacini za jedinicnl odnospod (2):
Au
3.75 g
Ag
?g
m(legure)=
7

75
9
1.00 g = 2.07 g
3.75 g
c) Masa srebra koju treba dodati na 1.00 g zlata
da bi se dobila Jegura zadanog sastava je:
m(Ag)=
4

00
9
1.00 g = 1.067 g
3.75 g
d) Masa zlata i srebra u 150.00 g legure su prema jednacini za
jedinicni odnos pod (1 ):
m(Au)=
3

75
g 150.00 g = 72.58 g
7.75 g
m(Ag) =
4

00
g 150.00 g = T7.42 g
7.75 g
Zbir masa mora biti jednak zadanoj masi Jegure.
Primjer 7.19.
Kolika se masa azota nalazi u 180.00 g smjese sastavljene od
komponenata pomijesanih u naznacenom odnosu:
a) NH
4
N0
3
: NaN0
3
: KN0
3
= 1 : 2: 3
b) Ba(N0
3
)
2
: Sr(N03h = 2: 3
Rjesenje:
a) Baza: 180.00 g smjese NH
4
N0
3
, NaN0
3
i KN0
3
u odnosu
1 : 2: 3
Mase pojedinih komponenata u smjesi racunaju se tako da se
ukupna masa smjese podijeli sa zbirom brojeva u odnosu (za
slucaj pod a) taj bra] je sest jer je 1 +2+3=6) i dobijeni rezultat se
mnozi s brojem koji pojedinoj komponentl u smjesi odgovara u
zadanom odnosu. Taka je u slucaju pod a) potrebno masu
smjese dijeliti sa sest (180.0 g:6 = 30.0 g) pa je:
masa amonijum -nitrata u smjesi jednaka:
m(NH
4
N0
3
)=1 30.0 g = 30.0 g,
masa natrijum-nitrata je:
m(NaN0
3
) = 2 30.0 g = 60.0 g i
119
masa kalijum-nitrata iznosi:
m(KN0
3
) = 3 30.0 g = 90.0 g

2 N
1mol 2 mol
80.04 g 28.0 g

N
1mol 1mol
1011 g 14.0 g

N
, 1mol 1mol
84.99 g 14.0 g
Masa azota u smjesi racuna se na slijedeci nacin Uedinicni odnos
pod 1) omogucava lzracunavanje azota u svakoj od komponenata:
Masa azota u NH
4
N0
3
: rn(N) = _?
8

0
9
30.0 g = 10.49 g
80.04 g
Mas a azota u NaN0
3
: m(N) =
14

0
9
. 60.0 g = 9.88 g
84.99 g
Masa azota u KN0
3
: m(N)=
14

0
9
. 90.0 g = 12.46 g
101.1 g
Masa azota u smjesi: Im(N)=(1 0.49 + 9.88 + 12.46) g = 32.83 g
a) Baza: 180.0 g smjese Ba(N0
3
)
2
I Sr(N0
3
)
2
Mase pojedinih komponenata u smjesi:
m(Ba(N0
3
)
2
) =.?. 180.0 g = 72.0 9
5
m(Sr(N0
3
)
2
) = 180.0 g = 108.0 g
5
Postavljamo hemijsku ekvivalenciju za izracunavanje azota za
svaku komponentu srnjese:
Ba(N0
3
)
2
2 N
1 mol 2 mol
Sr(N0
3
\ 2 N
1 mol 2 mol
261.32 g 28.0 9 211.6 9 28.0 g
Masu azota racunamo iz svake soli posebno:
Masa azota u Ba(N0
3
)
2
: m(N)=
28

0
9
72.0 g = 7.72 g
261.32 g
Masa azota u Sr(N0
3
)
2
: m(N) = _3!\.0
9
. 108.0 g = 14.29 g
211.6 g
Masa azota u smjesi jednaka je zbiru ove dvije vrijednosti:
m(N): 7.72 9 + 14.29 g = 22.01 g
120
Primjer 7.20.
Stamparska legura sadrZi 5.29 kg olova, 2.4'7 kg antimona i 1.48 kg
kalaja. lzracunajte masu:
a) pojedinlh metala u 1 kg legure
b) legure u kojoj se nalazi 1.00 kg svakog metala
c) antimona i kalaja koje treba dodatl na 1.00 kg olova pri
proizvodnjllegure
Baza: Zadane mase metala u leguri
m(legure) = 5.29 kg(Pb) + 2.47 kg(Sb) + 1.48 kg(Sn) = 9.24 kg
a) Mase pojedinih metala u 1.00 kg legure
5.29 kg
m(Pb)=--1.00 kg= 0.573 kg
9.24 kg
2.47 kg
m(Sb)=--1.00 kg= 0.267 kg
9.24 kg
1.48 kg
m(Sn) = -- 1.00 kg = 0.160 kg
9.24 kg
b) Racunamo mase legure u kojoj se nalazi 1.00 kg svakog metala
Masa legure u kojoj se nalazi 1.00 kg olova iznosi:
9.24 kg
m(legure)=--1.00 kg= 1.747 kg
5.29 kg
Masa legure u kojoj se nalazi 1.00 kg antimona iznosi:
9.24 kg
m(legure)= --1.00 kg= 3.74 kg
2.47 kg
Masa legure u kojoj se nalazi 1.00 kg kalaja iznosi:
9.24 kg
m(legure)=--1.00 kg= 6.24 kg
1.48 kg
c) Mase antimona i kalaja koje treba dodati na 1.00 kg olova pri
proizvodnji legure:
2.47 kg
m(Sb) = --1.00 kg= 0.467 kg
5.29 kg
1.48 kg
m(Sn) = --1.00 kg= 0.279 kg
5.29 kg
"' ,.,
r : . ,
11 l >
121
Zadacl
B '"aOooajto mose pojedlolh elemeoat "'
a) 150 g HN0
3
b) 120.2 kg C,
5
H
3
,COOH (palmitinske klseline)
(Rezultat: a) m(H) = 2.4 g, m(N) = 33.3 g, m(O) = 1 14.3 g
v b) m(C) = 90.2 kg, m(H) = 15.0 kg, rn(O} = 15.0 kg)
koliko kilograma pojedinih elemenata ima u 0.600
"--"-Y kmola slijedecih jedinjen]a:
a) Na
2
SiF
6
b) Ag
2
C0
3
(Rezultat:
a) rn(Na) = 27.6 kg, m(Si) = 16.9 kg, m(F} = 68.4 kg
b) rn(Ag) = 129 kg, rn(C) = 7.20 kg, m(O) = 28.8 kg)
7.23. lzracunajte masu Ca
3
(P0
4
}
2
u kojoj se nalazi 185.0 g P
2
0
5

A
Ca
3
(P04)2 = P20s
(Rezultat: m(Ca
3
(P0
4
)z) = 404.3 g)
;t (7.24J a)Sm]esa se sastoji od NaOH:NaN0
3
:NaN0
2
pomijesanih u odnosu j 'A
\_ ./ 8:1 :1. lzracunajte mass po]edinih elernenata u smjesi mase 100 kg. ,;.' :, '
(b\) masu sm]ese koja se
'ifaoH.
{c)) lzracunajte masu KBr u smjesi priprernljenoj od NaBr,
"Ksr0
3
pomijesanih u odnosu 1 :6:2.
(Rezultat:
a) 52.0 kg Na; 42.2 kg 0
2
; 3.68 kg N i 2.0 kg H
b) 33.5 kg smjese

KBr I
j c) 66.7 kg KBr
lzracunajte masu a) pojedinih elemenata u 1.27 mota KMn0
4
,
. '/ b) kalijurn permanganata u kojem se naiazi 0.243 kmola 0.
(Rezultat: a) m(K) = 49.6 g, m(Mn) = 69.8 g, m(O) = 81.3 g
b) m(KMn0
4
) = 9.60 l<g)
122
7.26. lzracunaj masu kalijuma u 250.0 g smjese koja se sastoji od
jednakih dijelova K
2
C0
3
i KN0
3

(Rezultat: m(K) = 119.0 g)
lzracunavanje masenog udjela smjesa i hemijskih jedinjenja
(Procentni sastav smjesa i hemi]sklh jedinjenja)
Kvantltativno sastav smjesa i hemijskih jedinjenja izrazava sa
udjelom, tj. odnosom neke velicine (mase, kolicine, zapremine) za
odreaenu komponentu smjese prema toj veliclni za smjesu svih
komponenata.
Dakle maseni udio ro komponente B je:
m m
ms =-B =-B-
m k
I,ml
ms - masa komponente B
k
1=1
m (iii I,m
1
) - masa smjese, rastvora, hemijskog jedinjenja.
1=1
Maseni udio cesto se izrazava procentom. Procenat predstavlja
masu sastojka u 1 00 dijelova smjese iii hemijskog jedinjenja.
Tada ga oznacavamo m%.
ms% = ~ 100%
Im1
1=1
Dobro je pamtiti ovu jednacinu izrazeno rijecima:
Pr ocenat = (Maseni udio) 1 00% = ~ 1 00% = ~ 1 00%
ukupno U
Zbir procenata svih sastojaka hemijskog jedinjenja (smjese) iznosi
100.0%. Kod racunanja procentnog sastava odstupa se od pravila
racunanja sa pribliznlm brojevima. Procenti svih sastojaka pisu se sa
jednaklm brojem decimala, a broj znacajnih cifara odreauje se prema
sastojku koji u brojnom iznosu procenta ima najmanjl broj decimalnih
mjesta.
Ovdje se prikazuju neki primjeri odreaivanja procentnog sastava
hemijskih jedinjenja i smjesa.
~ ~ 123
(Primjer 7.27. _/)
"---Gor.edite-procentni sastav ]edinjenja koje se sastoji ad 28.0 g
azota, 8.0 g vodonlka, 104.0 g hroma i 112.0 g kiseonika.
Baza: Masa jedinjenja
mUedinjenja) = m(N) + m(H) + m(Cr) + m(O) = 252.0 g
252.0 g jedinjenja
~
0
0
c5
0
m(N), 2B.Og
m(H), 8.0 g
----
m(Cr), 1 04.0 g
m(O), 112.0 g
?%
?%
?%
?%
Sastav hernijskog jedinjenja u procentirna racuna se preko relacije:
ro% = :na 100%
I.m1
1 ~ 1
ro%(N)=
28

09
-100% .................................. 11.1%
252.0 g
ro%(H) = ~ -100% ................................... 3.2%
252.0 g
ro%(Cr)=
104

0
9
100% ................................... 41.3%
252.0 g
ro%(0)=.!.
12

0
9100% ................................... 44.4%
252.0g --
:Ero/% = 1 00.0%
124
Primjer 7.28.
lzracunajte procente pojedlnih elemenata u NaCI.
A
Baza: 1 mol NaCI = 58.5 g
A A
NaCI= Na = Cl
1mol 1mol lmol
58.5 g 23.0 g 35.5 g
Procentni sastav NaCI:
?fl.
0
ci
0
58.5 g NaCI
----
r---__j}?%
m(CI) }
35.5 g ? %
m(Na)
23.0 g
ro%(Na) =
23

0
9
1 00% ................................... 39.3%
58.5 g
ro%(CI) =
35

5
_g. 100% .................................. 60.7%
58.5 g
k.ro/% = 100.0%
Uputstvo za zadatak 7.28. U zadatku kao ovaj gdje baza nije
posebno zadana, baza se mora logicki odabrati. Posto formule imaju
osim kvalitativnog i kvantitativno znacenje (zna se koji elementi ulaze u
sastav jedinjenja ali zna se i koje su to kolicine, odnosno mase
elemenata) opravdano je za bazu odabrati 1 mol susptance ciji se
procentni sastav tfazi.
Primjer 7.29.
Koliki je procenat fosfora u ovim jedinjenjima (koliki je maseni udio
fosfora u ovim jedinjenjima):
a) P20
3
b) PH
3
A
a) Baza: 1 mol P
2
0
3
= 110.0 g
A
P
2
0
3
= 2 P
1 mol 2 mol
110.0 g 231.0 g 62.0 g
Maseni udio fosfora (procenat) je:
w%(P)=m(P)=
62

09
100%=56.4%
Irn
1
110.0 g
'
b) Baza: 1 mol PH
3
= P
1mol 1mol
34.0 9 3LO 9
Maseni udio fosfora (procenat) je:
w%(P)= m(P) =
31

0
9
100% = 91.2%
Im
1
34.0 g
Primjer 7.30.
lzracunaj:
a) koliko iznosi 12.5% od 5.5 kg neke supstance
125
b) koliko predstavlja u procentima masa sastojka od 4.2 g u smjesi
teskoj 8.3 g
a) Baza: 5.5 kg supstance
w% = ~

1 00% m
8
= !.?
5
% 5.5 kg= 0.69 kg
" 100%
L..ml
\ol
b) Baza: Masa sastojka i masa smjese
w%(sastojka) =
4

2
g 1 00% = 50.6%
8.3 g
Uputstvo za zadatak 7.31 . Kod zadatka koji kao ovaj nema zadanu
bazu, a podaci u tekstu zadatka su dati u procentima, za bazu !reba
odabrati 100 dijelova smjese iii hemijskog jedinjenja (znaci 100 g,
100 kg itd.) zato sto procenat predstavlja masu sastojka u 100 dijelova
smjese (jedinjenja) pa u tom slucaju zadani procentl predstavljaju mase
sastojaka.
Primjer 7 .31.
Koliko procenata 80
3
ima u 20%-tnom rastvoru sumporne kiseline?
Baza: 100.0 g 20%-tnog rastvora sumporne kiseline
Masa ciste sumporne kiseline jednaka je:
m(H
2
S0
4
) = 100.0 0.200 = 20.0 g
126
1 00.0 g 20.0%-tnog rastvora
A

H
2
S0
4
=S0
3
1 mol 1 mol
98.1 g 80.1 g
H
2
S0
4
20.0 g
{ } ? %
Masa sumpor(VI)-oksida:
m(S0
3
) u 20.0 g H
2
S0
4
odgovara masi S0
3
koja se nalazi u
100.0 g 20.0%-tnog rastvora:
m(S0
3
)=
80

1
20.0 g = 16.3 g
98.1
Procenti 80
3
u 20.0%-tnom rastvoru sumporne kiseline:
Maseni udio ro(S0
3
)=0.163, a procenat oksida je:
ro%(S0
3
) =

. 1 oo% = 16.3%
Prim!er 7.32.
lzracunajte procenat broma u smjesi koja se sastoj! ad 50.0 g KBr
i 50 g NaBr.
Baza: masa smjese brornida
m(smjese) = 50.0 + 50.0 = 100.0 g
KBr Br
tmol lmol
119.0 g 79.9 g
A
NaBr= Br
1mol 1mol
1 02.9 g 79.9 g
Ukupna masa broma u smjes! jednaka je zbiru masa broma lz KBr
i NaBr:
m(Br)uk. = m(Br)Kar + m(Br)NaBr
Masa broma u KBr: m(Br ksr =
79

9
50.0 g = 33.6 g
119.0
Mas a broma u NaBr: m(Br 1.
8
, =

50.0 g = 38.8 g
127
m(Br)uk = 33.6 g + 38.8 g = 72.4 g; ro%(Br) =
72
.4 1 00% = 72.4%
. 100.0
Primjer 7.33.
lzrazite sastav minerala natrolita, Na
2
Al
2
Si
3
0
10
2 H20
u procentirna pojedinih oksida.
Na
2
Al
2
Si
3
0
10
2 H
2
0;;,Na
2
0;;,Al
2
0
3
;;,3 Si0
2
;;,2 H
2
0
1 mol 1 mol 1 mol 3 mol 2 mol
360.3 62.0g 102.0g 360.1g 2-16.0g
Procentni sastav natrolita:
ro%(Na
2
0)=
62

0
g -100% ......................... 16.3%
380.3 g
ro%(Al
2
0
3
) =
1 02

0
J!. 1 00% ......................... 26.8%
380.3 g
ro%(Si0
2
) =
180

3
9
-100% ........................... 47.4%
380.3 g
ro%(H
2
0) =
36

0
9
1 00% .............................. 9.5%
380.3 g .
Sum a procenata sastojaka je 100.0%.
Primjer 7.34.
Oksidacijom 1.36 g jedinjenja koje se sastoji od fosfora i vodonika
nastaje 3.92 g H
3
P0
4
lzracunajte u procentima sastav tog jedinjenja.
Baza: 1 .36 g tog jedinjenja
Kolicina fosfora i vodonika u jedinjenju jednaka je kolicini fosfora i
vodonika u fosfornoj kiselini, te se na osnovu poznate mase fosforne
kiseline racunaju mase fosfora i vodonlka.
1.36 g jedinjenja
h h
H
3
P0
4
= P = 3 H
1 mol
1
mol 3 mol
96.0g J1.0g 31.0g=3.0g
m(H) }'%
:(:) } .
?g ? %
128
Mass elemenata u fosfornoj kiselini su:
()
31.0g l ) 31.0g
mP =----m,H
3
P0
4
=--3.92g=1.24g
98.0 g 98.0 g
m(H)=
3
"
1

0
9.m(H
3
P0
4
)=
3

09
-3.92g= 0.12g
98.0 g 98.0 g --
Em(H, P) = 1.36 g jedinjenja
Procentni sastav jedinjenja:
ro%(P)=
1

24
g -100% ................................... 91.2%
1.36 g
ro%(H) =
0

12
9
1 00%
1.36 g
Primjer 7.35.
8.8%
100.0%
Sfalerit se u prirodi javlja u obliku minerala mjesanca (Zn, Fe)S.
Analizom uzorka sfalerita naaeno je 84.3% cink-sulfida. Odredite
procente prisutnih elemenata u sfaleritu.
Baza: 100.0 g sfalerita sa 84.3% clnk-sulfida
Kako je za bazu odabrana kolicina od 1 00.0 g sfalerita, kolicine
prisutnih elemenata u 100.0 g sfalerita predstavljaju njihove procente.
m(ZnS) = 100.0 g 0.843 = 84.3 g
m(FeS) = 100.0 g 84.3 = 15.7 g
Na osnovu masa ZnS i FeS mogu se izracunatl mase Zn i Fe u
sfaleritu.
ZnS Zn ;, S
1 mol 1 mol 1 mol
97.5 g 65.4 g 32.1 g
' '
FeS = Fe = S
1 mol 1 mol 1 mol
87.9 g 55.8 g 32.1 g
m(Zn) =
65
.4 . 84.3 g = 56.5 g iz cink(ll)- sulfida
97.5
m(Fe) =
55

8
. 15.7 g = 1 0. 0 g iz zeljezo(il)- sulfida
87.9
m(S)= m(sfalerita)-[m(Zn)+m(Fe)] = 100.0 g-(56.5+10.0) g = 33.5 g
iii
m(S)=
32

1
. 84.3 g +
32
.:.:!..15.7 g = 27.8 g + 5.73 g = 33.5 g
97.5 87.9
Procentni sastav sfalerita jednak je:
oo%(Zn) =

9
1 00%
100 g
56.5%
oo%(Fe)=
10

0
9
100% ................................. 10.0%
100 g
.................................. 33.5%
:Eoo% "' 1 00.0%
Primjer 7.36.
129
Rastvaranjem 15.9 g legure koja se sastoji od cinka i aluminijuma
dobijeno je 0.688 g vodonika. lzracunajte sastav legure u procentima.
Zadatak se rnoze rijesiti algebarski, postavljanjem bilansi masa
legure i vodonika.
1. Bilansa mase legure: m(Zn, AI) "' m(Zn) + m(AI) "' 15.9 g
2. Bilansa mase vodonika: m (H) "' m(Hlzn+ m(H)A
1
"' 0.688 g
Kolicine vodonika koje se oslobode rastvaranjem cinka, odnosno
aluminijuma iz legure racunaju se iz odnosa:
Zn:, 2 H
1 mol 2 mal
65.4 g 21.0 g " 2.0 g
m(H)z" =

m(Zn)
AI:, 3H
lmol 3mol
27.0g 31.0g=3.0g
m(H)A
1
= m(AI)
27.0
lz bilanse mase legure rnoze se izraziti masa cinka:
m(Zn) "' 15.9 - m(AI)
Poslije supstitucije masa m(H)z" i m(H)A
1
kao i m(Zn) u bilansnu
jednacinu za masu vodonika, dobije se:
.. m(AI)= 0.688 g
65.4 27.0
m(AI) "'2.51 g, a m(Zn)"' 15.9 g- 2.51 g"' 13.4 g
130
Procentni sastav legure je:
oo%(Zn)=
13
.4 100% = 84.3% i oo%(AI)=
2

51
9
100% = 15.7%
15.9 g 15.9 g
Primjer 7.37.
Za anallzu smjese hemijski cistih kalcijum-karbonata i
stroncijum-karbonata bilo je uzeto 0.9425 g uzorka i podvrgnuto zarenju.
Masa zarenog ostatka koji je sadrzavao GaO i SrO iznosila je 0.6002 g.
lzracunajte procentni sastav analizirane smjese.
M(CaC0
3
} = 100.1 g/mol
M(C0
2
) = 44.0 g/mol
M(SrO) = 103.6 g/mol
M(CaO) = 56.1 g/mol
M(SrC0
3
) = 147.6 g/mol
Baza: 0.9425 g smjese cistih karbonata
A A A A
CaCo
3
=Ca0=C0
2
1 mol 1 mol
SrC0
3
= SrO = C0
2
1 mol 1 mol
100.0 g 56.1 g 147.6 g 103.6 g
1. Bilansa mase karbonata je:
x(CaC0
3
) + y(SrC0
3
) = 0.9425 g
x = masa kalcijum-karbonata,
y = masa stroncijum-karbonata.
2. Bilansa mase oksida je:
GaO SrO 56.1 103.6
---X+-- y = 0.6002 g =--X+-- y
CaC0
3
SrC0
3
100.1 147.6
0.560x + 0.702y = 0.6002 g
0.560x = 0.6002- 0.702y
X = 1.07 - 1 .254y
Supstitucijom u jednacinu (1) dobijamo:
1.07 - 1.254y + y = 0.9425 g
0.1275 = 0.254y
y = 0.502 g
X = 1.07 - 1.254 0.502
X= 1.07 - 0.629 = 0.440 Q
x= m(CaC0
3
)
m(CaC0
3
) = 0.440 9
m(SrC0
3
) = 0.502 9
Maseni udjeli soli u smjesi su:
w(CaCO )= 0.4
4
0
9
= 0.467
3
0.9425 g
w(SrCO ) =
0

502
g = 0.533
3
0.9425 g
Primjer 7.38.
131
w%=46.7%
W%= 53.3%
Analizom srebro-hlorida koji sadrzi malu kolicinu srebro-bromida
nadeno je 74.96% srebra. lzracunati procentni sadrzaj svake ad ovih soli
u smjesi.
M(AgCI)= 143.4 g/mol M(Ag)= 107.9 g/mol M(Br)= 79.9 g/mol
M(CI)= 35.5 g/mol M(AgBr)= 187.8 g/mol
Baza: 100.0 g analiziranog srebro-hlorida
Masa srebra u anallziranom uzorku je 74.96 g (odgovara procentu
srebra u uzorku).
h
AgCI= Ag
1mol 1mol
143.4 g 107.9 g
1) Bilans a mase soli:
xg(AgCI) + yg(AgBr) = 1 00.0 g
2) Bllansa mase srebra:
1 0 7 ~ X+ 107.9. y =
74
.
96
g
143.4 187.8
0.752x + 0.575y = 74.96 g
X= 99.68- 0.765y
lz jednacina (1) I (2) slijedi:
h
AgBr= Ag
1mol 1mol
187.8g 107.9g
99.68- 0.765y + y = 100.0
0.235y = 0.32
y = 1 .362 g AgBr
rn(AgCI) = 98.64 g = x
"132
ro%(AgCI)=
98

64
i!.100% = 98.64%
100 g
m%(AgBr) = 1.36%
Primjer 7.39.
Koju kolicinu smjese koja se sastoji iz 75.0% NaCI i 25.0% KCI
treba uzeti za analizu da bi proba sadrzavala 0.250 g hlora?
M(NaCI) = 58.5 g/mol M(KCI) = 74.6 g/mol M(CI) = 35.5 g/mol
Baza: 100.0 g smjese
m(NaCI) = 100 0.750 = 75.0 g
m(KCI) = 25.0 g (mase odgovaraju procentima u uzorku)
A
NaCI;, Cl KCI = Cl
1 mal 1 mol
58.5 g 35.5 g
1 mol 1 mol
74.6 g 35.5 g
Masa hlora u 1 00.0 g smjese racuna se iz ekvivalencije za obje
soli NaCI i KCI:
m(CI) =
5
~ 75.0 g +
35

5
25.0 g = 57.4 g
58.5 74.0
Masa smjese koja sadrzi 0.250 g hlora (relacija D') je:
m(smjese) =
100
9
. 0.250 g = 0.436 g
57.4 g
Primjer 7.40.
Koliko treba izmjeriti materije koja sadrzi 4% fosfora da bi se kao
rezultat analize dobilo 0.1562 g Mg
2
P
2
0
7
?
M(P) = 31.0 g/mol M(Mg
2
P
2
0
7
) = 222.6 g/mol
Baza: 0.1562 g Mg
2
P
2
0
7
Mg
2
P
2
0
7
;, 2 P
1 mol 2 mol
222.6 g 2-31.0 g = 62.0 g
Masa fosfora u 0.1562 g Mg
2
P
2
0
7
je:
m(P)=
62

0
g 0.1562 g = 0.0435 g
222.6 g
Masa materije koja sadrzi 4% fosfora je:
m(materije) =
00
0.0435 g = 1.0875 g
4
Primjer 7.41.
133
Koliko treba lzmjeriti kamenog uglja koji sadrzi 0.75% sumpora da
bi se poslije odgovarajuce obrade i talozenja barijum-sulfata dobilo 0.2 g
BaS0
4
?
M(S) = 32.1 g/rnol M(BaS0
4
) = 233.4 g/rnol
Baza: 0.2 g BaS0
4
Masa sumpora je:
Masa uglja je:
Prirnjer 7.42.
BaS0
4
S
1mol 1mol
233.4g 32.1 g
( )
32.1 g
rn S =-- 0.2 g = 0.0274 g
233.4 g
rn(uglja) =_!.QQ.. 0.275 g = 3.65 g
0.75
Koliko treba izrnjeriti pirita koji sadrzi 52.5% sumpora da bi se
poslije odgovarajuce obrade i dopunjavanja rastvora u mjernom sudu do
500 cm
3
I taiozenja sulfatnog jon a iz 1 00 cm
3
ovog rastvora dobilo
0.4955 g BaS0
4
?
M(S) = 32.1 g/mol M(BaS0
4
) = 233,4 g/mol
Baza: 0.4955 g BaS0
4
BaS0
4
S
1mol 1mol
233.4g 32.1g
Mas a sumpora u 100 cm
3
rastvora je:
m(S) =
32

1
9
. 0.4955 g = 0.0681 g
. 233.4g
Masa sumpora u 500 cm
3
rastvora je:
rn(S) = 0.0681 g 5 = 0.3405 g
134
Masa pirita koja sadrzi ovu masu sumpora je:
m(pirita) =
100
0
Oo3405 g = Oo6486 g
52.5
Primjer 7.430
Neki gasoviti ugljikovodonik spaljivanjem daje 13.2 g C0
2
702 g H
2
0. lzracunajte procentni sastav ugljikovodonika?
Baza: masa ugljikovodonika
13.2 g C0
2
7 9 ugljikovodonika
l % /
..-- HO ""
g % ""
I C"CO, I
7.2 g H
2
0
I H>i H,O I
Uputstvo:
Spaljivanjem je sav ugljenik presao u C0
2
, a sav vodonik se vezao
u vodu. Preko ekvivalencije treba naci mase C iz C0
2
i H iz H
2
0, a njihov
zbir odgovara masi ugljikovodonika.

C
1mol 1mol
44o0g l2o0g
A
H
2
0=2 H
1mol 2 mol
1800 g 2o0 g
Masa C (iz C0
2
): m(C)=
12

0
o13o2g=3.6g
44.0
Masa H (iz vade): m(H) = .3.:9__
0
7.2 g = 0.8 g
18.0
Masa ugljikovodonika: m(CxHy) = 306 g + 008 g = 4.4 g
Procentni sastav ugljikovodonika je;
co%( C)=

g
0
100% = 81.8%
404 g
co%(H)=
0

8
g
0
100% = 18.2%
4.4 g
~ t ~
135
Zadacl
~ ::Jizracunajte procente pojedinih elemenata u jedinjenju koje se
C/ sastoji od 2.06 g Ca, 1.24 g C I 3.30 g 0.
(Rezultat: 31.21% Ca, 18.79% c i 50.00% 0)
7.45. Odredite procente pojedinih elemenata u jedinjenjima: H
3
P0
4
Ca80
4

(Rezultat: H
3
P0
4
: 3.06% H: 31.63% P: 65.31 % 0;
Ca80
4
: 29.4% Ca: 23.6% S; 47.0% 0)
7.46. Koliko procenata kristalne vade irna u kainitu KMgCI(S0
4
) 3 H
2
0.
(Rezultat: 21. 7%}
):, 7.47. Srnjesa kalcijum-oksida i kalcljum-karbonata pri zarenju gubi 15.0%
svoje mase. lzracunajte koliko procenata kalcijum-karbonata, i
koliko procenata kalcijum-oksida sadrzi ova srnjesa.
CaC0
3
{s) = CaO{s) + C0
2
(g)
(Rezultat: 34.12% CaC0
3
, 65.88% GaO}
7.48. lzracunajte masu kalcijum-oksida ko]a se moze dobiti
zagrijavanjem 100.0 kg sirovine koja sadrzi 90.0% CaC0
3

(Rezultat: 50.4 kg)
7.49. lzracunajte procente azota i azot(ll)-oksida u 20.0%-tnoj azotnoj
~ kiselini.
~
zultat: 4.44% N; 9.52% NO)
iko ugljena sa 12.5% pepela treba spaliti da se dobije 2.5 t
pepela?
(Rezultat: 20 t)
7.51. lzracunajte koliko je procentan rastvor ako je u 55.0 g rastvora
rastvoreno 5.5 g NaCI.
(Rezultat: 1 0.0%)
7.52. lzracunajte koliko je procentan rastvor secera ako je u 200.0 g vode
rastvoreno 20.0 g secera.
(Rezultat: 9.1%)
7.53. lzracunajte procente pojedinih elemenata u smjesi koja se sastoji
od 50.0% KCI i 50.0% BaCI
2

(Rezultat: 40.8% Cl, 33.0% Ba i 26.2% K)
136
7.54. Koliko procenata pojedinih elemenata ima u smjesi sastava
Na
2
S0
4
: CaS0
4
= 3 : 1.
(Rezultat: 45.5% 0, 24.3% Na, 22.8% S i 7.4% Ca)
7.55. Koliko procenata FeS
2
se nalazi u piritu koji sadrzi 42.5% S?
'l .-, "
(Rezultat: 98.1% FeS
2
) /. - -
7.56. Koliko procenata FeAsS se nalazi u arsenopiritu koji sadrzi 30.0%
Fe?
(Rezultat: 87.5% FeAsS)
7.57. lzracunajte procente ZnS i FeS u sfaleritu koji sadrzi 34.0% S.
(Rezultat: 66.67% ZnS, 33.33% FeS)
7.58. Nakon rastvaranja, talozenja i zarenja od 0.5124 g krecnjaka
dobijeno je 0.2182 g GaO I 0.0134 g Mg
2
P
2
0
7
lzracunajte
procentni sadrzaj CaC0
3
i MgC0
3
u lspitanom uzorku krecnjaka.
1
V (Rezultat: 76.1% CaC0
3
, 1.95% MgC0
3
)
0 ~ lzracunajte procente bezvodne soli u rastvoru kojl se dobije
. :'J rastvaranjem 10.0 g MgCI
2
6 H
2
0 u 100.0 g vode.
(Rezultat: 4.18% MgCI
2
)
7.60. lzracunajte procentnu koncentraclju rastvorene materije u
pocetnom rastvoru, ako se dodavanjem 5.0 kg vade u 10.0 kg
:>
1
rastvora natrijum-hidroksida dobije 5.0%-tni rastvor.
A(Rezultat: 7.5%)
~ . 6 1 . oznato je da masa krvi iznosi 7% mase organizma covjeka.
Nakon spal]ivanja 32 g krvi dobijeno je 0.33 g pepela.
Eksperimentalno je utvn'ieno da 150 mg pepela sadrzi 16 mg Fe.
Koliko mg Fe sadrzi krv covjeka mase 80 kg.
(Rezultat: 6.16 g)
7.62. Neka djelomicno osusena glina sadrzavala je 7.3% vlage i 27.5%
Al
2
0
3
Koliko procenata Al
2
0
3
ce bitl u glini ako procenat vlage u
glini poraste na 12.3%?
(Rezultat: 26.0%)
7.63. Koliko treba izmjeriti bronze koja sadrzl 1.10% Sn da bi se pri
odreoivanju Sn kao rezultat analize dobllo 0.1515 g SnS0
4
?
(Rezultat: 7.6109 g)
137
7.64. U rastvoru cistog K
2
80
4
naaeno je 0.1486 g 80/--jona. U istom
tom rastvoru odreaivan je i kalijum, kojl je talozen i mjeren u obliku
KCI0
4
Kolika treba da buds masa taloga KCIO,?
f' ..
;.:.. ---\
7.65)
'. _ .. f
K
2
S0
4
~ SO/- ~ 2K ~ 2KCIO,
(Rezultat: m(KCI0
4
) = 0.4316 g)
Smjesa kalcijum-oksida i kalcijum-karbonata pri zarenju gubi
9.0% svoje rnase. lzracunajte kollko procenata kalcijum-
-karbonata i koliko procenata kalcijum-oksida sadrzi ova smjesa.
CaC0
3
(s) = CaO(s) + C0
2
(g)
(Rezultat: 20.5% CaC0
3
; 79.5% CaO)
7.66. Analizom nekog biljnog materijala iz 520 g suvog uzorka
elementarnom anallzom naaeno je 0.68 g CaO. Koliko procenata
Ca ima u uzorku biljnog materijala?
(Rezultat: 0.094% Ca)
7.67. Pri analizi kamenog ugljena bilo je nadeno 2.12% vade; 5.98%
pepela i 0.81% surnpora. Koliko se procenata pepela i procenata
sumpora nalazi u apsolutno suvom uzorku?
(Rezultat: 6.11 % pepela; 0.83% S)
7.68. Za odredivanje alurnlnijuma iz legure odmjereno je 0.8105 g
uzorka. Poslije odgovarajuce abrade aluminijum je istalozen kao
AI(OHh, a zatim je talog zaren i kao rezultat dobijeno je 0.5008 g
Al
2
0
3
lzracunajte procente AI u legurl.
(Rezultat: 32.7% AI)
7.69. Pri analizi magnezljum-karbonata nadeno je 18.57% Mg i 40.25%
kristalne vade. Koliko se procenata Mg nalazi u apsolutno suvom
uzorku?
"\)
: : . ; ~
v
(Rezultat: 31.08% Mg)
Pri analizi natrijum-hromata naaeno je 14.81% Cr I 51.94%
kristalne vade. Koliko se procenata Cr nalazi u apsolutno suvom
uzorku?
(Rezultat: 30.82% Cr)
7.71. lz uzorka od 0.8532 g mesinga koji se sastoji od bakra, kalaja i
cinka analizorn je dobijeno 0.7101 g CuCNS i 0.0484 g Sn0
2

lzracuna}te procentni sastav analiziranog mesinga.
(Rezultat: 43.46% Cu; 4.46% Sn; 52.08% Zn)
138
7.72. Koju kolicinu smjese koja se sastoji iz 75% NaCI i 25% KCI treba
uzeti za analizu da bi proba sadrzavala 1.25 g hlora?
(Rezultat: 2.1777 g smjese)
773. Koliko treba izmjeriti smjese, koja se sastoji iz 32% Na
2
S0
4
i 68%
K
2
S0
4
, za anallzu na sadrzaj sulfata da masa zarenog ostatka ne
bi bila veca od 0.2 g BaS0
4
?
(Rezultat: 0.1393 g BaS0
4
)
7.74. 0.450 g vlaznog natrijum-hlorlda rastvoreno je u vodi. Za talozenje
hlora iz tog rastvora upotrebljeno je 0.980 g srebro-nitrata.
lzracunajte procente H
2
0 u uzorku natrijum-hlorida.
-"'f) NaCI + AgN0
3
=AgCI.I- + NaN0
3
8
(Rezultat: 25.1% H
2
0)
Prosjecna masa covjecijeg kostura iznosi 12 kg. Masem ud1o
neorganske materije je 45%, a od toga na Ca
3
{P0
4
)
2
otpada 85%.
lzracunajte masu foslora koju sadrzlljudski kostur.
(Rezultat: 0.92 kg P)
7.76. Jedna metoda odredivanja molarne mase proteina jeste hemijska
analiza. Hemoglobin sadrzi 0.333% Fe. Kolika je molarna masa
hemoglobina, ako molekula hemoglobina sadrzi 4 atoma Fe?
(Rezultat: M(hemoglobina) = 66890 gmor
1
)
7.77. Analizom natrijum-hlorida koji sadrzi malu kolicinu kalijum-hlorida
nadeno je 58.5% hlora. lzracunajte maseni udio svake od ovlh
soli u smjesi.
Zadatak se maze rijesiti algebarskom metodom postavljanjem
jednacina za bilanse mass:
1. Bilansa mase soli: x g NaCI +Y g KCI = 100.0 g
2. Bilansa mase hlora:
M(Cl) M(CI)
M(NaCI) xgNaCI + M(KCQ ygKCI = 58.5 g
(Rezultat: ro(NaCI) = 0.832; co(KCI) = 0.168)
7.78. Analizom srebro-hlorlda koji sadrzi malu kolicinu srebro-jodlda
nadeno je 75.0% Ag. lzracunajte maseni udio svake od ovih soli u
smjesi.
Zadatak se rjesava analogno zadatku 7.77.
(Rezultat: co(AgCI) = 0.991; ro(AgJ) = 0.009)
139
7.79. Kuhinjska so predviaena za trgovacku namjenu, sastoji se iz
natrijum-hlorida i primjesa-vode i nerastvornog ostatka. Koliko
primjesa ima u soli koja sadrzi 38% Na (cisti natrijum-hlorid sadrzi
39.3% Na).
(Rezultat: 3.31%)
7.80. Poslije analize natrijum-hlorida, koji sadrzi i nesto natrijum-jodida,
nadeno je 39.0% Na. lzracunajte maseni udio svake od ovih soli u
smjesi.
(Rezultat: w(NaCI) = 0.9875; w(NaJ) = 0.012S)
7.81. lz 25 crn
3
mokrace nekog bolesnika istalozeno je sa srebro-
nitratorn 0.7750 g AgCI. lzracunajte koliko natrijurn-hlorida
izbacuje ovaj bolesnik u 1 dm
3
rnokrace, ako sav lstalozeni hlor u
serbro-hloridu police od natrijum-hlorlda.
(Rezultat: 12.6 g NaCI u 1 drn
3
rnokrace)
7 .82. lzmjereno je 2.0122 g oneciscenog uzorka FeCI
3
i rastvoreno u
2SO cm
3
vade. Zatim je otplpetirano SO cm
3
ovog rastvora i
istalozeno zeljezo pomocu NH
4
0H. Poslije filtriranja I zarenja
taloga dobijeno je 0.0972 g Fe
2
0
3
lzracunajte maseni udio FeCI
3
u uzorku.
(Rezultat: w(FeCI
3
) = 0.4906)
7.83. Za analizu je uzeto 50 cm
3
rastvora ZnCI
2
masene koncetracije
y(Zn
2
) = 14.3 gdm-
3
Ova zapremina dopunjena je destilovanom
vodorn do 2SO cm
3
vade. lzracunatl koliko se g Zn
2
P
2
0
7
dobija
poslije talozenja I zarenja ako je za anallzu uzeto so cm
3
ovog
rastvora.
(Rezultat: 0.333 g Zn
2
P
2
0
7
)
7.84. U 2S cm
3
rastvora SbCI
3
nepoznate koncentracije nadeno je O.S g
Sb
2
S
3
lzracunajte koliko se 9 SbCI
3
nalazl u 1 dm
3
toga rastvora.
(Rezultat: 26.9 9 SbCI
3
1 dm
3
rastvora)
7.85. lz uzorka ad 0.2398 g smjese MgSO. 7 H
2
0 i MgCI
2
- 6 H
2
0, koja
sadrzl I neke primjese, poslije od9ovarajuce abrade bilo je
dobijeno 0.1348 g BaS0
4
i 0.1118 9 Mg
2
P
2
0
7
lzracunajte u toj
srnjesl procentni sastav MgS0
4
7 H
2
0 i MgCI
2
6 H
2
0.
(Rezultat: 59.34% M9S047 H
2
0; 36.28% MgCI
2
6 H
2
0)
7 .86. Pri analizi Sb
2
S
3
uzeto je 0.1827 g uzorka. Poslije od9ovarajuce
abrade sav sumpor je preveden u SO/-Jon koji je odreaen u
140
obliku barijum-sulfata i pri cemu je dobijeno 0.3242 g BaS0
4

lzracunajte maseni udio Sb
2
S
3
u analiziranom uzorku.
(Rezultat: ro(Sb
2
S
3
) = 0.862)
7.87. Rastvaranjem 0.2587 g nekog minerala koji sadrzi magnezijum,
sav magnezijum se istalozi kao magnezljum-amonljum-fosfat koji
zarenjem daje 0.1166 g Mg
2
PP
7
Koliko procenata magnezijuma
izrazeng kao MgO lma u mineralu.
(Rezultat: 16.32% MgO)
7.88. lzracunajte procentni sastav oksida koji nastaje reagovanjem
6.2 g fosfora i 8.0 g klseonlka.
(Rezultat: 43.7% P; 56.3% 0)
7.89. Pomjesane su soli Na
2
C0
3
i K
2
C0
3
u odnosu 10:13. lzracunajte
masene udjele elemenata u ovoj smjesi.
(Rezultat: ro(Na) = 0.189 ro(C) = 0.098
ro(K) = 0.320 co(O) = 0.393)
7 .90. lzracunajte:
a) procenat pojedinih elementa u srebro-hloridu aka 4.798 g AgCI
stajanjem na svjetlu izgubi 1.187 g od svoje mase;
b) procenat pojedinih oksida u kalcijum-sulfatu aka 3.296 g
CaS0
4
zarenjem gubi 1 .939 g.
(Rezultat: a) Ag: 75.26% Cl: 24.74%
b) CaO: 41.1"7% 803: 58.83%)
7.91. lzracunajte relativnu molekulsku masu o:-hlorofila koji sadrzi
6.272% azota aka se u njegovoj molekuli nalaze 4 atoma azota.
(Rezultat: 893.5)
7.92. Zagrijavanjem 12.659 g smjese MgS0
4
7 H
2
0 i Na
2
S0
4
10 H20
uklonjena je kristalna voda. Masa preostalih bezvodnih soli
iznosilaje 5.986 g. lzracunajte:
a) sastav smjese hidratisanih soli u procentima
b) sastav dobijene smjese bezvodnih soli u masenim udjelima
(Rezultat:a) ro(MgS0
4
7 HP)=0.6738; ro(Na
2
S0
4
1 OH
2
0)=0.3262
b) ro(MgS0
4
)=0.6960; ro(Na
2
80
4
)=0.3040)
t
\---!
141
~ ~ ~
: ,,7.93. / Smjesa se sastoji iz 52% gasenog kreca, 28% pijeska i 20%
,___/ vade. Koliko procenata pijeska ce biti u smjesl nakon uklan]anja
vade?
(Rezultat: 35%)
7 .94. Odredite procentni sadrzaj vade u biljcl aka je poznato da listovi
sadrze 86%, stablo 80%, a korijen 72% vade. Pri isusivanju
nazemnog dijela blljke (llstovi i stablo) gubitak mase lznosl 82%, a
pri isuslvanju stabla i korijena 78%.
(Rezultal: 80%)
IZRACUNAVANJE EMPIRIJSKE I MOLEKULSKE
FORMULE
Da bi se odredila formula nekom jedinjenju potrebno je prvo izvrsltl
njegovu kvalltativnu analizu tj. odrediti elemente iz kojlh se jedinjenje
sastoji, a zatirn kvantitativnom analizom ustanoviti maseni odnos
elemenata koji se jedine. Najcesce se maseni odnos lzrazava u
procentima. Poznavanje procentnog sastava i relatlvnih atomskih masa
elemenata prisutnih u ispitlvanom jedinjenju omogucava postavljanje
najjednostavnije empirljske formule jedinjenja.
lzracunavanje empirijske formula svodi se na odredivanje njezinih
indeksa, odnosno koeficijenata (na primjer u formularna visestrukih
oksida i hidratisanih soli), a zasniva se na zakonu stalnih odnosa masa
(Proustov zakon) iz kojega slijedi da se odnos molova pojedinlh
elemenata u svakom hemijskom jedlnjenju maze prikazati cijellm
brojevima. Dakle, da bi se pravilno napisala hemljska formula nekog
jedinjenja (odnosno supstance) mora se znati:
1. ad kojih se elemenata sastoji supstanca
2. u kakvom su kolicinskorn odnosu atomi elemenata u toj
supstanci, tj. koliko se aloma svakog pojedinog elementa nalazi
u molekuli te supstance
Ernplrljska formula pokazuje odnos pojedinih elemenata u molekuli
izrazen najmanjim brojcanlm lznosirna. Na primjer: empirijska formula
nekog jedinjenja je CH i pokazuje da su u ovom jedinjenju atorni
ugljenika i vodonika povezani u odnosu 1 :1 - pri tome jos uvijek ne
znamo o kojem jedlnjenju se radi. To znaci da aka poznajemo sastav
jedinjenja (na prirnjer u masenim udjelima - procentu), to jos uvijek nije
142
dovoljno da bi se izracunala molekulska formula ]edinjenja koja moze biti
jednaka empirijskoj formuli ali moze biti i njezin visekratnik. Molekulska
formula hemijskog jedinjenja moze se odrediti samo kada je osim
sastava poznata i molna masa jedinjenja (odredena nekom od metoda).
Eksperimentalno odredena molna masa jedinjenja omogucava da se
nade stvarni odnos aloma u jedinjenju, odnosno da se nade indeks "x" u
empirijskoj formuli koju smo uzeli kao primjer (CH)x
Opsti izraz za racunanje indeksa x (da bi se dobila prava
molekulska formula, a ne samo empirijska) dobija se dijeljenjem
eksperimentalno odredene molarne mase M i molarne mase racunate iz
empirijske formula M' (kada je odnos atoma u formuli najjednostavniji).
M M,
X=-=-
M' M;
M,-relativna molekulska masa jedinjenja utvrdena eksperimentalno
M'-relativna molekulska masa izracunata iz empirijske formula
Na primjer, istu empirijsku formulu CH sa M;= 13.0 imaju eten
(C
2
H
2
) i benzen (C
6
H
6
) ali se na osnovu eksperimentalno odredene
molekulske mase ova dva jedinjenja moze odrediti odgovarajuci indeks,
odnosno visekratnik empirijske formule x i tako dobiti molekulsku formulu
jedinjenja.
Nacini izracunavan]a empirijskih i molekulskih formula hemijskih
jedinjenja pokazani su na slijedecim primjerima.
Primjer 7.93.
Neko jedinjenje sadrzi 1.59% vodonika, 22.24% azota, 76.17%
kiseonika, a 0.939 g ove supstance u gasovitom stanju na 373 K i
98.96 kPa zauzima zapreminu od 468.3 cm
3
Odrediti stvarnu formulu
ovog jedinjenja.
M(H
2
) = 2.0 g/mol
M(N
2
) = 28.0 g/mol
M(0
2
) = 32.0 g/mol
Baza: 1 00.0 g jedinjenja
Sastav jedinjenja: m(H) = 100.0 g 0.0159 = 1.54 g
m(N) = 100.0 g 0.2224 = 22.24 g
m(O) = 100.0 g 0.7617 = 76.17 g
Kolicine pojedinih elemenata:
n(H) =- 1.S
9
9
= 1.59 mol
1.0 g/mol
n(N) = _E-
24
9
= 1.59 mol
14.0 g/mol
n(O)=
76

179
=4.76mol
16.0 g/mol
143
Pretpostavimo da traiena empirijska forrrJUia ima oblik H,Np, gdje
x, y i z predstavljaju trazene indekse u formuli. Brojne vrijednosti indeksa
racunamo preko odnosa molova:
x : y : z = 1.59 mol : 1.59 mol : 4.76 mol
Na osnovu ovih izracunatih molarnih odnosa elemenata u
jedinjenju mozemo napisati formulu u obliku
H1.s9N1.s904.76
Prema zakonu stalnih odnosa masa u formuli treba da nastupaju
sarno cijeli brojevi. Cijele brojeve u indeksirna dobicemo taka da sve
clanove na desnoj strani odnosa podijelimo sa najmanjom velicinom
(1.59 mol). Tom racunskom operacijom najmanji clan odnosa pretvaramo
u cijeli broj najmanje moguce vrijednosti 1, sto odgovara pretpostavci da
se u ernpirijskoj formuli nalazi samo jedan atom tog elementa dakle broj
aloma pojedinih elemenata (N) u jedinjenju svodimo na cijele brojeve.
N(H) : N(N): N(O) = 1.59 mol: 1.59 mol: 4.76 rnol I 1.59 mol
N(H): N(N): N(O)= 1.59 mol: 1.59 mol: 4.76 mol=
1
:
1
:
3
1 .59 mol 1.59 mol 1.59 mol
Brojne vrijednosti indeksa su: X=1, y=1 i Z=3 taka da je
najjednostavnija formula jedinjenja HN0
3

Gasna jednacina sluzi da izracunarno molarnu masu jedinjenja.
m
pV = nRT=-RT
M
M = mRT = 0.939 10-
3
kg 8.314 Nmmoi-
1
K-
1
373 K =
63
_
0
_ _ =
63
_
0
_[__
pV 98.96 1 0
3
Nrn-
2
. 468.3 1 o-s rn
3
kmol mol
M'. x = M => x = = 63.0 g/mol =
1
M' 63.0 g/mol
Stvarna formula je HN0
3
i jednaka je ernpirijskoj formuli.
144
Primjer 7.94.
Neki ugljikovodonik sadrzi 85.6% ugljenika i 14.4% vodonika, a
1 dm
3
toga gasa pri standardnim uslovlma ima masu 1.26 g. lzracunajte
molarnu masu i molekulsku formulu toga ugljikovodonika.
M(C) = 12.0 g/mol
M(H) = 1.0 g/mol
Baza: 100.0 g ugljikovodonika
Sastav ugljikovodonika: m(C} = 100.0 g 0.856 = 85.6 g
m(H) = 100.0g 0.144 = 14.4 g
Empirijska formula ugljikovodonikaje C,Hy:
n(C): n(H)= m(C): m(H)
M(C) M(H)
n(C): n(H)=
85

6
g :
14

4
mol= 7.13 mol: 14.4 mol
12.0 g/mol 1.0 mol
N(C): N(H) = 7.13 mol : 14.4 mol =
1
:
2
7.13 mol 7.13 mol
Empirijska formula je CH
2
M'(CH
2
} = 14.0 g/mol
Racunanje molske mase: M(C.Hy )= = =
1

26
;
n V 1 dm
ve 22.4 dm
3
/mol
m
M(C,Hy) = 28.2 g/mol
Visekratnik (x) empinjske formule je: x =.!:!!. =
28

2
g/mol = 2
M' 14.0 g/mo
Molekulsl<a formula jedinjenja je (CH
2
h=C
2
H
4
Primler 7.95.
Spaljivanjem 0.4322 g organskog jedinjenja priblizne molarne
mase 278 gmor
1
koje se sastoji ad ugljenika, vodonika, fosfora i
kiseonika dobijeno je 1.2303 g C0
2
i 0.2099 g H
2
0. Pri odreaivanju
fosfora dobijeno je iz iste mase jedinjenja 0.1728 g Mg
2
P
2
0
7
Odrediti
stvarnu (molekulsku) formulu organskog jedinjenja.
M(C0
2
} = 44.0 g/mol M(Mg
2
PP
7
) = 222.6 g/mol
M(H
2
0} = 18.0 g/mol M(C) = 12.0 g/mol
M(P) = 31.0 g/mol M(H) = 1.0 g/mol
145
Baza: 0.4322 g organskog jedlnjenja C.HyPzOw

C
1mol 1mol
44.0g 12g
A
H
2
0=2 H
1mol 2 mol
1B.Og 20g
Mg
2
P
2
0
7
;, 2 P
1mol 2mol
222.6 g 2 31.0 g = 62.0 g
Masu ugljenika racunamo iz poznate mass C0
2
m(C0
2
)=1.2303 g:
m(C) =
12

0
1.2303 g = 0.3355 g
44.0
Masu vodonika racunamo iz poznate mase vade, m(HP)=0.2099 g:
m(H) =
2

0
. 0.2099 g = 0.0233 g
18.0
Masu fosfora racunamo lz poznate mase Mg
2
P
2
0
7
,
m(Mg
2
P
2
0
7
) = 0.1728 g:
g = 0.0081 g
222.6
Masa kiseonika racuna se iz razlike do ukupne mase jedinjenja:
m(O)=m(organskog jedinjenja) - [m(C) + m(H) - m(P)] = 0.0253 g
Bro]ne vrijednosti indeksa u formuli racunamo preko odnosa
molova:
n(C): n(H): n(P): n(O)= 0.3355 g : 0.0233 g : 0.0081 g: 0.0253 g
12.0 g/mol 1.0 g/mol 31.0 g 16.0 g/mol
= 0.018 mol: 0.0237 mol: 0.00155 mol: 0.00157 mol
Desnu stranu razmjere dijelimo sa 0.00155 mol:
N(C): N(H): N(P): N(O) = 0.018 : 0.0237 : 0.00155 : _0.00157
0.00155 0.00155 0.00155 0.00155
N(C):N(H):N(P):N(O) = 18 : 15 : 1 :1 = x : y: z : w
Empirijska formula ]edinjenja je C
18
H
15
PO.
, M 278 g/mol
M (C1aH
15
P0)=278 g/mol X = - = = 1
M' 278 g/mol
Stvarna (molekulska) formula jedinjenja je jednaka empiri]skoj.
146
Upute za racunanje zadatl<a 7.95.
Spaljivanjem organskih jedinjenja (reakcija sa kiseonikom) sav
ugljenik iz jedinjenja sagorjevanjem prelazi u ugljenik(IV)-oksid (C0
2
), a
sav vodonik u vodu. Zato se masa ugljenika i vodonika racunaju iz mase
nastalih C0
2
i H
2
0. lsto tako sav fosfor iz organskog jedinjenja vezuje se
u jedinjenje Mg
2
P
2
0
7
Posto organsko jedinjenje sadrzl i kiseonik njegova
masa se odreouje kao razlika mase do ukupne mase organskog
jedinjenja. Zbir masa ugljenika, vodonika i fosfora se posebno racunaju.
Primjer 7.96.
lzracunajte empirijsku formulu jedinjenja koje sadrzi 15.43%
natrijuma, 34.90% hroma, 37.58% kiseonika i 12.09% kristalne vode.
M(Na) = 23.0 g/mol
M(Cr) = 52.0 g/mol
M(O) = 16.0 g/mol
M(H
2
0) = 18.0 g/mol
Baza: 100.0 g jedinjenja [trazena empirijska formula moze se
napisati u obliku Na,CryOz uH
2
0]
Na osnovu odnosa molova iii brojnost atoma u formuli racunaju se
indeksi (x, y, z i u) u formuli ]edinjenja:
x : y : z: u = N(Na) : N(Cr) : N(O): N(H,O)
n(Na) n(Cr): n(O): n(H 0)= m(Na). m(Cr). m(O): m(Hz02

2
M(Na)" M(Cr)" M(O) M(H
2
0)
lndeksi prikazuju odnos atoma (iii atomskih grupa) u hemijskoj
formuli.
Kada je za bazu odabrana masa od 100.0 g jedinjenja tada
procenti predstavljaju mase pojedinih sastojaka.
m(Na) = 15.43 g m(O) = 37.58 g
m(Cr) = 34.90 g m(H,O) = 2.09 g
n(Na)n(Cr)n(O)n(H O) 15.43g . 34.90g . 37.58g . 12.09g

2
23.0 g/mol 52.0 g/mol" 16.0 g/mol 18.0 g/mol
n(Na):n(Cr):n(O):n(H
2
0)=0.6709 moi:0.6712 mol: 2.349 mol: 0.6717 mol
Dijeljenjem clanova na desnoj strani odnosa najmanjom kolicinom
supstance 0.6709 mola dobijemo odnos aloma pojedinih komponenti kao
cijele bojeve. Da bismo mogli izvrsiti zaokruzivanje brojeva desnu stranu
proporcije mnozimo sa dva (zbog greske koja se cini pri zaokruzivanju):
n(Na):n(Cr):n(O):n(H
2
0) = 1.000: 1.000: 3.501 : 1.000/2
= 2.000: 2.000: 7.002: 2.000
x:y:z:u= 2 : 2 : 7 : 2
147
Empirijska formula je Na
2
Cr
2
0
7
2 H
2
0
Aezultat smijemo zaokruziti na cijele brojeve sarno aka razlika do
cijelog broja nije veca od Oo1 (lznirnno Oo2)o Ako to ne mozemo uraditi jer
je razlika veca moramo citav odnos pomnoziti sa odgovarajucim faktorom
da blsmo dobili cijele brojeveo Taj postupak je dozvoljen jer se vrijednost
odnosa ne rnijenja aka sve clanove s jedne strane znaka jednakosti
podijelimo iii pomnozimo s istom veiiCinomo
Generalno mozerno reci da je kod izracunavanja empirijske formula
nekog jedinjenja dopusteno zaokruzivanje nekog odredenog clana na
cljeli broj aka je procentna greska koju pri tom cinimo priblizno jednaka
procentnoj gresci brojcanog iznosa one velicine pomocu koje se taj
indeks (odnosno clan) racunao Aacunanjem procentnih gresaka maze se
vldjetl da li je dopusteno zaokruzivanje pojedinih clanova odnosao
Primjer 70970
Zarenjem urana na vazduhu nastaje oksid koji sadrzi 84080% urana
i 15020% kiseonikao lzracunajte empirijsku formulu nastalog uran-oksidao
M(U) = 238.0 g/mol
M(O) = 1600 g/mol
Baza: 10000 g uran-oksida
Oznacimo li sa UxOy trazenu empirijsku formulu uran-oksida, vrijedi
odnos:
x : y = N(U} : N(O) = n(U}: n(O)
n(U)o n(O)= m(U) 0 m(O) = 84o80 g 0 15020 g
M(U)' M(O) 23800 g/mol
0
16o0 g/mol
n(U): n(O) = Oo3563 mol : 009500 mol
Nakon dijeljenja desne strane proporcije s manjom kolicinom
sastojka (Oo3563 mala) dobijamo:
x : y = N(U) : N(O) = 1o000 : 2o666
Tim dijeljenjem nismo dobili priblizno cijele brojeve, pa je ocito da
oksid sadrzi vise od jednog atoma urana - u tom slucaju oba clana
odnosa s desne strane znaka jednakosti pomnozimo sa 2, sto odgovara
pretpostavcl da se u trazenoj empirijskoj formuli nalazi 2 aloma urana pa
dobijemo
x: y = N(U): N(O)= 2o000 : 5o332
148
Aka pokusamo zaokruziti ova brojne vrijednosti na cljele brojeve
racunacemo procentnu gresku koju smo pri tom napravili.
x:y:2:5
Zaokruzlvanjem indeksa koji se odnosi na kiseonlk 5.332 na cijeli
broj (potpuni) 5, greska iznosi:
p: 5.332- 5 1 00% = 0.332 1 00% = 7%
5 5
Aka pretpostavimo da oksid sadrzi ne 2 nego 3 atoma urana maze
se dalje korigovati odnos desne strane proporcije mnozenjem sa brojem
tri, pretpostavljajuci na taj nacin da je najmanji broj atom a urana u oksidu
3 (a ne 1 iii 2). Takvom racunskom operacijom dobijamo odnos:
x : y: N(U) : N(O} : 3.00 : 7.988
a zaokruzivanjem na cijele brojeve napravili smo procentnu gresku
koju cemo izracunati
N(U) : N(O): 3 : 8
Zaokruzivanjem indeksa za kiseonik 7.998 na cljeii (potpuni) broj 8
napravijena je greska
p =
7

998
-
8
1 00% =- o o o ~ 1 00%: -0.025%
8 8
Clanovi koje smo zaokruzili na cijele brojeve odnose se na
kiseonik. Zato cemo racunati procentnu gresku zadanog procenta
kiseonika, 12.20%.
p =
0

01
100% = 0.06%
15.20
Kada se uporede procentne greske zadane vrijednosti za kiseonik i
greske nastale zaokruzivanjem na cijeli broj izlazi da odnos broja aloma
urana i kiseonika u trazenoj formuli treba da bude 3:8 jer je
zaokruzivanjem clana 7.998 na B napravljena procentna greska ci]i red
velicine odgovara procentnoj pogresci zadanog podatka za kiseonik. Na
osnovu toga trazena empirijska formula uran-oksida je U
3
0
8
Maze se
reci da je u izracunavan]u empirijske formula nekog jedinjenja dozvoljeno
zaokruzivanje odredenog clana razmjere na cijeli (polp4ni) broj aka je
procentna greska koju pri tome radimo priblizno jednilka procentnoj
gresci brojcanog iznosa one velicine iz koje je taj clan izrapunat.
149
Primjer 7.98.
Oksidacijom 1 .5 g arsena dobijeno je 2.3 g arsen-okslda nepoznate
formule. lzracunajte ernpirijsku formulu oksida.
M(As) = 74.9 glmol
M(O) = 1 6.0 glmol
Baza: 2.3 g As.Oy
m(As) = 1.5 g
m(O) = 0.8 g
x: y = n(As): n(O)= 1.
5
g :
0

8
g -
74.9 glmol 16.09 glmol
=0.020 mol : 0.05 mol I 0.02 mol
x: y = N(As): N(O) = 1 : 2.5 I 2
x:y=2:5
Emplrijska formula oksida je As
2
0
5
.
Primjer 7.99.
Spaljivanjem organskog jedinjenja koje se sastoji ad ugljenika,
vodonika i arsena nastalo je 0.2755 g C0
2
I 0.1691 g H
2
0. Pri
odreaivanju arsena bilo je dobijeno iz 0.4965 g jedinjenja 0.7341 g
Mg
2
As
2
0
7
. Odredite molekulsku formulu organskog jedinjenja ako
njegova molarna masa iznosi prlblizno 206 glmol.
Baza: Zadane rnase C0
2
, H
2
0 i Mg
2
As
2
0
7
A
"
C0
2
= C H
2
0 = H
2
CxHyASz
1 mol 1mol
1mol 1mol
44.01 g 12.01 g
16.02 g 2.016 g
(0.4955 g)
"
Mg
2
As
2
0
7
= 2 As
(0.1691 g)
vazduh I
1mol 2 mol
Mg
2
As
2
0
7
310.5 g 2 74.929=149.6 g
(?g)
(0.7341 g)
Mase pojedinih elemenata u organskom jedinjenju:
m(C) = ..!..
2

01
. 0.2755 g = 0.0751 8 g (racunato iz C02)
44.01
150
m(H) =
2

016
. 0.1691 g = 0.01892 g (racunato iz H
2
0)
18.02
Masa arsena racuna se na bazi 0.7341 g Mg
2
As
2
0
7

m(As)=
149

8
g. 0.7341 g = 0.3542 g (racunato iz Mg
2
AsP1l
310.5 g
Kada od zadane mase organskog jedinjenja 0.4965 g oduzmemo
masu arsena 0.3542 g dobijeni ostatak sadrzi samo ugljenik i vodonik.
m(C) + m(H) = 0.4965 g- 0.3542 g = 0.1423 g
Na osnovu ranije dobijenih vrijednosti masa ugljenika i vodonika iz
C0
2
i H
2
0 maze se odrediti njihov odnos u organskom jedinjenju i
izracunati masa ugljenika, odnosno masa vodonika u ostatku organskog
jedinjenja koji odgovara zblru mase C i H (0.1423 g ostatka).
m(C): m(H) = 0.07518 g: 0.01892 g
masa(C+H) = 0.07518 g + 0.01892 g = 0.09410 g
Masa ugljenika m(C) =
0

07518
g 0.1423 g = 0.1137 g
0.09410 g
Masa vodonika m(H)=
0

01892
g 0.1423 g
0.09410g
= 0.02861 g
Masa arsena m(As)= ------------------------------------------ 0.3542 g
Masa organskog jedinjenja = 0.4965 g
Mazda je jasniji ovakav prist up:
0.0941 o g (C+H) ... sadrzi O.D75 g C, a
0.1423 a (C+Hl ... sadrzi X g uglienika
0.07518
X= ---0.1423 g = 0.1137 g(C)
0.09419 g
Masa vodonika m(H) = 0.1423 g - 0.1137 g
m(H) = 0.02861 g
x : y : z = n(C): n(H): n(As)
X : y : z = 0.1137 Q : 0.02861 g : 3 5 4 2 g
12.01 g/mol 1.008 q/mol 74.92 g/mol
x:y:z=9.46710-
3
mol: 2.8381o-
2
mol: 4.72810-
3
mol I 4.72810-
3
mol
X : y : Z == 2.002 : 6.002 :1.000 = 2 : 6 : 1
Dobijenaje slijedeca emplrl]ska formula C
2
H
6
As=(CH
3
hAs.
Molska masa prema empirijskoj tormull je 1 05.0 g/mol.
. 206 g/mol
lndeks u rnolekulsko] tormull x = . = 2
105.0 g/mo
Molekulska formula organskog jedinjenja je (CH
3
)
4
As
2

Primjer 7.100.
151
Odredite najjednostavniju formulu jedinjenja N,Oy koje sadrii
25.9% N i 74.1%0.
Baza: 100.0 g jedinjenja navedenog sastava
Na osnovu datog procentnog sastava moze se izracunati odnos
rnolova pojedinih elemenata u molu datog jedinjenja, aka se navedeni
procentni sastav jedinjenja preracuna u molski odnos elemenata koji
ulaze u sastav tog jedinjenja. U 100.0 g jedinjenja nalaze se slijedece
mase elemenata:
m{N) = 100.0 0.259 = 25.9 g
m(0)=100.00.741 =74.1 g
Za svako jedinjenje odnos broja atoma pojedinih elemenata jednak
je odnosu molova tih elemenata.
ODNOS ATOMA = ODNOS MOLOVA
Za jedln]enje N,Oy vazi odnos:
N{N) : N (0) = x : y = n(N) : n(O)
. _ rn(N). m(O)
x . y - M(N). M(O)
. 25.9g. 74.1g
x Y = 14.0 g/mal 16.0 g/mol
x: y = 1.85 mol: 4.63 mol
Na osnovu ovog odnosa atorna mogli bismo napisati formulu
jedinjenja u obliku Nt.as04.e
3

Posta je odnos rnolova elemenata jednak odnosu atoma,
uobicajeno je da bude izrazen odnosom cijelih brojeva. Zato clanove sa
desne strane znaka jednakosti proporcije treba podljeliti sa 1.85 mala
(vrijednost najmanjeg clan a proporcije), pa je:
X: y = 1 : 2.5
152
Dijeljenjem sa najmanjim clanom proporcije nije se doslo do
odnosa cijelih brojeva. Odnos cijelih brojeva u ovom slucaju nastaje ako
se clanovi sa desne strane jednakostl pomnoze sa 2. Ovi postupcl su
dozvoljeni jer se vrijednost odnosa ne mijenja ako sve njegove clanove
sa jedne strane znaka jednakosti podijelimo iii pomnozimo istim brojem.
X : y = 1 : 2.5 I 2
x:y=2:5
Prema tome trazena empirijska formula jedinjenja je N
2
0
5

Primjer 7.101
Termickim razlaganjem 9.80 g neke soli dobijeno je 3.84 g
kiseonika i cvrsti ostatak, za koji je utvroeno da se sastoji od 52.35%
kalijuma i 47.65% hlora. lzracunajte najjednostavniju formulu ove soli.
Baza: 9.80 g soli
m(ostatka) = m(soli) - m(O) = 9.80 g- 3.84 g = 5.96 g
Posto se cvrsti ostatak sastoji od kalijuma i hlora, a pozna! je
njegov maseni udio, moze se izracunati masa kalijuma i masa hi ora:
m(K) = 5.96 g 0.5235 = 3.12 g
m(CI) = 5.96 g 0.4765 (iii 5.96 g- 3.12 g) = 2.84 g
So se sastoji od kalijuma, hlora i kiseonika pa se moze pretpostaviti
formula soli opsteg oblika K,Cip, a njeni indeksi racunaju se na nacin
koji je prethodno objasnjen.
x: y: Z= n(K): n(CI): n(O)
_ m(K). m(cl). m(o)
- M"{K) M(c0 M(o)
3.12g. 2.84g. 3.84g
= 39.0 g/mol 35.5 g/mol 16.0 g/mol
= 0.08 mol : 0.08 mol : 0.24 mol/ 0.08 mol
1 : 3
Najjednostavnlja formula soli je KCI0
3

Primjer 7.1 02.
0.70 g organskog jedinjenja, relativne molekulske mase 42.0,
sagorjevanjem daje 2.20 g C0
2
i 0.90 g H
2
0. lzracunajte njegovu
empirijsku i molekulsku formulu.
Baza: 0.70 g organskog jedinjenja
153
lz proizvoda nastalih sagorjevanjem organskog jedinjenja (C0
2
i
H
2
0) vldi se da u sastav jedinjenja ulaze ugljenik i vodonlk, pa je
pretpostavljena formula jedlnjenja opsteg tipa C.Hv
Kolicine ugljenlka i vodonika u organskorn jedinjenju racunaju se
na osnovu kolicina nastallh proizvoda sagorjevanja.
C0
2
;, C ,
1mol lmol
44.0g 12.00
A
H
2
0=2 H
1mol 2 mol
18.0 g 2.0 g
Masa ugljenika u org. jedinjenju: m(C) =
12

0
. 2.20 g = 0.60 g
44.0
Masa vodonika u org. jedinjenju: m(H) =
2

0
0.90 g = 0.10 g
18.0 ---
Lm(C,H) = = 0.70 g
Zbir masa vodonika i ugljenika jednak je masi organskog jedinjenja
sto potvrauje da jedinjenje ne sadrzl kiseonik. Za jedinjenje C,Hv vazi
odnos:
x : y = N(C) : N(H) = n(C) : n(H)
_ m(C). m(H)
- M(C). M(H)
0.60 g . 0.10 g
= 12.0 g/mol 1.0 g/mol
= 0.05 mol: 0.1 mol/ 0.05 mol
2
Ernpirijska formula jedinjenja je CH
2
, relativne molekulske mase
M',=14.0. Molekulska formula jedinjenja jednaka je (CH
2
)x, a x je
jednako:
X = ~ = 42.0 =
3
M, 14.0
pa je molekulska formula organskog jedinjenja C
3
H
6

Primler 7.1 03.
lzracunajte najjednostavniju formulu minerala sastava 48.25% GaO
i 51.75% Si0
2

154
Rjesenle:
Kako je sastav minerala izrazen u procentima prisutnih oksida, to je
za postavljanje formula potrebno znati odnos molekula, odnosno molova
prlsutnih oksida.
Baza: 100.0 g minerala
Sastav mlnerala: m(CaO) =100.09 0.4825 = 48.25 g
m(Si0
2
) = 100.0 g 0.5175 = 51.Z_g
Lm = 100.0 g
Odnos molekula oksida = odnos molova oksida
Opsta formula mineral a je XCaO YSi0
2

X:Y = N(CaO): (Si0
2
) = n(CaO): n(Si0
2
)
- 48.25 g . 51.75 g
- 56.1 g/mol 60.1 g/mol
= 0.860 mol: 0.861 mol/ 0.860 mol
1 : 1
Formula minerala je CaOSi0
2

Zadaci
7.1 04. lzracunajte najjednostavniju i molekulsku formulu jedinjenja koje
se sastoji od 19.3% Na, 27.0% S i 53.7% 0. Molarna masa tog
jedinjenjaje 238.2 gmol-
1

(Rezultat: Na2S20
6
)
7.105. Odredite formulu kristalohidrata koji sadrzi 9.8% Mg, 13.0% S,
26.0% 0 i 51.2% H
2
0. M(kristalohidrata)=120.3 gmor
1
(Rezultat: MgS0
4
7 H
2
0)
7.1 06. 0.107 g organskog jedinjenja koje se sastoji od ugljenika,
vodonika i kiseonika sagorjevanjem daje 0.147 g C0
2
i 0.120 g
H
2
0. lzracunajte njegovu empirijsku formulu.
(Rezultat: CH
4
0)
7.1 07.Uzorak kristalnog kadmijum-sulfata, clja masa iznosi 10.0 g,
zagrijavan je dok sva kristalna voda nije isparila. Masa
anhidrovanog kadmijum-sulfata iznosi 6.23 g. Odredite formulu
kristalohidrata.
(Rezultat: CdS0
4
7 H
2
0)
155
7.1 08. Uparavanjem zasicenog rastvora koji sadrzi 11.1 g CaCI2
dobijeno je 21.9 g kristalohidrata. lzracunajte formulu
kristalohidrata.
(Rezultat: CaCI
2
6 H
2
0)
7.109. Analizom nekog oksida zeljeza naaeno je da sadrzi 72.42% Fe.
Zagrijavanjem 4.64 g ovog oksida u struji kiseonika dobijeno je
4.80 g nekog drugog oksida zeljeza. lzracunajte najjednostavniju
formulu tog drugog oksida zeljeza.
(Rezultat: Fe
2
0
3
)
7.11 0. Organsko jedinjenje sa arsenom sadrzi 21.2% ugljenika, 5.3%
vodonika, a ostatak je arsen i kiseonik. 0.5 g toga jedinjenja dale
je u toku analiza 0.802 g magnezijum-amonijum-arsenata,
MgNH
4
As0
4
. lzracunajte procentni sastav jedinjenja i napisite
njegovu empirijsku formulu.
(Rezultat: 66.4% As, 7.1% 0, 21.3% C
5.3% H; As2C4H120)
7.111. Redukcijom 1.140 g nekog oksida olova elementarnim ugljenikorn
dobijeno je 0.146 g C0
2
lzracunajte najjednostavniju formulu tog
okslda.
(Rezultat: Pb
3
0
4
)
7.112. Poslije zagrijavanja 0.9587 g karnalita preostalo je 0.5857 g
bezvodnog mlnerala. Taj ostatak bio je zatim rastvoren i prisutni
hlorid-jonl istalozeni su srebro-nitratom, pa je dobijeno 1.483 g
AgCI. Odredlte empirijsku formulu karnalita koji se sastoji od
kalijum-jona, magnezijumjona, hlorid-jona i kristalne vade.
(Rezultat: KMgCI
3
6 H
2
0)
7.113. Zagrijavanjem 0.8345 g kalnita bila je uklonjena kristalna voda, a
ostatak od 0.6534 g bio je zatim rastvoren i prlsutni sulfatjoni
istalozeni su barijum-hloridom. Nakon flltriranja, ispiranja i zarenja
taloga bilo je dobijeno 0.7822 g BaS0
4
. Odredite empirijsku
forrnulu kainita, aka je poznato da se taj mineral sastoji od
kalijurn-hlorida, magnezijum-sulfata i kristalne vade.
(Rezuitat: KCI Mgso. 3 H
2
0)
7.114. lzracunajte empirijsku formulu jedinjenja koje se sastoji od
15.8%AI,28.1 %Si56.1 %0
(Rezultat: AI
2
(S0
4
)a)
156
7.115. lzracunajte empirijsku formulu ugljikovodonika koji spaljivanjem
daje 0.132 g C0
2
i 0.072 g H
2
0.
(Rezultat: C
3
H
8
)
7.116. Raspadom 4.0 g kalcijum-bromida dobijeno je 3.2 g broma.
lzracunati empirijsku formulu kalcijum-bromida.
(Rezultat: CaBr
2
)
7.117. lzracunajte empirijsku i molekulsku tormulu organskog jedinjenja
koje se sastoji od 26.7% C, 2.2% H, 71.1% 0, ako je molarna
masa toga jedlnjenja 90.0 gmol-
1

(Rezultat: H
2
C
2
0
4
)
7.118. lzracunajte formulu minerala, koji se sastoji od 29.90% MgO,
25.40% Al
2
0
3
i 44.70% Si0
2

(Rezullat: 3 MgO AIP
3
3 Si0
2
)
7.119. Mineral kriolit se sastoji od 60% NaF i 40.0% AIF
3
. Odredite
njegovu empirijsku formulu.
(Rezultat: Na
3
[AIF
6
], 3 NaF AIF
3
)
7.120. Odredite empirljsku formulu glaze rita, ako na 7.866 g K
2
SO. u
mineralu dolazi 2.136 g Na
2
S0
4

(Rezultat: K
3
Na(S0
4
h)
7.121. Odredite empirijsku formulu kainita koji sadrzi 29.94% KCI,
48.35% Mgso. i 21.71% H2o.
(Rezultat: KMgCI(S0
4
) 3 H
2
0)
7.122. Analizom je naaeno da neki protein sadrzi 0.086% fosfora. Kollka
je relativna molekulska masa proteina ako pretpostavimo da
svaka molekula sadrzl 1 atom fosfora?
(Rezultat: 36000)
7.123. Termickim.razlaganjem 2.45 g neke soli dobljeno je 0.666 dm
3
kiseonika, mjereno na pritisku od 1 0
5
Pa i 279 K, i cvrsti ostatak
za kojl je utvraeno da se sastoji od 52.35% K i 47.65% Cl.
lzracunajte empirijsku formulu ove soli.
(Rezultat: KCI0
3
)
7 .124. Elementarnom analizom neke supstance ustanovljeno je da se
sastoji od 2.04% H, 32.72% S i 65.24% 0, a 1.0 g ove supstance
u gasovitom stanju na 300 K i 1 05.0 kPa zauzima zapreminu od
242 cm
3
Odredite molekulsku formulu ove supstance.
(Rezultat: H
2
S0
4
)
157
7.125. Prl potpunom sagorijevanju 13.8 g nekog organskog jedlnjenja
koje se sastojalo od ugljenika, vodonika i klseonika dobija se
26.4 g C0
2
i 16.2 g H
2
0. Gustina para ovog jedinjenja prema
vodoniku DH
2
(jedinj.) = 23.0. Odredite molekulsku forrnulu
jedinjenja.
(Rezultat: C
2
H
6
0)
7.126. Zagrijavanjern na vazduhu 58.75 g olovo(ll)-oksida, PbO, dobijeno
je 60.15 g jedinjenja s povecanim sadrzajem kiseonika.
lzracunajte empirijsku forrnulu nastalog oksida.
(Rezultat: PbP
4
)
7.127. lzracunajte:
a) ernpirijsku formulu titan-hlbrida ako se pri redukciji 0.6427 g
toga jedinjenja natrijurnom dobija 0.1623 g titana;
b) empirijsku formulu vanadijurnoksida koji nastaje redukcijom
V
2
0
5
u struji vodonika, a pri tome vanadijum(V)oksid gubl
17.59% svoje rnase;
c) molekulsku forrnulu fosfor-oksida (M-=123 g/rnol) dobijenog
disproporclonlranjem 0.9658 g P
2
0
3
koji pri tome gubi 0.1361 g
fosfora.
(Rezultat: a) TiC1
4
b) P
2
04 c) V203)
7.128. Analizom je utvrdeno da 15.00 g uzorka soli, nestabilnog hidrata
Na
2
S0
4
xH
2
0 sadrzi 7.05 g vode. Odrediti empirijsku formulu
hidratisane soli.
(Rezultat: Na
2
S0
4
7 H
2
0)
7 .129. Masa od 2.500 g cistog urana sagorjeva na vazduhu pri cernu
nastaje 2.949 g okslda nepoznatog sastava. Odredlte empirijsku
formulu nastalog uranovog oksida.
(Rezultat: UaOa)
7.130. Masa od 1.367 g jedne organske supstance spaljivanjern na
vazduhu daje 3.002 g C0
2
i 1.640 g H
2
0. Ako uzorak organskog
jedinjenja sadrzi elemente ugljenik, vodonik i kiseonik odredite
njegovu empirijsku formulu.
(Rezultat: C
3
H
8
0)
7.131. Uzorak clstog bakra mase 3.178 kg zagrijava se u struji kiseonika
dok se kvantitativno ne prevede u crni oksid bakra. Dobijeni crni
prah ima masu 3.978 g. lzracunajte procentnl sastav oksida.
(Rezultat: 79.9% Cu, 20.1% 0)
158
7 .132. lzracunajte procenat zeljeza u svakoj od slijedecih supstanci:
FeC0
3
, Fe
2
0
3
i Fe
3
0
4

(Rezultat: 48.20%, 69.94%, 72.37%)
'1.133. Koliko kalcijuma (u gramlma) sadrzi kolicina Ca(N0
3
)
2
u kojoj se
nalazi 20.0 g azota?
(Rezultat: m(Ca) = 28.6 g)
7.134. a) Koliko kilograma sumporne kiseline (H
2
S0
4
) se moze dobiti iz
500 kg sumpora?
b) Koliko kilograma Glauberove soli, Na
2
S0
4
10 H
2
0, se maze
dobiti iz 1.000 kg H
2
S0
4
?
(Rezultat: a) m(H
2
S0
4
) = 1530 kg
b) m( Na
2
S0
4
1 o H
2
0) = 3.285 kg)
7.135. Elementarni fosfor dobija se lskljucivo zarenjem kalcljum-fosfata
sa silicijum-dioksidom i ugljenikom u elektricnim pecima pri
temperaturi od 1300 a C. Ugljenik sluzi kao redukciono sredstvo. a
Si0
2
sprecava reakciju izmeau kalcijuma i fosfora gradeci
kalcljum-silikat. Koliko tona Ca
3
(P0
4
)
2
treba zariti sa ugljenikom i
pijeskom u elektrlcnoj peel da bi se proizvela 1.00 tona fosfora?
M{P) = 30.979 g/mol, M(Ca
3
(P0
4
},) = 310.2 g/mol
(Rezultat: m(Ca
3
(P0
4
},= 5.011)
7.136. Granulirani uzorak legure za proizvodnju aviona (AI, Mg, Cu)
mass 8.27 g prvo je obraaen sa hidroksldom da bi se rastvorio
aluminijum zatim sa vrlo razblazenom hlorovodonicnom kiselinom
da bi se rastvorio magnezijum. U nerastvornom astatku nalazi se
bakar. Masa nerastvarnag astatka nakan kuhanja u hidraksidu
iznasi 2.1 0 g, a masa nerastvarnag astatka u kiselini iznasl
0.69 g. lzrazite sastav legure u masenim udjelima.
(Rezultat: 0.759 AI, 0.162 Mg, 0.079 Cu)
7.137. Glina je djelimicna susena i tada sadrzi 50% silikata i 7% vade.
Originalni uzorak te gline sadrzi 12% vade. Kaliki je procenat
silikata u orginalnam uzarku?
(Rezultat: 47% silikata)
7 .138. Elementarnam analizam je ustanavljeno da se jadna arganska
supstanca sastaji ad slijedecih elemenata: c, H, N i 0. Patpunim
sagarijevanjem na vazduhu 1 .279 g te arganske supstance
nastaje 1.60 g C0
2
i 0.77 g vadene pare. Pasebna izvagan
uzorak te supstance mass 1 .625 g je analiziran I ustanovljeno je
159
da sadrzi 0.216 g azota. Odrediti empirijsku forrnulu ave
supstance.
(Rezultat: C
3
H
7
0
3
N)
7.139. Sadrzaj arsena u jednom poljoprivrednom insekticidu je lzrazen u
obliku oksida i iznosi 28% As
2
0
5
Koliki je procenat arsena, As u
tom preparatu?
(Rezultat: 18% As)
6lAIIA 8
KVANTITATIVNI ODNOSI U HEMIJSKIM
REAKCIJAMA
Pomocu uravnotezenih hemijskih jednacina mogu se jednostavno
racunati mase (iii kolicine) ucesnika u reakciji (svih reaktanata I nastalih
produkata), odnosno bilansa materijala za zadanu reakciju. Koeficijenti
hemijskih jednacina predstavljaju molove pojedinih ucesnika reakcije i
aka je odnos molova svih reaktanata u odreaenoj reakciji jednak odnosu
njihovlh koeficijenata u odgovarajucoj hemijskoj jednaclnl !ada su
reaktanti prisutni u stehiometrijskom odnosu. Procese koji daju teoretsku
(stehiometrijsku) kolicinu proizvoda nazivamo potpunim reakcijama. Bez
obzira na kolicine reaktanata koje ucestvuju u nekoj hemijskoj reakciji
(dakle i onda kada molarni odnos reaktanata ne zadovoljava molarni
odnos koji s\ijedi iz hemijske jednacine iii ekvivalencije) reakcija ce se
odvijati u stehiometrijskom odnosu bilo da su potpune iii nepotpune.
Hemijske jednacine imaju kvalitativno i kvantitatlvno znacenje;
kva\itativno pokazuju koji reaktanti ucestvuju u hemijskoj reakciji i koji
produkti nastaju, a kvantitativno kolicine tih ucesnika u reakciji, znaci
molove, na osnovu kojih se racunaju odgovarajuce mase.
Znacenje hemijske jednacine pojasnicemo na odabranom primjeru
kaustifikacija sode kojom se dobija natrijum-hldroksid, "kaustlcna soda".
kvalitativno
zna6enje
kvanlltalivno
zna6enje
~ C
3
+Ca(OH1 = 2NaOH+CaC0
3
ralrijum-kalbonal +kaldjum-fidroksid ralrijum-hidroksid+ kaldjum-karbonat
1 mol 1 mol 2 mol 1 mol
106 0 9 74.1 9 2. 40 0 9 = 80.0 9 100.1 9
~ ~
Masa reak1anata: 180.1 9 Masa prolzvoda: 180.1 g
Kvantitativno znacenje pokazuje da je ukupna masa reaktanata
jednaka ukupnoj masi proizvoda hemijske reakcije (zakon o odrzanju
mase, Lavoisier).
161
Meautirn, mnogo jednostavniji odnos je odnos reaktanata i
produkata izrazen u hemijskim jedinicarna. lz jednacine hemijske reakcije
vidi se da 1 mol Na
2
C0
3
reaguje sa 1 molom Ca(OHh i nastaje 2 mala
NaOH i 1 mol CaC0
3
Na osnovu kvantitativnog odnosa masa reaktanata
I produkata u hemijsklm reakcijama racunaju sa i nepoznate mass
reaktanata i proizvoda. Problemi sa rjesavaju racunanjem jedinicne
kolicine, tj. jedinicnog odnosa masa reaktanata i produkata na osnovu
cega se racunaju bilo koje pretpostavljene kolicine.
Aka u hemijskoj reakcljl reaguje samo 1.00 g Na
2
C0
3
onda se
dobiju slijedece kollcine produkata:
( )
2 NaOH ) 80.0
m NaOH = m,Na
2
C0
3
= --1.00 g = 0. 755 g
Na
2
C0
3
106.0
1
) Ca(OH)
1
, ) 100.1
m,caC0
3
=
2
. m,Na
2
C0
3
= -- 1.00 g = 0.944 g
Na
2
C0
3
1 06.0
lsto taka racuna se i rnasa Ca(OHh koja !reba da reaguje sa 1.00 g
Na
2
C0
3
da bi se reakcijom dobile izracunate mase produkata:
( ( ) )
Ca(OH) ( 74.1
m Ca OH
2
= ----
2
m Na
2
C0
3
) = ---1 .00 g = 0.699 g
Na
2
C0
3
106.0
Mase reaktanata koje !reba da reaguju da bi se dobio 1.00 g NaOH
su slijedece:
106.0
rn(Na
2
C0
3
) = --1.00 g = 1.32 g
80.0
m(Ca(OH)
2
) =
74

1
1.00 g = 0.926 g
80.0
Za dobijanje 1.00 g NaOH treba da proreaguje 1.32 g Na
2
C0
3
i
0.926 g Ca(OHh, a za dobijanje 20.0 g NaOH te su kolicine 20 puta
vece.
Kvantitativni odnosi u hemijskim reakcijama prikazuju se
jednostavnije hemijskim ekvivalencijama koje uvijek treba pisati taka da
supstanca cija je masa zadana dolazi s lijeve strane znaka ekvivalnecije
h
( =) i da bude vidljiva kolika molova ostalih reaktanata i produkata dolazi
na 1 mol zadane supstance.
Na primjeru kaustifikacije soda pokazacemo kaka se pisu
ekvivalenclje za pojedine ucesnike u reakciji, taka da bude vidljivo kolika
molava astalih reaktanata i produkata dolazi u reakciji na 1 mol one
supstance koja je u zadatku iii u tehnoloskom procesu zadana.
162
Hemijskom reakcijom kaustifikacije sode dobija se natrijum-hidroksid
(kausticna soda) kao sto smo vee rekli:
Na
2
C0
3
+ Ca(OH)
2
= 2 NaOH+ CaC0
3
1mol 1mol 2mol 1mol
Ako je na primjer zadana supstanca natrijum-karbonat,
ekvivalencija se postavlja prema jednom molu zadane supstance, znacl
prema jednom molu natrijum-karbonata:
Na
2
C0
3
:ca(OH)
2
:2 NaoH:caC0
3
1 mol 1 mol 2 mol 1 mol
Ako je tekstom zadatka zadana masa kalcijum-hidroksida, u tom
slucaju se ekvivalencija postavlja prema jednom molu kalcijum-
-hidroksida:
ca(OH)
2
:Na
2
C0
3
:2 NaoH:caC0
3
1mol 1mol 2mol 1mol
Ako je zadana masa natrijum-hidroksida (koji u jednaclni nastupa s
koeficijentom 2), ekvivalencija se postavlja opet prema jednom molu
zadane supstance, dakle natrijum-hidroksida, ovako:
~ '1 '1
Na0H=-Na
2
C0
3
=-Ca(OH)
2
=-CaC0
3
1mol 2 2 2
112 mol 112 mol 112 mol
Pomocu hemijskih jednacina mogu se racunati i odnosi zapremina
u reakcijama ako su svi iii samo neki od reaktanata iii produkata u
gasovitom stanju. Ova racunanja radicemo kod primjene gasnih zakona
na hemijske reakcije.
POTPUNE IREAKCIJE U KOJIMA UCESTVUJU
REAKTANTI U STEHIOMETRiJSKOM ODNOSU
Prvo cemo obraditi racunanja pomocu uravnotezenih jednacina za
slucajeve kada su reaktanti prisutni u stehiometrijskom odnosu.
Racunanje bilanse materijala u ovim slucajevima je posebno jednostavno
jer je sasvim dovoljno poznavati masu samo jednog od ucesnika reakcije,
a sve ostale podatke daje odgovarajuca hemijska jednacina.
Primjer 8.1.
Koliko je potrebno natrijum-hlorida i sumporne kiseline za dobijanje
1 0.5 kg hlorovodonika? Koliko ce natrijum-sulfata reakcijom nastati?
2 NaCI + H
2
SO, = Na
2
SO, + 2 HCI
163
Baza: 10.5 kg hlorovodonika
2 NaCI + H
2
S0
4
= Na
2
S0
4
+ 2 HCI
2 kmol 1 kmol I kmol 2 kmol
2 58 5 = 117 kg 98 I kg 142 1 kg 2 36 5 73 0 kg
NaCI
(?kg)
H
2
S0
4
HCI :NaCI:i/2 H
2
S0
4
:112 Na
2
S0
4
1 kmal 1 kmol 1/2 kmol 112 kmol
Na
2
S0
4
(?kg)
HCI
----->
(?kg)
[__ ________ ____, (10.5 kg)
Masene jedinice:
117
Potrebno NaCI: --1 0.5 kg= 16.8 kg
73.0
Potrebno H
2
S0
4
:
98

1
1 0.5 kg = 14.1 kg
73.0
Nastaje Na
2
S0
4
:
142

1
1 0.5 kg = 20.4 kg
73.0
Na osnovu zakona o odrzanju mase, masa reaktanata je jednaka
masi produkata reakcije:
m(NaCI)+ m(H
2
S0
4
) = m(Na
2
S0
4
) + m(HCI)
16.8 kg + 14.1 kg = 20.4 kg +10.5 kg
30.9 kg
Hernijske jedinice:
30.9 kg
Kolicina hlorovodonika: n(HCI) =.!::: =
1 0

5
kg kmol = 0.288 kmol
M 36.5 kg
Masa kiseline:
Masa soli:
Masa soli:
( )
1 kg
mH
2
S0
4
=-0.288kmol98.1--=14.1kg
2 kmol
m(NaCI) = 1 0.288 krnol 58.5 = 1 6.8 kg
kmol
m(Na
2
S0
4
)= .2..0.288 kmol142.i = 20.4 kg
2 kmol
164
Prlmjer 8.2.
lzracunajte mase reaktanata l<oje su potrebne za dobijanje 50.0 g
amonijum-karbonata.
2 NH
3
+ C02 + H
2
0 = (NH4hCOa
Baza: 50.0 g amonijum-karbonata
2NH
3
+ C0
2
+ H
2
0 = (NH
4
)
2
C0
3
2 mol 1 mol 1 mol 1 mol
217.0=34 g 44.0g 1BOg 96.0g
NH
3
(?g)
C0
2
1 A A A
(?g)
H4 CO a =2 NH
3
=C0
2
=H
2
0
1 mol 2 mol 1 mol 1 mol
H
2
0
'
(?g)
Potrebno NH
3
:
34

0
-50.0 g = 17.7 g
96.0
Potrebno C0
2
:
44

0
50.0 g = 22.9 g
96.0
Potrebno H
2
0:
18

0
. 50.0 g = 9.38 g
96.0
Primjer 8.3.
(NH41C0
3
(50.0 g)
Zagrijavanjem smjese bakra i sumpora stvara se sulfid bakra,
Cu
2
S. Koliko grama ovog sulfida maze da se dobije aka se zagrijava
10.0 g bakra i 2.52 g sumpora?
2 Cu + S = Cu
2
S
Baza: Masa mjerodavnog reaktanta
Mjerodavni reaktant je onaj reaktant koji se u reakcionom sistemu
ne javlja u visku u odnosu na druge reaktante u odreaenoj jednacini
hemijske reakcije. Masa produkata hemijske reakcije racuna se prema
masi mjerodavnog reaktanta. Ako su u reakcionom sistemu svi reaktanti
prisutni u stehiometrijskom odnosu, onda su oni i mjerodavnl reaktanti.
Pri rjesavanju zadataka najprije se odredi mjerodavni reaktant, ukoliko on
nije pozna!.
2 Cu + S = Cu
2
S
2mol 1mol 1mol
263.5127g 32.1g 159.1g
s
(2.52 g)
S ~ C u ~ C u

S
Cu
2
S
Cu
1 mol 2 mol 1 mol
(?g)
0 0.0 g) L__ ____ ___.
Prisutne kolicine bakra i sumpora u smjesi su:
n(Cu) =
1 0

0
9
= 0.157 mol
63.5 g/mol
n(S) =
2

52
g = 0.0785 mol
32.1 g/mol
165
Kako prema jednacini hemijske reakcije 2 mola Cu reaguju sa
1 molom S, to su oba reaktanta u reakcionoj smjesi prisutna u
stehiometrijskom odnosu (0,0785 2 = 0.157 mala), oba reaktanta su
mjerodavni reaktanti.
Baza: 2.52 g S (iii 10.0 g Cu)
D b
.. c s 159.1
o IJa se u
2
: --. 2.52 g = 12.5 g
32.1
Primjer 8.4.
Srebreni novcic mase 5.82 g rastvoren je u azotnoj kiselini.
Dodatkom rastvora natrijurn-hlorida u ovaj rastvor cjelokupno srebro se
istalozilo u obliku srebro-hlorida. Masa dobijenog taloga iznosi 7.20 g.
Odredite rnaseni udio srebra u novcicu.
AgN0
3
+ NaCI = AgCI(s) + NaN0
3
Baza: 5.82 g (masa srebrenog novcica)
Masa srebra u srebrenom novcicu izracuna se iz mase dobijenog
taloga AgCI.
A
AgCI= Ag
1mol 1mol
l43.4g 107.9g
m(Ag)=
107

9
. 7.20 g = 5.42 g; w(Ag u novcicu)=
5
.4
2
= 0.931
143.4 5.82
166
Primjer 8.5.
lzracunajte bilansu materijala za reakciju dobijanja zeljezo(ll)-
sulfida, polazeci ad cistog zeljeza i sumpora. Bilansu materljala treba
racunati na osnovu zadane mase FeS koja iznosi 374 kg.
Baza: 374 kg FeS
Fe
Fe+ S = FeS
"
FeS = Fe = S
FeS (?kg)
s
1 kmol 1 kmol 1kmol
87 91 kg 55.85 kg 32.08 kg (374 kg)
(?kg)L ___ _
Masene jedinice:
Potrebno zeljeza:
Potrebno sumpora:
m(Fe)=
55

85
kg -374 kg= 237.6 kg
87.91 kg
m(S)=
32

06
kg -374 k =136.4 k
87.91 kg g g
Nastaje zeljezo{ll)-sulfida: m(FeS) = 374 kg
Bilansa materijala:
Masa reaktanata: m(Fe) + m(S) = 237.6 kg+ 136.4 kg= 374 kg
Masa produkata: m(FeS) = 374 kg
Hemijske jedinice:
( )
m 374 kg
m FeS =- = . = 4.25 kmol
M 87.91 kgkmol-
m(Fe)= n M(Fe)= 4.25 kmol- 5 5 8 5 ~ = 237.4 kg
kmol
m(S) = n M(S) = 4.25 kmol 32.06 kgkmol-
1
= 136.3 kg
Primjer 8.6.
lzracunajte bilansu materijala za proces proizvodnje 435 kg
litopona tj. ekvimolarne smjese barium-sulfata i cink-sulfida koja se dobija
prema jednacini:
BaS + ZnS0
4
= BaSO, + ZnS
Baza: 435 kg litopona
BaS
(BaS04+ ZnS
\ t kmcl 1 Xmol 1 kmol 4
233.4 kg 97.43 l<g 1 69.4 kg 1 kmol
znso. ..___......, 161.4kg
(?kg) 330.83 kg
Masene jedinice:
lito pan
(BaS0
4
+ZnS)
(435 kg)
Potrebno BaS: m(BaS) =
1 69

4
kg . 435 k = 223. k
330.83 kg g g
Potrebno ZnS0
4
: m(Zn80
4
) =
161
.4 kg 435 kg= 212 kg
330.83 kg
Bilansa materijala:
167
Mas a reaktanata: m(BaS)+rn(ZnS0
4
} = 223 kg + 212 kg = 435 kg
Masa produkata: m(Ba80
4
) + m(ZnS) = 435 kg
Primjer 8.7.
Napisite hemijsku jednacinu za proces oksidacije jedinjenja koje se
sastoji od 92.83% olova i 7.17% kiseonika, ako zagrijavanjem na
vazduhu nastaje oksid koji sadrzi 90.66% olova i 9.34% kiseonika.
lzracunajte bilansu materijala za trazeni proces ako nastaje 840 kg
proizvoda.
M(Pb) = 207.2 g/mol M(O) = 16.0 g/mol
I Baza: 100.0 kg PbxOy (92.83% Pb; 7.17% 0)
x: y = n(Pb): n(O)= rn(Pb): rn(O)
M(Pb) M(O)
n(Pb): n(O)= 92.83 kg : 7.17 kg
207.2 kg/krnol 16.0 kg/krnol
n(Pb): n(O)= 0.448 krnol: 0.448 kmol/: 0.448 kmol
X :y=1:1
Formula jedinjenja koje se oksiduje je PbO.
Formula jedinjenja koje nastaje je PbzOw.
Procenti predstavljaju mase sastojaka ako se racuna na osnovu
baze od 100.0 kg.
168
. . m(Pb). m(O)
z. w = n(Pb). n(O)= M(Pb). M(O)
n(Pb) : n(O)= 90.66 kg : 9.34 kg
207.2 kg/kmol 16.0 kg/kmol
n(Pb) : n(O)= 0.4375 kmol : 0.584 kmol/:0.4375 kmol
z : w = 1 : 1.33 I 3
z:w=3:4
Oksid olova dobijen oksidacijom lma formulu Pb
3
0
4
Reakcija
oksidacije moze se prikazati jednacinom
3Pb0 + 1/2 0
2
= Pb
3
0,
II Baza: 840 kg Pb
3
0
4
PbO
(?kg)
02
(?kg)
'
Pb
3
0
4
=
1 kmol
665 6 kQ
Masene jedinlce:
3 PbO = 1/2 0
2
3 kmol 112 kmol
3 223 2669 6 kg 112 321216 06 kg
Pbp,
(840 kg)
Potrebno oksida PbO: m(PbO) =
669

6
840 kg= 820.4 kg
685.6 kg
Potrebno kiseonika: m(0
2
) =
16

06
kg 840 kg = 19.60 kg
685.6 kg
Bilansa materijala:
Masa reaktanata: m(PbO) + m(0
2
) = (820.4 + 19.60) kg= 840.0 kg
Masa produkata: m(Pb
3
0
4
) = 840.0 kg
Primjer 8.8.
Oksidacijom 30.5 g joda u vodenom rastvoru pomocu
elementamog hlora moze se dobiti jodatna kiselina HI0
3
prema jednacini:
1
2
+ 5 Cl
2
+ 6 HP = 2 Hl0
3
+ 1 0 HCI
Hlor, potreban za reakciju sa ]odom, dobija se reakcijom
mangan(IV)-oksida sa koncentrovanom hlorovodonlcnom klselinom uz
slabo zagrijavanje.
Mn0
2
+ 4 HCI = MnCI
2
+ Cl
2
+ 2 H
2
0
169
lzracunajte koliko se Mn0
2
potrosi da bi se dobila potrebna masa
h\ora i koliko jodatne kiseline nastaje oksidacijorn ]ada.
Baza: 30.5 g joda
Za reakciju sa jodom prema jednacini potrebno je 5 molova hlora,
znaci da treba uzeti 5 rno\ova mangan(\V)-oksida da bl nastala
stehiometrijski potrebna kolicina hlora. U semi mozemo napisati slijedecu
ekviva\enciju
12
(30.5 g)
H\0
3
Mn0
2
A A
(?g)
12 = 5 Mn0
2
= 2 H\0
3
(?g)
1 mol 5mol 2 mol
253 8 g 5 86 94 g-434 7 g 2175 9 g=351 8 g
ostali reaktanti ostali produkti
Za oksidaciju hloridnog jona u hlor,(C\
2
) potrebno je Mn0
2
:
434.7 g
m(Mn0
2
) = -- 30.5 g = 52.6 g
253.8 g
NastajeH\0
3
: ( )
351.8 g
m H\0
3
= -- 30.5 g = 42.3 g
253.8 g
U hemijskim jedinicama:
Kolicina joda: n(1
2
) =
3
~ = 0.120 mol
253.8 g/mol
m(Mn0
2
) = 5 0.120 mol 86.94 gmor
1
= 52.2 g
m(H10
3
) = 2
30

5
, 175.9 gmol-
1
= 42.276 g = 42.3 g
253.8 g/mor
Primjer 8.9.
lzracunaj porast mase kada se 87.8 g mangana oksiduje do
mangan(V\1)-oksida, Mn
2
0
7
I masu nastalog oksida.
Baza: 87.8 g mangana
rnangan
{87.8 g)
Kiseonik
(?g)
Mn ~ 712 0 = 1/2 Mn
2
0
7
1 mol 712 mol 112 mol
54.9 g 71216 0 g=56 g 112 221.8 g 110 9 g
Mn
2
0
7
(?g)
170
Masene jedinice:
Porast mase oksida odgovara masi vezanog kiseonika:
m(O)=
56

0
9
87.8 g = 89.6 g
54.9 g
Masa nastalog oksida, Mn
2
0
7
:
( )
110 g
mMn
2
0
7
=--87.8g=177.4g
54.9 g
Kontrola rezultata: masa oksida = m(O) + m(Mn)
177.4 9= 89.6 g + 87.8 g = 177.4 g
Racun u hemijskim jedinicama:
(M )
_ rn(Mn) _ 87.8 g _
1 6 1 n n - --- - . mo a
M(Mn) 54.9 gmol-
1
Porast mase:
m(o) =?... 1.6mol16.0 gmol-
1
= 89.6 g
2
m(Mn
2
0
7
) =..!. 1.6 mol 221.8 gmol-
1
= 177.4 g
2
Primjer 8.1 0.
Koliko volframa dobijamo redukcijom 0.45 mala volfram(VI)
-oksida? Koliko vodonika treba za redukciju? Reakcija redukcije maze se
prikazati jednacinom:
W0
3
+ 3 H
2
= W + 3 H
2
0
Baza: 0.45 mala W0
3
W0
3
(0.45 mol)
0 0
W0
3
= W = 3H
2
1mol
1
mol 3mol
231.9g
1
B
3
SQ 320go60Q
______..
Hemijske jedinice:
w
(?g)

m(W) = n M(W) = 0.45 mol 183.9 gmol-
1
= 82.76 g
m(H
2
) = 3 0.45 mol 2.0 gmor
1
= 2.70 g
)f\
171
Primjer 8.11.
Masa od 0.15 g vlaznog kalcijum-hlorida rastvori se u vodi. Za
talozenje hlora iz tog rastvora upotrebljeno je 0.34 g srebro-nitrata.
lzracunati koliko je procenata vade u uzorku kalcijum-hlorida. Reakcija
talozenja srebro-hlohda moze se prikazatl jednacinom:
CaCI
2
+ 2 AgN0
3
= 2 AgCI
1
,
1
+ Ca(N0
3
)
2
Baza: 0.34 g AgN0
3
Masa CaCI
2
, suv, cist:
55.55 g
m(CaC1
2
)= -- 0.34 g = 0.11 g
169.9 g
Uzorak vlaznog kalcijum-hlorida mase 0.15 g sadrzl znaci 0.11 g
CaCI
2
(hemijski cista supstanca), a ostatak je voda (vlaga):
0.15 g- 0.11 g = 0.04 g
?%CaCI2}CaCI
2
?%H
2
0 vlazni
(0.15 g)
AgN0
3
(0.34g)
AgN0
3
1/2 CaCI
2
I produkti
1 mol 112 mol
1699g 1/21111 go5555g
Racunamo procenat vlage (vode) u uzorku:
= 0.15 g}w%(H O)= m(H20)100% = 0.04.
100
% =
26
%
mCaC1
2
) = 0.11 g
2
m(H
2
0)+m(CaC1
2
) 0.15
rn H
2
0) = 0.04 g w%(H
2
0) = 26%
Zadaci
g Kalijurn-perhlorat KCIO, rnoze se dobiti slijedecorn
hemijskih reakcija:
serljom
'o l/; ') Cl2 + 2 KOH-+ KCI + KCIO + H20
, . , , __ . 3 KCIO -+ 2 KCI + KCI0
3
J ' ' '.i ..
_.. ',
4 KCI0
3
-+ 3 KC10
4
+ KCI
Koliko hlora (u grarnima i rnolovima) je potrebno da se dobije 100.0
g KCI0
4
na osnovu ovog postupka?
(Rezultat: m(CI
2
) = 205 g, n(CI
2
) = 2.88 rnol)
} .
172
8.13. Proces sagorjevanja amilnog alkohola u struji kiseonika moze se
prikazati reakcijom:
2 C
5
H
11
0H + 15 0
2
= 10 C0
2
+ 12 H
2
0
a) Koliko molova kiseonika 0
2
je potrebno za sagorjevanje jednog
mola amllnog alkohola?
b) Koliko molova vode nastaje po svakom molu upotrebljenog
kiseonika?
c) Koliko grama C0
2
nastaje po svakom molu oksidovanog
amilnog alkohola?
d) Koliko grama C0
2
se proizvede po svakom gramu amilnog
alkohola koji je sagorio?
(Rezultat: a) 7.5 mala 0
2
; b) 0.80 mala H
2
0; c) 220 g C0
2
;
d) 2.49 g C0
2
)
8.14. Laboratorijska metoda kojom se dobija vodonik jest djelovanje
vade na cvrste hidride, najcesce na kalcijum-hidrid:
2 H
2
0 + CaH
2
= 2 H
2
+ Ca(OH)z
Koliko grama vodonika se moze dobiti ako je masa kalcl]um-hidrlda
koja reaguje 50-0 g?
(Rezultat: 4.8 g)
8.15. Perhlorati (jedinjenja hlora stepena oksldaclje +7) mogu se dobiti
termickim disproporcionlranjem KCI0
3
. Zapravo se KCI0
3
zagrijavanjem razlaze na dva nacina. Reakcijom:
4 KCI03ls> = 3 KCI04(sl + KCilsl (1)
2 KC103ll = 3 KCilsl + 3 02lgl
(2)
Ako se hlorat zagrijava u prlsustvu katalizatora (Mn0
2
) odvija se
reakcija (2) uz izdvajanje kiseonika. Koliko KCI0
3
!reba zagrijavati
da bi se dobilo 3.50 g kiseonika?
(Rezultat: 8.94 g KCI0
3
)
8.16. Raketni motor koristl bulan C
4
H
10
kao gorlvo. Koliko kilograma
tecnog kiseonika !reba obezbjediti po kilogramu butana da se
obezbjedi reakcija potpunog sagorjevanja koja se maze prikazatl
jednaclnom:
2 C4H1o + 13 02 = 8 C0
2
+ 1 0 H
2
0
(Rezultat: 3.59 kg tecnog kiseonika)
173
8.17. Slijedece dvije jednacine prethode postupku dobijanja kalijum-
-permanganata KMn0
4
Mn0
2
+ 4 KOH + 0
2
= K
2
Mn0
4
+ 2 H
2
0
3 K
2
Mn0
4
+ 4 C0
2
+ 2 H
2
0 = 2 KMn0
4
+ 4 KHC0
3
+ Mn02
Koliko kiseonika (u grarnima} treba upotrijebiti da bi se dobilo
100 g KMn0
4
?
(Rezultat: 30.4 g)
8.18. Postupak sinteze azldne kiseline HN
3
rnoze se prikazati slijedecim
reakcijama:
N
2
+ 3 H
2
= 2 NH
3
4 NH3 + Cl2 = N
2
H
4
+ 2 NH
4
CI
4 NH
3
+ 5 0
2
= 4 NO + 6 H
2
0
2 NO + 0
2
= 2 N0
2
2 N0
2
+ 2 KOH = KN0
2
+ KN0
3
+ H
2
0
2 KN02 + H2SO = K2SO. + 2 HN02
N
2
H
4
+ HN0
2
= HN
3
+ 2 H
2
0
Koliko grama vodonika i hlora treba upotrijebiti ako zelimo
pripremitl 100 g HN
3
?
(Rezultat: 42 g H
2
; 165 g Cl2}
8.19. Reakclja sumporne kiseline i natrijum-hrornata rnoze se prikazati
slijedecom jednacinom:
2 Na
2
Cr0
4
+ H
2
S04 = Na
2
Cr
2
0
7
+ Na
2
80
4
+ H20
lz:racunajte bilansu materijala ove reakcije, aka u reakciji ucestvuje
309.5 g Na
2
Cr0
4

(Rezultat: m(i-1
2
80
4
} = 93.7 g; m(Na
2
Cr
2
0
7
} = 250 g;
m(Na
2
80
4
} = 136 g; m(i-1
2
0} = 17.2 g)
8.20. Sulfanilna klselina se doblja reakcijom sumporne kiseline i anilina.
Koliko anillna i sumporne kiseline treba z:a dobijanje 232.5 kg
sulfanilne kiseline ako se nastajanje ove kiseline moze predstaviti
o<. om reakcijom:
CsHsNH2 + H
2
S0
4
= C
6
H
4
NH
2
S0
3
H + 1-1
2
0
(Rezultat: m(H
2
S0
4
} = 132 kg; m(C
6
H
5
NH
2
} = 125 kg)
174
POTPUNE REAKCUE U KOJIMA UCESTVUJU
HOMOGENE I HIETEROGENE SMJESE
Jednacina hemijske reakcije I hemijska ekvivalencija predstavljaju
kvantitativni odnos "cistih supstanci", bez primjesa, koje medusobno
reaguju iii reakcijom nastaju. Ciste supstance su supstance tacna
definisanog sastava koji odgovara njihovim formulama.
Prilikom izvodenja hemljsklh reakcija iii sinteza u laboratorijama iii
industrijskim postrojenjima ucestvuju iii samom reakcijom nastaju
homoqene iii heterogene .. smjese.
Taka se, na primjer, reakcija cesto odvija u rastvoru, znaci sastojci
predstavljaju homogene smjese.
IIi jos jedan primjer, zbog jednostavnosti vecina procesa oksidacije
iii sagorjevanja izvodi se vazduhom, a ne cistim kiseonikom, dalde opel
reaguje homogena smjesa (sastav vazduha izrazen zapreminsklm
udjelom je 21% klseonika i 79% azota).
Niz drugih reakcija kao reaktante korisli cvrste supstance
oneciscene drugim primjesama i rude, pa se reakcije izvode sa
heterogenim smjesama.
Racunanje u reakcijama gdje ucestvuju ciste supstance (reaktanti u
stehiometrijskom odnosu) relativno je jednostavno jer je bilo dovoljno
poznavati masu (Ill kolicinu) samo jedne clste supstance.
Kada u reakciji ucestvuju homogene i heterogene smjese za
kompletan racun potrebno je znati vise podataka, sastav svih smjesa i
masu jedne od njih koja se bira kao baza, znaci kljucni podatak zadatka
na osnovu kojeg se obavlja racunanje.
Da jos jednom ponovimo, baza zadatka cesto predstavlja
homogenu Iii heterogenu smjesu. Ali u daljem racunanju prema hemijskoj
jednacini (iii prema ekvivalenciji) ne maze sa koristili masa smjese. nego
se mora na osnovu poznatog sastava smjese (najcesce je poznat
procentni sastav) izracunatl masa (iii kolicina) supstance koju zovemo
cista supstanca, a koju definise hemijska formula. Sa takvim podatkom
Homogena smjesa je kada su komponenle u Isla] fazl kao kod rastvora Iii smjesa gasova.
Helerogena sm)asa )a kada su komponanle u razlicitim fazama kao ~ t je mjesavlna mlnerala u
rudama
175
izracunatim iz zadane baze racunamo trazene podatke iz ekvivalencije
sto je jedino i moguce u stehiometrijskim racunanjima.
Na primjer, aka u zadatku zadana masa legure iznosi 73.6 grama,
a legura sadrzi samo 19.7% rnagnezijuma, kada tu leguru rastvaramo
kiselinom i zelimo na prlmjer odrediti masu osloboaenog vodonika onda
za rjesavanje zadatka postavljamo ekvivalenciju
h h A
Mg = 2 HCI = H
2
= MgCI
2
i za racun koristimo samo masu cistog maqnezijuma koju racunarno na
osnovu procentnog racuna, dakle masa magnezijuma (cistog), koji
odgovara formuli Mg jeste:
(
M ) 19.7
m g =
100
-73.6g=14.5g
Baza zadatka je podatak za masu legure (73.6 g) ali za
stehiornetrijsko racunanje preko hemijske jednacine (ekvlvalencija) maze
se koristiti same hemijski cista supstanca.
Primler 8.21.
Kaustifikacijom sode dobija se natrijum-hidroksid (''kausticna
soda"). lzracunajte koliko natrijum-karbonata i kalcijum-hidroksida je
potrebno da se dobije 5.0 kg 1 0.0%-tnog rastvora natrijum-hidroksida.
Na
2
C0
3
+ Ca(OH)
2
= 2 NaOH + CaC0
3
Rjesenje:
Baza: 5.0 kg 1 0.0%-tnom rastvoru natrijum-hidroksida:
Na2c03 - natrijum - { 1 0 . 0%
(? kg) Na2C03 Ca(OH1 -hidroksld 9 0 . 0%
Ca(OH1
1
kmcl 112 l<mol 112 kmcl (5.0 kg}
(?kg)
NaOH
H
2
0
Mas a cistog NaOH u 1 0.0%-tnom rastvoru natrijum-llidroksida:
m(NaOH) = 5.0 kg 0.1 0 = 0.50 kg
106.0
Potrebno Na
2
C0
3
: -- 0.50 kg = 0.66 kg
80.0
Potrebno Ca(OH)
2
:
74

1
0.50 kg= 0.46 kg
80.0
176
Prlmjer 8.22.
Koliko 95.5%-tne kristalizirane sode treba za neutralizaciju 38.5 g
hlorovodonicne klseline, aka je kiselina 36.5%-tna?
A
Na
2
C0
3
1 0 H
2
0 = 2 HCI
Baza: 38.5 g 36.5%-tne hlorovodonicne kiseline
Na
2
C0
3
1 0 H
2
0 ~ 2 HCI
1mol 2mol
286.0 g 3 36.6 g 73.0 g
Masa ciste hlorovodonicne kiseline:
m(HCI) = 38.5 g 0.365 = 14.0 g
Potrebno ciste sode za neutrallzaclju:
286

0
-14.0 g = 54.8 g
73.0
Potrebno 95.5%-tne kristalne sode:
54

8
g = 57.4 g
0.955
Primjer 8.23.
lzracunajte koliko dm
3
65.5%-tne sumporne kiseline gustine
p= 1.56 kg dm-
3
treba da se 650.0 kg fosforita sa 85.0% Cf.
3
(P0
4
)z
prevede u "superfosfat". Koliko smjese Ca(H
2
P0
4
) i CaS0
4
nastaje?
Ca
3
(P0
4
}z + 2 H
2
S0
4
= Ca(H
2
P0
4
)z + 2 CaS0
4
Baza: 650.0 kg fosforita
Ca
3
(PO
4
)z + 2 H
2
SO
4
= Ca(H
2
PO
4
)
2
+ 2 CaSO
4
1 kmol 2 kmo1 1 kmo1 2 kmol
310.3kg 298.1.1962kg 234.1kg 2136.2a272.4kg
65_0% H
2
SO
4
} sumporna
35 Oo/c H 0 klselina A A
. o 2 -- lpo) -2H so.=
(7 dm3) Ca311mo1 2 - 2Jmo1
85.0% Caa (Po )2 }fosforlt ~ Ca{H2Po. l
2
+ ~ ~ ~

~ m o
sup erfosfat
(?kg)
(650.0kg)
Masa cistog Ca
3
(P0
4
)z u fosforitu: 650.0 kg 0.850 = 552 kg
Potrebno ciste H
2
S0
4
:
196

2
. 552 kg = 349 kg
310.3
Potrebno 65.5%-tne sumpome kiseline:
349
kg = 533 kg
0.655
177
Zapremina 65.5%-tne sumporne kiselline:
533
kg _ = 342 dm
3

1.56kg/dm
Dobija se Ca(H
2
P04)2:
234

1
552k =416k
310.3 g g
Dobija se CaS0
4
:
272
.4. 552 k = 485k
310.3 g g
Dobija se smjese: 416 kg+ 485 kg= 901 kg
Primjer 8.24.
Rastvaranjem bakra u hladnoj i razrjedenoj azotnoj kiselini dobija
se azot(ll)-oksid i voda. Rastvaranje se moze prikazati slijedecom
jednacinom:
3 Cu + 8 HN0
3
= 3 Cu(N0
3
h + 4 H
2
0 + 2 NO
lzracunajte koliko se 28.5% azotne kiseline trosi za rastvaranje
53.4 g elektroliticki cistog bakra i koliko grama azot(ll)-oksida nastaje
reakcijom.
Baza: 53.4 g bakra
28.5% HN0
3
} azotna
71.5% H
2
0 kiselina
(?g)
Cu
(53.4 g)
Masene jedinice:
'
Cu = 8/3 HN0
3
= 2/3 NO
I mol 8/3 mol 2/3 mol
63 54 g 8/3 63 01 g168.0 g 2/3 30 01 g20 01 g
Masa (ciste) HN0
3
potrebna za rastvaranje bakra:
( )
168.0g
mHN0
3
=--53.4g=14ig
63.54 g
NO _ _,.
(?g)
as tali
produkti
---+
(?g)
(Ovo je masa sastojka D iii m
8
u ukupnoj masi rastvora zadanog
procenta).
Zapremina sa raCuna iz odnosa mase i gustine
178
Masa 28.5% rastvora azotne kiseline:
m(rastvora) =
100
141 g = 495 g
28.5
Masa nastalog azot(ll)-oksida:
20.01 g
m(NO)=-- 53.4 g = 16.8 g
63.54 g
U hemijskim jedinicama:
Kolicina bakra: n(Cu) = m C u ~ =
53
.4
9
1
= 0.840 mol
M Cu 63.54 gmol"
Masa azotne kiseline: m(HN0
3
) =% 0.840 mol 63.01 gmol-
1
= 141 g
100
Masa (rastvora 28.5% HN0
3
)= --141 g = 495 g
28.5
m(NO) = 3..
53

4
9
, . 30.01 gmol-
1
= 16.8 g
3 63.54 gmol"
Prlmjer 8.25.
Masa vodenog rastvora bakar(ll)-sulfata nepoznate koncentracije
iznosi 5.14 g. Da bi se izracunao sadrzaj CuS0
4
i bakra u rastvoru
kvantitativno je istalozen u obllku barijum-sulfata ukupni sadrzaj sulfatnih
jona koristecl rastvor barijum-hlorida. Talog BaS0
4
je odfiltriran, osusen i
izvagan. Masa taloga je 0.835 g. Jzracunajte maseni udio CuS0
4
i Cu u
rastvoru.
Baza: 0.835 g barijum-sulfata
Reakcija talozenja je: CuS0
4
+ BaCI
2
= BaS0
4
t + CuCI
2
?% cuso.} rastvor
?%Cu cuso.
'
BaSO
(5.14 g)
BaS0
4
:cuS0
4
: cu
(0.835 g)
1 mol 1 mol
1
mol
::>r BaCI
2
233 4 g 159 6 g
6
3
54
g
rastvor CuCI
2
(?g)
(?g)
Masa CuS0
4
u rastvoru (cisti CuS0
4
):
( )
159.6 g
m CuS0
4
=---0.835 g = 0.571 g
233.4 9
Sadrzaj CuS0
4
u rastvoru izrazen masenim udjelom je:
w(CuS0
4
)=
0

5719
=0.111
5.14 g
Sadrzaj bakra (cisti Cu) u rastvoru je:
( )
63.54 g
m Cu = ---.0.835 g = 0.227 g
233.4 g
Maseni udio bakra u rastvoru je:
w(Cu) =
0

227
g = 0.442
5.14 g
U hernijskim jedinicama:
n(BaSO ) = m(BaSO
4
) =
0

835
9
= 0.00358 mol
4
M(BaSO
4
) 233.4 gmol-
1
179
m(CuSO
4
) = n M(CuS0
4
) = 0.00358 rnol 159.6 gmol-
1
= 0.571 g
rn(Cu) = n M(Cu) = 0.00358 rnol 63.54 gmol-
1
= 0.227 g, itd.
Primjer 8.26.
L.egura koja se sastoji od aluminljurna i magnezljuma rastvara se u
hlorovodonicnoj kiselini graded odgovarajuce hloride pri cemu se razvija
vodonik. Ako treba rastvorili 73.6 g legure sa 19.7% Mg izracunajte
koliko se 28.5%-tne hlorovodonicne kiseline trosi i koliko grama vodonika
nastaje.
Baza: 73.6 g legure (19.7% Mg, 80.3% AI)
Reakcije rastvaranja magnezijuma i aluminijuma sa
hlorovodonlcnom kiselinom mogu se prikazati slijedecim hemijskim
jednacinama:
AI + 3 HCI = AICI
3
+ 3/2 H
2
Mg + 2 HCI = MgCI
2
+ H2
28.5% HCI} hlorovodonicna
71.5% H
2
0 kiselina H
---(?g) AI 3/2 H
2
3 HCI (? g)
1trol 3/2rrol 3rrol
269Bg :l1220I6oJD24o JJ646g=I094o
80.3% AI .} Mg H, 2 HCI rastvor
le ura , .. , '""' 2 ""'
19.7% Mg _g_ 2"'" 2oo 2,. .. 7292 AICI
3
+MgCI
2
(73.6 g)
180
Mase pojedinih metala (ciste supstance) u legurl:
m(AI) =
80

3
73.6 g = 59.1 g
100
m(Mg)=
19

7
73.6 g = 14.5 g
100
Masa vodonika koji se oslobodi u procesu rastvaranja racuna se
posebno za reakciju rastvaranja aluminijuma sa hlorovodonicnom
kiselinom, a posebno za rastvaranje magnezijuma. Konacan rezultat je
zbir masa vodonika nastalih reakcijom oba metala sa kiselinom.
Vodonik nastao rastvaranjem AI:
3.024 g
m(H
2
)=--- 59.1 g = 6.62 g
26.98 g
Vodonik nastao rastvaranjem Mg:
{. ) 2.016 g
m,H
2
=---14.5 g = 1.20 g
24.31 g
Ukupno nastaje vodonika: :Lm(H
2
) = 6.62 g + 1.20 g = 7.82 g.
Masa ciste HCI potrebne za rastvaranje metala racuna se posebno
za aluminijum i posebno za magnezijum.
Masa HCI (ciste) koja reaguje sa aluminijumom:
109.4 g
m(HCI)= -- 59.1 g = 240 g
26.98 g
Masa HCI (ciste) koja reaguje sa magnezijumom:
72.92 g
m(HCI) = ---14.5 g = 43.5 g
24.31 g
Ukupna masa ciste HCI potrebne da rastvori leguru:
m(HCI) = 240 g + 43.5 g = 284 g
Masa 28.5%-tne HCI potrebne za rastvaranje jeste:
100
m(rastvora) = --. 284 g = 996.5 g
28.5

U hemijskim jedinicama:
n(AI) m(AI)
59

1
g 2.19 mol
M(AI) 26.98 gmol-
1

14

59

M(Mg) 24.31 gmol-
1
Vodonik dobijen rastvaranjem legure:
n(H
2
) n(H
2
)A
1
+ n(H
2
)M
9
= 2.19 mol+ 0.596 mol =
2
= 3.28 mol+ 0.596 3.88mol
m(H
2
) 3.88 mol 2.016 gmol-
1
7.82 g
n(HCI) n(HCI)A
1
+ n(HCI)M
9
3 2.19 mol+ 2 0.59 mol
(6.57 + 1.19) 7.76 mol
m(HCI) 7.76 mol 36.46 gmor' = 283 g, itd
Primler 8.27.
181
Reakcijom kalijurna s vodom nastaje kalijum-hidroksid i vodonik.
lzracunajte maseni udio kalijum-hidroksida u rastvoru koji nastaje
reakcijom elementarnog kalijuma s 518.5 g vade aka pri tome nastaje
1.16g vodonika.
Baza: 1.16 g vodonika
Reakcija nastajanja KOH maze se predstaviti slijedecom
jednacinom:
2 K + 2 H
2
0 = 2 KOH + H
2
kalijurn
vodonlk
(? g) J H
2
= 2 KOH
1 mol 2 mol
voda 2016
9
2s611 g=l122g
(518.5 g)
A 2H20 (1.16g)
2 mol k I"" {?a/ KOH
21a o2
9
.3
6 04
9
IJUm- to
-hldroksid ?% H
2
0
(?g)
Prvo cemo izracunati masu KOH koja nastaje.
m(KOH) =
112

2
g 1.16g = 64.6 g (masa ciste supstance)
2.016 g
182
Da bi nastao KOH pored kalijuma mora reagovati i dio vade.
Racunamo masu vade koja je izreagovala (dajuci proizvod KOH):
m(H
2
0)=
36

04
g 1.16 g =20.7 g iii
36

04
g 64.6 g = 20.7 g
2.016g 112.2g
Masa vode koja nije reagovala i koja ce sa nastalim KOH praviti
rastvor je:
m(H
2
0) = 518.5 g- 20.7 g = 497.8 g
Masa rastvora kalijum-hidroksida:
m(rastvora) = m(H
2
0 )+ m(KOH) = 497.8 g + 64.6 g = 562.4 g
ro%(KOH) = m(KOH) 1 00% =
64

6
g 1 00% = 11.5%
m(rastvora) 562.4 g
U hemijskim jedinlcama: n(H
2
) =-
1

16
g 0.575 mol
2.016 gmoi-
Nastaje KOH: m(KOH) =
1

16
g , . 2. 56.11 gmol-
1
= 64.6 g
2.016 gmoi-
Potrebno vade za reakci]u:
m(H
2
0) = 2 0.575 mol 18.02 gmor
1
= 20.7 g, itd.
Primjer 8.28.
Poslije analize kalcijum-sulfata koji sadrzi i nesto kalcijum-hlorida
nadeno je 30.0% kalcijuma. lzracunajte procentni sadrzaj svake od ovih
soli u smjesi.
M(CaSO,)= 136.2 g/mol; m(CaCI
2
)= 111.1 g/mol; m(Ca)= 40.1 g/mol
Baza: 100.0 g uzorka kalcijum-sultata (oneciscen sa CaCI
2
).
CaS0
4
Ca
1mol 1mol
136.2 g
40

1
g
'
CaCI
2
= Ca
1mol 1mol
111.1 g 40.1 g
Masa kalcijuma racuna se iz procentnog sastava sulfata (30.0%, u
100.0 g uzorka predstavlja masu kalcijuma; 30.0 g kalcijuma).
Bilansa ukupnog materijala je: m(CaSO,) + m(CaCI
2
) = 100.0 g
183
Bilansa kalcijuma iz CaSO, i CaCI
2
je:
M(Ca) ( M(Ca)
( )"mCaSO,)g+ ( )m(CaC1
2
)g = 30.0 g
M CaS0
4
M CaCI
2
m(CaSO,)= 100.0 g- m(CaC1
2
)

40

1
m(CaC1
2
)=30.0 g
136.2 111.1
0.067 m(CaC1
2
)=10.6
m(CaCI
2
) = 8.96 g; oo%(CaCI
2
) = 8.96%
m(CaS0,)=91.04 g; oo%(CaS0
4
)=91.04%
Primjer 8.29.
Natrijum reaguje s vadam taka da nastaje natrijum-hidraksid i
vadanik. U 500.0 g vade stavljeno je 20.6 g natrijuma. lzracunati koliko
nastaje vodonika i koliki je maseni udio nastalog rastvora natrijum-
hidroksida. Reakcija natrijuma sa vodom rnoze se predstaviti reakcijom:
2 Na + 2 H
2
0 = 2 NaOH + H
2
M(Na) = 23.0 g/mol; M(NaOH) = 40.0 g/rnol
Baza: 20.6 g natrijurna
rastvor {?% NaOH

Na , A A " (?g)
(20.6 g) Na =H
2
0=Na0H=1/2 H2
1 mol
1
mol 1 mol 1/2 mol
H20 230g 1BOg 400g 10g
H2
(500.0 g)
Nastaje vodonika:
Nastaje NaOH:
Potrebno H
2
0 za reakciju:
(?g)
m(H
2
) = .2.:Q._ 20.6 g = 0.896 g
23.0
m(NaOH) =
40

0
20.6 g = 35.83 g
23.0
m(H
2
0)=
18

0
20.6g=16.12g
23.0
Masa vade koja nije reagovala 500.0 g - 16.12 g = 483.88 g
Masa nastalog rastvora hidroksida je:
m(rastvora) = m(H
2
0}+rn(NaOH)
m(rastvora) = 483.88 g + 35.83 g = 519.71 g
184
Hemijske jedinice:
Kolicina natrijuma: n(Na) = =
20

6
g = 0.896 mol
M 23.09 g/mol
Nastaje vodonika: n(H
2
)= 0.5 0.896 mol=0.448 mol
m(H
2
)= n M = 0.448 mol 2.0 g/mol = 0.896 g
Kolicina NaOH koja nastaje: n(NaOH) = o 896 mol
Masa NaOH: m(NaOH) =0.896 mol 40.0 g/mol = 35.84 g
Kolicina vode koja reaguje s natrljumom:
n(H
2
0) = 0.896 mol
Masa vade koja reaguje sa natrijumom:
m(H
2
0) = 0.896 mol 18.0 9/mol = 16.13 g
Masa vade koja je preostala 500.0 g- 16.13 9 = 483.9 g itd.
Primjer 8.30.
Hemijskom analizom je ustanovljeno da 4.530 g smjese koja se
sastoji od AICI
3
i AIF
3
sadrzi 1.271 9 aluminijuma. lzracunajte procenat
AICI
3
i AIF
3
u smjesi.
Baza: 4.530 9 smjese
AICI
3
AI
'
(X g) AICI
3
= AI
(1.271 g)
1 mol I mol
1333g 269Bg
Cl
AIF
3 AIF
3
AI
(y g)
1mol 1mol
F
83 98 g 26 98 g
Ovaj zadatak mozemo rijesiti algebarski postavljanjem bilanse
ukupno9 materijala i bilanse aluminijuma uz pretpostavku da smjesa
sadrzi x 9 AICI
3
i y 9 AIF3.
( 1) Bilans a ukupno9 materijala:
xg AICI
3
+ Y9 AIF
3
= 4.530 g
X + y = 4.530 9
(2) Bilansa aluminijurna:
AI AI
AICI
3
. x + AIF Y = 1.271 g
3
M I . .. A Cl ( ) AI 26.98
asa a umJniJUrna u I 3: rn AI = AICI
3
xg =
133
.
3
xg
M I
. .. AIF (AI) AI 26.98
as a a umJnJjuma u 3: m = AI Fa yg =
83
.
98
yg
26.98 X + 26.98. =
1
.
271
133.3 g 83.98 yg g
0.2024 X Q + 0.3213 yg = 1.271 Q
X = 4.530 g - y g
Dobili smo dvije jednacine sa dvije nepoznate
rjesavanjem dobijamo:
0.2024 (4.530 g- y g) + 0.3213 y g = 1.271 g
Rjesenja za x i y sto odgovara rnasama AICI
3
i AIF
3
su:
x = m(AICI
3
) = 1.548 g
y = m(AIF
3
) = 2.977 g
Procentni sastav srnjese:
oo%(AICI
3
) = mAIClo 1 00% =
1

548
g 1 00% = 34.17%
Em 4.530 g
oo%(AIF
3
)= rTlAIFo .j 00% =
2

977
g 1 00% = 65.73%
:Em 4.530 g
primjer 8.31.
lzracunajte sastav smjese:
185
njihovim
a) kalcijum-karbonata (CaC0
3
) i magnezijum-karbonata (MgC0
3
)
ako 7.530 g smjese sadrzi 3.452 g ugljik(IV)-oksida (C0
2
).
b) mangan(\1)-oksida, MnO i mangan(\11)-oksida Mn
2
0
3
, ako 7.429 g
smjese sadrzi 5.561 g mangana.
186
a) Baza: 7.530 g smjese (CaC0
3
i MgC0
3
)
GaU
CaC0
3

(x g)
C0
2 tmol tmol
100 1 g 44 0 g
(3.452 g)
MgC0
3

MgO
1 mol tmol
(yg)
84 32 g 44 0 g
Ovaj zadatak rjesavamo algebarski tj. postavljanjem bilanse
ukupnog materijala i bilanse ugljik(IV)-oksida, uz pretpostavku da zadana
smjesa sadrzl xg CaC0
3
i yg MgC0
3
.
(1) Bilansa ukupnog materijala:
X+ y = 7.530 g
X= (7.530-y)g
Masa C0
2
u x g CaC0
3
:
Masa C0
2
u y MgC0
3
:
44 .. 0 g . xg = 0.44 xg
100.1 g
44.0 g . yg = 0.52 . yg
84.32 g
(2) Bilansa C0
2
za smjesu (CaC0
3
i MgC0
3
) je:
0.44 X + 0.52 y = 3.452
Uvrstavanjem izraza za x slijedi: x = 7.530- y
0.44(7.530-y) + 0.52 y = 3.452
3.31 - 0.44y + 0.52 Y= 3.452
0.08- y = 0.142
0.142 = 1.775
y = -0.08
x = m(CaC0
3
) = 5.755 g
y = m(MgC0
3
) = 1.775 g
X =7.530-1.775
X= 5.755
b) Baza: 7.429 g smjese
r-
MnO
(x g)
'
MnO= Mn
1 mol 1mal
70 94 9 54 94 9
Mn
2 Mn Mn
2
0
3
'
Mn
2
0
3
=
(5.561 g)
1mol 2 mol
(y g) I 157 9 g 2 54.94 9109 BB g
(1) Bilansa ukupnog materijala:
X+ y = 7.429 g
X = (7 .429-y)
(2) Bilansa mangana:
Mn 2 Mn
-- xg +-- yg = 5.561 g
MnO Mn
2
0
3
Masa Mn u MnO:
Masa Mn u Mn
2
0
3
:
54.94 g
--XQ=0.774X
70.94 g
109.88 g . = 0.696.
157.9g yg y
0.774 X+ 0.696 y = 5.561 g
Uvrstavanjern (1) u (2) dobijamo
0.774 (7.429- y) + 0.696 y = 5.561 g
5.75- 0.774- y + 0.696 y = 5.561 g
0.078 y = 0.1 89
0.189=2.423g
y = 0.078
Primjer 8.32.
X= 7.429 g- 2.423 g: X= 5.006 g
x = rn(MnO) = 5.006 g
y = m(Mn
2
0
3
) = 2.423 g
187
Reakciona srnjesa koja sadrzi 100 g vodonika, H
2
i 1 00 g kiseonika
0
2
se zapali i stvara se voda prema reakciji 2 H
2
+ 0
2
= 2 H
2
0. Koliko
vode nastaje? lzracunajte sastav reakcione smjese nakon paljenja. (Na
sobnoj temperaturi ova reakcija je spora, ubrzava se prisustvom
188
katalizatora, fino razdijeljene platine iii zagrijavanjem, sto maze biti
praceno eksplozijom).
Baza: mase reaktanata ( 100 g H
2
i 1 00 g 0
2
)
02
(100 g)
H2
(100 g)
H
2
0

" "
(?g)
0
2
=2 H
2
= 2 H
2
0
1mol 2 mol 2 mol
H l<ojl nlje
32.0 g 4.04 g 218.0 g=36.0 g
2 reagovao
n(H
2
) =
1
OO.O g = 49.5 mol
2.02 gmol-
1
( )
100.0 g
n0
2
= .=3.13mol
32.0 gmoi-
I? g)
Za potpunu reakciju nastanka vade reaguje 1 mol kiseonika sa
2 mola vodonika. U ovom zadatku kolicinu vade koja nastaje diktira
kiseonik, zato sto je njega manje od vodonika.
Jasno, kada bi trebalo da reaguje sav prisutan vodonik 49.5 mala
da za reakciju !ada treba 24.8 mala kiseonika, obratno za kolicinu
prisutnog kiseonika (3.13 mala) vodonika ima dovoljno i jedan dio nece
reagovati nego ce nepromijenjen predstavljati komponentu u nastaloj
reakcionoj smjesi. lz ekvivalencije ce se lako naci kolicina vodonika koja
ne reaguje.
Onaj reaktant koga je manje i koji diktira koliko ce proizvoda nastati
je mjerodavni reaktant (Rml
Masa nastale vade racuna se prema mjerodavnom reaktantu:
( )
36.0 g
m H
2
0 =--100 g =113 g
32.0 g
Masa vodonika koji je reagovao:
m(H
2
) =
4

04
g 1 00 g = 12.5 g
32.0 g
Masa vodonika koji nije reagovao i nalazi se u reakcionoj smjesi:
m(H
2
) = (100.0 -12.5) g= 87.5 g
Reakciona smjesa sadrzi 113 g vade i 87.5 g vodonika.
Hemijske jedinice:
Nastalo vade: n(H
2
0) = 2 3.13 mol = 6.26 mol
Reagovalo vodonika: n(H
2
) = 2 3.13 mol = 6.26 mol
Prlmjer 8.33.
189
Karbonizovanjem kalijum-hidroksida dobija se kalijum-karbonat.
Koliko ugljenikova dioksida treba i koliko kalijum-karbonata nastaje ad
25.6 kg rastvora kalijum-hidroksida masenog udjela w(KOH)= 0.1 05.
Reakcija se maze predstaviti jednacinorn:
2 KOH + C0
2
= K
2
C0
3
+ H
2
0
Baza: 25.6 kg rastvora KOH (w(KOH)= 0.105)
10.5% KOH}
89
.
5
% H
2
0 hidroksid
(
25

6
kg)' I O H ~ 1/2 C0
2
,: 1/2 K
2
C0
3
~ K C ~
1kmol 112kmol 112kmol ? k
C02 56.\kg 112A4.0kg=.22.01<g 112-136.2kg=69.1kg (. g)
(?kg)
Masa (cistog) KOH: m(KOH)=
10

5
25.6kg = 2.69 kg
100
22.0 kg
Masa potrebnog C0
2
: m(C0
2
)= --- 2.69kg =1.05 kg
56.1
Nastaje K
2
C03: m(K
2
C0
3
)=
69

1
2.69 kg= 3.31 kg
56.1
U hemijskim jedinicarna:
( )
m(KOH) 2.69 kg
n KOH = -(--) = ------
1
= 0.04795 kmol = 47.95 mol
M KOH 56.1 kgkrnol-
m(C02) =..:!. 0.04795 kmol 44.0 kgkmol-
1
= 1.05 kg
2
m(K
2
C0
3
) = i .. 0.04795 kmol138.2 kgkmol-
1
= 3.31 kg
Primjer 8.34.
lzracunaj koliko olova irna u 15.8 g uzorka rude ciji sastav pokazuje
da sadrzi 15.6% PbC0
3
.
190
Baza: 15.8 g uzorka rude
Masa PbC0
3
u rudi: m(PbC0
3
) =
15

6
15.8 g = 2.465 g
100
PbC0
3
;, Pb
1mol 1mol
267.2g 207.2g
Masa olova u olovo(ll)-karbonatu je:
Primjer 8.35.
m(Pb) =
207

2
g 2.465 g = 1.91 g
267.2 g
lzracunaj u procenlima saslav smjese magnezijum-oksida i
magnezijum-karbonala ako smjesa zarenjem izgubi 42.3% svoje lezine.
A A
MgC03 = C0
2
= MgO
Baza: 1 00.0 g smjese
A
C0
2
=MgC0
3
1mol 1mol
44.0 g 84.3 g
C0
2
se izdvaja razlaganjem MgC0
3
procenal 42.3% odgovara
masi C0
2

Masa MgC0
3
:
84

3
g 42.3 g = 81.0 g
44.0 g
Masa MgO: 100.0 g- 81.0 g = 19.0 g
Sastav smjese: 81.0% MgC0
3
; 19.0% MgO
Zadaci
8.36. Koliko lena Fe
2
0
3
ostaje poslije przenja 10.0 t pirila koji sadrzi
12.5% jalovine?
FeS
2
;, 1/2 Fe
2
03
(Rezultat: 5.82 I)
8.37. Koliko se tona kalcijum-oksida dobija od I 7.75 I vapnenca koji
sadrzi 88.3% CaC0
3
?
A
CaC0
3
= CaO
(Rezullat: 8.78 I)
..
191
8.38. Koliko se vodonika rnoze dobiti od 56.4 kg sirovog zeljeza sa
95.2% Fe? Koliko se pri tome trosi 30.5%-tne sumporne kiseline?
' '
Fe = H2so. = H2
(Rezultat: 1.9 kg H
2
; 31 o kg 30.5%-tne H
2
SO.)
8.39. Koliko 95.5%-tne kristalne sode treba za neutralizaciju 77.0 g
36.5%-tne HCI
'
Na
2
C0
3
1 0 H
2
0 = 2 HCI
(Rezultat: 115.3 g)
8.40. Koja zapremina u dm
3
h\orovodonicne kiseline masenog udjela
w(HC\)=0.321, gustine 1.16 kg/dm
3
, dobija od 119.3 kg soli koja
sadrzi 97.5% NaCI?
NaCI HCI
(Rezultat: 195 dm
3
)
8.41. lzracunajte masu sircetne kiseline w(CH
3
COOH) = 0.098 koja se
rnoze dobiti od 31.2 kg rastvora etanola masenog udjela 0.958.
'
C
2
H
5
0H = CH
3
COOH
(Rezultat: 398 kg)
8.42. Etanol se maze dobiti fermentacijom glukoze. Koliko glukoze treba
za dobijanje 132.0 kg rastvora etanola masenog udjela 0.958.
'
C
2
H
5
0H = 1/2 CsH,
2
0
6
(Rezu\tat: 246 kg)
8.43. Koliko jonskog izrnjenjivaca, empirijsl<e formule C
8
H
7
S0
3
Na, treba
da se iz vade ukloni sav ka\cijum koji se nalazi u 46.8 g ka\cijum-
hlorida?
CaC\2 + 2 C
6
H
7
S0
3
Na = (C
6
H1S0
3
hCa + 2 NaG\
(Rezultat: 174 g)
8.44. Rastvaranjem 2.108 g legure (Ag,Cu) u azotnoj kiselini uz dodatak
kalcijum-hlorida dobija se 1.712 g taloga AgCI. lzracunajte masene
udjele srebra i bakra u leguri.
(Rezultat: 0.612 Ag; 0.388 Cu)
192
8.45. lzracunajte procente AgN0
3
u vodenom rastvoru ako talozenjem
srebro-jona hlorovodonlcnom kiselinom u 28.0 g rastvora nastaje
2.58 g AgCI.
(Rezultat: 1 0.9%)
8.46. lzracunajte procente MgCI
2
u vodenom rastvoru gustine
1.156 g/cm
3
ako se stehiometrijsklm talozenjem magnezijum-jona u
40 cm
3
rastvora dobija talog MgNH,P0
4
koji poslije filtriranja,
ispiranja i zarenja daje 9.72 g Mg
2
P
2
07.
'
Mg
2
P
2
0
7
= 2 MgCI
2
(Rezultat: 17.99%)
8.47. Hrom se dobija aluminotermijski prema jednacini:
Cr
2
0
3
+ 2 AI = 2 Cr + Al
2
0
3
lzracunati mase reaktanata i proizvoda ako u reakciji ucestvuje
250 kg hromita sa 45.7% CrP
3
.
(Rezultat: m(AI)=40.6 kg, m(Cr)=7fl.2 kg, m(AI
2
0
3
)=76.7 kg)
8.48. lzracunajte masu hlorovodonicne kiseline ro(HCI)=0.365 potrebne
za rastvaranje 23.2 g kalaja i koliko kalaj(ll)-hlorida i vodonlka
reakcijom nastaje.
' ' '
Sn = H
2
= SnCI
2
= 2HCI
(Rezultat: 39.2 g 36.5%-tne HCI; 37.0 g SnCI
2
; 0.391 g H
2
)
8.49. Rastvaranjem cinka u azotnoj klselini ciji je maseni udio
ro(HN0
3
)=0.650 uz odreaene uslove nastaje cink-nitrat, azot(l)-
-oksid, azot (11)-oksid i voda prema reakciji:
7 Zn + 1S HN03 = 7 Zn(N03)2 + 2 NO+ N20 + 9 H20
Koliko je grama azotne kiseline potrebno za rastvaranje 8.35 g
cinka?
(Rezultat: 31.8 g)
8.50. lzracunajte teoretsku masu cink-sulfata koja se dobija izluzivanjem
586 kg cinkove rude koja sadrzi 19.8% ZnO. lzluzivanje se provodi
sa sumpornom kiselinom.
'
ZnO = ZnS0
4
(Rezultat: 230 kg)
193
8.51. lzracunajte zapreminu 85.0%-tne fosforne kiseline koja se dobije
reakcijom vode sa P
2
0
5
dobijenim oksidacijom 79 kg fosfora.
' '
P = 1/2 P
2
0
5
= HaP04
(Rezultat: 173.9 dm
3
)
8.52. Koliko je kg zivog kreca sa 90.4% CaO teoretski potrebno za
reakciju kaustifikacije 184.2 kg sode koja sadrzi 98.8% Na
2
C0
3
?
Na
2
C0
3
+ CaO + H
2
0 = 2 NaOH + CaC0
3
(Rezultat: 1 07 kg)
8.53. Hlorovodonik se industrijski pretezno dobija djelovanjem sumporne
kiseline na natrijum-hlorid (sulfatni postupak) u dva stepena:
NaCI + H
2
S0
4
= NaHS0
4
+ HCI
NaCI + NaHS0
4
= HCI+Na
2
S04
Koliko se dm
3
32.1 %-tne hlorovodonicne kiseline dobija
apsorpcuom dobijenog hlorovodonika ako u reakciji ucestvuje
113 dm
3
78.7%-tne sumporne kiseline?
(Rezultat: 305 drn
3
)
8.54. Koliko procenata H
3
P0
4
sadrzi rastvor dobijen reakcijom 14.9 g
P
2
0
5
U 16.3 g H
2
0.
A A
P
2
0
5
= 2 H
3
P0
4
= 3 H
2
0
(Rezultat: 66.0% H
3
P0
4
)
8.55. Koliko grama legure (23.7% Mg i 76.3% AI) treba za dobijanje
14.48 g vodonika?
A A
Mg = H2 AI= 3/2 H
2
(Rezutat: 140.6 g)
8.56. Hidronalijum je aluminijska legura sa 3-12% magnezijuma.
lzracunajte sastav uzorka hidronalijuma ako djelovanjem kiseline
na 75.0 g legure nastane 8.22 g vodonika.
(Rezultat: 94.8% AI; 5.2% Mg)
8.57. Odredite mjerodavni reaktant u reakciji u kojoj ucestvuje 29.2 g
32.0%-tnog rastvora srebro-nitrata i 3.425 g natrijum-hlorida.
A
AgN0
3
= NaCI
(Rezultat: AgN0
3
)
: i
194
8.58. Koji je reaktant mjerodavan za reakciju u kojoj ucestvuje 12.65 g
kalcijum-karbonata i 91 cm
3
15%-tne sumporne kiseline
temperature 20 C?
0
CaCOs = 1/2H2so.
(Rezultat: CaC0
3
)
8.59. Odredite mjerodavni reaktant u reakciji u kojoj ucestvuje 10.0 g soli
sa 98.5% NaCI i 50.2 c:m
3
96.0%-tne sumporne kiseline gustine
1.84 kg/dm
3
.
NaCI ;, 1/2 H
2
SO.
(Rezultat: NaCI)
8.60. Koji je mjerodavni reaktant u reakciji u kojoj ucestvuje 5.0 g
kalcijum-karbonata sa 93.0% CaC0
3
i 20 em" 36.2%tne
hlorovodonicne kiseline gustine 1.18 kg/dm
3

0
CaC0
3
= 2 HCI
(Rezultat: CaC0
3
)
8.61. Masa smjese od 1.000 g natrijum-hlorida i kalijum-hlorida daje
2.000 g srebro-hlorida. Koliki su procenli Na i K u smjesi?
(Rezultat: 45.2% K I 5.9% Na)
8.62. Jodid se moze odjeliti od drugih halogenida talozenjem u obliku
PdJ
2
, pa se kao takav i vaze iii se najprije redukuje strujom
vodonika na Pd. 0.5000 g uzorka KJ i NaCI sa inertnim primjesama
daje 0.8000 g taloga mijesanih srebrenih halogenida. 0.2000 g
uzorka daje 0.0:+25 g Pd. lzracunati procente NaCI i KJ u uzorku?
(Rezultat: 66.10% KJ i 27.18% NaCI)
8.63. U kojem odnosu !reba pomjesati KBr i NH
4
Br da bi se dobila
smjesa soli sa 70.00% broma?
(Rezultat: 80.00% KBr)
8.64. Smjesa barljum-hlorida i kalijum-hlorida sadrzi 40.00% hlora. Koliko
je procenata barijuma u smjesi?
(Rezultat: 37.141% Ba)
8.65. 0.3866 g uzorka rastvori se i istalozi se kalcijumom kao oksalat koji
se zatim prevede u sulfa! i vaze. Masa kalcijum-sulfata iznosi
0.2362 g. lzrazite procente kalcijuma u uzorku racunato u obliku
GaO.
(Rezultat: 25.2% CaO)
195
8.66. 0.5000 g uzorka smjese Mohrove soli; (NH,hFe(SO,h 6H
2
0 i
amonijum-sulfata, (NH,hSO,, daje 0.7500 g barijum-sulfata.
lzracunati procentni sastav smjese. Koliko ce se dobiti Fe
2
0
3
ako
se 0.2000 g uzorka smjese spali na vazduhu?
A
(NH,)
2
Fe(SO,h 6H
2
0 = 1/2Fe
2
0
3
(Rezultat: 46.28% Mohrove soli i 0.01884 g Fe
2
0
3
)
8.67. U rastvor koji sadrzi 14.0 g AgN0
3
dodato je 4.83 g CaCI
2
.
lzracunajte masu dobijenog taloga AgCI.
(Rezultat: 11.8 g AgCI)
8.68. Koliko jonskog izmjenjivaca empirijske formula C
8
H
7
S0
3
Na !reba
da se iz vade ukloni sav kalcijum koji se nalazi u 93.6 g kalcijurn-
hlorida?
CaCI
2
+ 2 C
8
H
7
S0
3
Na = 2 NaCI + (C
8
H
7
S0
3
)
2
Ca
(Rezultat: 347 g)
8.69. Masa ad 0.15 g vlaznog kalcijurn-hlorida rastvorl se u vodi. Za
talozenje hlora iz tog rastvora upotrebljeno je 0.34 g AgN0
3

lzracunajte rnaseni udlo vade u uzorku kalcijum-hlorida.
CaCI
2
+ 2 AgN0
3
= 2 AgCitsl + Ca(N0
3
h
(Rezultat: 0.26 H
2
0)
8.70. a) Koliko bizmut-nitrata, Bi(N0
3
h 5 H
2
0 maze nastati rastvaranjem
1 0.4 g bizrnuta u azotnoj kiselini? Proces se maze prikazati
slijedecorn jednacinom:
Bi + 4 HN0
3
+ 3 H
2
0 Bi(N0
3
)
3
5 H
2
0 + NO
b) Kolika rnasa azotne kisellne rnasenog udjela w(HN0
3
) = 0.300
(30.0%-tna HN0
3
) treba za reakciju sa ovorn kolicinom blzrnuta?
(Rezultat: a) 24.1 g, b) 41.8g)
8.71. Uzorak sirovog cinka rnase 50.0 g reaguje sa 129 cm
3
hlorovodonicne kiseline, gustine 1.18 g/crn
3
masenog udjela
w(HCI) = 0.350. Koliki je procenat cinka u uzorku? Podrazurnjeva
se da oneciscenje ne reaguje sa hlorovodonicnom klselinom.
(Rezultat: 96% Zn).
li
6l.AVA 9
ISKOR!STENJE HEMIJSKIH REAKCIJA I PROCIESA
Hemijske reakcije su vecinom slozene reakcije i prilikom studiranja
hemijskih procesa nailazimo na mnoge poteskoce. Osnovna pravila za
sastavljanje jednacine hemijskih reakcija upoznali smo u poglavlju 6, a
kvantitativne odnose koji strogo vrijede u hemijskim reakcijama u
poglavlju 7 i 8. Prilikom izvodenja eksperlmenata u laboratoriju a
posebno prilikom tehnoloskih procesa ne koriste se hemijski ciste
supstance u stehiometrijskom odnosu nego je najcesce dio reaktanata
prisutan u ~ s k u odnosno u kolicini vecoj nego sto odgovara hemijskoj
jednacini koja predstavlja taj proces, cime se zeli postici sto potpunija
reakcija. Jedan ad razloga zasto se (obicno jeftiniji) reaktant uzima u
suvisku je i njegova uloga u uspostavljanju ravnoteze ukoliko se radi o
ravnoteznim procesima. Zna se da suvisak pojedinih reaktanata u
ravnoteznim procesima uzrokuje pomak ravnoteze na desno, znaci u
smislu nastajanja produkata. Dalje, u vecini procesa u hemijskoj praksi
ne nastaje teoretska (stehiometrijska) kollcina produkata nego manja
kolicina. Razloga zasto nastaje produkata manje od stehiometri]ski
ocekivane kolicine je vise; na primjer- uspostavljanje hemijske ravnoteze
(reakcija ne ide do kraja), odvijanje sporednih reakcija, gubici tokom
proizvodnje. Masu, odnosno kolicine produkata u potpunim reakcijama u
kojima ucestvuju reaktanti u stehiometrijskom odnosu odreduje onaj
reaktant koji nije prisutan u visku. Takav reaktant se tada naziva
mjerodavni reaktant. U hemijskim reakcijama maze biti vise mjerodavnih
reaktanata- to je slucaj kada su svi reaktanti prisutni u stehiometrijskom
! odnosu, tada je svaki od njih mjerodavan. U ovom poglavlju prilikom
19"7
rjesavanja zadataka najprije treba odrediti mjerodavni reaktant (ukoliko
tekstom zadatka nije posebno zadan), oznacavacemo ga sa Rm. Da se
utvrdi avo novo gradivo ponavicema jas jednam:
- Reaktanti u visku (suvisku) su svi ani reaktanti kaji ucestvuju u
hemijskom procesu u kolicini vecoj ad patrebne za reakclju s
mjeradavnim reaktantom. (Znaci anaj reaktant kajeg je rnanje je
mjeradavni reaktant Rm).
Visak (suvisak) reaktanta predstavlja kalicinu reaktanta iznad
teoretski patrebne kolicine reaktanta za reakciju s mjeradavnim
reaktantam. lzrazava se u procentima s obziram na teoretsku
(stehiornetrijsku) kolicinu koja je prema hernijskoj jednacini
potrebna za reakciju s rnjerodavnirn reaktantorn. Jednacina sa
kajarn se definise visak reaktanta:
R5 -RI 100%
S, = R ~
Pojedine oznake imaju slijedece znacenje:
S, - visak reaktanta u procentima
R
5
- kolicina prisutnog reaktanta
R
1
- tearetski (stehiornetrijski) potrebna kalicina reaktanta
Jednacina omogucava izracunavanje kalicine reaktanta u visku R
5
i
stehiometrijske kolicine reaktanta R
1
R =R 1+--'-
(
s )
5 I 100%
R = ~
I 1 s,
+--
100%
iii konacno sam visak (suvisak) reaktanta racuna se ovako:
R -R =R __ s_,_
5 I I 100%
i98
Za izracunavanje materijalne bilanse reakcije potrebno je poznavati
iskoristenje reakcije iii gubitak produkata reakcije {odnosno gubitak
reaktanata) jer je poznato da hemijskim reakcijama uglavnom nastaje
manje proizvoda nego sto odgovara hemijskoj jednacini. Osim toga aka
reaktanti nisu prisutni u stehiometrijskom odnosu mora se poznavati
njihov suvisak.
lskoristenjg_reakcije se definise procentom dobijenog produkta u
odnosu na teoretsku kolicinu produkta koja bi nastala reakcijom
mjerodavnog re.aktanta. Jednacina kojom se definise iskoristenje
reakcije je:
gdje je:
Pr .<QQ%
1=- I
Pt
I - iskoristenje produkta reakcije u procentima
p r- stvarno dobijena kolicina produkta
P
1
- teoretska (stehiometrijska) kolicina produkta (dobijena bez
gubitaka)
Posta je iskoristenje reakcije najcesce poznato ova jednacina maze
da sluzi za izracunavanje stvarno dobijene kolicine produkata (P,) iii
stehiometrljske kolicine produkata (P
1
). Za slucaj kad se racunski
odreduje kolicina produkata koja stvarno nastaje (P,)- zbog gubitaka u
toku reakcije avo je uvijek manja vrijednost ad teoretski moguce, najprije
se izracuna teoretska (stehiometrijska) kolicina produkata na osnovu
odgovarajuce hemijske jednacine (P
1
). lskoristenje je zadano u zadatku i
(P,) stvarno nastala kolicina produkata se racuna ovako:
. I I
p =P --
r t iOO%
U drugom slucaju poznata je masa produkata (P,) i iskoristenje
I produkata a traze se kolicine reaktanata iii bilansa materijala za odredeni
1 . proces. Treba izracunati masu produkata koja je teoretski trebalo da
nastane koristeci slijedeci izraz:
p
1
=!:t:...:. 100%
I
199
Sa teoretskom vrijednosti kolicine produkta (P
1
) treba racunati
mjerodavni reaktant odnosno preko hernijske jednacine racunati ostale
kvantitativne odnose. Uputstvo: prilikom rjesavanja zadataka treba
obratlti paznju koji podaci se nalaze u zadatku; da li se podatak koji je
tekstom zadan i bira se za bazu zadatka odnosi na reaktante iii produkte
reakcije. Ukoliko je zadani podatak produkt reakcije tada je to velicina
koja stvarno nastaje i koju smo oznacili sa (P,) prilikom racunanja
potrebne kolicine reaktanata iii reaktanta u visku taj se podatak prema
iskoristenju mora preracunati na teoretsku vrijednost (P
1
) pa tek sa tim
podatkom racunati dalje trazene vrijednosti. Cesto se definise i stepen
potpunosti reakcije (Sp) kao velicina kojorn se koriguju reaktanti. Definise
se kolicnikom mjerodavnog reaktanta koji je reagovao (R'm) u odnosu na
mjerodavni reaktant (Am) koji stupa u reakciju.
A'
Sp = _....!!!. 1 00%
Am
Stepen potpunosti reakcije (Sp) i iskoristenje produkata ( I ) su
brojcano jednake velicine.
Gubitak produkta reakcije predstavlja kolicinu supstance koja se
gubi zbog nepotpune reakcije mjerodavnog reaktanta iii zbog gubitaka u
tehnoloskom procesu.
Gubitak produkta GP definise se jednacinom:
G =PI-P, 100%
p PI
Sa ~ oznacen je gubitak produkta. P
1
i P, imaju isto znacenje kao i
kod iskoristenja. Veza izmedu gubitka produkta GP i iskoristenja reakcije I
definisana je jednacinom:
I= 100%- GP
200
Primjenu ovih jednacina na hemijske procese prikazacemo na
nekoliko primjera.
Primje[.Jt,.L
Jedan od postupaka dobijanja hlorovodonika je sinteza gasa iz
elementarnog vodonika i hlora. Za potrebe sinteze hlor se dobija
elektrolizom natrijum-hlorida a vodonik najcesce katalitickom oksidacijom
gasovitih zasicenih ugljovodonika sa vodenom parom. Ako u komoru za
izgaranje gasova ulazi 312 kg hlora i 30.5 kg vodonil<a nastaje 308 l<g
hlorovodonika.
lzracunajte:
a) mjerodavni reaktant
b) visak drugog reaktanta
c) iskoristenje produkta
d) masu natrijum-hlorida sa 97.5% NaCI potrebnu za dobijanje
312 kg hlora ako je iskoristenje reakcije dobijanja hlora
elektrolizom 88.9%.
Baza: Zadane mase hlora i vodonika
Reakcija sinteze je: H
219
l + Cl
219
l = 2 HCI
19
l
!=L_
(30.5 kg)
HCI
Cl2 = H - A

2 HCI =2 NaCI 1(308 kg)

g
2 016
kg 2 2 kmol
o7292k'l; 25B44 kg
I gubicl Cl
2
(312 kg)
a) Trazi se mjerodavni reaktant Rm. Sta je kriterij za trazenje
mjerodavnog reaktanta? Hemljska reakcija se odigrava u
stehlometrijskom odnosu (vaze osnovni hemijski zakoni
Lavoisierov, Proustov zakon, Richterov zakon) i u ovom slucaju
reaguje 1 mol Cl
2
sa i molom H
2
. Problem se rjesava
najjednostavnije ako mase reaktanata preracunamo u kolicine
(molove). Tada vidimo da li su obje kolicine n(CI
2
) i n(H
2
)
jednake iii ne. Ako su jednake tada su oba reaktanta
mjerodavna, jer za stehiometrijski potpunu reakciju potreban je
jednak broj molova H
2
I Cl
2
, a ako se te kolicine razlikuju
mjerodavni reaktant je onaj ciji je broj molova manji jer on
odreauje koliko ce molova drugog reaktanta lzreagovatl, a
ostatak je visak reaktanta.
201
Kolicina hlora:
m 312 kg = 4.40 kmol
n(CI2) = M = 70.91 kg/kmol
Kolicina vodonika:
m 30.5 kg = 15.13 kmol
n(H2) = M = 2.016 kg/krnol
n(H
2
))) n(C12)
Na osnovu ekvivalencije u ovoj reakciji gdje ucestvuje samo
4.40 kmola hlora reagovace sarno 4.40 kmola vodonika, a ostalo ce visak
reaktanta. Odredili srno da je hlor rnjerodavni reaktant jer ga irna rnanje u
reakcionoj srnjesi.
Rm =m(C1
2
)=312 kg
Mjerodavni reaktant se maze odrediti bilo da se racuna masa
vodonika potrebna za reakciju sa prisutnim hlorom (I), bilo da se racuna
masa hlora potrebna za reakciju sa masom prisutnog vodonika (II).
I. Masa vodonika stehiometrijski potrebna za reakciju s 312 kg
hlora (prema hemijskoj jednacini) je:
(, ) 2.016 kg
r n ~ _ H

=---312 kg= 8.87 kg
70.91 kg
Potrebno je 8.87 kg vodonika za reakciju sa prisutnim hlororn a
reakciona srnjesa sadrzi vise vodonika, 30.5 kg.
II. Racunamo masu hlora potrebnu za reakciju sa vodonikom
prisutnim u reakcionoj smjesi
( )
70.91 kg
rn Cl
2
= ---- 30.5 kg= 1072.8 kg
2.016kg
Reakciona srnjesa sadrzi samo 312 kg hlora, a za potpunu reakciju
!reba 1 072.8 kg hlora. Kada analiziramo dobijene rezultate konstatujemo:
- hlora nerna dovoljno, znaci on je reaktant koga ima manje i on
je mjerodavni reaktant.
vodonika ima znatno vise nego sto moze stupiti u reakciju sa
prisutnim hlorom sto znaci da je mjerodavni reaktant hlor.
b) Teoretski je za reakciju sa hlorom (koji je u ovom primjeru
mjerodavni reaktant) potrebno 4.40 kmola vodonika. Visak
reaktanta racuna se za vodonik prema jednacini:
Sr = Rs -&.
100
% = 15.3 kmol--:.40 kmo1.
100
% =
247
.
7
%
Rt 4.40 kmol
202
c) Racunanje iskoristenja reakcije - odnosi se na produkt HCI.
Prema ekvivalenciji hlorovodonika je teoretski trebalo nastati:
P
1
= 2 4.40 kmol = 8.80 kmol
a dobijeno je 308 kg sto odgovara kolicini:
n(HCI) ==
308
kg == 8.45 kmol (P )
36.46 kg I kmol '
lskoristenje za reakciju nastajanja hlorovodonika.
I== Pr 1 00% ==
8
.4
5
kmol 1 00% == 96.0%
P
1
8.80 kmol
d) Baza: 312 kg hlora
A
Cl
2
== 2 NaCI
1 kmol 2 kmol
70.6 l<g 256.5 kg= 117.0 kg
Elektrolizom NaCI nastaje hlor kao proizvod reakcije (P,), a
njegova masa je 312 kg. Za ovu reakciju je data iskoristenje
88.9%. Preko jednacine za iskoristenje produkta trazi se (P,)
odnosno kolicina koja je trebalo da nastane teoretski kada
gubitaka ne bl bilo.
Masa hlora je: m(C1
2
)== P
1
== _P,L_ ==
312
kg= 350.96 kg
1/100% 0.889
Masa cistog NaCI potrebnog za dobijanje 350.96 kg Cl
2
je:
117.0
m(NaCI) = -- 350.96 kg== 580 kg
70.8
Masa sirove soli koja sadrzi 97.5% NaCI racuna se preko
procentnog racuna (iii masenog udjela):
msol' == mNaCI _ 580 kg
' ro(NaCI) - 0.975 == 595 kg
Primjer 9.2.
Ako se pomocu varnice zapali smjesa koja sadrzi 10.0 g vodonika
10.0 g kiseonika nastaje voda prema jednacini:
2 H2<ol + 0 2<ol == 2 H2 0(g)
203
Odredite:
a) mjerodavni reaktant i reaktant u vlsku,
b) visak reaktanta u visku u pracentima,
c) masu vade kaja se dabije aka je stepen patpunasti reakcije
Sp=85.0%,
d) gubitak mjeradavnog reaktanta i reaktanta u visku,
e) gubitak pradukta (H
2
0),
f) i iskoristenje reakcije
Baza: Zadana smjesa (1 0.0 g vadanika i 10.0 g kiseanika)
~ I H20
(10.0 g) ~ ~ (?g)
0
2
= 2 H
2
= 2 H
2
0
1 mol 2 mol 2 mol
02
320g 22.0g40g 21B.Og360g
gublci
(10.0 g)
a) Da bi se adredia mjeradavni reaktant patrebna je izracunati
malove vodanika n(H
2
), odnasno kiseanika n(0
2
) u gasnaj
smjesi:
n(H ) = m(Hz} = g_ = 5.0 mol
2
M(H
2
) 2.0 g/mal
n(O )=m(0
2
)=
10

0
9 =0.312mal
2
M(0
2
) 32.0 g/mal
Kaka je za reakciju sa 1 malom 0
2
patrebno 2 mala H
2
, to ce za
reakciju sa 0.312 mala 0
2
biti potrebno 0.312 2 = 0.624 mala H
2
. Prerna
tome vidi se da je za reakciju vodanik uzet u visku, a kiseonik je
mjerodavni reaktant. Teoretska kalicina vodonika potrebna za reakciju sa
mjerodavnim reaktantam jednaka je 0.624 mala.
Am =n(0
2
)=0.312mal
b) Visak vadonika u reakcianaj smjesi jednak je:
R
5
= n(H
2
)= (5.0-0.624 mo1)=4.376 mol
Pracenat vodanika u visku:
4.376 1 00 = 701%
s, = 0.624
204
I
c) Stvarno reaguje kiseonika: n(0
2
) = 0.312 mol 0.850 = 0.265 mol
Nastaje vade:
n(H
2
0)= 0.265 mol 2 = 0.530 mol
m(H
2
0) = 0.530 mol 18.0 g/mol = 9.54 g
d) Gubitak mjerodavnog reaktanta:
n(0
2
)= 0.312 mol-0.265 mol= 0.047 mol, odnosno
m(0
2
) = 0.047 mol 32.0 g/mol = 1.5 g
Gubitak mjerodavnog reaktanta (kiseonika) je:
G
0

2
10.0 g
Gubitak reaktanta u visku (GH
2
):
Teoretski treba da reaguje 0.624 mala vodonika,
Kolicina vodonika koja nije reagovala je:
n(H
2
) = (5.0- 0.624) mol= 4.376 mol
Gubitak vodonika u procentima:
GH =701%
2
10.0 g
e) Gubitak H20 (GH
2
a):
Kolicina vade koja je teoretski mogla nastati:
n(H
2
0) = 0.312 mol 2 = 0.624 mol
Nasta Ia vade uz stepen potpunosti reakcije (SP = 85.0%)
n(H
2
0) = 0.624 mol 0.850 = 0.530 mol
Gubitak vade: 0.624 mol - 0.530 mol = 0.094 mol
Gubitak vade u procentima :
0

094
mol . 100% = 15%
0.624 mol
f) lskoristenje reakcije:
1
= n(H20} nastale .
1
OD% = .
1
OO% =
85
%
n(H
2
0} teoretske 0.624 mol
205
Prerna tome zbir iskoristenja reakcije i gubitka produkata u
procentima mora biti jednak 1 00%.
I + G
02
= 85% + 15% = 1 00%
Primjer 9.3.
U elektricnoj peel se dobija kalcium-karbid. Koliko kalcijum-okslda i
ugljenika !reba za dobijanje 26.8 10
3
kg karbida koji ce sadrzavati 84.5%
CaC
2
i 15.5% CaO. Koliki je suvisak upotrebljenog kalcijum-oksida?
Aeakcija se maze prikazati jednacinom:
GaO + 3 C = CaC
2
+ CO
M(CaO) = 56.1 gmol-
1
M(CaC
2
) = 64.1 grnol-
1
M(C) = 12.0 gmol-
1
M(CO) = 28.0 gmor
1
Baza: 26.8 1 0
3
kg karbida sastava: 84.5% CaC
2
i 15.5% CaO
{
84.5% CaC
2
CaO ~ kalcijum ~ n a t
15
_
5
% GaO
(?kg) I a C ~ C a O ~ 3C lc26.8103kg)
1 kmol
1
kmol J kmol
641kg 561kg 312.0kg
=36 0 kg c co
(?kg)
(?kg)
Masa kalcijum - karbida cistog (koji odgovara formuli CaC
2
u karbidu):
Masa CaC
2
(teoretska) racunata preko ekvivalencije:
m
1
(Ca0)=
56

1
kg22.610
3
kg =19.810
3
kg
64.1 kg
Masa GaO u karbidu:
m
2
(Ca0)=
15

5
26.810
3
kg=4.1510
3
kg
100
Ukupna masa GaO koja zadovoljava reakciju je:
rn1(CaO) + m
2
(Ca0) = (19.8 + 4.15) 10
3
kg= 24.0 10
3
kg
Suvisak GaO racuna se preko jednacine:
S =As -At 100%- 4.15103 kg 100% = 21.0%
r At 19.810
3
kg
i I
I
206
Masa ugljenika potrebna za reakciju:
m(C)=
36

0
kg. 22.6 10
3
kg= 12.7 10
3
kg
. 64.1 kg
Primjer 9.4.
Brom se moze dobiti iz morske vode u kojoj se nalazi uglavnom u
obliku natrijum-bromida, djelovanjem hlora: 2 NaBr + Cl
2
= 2 NaCI + Br
2

Ako je gustina morske vode pri 293 K 1.03 g/cm
3
tada je
ustanovljeno da se u jednom gramu morske vode nalazi 90.1 1-1g
natrijum-bromida. lzracunajte koliko m
3
morske vode kod 293 K treba
preraditi da bi se dobilo 250 kg broma ako je iskoristenje kod dobijanja
broma 91.2%.
M(NaBr) = 102.9 gmol-
1
, M(CI) = 35.5 gmor', M(Br) = 79.9 gmol-
1
Baza: 250 kg broma
0.00901% NaBr} m
orska voda
brom
(? ma)
0 (250 kg)
Br
2
= 2 NaBr
1kmol 2 kmol
hi or
159 8 kg 2 102.9 kg
205 8 kg
ostali produktl
g) g
Masa NaBr potrebna za dobijanje 250 kg Br
2
:
205.8 ( )
mr\NaBr)=--250 kg= 321.9 kg Pr
159.8
Zbog gubitka (odnosno iskoristenja reakcije) potrebna masa NaBr
mora biti veca
Pr
1=-
pt
)
100
Pt = mteor (NaBr = Pr II= 321.9 kg-= 353 kg
91.2
Masa morske vode koja sadrzi 353 kg NaBr koju treba preraditi je:
( )
1000
m morske vade = --.353 kg= 3.918 1 0
3
t
0.0901
Zapremina morske vade (gustina p=1.03 Vm
3
) je:
Primjer&


m
3
V = 1.03 11m
3
207
Koliko je potrebno crn
3
hlorovodonicne kiseline w(HCI)=0.362
gustine 1.18 gcm-
3
za rastvaranje 10.0 g krecnjaka koji sadrzi 96.45%
CaC0
3
i 3.55% indiferentnih primjesa koje se ne rastvaraju u
h
hlorovodonicnoj kiselini? Zadana je ekvivalencija, CaC0
3
= 2 HCI.
Kiselinu treba uzeti u 5% visku.
M(CaC0
3
) =1 00.1 grnol-'; M(HCI) = 36.5 gmol-
1
Baza: 1 0.0 g krecnjaka sa 96.45% CaC0
3
h
CaC0
3
= 2 HCI
I mol 2 mol
100.1 g 236.5 g = 73 0 g
Masa cistog CaC0
3
:
m(CaC0
3
) = 0.9645 1 0.0 g = 9.645 g.
Masa HCI (ciste) potrebna za rastvaranje:
rn(HCI) =
73

0
g 9.645 g = 7.03 g
100.1 g
Masa rastvora hlorovodonicne kiseline sastava w(HCI)=0.362 je:
100
m(36.2%-tne HCI)= -- 7.03 g = 19.4 g
36.23
Zaprernina kiseline je:
V
_m_ 19.49g _
164
J=R
--- . - . em -
1
p 1.18 gcrn-
3
S = R, -R, 100%
r R,
R, -- R
1
= 0.050 16.4 cm
3
= 0.82 cm
3
Zapremina kiseline u 5%-tnorn visku je:
R, = (16.4 + 0.82) cm
3
= R, = 17.22 cm
3
208
Pr@ler 9.6.
lzracunajte koliko soli sa 98.0% NaCI treba podvrgnuti elektrolizi u
vodenom rastvoru da bi se vodonikom napunila celicna boca zapremine
42.0 dm
3
Temperatura u boci je 294 K a pritlsak 1.535 I 0
7
Pa.
lskoristenje pri elektrolizi je 95.2%.
M(NaCI) = 58.5 gmol-
1
; M(H
2
) = 2.0 gmor
1
Baza: 42.0 dm
3
vodonika. H
2
(294 K, 1 .535 1 0
7
Pa)
Kolicina vodonika izracuna se preko gasne jsdnacine:
n =pV = 1.53510
7
N/m
2
42.010-
3
m
3
=
263
.
75
moi"'P
H
2
RT 8.314N-mmoi-
1
K
1
294K r
Masa vodonika koja nastaje (P,) je:
m(H
2
) = n M = 263.75 mol 2.0 g/mol = 527.5 g
H
2
= 2 NaCI
1 mol 2 mol
2.0 9 258.5 9; 117 9
22.4 dm3
Prsko iskoristenja racuna se masa vodonika koja je teoretski
trebalo da nastane:
100
P
1
=m(H
2
)=-527.5 g = 554.1 g
95.2
Masa NaCI (cistog) na osnovu ekvivalencije potrebna za nastajanje
554.1 g vodonika, H
2
iznosi:
117 g
m(NaCI)= -- 554.1 g = 32414.6 g = 32.4 kg
2.0 g
Masa soli sa 98.0% NaCI je:
m(soli) =
100
32.4 kg = 33.1 kg
98.0
Drugi nacin rjesavanja:
H
2
,:;,2 NaCI
22.4 m3 117 kg
Zapremina vodonika preracuna se na standardne uslove:
pV- peve
T ----fG
ve(H )= 42.0 dm
3
-1.53510
7
kPa. 273 ~ =
5

9 1
3
2
101325 Pa 494 K m
Teoretska vrijednost vodonika racuna se preko iskoristenja:
e 100
V (H
2
)=-- 5.91 rn
3
= 6.208 m
3
= 6.21 m
3
95.2
117 kg
m(NaCI) = ---
3
6.21 m
3
= 32.4 kg
22.4 m
( I
')
32
.4 kg 33 1 k
mso1 =--= . g
0.980
prirnjer g
209
Koliko kilograma arnonijaka treba kataliticki ol<sidovati aka je
isl<oristenje oksidacije amonijaka u azot (II) oksid (NO) 93.0% da bi se
dobilo 0.234 m
3
52.0%-tne azotne klseline gustine 1.32 g/cm
3
lskoristenje
dobijanja azotne kiseline je 95.0%
Baza: 0.234 rn
3
52.0% HN0
3
, p=1.32 g/cm
3
HN0
3
: NH
3
: NO
1 krnol 1 kmol 1 kmal
63.0kg 17.0kg 30,0kg
Masa rastvora azotne kiseline ciji je procentni sastav 52.0% je:
m(HN0
3
) = p V = 1.32.1 0
3
kg/m
3
0.234 m
3
= 309 kg
Masa ciste azotne kiseline je:
m(HN0
3
) = 0.520 309 kg= 161 kg
Masa azot(ll) - oksida potrebna za dobijanje 161 kg HN0
3
je:
30.0 kg
m(N0)=--161 kg= 76.7 kg
63.0 kg
lskoristenje dobijanja azotne kiseline je 95.0%, zato treba uzeti vise
NO za reakciju i to:
100
m(N0)=-76.7 kg= 80.7 kg
95.0
210
Masa amonijaka potrebna za oksidaciju:
m(NHJ =
17

0
80.7 kg= 45.7 kg
30.0
S obzirom da e iskoristenje kataliticke oksidacije amonijaka u NO
93.0% znaci da amonijaka treba uzeti vise prema racunu.
Potrebno amonijaka uz zadano iskoristenje:
~ ( o )) 45.7 kg 1 DO
m\NH
3
uziNH
3
= 93.0 Yo = __ _ = 49.2 kg
Primjer 9.8.
Koja je zapremina 1.00%-tnog rastvora amonijaka gustine
0.994 g/cm
3
potrebna za rastvaranje 1.30 g srebro-hlorida koji sadrzi
15.3% nerastvornih primjesa a racunajuci da se pri rastvaranju koristi
25.0%-tni visak rastvaraca 7
AgCI
1
,
1
+ 2 NH3 = Ag(NH3)2 Cl
1
,
1
M(AgCI) = 143.4 g/mol; M(NH
3
) = 17.0 g/mol
Baza: 1.30 g AgCI sa 15.3% nerastvornih prlmjesa.
Masa AgCI rastvornog u amonijaku:
m(AgCI) = (1.30 -1.30- 0.1 53) g = 1.10 g
Masa cistog amonijaka potrebna za rastvaranje 1 .1 0 g srebro-
-hlorida racuna se na osnovu jednacine hemijske reakcije odnosno
hemijske ekvivalencije.
1 5.3% primjese} srebro- Ag(N H
3
1 Cl
84.7% AgCI hlorid ~ ~ I (?g)
(1 .3D g) g C I ~ 2 NH
3
NH
3
(? cm
3
)
1 mol 2 mol
143 4 g 2 \7 05 go
34 0 g
m(NH
3
) =
34

0
9
1.10 g= 0.261 g
143.4 g
gubici
Amonijak je potrebno uzeti u 25.0%tnom visku:
Rs =R{
1
+ 10
8
;%)
125
R
5
= -0.261 g = 0.326 g
100
m(NH
3
) teoretska = 0.261 g
m(NH
3
hs% visak = R, = 0.326 g odnosi se na cisti amonijak.
Masa 1.00%-tnog rastvora amonijaka je:
100
m(rastvora) =-. 0.326 g = 32.6 g
1.00
211
Zapremina 1.00%-tnog rastvora V = =
32

6
g _ = 32.8 cm
3
p 0.9949 g/crn
Primjer 9.9.
Bakar se rastvara u azotnoj kiselini prema jednacinama:
3 Cu + 2 HN0
3
= 3 CuO + 2 NO + H
2
0
3 CuO + 6 HN0
3
= 3 Cu(N0
3
)
2
+ 3 H
2
0
Kolika se bakar nitrata maze dabiti djelavanjem 58.6 cm
3
67.0%-tne azotne kiseline na bakar, aka je stepen potpunasti
(iskaristenje reakcije) 89.5%, a gustina azotne kiseline 1.40 kg/dm
3

M(HN0
3
) = 63.0 g/mol; M(Cu(N0
3
)
2
) = 187.5 g/mol
Baza: 58.6 crn
3
67.0%-tne HN0
3
, p= 1.40 kg/dm
3
67.0% HN03 }azatna
33.0%Hp
kiselina
HN0
3
3/8 Cu(N0
3
k
(?g)
Cu(N0
3
h
1 mol 3/6 mol
OS
- reaktanti
63 0 g 3/B mol187.5 g/mol
astali produkti i 70 31g
gubici
Masa ciste HN0
3
je:
m(HN0
3
) = 58.6 crn
3
1.40 g/cm
3
0.670 = 54.9 g
i I
I
I I
I
212
Teoretski se maze dabiti bakarnag nitrata (P,):
( )
70.31 g
m Cu(N0
3
)
2
= -- 54.9 g = 61.3 g
63.0 g
Uz paznat stepen potpunasti (iskaristenje) ove reakcije nastaje
bakrenag - nitrata (P,}:
mcu(No,)z = 61.3 Q 0.895 = 54.9 g
P.rimjer 9.1 o.
Kaliko dm
3
72.5%-tne sumparne kiseline, gustine 1 .64 g/cm
3
i
kilograma fasfarita sa 74.5% Ca
3
(P0
4
h treba za dabijanje 255.0 kg
smjese (Ca(H
2
PO,h + CaS0
4
}, aka je iskaristenje reakcije 87.0%?
Ca
3
(P0
4
h + 2 H
2
S0
4
= Ca(H
2
P0
4
} + 2 CaSO,
Baza: 255.0 kg smjese Ca(H
2
P0
4
h + CaSO,
ca,(Po.), ..! f r. \ )
1,.,1 1
ca,Q'Q,),=2H,so,=,ca,H,POq,+ 2Caso,J {ca{H,Po,),+2CaSO,
11ano1 2'11Tda 11cm.o1 -.
3tO.lku 2 efl.t 2lt.lko (255
106.21rg .... -
Il50o.6kg
196.2 kg
m(H
2
S0
4
)= --- 255.0 kg =98.8 kg
506.5 kg
Patrebno 72.5%-tne klseline:
m(72.5%- tne H
2
SO
4
)=
98

8
kg = 136.6 kg
0.725
Masu 72.5%-tne kiseline koju je potrebno uzeti za reakciju vodecl
racuna da se reakcija advija uz gubitak (1=87.0%) racunamo:
(
136.6 kg
m 72.5%- tne H
2
S0
4
) = 156.7 kg
0.870
(
156.7 kg
v 72.5%- tne H
2
S0
4
) =
3
= 95.5 dm
3
1.64 kg/dm
Potrebno Ca
3
(P0
4
)
2
:
31 0

3
kg 255.0 kg= 156 kg
506.5 kg
. 156 kg
Potrebno fosfonta sa 74.5% Ca
3
(P0
4
)
2
:--= 209 kg
0.745
. 209 kg
Potrebno fosfonta (I= 87.0%): --= 240 kg
0.870
Primjer 9.11.
213
Koliko se amonijurn-karbonata dobija reakcijom 200.2 g kalcijurn-
-karbonata sa 132.1 g arnonijurn-sulfata, ako je iskoristenje reakcije
83.5% ? Koliki je gubitak proizvoda reakcije?
(NH
4
l2S0
4
+ CaC0
3
= (NH4hC0
3
+ CaS04
Baza: Kolicina mjerodavnog reaktanta
CaC0
3
-
(NH.).co
(202.2 g)
(NH
4
)
2
S0
4

(?g)
(NH
4
)
2
so.
1mol I mol
132 I g 96 0 g
osta\1 produ kt\1
-+
(132.1 g)
g
Odredivanje mjerodavnog reaktanta prerna stehiometrijskoj jednacini:
(NH4)
2
S0
4
:caC0
3
1mol 1mol
1321g 1001g
Masa CaC0
3
potrebna za reakciju sa 132.1 g (NH
4
hS0
4
je:
)
100.1 g
m(CaC0
3
= --132.1 g = 100.1 g
132.1 g
Kako u reakciji ucestvuje duple veca kolicina CaC0
3
(tj. 200.2 g) to
je amonijum-sulfat mjerodavni reaktant.
Teoretski nastaje (NH
4
)
2
C0
3
:
96

0
.J!..132.1 g = 96.0 g =P
1
132.1 g
Stvarno nastaje (NH
4
)
2
C0
3
(1 = 83.5 %): 96.0 g0.835=80.2 g=Pr
Gubitak proizvoda reakcije: G(NH
4
hC0
3
=96.0 g (1-0.835)=15.8 g.
214
PrLID]er 9.10.
Djelovanjem hlorovodonicne kiseline na kalcijum-karbonat nastaje
kalcljum-hlorid. Koliko grama CaC0
3
i cm
3
28.2%-tne hlorovodonicne
kiseline, gustine 1.14 kg/dm
3
je potrebno za dobijanje 136 g
kristaliziranog kalcijum-hlorida, ako je stepen potpunosti reakcije 84.6%?
CaC0
3
+ 2 HCI + 5 H
2
0 = CaCI
2
6 H
2
0 + C0
2
Rjese!Jl..;.
Baza: 136 g CaCI
2
6 H
2
0
CaCI
2
6 H
2
~ C a C
3
~ 2 HCI
1 mol 1 mol 2 mol
219.1 g I 00.1 g 236.5 = 73.0 g
100.1 g
Potrebno CaC0
3
: -- 136 g = 62. i g
219.1 g
Zbog gubitaka u toku reakcije je potrebno:
m(CaC0
3
(I= 84.6% )) =
62

1
g = 73.4 g
0.846
Potrebno HCI: m(HCI) =
73

0
g 136 g = 45.3 g
219.1 g
Potrebno 28.2%-tne HCI: !
5

3
g = 161 g
0.282
161 g
Potrebno 28.2%-tne HCI (1 =84.6%): --= 190 g
0.846
V(28.2%- tne HCI) =
190
g _ = 167 cm
3
1.14 g/cm
Primjer 9.13.
lzracunajte procenat nerastvornih primjesa u srebro - hloridu ako je
za rastvaranje 0.40 g srebro-hlorida utroseno 10 cm
3
1 %-tnog rastvora
amonijaka gustine 0.994 g/cm
3
, pri cemu je amonijak upotrebljen u
50%-tnom visku.
AgCI + 2 NH
3
= Ag(NH
3
),CI
Rjesenje:
Baza: 10 cm
3
1 %-nog rastvora NH
3
, gustine 0.994 g/cm
3
AgCI+ 2 NH
3
= Ag(NH
3
)
2
Cl
1 mol 2 mol 1 mol
143.4g 217.0=34.0g 177.4g
Masa 1% rastvora amonijaka: 10 crn
3
0.994 g/cm
3
= 9.94 g
m(NH
3
) = 9.94 g 0.01 = 0.0994 g
Utroseno NH
3
na rastvaranje AgCI:
0
? : : ~
9
1 00% = 0.0663 g
143.4
Masa rastvornog AgCI: -- 0.0663 g = 0.28 g
34.0
Masa nerastvornih primjesa: 0.40 g- 0.28 g = 0.12 g
Procenat nerastvornih primjesa:
012
9
1 00% = 30%
0.40g
Primjer 9.14.
215
Koliko se m
3
62.0%-tne sumporne kiseline, gustine 1.52 kg/dm
3
,
dobija od 35.0 t pirita sa 12.5% jalovine? lskoristenje u proizvodnji
sumporne kiseline "komornim postupkom" je 93.5%.
'
FeS
2
= 2 H
2
S0
4
Rjesenje:
Baza: 35.0 t pirita sa 12.5% jalovine
h
FeS
2
= 2 H
2
S0
4
1Mmol 2 Mmol
120.0 I 2 98.1 = 196.21
m(FeS
2
) u piritu: 35.0 t oo(FeS
2
) = 35.0 t (1-0.125) = 30.6 t
Teoretski nastaje H
2
S0
4
:
196
?J 30.6 t = 50.0 t = P
1
120.0 t
Nastaje 62.0%-tne H
2
S0
4
:
50

0
..!. = 80.6 t
0.62
Nastaje 62.0%-tne H
2
S0
4
(! = 93.5%): 80.6 t 0.935 = 75.4 t = Pr
V(62.0%- tne H
2
S0
4
) =
75
.4
1
= 49.6 rn
3
1.52 tl m
216
Primjer 9.15.
Azotna kiselina se dobija katalitickom oksidacijom amonijaka u NO.
lzracunajte stepen potpunosti oksidacije amonijaka u NO, ako se od
34.3 kg amonijaka dobija 0.117 m
3
52.0%-tne azotne kiseline, gustine
1.32 kgldm
3
uz iskoristenje azotne kiseline od 95.0%.
NH
3
~ NO ~ HN0
3
Rjesenje:
Baza: 0.117 m
3
52%-ne HN0
3
, p(52% HN0
3
) = 1.32 kg I dm
3
NH
3
~ NO ~ H N
3
1 kmol
1
kmol 1 kmol
17.0kg 30.0kg 63.0kg
m(52%- tne HN0
3
) = 0.117 m
3
1.32 10
3
kg I m
3
= 154 kg
m(HN0
3
) = 154 kg ro(HN0
3
) = 154 kg 0.520 = 80.3 kg
Teoretski potrebno NO za dobijanje 80.3 kg ciste HN0
3
:
30.0 kg
m(NO) = --- 80.3 kg= 38.2 kg
63.0 kg
38.2 kg
Potrebno NO (1=95%): = 40.3 kg
0.950 kg
Oksidirano NH
3
:
m(NH
3
):
17

0
kg 40.3 kg= 22.8 kg
30.0 kg
Stepen potpunosti oksidacije NH
3
:
22

8
kg 100% = 66.5%
34.3 kg
Primjer 9.16.
Koliko se m
3
65.6%-tne sumporne kiseline, gustine 1.56 glcm
3
,
dobija od 856 kg pirita sa 83.5% FeS
2
, ako je stepen potpunosti
oksidacije Fe8
2
u 80
2
85.0%, a gubitak pri proizvodnji sumporne kiseline
8.5%?
h h
FeS
2
= 2 S02 = 2 H2S04
Rjeswk
Baza: 856 kg pirita sa 83.5% FeS
2
" "
FeS
2
= 2 80
2
= 2 H
2
S0
4
1 kmol 2 kmol 2 kmol
120.Ukg 264.1=128.2kg 298.1=1962kg
m(FeS
2
)u piritu: 856 kg w(FeS
2
) = 856 kg 0.835 = 715 kg
Teoretski se moze dobiti 80
2
:
128

2
kg
120.0 kg
Stvarno se dobija 80
2
(I = 85%): 764 kg 0.85 = 649 kg
Teoretski se moze dobiti H
2
S0
4
:

kg. 649 kg= 993 kg
128.2 kg
Dobija se H
2
S0
4
(Gp = 8.5%):
P, = 993 kg I= 993 0.915 = 909 kg
Dobija se 65.6%-tne H
2
S0
4
:
909
kg = 1386 kg
0.656
1386 kg
V(65.6%- tne H
2
S0
4
) = _ = 888 dm
3
= 0.888 m
3
1.56 kg/dm
Zadaci
217
9.17. Uzorak od 0.3645 g BaC0
3
rastvoren je u hlorovodonicnoj kiselini.
Koliko cm
3
5.23%-tne sumporne kiseline gustine 1.035 kgdrn-
3
je
potrebno za talozenje barijuma?
(Rezultat: 3.35 cm
3
)
9.18. Koliko kg aluminijuma moze da se dobije od 5.25 1 0
3
kg boksita sa
72.5% Al
2
0
3
ako je iskoristenje pri preradi boksita 83.0%?
(Rezultat: 1.68 10
3
kg)
9.19. Koliko se amonijum-karbonata dobija reakcijom 100.1 g kalcijum-
karbonata sa 66.05 g amonijum-sulfata, ako su gubici reakcije
16.5%?
(NH4)2S04 + CaC0
3
= (NH4J2C03 + CaS0
4
(Rezultat: 40.1 g)
218
9.20. Kalika kalijum-hlarida je patrebna za dabijanje 193 kg kalijum-
-nitrata aka je gubltak pri kanverzlji 18.5%?
'
KN0
3
= KCI
(Rezultat: 174 kg)
9.21. Kaliki je procenat nerastvorenih primjesa u srebra-hlaridu aka je za
rastvaranje 0.35 g srebro-hlarida utrasena 10 cm
3
1 %-tnog rastvora
amonijaka, gustine 0.994 gcm-
3
, pri cemu je amonijak upotrebljen u
25%-tnam visku.
AgCI + 2 NH
3
= Ag(NH
3
hCI
(Rezultat: 4.3%)
9.22. Kaja zapremina 1 %-tnog rastvora amonijaka, gustine 0.994 gcm-
3
,
je potrebr')O za rastvaranje 1.3 g srebro-hlorida koji sadrzi 15.3%
nerastvorenih primjesa, racunajuci da sa pri rastvaranju koristi
25%-tni visak rastvaraca?
(Rezultat: 32.8 cm
3
)
9.23. Koliko dm
3
62.7%-tne azotne kiseline je patrebno za rastvaranje
137 g sirovog bakra ro(Cu) = 0.956 aka je stepen potpunosti
reakcije 87.0%?
'
Cu = 8/3 HN0
3
(Rezultat: 460 cm
3
)
9.24. Azotna kiselina se dabija katalilickam oksidacljom amonijaka do
NO. Koliko dm
3
62.7%-tne azotne kiseline nastaje oksidacijom
68.6 kg amanijaka ako je stepen oksidacije 83.5%, a iskoristenje
dabijanja azotne kiseline 94.5%?
NH
3
NO HN0
3
(Rezultat: 232 dm
3
)
9.25. Rastvaranjem fosfora(IV)-oksida u vodi nastaju dvije kiseline:
fosforna i fosforasta kiselina prema reakciji
P
2
0
4
+ 3 H
2
0 = H
3
P0
4
+ H
3
P0
3
Ukoliko se reakciona smjesa sastoji ad 135.2 g P
2
0
4
i 200 g H20
!reba odrediti:
a) mjerodavni reaktant (Rm)
219
b) koliko se maze dobiti 25.0%-tne fosforne kiseline ako je
iskoristenje reakcije 85.5%
(Rezultat: a) Rm je fosfor(IV)-oksid; b) 359.5 g)
9.26. Djelovanjem sumporne kiseline na cink u prahu oslobaoa se
vodonik prema reakciji:
Zn
1
s
1
+ H
2
SO. H
21
g
1
+ znso.
Kada je u Kippovom aparatu 1622 g sumporne kiseline rnasenog
udjela w(H
2
S0
4
) 0.431 reagovalo sa 519 g elementarnog cinka
nastalo je 13.0 g vodonika. Odredite mjerodavni reaktant u ovoj
reakciji i iskoristenje proizvoda (vodonika).
(Rezultat: Rm je sumporna kiselina; I 90.3%, P, g)
9.27. Koliko kiseonika treba za oksidaciju 3.7 dm
3
amil-alkohola, gustine
p
2
oc 0.81 kg/dm
3
ako ga zelimo upotrebiti u 50.0% suvisku?
Koliko ugljenik(IV)-oksida i vade nastaje oksidacijom? Reakcija
oksidacije je:
2 C
5
H,,OH + 15 0
2
10 C0
2
+ 12 H
2
0
(Rezultat: 12.3 kg kiseonika, 7.5 kg C0
2
i 3.7 kg vade)
9.28. Koliko ce se vodonika dobiti djelovanjem hlorovodonicne kiseline
na 72.0 kg legure koja sadrzi 88.0% AI i 12.0% Mg aka je
iskoristenje 95.0%? Koliko se 40.0%-tne hlorovodonicne kiseline za
to potrosi?
(Rezultat:

Pr; 707.5 kg kiseline 40.0%)

9.29. Vodonik se dobija elektrolizom vodenog rastvora natrijum-hlorida.
Koliko je dm
3
26.0%-tnog rastvora natrijumhlohda potrebno
elektrolizirati kod 293 K da bi se vodonikom napunila celicna boca
zapremine 32.0 dm
3
pri pritisku od 1 .54 1 0
7
Pa i 293 K aka je
gubitak vodonika pri elektrolizi 5.2%?
A
H
2
= 2 NaCI
(Rezultat: 80.2 dm
3
)
9.30. Natrijum-fosfat koji sluzi za meksanje vade dobija se reakcijom
fosforne kiseline sa natrijum-hidroksidom i natrijum-karbonatom
prema reakciji:
Na
2
C0
3
+ H
3
P0
4
+ NaOH + 10 H
2
0 Na
3
P0
4
12 H
2
0 + C0
2
lzracunajte koliko sode sa 58.0% Na
2
0, natrijum-hidroksida sa
76.0% Na
2
0 i fosforne kiseline s 45.0% P
2
0
5
treba za dobijanje
220
855 kg Na
3
P0
4
12 Hp ako je iskoristenje u proizvodnji tercijarnog
natrijum-fosfata 90.5%.
(Rezultat: masa sode 266 kg; masa hidroksida 101 kg; mas a
fosforne kiseline 392 kg)
9.31. Proizvodnja l<alijum-permanganata odvija se prema ovim
jednacinama:
'Mn0
2
+ 2 KOH + ..:!_0
2
= K
2
Mn0
4
+ H
2
0
2
3 K
2
Mn0
4
+ 2 C0
2
= 2 KMn0
4
+ 2 K
2
C0
3
+ Mn0
2
Koliko treba uzeti mangan(IV)-oksida i 30.0%-tnog rastvora
kalijum-hidroksida da bi nastalo 317.8 kg kalijum-permanganata
ako je iskoristenje tog proizvoda 79.0%. Kalijum-hidroksid kao
reaktant upotrebljen je u 10.0% visku.
(Rezultat: m(Mn0
2
) = 332.0 kg; 1571.2 kg rastvora KOH)
9.32. Kaustifikacijom sode dobija se natrijeva luzina prema jednacini:
Na
2
C0
3
+ CaO + H
2
0 = 2 NaOH + CaC0
3
Ako u reakclji sudjeluje 92.1 kg sode koja sadrzi 98.8% Na
2
C0
3
izracunajte:
a) Koliko se teoretski dobija 11.2%-tnog hidroksida
b) Koliko je zivog vapna sa 90.4% CaO teoretski potrebno za
reakciju
c) Koliko je ~ i v o vapna potrebno ako je iskoristenje reakcije
78.0%.
(Rezultat: a) 613 kg; b) 53.2 kg; c) 68.2 kg)
9.33. Rastvaranje zlata u zlatotopci koja je sadrzavala HCI i HN0
3
u
molskom odnosu 3:1 moze se prikazati jednacinom:
Au + HN0
3
+ 4 HCI = H(AuCI
4
) + NO + 2 H
2
0
Treba izracunati:
a) odnos u kojem treba pomjesati 35.20%-tnu hlorovodonicnu
kiselinu sa 62.70%-tnom azotnom kiselinom prilikom
pripremanja zlatotopke pomenutog sastava
b) koliko zlatotopke teoretski treba za rastvaranje 16.75 g zlata
c) masu hidrogen-tetrahloroaurata(lll) (H(AuCI
4
)) koja moze
teoretski nastati reakcijom
d) koliko HAuCI
4
nastaje ako je iskoristenje 85.0%
e) rnasu HN0
3
u rastvoru nakon zavrsene reakcije
(Rezultat: a) HCI:HN0
3
= 3.092:1; b) 46.62 g zlatotopke;
c) 28.89 g HAuCI
4
; d) 24.56 g; e) 1.785 g HN0
3
)
221
9.34. lzracunajte koliko nathjum-tetraborata Na
2
B
4
0
7
10 H
2
0 i 98.2%-tne
surnporne kiseline treba za dobijanje 2500 kg boratne kiseline ako
je njeno iskoristenje 88.40%.
Na
2
B
4
0
7
1 0 H
2
0 + H
2
SO, = 4 H
3
B0
3
+ Na
2
S0
4
+ 5 H
2
0
(Rezultat: m(Na
2
B
4
0
7
1 0 H
2
0) = 4362 kg;
m(98.2%-tne H
2
S0
4
= 1142 kg)
9.35. Sircetna kiselina se rnoze dobiti oksidacijom acetaldehida sa
68.0%-tnim viskom vazduha uz mangan (11)-acetat kao katalizator
prema jednacini:
2 CH
3
CHO + 0
2
= 2 CH
3
COOH
Ako u reakciji ucestvuje 364 kg 99.2%-tnog rastvora acetaldehida
izracunajte uz uslov da iskoristenje sircetne kiseline iznosi 88.4%:
a) masu utrosenog vazduha
b) zapreminu 86.5%-tnog rastvora koji se moze dobiti na 25 ac
rastvaranjem reakcijom dobijene sircetne kiseline.
(Rezultat: a) 948 kg, b) 474 dm
3
)
9.36. Fluorovodonicna kiselina se maze dobiti reakcijorn:
CaF
2
+ H
2
S0
4
= 2 HF + CaS0
4
Koliko dm
3
sumporne kiseline w(H
2
S0
4
)=0.920 i fluorita sa
w(CaF
2
)=0.915 je potrebno za dobijanje 128 dm
3
fluorovodonicne
kiseline w(HF) = 0.500 uz iskoristenje od 93.2%?
(Rezultat: 115 dm
3
; 169 kg}
9.37. lzracunajte masu natrijum-hlorida w(NaCI) = 0.987 potrebnu za
dobijanje 85.5 dm
3
hlorovodonicne kiseline w(HCI) = 0.282 na
20 oc aka su gubici u toku proizvodnje 7.3%.
A
HCI = NaCI
(Rezultat: 48.2 kg)
GUllA 10
GASOV! U HEM!JSKIM REAKC!JAMA
Ako hemijsku reakciju u kojoj ucestvuju gasovite supstance
prikazemo jednacinom:
nAA + n
8
B ~ ncC + n
0
D
A, B, C i D su simbali kaji oznacavaju gasavite reaktante (A i B) i
produkte (C i D),
nA, n
8
, nc i n
0
odgovarajuci kaeficijenti kampanenata koji
predstavljaju ko\icine supstanci (molove).
Preko gasne jednacine mogu se izracunati zapremine svih
ucesnika ave reakcije ako se nalaze pri istim us\avima
VA . Ve . V . V =!:ART. n8 RT. n c R ~ n0 RT
c o p p p P
Dije\jenjem desne strane proporcije sa RT dobijamo izraz iz kojeg
p
se vidi da je odnas zapremina gasovitih reaktanata i pradukata jednak
adnasu malava tih supstanci uz isto p i T.
V A:V
8
:Vc:V
0
= nA:n
8
:nc:n
0
Ovaj adnos molova reaktanata i produkata reakcije predstavlja
matematicku formulaciju Gay-Lussacavog zakana spajnih zapremina.
Odnos se maze prikazati malim cijelim brajevima kaji vrijede kako za
kolicine taka i za zapremine.
Gay-Lussacav zakan spajnih zapremina glasi: Zapremine gasava
kaji ucestvuju u hemijskim reakcijama odnase se kaa mali cije\i brajevi,
ako su mjerenja provedena na istoj temperaturi i pritisku.
Na asnavu toga kvantitativno znacenje hemijskih reakcija mozemo
dapunitl i odnosom zapremine mjereno u bilo kojim jedinicama.
Na primjer: Sinteza amonijaka moze se prikazati jednacinom
N2<
9
> + 3 H2<
9
> == 2 NH3<
9
>
1 3 2
n 3 n 2 n
22.4L 3 22.4l 2 22.4l
223
Ukoliko se gasovi nalaze na standardnim uslovima tada je
zaprernina jednog mala (bilo kog) gasa jednaka 22.4 L, a ta zapremina
. e dm
3
oznacava se VM == 22.4 --
mol
lz Avogadrovog zakona koji kaze da se u jednakirn zapreminarna
gasova pri istom pritisku i istoj temperaturi nalazi jednak broj rnolekula
slijedi da jednak broj rnolekula bilo kojeg gasa pri istoj temperaturi i
pritisku mora zauzimati istu zapreminu.
Ovi osnovni zakoni omogucavaju prosirenje izracunavanja na
osnovu hemijskih jednacina - do sada srno racunali samo mase i kolicine
supstanci ucesnika reakcije, a sada mozemo racunati i zapremine
supstanci aka se nalaze u gasovitom stanju.
S obzirorn na agregatna stanja ucesnika reakcije razlikujerno
homogene gasne reakcije i tleterogene reakcije.
Kod hornogenitl gasnih reakcija su i reaktanti i produkti gasovi, a
kod heterogenih reakcija osim gasova u reakciji ucestvuju i cvrste iii
tecne supstance (oznaka za cvrsto stanje je "s", tecno "I", a za gasovito
"g" koje se pise uz odgovarajucu supstancu kao indeks, na primjer (HP(I)
iii H
2
0<
91
).
Ako posmatramo reakciju nastajanja vodenog gasa - smjesa
ugljen-monoksida i vodonika - koji se dobija prevoaenjem vodene pare
preko usijanog ugljena:
C<51 +H20<
9
>=C0<
91
+H2<
91
Hemijska jednacina nastajanja vodenog gasa kvalitativno oplsuje
reakciju izmeau usijanog ugljena C<sJ i vodene pare H
2
0<
91
, pri cemu
nastaje ugljen-monoksid CO(gJ i vodonik H
2
<
91
Gornja hernijska jednacina
kvantitativno odreduje reakciju izmeau ugljena i vodene pare, i to:
1. 1 atom C + 1 molekula H
2
0 = 1 molekula CO + 1 rnolekula 1-1
2
lsti kvantitativni odnos koji vrijedi za simbole i formule supstanci
vrijedi i za kolicine (mnozine) supstanci
2. 1 mol C + 1 mol H
2
0 = 1 mol CO + 1 mol H
2
224
Kolicine supstance proprcionalne su sa masom supstance pa
slijedi:
3. 12.01 g C + 18.016 g H
2
0 = 28.01 g CO+ 2.016 g H
2
i konacno mnozine (koliclne) su proporcionalne zapreminama
kada je supstanca u gasovitom stanju
4. 1 mol c + (22.4 dm
3
)" H
2
0 = 22.4 dm
3
co + 22.4 dm
3
H
2
U reakcijama u kojima supstance dolaze u gasovitom agregatnom
stanju, mogu se umjesto njihovih masa pri racunanju koristiti molske
zapremine gasova po.d standardnim uslovima, pretpostavliajuci da se
reakcije koje prikazujemo hemijskim jednacinama odvijaju pod
standardnim uslovlma (s.u.). U ovakvim slucajevima do punog znacenja
dolaze molske jedinice, kao veza izmeau mase i zapremine gasa.
Mnozine (kolicine) su proprcionalne brojnosti jedinki pa vrijedi i
slijedeci odnos broja jedinki ucesnika reakcije:
5. NA aloma C + NA molekula H
2
0 = NA molekula CO +
+ NA molekula H
2
Pri racunanju sa zapreminama gasova mora se voditi racuna o
sljedecem:
1. Gasovi i p'are u jednacinama hemijsklh reakcija, odnosno u
hemijskim ekvivalencijama pisu se uvijek u molekulskom obliku
(CO, H
2
, Cl
2
itd.).
2. lspod formula supstanci u hemijskim jednacinama !reba navesti
kvantitativni odnos molova, zapremina i masa, a hemijsku
jednacinu dobijanja vodenog gasa !reba pisati:
c
1
s) + H20
19
> = co
19
) + H
219
>
1 mol 1 mol 1 mol 1 mol
- 22.4 dm
3
22.4 dm
3
22.4 dm
3
12.01g 18.016g 28.01g 2.016g
3. U svim slucajevima kada nisu navedeni lizicki parametri stanja
gasa ~ i T), zapremina gasa se odnosi na standardne uslove
(p
8
iT ).
4. Za reakcije pisane hemijskim jednacinama pretpostavljamo da
se desavaju kod (s.u.), pa takoae i zapremine gasova za te
reakcije smatramo zapreminama kod (s.u.).
5. Za reakcije i procese koji se ne desavaju pod standardnim
usiovima, zapremlne koje proizlaze iz hemijskih jednacina
Molska zapremlna pod (s.u.)
225
moramo preracunati na uslove odvijanja reakeija i proeesa, i
obrnuto. Pri tome se sluzimo gasnim zakonima i jednacinama
stanja idealnog gasa:
peve pV
T
0
=-=r
6. Preracunavanje zapremine u hemijske jediniee i obrnuto
moguce je samo kod standardnih uslova (p
0
=101325 Pa
T
0
=273 K).
lnace racunanje preko gasne jednacine pV=nRT omogucava
racunanje V, n iii m gasa na bilo kojim uslovima.
Racunanja iskoristenja, gubitaka i stepena potpunosti reakeija
pomocu zapremina gasova, isla su kao i racunanja pomocu
rnolova iii masa supstanci.
Primjeri i nerjeseni zadaci
,Erimjer 1 0.1.
Koliko se em
3
vodonika (301 K i 121590 Pa) dobija raspadom
396.0 cm
3
arsenovodonika (291 K i 99325 Pa), aka je stepen raspada
92.0%?
A
AsH
3
,
9
l = 3/2 H
2
(al
M(AsH
3
)=77.9 g/mol, M(H)=1.0 g/mol
Rjesenje:
Baza: 396.0 cm
3
AsH
3
(291 K i 99325 Pa)
Zapremina arsenovodonika kod standardnih uslova:
e ( ) ( ) p T
0
3 99325 273 3
V AsH
3
= V AsH
3
--.-= 396.0 em --.-= 364 em
pe T 101325 291
sH
3
A
(36 4 cm
3
)
A
3
AsH
3
,
9
l =
2H2(gl
1 mol
77.9 g ~ m o l
22.4 dm' 3 2
3 2 2.0 g=3.0 g
2 22.4 d m

~ 3 3 6 dm'
H2
-
(?cm
3
)
ostali
produkti
gubici
226
Teoretski nastaje vodonika:
v
8
(H )=
3306

0
Oo364 dm
3
= Oo546 dm
3
2
22.4 dm
Zapremina vodonika koja nastaje uz stepen raspada 9200%:
V
8
(H
2
) = Oo546 clm
3
Oo920 = Oo500 dm
3
Zapremina vodonika na zadanim uslovima {301 K i 121590 Pa) je:
V(H
2
,301K 1121590 V
6
(H
2
) Pe . : ; 00500 dm
3
.
101325
0.459 dm
3
p T 121590 273
Primjer 1 0020
Koliko grama sirovog cinka sa 97o5% Zn treba da se dobije
12.5 dm
3
vodonil<a (285 K i 97325 Pa) ako je iskoristenje reakcije 92o5%?
Zn + 2HCI ; H
219
) + ZnCI
2
M(Zn) = 65.4 g/mol, M(H) = 1.0 g/mol
Rjesenje:
Baza: 1205 dm
3
H
2
{285 K i 97325 Pa)
9705% Znf-
1
H2
rOVI Cln
-(? g) (12.5dm'o285K)
0

H
2
Zn ostali
1mol 1mol ,
ostali
22
.
4
dm3
65 4
g produktl
reaktanti

V
8
(H 273 K i 101325 Pa)=12o5 dm
3
o
97325
.
273
=1105 dm
3
2
' 101325 285
Masa cistog Zn je:
m(Zn)= SS.4
9
-
0
11.5 dm
3
=33o6 g
22.4 dm
3
Masa sirovog cinka sa 97o5% Zn je:
m(cinka sa 97o5%Zn) =
3306
= 3405 g
0.975
m(cinka sa 9705% Zn, I= 92o5%)=
3405
g = 3703 g
Oo925
227
Primjer 1 0.3.
Koliko dm
3
H
2
S (293 K i 99325 Pa) treba da se dobije talog ad
1.56 g As
2
S
3
ako je gubitak sumporovodonika 7.6%?
'
As
2
8
3
= 3 H2S
1
o
1
M (As
2
S
3
) = 246.1 g/mol
j e s e n j e ~
Baza: 1 .56 g taloga As
2
S
3
H
2
S
(? dm
3
) ~
As
2
S
3
= 3H
2
S
1 mol 3 mol
246

1
g J.22A=67.2 dm
3
ostali reaktanti
Zapremina H
2
S na (s.u.) je:
v
8
(H
2
S) =
67

2
drn
3
1.56 g = 0.426 dm
3
246.1 g
I= 100%- 7.6% = 92.4%
Potrebno H
2
S uz iskoristenje (I= 92.4%):
Ve (H2S) = 0.426 dm3_ = 0.461 dm3
0.924
Zapremina H
2
S na zadanim uslovima je:
ostali produkti
gubici
0 101325 293
V(H
2
S, 293 K 1 99325 Pa) = 0.461 dm
3
-----= 0.505 dm
3
99325 273
Primjer 1 0.4.
Kada se ugljenik(IV)-oksid uvodi u vodeni rastvor natrijum-
-karbonata koji je zasicen na 20 oc, nastaje natrijum-hidrogenkarbonat.
Ova real(cija je potpuna, ali se tokom pojedinih operacija gubi ukupno
7.0% proizvoda. Ako je potrebno proizvesti 78.3 t NaHC0
3
izracunajte:
a) zapreminu C0
2
(40 C i 354637.5 Pa) koji se dovodi u
5.0%-tnom visku povrh teorijski potrebne kolicine
b) bilansu rnaterijala
228
Baza: 78.31 NaHC0
3
Na
2
C0
3
+ H
2
0+ C0
2
= 2 NaHC0
3
1 Mmol 1 Mmol 1 Mmol 2 Mmol
106.0 1 18-02 I 44.011 284.011 = 168.0 1
22.410
3
m
3
NaHC0
3
? % Na2C03 }zasiceni (78.3 t)
? % H20 rastvor NaHC03 I H,O .
A
(?I) NaHC0
3
=1/2Na
2
C0
3
= (?I)
IMmel 1/2Mmol
C02 (?I)
C02 11 2 Mmol 112 Mmol gubilak NaHCO
(? m
3
, ?I) (?I)
a) lskorislenje NaHC0
3
je: 1 =1 00%- 7.0% = 93.0%
Masa NaHC0
3
koju treba proizvesti je:
)
78.3 t
m(NaHC0
3
= --- = 84.2 t
0.930
Zapremina C0
2
koja je leorelski polrebna (s.u.) je:
=3
2
.4'
103
m
3
84.21=11.210
3
m
3
2
168.0 t
Zapremina C0
2
u 5%-tnom visku je:
= 11.2 1 0
3
m
3
1.050 = 11.8 1 0
3
m
3
Zapremina C0
2
uz zadane uslove:
T =(273 + 40) K = 313 K; p = 354637.5 Pa
V =
11
.
8
.
103
m3 .313K_ 101325Pa =
3
.
86
.
103
m3
co. 273 K 354637.5 Pa
Rjesavanje zadatka u hemijskim jedinicama:
) m 84.2 t
n
1
NaHC0
3
= -- = = 1.00 Mmol
M 84.01 t/Mmol
Kolicina C0
2
koja je teoretski polrebna (racuna se iz
ekvivalencije):
1
n(C0
2
) =- 1.00 Mmol = 0.500 Mmol
2
Kolicina C0
2
(u visku) je :
n(C0
2
) = 0.500 Mrnol 1.050 = 0.525 Mmol
Zapremina C0
2
uz zadane uslove je:
229
v(co ) = 525 1 0
3
mol 8.314 Jmor
1
K-
1
313 K =
3
.
85
.
1 0
3 rna
2
354637.5 Pa
b) Rastvorljivost Na
2
C0
3
na 20 oc je: SNa
2
co
3
.H
2
o =0.215 kg/kg
Sadrzaj Na
2
C0
3
u rastvaru u procentima je:
w%(Na
2
C0
3
) =
0
'
215
k_Q 1 00% = 17.74%
1.215 kg
Sadrzaj vade u rastvaru u procentima je:
100.0%-17.7% = 82.3%
Masa Na
2
C0
3
patrebna u taku proizvodnje je:
106.0 t
rn(Na
2
C0
3
)= -- 84.2 t = 53.1 t
168.0 I
Masa C0
2
teorelski potrebna je:
m(CO )=
44

01
I 84.2 t = 22.1 t
2
168.0 t
Ulazni materijal:
Rastvor Na
2
C0
3
:
53.1 t = 300 t
0.177
C0
2
u visku: 22.1 t 1 .050-23.2 t
Ukupno: 323 t
Masa vade u rastvoru natrijum-karbanata je:
m(H
2
0) = 300 t 0.823 = 300 t- 53.1 t = 247 t
Jedan dio vode reaguje kao reaktant u reakciji.
Masa vade koja je reagavala je:
18.02 t
m(H
2
0)=---84.2 t = 9.03 t
168.0 t
230
lzlazni materijal:
m(NaHC0
3
) = 78.3 t
m(H
2
0) = 247 t - 9.03 t = 238 t
m(C0
2
) = 22.1 t 0.050 = 1.1 t
G(NaHC0
3
)= 84.2 0.070- 5.9 t
Ukupno: 323 t
Ulazni materijal:
)
84.2 t 1
m(Na
2
C0
3
== -----106.0 t/Mmol = 53.1 t
84.01 t/Mmol 2
m(H
2
0)= 247 t
m(C0
2
)= 0.525 Mmol44.01 t!Mmol = 23.1!
Ukupno: 323 t
Rjesavanje zadatka u hemijskim jedinicama:
)
247 t
n(H
2
0 =
1
= 13.7 Mmol
18.02 tMmoi-
Kolicina vode koja je reagovala:
84.2 t 1
n(H
2
0) = - = 0.501 Mmol
84.01 t!Mmol 2
H
2
0 u izlaznom materijalu: 13.7 Mmol-0.501 Mmol=13.2 Mmol
C0
2
u izlaznom materijalu: 0.025 Mmol
lzlazni materijal:
NaHC0
3
: ....................................................... 78.3 t
H
2
0: 13.2 Mmol18.02 t/Mmol 238.0 t
C0
2
: 0.025 Mmol 44.01 tiM mol 1.1 t
Gubitak NaHC0
3
0.070 ........................ 5.9 t
Ukupno: 323 t
Primjer 1 0.5.
lskoristenje prl przenju pirita je 92.5%. Koliko kg pirita sa 14.8%
jalovine je potrebno preraditi da bi se dobilo 5.0 m
3
80
2
mjereno kod
300 K i 120 kPa?
A
so2(g) = 112 FeS2
M(FeS
2
}=120.0 g/mol
Rjesenje:
Baza: 5.0 m
3
80
2
(300 K i 120 kPa)
ve (SO ) =
5
_
0
ma . 120000 . 273 =
5
.4 m
3
2
101325 300
85.2% FeS2 }pirit
(? kg)

S0
2
= 1/2FeS
2
1 kmol 1/2 kmol
802
(
5.0 m', 300 ;)
120 kPa
ostali produkti
231
22.4 m
3
t120.0 kg=60.0 kg
...
ostali reaktanti

Masa (cistog) FeS
2
:
(F S )
- 120.0 kg 54 3 - 14 5 k
me2- o.m-. g
44.8 m
Potrebno pi rita sa 14.8% jalovine (1 00%- 14.8% = 85.2%):
(p
. 'I )
14

5
kg 17 0 k
m 1n a = ---= . g
0.852
Potrebno pirita (14.8% jalovine) uz iskoristenje I= 92.5%:
(p
. . ) 17.0 18 k
m mta =--= .4 g
0.925
Primjer 1 0.6.
Reakcijom 0.75 g nekog dvovalentnog metala (Me
2
"} sa
hlorovodonicnom kiselinorn razvija se 448 cm
3
H
2
kod 293 K i
1.02 10
5
Pa. Odredite molsku masu toga metala. M (HCI) = 36.5 g/mol.
Rjesefl.i_;
Baza: 448 cm
3
H
2
(293 K i 1.02 1 0
5
kPa)
V
e (I ) 3 1 02000 273 3 3
-1
2
=448 em ._ .. ___ .. --= 420 em = 0.420 dm
101325 293
Me
2
+ 2 HCI = H
2
(g) + MeCI
2

M M
2+) I mol
e 22.4 dm
3
232
M(Me
2
)=

g
3
22.4 dm
3
= 40.0 g/mol
0.420 dm mol
(Me
2
= ca)
Primjer 10.7.
Elektrolizom vodenog rastvora natrijum-hlorida dobija se natrijum-
-hidroksid, vodonik i hlor. Koliko natrijum hlorida treba da se vodonikom
(294 K i 152 10
5
kPa) napuni celicna boca zapremine 36.1 dm
3
aka je
iskoristenje vodonika 94.5%?
M (NaCI) = 58.5 g/mol
Rjesenje:
A
H
2
= 2 NaCI
Baza: 36.1 dm
3
H
2
(294 K i 152 1 0
5
Pa)
V
8
(H )= 36.1 dm
3

152
.1Q
5

273
= 5.03 10
3
dm
3
= 5.03 m
3
2
101325 294
NaCI
(?kg)
H
2
= 2NaCI
1 kmol 2kmol
22.4 m3 2 58.5=1 17.0 kg
H2
(
36.1 dm'. 152.105 kPa)
294 K
ostali produkti
r.---:-:-":---------1>
i gubici
Masa NaCI je: m(NaCI) = 227...:
0
5.03 m
3
= 26.3 kg
22.4 m
Potrebno NaCI uz lskoristenje (I= 94.5%):
m(NaCI) =

= 27.8 kg
0.945
Primjer 1 0.8.
Koliko se dm
3
C0
2
(298 K i 1.05 10
5
Pa) razvija dejstvom 250 g
20.0%-tnog rastvora hlorovodonicne kiseline na kalcijum-karbonat koji je
uzet u visku ako je stepen potpunosti reakcije 95%?
CaC0
3
<sl + 2 HCI = CaCI
2
+ C0
210
l + H
2
0
M (HCI) = 36.5 g/mol
233
Rjesenje:
Baza: 250 g 20%-tnag HCI (HCI je mjeradavni reaklant jer je
kalcijum-karbonat uzet u visku)
m(HCI) = 250 g oo(HCI) = 250 g 0.200 = 50.0 g
20% HCI }hlorovodo ..
80%H
2
0 nicna kiselina
-
(250 g)
ostali reaktanti
Teoretski nastaje C0
2
:
A
HCI= 1/2C0
2
1 mol H2 mol
36
.
5
g 2..22.4 dm
3
gl1.2 dm
3
2
V
8
(C0
2
) =]
1

2
dm..:._. 50.0 g = 15.3 dm
3
36.5 g
v ~ ,(1 = 95%): 15.3 dm
3
. 0.95= 14.6 dm
3
C0
2
(? dm
3
)
?stali produkti
gubici
V(co K
. 5 ) 3 101325 298 d 3
2
298 11.0510 Pa = 14.6 dm ----- = 15.4 m
' 105000 273
Primjer 1 0.9.
Acetilen se dabija djelovanjem vade na kalcijurn-karbid. Koliko se
dabija m
3
acetilena zasicenag vadenam param kad 318 K i 1 03000 Pa ad
2.5 kg kalcijum-karbida koji sadrzi 85.0% CaC
2
aka je gubitak
reakcije 5%? p(H
2
0, 318 K) = 9583 Pa
CaC
2
;, C2H2,
9
1
Rjesenje:
Baza: 2.50 kg kalcijum-karbida sa 85.0% CaC
2
M (CaC
2
) = 64.1 g/mal
Masa (cistog) CaC
2
:
m(CaC
2
) = 2.50 kg oo(CaC
2
) = 2.50 kg 0.850 = 2.12 kg
85.0% CaC
2
}kalcijum
karbid
{2.5 kg)
astali reaktanti
A
cac
2
=C
2
H
2
1 kmol 1 kmol
64.1kg
22
.4m3
234
Teoretski nastaje suvog acetilena kod standardnih uslova:
V
8
(C
2
H
2
)=
22
.4m
3
-2.12kg=0.741m
3
64.1 kg
lskoristenje reakcije jednako je: I =100%- 5% = 95%
V
8
c
2
H
2
(I= 95%)= 0.741 m
3
- 0.95 = 0.70 m
3
Nastaje acetilena zasicenog vodenom parom kod zadatih uslova:
e
V(vi.C
2
H
2
,318K;103000Pa)=V
8
(suvogC
2
H
2
)- ). : =
p-p H
2
0 T
=0.70m3- 101325
1 03000 - 9583 273
P.rimjer 10.1 0.
Fosfor izgara sa viskom vazduha u P
2
0
5
, a ovaj sa vodom daje
fosfornu kiselinu prema jednacinama:
2 P + 5/2 0
2
= P20s
P20s + 3 H20 = 2 H3PO.
Koliko dm
3
vazduha (293 K i 1 02 kPa) u 25%-nom visku treba uzeti
da bi se dobilo 92 dm
3
50.0%-ne H
3
P0
4
gustine 1.34 kg/dm
3
uz
iskoristenje reakcije 90.0%? Zapreminski udio kiseonika u vazduhu je
q>(02)=0.21.
Rjesenje:
Baza: 92 dm
3
50.0%-tne H
3
P0
4
, p
20
oc =1.34 kg/dm
3
Masa (ciste) H
3
P0
4
:
m(H
3
P0
4
) = V co p = 92 dm
3
0.50 1.34 kg I dm
3
= 62 kg
A A
2 H
3
P0
4
= 5/2 0
2
=P
2
0
5
2 kmol 5/2 kmol 1 kmol
2 kg
22
_.=
56
_
0
m3
2
Teoretski potrebno 0
2
: V
8
(0
2
) =
56

0
m
3
62 kg= 18 m
3
196.0 kg
18m
3
Teoretski potrebno vazduha: V
8
(vazd.) = --- = 86 m
3
0.21
235
e( ) 86m
3
3
Potrebno vazduha (I= 90.0%): V vazd. = --- = 96 m
0.90
Potrebno vazduha u 25%-nom visku: 96 m
3
1.25 = 120 m
3
. p
9
T 101325 293
V(vazd.293 K 1102 kPa)=120 m
3
---=120m' ---=128m
3
p re 1 02000 273
Primjer 1 0.11.
Haber-Boschovim postupkom dobija se amonijak sintezom iz
elemenata prema reakciji:
N2tgl + 3 H2tgl = 2 NH3t
91
Gasna srnjesa elemenata u stehiometrijskom odnosu prolazi kroz
kontaktnu pee uz iskoristenje sinteze pri jednostepenom prolazu od
11.0%. lzracunajte zapreminu nastalog amonijaka (300 K i 1 05000 Pa)
pri jednostepenorn prolazu 964 kg gasne smjese kroz kontaktnu pee.
M (N) =14.0 g/mol, M(NHh =17.0 g/mol
Rjesenje:
Baza: 964 kg gasne smjese stehiometrijskog sastava
N
2
,
91
-t 3 H
2
,
91
= 2 NH
3
tgl
1 kmol 3 kmol 2 kmol
2140=28.0 ltg 3 2.0=6.0 kg 217.0=34.0
22.4 m
3
3 22.4=67 .2 m
3
2 22.4=44.8 m
Masa gasne srnjese stehiometrijskog sastava:
28.0 kg + 6.0 kg = 34.0 kg.
Kolicine N
2
i H
2
u 964 kg gasne smjese:
m(N )=
28

0
kg. 964 k = 794 k
2
34.0 kg g g
m(H
2
) =
6

0
kg . 964 kg (iii 964- 794) = 170 kg
34.0 kg
Teoretski se dobija NH, kod standardnih uslova:
V
8
(NH
3
) =

794 kg (iii
44

8
m
3
-170 kg)= 1.27 -10
3
rn
3
28.0 kg 6.0 kg
V
8
(NH
3
J I= 11.0%)= 1.27-10
3
rn
3
-0.110 = 140 rn
3
V(NH 300 K i 105000 Pa)= 140 rn
3
.


300
=148m
3
3
' 1 05000 273
236
Primjer 1 0.12.
Amonijak se dobija l<atalitickom sintezom prema reakciji:
N
2
(
9
) + 3 H
2
(g) = 2 NH
3
(
9
)
Reakcijom 6000 m
3
gasne smjese (Nz, Hz; 295 K, 1.05 1 0
5
Pa)
dobija se 4.6 m' NH
3
(823 K, 2.03 1 0 Pa). Parcijalni pritisak vodonika
koji je i mjerodavni reaktant u ovoj sintezi iznosi 7 10
4
Pa. Koliki je
stepen potpunosti reakcije sinteze NH
3
?
Rjesenje:
Baza: 6000m
3
gasne smjese (Nz, Hz; 295 K, 1.05 1 0
5
Pa)
N2r
9
l + 3 H2(g) = 2 NH
3
r
9
l
1 kmol 3 kmol 2 kmol
'22.4 m
3
3 22.4..,67.2 m
3
2 22.4=44 B m
3
Parcijalnl pritisci komponenti reakcijske smjese su:
p(H
2
) = 7 10
4
Pa,
p(N
2
) = p(gas. smj.)- p(H
2
)=105000 Pa- 70000 Pa = 35000 Pa
Poznato je da je odnos parcijalnog i ukupnog pritiska jednak
odnosu parcijalne i ukupne zapremine.tj.:
p(H
2
) V(H
2
)
P(gas. smj.) = V(gas. smj.)
Odatle je parcijalna zapremina vodonika jednaka:
V
f.H K . . 5 ) 7. 104 3 3 s
~
2
,295 11.05-10 Pa =----
5
-sooom =410 m
1.0510
V
9
(H )=410
3
m
3
~ ~ ~
273
=3.8410
3
m
3
2
1.0132510
5
295
Teoretski se maze dobitl NH
3
:
v
9
(NH
3
)=
44

8
m
3
3.8410
3
m
3
=25610
3
m
3
67.2 m
3
v(NH,, 823 K 1 2.03 10
7
Pa)= 2.56 1 o' m
3
. 1.
01325
~ .
823
= 38.5 m'
2.03 1 0
7
273
Stepen potpunosti reakcije sinteze jednak je:
46m
3

Sp =- --100% =11.9%
38.5 m
3
237
Primjer 1.QJ.b
Sinteza uree odvija se prema reakciji:
2 NH
3
(gl + C0
2
(gl = NH2CONH2(sl + H20(gl
Koliko ce kg uree nastati od 89.9 m
3
gasne smjese (303 K i
104666 Pa), ako je zadan parcijalni pritisak NH
3
u gasnoj smjesi
p(Ni-1
3
)=67739 Pa, a iskoristenje reakcije sinteze uree 82.0%7
M(NH
3
) = 17.0 g/mol, M(C0
2
)= 44.0 g/mol, M(NH
2
CONH
2
)= 60.0 g/mol
Rjesenje:
Baza: 89.9 m
3
reakcijske smjese (NH,,C0
2
) kod (303 K, 104666 Pa)
2 NH
3
(g) + C0
2
(
9
l = NH
2
CONH
2
(
9
J+ H20
2 kmol 1 kmol 1 kmot
222.4=44.am
3
22.4m
3
GO.Okg
Parcijalni pritisak amonijaka je:
RT
p(NH
3
)= n(NH
3
) ( ~ - ,
V gas. smJ.
n(NH ) = 67739. 89.9 = 2.42 kmol
3
8.314. 303
p(C0
2
) = p(gas. smjese )- p(NH,) =
= 104666 Pa- 67739 Pa = 36927 Pa
n(CO ) = p(C02) V(gas. smjese) 36927 98.9 =
1
.
32
kmol
2
RT 8.314-303
Odedivanje mjerodavnog reaktanta:
Kolicina amonijaka koja teoretski moze da reaguje sa prisutnim
C02 je: n(NH
3
)= 1 .32 kmol 2 = 2.64 kmola. Kolicina C0
2
koja teoretski
moze da reaguje sa prisutnirn NH, je: 1/2 2.42 = 1.21 kmol. Kako je u
reakcijskoj smjesi prisutna manja kolicina NH, od one koja teoretski
moze da reaguje sa prisutnim C0
2
u gasnoj smjesi (prema
stehiometrijskoj jednacini), slijedi da je amonijak (NH,) rnjerodavni
reaktant za navedenu sintezu uree.
V(NH
3
) _ n(NH
3
) p(NH
3
)
V(gas. smj.)- N(gas. smj.) = p(gas. smj.)
( )
2.42 3 3
V NH
3
=-- 89.9 m = 58.2 m
3.74
V
8
(NH ) = 58.2 m
3
.
1 04666
.
2 7
~ = 54.2 m
3
3
101325 303
238
Masa uree:
60.0 kg
m(uree) = --
3
54.2 m
3
= 72.6 kg
44.8m
m(uree, I = 82.0%) = 72.6 kg 0.82 = 59.5 = 60 kg
Zadacl
10.14. 51.5 g rastvora vodonik-peroksida raspada se i daje 250 cm
3
kiseonika zasicenog vodenom parom (298 K i 100312 Pa). Koliko
je procentan rastvor vodonik-peroksida?
A
0
2
(g)=2 H
2
0
2
, p(H
2
0, 298 K) = 3165.9 Pa
(Rezultat: 1.29% H
2
0
2
)
1 0.15. U menzuri, iznad vade, sakupljeno je 2.00 1 o-s g vodonika kod
297 K i 1 0;2 kPa. lzracunati zapreminu vodonika u menzuri aka je
p (H
2
0, 297 K} = 2981.9 Pa.
(Rezultat 24.9 cm
3
)
1 0.16. lzra6unajte postotak aktivnog Mn0
2
u pirduzitu, ako se reakcijom
1.21 g pirduzita sa hlorovodonicnom kiselinom razvilo 290 cm
3
hlora (291 K; 100125 Pa) uz uslov da lskoristenje hi ora iznosi
91.8%.
A
Mn0
2
= Cl
2
(Rezultat: ro%(Mn0
2
) = 94.2%)
1 0.17. Djelovanjem hlorovodonicne kiseline na 0.376 g krecnjaka dobija
se 94.5 cm
3
C0
2
(303 K i 95992 Pa) uz stepen potpunosti reakcije
od 98.0%. Koliko procenata CaC0
3
sadrzi vapnenac?
A
CaC0
3
(s) = C0
2
(
9
J
(Rezultat: 98.0%)
1 0.18. Koliko se m
3
80
2
(318 K i 102658 Pa) dobija przenjem 158 kg
pi rita sa 84.2% Fe8
2
ako se 4.10% 80
2
gubi?
A
Fe8
2
(s) =2 80
2
(g)
(Rezultat: 54.8 m
3
)
239
1 0.19. Spaljivanjem hi ora u struji vodonika dobija se hlorovadanik. Koliko
se dm
3
36.2%-tne hloravodanicne kiseline, gustine 1.i 8 kg/drn
3
,
moze dabitl spaljivanjem 128.5 m
3
gasne smjese (H
2
CI
2
; 373 K i
110000 Pa) aka je parcijalni pritisak vodanika u smjesi
p (H
2
) = 60000 Pa, a iskoristenje dobijanja hlorovodanicne
kiseline 95.0%?
H
2
(g) + Cl
2
(g) = 2 HCI
(Rezultati: 323 dm
3
)
1 0.20. U kvarcnom plarneniku sagorijeva 128.5 rn
3
gasne smjese (H
2
,CI
2
;
373 K i 110000 Pa). Koliko se dm
3
36.2%-tne hlarovodonicne
kiseline moze dobiti ako je parcijalna zaprernina vadanika u
smjesi V(H
2
) = 58.5 m
3
a iskoristenje dabijanja hlarovodonicne
kiseline 98.0% ?
(Rezultat: 348 dm
3
)
10.21. U kvarcnom plameniku sagorijeva 120 m
3
smjese (H
2
, Cl
2
; 297 K i
96666 Pa). Kolika je parcijalna zaprernina vodonika u smjesi, ako
je reakcijom dobijeno 450 kg 35.0%-tne hlorovadanicne kiseline i
aka je hlor u smjesi prisutan u manjoj kalicini od stehiornetrijski
patrebne za reakciju? U kojem procentnorn visku je upatrebljen
vadonik u ovoj sintezi ?
(Rezultat: V(H
2
) = 64.9 m
3
; Visak vadonika 17.8%)
1 0.22. Redukcija 80
2
ugljenik(ll)-aksidam brza tece u prisustvu
katalizatora vee na 773 K prema hemijskoj jednacini:
80
2
(g) + 2 CO (g) - 2 C0
2
(g) + 8
Kaliko se rn
3
C0
2
(773 K i 1.5 1 0
5
Pa) dobija reakcijam ad
1700 m
3
gasne smjese (300 K i 1.05 1 0
5
Pa) aka je parcijalni
pritisak 80
2
u gasnaj smjesi p (80
2
) = 7 1 0
4
Pa, a stepen
potpunosti reakcije redukcije 75.0% ?
(Rezultat: 767 m
3
)
10.23. Amonijak se dabija katalitickam sintezam prema reakciji:
N2!g) + 3 H
219
l = 2 NH
319
)
Kolika se m
3
NH
3
(823 K i 2.03 1 0
7
Pa) dobija ad 61 0
3
m
3
gasne
srnjese (295 K i 1.05 10
5
Pa), aka je parcijalni pritisak azota u
smjesi p(N
2
) = 3.5 1 0
4
Pa, a stepen potpunosti reakcije sinteze
pri jednom pralazu gasne smjese preka katalizatara 12.0% ?
(Rezultat: 4.6 m
3
)
240
1 0.24. Amonijak se maze dobiti zagrijavanjem amonljum-hlorida sa
nekim hidroksidom. Koliko grama amonijum-hlorida sa 96.5%
NH
4
Citreba uzeti u reakciji sa 1 0.0 g NaOH da bi se dobilo 4.50
dm
3
(306 K i 111458 Pa). Stepen potpunosti reakcije je 92.4%.
NH
4
CI + NaOH = NH
3
(gl + NaCI + H
2
0
(Rezultat: 11 .9 g)
10.25. Koliko m
3
S0
2
(290 K; 100500 Pa) i kg ugljena (ro(C)=0.60) treba
za proizvodnju 31.3 kg ugljenik (IV)-sulfida prema jednacini:
5C+2S0
2
=CS
2
+4CO
ako je gubitak cs2 iznosi 16.8%.
(Rezultat: V(S0
2
)=22.7 m
3
, m(ugljen)=49.5 kg)
t 0.26. Koliko gram a kalijum-perhlorata !reba zagrijavati da se dobije
45.0 dm
3
kiseonika zasicenog vodenom parom kod 294 K i
106391 Pa, ako je stepen raspada kalijum-perhlorata 95.3%?
KCI0
4
(
91
= KCI(sl + 2 0
2
(
91
, p(H
2
0, 294 K)=2486 Pa.
(Rezultat: 138 g)
1 0.27. Koliko m
3
C0
2
(293 K; 2.05 10
5
Pa) nastaje izgaranjem 600 kg
ugljena oo(C)=0.654, ako je stepen potpunosti reakcije 97.5%?
C(sl + 02(gJ = C02(ol
(Rezultat: 379 m
3
)
1 0.28. Hlorovodonik se dobija sagorjevanjem hlora u stuji vodonika u
kvarcnom plameniku prema reakciji:
H
2
(
91
+ Cl
2
(gJ = 2 HCI,
91
lzracunajte koliko se kg 28.5%-tne hlorovodonicne kiseline maze
dobiti sagorjevanjem 150 m
3
smjese (H
2
, Cl
2
) kod (297 K,
96.666 kPa), ako je parcijalna zapremina vodonika u smjesi
50.0 m
3
, a stepen potpunosti reakcije 95.0 %.
(Rezultat: 476 kg)
1 0.29. Koliko miligrama 45.6%-tne sumporne kiseline teoretski !reba
razloziti elektrolizom ako se zeli dobiti 32.8 cm
3
vodonika na
25C i 1 01325 Pa?
(Rezultat: 287 mg)
1 0.30. Redukcija S0
2
uz prisutstvo katalizatora odvija se na 773 K
prema jednacini:
so2(g) + 2 co(g) = 2 co2(g) + s
241
Reakcijom 3400 m
3
gasne smjese (80
2
, CO) kod (300 K, 105
kPa) dobije se 1023 m
3
C0
2
(773 K, 1.5 1 as Pa) aka je stepen
potpunosti redukcije 50 %.
lzracunajte parcijalni pritisak CO u smjesi prije reakciji redukcije.
(Rezultat: p(C0)=35050 Pa)
1 0.31. Koliko grama a) K
2
C0
3
2 H
2
0 i b) 18.5%-tne hlorovodonicne
kiseline treba za razvijanje 28.4 dm
3
C0
2
(22 C i 100312 Pa)?
(Rezultat: a) 202 g; b) 457 g)
1 0.32. Djelovanjem hlorovodonicne kiseline na krecnjak koji sadrzi
93.0% CaC0
3
dobijeno je 94.5 cm
3
C0
2
(303 K; 95992 Pa) uz
stepen potpunosti reakcije od 98.0%. lzracunajte masu krecnjaka
utrosenog u reakciji.
h
C0
2191
= CaC0
3
(Rezultat: 0.396 g)
1 0.33. Koliko dm
3
H
2
(618 oc i 20265 Pa) nastaje dehidrogenacijom
15.0 dm
3
C
4
H
10
(350 K; 102300 Pa) ako je stepen potpunosti
reakcije 95%
h
C4H
10
= 2H
2
(Rezultat: V(H
2
, 891 K; 20265 Pa)=366 dm
3
)
1 0.34. Rastvaranjem 15.9 g legure koja se satoji od cinka i aluminijuma
bilo je dobiveno 8.23 dm
3
vodonika (pri 303 K i 105378 Pa).
lzracunajte:
a) sastav legure u postocima;
b) masu 22.0-tne hlorovodonicne kiseline potrebne za
rastvaranje legure
(Rezultat: a) Zn: 84.3%; AI: 15.8%
b) 114 g)
1 0.35. Amonijak sagorjeva prema jednacini:
2 NH
3191
+ 3/2 0
2191
= N21
9
1+ 3 H
2
01
9
1
Koliko je dm
3
vazduha (293 K; 1.5 1 as Pa) potrebno za
sagorijevanje 34.0 g amonijaka ako vazduh !reba uzeti u
15.0%-tnom vi sku? Zapreminski udio kiseonika u vazduhu je
<p(0
2
) = 0.21 0.
(Rezultat: 133 dm
3
)
242
1 0.36. lzracunati kalika gram a zeljeza(ll)-sulfida kaji sadrzi 17.5%
jalovine treba preraditi da bi se dabila 36.2 dm
3
sumparavadanika
kad 298 K i 125.0 kPa aka je iskaristenje dabijanja
sumparovadanika 73.4%.
"
H
2
8
101
= FeS
(Rezultat: 265 g)
1 0.37. Kalika je grama: a)aluminijuma i b) 96.0%-tne sulfatne kiseline u
12%-tnam suvisku patrebna za razvijanje 155 dm
3
vadanika
zasicenag vadenam param 294K; 103352 Pa)?
(Rezultat: a) m(AI)=1i5 g; b) m(96%-tne H
2
80
4
)=730 g)
1 0.38. Kalika dm
3
Cl
2
(295 K; 99805 Pa) \reba da se dabije talag ad
29.2 g SbCI
3
, aka je gubitak hlara 6.5%?
(Rezultat: V(CI
2
, 295 K; 99805 Pa)=5.05 dm
3
)
1 0.39. Kaliko 45.6%-tne sulfatne kiseline treba razlaziti elektralizom, aka
se zeli dabiti 32.8 dm
3
vadanika (298 K; 101325 Pa) aka je
iskaristenje reakcije 96.5%.
(Rezultat: m(45.6%-tne H
2
S0
4
) = 299 g)
1 0.40. Kalika g KCI0
3
je patrebna da se dabije 3.6 dm
3
kiseanika
zasicenag vadenam param na 299 K i 99325 Pa , aka je stepen
termi6kag raspada KCI0
3
80.0%. Parcijalni pritisak vadene pare
na 299 K jednak je 3360 Pa.
"
KCI0
3
= 3/2 02
191
(Rezultat: 14.1 g)
10.4 i. Prasjecni sadrzaj C0
2
u vazduhu je <p(C0
2
) = 0.00030. lzracunajte
parcijalnu zapreminu i masu C0
2
u 75.75 m
3
vazduha pri
1 02658 Pa i 298 K.
(Rezultat: 22.7 dm
3
; 41.4 g)
1 0.42. Kalika gram a aluminijuma treba rastvarlti u hlaravadanicnaj
l<iselini da bi se dabila 7.5 dm
3
vadanika (298 K, 135 kPa) uz
iskaristenje ad 93.2%?
"
AI= 3/2 H
2
(Rezultat: 7.89 g)
243
1 0.43. lzracunajte maseni udio CaC
2
u kalcijum-karbidu ako 1.50 kg
kalcijum-karbida sa vodom daje 386 dm
3
acetilena zasicenog
vodenom parom kod 300 K i 1 03.5 kPa.
A
CaC
2
== C2H2r
91
(Rezultat: m(CaC
2
) = 0.660)
1 0.44. Rastvor vodonik-perokslda m(H
2
0
2
)=0.015 raspada se i daje
270 cm
3
kiseonika zasicenog vodenom parom kod 288 K i
1 06 kPa. lzracunajte masu rastvora vodonik-peroksida, ako je
stepen raspada 85.0%.
A
0
2
= 2 H
2
0
2
(Rezultat: 62.7 g)
GUllA 11

Rastvori su homogene smjese cistih supstanci tj. rastvori sadrze
dvije iii vise supstanci pomijesanih u stanju molekulske disperzije.
Supstance koje ulaze u sastav rastvora nazivaju se komponentama. U
najjednostavnijem slucaju kada rastvor cine samo dvije komponente
jedna se naziva rastvorena supstanca a druga rastvarac. Ukoliko postoji
dilema koja je komponenta rastvarac (oznaka A) a koja rastvorena
supstanca (oznaka B) po dogovoru rastvarac je ona supstanca koja se u
rastvoru nalazi u vecoj kolicini. Rastvorenih supstanci moze biti vise kao
sto i sam rastvarac moze biti smjesa.
Koncentracija je skupni naziv za velicine koje odreauju sastav
nekog rastvora.
Fizicke velicine kojima se opisuje koncentracija rastvora date su u
tabeli.
0 ............... I Oo '' 0 ,_,..,,, .... p ................. ,,..,,,..,..,,, ......... , '-"
Flzicka vellcina Simbol Definicija Jedinlca
-
Koliclnska koncentracija c
8
[8]

molm-
3
--<
Masena koncentraci]a
'Ya
( m.
Yo=-

kgm-
3
Molalitet
be
( ba:: )
molkg-
1
-
-=n
--
Kollclnski udio
Xa Ye
We =-e __
1
I,nl
I

me
..
Masenl udio
ffia=--
1
We
I,ml
1----- -
I
-----
v.
Zapreminskl udio
!(la
'Pe = I,V, 1
I
-
Maseni odnos

Se.A = .!:'2g_ t
m,
Casto su u upotrebll declmalne Sl jedlnice
Ova koncentraclja sa 1 00%) SB u praksl srece pod nazivom procentna koncenlraclja.
245
Kolicinska koncentracija
To je gotovo najcesce koristena koncentracija u hemijskoj praksi.
Koriste se i nazivi koncentracija rastvorene supstance 8 (iii samo
koncentracija iii molaritet). Kolicinska koncentracija predstavlja odnos
kolicine supstance 8 i zapremine rastvora V, definisana je jednacinom:
ns
Cs=v
Cs /molm-3 = !ls /mol
V/m3
Kolicinska koncentracija (molaritet) maze se definisati i ovako:
molaritet predstavlja broj molova rastvorene supstance u 1 dm
3
rastvora.
Vazno je znati kako se priprema rastvor zadane kolicinske
koncentracije. Postupak pripreme rastvora objasnicemo pomocu slike
11.1 na kojoj se vidi laboratorijska posuda - odmjerna tikvica sa
kalibracionom oznakom.
I
) 1\
. ~ : . .
(.,. ',,
-i )i-
~ '
- ~
(ol (bl {c) (d)
Sf. 11. 1. Postupak pripreme standardnog rastvora
Potrebna koiicina supstance (rastvorka) se odvaze i sipa u
odmjerni sud (sl.1 U .a), a zatim se dodaje mala koiicina destilovane
vade iz spric boca (sl.11.1.b). Cvrsta suspstanca se rastvara u vodi uz
blago potresanje (muckanje) suda (sl.1 U .c). Kada je supstanca
rastvorena dodaje se veda do marke koja se nalazi na grlu (uskom dijelu)
odmjernog suda (sl.11.1.d). Aka je masa rastvorka veiika iii je teze
rastvorljiva maze se rastvaranje obaviti dijelom i u casi pa tek tada sipati
u odmjerni sud.
Za pripremu ovih rastvora koriste se odrnjerni sudovi (odmjerne
tikvice) koje se proizvode u razlicitim veiicinama (na prirnjer 1 L, 500 mL,
250 mL, 100 mL, 50 mL, 25 mL, 10 mL). Najcesce su u upotrebi normalni
sudovi od litra.
246
Sud ima oznaku (marker) tacna zapremine do koje se sipa
rastvarac. Na staklu je utisnut podatak za zapreminu i temperaturu jer je
taj podatak vazan.
(Objasnjenje: sa promjenom temperature zapremina suda mijenja
se prema Charles-Gay-Lussacovom zakonu, a nezavisno od zapremine
suda sa temperaturom se mijenja gustina rastvaraca (koji je najcesce
voda)).
Opisacemo postupak pripreme jednog litra rastvora natrijum-hlorida
kolicinske koncentracije c(NaCI)=1.0 moldm'. Potrebno je uraditi
slijedece:
a) lzracunati masu rastvorene supstance natrijum-hlorida
(rastvorka) koju !reba odvagati, koristeci jednacinu koja definise
koliclnsku koncentraciju:
ne
Ce =-
V
n(NaCI)=c(NaCI)V
n(NaCI) = 1 0 ~ ~ I dm
3
= 1 mol
. dm
3
m(NaCI)=n(NaCI)M(NaCI)
m(NaCI)= 1.0 mol 58.44 _2._ = 58.44 g
mol
b) lzracunali smo da treba izvagati 58.44 g natrijum-hlorida. Na
tehnickoj vagi odvaze se masa natrljum-hlorida koja je malo
veca (5-10%) od izracunate mase i prenese se u porculansku
zdjelicu.
c) U porculanskoj zdjelici se uzorak susi dva casa na temperaturi
od 105 C.
d) Od susenog uzorka (koji se cuva u eksikatoru) se na analitickoj
vagi mora tacna odvagati masa natrijum-hlorida koju smo
izracunali. Odvaga se prenese u casu od 400 mL i rastvara se u
malo vode.
e) Koncentrovani rastvor pripravljen na opisani nacin, uz pomoc
lijevka se prenosi u normalan sud od jednoga litra.
f) Lijevak se (na normalnom sudu) dobra ispere destilovanom
vodom pomocu spric boce (da ne bi zaostale cestice NaCI na
lijevku). Sada se lijevak uklanja sa normalnog suda, a
destilovana voda se dodaje pazljivo do marke (kalibracione
oznake).
247
g) Treba voditi racuna da voda ima temperaturu koja odgovara
temperaturi zabiljezenoj na odmjernom sudu. (Voda je
destilovana, redestilovana iii dejonizovana).
lspravno ocitavanje volumena je od velike vaznosti. Ocitavanje
volumena se vrsi taka, da se sud podigne toliko da oznaka (marker) na
odmjernom sudu bude tacna u visini ociju kako bi se izbjegla paralaksa
(Vidi sliku11.2.)
~ . . , : ~
/
Stika 11.2. Ocitavanje meniskusa
Kod odmjernih tikvica (i pipeta) cija je oznaka u obliku kruznice,
oko je tacna u visini marke kada se prednji i straznji dio kruznice
poklapaju u crtu.
Kod odmjerne tikvice donji dio meniska tecnosti mora tangirati
(nalijegati) kalibracionu oznaku na grlu odmjernog suda (sl. 11.3.) zato
sto je odmjerni sud graduiran tako da sadrzi tacna naznacen volumen na
tacna odredenoj temperaturi kad donji dio meniska tecnosti dodiruje
marker na grlu suda.
Stika 11.3. OCitavanje menistwsa na odmjemoj tikvici
248
!zracunavanje kolicinske koncentracije rastvora
Primjer 11.1.
Koliko treba odvagati ovih soli da se prlpreml po 1 dm
3
vodenog
rastvora koncentracije c = 0.1 mol!dm
3

a) natrljum-karbonata
b) cink-sulfida
fljeseol..;.
Masu rastvorene supstance, koju !reba odvagati, cemo izracunati
koristeci jednacinu:
n
Cs ~
v
a) Kolicina natrijum-karbonata, potrebna za pripremu 1 dm
3
rastvora kolicinske koncentracije c(Na
2
C0
3
)=0.1 mol!dm
3
je:
n(Na
2
C0
3
) = c(Na
2
C0
3
) V = 0.1 m o ~ 1 dm
3
= 0.1 mol
dm
Masa natrijum-karbonata potrebna za pripremu 1 dm
3
rastvora
kolicinske koncentracije c(Na
2
C0
3
)=0.1 mol/dm
3
iznosl:
m(Na
2
C0
3
) = n(Na
2
C0
3
) M(Na
2
C0
3
)
m(Na
2
C0
3
)= 0.1 moi105.99_JL = 10.599 g
mol
Masu od 10.599 g Na
2
C0
3
treba staviti u casu, dodati manju
kolicinu rastvaraca (vade), rastvoriti i preko lijevka usuti u
odmjernu tikvicu od 1 L i dosuti vodu do marke.
b) Kolicina cink-sulfida, potrebna za pripremu 1 dm
3
rastvora
kolicinske koncentraclje c(ZnS)=0.1 mol!dm
3
je:
n(ZnS) = c(ZnS) V = 0.1 mo! 1 dm
3
= 0.1 mol
dm
Masa cink-sulfida, potrebna za pripremu 1 dm
3
rastvora
kolicinske koncenentracije c(ZnS)=0.1 mol/dm
3
iznosi:
m(ZnS) = n(ZnS) M(ZnS)
m(ZnS)= 0.1 mol 97.43_JL= 9.743 g
mol
Masu od 9.743 g ZnS !reba usuti u odmjernu tikvicu od 1 L i
dodati vodu do marke.
249
KO!iKOlreba odvagati ovih soli da se pripremi 500 cm
3
rastvora
koncentracije C=0.1 mol/dm
3

a) natrijum-nitrata
b) bakar-sulfata
c) natrijum-hidroksida
Rjesenle:
@
mol 3
(NaN0
3
) = c(NaN0
3
) V = 0.1-
3
0.500 dm = 0.050 mol
dm
m (NaN0
3
) = n(NaN0
3
) M(NaN0
3
) = 0.05 mol 85.00 g/mol
m(NaN0
3
) = 4.25 g
b) n(CuS0
4
) = c(CuS0
4
) v = 0.1 .!!l..9i. 0.500 dm
3
= 0.050 mol
dm
m (CuS0
4
) = n(CuS0
4
) M(CuS0
4
) = 0.05 mol 159.6 g/mol
m(Cuso.) = 7.98 g
c) n(NaOH) = c(NaOH). V = 0.1 . 0.500 dm
3
= 0.0500 mol
dm
m (NaOH) = n(NaOH) M(NaOH) = 0.05 mol 40.00 g/mol
m(NaOH) = 2.00 g
Odvagane mase pod a), b) i c) !reba usuti u odmjernu tikvicu od
_ dosuti destilovanu vodu do marke.

Kolika Je kOiicinska koncentracija (rnolaritet) rastvora natrijum-
karbonata, ako 250 cm
3
ovog rastvora sadrzi 53.00 g Na
2
C0
3
.
M(Na
2
C0
3
) = 105.99 g/mol
Rjesenje:
)
n(Na
2
C03)
c(Na
2
C0
3
= V
m(Na2 C03 ) _ 53.00 9 = 0.500 mol
n(Na2COa) = M(Na
2
co
3
)- 105.99 gmol-1
250
c(Na CO ) = = 0.500 mol =
2
.oo mol
2 3
V 0.250 dm
3
dm
3
Koncentracija rastvora natrijum-karbonata je c(Na
2
C0
3
) = 2.00
mol/dm
3
(moze se reci da je rastvor dvomolaran, sto se pise ovako:
2M Na
2
C0
3
, ali se izrazavanje koncentracije molaritetom vise ne
preporucuje z u otrebu).
rastvora koji sadrzi 0.2 mala
fljesen..lli.;.
. ) = n(Na2C03 ) = _9.2 mol_=
0 8
mol

V 0.250 dm
3
dm
3
moloita natrijum-hlorida se nalazi u 2 dm
3
rastvora
natrijum-hlorida kolicinske koncentracije c(NaCI) = 0.01 mol/dm
3
?
M(NaCI)=58.44 gmol
1
Rjeseoi;.
c(NaCI) = n(NaCI)
v
n(NaCI)= c(NaCI) V = 0.01-mo!. 2 dm
3
= 0.02 mol
dm
U 2 dm
3
rastvora nalazi se 0.02 mala NaCI.
Primler 11.6.
Koliko gram a srebro-nitrata se nalazi u 1 00 cm
3
rastvora
srebro-nitrata kolicinske koncentracije c(AgN0
3
)=0.01 mol!dm
3
?
Rlesenje:
c(AgN0
3
) =
' v
n(AgN0
3
)= c(AgN0
3
) V = 0.01 mo! 0.100 dm
3
= 0.001 mol
dm
m(AgN0
3
) = n(AgN0
3
) M(AgN0
3
) = 0.001 mol 169.9 .JL
mol
m(AgN0
3
) = 0.1699 g
U 1 00 cm
3
ovog rastvora srebro-nitrata cija koncentracija je
0.01 mol/dm
3
nalazi se 0.1699 g AgN0
3

251
PRIPREMA RASTVORA IZ TECNOG UZORKA
Ako se rastvor odredene kolicinske koncentracije priprema od
tecnog uzorka (na primjer koncentrovanih kiselina kao sto su sumporna
kiselina (H
2
S0
4
}, hlorovodonicna kiselina (HCI) iii sircetna kiselina
(CH
3
COOH)) koristi se pipeta, kojom se dozira uzorak, a zatim se dodaje
destilovana voda do kalibracione oznake (marke) na odmjernorn sudu.
Aka zelimo pripremiti jedan litar (1 dm
3
) rastvora sumporne kiseline
kolicinske koncentracije c(H
2
S0
4
)=0.1 0 rnol/drn
3
, polazecl ad
koncentrovane surnporne kiseline cija je kolicinska koncentracija
c(H
2
S0
4
}=16.0 rnol/drn
3
, potrebno je izvesti slijedece korake:
a) lzracunati zapreminu koncentrovane sumporne kiseline koja ce
se pipetom uzeti iz case, (nikada se pipetom ne uzima uzorak iz
originalne boce da se supstanca u boci ne kontaminira},
b) kiselinu usuti u odmjerni sud odredene zapremine, koja vee
sadrzi manju kolicinu vade,
c) dosuti destilovanu vodu do marke.
lzracunavanje zapremine tecnog uzorka (u ovom primjeru
sumporne klseline) za pripremu rastvora
Koncentracija rastvora se mijenja razrijedivanjem i
koncentrovanjem rastvora, dok kolicina rastvorene supstance ostaje
nepromijenjena.
Neka su koncentracije rastvora prije i poslije razrjedivanja, odnosno
k t
. d
1
. . . . n
1
n
2
oncen rovan]a e Jnlsane 1zraz1ma: c
1
= -- 1 c
2
=-.
v, v.
Kolicina rastvorene supstance se ne mijenja dodavanjem, odnosno
uklanjanjem odredene kolicine rastvaraca, taka da je n
1
=n
2
odnosno
ctV
1
=C
2
V
2
Uvrstavanjem podataka u ovu formulu dolazimo do zapremine
koncentrovane sumporne kiseline koja je potrebna za pripremu 1 L
rastvora koncentracije 1 mol/dm
3

16.0 mol V = 0.1 mol 1 dm
3
dm
3
dm
3
0.1 1 dm
3
V = _dm_ __ l - = 0.00625. dm
3
= 6.25 cm
3

dm
3
252
Da bi prebaclli lzracunatu zapreminu koncentrovane kiseline u
odmjerni sud sluzi graduirana plpeta.
Sam postupak prlpreme ovog rastvora prikazan je na slici 11.4.
==:> ==:>
Slika 11.4. Pripren:a rastvora kolicinske koncentracije kada je rastvorak tecnost
a) Pipetom uzimamo 6.25 cm
3
koncentrovane sumporne kiseline i
ispustamo u odmjerni sud od 1 L u kome se nalazi manja
kolicina vode (sl. 11.4. (a)), a zatim spric bocom dodajemo
destilovanu vodu do marke (sl. 11.4. (b)).
b) Pripremljeni rastvor u odmjernom sudu ima koncentraciju
c(H
2
S0
4
)=0.1 mol/dm
3
(sl. 11.4. (c)).
c) Treba oprezno raditi kada se mijesa sumporna kiselina sa
vodom - reakcija je egzotermna (VUK). Sipa se uvljek sumporna
kiselina u vodu oprezno da se izbjegne lokalno pregrijavanje i
prskanje. Obavezno nositi zastitne naocare.
Primjer 11.7.
Koliclnska koncentracija koncentrovane azotne kiseline je
c(HN0
3
)=15.4 moldm
3
Koliko cm
3
koncentrovane azotne kiseline je
potrebno za pripremu 250 cm
3
rastvora azotne kiseline kolicinske
koncentracije c(HN0
3
)=0.1 moldm'
3
?
Riesenie;
Koncentracija rastvora prije razreaivanja: c
1
= !21.
vj
K
.. k . . n2
oncentraCJJa rastvora na on razredJvanJa: c
2
=-
v2
253
Dodavanjern odredene kolicine rastvaraca (vade) ne mijenja se
kolicina rastvorene supstance, pa je:
odnosno
c,=15.4 mol/dm
3
V,=?
n
1
= n
2
c,V, = c
2
V
2
mol mol 3
15.4-- V = 0.1--- 0.250 dm
dm
3
dm
3
C
2
=0.1 mol/dm
3
V
2
=250 cm
3
0.1 . 0.250 dm
3
v = dm --= 1.62. 1 o-
3
dm
3
= 1 .62 cm
3
15
.4 mol
dm
3
Pipetom treba uzeti 1.62 cm
3
HN0
3
, usuti ih u odmjernu tikvicu od
250 cm
3
i dodati vade do_maFk-e:-------.._
Masena supstance predstavlja odnos
mase rastvorene supstance (B) i zapremine rastvora
m y __ B
8- v
Sl-jedinica masene koncentracije je kgm-
3
a u laboratorijskom radu
masena koncentracija najcesce se izrazava g/dm
3

predstavlja masu rastvorene supstance (u

gra koja se nalazi u 1 drn
3
rastvora.
( Pnm1er 11.8 .
..._ =i'f?a'sena koncentracija NaCI u rastvoru koji sadrzi:
a) 0.5 mala NaCI u 50 crn
3
rastvora
b) 0.5 g NaCI u 50 cm
3
rastvora?
!
' I
m(NaCI)=n(NaCI) M(NaCI)=0.5 mol 58.5 gmol
1
=29.25 g
V = 50 cm
3
= 501 o
3
dm
3
(, ) 29.25 g g
Y\NaCI = ------- = 585-
50 1 o-
3
dm
3
dm
3
b) y(NaCI)= m(NaCI)
v
m(NaCI)=0.5 g
V=50 cm
3
=501 0"
3
dm
3
natrijum-sulfata potrebno za pripremanje 580 cm
3
rastvora masene koncentracije y(Na
2
S0
4
) = 34.0
dm
Rjesenle:
y(Na2S04) = 34.0-jl__
dm
3
y(Na
2
S0
4
)= m(Na2S0
4
)
.,..---..._ v
da sadrzi 56.4 g/dm
3
barijuma. Koliko grama
:eba da se pripremi 3.26 dm
3
rastvora?
'
Ba = BaCI
2
1mol 1mol
137.3 9 208.3 g
y(BaCI )= .?
08

3
g 56.4-
9
- = 85.6-
9
-
2 137.3 g dm
3
dm
3
y(BaCI
2
) = rn(BaCI 2 )
v
rn(BaCI
2
) == y( BaCI
2
)V == 85.6 g/drn
3
3.26 drn
3
== 279.1 g
~
255
Molalitet rastvorene supstance izrazava se odnosorn kolicine
rastvorene supstance n
8
i rnase rastvaraca rnA
ns
b =--
B rnA
Sl jedinica rnolaliteta je rnolkg-
1
Treba istaci da je rnolalitet definisan na rnasu rastvaraca od jednog
kilograrna, odnosno rnolalitet predstavlja broj rnolova rastvorene
supstance u 1.0 kg cistog rastvaraca.
Molalitet za razliku od kolicinske i rnasene koncentracije ne zavisi
od temperature zato sto se vazu i rastvorak i rastvarac pa se izrazavanje
sastava rastvora rnolalitetorn koristi prilikom mjerenja gdje dolazi do
temperaturnih prornjena- na primjer krioskopija i ebulioskopija .
.Eri. m j e r i1..J..1..
lzracunajte molalitet rastvora koji je dobiven rastvaranjern 5.70 g
kalijurn-hlorida u 300 g vade.
Rjesenje:
b(KCI) == n(KCI)
m(H
2
0)
n(KCI) = m(KCI) =
9
= 0.076 mol
M(H
2
0) 74.6 gmol-
1
m(H
2
0) == 300 g = 0.300 kg
b(KCI) = n(KCI) = 0.076 mol = 0.
25
mol
m(H
2
0) 0.300 kg kg
Primjer 11.12.
lzracunajte molalitet rastvora koji u 59.6 g sadrzi 12.5 g
natrijum-sulfata.
M(Na
2
80
4
)=142.1 g/mol.
256
Rjesenje:
b(Na SO ) = _n(Na2 SO 4 )
2 4
m(H
2
0)
n(Na
2
S0
4
) = m(Na
2
soJ =
12

5
g = 0.0880 mol
M(H
2
0) 142.1 gmol-
1
m(H
2
0) = m(rastvor) - m(Na
2
S0
4
) = 59.6 g - 12.5 g = 47.1 g
b(Na
80
)= n(Na2 S04 ) = 0.0880 mol =
1
_
87
mol
2 4
m(H
2
0) 47.110-
3
kg kg
Primjer 11.13.
lzracunajte molalitet rastvora kojl je dobiven rastvaranjem 0.7
molova zeljezo(ll)-sulfata u 568 g vade.
Rjesenje:
b(FeSO
4
) = n(FeSO J
m(H
2
0)
b(FeS0
4
)= 0.7 mol =
1
.
23
mol
0.568 kg kg
Primler 11.14.
lzracunajte molalitet rastvora koji u 172.5 g sadrzi 0.3 mola
bakar(ll)-sulfata.
j e s e n i ~
b(CuSO
4
) = n(CuSO
4
)
. m(H
2
0)
n(CuS0
4
) = 0.3 mol
m(H
2
0) = m(rastvora) - m(CuS0
4
)
m(CuS0
4
) = n(CuSO.) M(CuS0
4
) = 0.3 mol 159.6 g/mol
m(CuS0
4
) = 47.9 g
257
m(H
2
0) = 172.5 g- 47.9 g = 124.6 g
'
b(CuSO )=n(CuS04 )= 0.3mol =
2
.4m'?.!
4
m(H
2
0) 0.1246 kg kg
Kolicinski udio
Kolicinski udio (koriste se i nazivi molni udio, molski udio, molska
frakcija odnosno molski razlomak). Kolicinski udio neke supstance u
smjesi iii rastvoru jednak je odnosu kolicine (molova) te supstance prema
ukupnoj kolicini svih supstanci.
ne 'I' ne
X
8
=---- II X
8
=--
nA +na Inl
I
Zbir molskih udjela svih komponenti u rastvoru jednak je jedinici,
odnosno:
k
L:x1 =I'
1=1
Prirnjer 11 .15.
lzracunajte kolicinski udio rastvorene supstance i vade u rastvoru
koji sadrzi 2 rnola sircetne kiseline i 5 rnolova vade.
Rjesenje:
n(CH
3
COOH)
x(CH
3
COOH) = n(CHaCOOH)+ n(H
2
0)
2 rnol
2 mol+ 5 mol = 0.286
n(H
2
0) _
x(H20)= n(CH
3
COOH)+-n(H20)
5mol
2 mol+ 5 mol = 0. 714
x(CH
3
COOH) + x(H
2
0) = 0.286 + 0.714 = 1.00
Prlmjer 11.16.
Koliki je kolicinski udio natrljum-hlorida u rastvoru koji je dobiven
rastvaranjem 0.25 molova natrijum-hlorida u 37.4 g vode?
Rjesenje:
n(NaCI) = 0.25 mol
k
Um]eslo, I, u daljem tekslu korlstlcemo oznaku I,
W I
258
m(H
2
0) = 37.4 kg
n(H
2
0)= m(H
2
0) =
37
.4 g = 2.08 mol
M(H
2
0) 18.0 gmol_,
x(NaCI) = n(NaCI) = 0.25 mol = O.
107
n(NaCI)+n(H
2
0) 0.25 mol+2.08 mol
Svaki, po proplsu, pripremljen rastvor sipa se i cuva za duzu
upotrebu u tzv. reagens bocama. To su boce sa slifovanim cepom, mogu
biti i tamne za rastvore koji su osjetljivi na svjetlost. Ako u reagens boci
stoji rastvor Iuzine, (hidroksida) koristi se cep od GUME (stakleni cep se
nakon nekog vremena vise ne maze otvoriti zbog nastalog karbonata).
Na bocu se stavlja etil<eta na kojoj stoje podaci o rastvoru. Pogledaj sliku
11.5. (vazno je da se rastvori ne drze u sudovima u kojima se pripremaju
na primjer u odmjernim tikvicama iii casama).
Formula:
Koncentraclja:
CJ
Datum prlpreme:
Slika 11.5. Reagens boca I etiketa sa odgovarajuclm podaclma
Maseni udio
Maseni udio neke supstance u smjesi iii rastvoru jednak je odnosu
mase te supstance prema ukupno) masi svih supstanci u smjesi iii
rastvoru.
(J)B
me
me +mA
Maseni udio se cesto izrazava u procentima:

me +mA
259
Tada slijedi iz definicije procenta da je zadani procenat jednak masi
sastojka u I 00 g rastvara iii smjese. Sad a je racun jednostavan, na
primjer:
- za pripremu I 00 g 5%-tnog rastvora supstance 8 treba izvagati
5.0 g suspstance B i 95 g vade iii
- za pripremu I 00 g 25%-tnog rastvora supstance 8 treba izvagati
25.0 g suspstance 8 i 75 g vade.
Rastvorena supstanca, 8 i rastvarac, A vazu se na analitickoj vagi,
a zatim pazljiva pomijesaju u nekoj posudi (casi). Vazno je znati da ta
posuda ne mora biti adrnjerni sud sa kalibracionam markarn.
Prjmjer I U 7.
U 50.0 g vade rastvareno je 8 g natrijurn-karbanata. lzracunati
maseni udia natrijum-karbonata i izraziti ga procentima.
Rjesenje:
oo(Na
2
CO )= m N a
2
C ~ = B.O g = 0.138 g
3
rn(Na
2
C0
3
) + m(H
2
0) 8.0 g + 50.0 g
oo%(Na
2
CO ) =- m(Na
2
C0
3
) . I 00% =
8

0
g I 00%
3
m(Na
2
C0
3
)+m(H
2
0) 8.0g+50.0g
oo%(Na
2
C0
3
) = 13.8%
Erlmjer II. 18.
lzracunati maseni udia (oo%) u rastvorima koji sadrze:
a) 42.0 g KMn0
4
i 250.0 g vade
b) 15.0 g KMn0
4
i 70.0 g rastvara
Rjesenje:
a) w(KMn04)= m(KMnO.) --
m(KMn04 )+ m(H
2
0)
w(KMn0
4
)=
42

0
g = 0.144
42.0 g + 250.0 g
w%(KMn0
4
) = 0.144 100% = 14.4%
oo(H20)= m(H20) -
. m(KMn0
4
)+m(H
2
0)
260
ro(H 0)=
250

0
g = 0.856
2
42.0 g + 250.0 g
ro%(H
2
0) = 0.856 100% = 85.6%
b) m(KMnO )= m(KMn04 ) = m(KMn04 )
4
m(KMn0
4
)+m(H
2
0) m(rastvara)
w(KMn0
4
)=
15

0
J1. = 0.214
70.0 g
ro%(KMn0
4
) = 0.214 100% = 21.4%
ro(H O)= m(H20) = 70.0 g-15.0 g =
0
_
786
2
m(rastvar) 70.0 g
ro%(H
2
0) = 0.786 100% = 78.6%
Primjer 11.19.
Kaliko je grama natrijum-hlarida i vade potrebna da bi se dabila
250 g 2%-tnag rastvara?

ro%(NaCI) = m(NaCI) 1 00% =- m(NaCI) 1 00%
m(NaCI) + m(H
2
0) m(rastvara)
m(NaCI)= w%(NaCI)
100%
2. 250 g
m(NaCI) = = 5.0 g
JOO
m(H
2
0) = m(rastvora) - m(NaCI) = 250.0 g - 5.0 g = 245.0 g
potrebno je izvagati 5.0 g NaCI i 245 g vade, pomjesati u casi
(velicine 400 ml), a zatim presuti u reagens-bocu i zalijepiti etiketu na
kojoj pise ro%(NaCI) = 2.0% iii zadatak se moze rjesavati i preko
proporcije.
lz definlcije procenta slijedi:
u 100.0 g rastvora nalazi se ............. 2.0 g NaG I
u 250.0 q ,,,, .. ,,, .. ,.,,,, ,,,.,., .. X a NaCI
X=
250
2.0 g = 5.0 g itd.
100
261
Primjer 11.20.
Koliko grama natrijum-hlorida treba rastvoriti u 150 g vade da bi se
dobio 5%-tni rastvor?
Rjesenje:
o ( ) m(NaCI) o
w Yo NaCI = =r.:r::;. ) ,, ) 1 00 Yo
m,NaCI + m\H
2
0
5% = m(NaCI) .
1
OO%
100% m(NaCI)+ 150 g
0.05 m(NaCI)+ 7.5 g = m(NaCI)
m(NaCI)- 0.05 m(NaCI) = 7.5 g
0.95 rn(NaCI) = 7.5 g
m(NaCI) = = 7.9 g
0.95
Treba odvagati 7.5 g NaCI i 150 g vade i pomjesati ih u casi.
Preracunavanje kolicinske koncentracije u molalitet
Prirnjer
Gustina rastvora natrijum-hlorida, kolicinske koncentracije
c(NaCI)=1.83 mol/dm
3
iznosi p
20
,c = 1.07 gcm
3
Koliki je molalitet
natrijum-hlorida u ovom rastvoru?
M(NaCI)=58.5 g/mol
Rjesenje:
lz deiinicije kolicinske koncentracije (rnolariteta) rastvorene
supstance slijedi da je u 1 dm
3
rastvora prisutna kolicina rastvorene
supstance do koje se maze doCi na osnovu izraza: c
8
= , taka da je
n
8
= c
8
V
odnosno u ovom prirnjeru: n(NaCI) = 1.83 mol/dm
3
1 dm
3
= 1.83 mol.
Kako je molalitet rastvorene supstance B po deiiniciji:

mA
262
treba odrediti masu rastvaraca, koja je prisutna u masi rastvora koja
zauzima zapreminu 1 dm
3
, a kojom je definisana kolicinska
koncentracija. Prema tome do mase rastvora se dolazi preko jednaclne:

v
V = 1 dm
3
= 1 000 cm
3
m(rastvora) = 1000 cm
3
1.07 gcm
3
=1 070 g
Masu rastvaraca racunamo tako da od mase rastvora oduzmemo
masu rastvorene supstance. Masa rastvorene supstance racuna se taka
da se pomnozi kolicina rastvorene supstance s njenom molnom masom.
m(NaCI) = n(NaCI) = 1.83 mol 58.5 g/mol = 107.1 g
Masa rastvaraca bice:
m(H
2
0) = m(rastvor) - m(NaCI) = 1070 g - 107.1 g
m(H
2
0) = 962.9 g
Molalltet NaCI:
b(NaCI) = = 1.83 mol =
1
_
9
mol
m(H:P) 962.9 1 o-
3
kg kg
J:ri!Iljg[J 1 .22.
Kiselina u bateriji je rastvor sumporne kiseline kolicinske
koncentracije c(H
2
S0
4
)=4.27 mol/dm
3
koji ima gustinu p
20
=1.25 g/cm
3

Koliki je molalitet sumporne kiseline u rastvoru?
Rjesenje:
c(H
2
S0
4
)=4.27 mol/dm
3
V = 1 dm
3
n(H
2
S04) = c(H
2
S0
4
) V = 4.27 mol/dm
3
1 dm
3
= 4.27 mol
m(rastvora) = V p = 1000 cm
3
1.25 gcm
3
= 1250 g
m(H
2
S0
4
) = n(H
2
S0
4
) M(H
2
S04) = 4.27 mol 98.1 g/mol = 418.9 g
m(H
2
0) = m(rastvora) - m(H
2
S0
4
) = 1250 g - 418.9 g = 831 .1 g
b(H
80
)= n(H2S04 ) = 4.27 mol =
5
_
14
mol.

2 4
m(H
2
0) 831.110-
3
g kg
263
Preracunavanje masenog udjela u molalitet {i obratno)
Primjer 11.23.
lzracunati molalitet vodenog rastvora natrijum-karbonata, aka je
maseni udio natrijum-karbonata w(Na
2
C0
3
)=0.0427 (4.27%-tni rastvor).
M(Na2C0
3
)=142.1 gmol
1
Rjesenje:
lz definicije masenog udjela (procentnog sastava) slijedi da
mozemo izracunati mase pojedinih sastojaka u odreaenoj masl jedinjenja
iii smjese (rastvora):
ma
Ole= l:m
U slucaju da je rnasa rastvora m=1 00 g, taj podatak biram a kao
bazu za rjesavanje zadatka.
m
6
= rn(Na
2
C0
3
) = m(rastvora) OJ= 100 g 0.0427 = 4.27 g
Posta je molalitet rastvorene supstance definisan odnosom kolicine
rastvorene supstance i mase rastvaraca, prvo moramo doci do ovih
velicina. Masa rastvaraca se moze lako odrediti aka se od mase rastvora
oduzme masa rastvorene supstance:
m(Na
2
C0
3
) + m(H
2
0) = m(rastvora)
m(H
2
0) = m(rastvora) - m(Na
2
C0
3
) = 100 g- 4.27 g = 95.73 g
Do kolicine rastvorene supstance dolazimo primjenom jednacine:
m
ns=-B
Me
pa je n(Na CO ) = m(Na
2
C0
3
) =
4

27
g 0.03 mol
2 3
m(H
2
0) 142.1 gmor
1
Sada mozemo izracunati molalitet Na
2
C0
3
:
b(Na CO )= n(Na2C03 ) = 0.03 rnol =
0
_
3
mol
2 3
m(H
2
0) 95.73-
3
kg kg
Prirnjer 11.24.
lzracunati maseni udio (procenat) natrijurn-hlorida u rastvoru ciji molalitet
iznosi bNoct = 0.500 mol/kg.
M(NaCI)=58.5 g/rnol
264
Rjesenje:
lz definicije molaliteta koji je jednak odnosu kolicine rastvorene
supstance i mase rastvaraca,
ns
bs =rnA
je jasno da se maze doci di mase rastvorene supstance i mass rastvora.
Posta je molalitet izrazen u mol B kao bazu cemo odabrati 1 kg
kg A
rastvaraca, sto znaci da je kolicina rastvorene supstance:
n
8
= n(NaCI) = b(NaCI) m(H
2
0) = 0.500 mol 1 kg= 0.500 mol
kg
Masa rastvorene supstance (NaCI) se maze izracunati primjenom
jednacine:
odnosno:
m
n=M
m = nM
m(NaCI) = n(NaCI) M(NaCI) = 0.500 mol 58.5 g/mol
m(NaCI) = 29.2 g
Masa rastvora je jednaka zbiru masa rastvaraca i rastvorene
supstance.
m(rastvora) = m(H
2
0) + m(NaCI) = 1000 g + 29.2 g = 1 029.2 g
Maseni udio rastvorene supstance je po definiciji:
co(NaCI)= m(NaCI) =
29

2
g = 0.0284
m(rastvora) 1029.2 g
Procentni sadrzaj rastvorene supstance je:
w%(NaCI) = co(NaCI) 100% = 0.0284 100% = 2.84%
lzracunavanje molaliteta ai<O je poznat molski udio
rastvorene supstance
Primjer 11 .25.
265
Rastvor benzena (C
6
H
6
) u tolulenu (C
6
H
5
CH
3
) izrazen je molskim
udjelom i iznosi x(C
6
H
6
)=0.150. Molarna masa toluena je
M(C
6
H
6
CH
3
)=92.13 gmol'
1
. lzracunati molalitet benzena u ovom rastvoru.
Rjesenje:
lz definicije molskog udjela (molskog razlomka) slijedi:
x(C H )= n(C6H6 ) = 0.150 mol =
0
.
150
6 6
n(C
6
H
6
)+n(C
6
H
5
CH
3
) 0.150 mol+0.850 mol
Molalitet rastvorene supstance je definisan odnosom kolicine (broja
molova) rastvorene supsatnce B i mase rastvaraca A:
b = ..'2_[mol]
B mA kQ
Kolicina (broj molova) rastvorene supstnace je poznata:
ns = nc
6
H, = 0.150 mol
Masa rastvaraca (toluena) se izracunava primjenom jednacine:
m
n=-
M
pomocu koje mozerno izracunati masu bile koje komponente mnozeci
kolicinu sa njenorn rnolnom masorn:
m=n M
Masa rastvaraca (toluena) se racuna:
m(CsHsCHa) = n(CsHsCH3) M(CsHsCH3)
= 0.850 mol 92.13 grnol'
1
= 78.31 g
Prerna tome, molalitet benzena je:
b(CsHs) = =- 0.150 mol = 1.92 mor1
rn(C
6
H
5
CH
3
) 78.3110-
3
kg
266
Primjer 11.26.
lzracunati molalitet alkohola (etanola) u vodenom rastvoru, ako je
sastav rastvora izrazen molskim udjelom koji iznosi x(C
2
H
5
0H)=0.407.
M(H
2
0)=18.02 gmol
1
Rjesenje:
x(C
2
H
5
0H) = 0.407
x(H
2
0) = 1-0.407 = 0.593
x(C H OH) = 0.40
7
mol = 0.407
2 5
0.407 mol+ 0.593 mol
n(C
2
H
5
0H)=0.407 mol
n(H
2
0) = 0.593 mol
m(H
2
0) = n(H
2
0) M(H
2
0) = 0.593 mol 18.02 g/mol = 1 0.69 g
b(C H OH)= n(C2H50H) = 0.407 mol =

25
m(H
2
0) 10.6910-
3
kg kg
Primjer 11.27.
lzracunati molalitet amonijum-nitrata (NH.N0
3
) u vodenom
rastvoru, ako je molski udio amonijum nitrata jednak x(NH
4
N0
3
)=0.148.
M(NH
4
N0
3
)=80.04 gmol
1
Rjesenje:
x(NH
4
N0
3
) = 0.148
x(H
2
0) = 1-0.148 = 0.852
x(NH NO )=
0

148
mol = 0.148
4 3
0.148 mol+ 0.852 mol
n(NH
4
N0
3
)=0.148 mol
n(H
2
0) = 0.852 mol
m(H
2
0) = n(H
2
0) M(H
2
0) = 0.852 mol 18.02 g/mol = 15.35 g
b(NH NO ) = .:!(NH.N03) = = 9.64 mol
4 3
m(H
2
0) 15.3510 ..
3
kg kg
267
Maseni odnos
Nacin kvantitativnog izracunavanja sastava smjesa iii rastvora koji
nazivamo odnos predstavlja generalno odnos neke velicine (mase (m)
mnozine (n) zapremine (V) broj jedinki (N)) za komponentu (na pr. B) ciji
se sadrzaj izrazava prema toj velicini za neku drugu komponentu (na pr.
rastvarac A)
Maseni odnos predstavlja odnos mase rastvorene supstance B i
mase rastvaraca A, a definise se ovako SsA = ms .
, rnA
Ovaj nacin kvantitativnog predstavljanja sastava rastvora oblcno se
koristi za izrazavanje rastvorljivosti neke supstance (B) na datoj
temperaturi. Za rastvorljivost se koristi jos i oznaka koeficijent
rastvorljivosti a odnosi se na masu rastvorene supstance B u gramima
koja se rastvara u 100 g rastvaraca (na primjer voda) pri cemu nastaje
zasicen rastvor na datoj temperaturi (pasta rastvorljivost zavisi ad
temperature).
Rastvor koji se nalazi u ravnotezi s rastvorenom cistom
supstancom na odreaenoj temperaturi je zasicen rastvor. Taka se na
primjer, u tabeli koja pokazuje rastvorljivost jedinjenja u vodi pri raznim
temperaturama daje podatak da je rastvorljivost NaCI kod 293 K 36.0 g
NaCI u I 00 g vade pri cemu nastaje zasiceni rastvor NaCI (ukupna masa
tog rastvora je 136.0 g). Aka je kod ave temperature u I 00 g vade
rastvoreno manje ad 36.0 g NaCI rastvor je nezasicen.
Rastvor je prezasicen aka je na istoj temperaturi u I 00 g vade
rastvoreno vise ad 36.0 g NaCI. Za razliku ad zasicenog rastvora koji je
stabilno stanje, prezasiceni rastvor je metastabilno stanje i vrlo lako,
spontano prelazi u zasiceni rastvor, a pri tome se istalozi visak
supstance. Sadrzaj zasicenog rastvora kod odredene temperature maze
se osim koeficijentorn rastvorljivosti izrazavati i drugim opisanim
nacinirna izrazavanja koncentracije rastvora. Pri tome su izuzetak tesko
rastvorne supstance cija se rastvorljivost izrazava proizvodom
rastvorljivosti.
Rastvori po osobinama dolaze izmedu hemijskih jedinjenja i
hernijskih smjesa, a ne ubrajaju se ni u jedne ni u druge, pa se definisu
kao "fizicko-hemijske srnjese" cistih supstanci.
Kod rjesavanja zadataka iz koncentracija rastvora ponel<ad je
potrebno preracunavanje sa jedinica rnase na zaprerninske jedinice i
obrnuto.Masa i zaprernina rastvora medusobno su povezane gustinom
rastvora (p=mN ) sto je nuzno poznavati prilikom racunanja.
268
Prim jeri:
Primjer 11.28.
Rastvor natrijum-karbonata masenog udjela ro(Na
2
C0
3
)=0.070 lma
gustinu p
20
c= 1.0711 kg/dm
3
lzracunati zapremlnu koju zauzima 90 g tog
rastvora.
j e s e ~
Baza: 90 g rastvora natrijum-karbonata masenog udjela
ro(Na
2
C0
3
)=0.070
P
2
oc =1.0711 kg/dm
3
= I 0711 g/dm
3
m
p=-
v
V
m 90 g d 3 3
=- =
3
= 0.084 m = 84.0 em
p 1.071110 g/dm
Primjer 11.29.
Gustina vodenog rastvora natrijum-sulfida, masenog udjela
ro(Na
2
8)=0.12, iznosi P(,sc)= 1.1388 kg/dm
3
lzracunati masu
270 cm
3
rastvora.
Rlesenle:
m
PlB'c = V
m = V P(u!cj= 0.270 dm
3
1.1388 kg/dm
3
= 0.3075 kg = 307.5 g
Primjer 11.30.
Koliko grama natrijum-hlorlda treba rastvoriti, da bi se dobilo
150 cm
3
rastvora natrijum-hlorida masenog udjela ro(NaCI)=O.OB, aka je
gustina ovog rastvora p
20
c=I.0.559 kg/dm
3
?
RleseDk
Baza: 150 cm
3
rastvora natrijumhlorida, m(NaCI)=O.OB
m
P2ac=v
==:>
m=Vp2oc
m = 0.150 dm
3
1.0559 kg/dm
3
= 0.158 kg = 158 g
m(NaCI) = m(rastvora) m(NaCI) = 158 g 0.08 = 12.6 g
269
Primjer 11.31.
Koliko treba odvagati ovih soli da se pripremi po 1 dm
3
rastvora
koncentracije c=1 moldm"
3
a) natrijum-hlorida
b) natrijurn-karbonata
c) cink-sulfida
Rezultat: a) 58.44 g
b) 106.09 g
c) 97.43 g
Primjer 11.32.
Koliko treba odvagati ovih soli da se pripremi 500 cm
3
rastvora
koncentracije C=0.1 mol/dm
3
a) natrijum-nitrata
b) bakar-sulfata
c) natrijum-hidroksida
Rezultat: a) 3.45 g NaN0
3
b) 7.98 g CuS0
4
c) 2.00 g NaOH
Primjer 11.33.
Kolika je kolicinska koncentracija (molaritet) rastvora natrijum-
karbonata ako 250 cm
3
ovog rastvora sadr.Zi 53.00 g Na
2
C0
3

M(Na
2
C0
3
) = 105.99 gmol"
1
j e s e ~
n
8
m 53.00 g
1 Cs = -, nNa
2
co, =- = ----- = 0.500 mO
V M 105.99 _2_
mol
c = 0.500 m ~ =
2 00
mol
Na
2
co, 0.250 drn
3
dm
3
Kor)centracija rastvora natrijum-karbonata je cNa
2
co, = 2.00 moldm'
(iii kazer11o da je rastvor dvomolaran, sto se pise ovako 2M Na
2
C0
3
, ali
se vise n ~ preporucuje za upotrebu).
270
Primjer 11.34.
Rastvor kalijum-hidroksida masenog udjela co(KOH)=0.067 ima
gustinu p
20
oc =1.06 kg/dm
3
M(KOH) = 56.1 gmol-
1
:
lzrazlte sastav ovog rastvora kalijum-hidroksida.
a) kolicinskom koncentracijom
b) masenom koncentracijom
c) molalitetom
Rjesenje:
co%(KOH)=0.067 100% = 6.7%
Baza: 1 00 g 67%-tnog rastvora KOH (kada se za bazu u racunanju
procentnog rastvora odabere 1 00 gram a rastvora tad a procenat
predstavlja masu rastvorene supstance).
m(KOH)=6.7 g m(H
2
0) = 93.3 g
a) c(KOH) = n(KOH)
v
n(KOH) = =
6

7
g = 0.119 mol
M(KOH) 56.1 gmol-
1
V(rastvora) = = ___2QQ_g_ .. _ = 94.3 cm
3
p 1.06 gcm-
3
c(KOH)
0.119 mol.=
1
.
26
mol
0.0943 dm
3
dm
3
(Moze se pisati i na ovaj nacin: 1.26M KOH)
b) y(KOH) = m(Kc;?H) m = n M
v
1 nacin
y(KOH) = 1.26 mol 56.1 =
71
.
2
_ __Q_
1dm
3
dm
3
II nacin:
(KOH)=
6

7
g -- = '71.2 _g_
'Y 0.0943 dm
3
dm
3
271
Preracunavanje koncentracije rastvora KOH u masenu
koncentraciju radili smo na dva nacina:
I nacin: Polazi se od kolicinske koncentracije
ns
ca =v
--7
n Me

II nacin: Polazi se od baze zadatka, tj. procentne koncentracije.
. . n(KOH)
c) Molahtet. bKoH = -( -)
mH
2
0
n(KOH) =
6

7
g mol= 0.119 mol, m(H
2
0) = 93.3 g
56.1 g
Ova su podaci iz procentnog sastava rastvora: 100 g 6. 7% rastvora
sadrzi 93.3 g vade i 6.7 g KOH
I nacin;
b(KOH) = 0.119 mol =
1
.
28
mol
0.0933 kg kg
II nacin: Polazi se od 1 dm
3
rastvora kalijum-hidroksida
koncentracije c(KOH) = 1.26 mol!dm
3
:
Trazi se masa vode u rastvoru:
V,aSivora = 1 dm
3
p
20
c = 1.06 kg I dm
3
, m(rastvoral = p V = 1 .06 kg
m(H
2
0) = m(rastvora)- m(KOH) = 1060 g- 71.2 g = 988.8 g
n(KOH) = 1 .26 mol
nKoH = ,_1_:3__ = 1.28 mol
, 988.8 1 o- kg kg
Primjer 11.35.
kiseline kolicinske koncentracije
c(HCI)=1 0.2 moldm
3
ima gustinu p
20
c = 1.16 kg/dm
3

M(HCI)=36.5 gmor
1
lzrazi sastav ovog rastvora kiseline:
a) masenom koncentracijom
b) masenim udjelom (procentnom koncentracijom)
c) molalitetom
272
Biesenje: \
Baza: 1 dm
3
rastvora kiseline koncentracije c(HCI)=1 0.2 J
df12---
n(HCI) = 10.2 mol
vraslvora = 1 dm
3
; m(raslvora) = p
0
v = 1 016 kgdm-
3
0
1 dm
3
= 1 01 6 kg
m(HCI) = n(HCI) M(HCI)= 10.2 mol 36.5 gmor
1
= 372.3 g
a) y(HCI) = m(HCI) = 372.3_Q
V 1 dm
3
b) ro(HCI)= __ =
372

3
g = 0.321
m(rastvora) 1.1 6 -10
3
g
m(rastvora) = m(HCI) + m(l-!
2
0)
ro(HCI)- 100% = 32.1%
c) m(H
2
0) = 1160 g- 372.3 g = 787.7 g
b(HCI) = n(HQQ =. 1 0.2 mol_ =
12
_
9
mol
mH,o 0.7877 kg kg
Primjer 1 1 .36.
Rastvor kalijum-nitrata molaliteta 0.415 molkg-
1
ima gustinu
p
20
c =1.02 kg/dm
3
Moina mas a kalijum-nitrata je 101.1 gmol"
1
lzrazite
sastav ovog rastvora:
a) kolicinskom koncentracijom
b) masenom koncentracijom
c) procentnom koncentracijom
Baza: Rastvor b(KN0
3
)=0.4 15 molkg-
1
n(KN0
3
) = 0.415 mol
m(KN0
3
)=nM = 0.415 mol- 101.1 g/mol=42.0 g; m(H
2
0)= 1.0 kg
m(rastvora) = m(l-!
2
0) + m(KN0
3
)
m(rastvora) = 1 .0 kg + 0.0420 kg =i 042 g
m 1042 g
V(rastvora) =- = " = 1021 cm
3
p 1.02 gem
273
c(KN0
3
) = m(KN03) = 0.415 mol = 0.40
6
mol
V 1.02 gcm
3
dm
3
b) y(KN0
3
) = m(KN03) = 0.406 mol1 01.1 gmol-
1
_ g
v d 3 - 41 .0 -3
' m dm
c) w%(KNO ) = m(KN03) 1 00% = 42.:9JL 1 00% = 4.03%
3
m(H
2
0)+m(KN0
3
) 1042 g
.E.rl.oJ.ier 11 .37.
Koliki je kolicinski udio (molski razlomak) hlorovodonicne kiseline u
rastvoru koncentracije c(HCI) = 7.46 moldm-
3
ako je gustina tog rastvora
P
20
c =1.12 kg/dm
3
M(HCI) = 36.5 gmol-
1

Baza:1 dm
3
rastvora c(HCI) = 7.46 rnoldrn-
3
n(HCI)
x(HCI) = n(HCI)+ n(H
2
0)
n(HCI) = 7.46 mol m(HCI) = n M = 7.46 mol 36.5 _j!_ = 272 g
mol
n(H
2
Q) = m(H20)
M(H
2
0)
m(rastvora)=1 dm
3
1.12 kg
3
=1.12kg
dm
m(H
2
0) = 1120 g- 272.3 g = 848 g
848 g
n(H
2
0)= --= 47.1 mol
18 g
x(HCI) = 7.46 mol ___ = 7.46 mol =
0
.
137
7.46 mol+ 4 7.1 mol 54.6 mol
Kolicinski udio (molski razlomak) hlorovodonicne kiseline u rastvoru
je 0.137 a molski razlomak vade ja 0.863 (jar ja suma molskih udjala
jednaka jedan).
274
Primjer 1 1 .38.
Gustina zasicenog rastvora NaCI kod 293 K je 1.20 kg/dm
3
lzrazite
koncentraciju zasicenog rastvora NaCI kod 293 K:
a) kollcinskom koncentracijom
b) molalitetom
c) masenom koncentracijom
d) molskim udjelom rastvorenog NaCI
e) masenim udjelom rastvorenog NaCI
f) procentnim sadrzajem NaCI u zasicenom rastvoru
Rjesen.l.;
Kao osnovni podatak za izracunavanje koncentracije zasicenog
rastvora NaCI kod 293 K odaberemo zapreminu 1 dm
3
rastvora.
I nacin:
a) lz gustine zasicenog rastvora izracuna se masa jednog dm
3
rastvora:
m = pV = 1 .20 kg/dm
3
1 dm
3
= 1 .20 kg
U 1 00 g vade kod 293 K rastvoreno je 36.0 g NaCI (podatak iz
tabele 14.14.), dajuci zasicen rastvor, odnosno u 136.0 g
zasicenog rastvora rastvoreno je 36.0 g NaCI.
Masa NaCI u 1.20 kg zasicenog rastvora natrijum-hlorida je:
m(NaCI) =
36

0
1200 g = 318 g
136.0
Kolicinska koncentracija rastvora izracuna sa iz odnosa broja
molova rastvorenog NaCI i zapremine zasicenog rastvora
NaCI:
c(NaCI) = n(NaCI) = 31 58.5 = 5.44 mol/ dm3
V(rastvora) 1 dm
3
b) Molalitet rastvora predstavlja molove rastvorenog NaCI u 1 kg
cistog rastvaraca:
Masa vade u 1 dm
3
zasicenog rastvora NaCI:
m(H
2
0)=m(zasi6. rastvora)- m(NaCI)=1200 g- 318 g = 882 g
Molalitet rastvora jednak je :
b(NaCI) = n(NaCI) =

mol = 6 17 mol I kg
m(rastvara c a) 0.882 kg
.----- - ---
275
c) Masena koncentracija zasicenog rastvora NaCI kod 293 K
jednakaje:
y(NaCI) = m(NaCI) = 318 g/dm
3
V(rastvora)
d) Molski udio rastvorenog NaCI u zasicenom rastvoru NaCI kod
293 K izracuna se iz odnosa molova rastvorenog NaCI i molova
svih komponenata rastvora:
x(NaCI) = n(N_aC_I;-) ----::-c
n(NaCI) + n(H
2
0)
n(H
2
0) = m(H
2
0) = ~ 3 J l = 49.0 mol
M(H
2
0) 18.0 gmol-
1
x(NaCI) =
5
.4
4
mol = 0.0999
(5.44 + 49.0) mol
e) Maseni udio rastvorenog NaCI u zasicenorn rastvc.iru jednak je
odnosu rnase rastvorenog NaCI i rnase zasicenog rastvora
ro(NaCI) = rn(NaCI) = ~ = 0.265
m(NaCI)+m(H
2
0) 1200g
f) Maseni udio rastvorenog NaCI pomnozen sa 1 00% predstavlja
procentni sadrzaj rastvorenog NaCI u zasicenom rastvoru kod
293 K.
CD%= CD(NaCI) 1 00% = 0.265 1 00% = 26.5%
II nacin:
Baza: Zasicen rastvor natrijum-hlorida na 293 K
36.0 g
SNacJH
0
= ----, masa(rastvora) = 136.0 g
'' 100gH
2
0
M(NaCI)=58.5 gmor
1
, V(rastvora) =
136

0
9
= 1 i 3 crn
3
1.20 g/ em
36.0 I
-mo
a) c(NaCI) = 58.5 = 5.45 mol/dm
3
0.11333dm
3
276
b) b(NaCI) = n(NaCQ = 0.615 mol =
6
.
15

m(H
2
0) 0.100 kg kg
) (N Cl)
5.45 mol 5.58 g/mol _
318
/d
3
c 'Y a =---------- g m
1 dm
3
d) Molski udio NaCI je:
n(NaCI) _
x(NaCI) = n(NaCI) + n(H
2
0)
36
--mol
58.5
.. 100 g
58.5 18 _..2_
mol
0.615mol =0.0999
x(NaCI)
0
.
615
mol+ 5.55 mol
e) co(NaCI) =
3
q.O g = 0.265
136.0 g
e kubnih centimetara rastvora 5.6%-tnog natrijum-
hidroksida ( p
20
c =1.06 g/cm
3
} potrebno otpipetirati da bi se pripremilo
250 cm
3
rastvora kolicinske koncentracije c(NaOH)=O.i mol/dm
3
7
Rjesenje:
Kolicina NaOH u 250 cm
3
rastvora jednaka je:
( )
0.1 mol
n NaOH = ---
3
250 cm
3
= 0.025 mol
1000 em
m(NaOH)= n(NaOH) M(NaOH)= 0.025 mol 40.0_..2_ = 1.00 g
mol
m(5.6/o- tnog NaOH) = .:!..:Q9.i!. = i 7.9 g
0 0.056
V(5.6%- tnog NaOH) =

= 16.9 cm
3
1.06 g/cm
Prema tome, da bi se pripremilo 250 cm
3
rastvora kolicinske
koncentracije c(NaOH)=0.1 molldm
3
potrebno je otpipetirati 16.9 cm
3
5.6%-tnog rastvora NaOH.
. ---- ----
277
Primjer 11.40.
Dodatkam Na
2
S0
4
u 1 00 cm
3
zasicenog rastvara BaCI
2
talaZ.i se
6.72 g BaS0
4
lzracunajte koncentraciju zasicenog rastvara BaCI
2

Rjesenje:
Masa BaCI
2
u zasicenam rastvoru maze se izracunati na asnavu
stehiometrijske jednacine, adnosno stehiametrijske ekvivalencije
'
BaS0
4
=BaCI
2
1mol 1mol
233.4 g 208 3 g
208.3 g
m(BaCI
2
u rastvoru) = --- 6.72 g = 6.00 g
233.4 g
c(BaCI ) = n(BaCI 2 ) = 6.00 g/ 208.3 gmal-
1
=
0
_
288
mol/ dma
2
V(raslvar) 0.1 dm
3
Kolicinska kancentracija zasicenag rastvara BaCI
2
jednaka je
0.288 mal/drn
3
Prirnjer 11.41.
Amanijum-hidraksid se dobija rastvaranjem amonijaka u vadi.
Treba izracunati procentni sadrZ.aj i koncentraciju rastvara amanijum-
hidroksida dabijenog rastvaranjem 2.24 dm
3
amanijaka (288 K i 102 kPa)
u 0.5 drn
3
vade. Za gustinu vade uzeti PH
2
o =1.00 kg/dm
3

Rjesenje:
Pracentni sadr.Zaj nastalog NH
4
0H u rastvaru jednak je masenom
udjelu NH
4
0H u rastvoru pomnazenom sa 100.
w%(NH OH) = 100%
4
m(rastvora)
Masa arnanijum-hidraksida odredi se na asnovu stehiametrijske
jednacine reakcije.
NH
3
+ H
2
0 = NH
4
0H
1mol 1mol
17.0g 35.0g
22.4 dm
3
Zapremina rastvarenag NH
3
kad standardnih uslava:
e
V
9
(NH ) = V. L . .:!:.._ = 2.24 dm
3
.
102000
.
273
= 2.14 dm
3
3
pe T 101325 288
278
m(NH
3
)=

M(NH
3
)=
2

14
d
3
m
3
17.0 g/mol = 1.62 g
vm 22.4 dm /mol

35

09
1.62g)=3.34g
22.4 dm
3
/mol 17.0 g/mol
Masa rastvora se odredi na osnovu bilanse mase:
m(rastvora) = m(H
2
0) + m(NH
3
) = 500 g + 1.62 g = 501.6 g
Procentni sadrzaj NH
4
0H u rastvoru:
ro%(NH OH)= m(NH
4
0H) 100% =
3

34
100% = 0.67%
4
. m(rast.) 501.6
c(NH OH) = n(NH
4
0H) =
3

34135

0
mol = 0.19 mol/ dm
3
4
V(rastv.) 0.5 dm
3
Pretpostavljeno je da je zapremina dobijenog rastvora amonijum-
-hidroksida jednaka zapremini vade, posto rastvaranjem 1.62 g NH
3
u
vodi ne dolazi do znatnije promjene zapremine.
Primjer 11.42.
Koja se zapremina rastvora, masene koncentracije
y{Na+} = 1 moze prlpremiti od 0.1 dm
3
rastvora natrijum-sulfata
dm
koncentracije c(Na
2
S0
4
)=1 molldm
3
?
Rjesenje:
Masa natrijum-sulfata u 0.1 dm
3
rastvora koncentracije
c(Na
2
S0
4
)=1 mol/dm
3
:
m(Na
2
S04)=n(Na
2
S04) M(Na
2
S0
4
)=c V(rastvora) M(Na
2
S0
4
)=
mol
3
g
= 1.0-
3
0.1 dm 142.1- = 14.21 g
dm mol
m(Na
2
S0
4
) = 14.2 g
Masa Na-jona u rastvoru izracuna se na osnovu jednacine
disocijacije:
Na
2
S0
4
= 2 Na+ + 804
1mol 2 mol
142.1 g 223.046.0 g
m{Na+ )= 14.2 g = 4.60 g
142.1
Zapremina rastvara kaja se maze pripremiti:
Prirnjer i i .43.
V = _ _ _ = 0.46 dm
3
i 0 9dm-
3
279
Kalika ce 9rarna CuS0
4
5 H
2
0 iskristalisati iz i 50 9 rastvara koji je
zasicen na 333 K, aka se rastvor ohladi na 293 K?
Rjesenje:
Zadatak se maze rjesiti na vise nacina:
I nacin:
Masa CuS0
4
5 H
2
0 koji iskristalise hladenjern zasiceno9 rastvora
sa 333 K na 293 K maze se odrediti kao razlika masa CuS0
4
5 H20 koje
se u od9ovarajucoj rnasi vade mogu rastvoriti na 333 K-
-m'(CuS04 5 H
2
0} i na 293 K-m"(CuS0
4
5 H
2
0)
Koeficijent rastvarljivasti CuS0
4
5 H
2
0 na 333 K je 40.0, a na
293 K je 20.7, pa je:
m'(CuS0
4
5 H
2
0) =
40
'
0
g i50 g = 42.9 g
140.0 g
Masa vade u i 50 g zasicenog rastvara kod 333 K:
m(H
2
0) = rn(zasic.rastv.) - m'(CuS0
4
5H
2
0}=i 50 g- 42.9 g = i 07. i g
Masa CuS0
4
5H
2
0 kaji je rastvaren poslije hladenja:
m"(CuS0
4
5H
2
0)=
40

0
g 107.1 g=22.2 g
i40.0 g
Hlaelenjem rastvara iskristalise CuS0
4
5 H,O:
m(CuS0
4
5 H
2
0}= 42.9 g - 22.2 9 = 20.7 g
II nacin:
lz razlike koeficijenata rastvarljivosti na datim temperaturama
praizlazi da se na svakih 100.0 g vade u rastvoru hladenjem izdvaja
(40.0 - 20.7) g, tj. 19.3 g CuS0
4
5 H
2
0, pa je ukupna kolicina soli koja
iskristali5t;l hladenjem jednaka :
m(CuS0
4
5H
2
0)=
19

3
g i07.i g (iii
19

3
g 150 g)= 20.7 g
i 00 g 140 g
280
Ill nacin:
lz svakih 140.0 g zasicenog rastvora hladenjem do 293 K izdvoji se
19.3 g kristalne soli: Hlaaenjem 150 g zasicenog rastvora do 293 K
doblje se zasicenog rastvora:
m(zaslcenog rastvora) =
120
211.-150 g = 129.3 g
140.0 g
Hladenjem iskristalise:
m(CuS0
4
5 H
2
0)= 150 g -129.3 g = 20.7 g
Primjer 11.44.
Koja zapremina rastvora srebro-nitrata kolicinske koncentracije
c AgNo, = 0.1 mo! je potrebna za pripremu 500 cm
3
rastvora masene
dm
koncentracije srebrenih-jona y(Ag)=5.0 g/dm
3
?
M(AgN0
3
)=169.9 gmol"
1
; M(Ag)=107.9 gmol-
1
Rjesenje:
Baza:
500 cm
3
rastvora AgN0
3
masene koncentracije y(Ag)= 5.0 g/dm
3
Masa srebrenih-jona u 500 cm
3
rastvora je
m(Ag)= 0.5 dm
3
5 g/dm
3
= 2.5 g
Masa AgN0
3
ko)a sadrzi 2.5 g srebro-jona je:
( )
169.9 gmol-
1
m AgN0
3
= -----_-
1
2.5 g = 3.34 g
107.9 mol
n(AgN0
3
) = m(AgN0
3
) =
3

34
g = 0.0232 mol
M(AgN0
3
) 169.9 gmol-
1
( )
0.0232 mol
v rastvora = n = 232 cm
3
0.1 moldm-
PrimjeL11.45.
Koliko cm
3
zasicenog rastvora (NH
4
hS0
4
cija rastvorljivost na
293 K iznosi 75.4 g/1 00 g H
2
0 a gustina rastvora p
293
K=1.34 g/cm
3
je
potrebno uzeti da bi se pripremilo 250 cm
3
rastvora kolicinske
koncentracije c s o ~ )= 0.1 moldm-
3
?
M(NH,);,so, = 132.1 gmol-
1
; M
50
,_ = 96.1 gmol-
1
4
Rjessnje:
Baza 1: 250 cm
3
rastvora = 0.1
drn
n(so:-) = 0.1 . 0.250 dm
3
= 0.025 rnol
dm
= 0.025 rnol 96.1 gmol-
1
= 2.4 g
Baza 2: 100.0 g H
2
0 i 75.4 g (NH,hS0
4
(293 K)
Masa rastvora: rn(rastvora) = (1 00.0 + 75.4)g = 175.4 g
Z
. . V m
aprem1na zas1cenog rastvora: = -
p
175.4 g
V(zas. rastv.) = ---cm
3
= 141.4 cm
3
1.34 g
(NH4 )
2
S0
4

1mol 1mol
132.1g 95.1g
=
96

1
. 75.4 g = 54.85 g
132.1
r
802
_)= = 54.85 g =
390
/dma

4
v 141.4 1 o-a dm
3
9
Zapremina zasicenog rastvora koji treba uzeti js:
V(zasic. rastv.) = = 0.0062 dm
3
= 6.2 cm
3
390 g/dm
Primjer 11 .46.
281
Koliko je potrebno cm
3
rastvora barijum-hlorida koncentracije
0.36 mol/dm
3
za talozsnjs sumpora u obliku BaS0
4
lz uzorka koji sadrzi
0.4848 grama FeS
2
?
M(BaCI
2
)= 208.3 gmor
1
M(FeS
2
)=120.0 grnor
1
M(Bas04)= 233.4 gmor
1
M(S)=32.1 gmor
1
Baza : 0.4848 g FeS
2
Masa sumpora u FeS
2
: m(s) = ..
4

2
. 0.4848 g = 0.2594 g
120
282
BaCI
2

S
1mol 1mol
206.3 g 32.1 g
208.3
Potrebno BaCI
2
: n(BaCI
2
) = -- 0.2594 g = 1.683 g
32.1
Kolicina BaCI
2
: n(BaCI
2
) =
1

683
9
. = 0.00808 mol
208.3 gmoi-
V = .!2. = 0.00808 mol dm3 = 0.0225 dm3 = 22.5 cm3
0.36 mol
RaStv&-ljK/ost KN0
3
na 293 K iznosi 31.6 g na 100 g vade.
lzracunajte procentni sastav rastvora KN0
3
koji se dobije mijesanjem
66 g zasicenog rastvora eve soli i 134 g veda.
M(KN0
3
) = I 01. I gmol-
1
Rjesenje:
Baza: Masa zasicenog rastvora kalijum-nitrata
m(rastvora}=100 g H
2
0 + 31.6 g KN0
3
, T=293 K
Za racunanje procentnog sastava rastvora (masenog udjela) treba
znati masu rastvorene supstance kalijum-nitrata i masu rastvora.
ro%(KNO ) = m(KN0
3
) 100%
3
m(rastvora)
Masa rastvora koja se dobije mijesanjem:
m(rastvora) = 66 g + I 34 g = 200 g
m(KN0
3
) u 66 g zasicenog rastvora ( H
0
=
31

6
9
) je:
3
'
2
100g

g = 15.8 g
131.6
ro%(KN0
3
) = I
5

8
g - 100% = 7.92%
200 g
Zasiceni rastvor kalijum-nitrata na 293 K je 7.92%-tan.
283
Primjer 11.48.
Koeficijent rastvorljivosti natrijum-hlorida na 293 K je 0.36 (rnaseni
d
36.0 g ) I - . I I' . .
o nos '>NaCIH,o = -- . zracunat1 rno a 1tet 1 procentm sastav rastvora
. 100 g
NaCI ako se mijesanjem 50 g zasicenog rastvora ove soli sa 50 g vade
dobije rastvor gustine 1.00 kgdm-
3
na 293 K. M(NaCI)= 58.5 gmor
1

Rjesenje:
Baza: 50 g zasicenog rastvora NaCI na 293 K
36.0 g

= iOcig
U 136 g zasicenog rastvora nalazi se 36 g NaCI.
Masa NaCI u 50 g zasicenog rastvora
m(NaCI) =
36

0
g 50 g = 13.2 g
136 g
w(NaCI) = m(NaCI) = ]i3
2
g = 0.132
m(rastvora) 1 00 g
w(NaC1)1 00% = 13.2%
Masa soli NaCI je 13.2 g a masa rastvora ciji se procenat i molalitet trazi
je 100 g (50 g zasicenog rastvora +50 g vade).
Molalitet rastvora je:
m(NaCI) 13.2 g
nNacl = -( --
1
) = -----
1
= 0.226 mol
M NaC 58.5 gmol-
b = nNac1 = 0.226 mol =
2 6
mol
NaCI m 86 8 .1Q-3 k . k
H
2
o 9 9
Masa vade izracunata je na slijedeci nacin:
Masa vade iz zasicenog rastvora je:
m(H
2
0) =50 g- 13.2 g = 36.8 g
Ukupna masa vade u rastvoru poslije mijesanja je:
m(H,O) =50 g(H
2
0) + 36.8 g(H
2
0) = 86.8 g iii
m(H
2
0) = 100 g -13.2 g = 86.8 g
284
56.0 g rastvora srebrenog nitrata daje sa rastvorom natrijum-
hlorida 15.50 g taloga AgCI. Koliko je procentan rastvor srebro-nitrata?
Rlesenje:
Baza: 56.0 g rastvora srebro-nitrata
AgN0
3
+ NaCI = AgCI +NaN0
3
1mol 1mol
169.9 9 143.49
AgC/
ISSog
AgN03 ~ A g C / NaN03
I
1mol ~
tmo 19
Masa AgN0
3
u rastvoru:
m(A NO ) = M(AgN0
3
) m(A Cl) =
169

9
g 15.50 = 18.4
g
3
M(AgCI) g 143.4 g g g
ro%(AgNOs} =
18
.4 g 1 00% = 32.9%
56.0 g
Primjer 11.50.
Natrijum reaguje sa vodom take da nastaje natrijum-hidroksld i
vodonik. U 414.6 g vade stavljeno je 50.6 g natrijuma. lzracunaj masu
izdvojenog vodonil<a i koliko je procentan nastali rastvor natrijum-
hidroksida.
2 Na + 2 H
2
0 = 2 NaOH + H
2
Rlesenle:
Baza: 50.6 g Na
2 Na + 2 H
2
0 = 2 NaOH + H
2
2 mol 2 mol 2 mol 1 mol
223.0=46.0 9 218.0=36.0 g 240.060.0 g 2.0 g
NaOH
?g
l/2mol
H
?9
lzdvaja se vodonika: m(H
2
) =
2

0
50.6 g = 2.2 g
46.0
Nastaje NaOH: m(NaOH) =
80
:.2. 50.6 g = 88.0 g
46.0
Potrebno H
2
0 za navedenu reakciju:
m(H
2
0) =
36

0
50.6 g = 39.6 g
46.0
Masa vade koja ne reaguje:
m(H
2
0) = 414.6 g- 39.6 g = 375.0 g
Masa rastvora po zavrsetku reakcije:
285
m(NaOH) + m(neizreagovale H
2
0) = 88.0 g + 375.0 g = 463.0 g
w(NaOH)/% = ~ 9 _ 1 00% = 19.0%
463.0
Primjer 11.51.
Reakcijom 1 0.60 g metalnog cinka u granulama sa 50.00 cm
3
hlorovodonicne kiseline nepoznate koncentracije, nastao je cink(ll)-hlorid
(ZnCI
2
) u rastvoru i gasoviti vodonik. lzracunati kolicinsku koncentraciju
hlorovodonicne kiseline i nastalog rastvora cink(ll)-hlorida.
Rjesenje:
Baza: 1 0.60 g cinka u granulama
Proces se maze predstaviti jednacinom:
Zn + 2 HCI = ZnCI
2
+ H
2
<
9
l
d
5
m
4

1
2 mol 1 mol 1 mol
. g 236.5 g 136.4 g
Mas a (ciste) kiseline HCI potrebne za reakciju sa 10.60 g cinka je:
m(HCI)=
2
.
36

5
g 1 0.60 g = 11.932 g
65.4 g
Kiselina je rastvorena u 50.00 cm
3
rastvora - to su podaci za
preracunavanje u molaritet (kolicinsku koncentraciju).
c(HCI)= n(HCI)
v
Kolicina hlorovodonicne kiseline je:
n(HCI)= m(HCI) = ~
9 3 2
g = 0.327 mol
M(HCI) 36.5 g
286
c(HCI)= 0.327 mol =
6
.
538
mol
50.00 1 0-
3
L L
Masa cink(ll)-hlorida koji je nastao ovom reakcijom je:
( )
136.4 g
m ZnCI
2
=--10.60 g = 22.108 g
65.4 g
Kolicinska koncentracija cink(ll)-hlorida se racuna u zadanoj
zapremini - nastaje 50.0 cm
3
rastvora:
22.108 g
c(ZnCI )= n(ZnCI 2 ) = 65.4 gmol-
1
=

2
v 50.00 1 o-
3
dm
3
dm
3
Znaci molarltet kiseline je 6.538 mol/dm
3
, a cink(ll)-hlorida je
3.242 mol/dm
3

g razrfeaene sumporne kiseline daje talog sa BaCI
2
prema
reakciji:
H
2
S0
4
+ BaCI
2
= BaS0
4
+ 2 HCI
Koliko je procentan rastvor sumporne kiseline ako reakcljom
nastaje 46.6 g taloga barijum-sulfata?
Rjesenje:
Baza: 268.5 g razrjedene sumporne kiseline
?% H
2
S04 }rastvor sumporne
?% H
2
0 kiseline
,,
H
2
S0
4
""BaS0
4
1mcl 1mol
9B.1g 2334g
Masa ciste H
2
S0
4
koja daje 46.6 g taloga BaS04:
m(H
2
80
4
) = 46.6 g = 19.96 g
233.4
19.59
w(H
2
S0
4
)/% = ---1 00% = 7.29%
268.5
w(H SO

19

59
=0.0729
2 4
I,.m 268.5

PRIPREMA RASTVORA RAZRJEDIVANJEM,
KONCENTROVANJEM I MIJESANJEM RASTVORA .
Razrjedivanjem i koncentrovanjem rastvora koncentracija rastvora
se mijenja, dok kolicina rastvorene supstance ostaje neprornijenjena.
Razrjedivanjem, odnosno koncentrovanjern mijenja se masa rastvaraca a
samirn tim i ukupna masa rastvora.
Neka su koncentracije rastvora prije i poslije razrjedivanja, odnosno
koncentrovanja detinisane izrazima:
n1
c1 = v1'
odnosno
n2
c2 = v2
Kolicina rastvorene supstance se ne mijenja dodavanjem, odnosl'lo
uklanjanjem odreaene kolicine rastvaraca pa je n
1
=n
2
. Ako su
koncentracije rastvora prije i poslije razrjedivanja, odnosno
koncentrovanja (c
1
i c
2
), moze se bilansa rastvorene supstance prikazati
jednacinom:
V
1
C
1
= V2c2
odnosno za razlicite vidove izrazavanja sastava rastvora pisali bl:
Vl'Y1=V2y
2
, odnosno
V1p1ro1 = ltd.
Kada je koncentraclja rastvora prije razrjedivanja, odnosno
koncentrovanja relativno mala, a temperatura jednaka temperaturl
dodanog iii uklonjenog rastvaraca, maze se pretpostaviti da su
zapremine aditlvne velicine.
Zapremina rastvora poslije razrjedivanja jednaka je:
V2= V1 + v
Zapremina rastvora poslije koncentrovanja jednaka je razlici
zapremine rastvora prlje koncentrovanja i zapremine uklonjenog
rastvaraca:
V
2
=V
1
-V
Ako je koncentracija rastvora izrazena u masenim procentima,
odnosno masenim udjelima, bilansa mase rastvorene supstance
prikazuje se jednaclnom:
288
m1 (kg rastvora)
Rastvarac
gdje je:
w, m, = m2
m
2
= m, + m
Razrjedivanje
(Dodavanje rastva-
raca)
m2(kg rastvora)
:- )}m
Rastvarac
w,%- procentni sadrzaj rastvorene supstance prije razrjedivanja
procentni sadrzaj rastvorene supstance poslije razrjedivanja
m,, m
2
- masa rastvora prije i poslije razrjedivanja
m - masa dodanog rastvaraca
Pri koncentrovanju rastvora bilansa mase rastvorene supstance
prikazuje se izrazom:
m1 (kg rastvora)

m,ro, =

m
2
= m,- m
2
Koncentrovanje
Rastvor odgovarajuce koncentracije maze se pripremiti ne same
razrjedivanjem iii koncentrovanjem rastvora, nego i mijesanjem dva iii
vise rastvora isle vrste. Masa rastvora nastala mijesanjem jednaka je
zbiru masa svih pomijesanih rastvora, a masa rastvorene supstance u
rastvoru dobijenog poslije mijesanja jednaka je zbiru masa rastvorenih
supstancl iz svih pomijesanih rastvora. Kada su koncentracije rastvora
koji se mijesaju date u masenim udjelima bilansa mase rastvorene
materije odreduje se izrazom:
+ m
2
rJl:! = m
3
CO:J
koji se naziva jednacinom mijesanja.
289
U slucaju da se mijesa vise ad dva rastvora, jednacina mijesanja
se prosiruje na odgovarajuci broj clanova.

+ }
Aka su umjesto masa poznate zapremine rastvora kaji se mijesaju,
onda se umjesta zapremina racunaju mase rastvora kaji se mijesaju
pamocu njihavih adgavarajucih gustina. Kada su koncentracije rastvora
koji se mijesaju date masom iii kalicinom rastvorene supstance u jedinici
zapremine (npr. gldm
3
, molldm
3
i sl.}, tada jednacina za bilansu mass
rastvorene materije ima ablik:
V1"f1 + V2Y2=Va'Ya
adnosna V
1
c
1
+ V2c
2
= Vaca
Maze se pretpastaviti da su zapremine rastvora aditivne, aka se
temperature rastvara kaji se mijesaju bitno ne razlikuju i aka su im
kancentracije relativna male pa je:
V
3
= V
1
+ V
2
Za racunanje odnasa u kajem treba pomijesati dva rastvara isle
vrste, da bi se dabia rastvar tra2ene kancentracije, maze se karistiti
pravila mijesanja, odnasno empirijska pravila "zvijezde".
Bilansa mase rastvarene supstance pri mijesanju dva rastvara
adreoena je jednacinam mijesanja :
m1ml + = mama
Bilansa mase rastvara jednaka je:
ma= m1 + m2
Supstitucijam m
3
u prethadnu jednacinu dabija se:
m1m1 + = m1ma + m2ma
m1(m1- ma) = m2(ma-
Odnos masa rastvara kaje treba pomijesati da bi se dabia rastvor
trazene procentne kancentracije jednak je:

m2 m1- ma
Dobijeni adnos maze se empirijski prikazati pravilam "zvijezde".
290
Pravilo zvijezde
Koncentracije rastvora koje treba pomijesati pisu se na lijevoj strani
pravila, a koncentracija rastvora dobijenog mijesanjem u sredini zvijezde.
Pri tome je redoslijed koncentracija co
1
%>CO:J%>CiJ:1%. Kod pravilno
napisane zvijezde razlika koncentracija na lijevoj strani mora biti jednaka
zbiru masenih udjela rastvora na desnoj strani pravila. lz pravila zvijezde
proizlazi da je potrebno pomijesati (CO:J-CiJ:1) masenih dijelova rastvora
koncentracije co% sa (co
1
-CO:J) masenih dijelova rastvora koncentracije
Ul:1% da bi se dobilo (co
1
%-0J:!%) masenih dijelova rastvora
koncentracije CO:J%.
Ol1'/, +----------------;.. (co3%C02'/l (masenl dljelovl rastvora 1)
/
(1)3'/o
/ + '---..,..
ro2% (w1'/o003'/,) (maseni dijelovi rastvora 2)
: +
' (masenl dijelovl rastvora
(ro
1
%-ro
2
;,) -1> (ro
1
;,.!!?
2
'/,) dobijenog mljesanjem)
Pravilo zvijezde moze se primjeniti kako kod proracuna mijesanja
dva rastvora, tako i kod proracuna razrjeoivanja i koncentrovanja
rastvora pri cemu je u tom slucaju CO:J% -cisti rastvarac.
Ako su koncentracije rastvora izrazene masom rastvorene
supstance u jedinici zapremine (masenom koncentracijom rl odnosno
koliclnskom koncentracijom c, tada se umjesto masenih dijelova na
dobiju zapreminski dijelovi.
Primjer 11.53.
kg f.O%-tnog rastvora natrijum-hidroksida treba pomijesati
sa 15.0 kg 2.0%-tnog rastvora da bi se dobio 5.0%-tni rastvor
hidroksida? Koliko se dobije 5.0%-tnog rastvora natrijum-hidroksida?
Rjesenje:
Zadatak se moze rijesiti pomocu bilansa masa rastvorene
supstance i rastvora kao i pomocu empirljskog pravila "zvijezde".
I nacin:
Bilansa mase rastvorene supstance pri mijesanju dva rastvora data
je jednacinom mijesanja :
m
1
ro
1
+ m
2
ro
2
= m
3
ro
3
291
Bilansa mase rastvora je:
m
3
= m
1
+ m
2
Supstitucijom m
3
u prethodnu jednacinu dobija se odnos masa
rastvora koje treba pomijesati da bi se dobio rastvor trazenog sastava.
m
1
= ? kg; co
1
(NaOH) = 0.07
m
2
= 15.0 kg; co
2
(NaOH) = 0.02
m
3
= ? kg; = 0.05
_l:!j_= co
3
-co
2
= 0.05-0.02 =.:?_
m
2
co
1
- co
3
0.07- 0.05 2
3 3
m, =-m
2
=-15.0kg=22.5kg
2 2
Treba pomljesati 22.5 kg rastvora natrijurn-hidroksida masenog
udjela co
1
=0.07.
Nastaje rastvora = 0.05: m
3
= m
1
+ m
2
= 22.5 kg+ 15.0 kg= 37.5 kg.
7.0% .... -------- .... - ... 3.0 kg
/
5.0%
/ + "-...
2.0% +------+---- + 2.0 kg
+
5.0% : _______ 5.0kg
II nacin: Pravilo "zvijezde"
lz pravila zvijezde proizilazi
da je potrebno pornijesati
3.0 kg 7.0%-tnog rastvora
sa 2.0 kg 2.0%-tnog
rastvora pri cemu nastaje
5.0 kg 5.0%-tnog rastvora
natrijum-hidrokslda.
Treba pornijesati rastvora (co
1
/% = 7.0%):
3

0
kkg -15 kg= 22.5 kg
2.0 g
Nastaje mijesanog rastvora (co
3
/% = 5.0%):
S.O k_g_. 15.0 kg (iii) S.Okg . 22.5 kg (iii) 22.5 kg+ 15.0 kg= 37.5 kg
i 3.0 kg
Primjer 11. 4.
e treba dodati u 13.5 kg rastvora sa 8% Na
2
C0
3
da bi se
doblo 5/a-tan rastvor. Koliko 5% -tnog rastvora Na
2
C0
3
nastaje?
292
Rjesenje:
Zadatak se moze rijesiti pomocu bilansa masa rastvorene
supstance i rastvora kao i pomocu empirijskog pravila "zvijezde":
Prvi nai:ln: (Bilansa mase rastvorene supstancs i bilansa mass
rastvora):
Bilansa mass rastvorsne supstance:
m1Cil1 = m20l2
_ 13.5 kgO.OB _
2
,
6
k
m2- - ' g
0.05
Nastaje 21 .6 kg 5%-tnog rastvora Na
2
C0
3

Bilans a mase rastvora: m
2
= m
1
+ m(H
2
0)
m(H
2
0) = m
2
-:- m
1
= 21.6 kg- 13.5 kg= 8.1 kg
Za razrjedenje je potrebno dodati B. 1 kg H
2
0.
Drugi nai:in: (Pravilo "zvijezde"):
Baza za proracun zadatka: 13.5 kg 8%-tnog rastvora Na
2
C0
3
8% ..-----------+ 5 kg
/
5%

0% +- ----- + 3 kg
'
+
1
8% : _______ ,.. B kg
lz pravila zvijezde proizlazi da treba pomijesati 5 kg 8%-tnog
rastvora Na
2
C0
3
sa 3 kg H
2
0 da se dobije 8 kg 5%-tnog rastvora
Na
2
C0
3

Razrjedivanjem 13.5 kg 8%-tnog rastvora Na
2
C0
3
dobije se 5%-tni
rastvor:
8
m(5%- tnog Na
2
C0
3
) =- 13.5 kg= 21.6 l<g
5
Potrebno do dati vode: [ m(H
2
0) =% 13.5kg 21.6 kg (ili)(21.6 -13.5) kg]
m(H
2
0)= 8.1 kg
293
Primjer 11.55.
Od 25.0 kg 1 0.0%-tnog rastvora Na
2
S0
4
treba pripremiti 25.0%-tan
rastvor. Koliko rastvaraca treba ukloniti i koliko se 25.0%-tnog rastvora
Na2S0
4
dobije?
Rjesenje:
Pomocu bilanse masa:
lz bilanse mase rastvorenog Na
2
S0
4
izracuna se masa rastvora
poslije koncentrovanja rastvora:
m1co1 25.0 kg 0.10
1
k (
25
01 N SO )
m
2
=--=-----= 0 g .O,o-tnog a
2 4
C02 0.25
Bilansa rnase rastvora pri koncentrovanju jednaka je :
m
2
= m
1
- m
Potrebno ukloniti rastvaraca:
m = m
1
- m
2
= 25.0 kg -10 kg= 15.0 kg.
Pomocu pravila zvijezde:
Baza za proracun zadatka: 25.0 kg 1 0.0%-tnog rastvora Na
2
S0
4
10.0% + ------------ 25.0 kg
/
25%

0% +--. ----:----. ___ ,. 15.0 kg
'
10.0%
: _______ 10.0 kg
U slucaju koncentrovanja rastvora, velicine na desnoj strani
umjesto zbrajanja.oduzi!Tlamo. ------------.._
ukloniti rastvaraca: m(rastvaraca) = 25.0 kg = 15.0 kg 1
25.0 /
Dobije se:-2:5-;-_-;;-oo;;:;yo--t:::n-::o-:-g--:r-as:-:t--vo __

_ ____-/
m(25.0% -tnog

25.0 kg(111)25.o kg-15.0kg = 10.0 kg

25.0 15.0
294
Primjer 11 .56.
Koje zapremine rastvora KN0
3
koncentracija 0.2 mol/dm
3
i
0.5 mol/dm
3
treba pomijesati da bi se dobilo 0,5 dm
3
rastvora KN0
3
koncentracije 0.3 mol/dm
3
?

Prvi nacin: (Preko bilanse masa)
Bilansa mase rastvorenog KN0
3
maze se prikazati jednacinom
mljesanja:
je:
V,c, + V
2
c
2
= V3C3
Uz pretpostavku da su zapremine aditivne, zapremina V
3
jednaka
V
3
=V
1
+V
2
lz jednacine za bilansu mase slijedi:
v2
V
3
c
3
- V
1
c
1
c2
pa je zapremina v3 jednaka:
V
3
= V
1
+ V
3
c
3
- a zapremina V, jednaka je:
c2
V
_ V3 (c 2 -c3) _ 0.5 dm
3
(0.5-0.3) _
0 333
d 3 r (KNO )-
0 2
l/d 3)
m 3 -. me m
c
2
-c
1
,
V
2
= V
3
- V
1
= 0.5 dm
3
- 0.333 dm
3
= 0.167 dm
3
(c(KN0
3
) = 0.5 mol/ dm
3
)
Potrebno je pomijesati 0.333 dm
3
rastvora kalijum-nitrata
koncentracije 0.2 mol/dm
3
i 0.167 dm
3
rastvora kalijum-nitrata
koncentracije 0.5 mol/dm
3
da bi se dobilo 0.5 dm
3
rastvora kalijum-nitrata
koncentracije 0.3 mol/dm
3
KN0
3

Zadatak se maze rijesiti i pomocu pravila zvljezde:
0.5 mol +---------<> 0.1dm3

/
mol
03 d'ml
3
0.2--
3
0.2dm
dm +
mol
0.3--3
dm
' 3
-------.. 0.3dm
295
Potrebno pomijesati rastvore kalijum-nitrata koncentracija
0.5 mol/dm
3
i 0.2 rnol/dm
3
:
V
0.1 d 3 3
2
= -- 0.5 rn = 0.167 dm
0.3
V
1
= .Q:3. 0.5 drn
3
(iii) .Q:3. 0.167 drn
3
(ill) 0.5 dm
3
- 0.167 dm
3
= 0.333 dm
3
0.3 0.1
Primjer 11.57.
Koliko je procentan rastvor KCI0
3
koji se dobije mijesanjem:
250 g 3%-tnog rastvora KCI0
3
1 00 g 5%-tnog rastvora KCI0
3
30 g 2.5%-tnog rastvora KCI0
3
Rjesenje:
Bilansa mase rastvorenog KCI0
3
:

Bilans a mase rastvora:m,=m
1
+ m
2
+ m
3
= 250g+ 1 00g+30 g= 380 g
Procentni sadrzaj KCI0
3
u mijesanom rastvoru jednak je:
(JJ
4
% = rn,ro1 + rn2ro2 + rn3ro3
100
% = 250 g 0.03 + 100 g 0.05 + 30 g 0.025 .
1
OO%
m, 380 g
ro,% = 3.5%
Rastvor KCI0
3
poslije mijesanja navedenih rastvora je 3.5%-tan.
Prir:njer 11.58.
Koliko je procentna sumporna kiselina nastala mijesanjem 50 crn
3
9.1 %-tne H
2
S0
4
gustine PmK=1.06 g/cm
3
i 25 cm
3
12.0%-tne H
2
SO,
gustine p
293
K=1 .08 g/cm
3
?
Rjesenje:
Bilansa mase H
2
SO,: V
1
p
1
m
1
+ V
2
p
2
w2 = V3p3m3
Bilansa rnase rastvora: V,p
1
+ V
2
p
2
= V
3
p3
Uz pretpostavku da su zapremine aditivne:
V3 = V
1
+ V
2
=so+ 25 = 75 crn
3
296
Gustina rastvora dobijenog mljesanjem izracuna se iz jednacine za
bilansu mase rastvora:
p
3
= V1p1 +_V2p2 = (501.06+251:.08};J =
1
.
07
g/cm3
V3 75 cm
3
Na osnovu jednaclne za bilansu ciste H
2
S0
4
sada se moze
racunatl procentni sastav kiseline dobijene mijesanjem:
ro
3
% = V1p1ro1 ::_ V2p2ro2 .
1
OO% = !2!? 1.06 0.091 + 25 1.08 0.1 ~ l i . .
1
OO%
V
3
p
3
(75 1.07) g
ro
3
% = 10%
Kiselina dobijana mijesanjem sadrzi 10% H
2
S0
4

Primjer 11.59.
Mijesanjem 250 cm
3
1 0%-tne hlorovodonlcne kiseline gustine
1.047 g/cm
3
sa 20%-tnom kiselinom gustine 1.098 g/cm
3
treba pripremiti
15%-tnu kiselinu gustine 1.073 g/cm
3
Koliko je cm
3
20%-tne kiseline
potrebno za mijesanje i koja zapremina 15%-tne kiseline se dobije na
20 "C?
Rjesenje:
Bilansa mase ciste kiseline (HCI):
V1p1ro1 + V2ro2 = VaParoa
Zapremina kiseline dobijene mijesanjem jednaka je:
V
3
=V
1
+V
2
Supstitucijom V
3
u jednacinu za bilansu ciste kiseline doblje se:
V
-V (p3ro3-p1ro1)
250
a(1.0730.15-1.0470.10)
2 - 1 -r:.-::--- = em
IP2ro2 - Paroa) (1.098 0.20 -1.073 0.15)
v2 = 237 cm
3
(20%-tne kiseline)
V
3
= V
1
+ V
2
= 250 cm
3
+ 237 cm
3
=487 cm
3
Zadatak se moze rijesiti i pomocu pravila zvijezde.
Baza za proracun zadatka: 250 cm
3
1 O%tne hlorovodonicne
kiseline
297
Da bi zadatak rijesili pravilorn zvijezde mora se najprije odrediti
rnasa 1 0%-tne kiseline:
m(1 0%-tne kiseline) = 250 cm
3
1.047 g/crn
3
= 262 g
Sg
/
15%
/ + ...............
10% ..... - ..... 5 g
: +
Polrebno 20% -lne kiseline :
5
5262 g =262 g,
V(20%-lne klsellne)=
262
9
3
239 em
3
1.098 g/cm
Naslaje 15% -lne kisellne:
10
5262 g= 524 g,
----
15% ..... 10 g
Prirnjer 11.60.
V(15%-tne em
3
1.073 g/em
lzracunajte koliko (litara) 40.0%-tnog rastvora saharoze !reba
razrijediti vodorn da bi dobili 27.8 L 15.0%-tnog rastvora na 2oc.
Gustine vodenih rastvora saharoze su:
w(C
12
H
22
0
11
) = 0.15
w(C
12
H
22
0
11
) = 0.40
P
20
oc = 1.059 g/cm
3
(kg/L)
P
20
oc = 1.176 g/cm
3
(kg/L)
Baza : 27.8 L 15%-tnog rastvora saharoze
H
0 }r![aslvor
40.0% cr2 22 r1
('L) 60.0% H20 .
voda
(?L)
C12H220 11
rastvor 85.0% H
2
0
(27 Bl)
I nacin: Masa 15% rastvora saharoze je:
rn = p V = 1.059 kg/L 27.8 L = 29.4 kg
Masa saharoze u torn rastvoru:
rn(C
12
H
22
0
11
) = 29.4 kg= 4.41 kg
100
298
(Ova je masa saharoze u 40%-tnom rastvoru koji treba razblaziti.)
Masa 40.0%-tnog rastvora koji sadrzi 4.41 kg saharoze je:
100
m(40.0% -- tnog rastvora) =- 4.41 kg= 11.0 kg
40
Ovoj masi rastvora odgovara zapremina:
( )
m 11.0 kg
V 40%- tnog rastvora =- = ---L = 9.35 L
p 1.176 kg
Zapremina vade potrebna za razjeaenje je:
V(H
2
0) = 27.8 L- 9.35 L = 11.45 L
II nacin: Jednacina bilanse mase rastvorene supstance
mt rot = m2 ro2
m
1
0.40 = 29.4 kg-0.15
m
1
= 11.0 kg
Primjer 11.61.
Razrjeaivanjem 23.5%-tnog oleuma vodom treba prirediti 520 kg
rastvora 65.0 %-tne sumporne kiseline.
lzracunajte:
a) koliko je kilograma oleuma potrebno za pripremanje sumporne
kiseline zadane koncentraclje;
b) koliko kilograma vade treba za razrjeaivanje oleuma
Oleum se dobija uvoaenjem 80
3
u sumpornu klselinu. Pri tome
H
2
S0
4
reaguje sa 80
3
prelazeci u H
2
8
2
0
7
Sa aspekta hemijskog
racunan]a pogodni]e je da oleum smatramo smjesom H
2
S0
4
i slobodnog
80
3
.' Aka H
2
S0
4
prikazemo formulom 1-1
2
0 80
3
tj. aka pretpostavimo da
se sumporna kiselina sastoji od jednakog broja molova vade i vezanog
80
3
oleum mozemo takoae smatrati smjesom slobodnog 80
3
, vezanog
80
3
i vade. Zbir slobodnog i vezanog 80
3
zovemo ukupnim 80
3

Uva<'fenJem SO, u H,SO, nastaje rastvar SO, u H,SO, odnosno rastvor H,S,0
7
u H,SO,.
Takva se sumporna klsellna zbog vlska SO, dlmll zave se oleum Ill dlmeca klsellna. U trgovlnu
dolazl sa masenlm udjelom SO, 2025%. Posta oleum predstavlja smjesu so, I H,SO, 20%-tnl
oleum predstavlja smjesu u kojoj je masenl udlo SO, 20%. U 1 00 kg 20%-tnog oleuma prema
tome lma 20 kg SO, I 80 kg H,SO,. Za hldrataclju 20 kg SO, (kollclna 0.25 kmol) potrebno je
upotrebltl 4.5 kg vade (kollclna 0.25 kmol) to z n ~ l ako smjesl od 100 kg 20% oleum a dodamo
4.5 kg vade doblvamo 104.5 kg cisle H,SO,.
299
Rjesenje:
Baza: 520 kg 65.0%-tne sumporne kiseline
Primjer rjesavamo bilansom H
2
S0
4
uzevsi da je pri razrjeaivanju
oleuma sav slobodni 80
3
reagovao s vodorn prelazeci u H
2
SO . Osim
toga pretpostavicemo da je za priprernanje 65.0%-tne sumporne kiseline
potrebno {x} kg oleuma
23.5%S0
3
}oleum
76.5% H
2
S0
4
(kg)
vQda
ykg)
sumporna{65.0% H2S04
S0
3
Hp

kiselina 35.0% H
2
0
1kmor 1kmol 1kmcl ( )
80.6kg IB 02kg 98.0Bkg 520kg
a) Masa sumporne kiseline u oleumu ....... 0.765 x kg
Masa 80
3
u oleumu .............................. 0.235 x kg
Masa H
2
S0
4
nastala reakcijom 80
3
i H
2
0 je:
( )
98.08 kg
m H
2
S0
4
= 0.235 x kg ......... 0.288 xkg
80.06 kg
Bilansa H
2
SO.:
(0.765x +0.288x) kg= 520 kg 0.650
1.053x = 338
338
X=--=321 kg
1.053
Masa oleuma je 321 kg
b) Dodano je vode: m(H
2
0) = 520 kg- 321 kg= 199 kg
Dobijeni rezultat provjericerno bilansom vode, pretpostavivsi da
je pri razrjeaivanju dodano y kg vade.
Vada potrebna za reakciju sa 80
3
:
)
18.02 kg
rn(H
2
0 =

kg 0.235{x}kg=0.0529 {x}kg
Bilansa vode: {y} kg - 0.0529 {x} kg = 520 kg 0.350
Aka u avu jednacinu uvrstirno x = 321 kg dobicema
Y=520 kg 0.350 + 0.0529 321 kg = 182 kg + 17.0 kg = 199 kg
Masa dodane vade je 199 kg.

Tr6ba--prtj5remiti 300 kg 28.0%-tne sumporne kiseline za punjenje
al<umulatora. U tu svrhu pomijesano je najprije 95.0 kg 34.0%-tne
sumporne kiseline i 74.0 kg 15.6%-tne sumporne kiseline a zatim je
dodan ostatak do 300 kg. lzracunajte koncentraciju

u ostatku.
Rjesenje;
Baza: 300 kg 28.0%-tne sumporne klseline
Masa H
2
SO
4
u 28%- !nom rastvoru klseline} k " . tv
( )
onac;nl ras or
m H
2
S0
4
= 300 .kg 0.280 = 84.0 kg
}
rastvor 1
34.0% H
2
SO
4
(9s.oku)
15.6% H
2
S0
4
}rastvor 2 konacnl {28.0% H
2
S0
4
kg) rastvor
(300kg)
}
ostatak
? % H
2
SO
4
(?kg)
i
Masa H
2
S0
4
u 34.0%-tnom - rastvoru kiseline:

= 95.0 kg 0.34 = 32.3 kg

Masa

u 15.6%-tnom rastvoru kiseline:

= 74.0 kg 0.156 = 11.5 kg

Masa

u ostatku je:
84.0 kg - (32.3 kg + 11.5 kg) = 40.2 kg
Masa ostatka: 300 kg- (95.0 kg+ 74.0 kg)=131 kg
Sadrzaj ostatka izrazen u procentima H
2
S0
4
:
ro%(H
2
S0
4
) = m(H
280
) 100% =
40

2
kg 1 OO% = 30.7%
moslalka 131 kg
Procentni sastav ostatka iznosl 30.7%.
Pokazacemo rjesenje ovog zadatka primjenom jednacine mijesanja
(koja da]e bilansu mase rastvorene supstance).
301
W
1
/cm
1
+w
2
% m
2
+ w
3
% m
3
= w%-rn
34.0% 95.0 kg+ 15.6% 74.0 kg+ w
3
% 131 kg= 280% 300
% - 4.04 1 0
3
% - 30 7%
(!)3 c- 131 - . c
Zadacl
11.63. lzracunajte masene udjele rastvara nastalih rastvaranjern:
a) 150 g NaN0
3
u 594 g etanala, C
2
HsOH
b) 35.6 g Na
2
C0
3
1 0 H
2
0 u 52.9 g vade
'
Na
2
C0
3
10 H
2
0 = Na
2
C03
c) 214g BaCI
2
u 642 g vade
(Rezultat: a) ro(NaN0
3
)=0.202 (1)(C
2
H
5
0H)=0.788
b) w(Na
2
C0
3
)=0.149 (1)(H
2
0)=0.851
c) (1)(BaCI
2
)=0.250 ro(l-1
2
0)=0.750)
11.64. lzracunajte masu rastvorka i vade patrebnih da se pripreme
rastvari sledecih zadanih pracenata:
a) 100 g 3%-tnag rastvara NaG I
b) 200 g 2%-tnag rastvara C
12
H22011
c) 600 g 1 %-tnog rastvora AgN0
3
d) 400 g 25%-tnag rastvora natrijum-tiosulfata
(Rezultat: a) m(NaCI) = 3 g m(H
2
0) = 97 g
b) m( C12H
22
0
11
) = 4 g m(H
2
0) = 196 g
c) m(AgN0
3
)= 6 g m(H
2
0) = 594 g
d) m(Na
2
S
2
0
3
)= 100 g rn(H
2
0) = 300 g)
11.65. Koliko treba odvagati supstance (rastvorka) da bi se pripremili:
a) 500 cm
3
rastvara kancentracije c(NaC1)=0.1 rnolldm
3
b) 2 dm
3
rastvora koncentracije c(NaOH)=0.1 rnol/dm
3
c) 1 dm
3
rastvora koncentracije c(NaN0
2
)=1.0 mal/dm
3
(Rezultat: a) m(NaCI) = 2.925 g
b) m(NaOH) = 8.00 g
c) m(NaN0
2
)= 6.90 g)
11.66. Treba pripremiti po 100 g rastvora molaliteta b=0.1 molkg-
1
a) natrijum-karbonata
b) kalcljum-hloridheksahidrata
302
Kolika treba odvagati pojedinih soli i vade?
(Rezultat: a) m(Na
2
C0
3
) = 1.049 g
b) m(CaCI6H
2
0)=1.803 g
m(H
2
0) = 98.95 g
m(H
2
0) = 98.197 g)
11.67. lzracunajte molski udio (molski razlomak) i molski procenat
rastvorene supstance i vade u:
a) 63.7%-tnom rastvoru etanala C
2
H
5
0H
b) zasicenam rastvoru Cr0
3
na 50 o C, a rastvorljlvost Cr0
3
je
1.82 g/gH
2
0.
(Rezultat:
a) x(C
2
H
5
0H) = 0.407 x(H
2
0)=0.593
x(C
2
H
5
0H)/% = 40.7% x(H
2
0)/% = 59.3%
b) x(Cr0
3
) = 0.2471 x(H
2
0) = 0.7529
x(Cr0
3
)/% = 24.71 % x(H
2
0)/% = 75.29%
11.68. lzracunajte molalitet sledecih rastvora:
a) 43.6%-tnog rastvara NH
4
N0
3
b) rastvora azotne kiseline koncentracije c(HN0
3
)=1.673 moldm-
3
i gustine na 20 o C p=1.054 kg/dm
3
c) rastvora kaji nastaje kada pamijesamo 988.8 g vade i 71.2 g
KOH
(Rezultat: a) b(NH
4
N0
3
) = 9.66 malkg-
1
,- b) b(HN0
3
) = 1.76 molkg-
1
8
c) b(KOH) = 1.28 mol/kg)
. Jedan izvanredan rastvor za ciscenje mrlja od masnoce sa odjela i
koze sastoji se ad sledecih kamponenti: ugljenik-tetrahlorida 80%,
ligroina 16% i amilnog alkohala 4%. Kaliko grama svake
kamponente !reba uzeti da bi se napravila "75 g ovog rastvora?
(Rezultat: (60 g,12 g i 3 g))
11.70. Koliko grama BaCI
2
treba uzeti da se napravi 250 cm
3
rastvara
koji bi imaa istu koncentraciju hloridnih jana (en kao rastvor koji
sadrzi 3.78 g NaCI u 100 cm
3
?
(Rezultat: (m (BaCI
2
) = 16.8 g))
11.71. Rastvor sadrzi 100 g sircetne kiseline CH
3
COOH u 125 g vade.
Kaliki je molski udio sircetne kiseline I vade, a koliki molalitet
sircetne kiseline?
(Rezultat: x(CH
3
COOH) = 0.193
x(H
2
0) = 0.807
b(CH
3
COOH) = 13.28 molkg"')
303
11.72. Rastvor sadrzi 116 g acetona (CH
3
COOH
3
), 138 g etanola
(C
2
H
5
0H) i 126 g vade. Odredite molske udjele (molske razlomke)
za svaku komponentu.
(Rezultat: x(CH
3
COOH
3
} = 0.167
x(C
2
H
5
0H) = 0.250
x(H
2
0) = 0.583)
11.73. Rastvor saharoze je napravljen rastvaranjem 13.5 g C,
2
H
22
0
11
u
dovoljno vode da se napravi tacno 100 cm
3
rastvora. Rastvoru je
odreaena gustina na 20 oc i iznosi p=1.050 g/cm
3
lzracunajte
koncentraciju i molalitet ovog rastvora.
(Rezultat:
( )
mol
c c,
2
H
22
0,, = o.395 --
3
drn
b(C
12
H2
2
0
11
) = 0.431 molkg-
1
}
11 .74. Umjetna morska voda koja se upotrebljava za neka ispitivanja
korozije ima prema standardima ovaj sastav:
NaC1. ................................ 28.00 g/L
MgS0
4
7 H
2
0 .................. 7.00 g/L
MgCI
2
6 H
2
0 ...................... 5.00 g/L
CaCI
2
6 H
2
0 ...................... 2.40 g/L
NaHC0
3
............................. 0.20 g/L
lzracunajte koliko grarna pojedinih elemenata sadde soli koje se
nalaze u jednoj litri umjetne morske vade.
(Rezultat: Na: 11.08 g/L S: 0.910 g/L
Mg: 1.288g/L C: 0.028 g/L
Ca: 0.439 g/L Cl:19.50 g/L
0: 8.52 g/L H: 0.832 g/L
11.75. Kolika je kolicina vode izrazena u molima sadrzana u 1 dm
3
vode
ako je gustina vode na toj ternperaturi p=1 kgdm-
3
(Rezultat: c(H
2
0) = 55.5 rnol/dm
3
}
11.76. Koliko grama 5.0%-tnog rastvora natrijurn-hlorida je potrebno da
bi se potpunim isparavanjem vode dobilo 3.2 g natrijum-hlorida.
(Rezultat: m(rastvora 5%-tnog) = 64 g)
304
11.77. lzracunati procentni sadrzaj rastvora kalijum-hidroksida koji
nastaje kada se 58.65 g kalijuma "rastvori" u 150.0 cm
3
vode.
Reakcija koja prati rastvaranje kalijuma u vodi je:
2K + 2 H
2
0 = 2 KOH + H
2
(Rezultat: oo(KOH) = 0.406 (40.6%))
11.78. Koliko grama natrijum-hlorida moze da se rastvori u 60.0 cm
3
vade na 30 o C ako je koeficijent rastvorljivosti na toj temperaturi
0.363, a gustina vade 1.00 g/cm
3
?.
(Rezultat: m(NaCI)=21.8 g)
11.79. Koliko vode treba otpariti iz 155.0 grama 5.0%-tnog rastvora
jedne soli da bi taj rastvor postao zasicen na 20 o C? Koeficijent
rastvorljivosti te soli na 20 o C iznosi ~ s H
2
o = 0.255. Gustina vade
na 20 o C iznosi 1.0 g/cm
3

(Rezultat: m(H
2
0) = 116.6 g, V(H
2
0) = 116.6 cm
3
)
11.80. Rastvor hlorovodonicne kiseline ima kolicinsku koncentraciju
c(HCI)=7.46 moldm-
3
a gustina na 20C p=1.12 kg/dm
3
Preracunajte sastav ove kiseline u:
a) molalitet
b) maseni udio
c) masenu koncentraciju
(Rezultat: a) b(HCI) = 8.8 molkg-
1
b) oo(HCI) = 0.243
c) y(HCI) = 272 g/dm
3
)
11.81. Vodeni rastvor amonijum-sulfata ciji je molalitet 0.656 molkg-
1
ima
gustinu na 20 o C p=1.05 kg/dm
3
lzrazi sastav ovog rastvora:
a) kolicinskom koncentracijom
b) masenim udjelom
c) molskim razlomkom
(Rezultat:
a) c(NH
4
J:,so
4
= 0.634 mol/dm
3
; b) oo(NH
4
J:,so
4
= 0.0797
c) x(NH
4
)
2
so
4
= 0.0117
11.82. Azotna kisetina masene koncentracije y(HN0
3
) = 40.6 g/dm
3
ima
gustinu na 20 oc p=1.02 kgdm-
3
lzrazi sastav ove kiseline:
a) masenim udjelom
305
b) kolicinskom koncentracijom
c) rnolalitetom
(Rezultat: a) oo(HN0
3
) = 0.039
b) c(HN0
3
) = 0.644 moldm-
3
c) b(HN0
3
) = 0.658 molkg-
11.83. Prema podacima datim u tabeli izrazite koncentraciju svakog
rastvora :
a) procentom rastvorene materije
b) g rastvorene materije /L rastvora pri 20 ac
c) g rastvorene rnaterije I L rastvora pri 100 ac
d) g rastvorene materije I g vode
e) koncentracijom pri 20 ac
f) koncentracijom pri 1 00 oc
g) rnolalitetom
h) molarnim razlomkom rastvorene materije
i) molarnim procentom rastvorene materije
Rastvorena Koncentraclja
P2oo P1ooo
malerija rastvorene materije g/cm
3
g/cm
3
1. NaCI 23.8% 1.179 1.131
-
2. ZnBr, 235.0 gil pri 20 C 1.193 1.135
3. NaOH 352gil pri 1 00C 1.306 1.255
-
4. HCI 3.977 moi!L pri 20 oc 1.066 1.027
!-----
--
5.Na
2
SO, 1.156 moi!L prl 1 oooc 1.141 1.094
~ ~ a co, 0.1416 gig H,O 1.128 1.083
---
7. KNO, 1.912mol!kg H
2
0 1.105 1.057
'--
--
B. (MH,),SO, molarni razlomak: 0.1200 1.282 1.247 ____ ,
9. HNO, moiarni procenal: 32.51% 1.381 1.265
- --- - -- - -- -
306
Rezultat:
1. 2. 3. 4. 5. 6, 7. 8. 9.
al 23.8 19.70 28.0 13.60 15.01 12.40 16.20 49.98 62.74 I
b\ 281 235.0 366 145.0 171.3 139.9 179.0 640.8
~ ~
C) 269 223.6 352 139.7 164.2 134.3 171.2 623.3 793.7
..
d) 0.312 0.2453 0.389 0.1574 0.1766 0.1416 0.1933 0.9992 1.684
e\ 4.80 1.044 9.14 3.977 1.206 1.320 1.770 4.850 13.75
f) 4.60 0.9928 8.78 3.831 1.156 1.267 1.693 4.718 12.60
Q) 5.34 1.089 9.72 4.317 1.244 1.336 1.912 7.563 26.72
hl 0.0877 0.0192 0.149 0.0721 0.0219 0.0235 0.0333 0.1200 0.3251
I) 8.77 1.926 14.9 7.217 2.192 2.350 3.331 12.00 32.51
11.84. lsparavanjem 12%-tnog rastvora NaN0
3
!reba napraviti 17.9 litara
35.0%-tnog rastvora na 20 o C. Gustine vodenih rastvora
natrijum-nitrata su:
lzracunajte:
oo(NaN0
3
)=0.12
oo(NaN0
3
)=0.35
p=1.082 gcm-
3
p=1.270 gcm-
3
a) koliko litara 12.0%-tnog rastvora NaN0
3
je potrebno
b) masu vade koju treba ukloniti isparavanjem
(Rezultat: a) m(rastvora) = 66.2 kg V(rastvora)=61.2 L
b) m(H
2
0) = 43.5 kg)
11.85. Koliki je maseni udio fosforne kiseline koja nastaje mijesanjem
sledecih rastvora na 20 o C:
35.5 L
26.2 L
25.0%-tne H
3
P0
4
1 0.0%-tne H
3
P04
p=1.15 kgL-
1
p=1.05 kgl-
1
29.4 L B5.0%.tne H
3
P0
4
p=1.69 kgl _,
G
(Rezultat: oo(HP0
4
) = 0.468)
~ U odmjernoj tikvici zapremine 500 cm
3
treba pripremiti rastvor
azotne kiseline koncentracije 0.1 mol/dm
3
Na raspolaganju je
gotov rastvor azotne kiseline masenog udjela co(HN0
3
) = 0.627,
gustine na 20 o C p=1.38 kg/dm
3
Koliko cm
3
ovog rastvora treba
uzeti da bi mogli napraviti rastvor zeljene koncentracije. Kolika je
masena koncentracija pripremljenog rastvora azotne kiseline?
M(HN0
3
)=63.0 gmor'
(Rezultat: V(62.7%-tne HN0
3
) = 3.64 cm
3
y(HN0
3
) = 6.3 g/dm
3
)
307
11.87. Koliko treba pornijesati vode i 48.5%-tnog rastvora natrijurn-
hidroksida da se dobije 64.8 g 24."7%-tnog rastvora natrijurn-
hidroksida?
(Rezultat: m(H
2
0) = 31.8 g, rn(48.5%tni rastvor) = 33.0 g)
11.88. Koliko nastaje crn
3
vodenog rastvora kalcijum-hlorida i kojeg
masenog udjela mijesanjern slijedecih rastvora kalcijum-hlorida:
350 g 8.50%-tnog rastvora, 450 g 32.6%-tnog rastvora i 750 g
17 .4%-tnog rastvora ako je gustina dobijenog rastvora na 20 oc
p= 1.18 g/crn
3
?
(Rezultat: V(rastvora) = 1314 cm
3
; oo(CaCI) = 0.1977)
11.89. Koja zaprernina rastvora barijum-hlorida kolicinske koncentracije
2 mol/dm
3
je potrebna za pripremanje 250 cm
3
rastvora u kojem bi
masena koncentracija hloridnih jona cr bila 'Y(cl-)=3.5 g/drn
3
,
M(BaCI
2
) = 208.3 gmol-
1
, M(CI
2
) = 71.0 g/rnol.
(Rezultat: 6.8 cm
3
)
6lAVA 12
OSOBINE RASTVORA
Rastvorljivost cvrstih supstanci u tecnostima
Mjera za rastvorljivost neke supstance je koncentraclja njenog
zasicenog rastvora. Vee je receno da je zasiceni rastvor neke supstance
na odredenoj temperaturi onaj rastvor koji sa nalazi u ravnotezi s
nerastvorenom cvrstom supstancom. Koncentracija supstance u
zaslcenom rastvoru zove sa rastvorljivost te supstance na to]
temperaturi. Rastvorljivost se u tabelama obicno daje gramima
rastvorene supstance u 100 g cistog rastvaraca iii po jednom gramu
cistog rastvaraca (najcesce je rastvarac veda) sto predstavlja maseni
odnos, koji se oznacava sa Sa,A (a u literaturi se jos naziva i koeficijent
rastvorljivosti).
Promjena rastvorljivostl cvrste supstance s promjenom
temperature povezana je s toplotom rastvaranja sto regulise Le
Chatelierov princlp (L'Satelje).
Promjena rastvorljivosti s promjenom temperature prikazuje se tzv.
krivama rastvorljivosti taka da u koordlnatni slstem kao ordinatu
stavljamo rastvorljivost a na apscisu temperaturu.
Poznavanje krive rastvorljivosti je veoma vazno jar daje mnogo
podataka:
1) koncentraciju zasicenog rastvora na odrec'ienoj temperaturi
2) masu cvrste supstance koja iskristalise iz rastvora odreaene
koncentracije kada sa ohladi s jedne na drugu temperaturu
3) redosled kojim supstance kristalisu iz rastvora uz odredene
uslove, (ovo je vazno za uklanjanje necistoca iz supstanci
visestrukom kristalizacijom)
Primjer 12.1 ....
Rastvorljivost kalijum - nitrata na 293 K iznosi 31.6 g u 100 g vode.
lzracunajte kolicinsku koncentraciju rastvora kalijum-nitrata koji se dobije
mjesanjem 66.0 g zasicenog rastvora ove soli i 134 g vode ako je gustina
dobijenog rastvora na 20 o C 1.05 g/cm
3

Rjesenje:
Baza: 66 g zasicenog rastvora kalijurn-nitrata na 293 K
Masa (ciste) soli kalijum-nitrata je:
m(KN0
3
)=
31

69
66.0g=15.8g
131.6 g
Masa rastvora cija se kolicinska koncentracija odreduje je:
m(rastvora) = 66.0 g + 134 g = 200 g
Kolicina KN0
3
u rastvoru je:
n(KN0
3
) =
15

8
9
mol = 0.156 mol
101.1 9
Kolicinska koncentracija je:
c(KN03) = n(KN03) = 0.156 mol = 0.82 mol/ dm3
V(rastvora) 200 9 .
1
o-3 dm3
1.05 9
Primjer 12. 2.
309
Odredite kolicinsku koncentraciju i maseni udio zasicenog rastvora
kalijum - nitrata na 293 K aka je gustina ovog rastvora 1.16 kgdm-
3
a
rastvorljivost kalijum-nitrata na 293 K iznosi 31.6 g na 100 g vade.
M(KN0
3
) = 101.1 g/mol
Rjesenje:
Baza: Zasceni rastvor kalijum-nitrata na 293 K
Masa rastvora je:
m(rastvora) = m(KN0
3
) + m(H
2
0) = 31.6 g + 100.0 g = 131.6 g
Zapremina rastvora je: V = =
131

6
gcm
3
= 113.4 cm
3
p 1.16g
Masa KN0
3
je 31.6 g.
Kolicina KN0
3
je:
n(KN0
3
) = 31.6 g/1 01.1 grnor' = 0.312 mol
. n 0.312 mol =2.75 mol
Koncentracijarastvoraje: cKNo
3
=v=
0
.
113
4 dm
3
dm
3
31.6 9
Maseni udio rastvora je: roKNo
3
= 131:5g = 0240
i
I
I
310
Primler 12.3
Kalika grama kalijum-nitrata maze da se rastvari u 6().0 cm
3
vade
na 30 o C aka je rastvarljivost KN0
3
na taj temperaturi
SKNo
3
H
2
o =
45

8
H
9
, a gustina vade 1.00 g/cm
3
?
. 100g 20
Rjesenje:
Prema deflnlciji rastvorljivasti zapremlna vade se mora lzraziti
masam:
m(H
2
0) = p V = 1.0 g/cm
3
60.0 cm
3
= 60.0 g
45.8 g
m(KNO ) = -- 60.0 Q = 27.5 9
3
100 g
Na asnavu padatka za rastvarljivast ave soli u 60.0 g vade na
30 o C maze se rastvariti 27.5 g kalijum- nitrata.
Osmotski pritisak
Ako jednampolupropusnom membranam (prapusta rastvarac, a ne
prapusta rastvorenu supstancu) odvojlma prastar u kajem se nalazi
rastvar ad prostara u kojem je cisti rastvarac, u rastvoru raste pritisak.
Tendenclja izjednacavanja koncentracija ostvaruje se prelaskom
rastvaraca u rastvar ali rastvorena supstanca ne moze da prede u
prostor gdje je cisti rastvarac i to je razlog da u rastvoru raste pritisak koji
se naziva asmotski pritisak, a cjela pojava se naziva osmoza. Osmotski
pritisak zavisi prvenstveno ad kancentracije rastvora i od temperature, a
Van't Hoff je nasao da za veoma razblazene rastvore neelektrolita vazi
relacija:
adnasna
n je osmotski pritisak
n kolicina supstance
1t V =nAT
n ~ R T c ~ i
v ' v
1t =cRT
c kolicinska koncentracija
R gasna konstanta
T temperatura
311
Aka se pnmJenJUJe na rastvore elektrolita, izmjerena vrijednost
osmotskog pritiska je redovno veca ad one koju predvida Van't Hoffova
relacija. Ova povecanje zavisi od broja jona koji nastaju disocijacijom
elektrolita i od stepena disocijacije. Osmotski pritisak je ocito
proporcionalan broju cestica prisutne rastvorene supstance.
Ekvimolekulski rastvori koji na odredenoj temperaturi pokazuju isti
osmotski pritisak nazivaju se izoosmotski rastvori.
S obzirom da se koncentracija odnosi na rastvorenu supstancu i da
Van't Hoffova relacija ima isti oblik kao gasna jednacina, za osmotski
pritisak (n:) mozemo reci da je brojno jednak pritisku koji bi imala
rastvorena supstanca kada bi se u gasnom stanju nalazila u zapremini
koju ima rastvor i pri istoj temperaturi.
Osmoza ima izvanredno vaznu ulogu u z'IVOtU, narocito u fiziologiji,
a poznavanje osmotskog pritiska pomaze da se prate veoma vazne
pojave kao sto su asocijacije, disocijacije nekih supstanci u rastvorima i
da se odreduju rnolekulske mase nekih, prvenstveno visoko molekularnih
jedinjenja.
Primjer 12.4.
Koliki je osmotski pritisak rastvora saharoze rnasenog udjela
w(C12H220,
1
) "'0.1 1 cija je gustina p = 1.038 kg/dm
3
na 20 o C?
M(C,2H220
11
) "'342.0 gmor'
Rjesenje:
Baza: 100.0 g 1 0.0%-tnog rastvora saharoze
m(C
12
H
2
P
11
)-=10.0 g n(C
1
ll
2
P
11
)-=
10

0
moi=0.0292mol
342.0
V(rastvora) = .!Q9_:Q_Q =
0

1 00
kg dm
3
= 0.0963 dm
3
p 1.038 kg
n= R T ~ R T
v
n=
0

0292
mol 8.314JK-'moi-
1
293K
9.63. j o-s m
3
n:=9.3810
5
Pa
Primjer 12.5.
lzracunaj molarnu rnasu anilina rastvorenog u eteru ako 1 50 cm
3
tog rastvora sa 1.60 g anilina na 21 o C pokazuje osmotski pritisak od
278.64 kPa?
312
Rjesenje:
Baza: 150 cm
3
rastvora sa 1.60 g anilina
n = ~ A T
v
rtV
n=-
RT
278.64 10
3
Pa 150 1 ~ m
3
n(anlltnal = 8.314 .Jmoi-
1
K-
1
294 .K
41796 1 o-
3
n(anliina) =----mol= 17.099 10-
3
mol
2444.3
M = m =
1

6
9
= 93.57 _g_ = 93.6 _jL
n 17.099 10-
3
mol mol mol
Pritisak para rastvora Raoultov zakon
Raoultov zakon strogo vazi samo za idealne rastvore. a idealni
rastvor mozemo definisati kao rastvor kod kojeg je napon pare (pritisak
pare) svake pojedine komponente u gasnoj fazi, proporcionalan molskom
razlomku te komponente u rastvoru (sa kojim je gasna faza u ravnotezi).
Do formulacije Raoultovog zakona koji kvantitativno povezuje
napon pare i molski razlomak komponenti u rastvoru mozemo doci
posmatranjem jednog modela. Posmatrajmo prvo jednu tecnost koja je u
ravnotezi sa svojom parom (recimo da je ta tecnost neki rastvarac).
Napon pare neka je p
0
Ako sada, slikovito receno, u tecnoj fazi obojimo
jedan dio molekula tog rastvaraca erne, a drugi die molekula zuto, poslije
uspostavljanja ravnoteze sa gasnom fazom, napon pare iznad rastvora
jeste:
P
0
= Pc + Pz
Pc napon pare crnih molekula
pz napon pare zutih molekula
odnosno ukupni napon pare ce biti zbir napona pare koje daju "erne" I
"zute" molekule. Die koji od ukupnog napona pare daju "erne" molekule
zavisi od udjela tih molekula u rastvoru, pa znaci da mora vaziti:
Pc= P
0
Xc
i analogno za "zute" molekule
P2 = P
0
Xz
313
Ako sada od ovog modela predemo nazad na hemijske sistema, Pc
i P1 postaju naponi pare komponenti jednog dvokornponentnog sistema.
a Xc i molski razlomci za erne i zute molekule postaju odgovarajuci
molski razlomci tih komponenti u rastvoru. Za rastvarac bi tada mogli
plsati:

a to je upravo i matematicka formulacija Raoultovog zakona.
U ovorn obliku Aaoultov zakon vazi samo za idealne rastvore (to je
bila i polazna pretpostavka). U realnim rastvorima, ova relacija je
prirnjenljiva samo za rastvarac u jako razblazenom rastvoru (za
rastvorenu komponentu va:Zi Henrijev zakon, koji ima isti oblik samo sada
konstantu proporcionalnosli p
0
zarnjeni konstanta k, pa relacija dobije
ovaj oblik Pa = kxa)

PA = pritisak para rastvora
= pritisak para cistog rastvaraca
xA = kolicinski udio (molski razlomak) rastvaraca
Primjer 12.6.
Aastvorili srno 342.0 g nepoznate supstance u 360 g vode na
20 C. Napon pare vode na toj temperatun iznosi 2338 Pa. Pritisak pare
rastvora na 20 C je 2227 Pa. lzracunajte molarnu masu supstance.
Ajesenje:

m(H
2
0)
,&__ 2227 Pa _
- 2338 Pa - m(H
2
0) m(sup)
M(H
2
0) + M(sup)
360 mol
.1.8 ---
0.9525 = 360 342 g
-moi+M-
18
. M = 342 gmor
1
20 mol
20 mol + 342 9-
M
314
P.rimjer 12. 7.
Napon pare vade na 28 o C je 3779.7 Pa. lzracunaj napon pare
rastvora na istoj temperaturi (28 o C) koji sadrzi 0.20 mala saharoze u
1000 g vade.
Rjesenje:
n(C,2H
22
0,,) = 0.20 mol
{i ) 1000 g
n\H
2
0 =---mol= 55.49 mol
18.02g
Ukupno molova: :tn = (0.20 + 55.49) mol = 55.69 mol
Molski udio vade: xH
0
= r;
20
=
55

49
mol = 0.9964
' L.Jn 55.69 mol
PA = 3779.7 Pa 0.9964 = 3766 Pa
Povisenje vrelista i snizenje ledista
(ebulioskopija i krioskopija)
Na osnovu Raoultovog zakona proizilazi da je napon pare iznad
rastvora uvijek nizi ad napona pare cistog rastvaraca, odnosno dodatak
neke supstance rastvaracu ima za posljedicu smanjenje njegovog
napona pare, a kao posljedica smanjenog napona pare rastvaraca iznad
rastvora dolazi do povisenja vrelista i snizenja ledista rastvora (sto je
takode nasao Raoul!).
Vreliste je ana temperatura kod koje je pritisak pare rastvora
jednak vanjskom pritisku, a lediste rastvora je ana temperatura kod koje
je napon pare tecne faze jednak naponu pare cvrste faze.
lz Raoultovog zakona za dvokomponentni sistem slijedi

i pasta je
XA+Xe = 1
PA

odnosno
-pA
315
Ovdje se vidi da je snizenje napona pare rastvora,. u odnosu na
cisti rastvarac, proporcionalno molskom razlomku rastvorene supstance
x
8
. To se jos jasnije vidi iz relativnog snizenja napora pare rastvaraca :
p ~ PA = Xa
p ~
Snizenje temperature ledista, odnosno povisenje temperature
vrelista direktno su proporcionalni snizenju napona pare rastvora u
odnosu na cisti rastvarac, a kako je snizenje napona pare proporcionalno
sa molskim razlomkom rastvorene supstance mozemo pisati:
D.T = K'x
8
gdje Je K' konstanta proporcionalnosti.
Po definiciji x
8
je ravno
na
X a = nA + na
i posto se radi o razblazenom rastvoru gdje je nA b
6
n
X a=__
nA
Ako uzmemo u obzir ovu vrijednost za x
8
, a nA zamijenirno sa
nA = ~ i uvrstimo u relaciju za snizenje temperature ledista, (odnosno
MA
povisenje vrelista), dobijemo:
D.T = K'MAna
mA
Dalje, ako K'MA pisemo kao K i posto je ~ molalitet rastvorene
rnA
supstance b
8
, dobijemo relaciju:
D.T = Kb
8
lz veze K=k'MA jasno je da konstanta K ima posebnu brojnu
vrijednost za svaki upotrebljeni rastvarac.
U zavisnosti od toga da li se radi o sni.Zenju temperature ledista
(krioskopija) iii o povisenju tacke kljucanja rastvora (ebulioskopija),
mijenja se, za isti rastvarac, brojna vrijednost konstante K', pa
razlikujemo krioskopsku K
1
i ebulioskopsku Kb konstantu.
316
K
1
je krioskopska konstanta, molalna konstanta snizenja ledista za
dati rastvarac; K
1
I K kgmol-
1

Kb je ebulioskopska konstanta, molalna konstanta povisenja
vrelista za dati rastvarac; KJ K kgmor'.
Krioskopska konstanta predstavlja snizenje ledista uz jedinicni
molalitet. Znaci njena brojcana vrijednost je jednaka onom snizen)u
ledista (.tl T) koje bi imao rastvor jedinicnog molaliteta rastvorene
supstance B (b
8
= 1 mol/kg) u odredenom rastvaracu. Na identican nacin
se definise i ebulioskopska konstanta.
primjer 12.8.
lzracunati vreliste i lediste rastvora koji je nastao mjesanjem
20 cm
3
etanola (p
200
=0.789 gcm-
3
) i 200 cm
3
benzena gustine
0.879 gcm-3 na 20 o C. M(C
2
H
5
0H) = 46.0 gmor
1
,
K
1
(benzena) = 5.10 Kkgmor
1
Rjesenje:
Baza: Zadani rastvor etanola u benzenu
S !
. I d'" T K b K m(C2H50H)
n zenJe e 1st a !:>.. = 1 c
2
H
5
oH = 1 ( ) M
m CsHs C2HsOH
mc
2
HsOH = P V = 0. 789_@3 20 cm
3
= 15.78 g
em
mc
6
H, = p V = 0.879 gcm-
3
200 cm
3
= 175.8 g
.tlT = 5.10 Kk mor
1

15

78
g
I g 175.8 g 46.0 kgmol-
1
1 Q-
3
ilT
1
= 9.95 K
Lediste benzena t
1
ed. = 5.51 o C
D.! = tied- lrastvora
llodJostvora = 5.51 C - 9.95 C = -4.44 C
Povisenje vrelista:
!:>..Tb = Kb . . m(C2HsOH) .
m(C
6
H
6
) M(C
2
H
5
0H)
Kbc,H, = 2.57 Kkgmol-
1
t.Tb = 2.57 Kkgmol-
1

15

78
J1.
1
175.8 g 46.0 1 0
3
kgmol-
1
D.Tb=5.01 K
Vreliste benzena lvr
01
= 80.5 C
L\!b = lrastvor- lc,Ha
tvro1.rastvora = 80.5 c + 5.01 c = 85.51 c
Primjer 12.9.
317
lzracunaj vreliste rastvora koji se sastoji od 5.2% anilina i 3.1%
nitrobenzena a ostatak je etanol. Vreliste etanola je 78.37 C.
M(C
6
H
6
NH,) = 93.0 g/mol M{C
6
H
6
N0
2
) = 123 g/mol
Kb(C
2
H
5
0H) = 1.20 Kkgmol-
1
Rjesenje:
Baza: 100 g rastvora
Na osnovu procentnog sastava slijedi:
Masa anilina je: m(anilina) = 5.2 g
Masa nitrobenzena je: m(nitrobenzena) = 3.1 g
Masa etanola je: m(etanola) = 100 g- (5.2 + 3.1) g = 91.7 g
Svaka supstanca u rastvoru proporcionaho molalitetu povecava
vreliste. Molaliteti anilina i benzena su:
b = b = m(C6H5NH2 ) = 5.2 g =
0 61
mol
1 anlllna M -3 k -1 k
mc
2
H
5
oH c,HsNH
2
91.7 g 123.0 1 0 gmol g
m(C
2
H
5
NO,)
b2 = = mc,HsOH . Mc,HsNO,
3.1 g =
0
_
27
mol
91.7 g 123.0 1 o..J kgmor
1
kg
Povisenje vrelista je L\ T = Kb{b
1
+ b,).
t.T = 1.2 Kkgmol-
1
0.61 1.2 Kkgmol-
1
0.27 mol== 1.06 K
kg kg
Vreliste rastvora je:
lvreiiaslvora = tc,HsDH + L\ T = (78.37 + 1.06) c = 79.4 c
318
Primjer 12.1 0.
Za spravljanje antifriza na 100 g vode dodaje se je 35.0 g glicerina
C
3
H
5
(0H)s. lzracunajte temperaturu mrznjenja antifriza.
M(C
3
H
5
(OH)
3
) = 92.0 gmol-
1
, K
1
(H
2
o) = 1.86 Kkgmor
1
Rlesenje:
Baza: rastvor od 1 00 g vade sa 35.0 g glicerina
t.T
1
= 1.86 Kkgmol-
1

35

0
g
1 1
= 7.07 K = 7.07 oc
100 g. 92.0 1 o- kg mol-
t(led.anllfrlza)=t(led.vode)-t.t, =0 oc-7.07 C=-7.07 oc
Rastvori elektrolita
U rastvorima elektrolita dolazi do disocijacije molekula na jone,
tako da je broj cestica prisutnih u rastvoru veci. (S. Arrhenius 1887 g.)
Prema njegovoj teoriji elektroliticke disocijacije elektroliti se rastvaranjem
u vodi raspadaju na jane (disociraju) koji se krecu sasvim slobodno.
Kako koligativne osobine rastvora (krioskopija, ebulioskopija i
osmotski pritisak) zavise samo ad broja rastvorenih cestica za rastvore
elektrolita, Van't Hoff je uveo korekcioni clan " i " koji pokazuje za koliko
se pula povecao broj cestica u rastvoru disocljacijom - dakle
. n'
1=-
n
gdje je n' broj cestica poslije disocijacije, a n broj cestica u rastvoru
isle koncentracije kada do disocijaclje ne bi doslo.
Vrijednost broja " i " izrazeno preko stepena disocijacije a i broja
cestca v na koje se dijeli svaka cestica koja se raspada je:
I = 1 + a(v - 1)
Kada elektrolit nije potpuno disociran treba to uzeti u obzir pomocu
stepena disocijacije (a). Kada je jedinjenje potpuno disocirano onda je
stepen disocijacije a= 1
Van't Hoffov broj se deflnise I ovakvim odnosima:
. _ 1t' _ t.T; _ t T ~
1------
1t t.T
1
t.Tb
319
gdje se vrijednosti u brojitelju ( n' c, r; l'> ~ odnose na rastvore elektrolita
- osrnotski pritisak, snizenje i povisenje ledista), a vrijednosti u nazivniku
na rastvore neelektrolita jednake koncentracije kao i rastvor elektrolita.
Primjer 12.11.
U rastvoru natrijum-sulfata rnasene koncentracije
y(Na
2
S0
4
) = 11.22 gdm-
3
dolazi do potpune disocijacije. Koliki osmotski
pritisak pokazuje ovaj rastvor mjereno na 23 o C?
M(Na
2
SO.) = 142.1 g/rnol
Baza: Rastvor natrijum-sulfata y(Na
2
S0
4
)=11.22 gdm-3 nat= 23 o C
Na
2
S0
4
je elektrolit koji rastvaranjem disocira na jane:
Na SO _,2Na+ +SO"
2 4 f- 4
Potpunom disocijacijom natrijum-sulfata nastaje tri puta vise
cestica (jona) nego sto je bilo prisutno molekula Na
2
S0
4
pace i osmotski
pritisak ove soli biti tri puta veci nego sto bi odgovaralo koncentraciji ove
supstance kada ne bi dolazilo do disocijacije.
n=cRT
_ 0.0790 mol.
8
_
314
Jmoi-1K-1 296 K
n- 1 o-
3
dm
3
Masenu koncentraciju treba preracunati u kolicinsku koncentraciju.
11.22 g
142.19/mOi
CNa2so. = 1 dm3
n = 194.4 kPa
0.0790 mol
dm
3
n' = 3 194.4 kPa = 583.2 kPa
gdje je n' stvarno nastali osmotski pritisak potpuno disociranog
elektrolita.
Zadatak se maze rjesiti i jednacinom u koju za stepen disocljacije
uvrstimo 1 a za broj cestica v = 3
n = 0.0790 mol/dm
3
8.314 J/moiK 296 K (1 +(3-1) 1 )=583.2 kPa
320
Zadacl
12.12. lzracunati osmotski pritlsak rastvora saharoze C
12
H
22
0
11
koji na
27 o C. u 1 L. sadrzi 91 g rastvorene supstance.
(Rezultat: n = 663.68 kPa)
12.13. Koliko iznosi osmotski pritisak rastvora, koji na -7.5 oc. u 1.5 L
sadrzi 276 g glicerina Cll
8
0
3
?
(Rezuitat: n = 4414.7 kPa)
12.14. Pri ko]oj temperaturi ce osmotski priitisak rastvora koji u 1 L sadrzl
45 g glukoze C
6
H
12
0
6
, dostici vrijednost od 6.06 10
5
Pa?
(Rezultat: t = 18.6 o C)
12.15. Koliko je grama secera sadrzano u 250 cm
3
rastvora, ciji je
osmotski pritisak , na 'l o C ravan 283.7 kPa. lzracunati kolicinsku
koncentraciju rastvora i zapreminu rastvora kojl sadrzi 1 mol
secera.
(Rezultat: 10.42 g; 0.1219 M; 8.2 L)
12.16. lzracunati osmotski pritisak rastvora secera masenog udjeia
ro(C
12
H
22
0
11
) = 0.01 pri 30 o C. Pretpostaviti da je gustina rastvora
ravna jedinici.
(Rezultat: n = 72.93 kPa)
12.17. Osmotski pritisak nekog rastvora, na -3 C, iznosi 2735.77 kPa.
Na kojoj temperaturi ce osmotski pritisak iznositi 3039.75 kPa ?
(Rezultat: T = 27 o C)
12.18. Jedan miliiitar rastvora neke supstance koji sadrzi 0.0405 g
rastvorene supstance, izotonican je sa rastvorom secera
koncentraclje 0.225 moi/dm
3
lzracunati molarnu masu
rastvorene supstance.
(Rezuitat: M = 180 gmol-
1
)
12.19. Koiiko je molekula rastvorene supstance sadrzano u 1 cm
3
rastvora, kojl na 54 o C ima osmotski pritisak od 4610.28 kPa?
(Rezultat: N = 1.02 1 0
21
)
12.20. 1 mm
3
rastvora sadrzi 10
15
molekula rastvorene supstance.
izracunati osmotski pritisak rastvora na 0 C. U koiiko litara
rastvora se nalazi 1 mol rastvorene supstance?
(Rezultat: n = 3773.0 Pa , V = 602 L)
321
12.21. Osmotski pritisak krvi je 775.14 kPa na 37 o C. Koliko glukoze
treba uzeti po litri rastvora za intravenoznu injekciju da bi imao isti
osrnotski pritisak kao krv ?
(Rezultat: 54.3 g)
12.22. Kolike su rastvorljivosti sledecih soli u 1 00 g vade na 20 o C ako
imate ove podatke
a) na 20 o C rastvara se 17.25 g NaBr0
3
u 50 g H
2
0
b) na 20 o C rastvara se 17.5 g NaN0
3
u 20 g H
2
0
c) na 20 o C rastvara se 1.38 g KBr0
3
u 20 g H
2
0
(Rezultat: a) 34.5 g b) 88.0 g c) 6.9 g)
12.23. Za susenje mnogih supstanci upotrebljavaju se bezvodne soli.
Koliko vade u najpovoljnijern slucaju moze vezati 10.0 g
kalcijum-hlorida i magnezijurn-sulfata ako te supstance u
kristalnom stanju imaju ovaj sastav; CaCI
2
6 H
2
0 i Mg80
4
7 H
2
0?
(Rezultat: 9.73 g H
2
0 ; 10.46 g)
12.24. Nacrtati dio krive rastvorljivosti za kalijum-nitrat na osnovu ovih
podataka, koji se odnose na grame soli u 100 g vode.
uoc
10 30 40 50
~ K N
3
H
2
17.3 31.4 39.0 44.0
Preracunajte gornje podatke rastvorljivosti u procente i sa krive
ocitajte rastvorljivost kalijum-nitrata na temperaturi od 20 o C.
(Rezultat: 14.7 %, 23.9 %, 28,1 %, 30.5 %; ~
2
= 24.0)
12.25. lzracunati temperaturu kljucanja 5%-og rastvora secera c12022011
u vodi.
(Rezultat: 100.08 o C)
12.26. Koliko je grama glukoze C
6
H
12
0
6
, potrebno rastvoriti u 260 g vode
da bi se dobio rastvor cija je temperatura kljucanja veca za
0.05 o C od temperature kljucanja cistog rastvaraca?
(Rezultat: 4.5 g)
12.27. U koliko molova vade treba rastvoriti 0.02 mala neke supstance
(neelektrolita) da bi se dobio rastvor cija je temperatura kljucanja
100.026 o C?
(Rezultat: 22.2 mol)
322
12.28. lzracunati maseni udio secera C
12
H
22
0
11
u vodenom rastvoru, cija
je temperatura mrznjenja -0.41 c.
(Rezultat: 0.07)
12.29. Osmotski pritisak rastvora secera C
12
H
22
0
11
, na 27 o C iznosl
156.0 kPa. lzracunati temperaturu mrznjenja rastvora, uz
pretpostavku da je gustina rastvora ravna jedinici.
(Rezultat: -0.119 o C)
12.30. Kada se rastvori 0.4 g neke supstance u 10 g vode, temperatura
mrznjenja vade snizi se za 1.24 . lzracunati molarnu masu
rastvorene supstance.
(Rezultat: 60.359 gmor')
12.31. Temperatura mrznjenja benzena je 5.5 oc, a rastvor od 6.15 g
nitrobenzena u 400 g benzena mrzne se na 4.86 o C. Krioskopska
konstanta benzena iznosi 5.1 Kkgmol-
1
lzracunajte molarnu
masu nitrobenzena.
(Rezultat: 123 gmor')
12.32. Vodeni rastvor glicerina mrzne se na temperaturi -2.79 o C.
lzracunati molove glicerina na 1 00 molova vade i izracunati napon
pare rastvora na 20 o C. Napon pare ciste vode na 20 o C iznosi
2338.5 Pa.
(Rezultat: 2.7 mota; 2.28 kPa)
12.33. Vodeni rastvor .slabog elektrolita molaliteta 0.100 molkg-
1
mrzne
se na -0.208. o C. Odrediti stepen disocijacije ako se zna da
rastvorena supstanca disocira na dva jona i da je K
1
za vodu
1 .86 Kkgmor'
(Rezultat: o: = 11 .8%)
12.34. Pri rastvaranju 0.600 g neke supstance u 25.0 g vode,
temperatura kljucanja vade povisi se za 0.204 K. Pri rastvaranju
0.300 g iste supstance u 20.0 g benzena temperatura kljucanja
ovog rastvora povisi se za 0.668 K. Odrediti molalno povisenje
temperature kljucanja za benzen, ako Kb za vodu iznosi
0.51 Kkgmor'
(Rezultat: Kb = 2.6 Kkgmol-
1
)
GL411A 13
ZADACI ZA VJEZBANJE
13.1. Rezultati analiza jedne vrste ugljena bili su: ro(H
2
0) = 0.0313;
ro(pepela) = 0.0462 i ro(S)=0.00752. lzracunajte masene udjele
pepela i sumpora u apsolutno suvom uzorku ugljena.
(Rezultat: ro(pepela) = 0.0477 i ro(S)=0.00776)
13.2. lzracunajte masu analiziranog uzorka mesinga koji se sastoji od
bakra, kalaja i cinka i aka je analizom dobijeno 0.7101 g CuCNS;
0.0484 g Sn0
2
a za cink ro(Zn) = 0.5208.
(Rezultat: 0.8539 g mesinga)
13.3. Analizom uzorka bronze mase 7.6109 g kao rezultat dobijeno je
0.1515 g SnS0
4
lzracunajte maseni udio kalaja u bronzi.
(Rezultat: ro(Sn) = 0.011 0)
13.4. Analizirana je smjesa hemijski cistih kalcijum-karbonata i
stroncijum-karbonata i kao rezultat analiza dobijeno je da se
smjesa sastojala od 45.96% CaC0
3
i 54.04% SrC0
3
Masa
izarenog ostatka iznosilaje 0.6002 g. Koja masa srnjese je uzeta
za analizu?
(Rezultat: 0.9424 g)
13.5. Mineral dolornit sastoji se od kalcijum-karbonata i magnezijum-
karbonata. Zarenjern 0.369 g dolornita do konstatntne rnase
dobije se zareni ostatak cija je masa 0.193 g. lzracunajte
empirijsku forrnulu dolomita.
M(CaC0
3
) = 100.1 g/mol; M(MgC0
3
) = 84.3 g/mol;
M(Ca(OH)
2
) = 56. 1 g/mol; M(MgO) = 40.3 g/mol
(Rezultat: CaC0
3
MgC0
3
)
13.6. Neka srnjesa sadrzi 82.4% NaCI. Koja masa te smjese maze dati
0.50 g AgCl? M(Cl)=35.5 g/mol; M(AgC1)=143.4 g/mol;
M(NaCl) = 58.5 g/mol.
(Rezultat: 0.248 g)
')
324
13.7. U rastvor koji sadrzi 14.0 g AgN0
3
dodato je 4.83 g CaCI
2

lzracunajte masu dobijenog taloga AgCI. M(AgN0
3
)=169.9 g/mol;
M(AgCI) = 143.4 g/mol; M(CaCI
2
) = 11 1.1 g/mol
(Rezultat: 11.8 g)
13.8. Neka smjesa sadrzi 50% AgN0
3
Koja masa te smjese moze dati
1.0 g AgCI? M(Ag) = 107.9 g/mol; M(Ag(N0
3
) = 169.9 g/mol;
M(AgCI) = 143.4 g/mol.
(Rezultat: 2.36 g)
13.9. Krv iznosi oko 7% mase organizma covjeka, no ona sva ne
cirkulise po organizmu. Oko 44% se nalazi u krvnim depoima.
lzracunajte koliko krvi cirkulise po organizmu covjeka mase
70 kg.
(Rezultat: 2.74 kg)
13.1 0. Vakuum u elektronskoj cijevi iznosi 5x1 o-s Pa. Koliko se molekula
gas a nalazi u 1 o-a dm
3
prostora cijevi kod prosjecne temperature
u cijevi od 340 K?
(Rezultat: 1 .06 1 0
10
)
13.11. U rastvor koji sadrzi 5.0 g AgN0
3
dodato je 25 cm
3
rastvora
natrijumhlorida koncentracije 0.5 mol/dm
3
. lzracunajte masu
dobijenog taloga AgCI.
AgN0
3
+ NaCI = AgCI + NaN0
3
M(AgN0
3
) = 169.9 g/mol; M(NaCI) = 58.5 g/mol;
M(AgCI) = 143.4 g/mol
(Rezultat: 1.79 g)
13.12. U 50.0 cm
3
rastvora barijum-hlorida koncentracije 0.2 mol/dm
3
dodato je 2.0 g K
2
S0
4
lzracunajte masu dobijenog taloga BaS04.
BaCI
2
+ K
2
S0
4
= BaSO, + 2 KCI
M(BaCI
2
,)=208.3 g/mol; M(K
2
S0
4
)=174.3 g/mol;
M(BaS0
4
)=233.4 g/mol.
(Rezultat: 2.334 g)
13.13. Natrijum-hlorid ima kubnu elementarnu celiju sa stranicom od
5.64 1 o-
10
m. Gustina natrijum-hlorida je 2.165 g/cm
3
Koliko
parova jona natrijuma i hlora se nalazi u elementarnoj celiji
natrijum-hlorida?
(Rezultat: N
1
(Na, Cl")=4)
325
13.14. Uzorak gline sadrzi 14% hemijski vezane i 20% higroskapne vade
kaja se maze uklaniti susenjern. lzracunajte sadrzaj hemijski
vezane vade u asusenam uzarku gline.
(Rezultat: 1 7.5%)
13.15. Pri cuvanju 200 kg secera njegava masa se uvecala za 3 kg kaa
rezultat vlazenja. lzracunajte sadrzaj vade u seceru kaji je na
pacetku sadrzavaa 2% vade.
(Rezultat: 3.45%)
13.16. Kalika je patrebna cm
3
rastvara oksalne kiseline kancentracije
0.1 molldm
3
za potpuna talozenje Ca iz rastvora kaji sadrzi
0.2548 g CaCI
2
?
" "
CaCI
2
=Ca=H
2
C
2
0
4
M(Ca)=40.1 g/mal; M(CaCI
2
=111.1 g/mol; M(H
2
C
2
0
4
}=90.0 g/mal.
(Rezultat: 23.0 cm
3
)
13.17. Uzorak ad 0.3645 g barijum-karbanata rastvoren je u
hlarovodonicnoj kiselini. Kaliko cm
3
5.23%-nog rastvara sumparne
kiseline gustine 1.035 kgdm-
3
treba uzeti za patpuno talazenje
barijuma?
" " "
BaC0
3
=Ba=BaS0
4
=H
2
S0
4
M(BaC0
3
) = 197.3 g/mal; M(Ba) = 137.3 g/mol;
M(BaS0
4
} = 233.4 g/mol; M(H
2
S0
4
) = 98.1 g/rnol.
(Rezultat: 3.35 cm
3
)
13.18. Jedan zapreminski dio vade pri standardnirn uslovima rastvara
0.878 zapreminskih dijelava C0
2
Naci procentnu kancentradju
C0
2
u rastvoru, uz pretpastavku da je gustina rastvora
1.000 g/cm
3
M(C0
2
) = 44.0 g/mol
(Rezultat: 0.17%)
13.19. Relativna gustina nekog gasa u odnosu na vodonik iznasi 32.
lzracunajte broj molekula u 1 .0 g tog gasa.
(Rezultat: 9.4"1 0
2
')
13.20. Relativna gustina nekog gasa u adnosu na vadanik iznasi 22.0.
Kaju zapreminu pod standardnim uslovima zauzima 22.0 g toga
gas a?
(Rezultat: 11.2 dm
3
}
326
i 3.21. Relativna gustina fosfornih para u odnosu na vazduh je 4.3.
Koliko aloma sadrzi molekula fosfornih para?
(Rezultat: 4 aloma)
13.22. Analiziran je rastvor ZnCI
2
iz odmjerne tikvice od 250 cm
3
masene
koncentracije cink-jona y(Zn
2
) = 2.86 g/dm
3
i kao rezultat analiza
dobijeno je 0.333 g Zn
2
P
2
0
7
Koliko je cm
3
rastvora uzeto za
analizu?
(Rezultat: 50.0 cm
3
)
i 3.23. Zagrijavanjem i .0 g smjese AgCI i AgBr u struji vodonika masa
smjese se smanji za 0.354 g. Zagrijavanjem u struji vodonika soli
srebra se redukuju do metalnog srebra. lzracunati masene udjele
soli u smjesi.
M(AgCI)=143.3 g/mol; M(AgBr)=187.8 g/mol; M(Ag)=107.9 g/mol.
(Rezultat: ro(AgCI)=0.4; ro(AgBr)=0.6)
13.24. U uzorku kalijum-hlorida oneciscenog sa natrijum-hloridom cija je
masa iznosila 0.1513 g, odreaivan je sadrzaj kalijum-hlorida
talozenjem u obliku KCI0
4
Masa dobijenog taloga iznosila je
0.2569 g. lzracunajte procente KCI i NaCI u ispitivanom uzorku
kalljum-hlorida,
M(KCI)=74.6 g/mol; M(NaCI)=58.5 g/mol; M(KCI0
4
)=138.6 g/mol.
(Rezultat: 91.4% KCI; 8.6% NaCI)
13.25. U zatvorenom sudu nalazi se smjesa vodonika i azota. Masa
vodonikaje 3.5 pula manja od mase azota. lzracunatl molski udio
vodonika u ovoj smjesi i izraziti sastav smjese u molskim
procentima. M(H)=1.0 g/mol; M(N)=14.0 g/mol.
(Rezultat: XH
2
=0.8; XH
2
/%= 80; XN
2
=0.2; XN
2
1%= 20)
13.26. Za rastvaranje uzorka krecnjaka ro(CaC0
3
)=0.9645 i
ro(primjesa)=0.0355 utroseno je 16.4 cm
3
hlorovodonicne kiseline
ro(HCI)=0.362. lzracunajte masu uzorka krecnjaka koji je
rastvaran.
(Rezultat: 10.0 g)
13.27. Nastajanje etanola alkoholnim vrenjem saharoze moze se
prikazati jednacinom:
C,
2
H
22
0,, +H
2
0 = 4 C
2
H
5
0H + 4 C0
2
327
lzracunajte koliko m
3
14.0%-tnog rastvora saharoze mjerenog na
20 oc treba podvrgnuti alkoholnom vrenju da bismo dobili 550
litara 96.0%-tnog etanola pri istoj temperaturi aka iskorlstenje
C
2
H
5
0H iznosi 90.0%.
(Rezultat: 5.91 m
3
)
13.28. Koliko cm
3
1 %-tnog rastvora NH
3
gustine 0.994 g/cm
3
na 20 o C je
potrebno za rastvaranje 0.4 g AgCI koji sadrzi 30% nerastvornih
primjesa, racunajuci 50%-tni visak rastvaraca.
AgCI(sl + 2 NH
3
(r) = Ag(NHa)2CI(sl
M(NH
3
) = 17.0 g/mol; M(AgCI) = 143.3 g/mol;
M(Ag(NH
3
)
2
CI = 177.4 g/mol
(Rezultat: 1 0 cm
3
)
13.29. Pri potpunom sagorijevanju 3.45 g nekog organskog jedinjenja
koje se sastoji ad ugljenika, vodonika i kiseonika, dobija se 6.6 g
C0
2
i 4.05 g H
2
0. Gustina para ovog jedinjenja prema vodoniku
iznosi 23.0. Odredite stvarnu iormulu organskog jedinjenja.
M(C0
2
) = 44.0 g/mol; M(H
2
0) = 18.0 g/mol; M(C) = 12.0 g/mol;
M(0
2
) = 32.0 g/mol; M(H
2
) = 2.0 g/mol
(Rezultat: C
2
H
6
0)
13.30. Analizirano je 1.26 g ugljikovodonika molske mase 28.2 g/mol.
Rezultati analize su pokazali da se ugljikovodonik sastoji ad
85.6% ugljenika i 14.4% vodonika. lzracunajte molekulsku
formulu ugljikovodonika.
(Rezultat: C
2
H,)
13.31. Djelovanjem vode na kalcijum-karbid dobija se 0.892 m
3
acetilena
zasicenog vodenom parom kod 318 K i 1 03000 Pa. lzracunati
masu kalcijum-karbida w(CaC
2
) = 0.850 koji je izreagovao dajuci
navedenu kolicinu acetilena, ako su gubici reakcije bili 5.00%.
A
C
2
H
2
(g) =CaC
2
p(H
2
0, 318 K) = 9583 Pa
(Rezultat: 2.50 kg)
13.32. U sudu zapremine 2.0 drn
3
nalazi se smjesa azota i kiseonika na
standardnim uslovima. Aka je parcijalni pritisak azota 76 kPa
lzracunati kolicinu (molove) i broj molekula kiseonika u sudu.
(Rezultat: 0.0223 mol, 1.34 1 0
22
)
I.
'
!
328
13.33. Reakcijom 1.60 g nekog trovalentnog metala (Me
3
) sa
hlorovodonicnom kiselinom razvija se 1.326 dm
3
H
2
kod 293 K i
1 02 x 1 0
3
Pa. Odredite molsku masu toga metala.
M(HCI) = 36.5 g/mol
Me
3
;, 3/2 H
2
(Rezultat: (M(Me
3
) = 27.0 g/mol)
13.34. lzracunajte procenat nerastvornih primjesa u srebro-hloridu ako je
za rastvaranje 0. 75 g AgCI utroseno 10 cm
3
2%-tnog rastvora
amonijaka gustine 0.994 g/cm
3
Amonijak je upotrebljen u
20%-tnom visku.
AgCI + 2 NH
3
= Ag(NH
3
hCI
M(AgCI) = 143.3 g/mol; M(NH
3
) = 17.0 g/mol; M(CI) = 35.45 g/mol
(Rezultat: 6,67%)
13.35. Neko jedinjenje sadrzi 1.59% vodonlka, 22.24% azota, 76.17%
kiseonika, a 1.878 g ove supstance u gasovitom stanju na 373 K i
98.96 kPa zauzima zapreminu od 936.6 cm
3
Odredite stvarnu
formulu ovog jedinjenja.
M(H
2
) = 2.0 g/mol; M(N
2
) = 28.0 g/mol; M(0
2
) = 32.0 g/mol
(Rezultat: HN0
3
)
13.36. Barijum-peroksid zagrijavanjem gubi polovinu kiseonika. Koliko
barljum-peroksida treba zagrijavati da se dobije 169.0 dm
3
0
2
(293 K i 105 kPa) ako su gubici 8.6%?
A
Ba0
2
= 1/2 0
2
(Rezultat: 2.70 kg)
13.37. Elementarnom analizom neke supstance ustanovljeno je da se
sastoji od 2.04% vodonika, 32.72% sumpora i 65.24% kiseonika,
a 5.0 g ove supstance u gasovitom stanju na 300 K i 1 05.0 kPa
zauzima zapreminu od 1.21 dm
3
Odredite stvarnu formulu ove
supstance. M(S)=32.1 g/mol; M(0
2
)=32.0 g/mol; M(H
2
)=2.0 g/mol
(Rezultat: H
2
S04)
13.38. Koliko se m
3
62.7%-tne azotne kiseline, gustine 1.38 kg/dm
3
dobija katalitickom oksidacijom 2.35 m
3
NH
3
(303975 Pa. 290 K)
ako je stepen potpunosti oksidaclje u NO 95%, a iskoristenje
azotne kiseline 95.0%.?
329
A A
NH
3
= NO = HN0
3
M(NH
3
) = 17.0 g/m ol; M(NO) = 30.0 g/mol; M(HN0
3
) = 63.0
g/mol
(Rezultat: 0.0195 m
3
)
13.39. Sagorjevanjem 0.2986 g organskog jedinjenja koje se sastoji ad
ugljenika, vodonika i arsena nastaje 0.6882 g C0
2
i 0.1174 g H,O.
Odreoenim postupkom iz iste mase organskog jedinjenja dobijeno
je 0.2023 g Mg,As
2
0
7
Odredite molekulsku formulu jedinjenja aka
je njegova priblizna molska masa 460 g/mol.
M(As) = 74.9 g/mol
(Rezultat: (C,,H,
0
Ash)
13.40. Koliko rude sa 3.50% clava treba flotirati da se dobije 2.50 t
koncentrata sa 68.5% Pb? lskoristenje clava pri flotaciji je 54.6%.
(Rezultat: 89.4)
13.41. Koliko se dobija dm
3
H
2
(285 K i 97325 Pa) rastvaranjem 74.4 g
cinka ro(Zn) = 0.975 uz iskoristenje reakcije ad 92.5%?
A
Zn = H,
(Rezultat: 25.0 dm
3
)
13.42. Po Solvajevom postupku dobija se soda ad kuhinjske soli. Od
345.0 kg soli sa 97.5% NaCI dobijeno je 235.5 kg sode sa 98.0%
Na,C0
3
. lzracunajte iskoristenje Solvajevog postupka dobijanja
sod e.
A
NaCI = 1/2 Na
2
C0
3
M(NaCI) = 58.5 g/mol; M(Na
2
C0
3
) = 106.0 g/mol
(Rezultat: 75.7%)
13.43. Koliko m
3
72.5%-tne sumporne kiseline i kg fosforita sa 85.3%
Ca
3
(P0
4
), !reba za dobijanje 500 kg smjese [Ca(H
2
P0
4
)
2
+Ca80
4
]
ako su gubici reakcije 13.00% na 20 o C.
M(Ca
3
(P0
4
)
2
= 310.3 g/mol; M(Ca(H,P0
4
)
2
= 234.1 g/mol
M(H
2
80
4
) = 98.1 g/mol; M(Ca80
4
) = 136.2 g/mol
Ca3(P04), + 2 H
2
S04 Ca(H,P04), + 2 CaS04
(Rezultat: 0.187 m
3
; 413 kg)
330
13.44. Koliko se m
3
64.0%-tne sumporne kiseline dobija od 856 kg pirita
sa 83.5% FeS
2
, aka je stepen potpunosti oksidacije FeS
2
u 80
2
85%, ako iskoristenje pri proizvodnji sumparne kiseline lznosi
91.5%?
' '
FeS
2
= 2 80
2
= 2 H
2
S0
4
M(FeS
2
)=120.0 g/mol; M(S0
2
)=64.1 g/mal; M(H
2
S0,)=98.1 g/mol
(Rezultat: 0.916 m
3
)
13.45. Koliko kg amonijaka !reba kataliticki aksidirati, ako je stepen
potpunosti oksidacij'e u NO 90.0%, da bi se dobilo 0.117 m
3
51.7%-tne azotne kisellne aka su gubici u toku reakclje 5.00%?
A '
NH
3
= NO = HN0
3
M(NH
3
) = 17.0 g/mol; M(NO) = 30.0 g/mol; M(HN0
3
) = 63.0 g/mol
(Rezultat: 25.2 kg)
13.46. Termickom raspadu podvrgnuto je 14.1 g kalijum-hlorata. Kaliko
se dobije dm
3
kiseonika zasicenag vodenam parom (299 K;
99325 Pa) ako je stepen termickag raspada kalijum-hlorata
92.0%?
KCI0
3
3/2 0
2
(Rezultat: 4.14 dm
3
)
13.47. Termickim razlaganjem 4.90 g neke soli dobijeno je 1.344 dm
3
kiseanika mjerenag na standardnim uslovima i cvrsti ostatak za
kaji je utvrdeno da se sastaji ad 52.35% K i 47.65% Cl.
lzracunajte najjednostavniju formulu ave soli.
M(O) = 16.0 g/mol; M(K) = 39.1 g/mal; M(CI) = 35.5 g/mol
(Rezultat: KCI0
3
)
13.48. Kaliko se dobije m
3
80
2
(300 K i 102 kPa) ad 18.3 kg pi rita
co(FeS
2
) = 0.852 ako je iskoristenje pri przenju pirita 92.5%?
A
Fes2ll = 2 so2(gl
M(FeS
2
) = 120,0 g/mol: M(S0
2
) = 64,1 g/mol
(Rezultat: 5.87 m
3
)
13.49. Koliko se trasi cm
3
20.4%-tnog rastvora HCI za rastvaranje
CaC0
3
aka je reakcijom nastalo 0.308 dm
3
C0
2
(298 K;
105 1 0
5
Pa) uz stepen potpunosti reakcije ad 95.0%?
CaC0
3
+ 2 HCI = CaCI
2
+ C0
2
+ H
2
0
331
M(CaC0
3
)=1 00.1 g/mol: M(HCI)=36.5 g/mol: M(C0
2
)=44.0 g/mol
(Rezultat: 4.46 cm
3
)
13.50. Sumpor (IV)-oksid se na 773 K u prisustvu katalizatora maze
redukovati sa CO prema reakciji S0
21
c
1
+ 2 C0
1
cl = 2C0
21
cl + S.
Reakcipm 3400 rn
3
gasne smjese (80
2
, CO) kod 300 K, 105 kPa
dobije se 1 023 m
3
C0
2
(773 K i 1 .5 x 1 0
5
Pa) aka je stepen
potpunosti reakcije redukcije 50%. lzracunajte parcijalni pntisak
CO u srnjesi prije reakcije redukcije.
M(S0
2
) = 64,1 g/mol; M(C0
2
) = 44.0 g/mol;
M(S) = 32.1 g/mol; M(CO) = 28,0 g/rnol
(Rezultat: Pea= 35.05 kPa)
13.51. Elektrolizi je podvrgnuto 16.55 kg soli w(NaCI) = 0.980.
Osloboaenim vodonikom napunjena je celicna boca zapremine
21.0 dm
3
(294 K; 1.535 10
7
Pa). lzracunajte iskoristenje
elektrolize.
'
NaCI = 1/2 H
2
M(NaCI) = 58.5 g/mol; M(H
2
) = 2.0 g/mol
(Rezultat: 95.2%)
13.52. Redukcija 80
2
ugljenmonoksidom brzo tece u prisustvu
katalizatora (boksita) vee na 773 K prema hemijskoj jednacini:
so2(g) + 2 co
1
g
1
= 2 co2(g) + s
Reakcijorn redukcije nastaje 153.4 m
3
C0
2
(773 K i 1.5 1 0
5
Pa)
od 340 m
3
gasne smjese (300 K i 1 05 x 10
3
Pa), aka je parcijalni
pritisak 80
2
u gasnoj smjesi 70 x 1 0
3
Pa. lzracunajte stepen
potpunosti reakcije redukcije.
M(S0
2
) = 64.1 g/mol; M(C0
2
) = 4.0 g/mol;
M(S) = 32.1 g/mol; M(CO) = 28.0 g/rnol
(Rezultat: Sp = 75.0%)
13.53. Djelovanjern vade na 1.25 kg kalcijum-karbida w(CaC
2
)=0.850
dobijeno je 0.446 m
3
acetilena (318 K i 103 kPa). lzracunajte
koliki su gubici reakcije.
'
CaC
2
= C2H2
(Rezultat: 5.0%)
I
332
13.54. Fosfor izgara sa viskom vazduha u P
2
0
5
, a ova) s vodom daje
fosfornu kiselinu prema jednacinama:
2 P+ 5/2 0
2
= Pp
5
, P
2
0
5
+ 3 H
2
0 = 2 H
3
P0
4
Za dobijanje 46 dm
3
fosforne kiseline oo(H
3
P0
4
) = 0.500 potroseno
je 0.620 1 0
5
dm
3
vazduha, 293 K, 102 kPa uz iskoristenje
reakcije od 90.0%. lzracunajte visak upotrebljenog vazduha.
M(H
3
P0
4
) = 98.0 g/mol; M(P
2
0
5
) = 142.0 g/mol;
M(O) = 16.0 g/mol; M(P) = 31.0 g/mol
(Rezultat: 25.0%)
13.55. Hlorovodonik se dobija sagorjevanjem hlora u kvarcnom
plameniku u struji vodonika prema reakciji H
2191
+ Cl
2191
= 2 HCI
2191
.
lzracunajte koliko se kg 33.0%-ne hlorovodonicne klseline dobija
sagorjevanjem 100 m
3
smjese (H
2
, Cl
2
) kod (297 K, 96.666 kPa)
ako je parcijalni pritisak p(CI
2
) = 46.666 kPa, a SP = 90%.
M(H) = 1.0 g/mol; M(CI) = 35.5 g/mol; M(HCJ) = 36.5 g/mol
(Rezultat: 376 kg)
13.56. lzracunajte maseni udio CaC0
3
u krecnjaku ako se djelovanjem
hlorovodonicne kiseline na 1.88 g krecnjaka dobija 472.5 cm
3
C0
2
(303 K i 95992 Pa) uz stepen potpunosti reakcije od 98.0%.
M(CaC0
3
) = 1 00.1 g/mol; M(C0
2
) = 44.0 g/mol
(Rezultat: 98.0%)
13.57. Reakcija sinteze uree odvija se prema reakciji:
2NH3Igl+C021gl = NH2CONH21s1 + H20
lzracunajte koliko ce se kg uree dobiti reakcijom od 269.7 m
3
gasne smjese (303 K, 104.666 kPa), ako je parcijalni pritisak NH
3
u gasnoj sr(ljesi jednak 67.739 kPa, a iskoristenje reakcije sinteze
uree iznosi 87.0%?
M(NH
3
)=17.0 g/mol, M(C0
2
)=44.0 g/mol;
M(NH
2
CONH
2
)=60.0 g/mol
(Rezultat: 189kg)
13.58. Haber-Bosovim postupkom dobija se amonijak slntezom iz
elemenata prema reakciji: N
2
+ 3 H
2
= 2 NH
3
.
Gasna smjesa elemenata pomijesanlh u stehiometrijskom odnosu
prolazi kroz kontaktnu pee uz iskoristenje od 11.0% pri
jednostepenom prolazu. Jzracunajte zapreminu nastalog
333
amonijaka (1 05000 Pa, 300K) pri jednostepenom prolazu 482 kg
gasne smjese kroz kontaktnu pee.
M(N)=H.O g/mol; M(NH
3
)=17.0 g/mol
(Rezultat: VNH
3
=74 rn
3
)
13.59. Amonijak se dobija katalitickom sintezorn prema reakciji:
N2r
91
+ 3 H
2
r
91
= 2 NH
3
r
91
Reakcijom 3000 rn
3
gasne smjese (N
2
, H
2
, 295 K, 10510
3
Pa)
dobija se 2.3 rn
3
NH
3
(823 K, 2031 0
5
Pa). Parcijalni pritisak
vodonika koji je mjerodavni reaktant u ovoj sintezi, iznosi 7-1 0
4
Pa.
lzracunajte stepen potpunosti reakcije sinteze amonijaka.
M(N)=14.0 g/mol
(Rezultat: 11.9%)
13.60. Elektrolizom vodenog rastvora natrijum-hlorida dobija se natrijum
hidroksid, vodonik i hlor, Koiiko natrijum-hlorida !reba da se
vodonikom napuni celicna boca zapremine 500 dm
3
na (s.u,) ako
je gubitak vodonika 5.5%? Koliki se broj rnoiekula H
2
nalazi u
celicnoj boci pod tim usiovima?
H
2
;, 2 NaCI
M(NaCI) = 58.5 g/mol; M(H
2
) = 2 g/mol
(Rezultat: 2.76 kg; 134.410
23
)
13.61. Koliko se dm
3
sumpornog dioksida (318 K i 102658 Pa) dobija
przenjern 158 kg pi rita sa 84,2% FeS
2
aka se 4.1% sumpornog
diol<sida gubi? Koliko drn
3
77.6%-ne sumporne kiseline nastaje?
Gustina 77.6%-tne sumporne kiseline je 1.70 kg/dm
3
.
FeS
2
= 2 80
2
= 2 H
2
S04
M(FeS
2
)=120.0 g/mol; M(S0
2
)=64.1 g/rnol; M(H
2
S0
4
)=98.1 g/mol
(Rezultat: 158 dm
3
)
13.62. Djelovanjem hlorovodonicne kiseline na kalcijurn-karbonat nastaje
kalcijum-hlorid. Koliko g CaC0
3
i cm3 28.2%-tnog rastvora
hlorovodonicne kiseline gustine 1.14 kg/dm
3
je potrebno za
dobijanje 68 g kristaliziranog kalcijum-hlorida aka je stepen
potpunosti reakcije 83.0%.
CaC0
3
+ 2 HCI + 5 H
2
0 = CaCI
2
6 H
2
0 + C0
2
M(CaC0
3
)=1 00.1 g/mol; M(HCI)=36.5 g/mol;
M(CaCI
2
)=111.1 g/mol; M(C0
2
)=44.0 g/rnol
(Rezultat: 37.0 g; 86.8 cm
3
)
334
13.65. Acelilen se dobija djelovanjem vode na kalcijum-karbid.
lzracunajte koliko dm
3
acetilena zasicenog vodenom parom na
303 K i 102500 Pa se dobija od 1.50 kg kalcijum-karbida sa
81.0% CaC
2
, aka je gubitak reakcije 5%?
p(H
2
0, 303 K)=4241.6 Pa
GaC
2
=C
2
H2
M(CaG
2
)=64.1 g/mol; M(G
2
H
2
)=26.0 g/mol
(Rezultat: 0.0241 m
3
)
13.66. Rastvaranje bakra u azotnoj kiselini odvija se prema slijedecim
hemijskim jednacinama:
3 Gu + 2 HN0
3
= 3 GuO + 2 NO + H
2
0
3 GuO + 6 HN0
3
= 3 Gu(N0
3
h + 3 H
2
0
Reakcijom 29.3 cm
3
67.0%-tne HN0
3
(p=1.40 kg/dm
3
na 20 G) sa
100.0 g cistog bakra nastaje 27.5 g bakar-nitrata. lzracunajte
stepen potpunosti reakcije.
M(Cu)=63.5 g/mol; M(HN0
3
)=63.0 g/mol;
M(N0)=30.0 g/mol; M(Cu(N0
3
h)=1 8?.5 g/mol
(Rezultat: 89.5%)
13.67. Koliko ce se dobiti amonijum-karbonata reakcijom
kalcijum-karbonata sa 66.05 g amonijum-sulfata,
iskoristenje 88.5%? lzracunati gubitak proizvoda.
(NH
4
hS04 + GaG0
3
= (NH
4
hG0
3
+ GaS04
M[(NH
4
)
2
S0
4
]=132.1 g/mol; M(CaC0
3
)=100.1 g/mol;
M[(NH
4
)
2
G0
3
]=96.0 g/mol
(Rezultat: 42.5 g; 5.50 g)
100.1 g
ako je
13.68. Koliko g cinka sa 2.50% primjesa treba rastvoriti u
hlorovodonicnoj kiselini da bi se dobilo 25.0 dm
3
H
2
(285 K,
97325 Pa), ako su gubici vodonika 7.5?
Zn + 2 HGI = H
2
+ ZnGI
2
M(Zn)=65.4 g/mol; M(HGI)=36.5 g/mol; M(H)=1.0 g/mol
(Rezultat: 74.6 g)
13.69. Koliko je potrebno cm
3
36.2%-tne HCI, gustine i.18 kg/dm
3
, za
potpuno rastvaranje 20.0 g krecnjaka koji sadrzl 3.55%
nerastvornih primjesa, uz iskoristenje reakcije od 95.0%?
"
CaC0
3
= 2 HCI
M(CaC0w=1 00.1 g/mal; M(HCI)=36.5 g/mal
(Rezultat: 31.2 cm
3
)
335
13.70. Kalika treba pamijesati vade i 48.5%-tnag natrijum-hidroksida da
se dabije 64.8 g 24.7%-tni rastvar natrijum-hidraksida?
(Rezultat: 31.8 g H
2
0 i 33.0 g 48.5%-tnag natrijum-hidraksida)
13. 71. Kalika cm
3
rastvara kalcijum-hlarida kolicinske kancentracije
0.02 malldm
3
maze da se dabije razblazivanjem 25 g 1 0%-nag
rastvara CaCI
2
?
M(CaCI
2
)=111.1 g/rnol
( Rezultat: 1125 cm
3
)
13. 72. Na kaju zapreminu treba razrijediti 200 cm
3
rastvara sumparne
kiseline masene kancentracije 120 g/dm
3
da bi sma dabili rastvar
masene kancentracije 50 g/drn
3

M(H
2
S0
4
)=98.1 g/mal
(Rezultat: 480 cm
3
)
13.73. Kaja se zapremina rastvora, u kajoj je masena kancentracija Cu
2

jan a y(Cu
2
)=1 0 mg/cm
3
, maze pripremiti ad 50 cm
3
rastvara
CuS0
4
koncentracije 2 molldm
3
?
M(Cu80
4
)=159.6 g/mal; M(Cu)=63.5 g/mol
(Rezultat: 635 cm
3
)
13.74. Koja zapremina rastvora bakar(ll)-sulfata koncentracije
0.5 mol/dm
3
maze da se pripremi rastvaranjern 10.0000 g
CuS0
4
SH
2
0 u patrebnaj zaprernini vade?
M(CuS0
4
)=159.6 g/mol; M(Cu80
4
SH
2
0) = 249.6 g/mol
(Rezultat: 80 cm
3
)
13. 75. Kolika je cm
3
36.2%-tne HCI gustine 1.18 kg/dm
3
patrebno za
priprernanje rastvora HCI kolicinske koncentracije 0.1 molldm
3
u
odmjernaj tikvici ad 500 cm
3
? Kalika ce biti masena koncentracija
HCI pripremljenog rastvora?
M(HCI)=36.5 g/mol
(Aezultat: 4.27 cm
3
; 3.65 g/dm
3
)
13. 76. Koja zapremina rastvora srebro-nitrata koncentracije
0.5 molldm
3
je patrebna za priprernu 500 cm
3
rastvora rnasene
I
336
koncentraeije Ag jona, y(Ag)=1 g/dm
3
M(AgN0
3
)=169.9 g/mol;
M(Ag)=1 07.9 g/mol
(Razultat: 9.3 em")
13.77. Koja zapramina 15.33% rastvora sode (p=1.17 g/em
3
na 20 C) je
potrabna da bi sa pripremilo 500 em" rastvora kolicinske
koncentraeija e(1/2 Na
2
C0
3
)=0.3 mol/dm"?
M(Na
2
C0
3
)=1 06.0 g/mol
(Rezultat: 44.3 em")
13.78. Odredite koncentraeiju zasicenog rastvora olovo-nitrata na 278 K,
ako je gustina tog rastvora 1.33 g/em
3
, a rastvorljivost
olovo-nitrata na 278 K iznosi 43.0 g/1 00 g H
2
0.
M(Pb(N0
3
h)=331.2 g/mol
(Rezultat: e(Pb(N0
3
)
2
)=1.2 mol/dm")
13.79. Koja zapremina 1 0.0%-tnog rastvora natrijum-sulfata gust[ne
(p=1.09 g/em
3
na 20 o C) treba za pripremanje 850 em
3
rastvora
koneentraeije e(1 /2 Na
2
S0
4
)=0.1 mol/dm
3
?
M(Na
2
S0
4
)= 142.1 g/mol
(Razultat: 55.4 em")
13.80. Koliko ja potrebno uzeti rastvora natrijum-hlorida masene
koneentraeije c1 jona od 21.6 g/dm" da bi se kvantitativno
stalozilo srebro iz 50 em" rastvora cija je masena koncantraeija
y(Ag)=7.2 g/dm
3
?
M(Ag)=107.9 g/mol; M(CI')=35.5 g/mol
(Rezultat: 5.5 cm
3
)
13.81. Koja zapremina rastvora srebro-nitrata koneentraeije
0.15 mol!dm
3
je potrebna za talozenje c1 jona u rastvoru koji
sadrzi 0.25 g barijum-hlorida?
M(AgN0
3
)=169.9 g/mol; M(BaCI
2
)=208.3 g/mol; M(CI)=35.5 g/mol
(Rezultat: 0.016 dm
3
)
13.82. Koliko je potrebno uzeti cvrsta oksalne kisalina (H
2
C
2
0
4
x2 H
2
0)
da bi se kvantitativno istalozio kaleijum iz 25 em
3
rastvora cija je
masena koneentraeija y(Ca
2
)=0.01384 g/em
3

M(H
2
C
2
0
4
) H
2
0)= 126.0 g/mol; M(Ca)=40.1 g/mol
(Rezultat: 1.087 g)
337
13.83.1zracunajte masenu koncentraciju Br- jona u rastvoru, ako se za
titraciju 25 cm
3
toga rastvora trosi 1 0 cm
3
rastvora srebro-nitrata
koncentracije 0.1 mol/dm
3
uz kalijum-hromat kao indikator.
M(AgN0
3
)=169.9 g/mol; M(AgBr)=187.8 g/mol; M(Br)=79.9 g/mol
(Rezultat: ')'(Br-)=3.195 g/dm
3
)
13.84. Dejstvom 50 cm
3
rastvora HCI na vodeni rastvor Na
2
S izdvaja se
224 cm
3
gasa H
2
S kod standardnih uslova. Kolika je kolicinska
koncentracija rastvora HCI.
'
H
2
S = 2 HCI
M(HCI)=36.5 g/mo'; M(H
2
8)=34.1 g/mol
(Rezultat: 0.40 rnol/dm
3
)
13.85. Ako se na 20 a C u 55.4 g vode rastvara 20.6 g NH
4
CI odrediti
rastvorljivost te soli, maseni udio, molalitet i kolicinsku
koncentraciju rastvora amonijum-hlorida.
( PNH,cl = 1.070 g/ cm
3
)
M(NH
4
C1)=53.49 g/mol
(Rezultat: ~ = 3 7 2 g/1 00 gH
2
0, oo=0.271,
b=6.95 mol/kg, C=5.42 mol/dm
3
)
13.86. Uzorak kalijum-hlorida sadrzi 2% natrijum-hlorida. lzracunajte
zapreminu rastvora srebro-nitrata, c(AgN0
3
)=0.1 mol/dm
3
potrebnu za talozenje hlorida iz 0.1 g uzorka.
M(KCI)=74.6 g/mol, M(NaCI)=58.5 g/rnol;
M(CI)=35.5 g/mol; M(AgN0
3
)=169.9 g/mol
(Rezultat: 13.4 cm
3
)
13.87. 52 cm
3
rastvora surnporne kiseline gustine 1.52 kg/dm
3
razblazi
se vodom do 500 cm
3
. Za neutralizaciju 5.0 cm
3
ovako
razblazenog rastvora potrebno je 20.0 cm
3
rastvora NaOH
kolicinske koncentracije 0.50 mol/dm
3
lzracunati %-tni sadrzaj
prvobitnog rastvora kiseline.
M(H
2
S0
4
)=98.1 g/mol; M(NaOH)=40.0 g/mol
(Rezultat: 62.1%)
13.88.1zracunajte kolicinsku koncentraciju i molalitet 25%-tnog rastvora
sircetne kiseline cija je gustina ked 293 K 1.033 kg/dm
3

M(CH
3
COOH)=60.0 g/mol
(Rezultat: 4.31 rnol/dm
3
; 5.56 mol/kg)
338
13.89. Koliko je procentna sumpoma kiselina nastala mijesanjem
1 00 cm
3
9.1 %-tne sumporne kiseline gustine kod 293 K 1.06
g/cm
3
i 50 cm
3
12.0%-tne sumporne kiseline gustine kod 293 K
1.08 g/cm
3
M(H,S0
4
)=98.1 g/mol
(Rezultat: 1 0%)
13.90. lzracunajte molski udio x(B) rastvorene materije 8 u vodenom
rastvoru molaliteta 1 mol/kg.
M(H,0)=18.0 g/mol; M(B)=60.0 g/mol
(Rezultat: X
8
=0.0 18)
13.91. Na koju zapreminu treba razrijediti 200 cm
3
rastvora sumporne
kiseline masene koncentracije y(H
2
80
4
)=120 g/dm
3
da bismo
dobili rastvor masene koncentracije y(H
2
80
4
)=50 g/dm
3

M(H
2
80
4
)=98.1 g/mol
(Rezultat: 480 cm
3
)
13.92. Koeficijent rastvorljivosti NaCI na 293 K iznosi
rol;(NaCI, 293 K)=36.0. lzraCunajte molalitet rastvora NaCI ako se
pomijesa 1 00 g zasicenog rastvora ove soli sa 50.0 g vode.
M(NaCI)=58.5 g/mol
(Rezultat: 3.67 mol/kg)
13.93. Na koju zapreminu treba razrijediti 200 cm
3
rastvora H
2
S0
4
kolicinske koncentracije 2 mol/dm
3
da bi se dobio rastvor masene
koncentracije 100 g/dm
3

M(H
2
80
4
)=98.1 g/mol
(Rezultat: 392 cm
3
)
13.94. Koliko g KN0
3
moze da se rastvori u 120 cm
3
vode na 303 K, ako
je koeficijent rastvorljivosti na toj temperaturi ~ K N 0
3
,
303) K=45.8 g/1 OOg, pretpostavljajuci da je gustina vode na 303 K
jednaka jedlnici? Koliki je maseni udio KN0
3
u rastvoru?
(Rezultat: 55.0 g; 0.314)
13.95. Koliko je' cm
3
rastvora 1 0.0%-tnog Na
2
C0
3
(p=1.1 0 g/cm
3
)
potrebno za pripremanje 500 cm
3
rastvora natrijum-karbonata
koncentracije 0.1 mol/dm
3
?
M(Na
2
C0
3
)=1 06.0 g/mol
(Rezultat: 48.2 cm
3
)
339
13.96. Koliki je molalitet rastvora natrijum .. hidroksida za koji je maseni
udio w(NaOH)=0.025? M(NaOH)=40.0 g/mol
(Rezultat: 0.641 mol/kg)
13.97. Uzorak kalijum-hlorida sadrzi 3.0% natrijum-hlorida. lzracunajte
zapreminu rastvora srebro-nitrata c(AgN0
3
)=0.1 rnol/dm
3
koji je
potreban za kvantitativno talozenje hlorida iz 0.300 g uzorka.
M(KCI)=74.6 g/mol; M(NaCI)=58.5 g/mol
M(CI)=35.5 g/mol; M(AgN0
3
)=169.9 g/rnol
(Rezultat: 40.6 crn
3
)
i 3.98. 53.4 cm
3
rastvora hlorovodonicne kiseline gustine 1.1 a kg/drn
3
razrijedi se sa vodom do 250 cm
3
lzracunajte w(HCI) u
nerazrijedenom rastvoru, aka se za i 0 cm
3
razredenog rastvora
hlorovodonicna kiselina trosi kao srednja vrijednost triju titracija
25.0 cm
3
rastvora natrijurn-karbonata kolicinske koncentracije
0.50 mol/dm
3
?
M(HCI)=36.5 g/mol; M(Na
2
C0
3
)=i 06.0 g/mol
(Rezultat: 0.362)
i 3.99. Odredite kolicinsku koncentraciju, c(Ag), zasicenog rastvora
srebro-nitrata na 273 K, aka je gustina toga rastvora i .80 kg/dm
3
,
a rastvorljivost srebro-nitrata na 273 K i 22 g/1 OOg H
2
0.
M(Ag)=i07.9 g/mol; M(AgN0
3
)=i69.9 g/mol
(Rezultat: 5.84 mol/dm
3
)
i 3. i 00. Koliko je potrebno cm
3
rastvora BaCI
2
kolicinske koncentracije
0.25 mol/dm
3
za talozenje surnpora u obliku BaS0
4
iz uzorka koji
sadrzi 0.2424 g FeS
2
?
M(BaCI
2
)=208.3 g/mol; M(BaS0
4
)=233.4 g/mol
M(Fe8
2
)=120.0 g/mol; M(S)=32.1 g/mol
(Rezultat: 16.2 cm
3
)
13.101. Odredite masenu koncentraciju Ag-jona, zasicenog rastvora
srebro-nitrata na 273K, aka je gustina tog rastvora 1 .80 kg/dm
3
,
a rastvorljivost srebro-nitrata na 273 K je i 22g/1 OOgH
2
0.
M(Ag)=i 07.9 g/mol; M(AgN0
3
)=i69.9 g/mol
(Rezultat: 630 g/dm
3
)
340
13.102. U razblazenom rastvoru olovo-acetata kvantitativno je istalozen
PbJ
2
s vodenim rastvorom KJ. Koncentracija vodenog rastvora
KJ, koji je u potpunost u rastvoru disociran, iznosila je
0.05 mol/dm
3
K-jona. Kolika je koncentracija dobijenog taloga
PbJ
2
izrazena u g PbJidm
3
suspenzije, ako se na 500 cm
3
razblazenog vodenog rastvora olovo-acetata djeluje sa 25 cm
3
vodenog rastvora KJ navedene koncentracije?
Pb(CH3C00)2+ 2 KJ = PbJ211 + 2 CH3COOK
M(PbJ
2
)=461 g/mol; M(Kl)=166 g/mol;
M(K)=39.1 g/mol; M(Pb)=207.2 g/mol
(Rezultat: 0.549 g PbJidm
3
)
13.1 03. Pri kvantitativnom talozenju AgCI utroseno je 25 cm
3
rastvora
AgN0
3
pri cemu je nastalo 50 cm
3
suspenzije masene
koncentracije 5.40 g/dm
3
lzracunajte kolicinsku koncentraciju
srebro-jona (Ag) u rastvoru srebro-nitrata koji je koristen kao
talozno sredstvo.
NaG! + AgN0
3
= AgCI
1
,
1
+ NaN0
3
M(AgCI)=143.4 g/mol; M(AgN0
3
)=169.9 g/mol;
M(Ag)=1 07.9 g/mol; M(NaCI)=58.5 g/mol
(Rezultat: 0.075 mol!dm
3
)
13.1 04. lzracunajte kolicinsku koncentraciju i procentni sastav rastvora
H
3
P0
4
ako se za neutralizaciju 1 0.00 cm
3
ovog rastvora gustine
1.03 g/cm
3
do primarnog testata trosi 20.00 cm
3
rastvora
natrijum-hidroksida koncentracije 0.30 mol/dm
3
.
" "
H
3
P04 = NaH
2
P0
4
= NaOH
M(H
3
P0
4
)=98.0 g/mol; M(NaH
2
P0
4
)=1 20.0 g/mol;
M(NaOH)=40.0 g/mol
(Rezultat: c(H
3
P0
4
)=0.6 mol/dm
3
; 5.71%)
1 3.1 05. Koliko cm
3
rastvora AgN0
3
koncentracije 0.040 mol!dm
3
maze da
se dobije razblazivanjem 17.0 g 4.0%-nog rastvora AgN0
3

M(AgN0
3
)=169.9 g/mol
(Rezultat: 100 cm
3
)
13.1 06. Rastvorljivost KN0
3
na 293 K iznosi 31.6 g/1 OOgH
2
0. lzracunati
koncentraciju i maseni udio KN0
3
u rastvoru, ako se mijesanjem
341
25.0 g zasicenog rastvora ove soli i 75.0 g H
2
0 dobije rastvor
gustine 1 .04 kg/dm
3
na 293 K. M(KN0
3
}=1 01.1 g/mol
(Rezultat: 0.62 mol/dm
3
; 0.0600)
13.107. lzracunati rnasenu koncentraciju cl--jona u rastvoru koji se dobije
mijesanjem 20 cm
3
rastvora NaBr koncentracije 0.3 mol/dm
3
i
5 cm
3
rastvora NaCI kolicinske koncentracije 0.8 mol/dm
3

M(NaBr)=102.9 g/mol; M(NaCI)=58.5 g/mol; M(CI)=35.5 g/rnol
(Rezultat: y(CI) = 5.68 g I dm
3
)
13.108. Koji rastvor pokazuje visi osmotski pritisak ako sadrze:
a) 1 g KCI u 1 dm
3
b) 1 g NaCI u 1 drn
3
i ako je kod oba rastvora o:=1?
(Rezultat: rastvor NaCI)
13.109. U 1 000 cm
3
rastvora glukoze rastvoreno je 44.6 g C
6
H
12
0s.
lzracunajte univerzalnu gasnu konstantu ako taj rastvor na 20 o C
ima osmotskl pritisak od 604.128 kPa.
M(C
6
H,
2
0
6
)=180 g/mol
(Rezultat: R=8.3 1 4J/rno1K)
13.1 10. lzracunati molsku rnasu supstance ako njen rastvon koji u
50 cm
3
vode sadrzi 0.710 g te supstance, a na 10 o C pokazuje
osrnotski pritisak od 641 .389 kPa.
(Rezultat: 52 g/mol)
13.1 1 1. lzracunati osmotski pritisak rastvora saharoze na 0 o C slijedecih
koncentracija:
a) c(C,2H2
2
0,)= 2 mol/drn
3
b) c(C,2H220
11
)= 0.2 mol/dm
3
c) c(C,
2
H
22
0,,)=0.02 mol/dm
3
(Rezultat: a) 4539 kPa; b) 453.9 kPa; c) 45.39 kPa)
13.1 12. Kolika je koncentracija rastvora nekog neelektrolita koji na 0 o C
pokazuje osmotski pritisak od 101.325 kPa?
(Rezultat: 0.0446 moi/L)
342
13.113. Osmatski pritisak rastvara glukaze m(C
6
H
12
0
6
)=0.03, na 27 o C
iznasi 418.7 Pa. lzracunati gustinu rastvara glukaze na taj
temperaturi.
(Rezultat: 1.01 g/cm
3
)
13.114. lzracunati kancentraciju rastvara neelektralita kaji je izaasmatski
sa rastvoram c(Pb(N0
3
)
2
)=5 1 o-
2
mal/dm
3
, ciji je CL=72%.
1t (nee) = 1t(e); c(nee) = i c(e)
(Rezultat: c(nee)=0.122 mal!dm
3
)
13.115. lzracunati pracentni sadrzaj natrijum-hlarida (rL=1; p=1 g/cm
3
na
20 oc) u rastvoru kaji je izaasmatski sa rastvaram krvnag seruma
koji mrzne na -0.56 o C.
(Rezultat: m/%=0.87)
13.116. U 1 00 g vade rastvareno je 90 g glukaze na 20 o C. lzracunajte
prltisak pare rastvara glukaze na taj temperaturi.
(Rezultat: 2143 Pa)
13.117. lzracunajte napan pare rastvora saharoze na 25 o C aka je
maseni udia saharoze u rastvaru, w(C
12
H
22
0
11
)=0.05.
(Rezultat: 3157 Pa)
13.118. Na kojaj temperaturi se mrzne, a na kajaj temperaturi kljuca
rastvor kaji u 500 cm
3
vade sadrzi 1 08 g glukoze.
(Rezultat: 1
1
=-2.23 o C; tb= 100.62 o C)
13.1 19. U 17 cm
3
benzena je rastvorena 0.1 g sumpara na 20 o C.
Gustina benzena je 0.879 g/cm
3
Dobijeni rastvar pakazuje
osmatski pritisai< ad 55.974 kPa. lz kaliko se atama sastaji
molekul sumpara? lzracunati promjenu temperature kljucanja
rastvora.
(Rezultat: 8; .Mb=0.068 o C)
13.120. Na kajaj temperaturi se mrzne rastvor kaji u 1 00 g vade sadrzi
18.0 glukaze i 34.2 g saharaze?
(Rezultat: 1
1
=-3.72 o C)
13.121. Kaliki je stepen disacijacije 6.50%-tnag vadenog rastvara
natrijum-hlorida aka pakazuje t.tb=1.1 0 o C?
(Rezultat: a=0.8=80%)
343
13.122. Koliko ce rastvora i kojeg masenog udjela nastati mijesanjem
50.0 g 15.0%-tnog rastvora sa 0.250 dm
3
rastvora koneentracije
5.1 mol/dm
3
, gustine 1.038 kg/dm
3
pri 20 oc, a molna masa
rastvorene supstanee je M(B)=60.0 g/mol ?
(Rezultat: m(rastvora)=309.5 g; ro(B)=0.2714, ro%=27.1 %)
Rijeseni zadaci sa ispita
13.123. Elementarno zeljezo pri sobnoj temperaturi ima kubicnu kristalnu
resetku, sa stranieom elementarne celije od 286.6 pm. Gustina
je zeljeza pri toj temperaturi 7.86 gem". To je tzv. a:zeljezo. U
temperaturnom podrucju od 916 do 1389 oc stabilna je druga
modifikaeija zeljeza, y-zeljezo, koje je takoder kubicno, ali
elementarna celija ima straniee 364.7 pm pri 916 C. Gustina
y-zeljeza je pri toj temperaturi 8.16 gem
3
Pri 1389 oc y-zeljezo
mijenja strukturu i nova kubicna elementarna celija ima straniee
293.1 pm, a gustina je tog zeljeza 7.40 gem". Koliko aloma
sadrze elementarne celije pojedinih modifikaeija zeljeza?
Biesenje:
act.fe = 286.6 pm
V = a
3
= (286.6 10
12
m)
3
= 2.3510.
29
rn
3
= 2.3510.
23
em"
rn
p=-=:>m=pV
v
m(elementarne celije a:-zeljeza) = 7.86 gcm-3. 2.351 0"
23
em
3
= 1.851 o
22
g
m (Fe)= M(Fe) = ~ 8 5 g m ~ = 9.27. 1 o-23
a NA 6.022 1 0"
23
mol"
1
g
N(Fe) = m(elernentarne celije a: -zeljeza) = 1.85 1 0"
22
g =
2
m. (Fe) 9.27 1 0"
23
g
Elementarna celija a:-zeljeza sadrzi 2 aloma.
ay.fe = 364.7 pm
V = a
3
= (364.7 10"
12
m)
3
= 4.8510.
29
m
3
= 4.8510.
23
cm
3
m(elementarne celije y-zeljeza) = 8.16 gcm
3
4.8510"
23
em
3
344
= 3.9610'
22
g
N(Fe) = m(elementarne celije y -zeljeza) = 3.96 1 o-
22
g =
4
m.(Fe) 9.27-10-
23
g
Elementarna celija y-zeljeza sadrzi 4 atoma.
ao.Fo = 293.1 pm
V = a
3
= (293.11 0'
12
m)
3
= 2.5210'
29
m
3
= 2.591 0'
23
cm
3
m( elementarne celije 8-zeljeza) = 7.40 gcm
3
2.591 0'
23
cm
3
= 1.8610'
22
g
N(Fe) = m(elementarne celije 8 = 1.86 1 o-
22
g =
2
m.(Fe) 9.27-10-
23
g
Elementarna celija B-zeljeza sadrzi 2 atoma.
13.124. Natrijum hlorid ima kubicnu celiju sa stranicom od 564 pm.
Gustina natrijum-hlorida je 2.165 gcm
3
Koliko je parova iona
natrijuma i hlora u elementarnoj celiji?
Rjesenje:
a(NaCI) = 564 pm
V = a
3
= (56410'
12
m)
3
= 1.7910'
28
m
3
= 1.791 o
22
cm
3
m(elementarne celije NaCI) = p V = 2.165 gem' 1.7910'
22
cm
3
= 3.881 o
22
g
m rNaCI) = M(NaCI) = gmol-1 = 9.711 o-23
NA 6.022. 10
23
mor
1
g
N(Na+cr )= m(elementarne celije NaCI) = 3.88-1 o-
22
g =
4
m, (NaCI) 9.711 o-
23
g
Elementarna celija NaCI sadrzi 4 para iona Na I cr.
13.125. Na stolu u laboratoriji nalaze se tri birete. U prvoj se nalazi
rastvor natrijum-hlorida masenog udjela ro,(NaCI) = 0.080,
gustine p
1
= 1.06 g/cm
3
, u drugoj bireti se nalazi rastvor
natrijum-hlorida masenog udjela ro
2
(NaCI) = 0.20 cija je gustina
p
2
= 1. 15 g/cm
3
, a u trecoj bireti se nalazi destilovana voda.
Temperatura u laboratoriji je 20 oc pa je gustina vode
Pvodo = 0.99823 g/cm
3
Uzeli ste casu od 250 cm
3
i u casu sipate
iz prve birete 40 cm
3
rastvora masenog udjela ro,(NaCI) = 0.08,
30 cm
3
drugag rastvara masenag udjela
20 cm
3
destilavane vade iz trece birete.
345
0.20 i
a) lzracunajte masu natrijum-hlorida (NaCI) koja bi ostala na
dnu case aka bi rastvor u casi uparili do sutla, dakle ako
otparite sav rastvarac.
b) lzracunajte kaliko molekula natrijurn-hlorida 58 nalazi u casi.
M(NaCI) = 58.5 g/mal
c) lzracunajte masu vade kaja je otparila iz case
d) lzracunajte maseni udio rastvora kaji ste pripravili u casi prije
uparavanja.
Rjesenje:
m4
m1 rn2 m3
- "/!. H20
H o H20 o
2 + H
0
Mljalanja o
0 0 + 2
.. } ...
a) Bilansa mase rastvorenog NaCI:
rn,-oo
1
(NaCI) + rn
2
oo
2
(NaCI)= m
4
oo
4
(NaCI)
Masa rastvora sipanag iz prve birete:
m, = V
1
p
1
= 40 cm
3
1.06 g/cm
3
= 42.4 g
Masa rastvora sipanog iz druge birete:
m2 = V
2
p
2
= 30 cm
3
1.15 g/crn
3
= 34.5 g
Masa NaCI, prisutna u prvom rastvoru:
m
1
(NaCI) = m
1
oo,(NaCI) = 42.4 g 0.080 = 3.4 g
Masa NaCI, prisutna u drugom rastvaru:
m2(NaCI) = m
2
= 34.5 g 0.20 = 6.9 g
Ukupna masa NaCI u pripremljenom rastvoru:
m4(NaCI) = rn
1
(NaCI) + m
2
(NaCI) = 3.4 g + 6.9 g = 10.3 g
Masa NaCI koja ostaje na dnu case nakon otparavanja rastvaraca:
m(NaCI) = rn
4
(NaCI) = 10.3 g
b) M(NaCI) = 10.3 g
M(NaCI) = 58.5 g/mol
346
m(NaCI) = m(NaCI) =
1 0

3
9
= 0.176 mol
M(NaCI) 58.5 g
N(NaCI}=n(NaCI) NA=0.176 mol 6.02210
2
s mol
1
=1.0610
2
s
Broj molekula NaCI u casi je 1.061 0
2
s.
c) Bilansa mase rastvora: m
1
+ m
2
+ ms = m
4
Masa rastvora sipanog iz prve birete:
m1 = v1 . p, = 40 ems. 1.06 g/cm
3
= 42.4 g
Masa rastvora sipanog iz druge birete:
m2 = V2 p
2
= 30 ems 1.15 g/cms = 34.5 g
Masa vode sipana iz trece birete:
ms = Vs. Ps = 20 ems 0.99823 g/cms = 20.0 g
Masa dobivenog rastvora:
m
4
= 42.4 g + 34.5 g + 20.0 g = 96.9 g
m
4
= m(NaCI) + m(H
2
0)
Masa vode koja je otparila iz case:
m(H
2
0} = m
4
- m(NaCI)
m(H
2
0} = 96.9 g - 10.3 g = 86.6 g
iii: Bilans rastvorenog NaCI:
m
1
m
1
(NaCI) + m
2
(11:!(NaCI)= m
4
m
4
(NaCI)
ro
4
(NaCI) = m1m1 (NaCI) + m2m2 (NaCI) =
m4
42.4 g. 0.080 + 34.5 g. 0.20
96.9 g
m
4
(NaCI} = 0.1 06
m
4
(H
2
0) = 1 - m
4
(NaCI) = 1 - 0.106 = 0.894
m
4
(H
2
0) = m4 Q)
4
(H
2
0) = 96.9 g 0.894 = 86.6 g
Masa vade koja je otparila iz case je 86.6 g.
d) Bilans rastvorenog NaCI:
m
1
ro
1
(NaCI) +

= m4ro
4
(NaCI)
004
(NaCI) = m1oo1(NaCI)+ m2oo2 (NaCI) =
m4
= 42.4 g. 0.080 + 3_4.5 g. 0.20_
96.9 g
oo
4
(NaCI) = 0.1 06
oo,(H
2
0) = 1 - 0.1 06 = 0.894
347
13.126. Talog natrijum-hlorida, mase m=1 0.3 g kvantitativno prenesete
rastvaranjern u malo destilovane vode, (mijesanjem sa staklenim
stapicem i koristeci cis! i suh lijevak) u norrnalni sud ad 250 cm
3
i
dopunite u sudu rastvor destilovanom vodom do marke.
lzracunajte kolika je kolicinska i masena koncentracija
pripravljenog rastvora.
Rjesenje:
m(NaCI) = 10.3 g
n(NaCI) = m(NaCI) =-
1 0

3
9
= 0.176 mol
M(NaCI) 58.5 gmol-
1
c(NaCI) = n N a C ~ L 0.176 mol =
0
.
704
mol
v 250 1 o-
3
dm
3
dm
3
13.127. Na boci za azotnu kiselinu se nalazi etiketa na kojoj stoje
podaci:
M(HN0
3
) = 63.0 gmo11, oo(HN0
3
) = 0.65, p
293
K = 1.3913 kgdm
3
Koliko cm
3
ove kiseline je potrebno da bi se u odmjernoj tikvici
od 500 crn
3
pripremilo 500 cm
3
rastvora azotne kiseline
kolicinske koncentracije c(HN0
3
) = 0.35 mol/dm
3
?
Rjesenje:
Broj molova (kolicina) azotne kiseline u 500 cm
3
rastvora azotne
kiseline kolicinske koncentracije c(HN0
3
) = 0.35 mol/dm
3
je:
n(HN0
3
)=c(HN0
3
) V=0.35 mol/dm
3
0.500 dm
3
=0.18 mol
Masa ciste azotne kiseline koja sadrzi 0.18 mol:
m(HN0
3
) = n(HN0
3
) M(HN0
3
) = 0.18 mol 63.0 g/mol = 11.3 g
Masa 65%-tne azotne kiseline u kojoj se nalaze 11.3 g ciste
azotne kiseline:
348
(
(
100% )
m65%-tneHN0
3
)=m HN0
3
. ( ) =
w% HN0
3
100%
= 11.3 g.--= 17.385 g
65%
Zapremina 65%-tne HN0
3
u kojoj se nalaze 17.385 g 65%-tne
HN0
3
:
V(65% -tne HN03) = m(65% -tne HN03) =
P2s3
=

= 12.50 cm
3
1.3913g/cm
3
Potrebno je otpipetirati 12.50 cm
3
azotne kiseline u normalni sud
od 500 cm
3
i dodati vodu do marke.
13.128. Ako imate bocu glacijalne sircetne kiseline, na cijaj etiketi stoje
podaci: M(CH
3
COOH) = 60.0 gmal, p
293
K = 1.05 kg/dm
3
, koliko
je cm
3
ave kiseline patrebna da biste u odmjernaj tikvici od 1 L
pripremili 1 L rastvora sircetne kiseline kolicinske koncentracije
c(CH
3
COOH) = 0.5 mol/dm
3
?
Rjesenje:
Broj malova (kolicina) sircetne kiseline u 1 L rastvora sircetne
kiseline kolicinske koncentracije c(CH
3
COOH) = 0.5 mol/dm
3
:
n(CH
3
COOH) = c(CH
3
COOH)V = 0.5 mal/dm
3
1 dm
3
= 0.5 mol
Masa cis'te sircetne kiseline koja sadrzi 0.5 mol:
m(CH
3
COOH) = n(CH
3
COOH)M(CH
3
COOH) =
= 0.5 mol/dm
3
60.0 g/mol = 30.0 g
Masa glacijalne (ledene) sircetne kiseline = 30.0 g.
Zapremina glacijalne (ledene) sircetne kiseline:
V(CH3COOH) =
P293K
V(CH
3
COOH) = g _
3
= 28.6 cm
3
1.05 gem
28.6 cm
3
glacijalne kiseline sipa se u sud ad 1 L i dodaje voda
do marks.
349
13.129. Na boci za surnpornu kiselinu se nalazi etiketa na kojoj stoje
podaci: M(H
2
S0,)=98.1 grnol
1
(t.)(H
2
S0
4
)=0.97 p
293
K=1.84 kg
3

drn
Koliko crn
3
ove kiseline je potrebno da bi se u odrnjerenoj tikvici
od 250 crn
3
priprernilo 250 cm
3
rastvora surnporne kiseline
kolicinske koncentracije c(H
2
S0
4
)=0.2 rnol/dm
3
?
Rjesenie:
Broj rnolova (kolicina) surnporne kise\ine u 250 cm
3
rastvora surnporne kiseline kolicinske koneentraeije
c(H
2
S0
4
)=0.2 rnol/drn
3
:
n(H
2
S0
4
)=c(H
2
S0
4
) V = 0.2 mol/drn
3
0.250 dm
3
= 0.05 mol
Masa ciste surnporne kiseline koja sadrzi 0.05 mol:
m(H
2
SO,) = n(H
2
S0
4
)M(H
2
S0
4
) = 0.05 mol98.1 grnol
1
= 4.91 g
Masa 97%-tne H
2
S0
4
u kojoj se nalazi 4.91 g ciste sumporne
kiseline:
(
' ) ( ) 100%
m 97%- tne H
2
S0
4
= m H
2
S0
4
o (H
80
. =
(1.) Yo 2 4
= 4 91 .
1
OO% = 5.062
. g 97% g
Zapremina 97%-tne H
2
S0
4
u kojoj se nalaze 5.062 g 97%-tne
kiseline:
v _ m(97%- tneH
2
SOJ _ 5.062 g _
2 75
a
(97%-tne H
2
so,) - -
1 84
-1 - ern
P2saK . gem
13.130. Na stolu u laboratoriji nalaze se dvije birete. Jedna bireta je
napunjena rastvorom secera (saharoze) masenog udjela
(t.)(Ct2H220
11
)=0.20, gustine p
20
=1.081 g/em
3
, a druga bireta je
napunjena destilovanom vodom p
20
=0.99823 g/em
3
U casu od
1 00 crn
3
iz prve birete dod ali smo 20 em
3
rastvora secera, a iz
drugs birete dodajerno jos 20 cm
3
destilovane vade.
lzracunajte:
a) masu dobivenog rastvora u gramima i kilogramima
b) maseni udio (proeenat) nastalog rastvora (cija gustina je
naknadno odreoena piknometrijskom rnetodom i iznosi
1 .038 g/cm
3
)
c) kolicinsku koneentraciju (molaritet)
350
d) molalitet
e) kolicinski udio (molski razlomak)
M(saharoze)=342.0 gmol
1
Rjese!J.ig:
"fl.
0
0
m2
l::l
b>2.w.w:>d + 0 ---4>
a) Bilansa mase rastvora: m
3
=m
1
+m
2
m
H.o
Masa rastvora secera,sipanog iz prve birete:
m1= V1 P1
m
1
= 20 cm
3
1 .081
em
m
1
= 21.62 g
Masa vade, sipane iz druge birete:
m
2
= V
2
p
2
= 20 cm
3
0.99823
em
m
2
=19.96g
Masa dobivenog rastvora:
m
3
=m
1
+m
2
=21.62 g+ 19.96 g
m
3
=41.58 g=41 .581 o
3
kg
m
3
=0.04158 kg
(1)3
0
b) Bilans mase rastvorenog secera:

=m
3
cO:J
Maseni udio nastalog rastvora:
003
= m1co1 =
0
.
104
m
3
41.58 g
C">J(secer)% = co 1 OO% = 0.104 100% = 10.4%
c) Masa secera u rastvoru:
m(saharoze)=m
3
ffi:J(saharoze)
m(saharoze)=41.58 g 0.1 04=4.324 g
-- -------- ---- ---.
Kolicina secera u rastvoru:
( h )
m(saharoze) 4.324 g
n sa aroze = =-
M(saharoze) 342.0 gmol-
1
n(saharoze) = 0.01264 mol
Zapremina rastvora:
V = m(rastvora) = 41 .58 g
P
20
1 .038 gcm-
3
V = 40.05 cm
3
Koliclnska koncentracija dobivenog rastvora:
(
h ) n(sah aroze)
c sa aroza = V
c(saharoza)=: _o._o1_2_46_m_ol
40.05 1 o-
3
dm
3
( )
mol
c saharoza = 0.32--
3
dm
d) molalna koncentracija (molalitet) dobijenog rastvora:
b( h )
n(saharoze)
sa aroza = ------
m(rastvara c a)
n(sallaroze)=0.01264 mol
m(rastvarac)=m(H
2
0)=m(rastvor)-m(saharoza)
m(HP)=41.58 g-4.324 g=37.256 g=37.25610
3
kg
b( h )
0.01264 mol
0 34
mol
sa aroza = -- . -
37.25610-akg kg
e) kolicinski udio (molski razlomak)
( h )
n(saharoza)
x sa a raze "'-,..--'----,,--+:--,
n(saharoza)+ n(H
2
0)
n(saharoze) = =
4

324
-g- = 0.01264 mol
M(saharoza) 342.0 gmol-
1
n(H
2
0)= m(H
20
2 =
37

256
g = 2.0698 mol
M(H
2
0) 18.0 gmol-
1
351
352
x(saharoze) = o.o
1264
mol = 0.006
0.01264 mol+ 2.0698 mol
x(H O)= 2.0698 mol =
0
_
994
2
0.01264 mol+ 2.0698 mol
13.131. U bireti se nalazi rastvor kalijum-nitrata kolicinske koncentracije
c(KN0
3
)=4.06 moi/L. Ako sipate samo 10.0 cm
3
tog rastvora u
normalni sud (odmjernu tikvicu) od 100 cm
3
i dospete
destilovanu vodu do marke, izracunajte:
a) kolicinsku koncentraciju rastvora koji ste napravili;
b) gustina tog novog rastvora je odreaena piknometrijskom
metodom i iznosi p
20
=1.02 kg/L. Koliki je maseni udio i
molalitet novog rastvora?
c) kolika je masena koncentracija rastvora?
M(KN0
3
)=1 01.1 g/mol
Rjesenje:
a) c
1
(KN0
3
) = 4.06 moi/L
V
1
= 10.0 cm
3
=1 0.0 10
3
dm
3
=1 0.010"
3
L
n, (KN0
3
)= c
1
(KN0
3
} V
1
= 4.06 mlol 10 1 o-
3
L = 0.046 mol
n
2
(KN0
3
) = n
1
(KN0
3
) = 0.0406 mol
V
2
= 100 cm
3
= 0.1 dm
3
= 0.1 L
02
(KN0
3
) = n2 (KN03 ) = ~ 0 4 0 6 mol = 0.40
6
mol
V
2
0.1L L
b) V
2
= 0.1 L
p
20
= 1 .020 kg/L
m
2
= V
2
p
20
= 0.1 L 1.020 kg/L = 0.1020 kg= 102 g
m
2
(KN0
3
)=n
2
(KN0
3
)M(KN0
3
)=0.0406mol1 01.1 gmol"
1
=4.1 g
ro2(KNOa)=m2(KNOa)= 4.1g =0.04
m
2
102 g
m
2
(H
2
0) = m
2
- m
2
(KN0
3
) = 102 g- 4.1 g = 97.9 g
ro2 (H20 )= m2 (H20) = 9 7 9 ~ = 0.96
m
2
102g
353
b(KNOa) = n2 (KN03 ) = 0.0406 mol_= 0.4
15
mol
m
2
(H
2
0) 97.9 1 o-
3
kg kg
g
0.0406rnol101.1mol
c) y(KNOa)= " =--v---= "
y(KN0
3
)= 41.0
dm
13.132. Na stolu u laboratoriji nalaze se cetiri birete. U prvoj bireti se
nalazi rastvor natrijum-hlorida masenog udjela w
1
(NaCI)=0.20,
gustine p
1
=1.05 gcrn.a; u drugoj bireti se nalazi rastvor natrijum-
hlorida masenog udjela toz(NaCI)=0.40, gustine p
2
=1.07 gcrn
3
;
u trecoj bireti se nalazi destilovana voda gustine p=0.99 gcm
3
; u
cetvrtoj bireti se nalazi alkohol (etanol), gustine p
4
=0.84 gcm
3

Ako u casu od 200 cm
3
iz prve birete dodarno 30 cm
3
rastvora, iz
druge birete 20 cm
3
rastvora i iz trece birete 50 cm
3
destilovane
vade, izracunajte:
a) masu rastvora u casi;
b) masu NaG! u casi;
c) maseni udio, w(NaCI), tog novog rastvora;
d) kada bi ovaj rastvor uparili do suha, koliko vade bi
uparavanjem otklonili?
e) na suvi talog u casi dodajemo iz druge birete 50 cm
3
rastvora
natrijum-hlorida, iz trece birete 40 cm
3
destilovane vade, iz
cetvrte birete 40 crn
3
alkohola. lzracunajte maseni udio ovog
rastvora.
f) koliko se molova natrijurn-hlorida i koliko molekula
natrijum-hlorida se nalazi u casi.
g) kolegica sa susjednog stola je greskorn usula u casu 50 cm
3
rastvora kalijum-hlorida, masenog udjela w(KCI)=0.20 i
gustine p=1.02 gcm
3
lzracunajte koliki je sada maseni udio
natrijum-hlorida u casi, kao i koliko je grama hloridnih jona
sadrzano u casi
h) izracunajte masu srebro-nitrata, koja je potrebna za talozenje
ukupnlh hloridnih jona u casi
354
i) koja zapremina 1 %-tnog rastvora srebro-nitrata, gustine
p=1.1 gcm
3
, je potrebno da bi se istalozili svi hloridni joni u
casi.
j) na suhl talog iz zadatka pod d) dodajte malo destilovane
vade i kvantitativno ga prenesite u odmjerenu tikvicu od
250 cm
3
i dopunite u tikvici rastvor destilovanom vodom do
marke. lzracunajte kolika je koliclnska koncentracija tako
pripremljenog rastvora.
k) Sada ovaj rastvor iz suda od 250 cm
3
kvantitativno prespite u
odmjerni sud od 1 L i izracunajte koncentraoiju dobivenog
rastvora.
I) ako bi rastvor pod g) uparili do suha, izracunajte procentni
sastav suhog taloga s obzirom na soli koje sadrzi.
BJesenle:
m4
m1 m2 m3
<ft. H20
* * g
8 +8 + H20
. J3 .. } ...
a) Bilans mase rastvora: m
4
=m
1
+m
2
+m
3
Masa rastvora NaCI sipanog iz prve birete:
m1=V1+P1
m1=30 cm
3
1.05 gcm
3
m
1
=31.5 g
Masa rastvora NaCI sipanog iz druge birete:
m2=V2P2
m
2
=20 cm
3
1.07 gcm
3
m2=21.4 g
Masa vode sipane iz trece birete:
m3=V3-p3
m3= 50 cm
3
0.99 gcm
3
m
3
=49.5 g
Masa dobivenog rastvora:
rn
4
=m,+m
2
+m
3
rn
4
=31.5 g + 21.4 g + 49.5 g=1 02.4 g
b) Bilans rnase rastvorenog natrijurn-hlorida
0
rn
1
ru
1
(NaCI)+rn
2
w
2
(NaCI)+ m;t.; (NaCI)=m
4
ru
4
(NaCI)
rn
1
ru
1
(NaCI)+m
2
w
2
(NaCI)=m
4
w
4
(NaCI)
Masa NaCI u prvom rastvoru:
rn,(NaCI)=m,w,(NaCI)
m,(NaCI)=31.5 g 0.20
m,(NaCI)= 6.3 g
Masa NaCI u drugorn rastvoru:
rn
2
(NaCI)=m
2
mz(NaCI)
m
2
(NaCI)= 21.4 g 0.40
m
2
(NaCI)= 8.6 g
Masa NaCI u pripremljenom rastvoru u casi:
m
4
(NaCI)=m.-m
4
=rn
1
w
1
+ rn
2
ru
2
=6.3 g + 8.6 Q= 14.9 g
c) Maseni udio NaCI u pripremljenom rastvoru u casi:
m,w, (NaCI) +rn
2
w
2
(NaCI)=rn
4
w
4
(NaCI)
w. (NaCI) = m,w,(NaCI)+ m2 w2 (f'!_aCI) = 6.3 g+8JiJl.
m
4
102.4 g
w
4
(NaCI) = 0.15
d) Masa vade, otklonjene uparavanjem:
m
4
=m
4
(NaCI)+m
4
(H
2
0)
m
4
(H
2
0)=m
4
-m
4
(NaCI) = 102.4 g- 14.9 g = 87.5 g
e)
m, m2 m3 m
~
~ . o B a- ~ , } H,O C2HoOH - ~
ael Cil
2
,
1
,
ms
355
ffis%
356
Bilansa mase rastvorenog NaCI:
m
1
(NaCI)+m
2
(NaCI)=m
5
(NaCI)
Masa NaCI iz suvog taloga: m
1
(NaCI)=14.9 g
Masa NaCI u drugom rastvoru:

m
2
(NaCI)= 50 cm
3
1.07 gcm
3
0.40
m
2
(NaCI)=21.4 g
Masa rastvorenog NaCI:
m
5
(NaCI)=m
1
(NaCI)+m
2
(NaCI)
m
5
(NaCI)=14.9 g + 21.4 9 = 36.3 g
Bilansa mase rastvora: m
1
+m
2
+m
3
+m.=ms
m
1
=14.9 g
m
2
= V
2
p
2
= 50 cm
3
1.07 gcm
3
= 53.5 g
m
3
= V
3
p
3
= 40 cm
3
0.99 gem""= 39.6 g
m
4
= V
4
p
4
= 40 cm
3
0.84 gcm
3
= 33.6 g
Masa rastvora:
m
5
=m
1
+m
2
+m
3
+m.
m
5
= 14.9 g + 53.5 9 + 39.6 g + 33.6 g =141.6 g
Maseni udio NaCI:
Ws(NaCI)= ms(NaCI) = 36.3 g = 0.256
m
5
141.6 g
f) Kolicina (broj molova) NaCI u casi:
n(N Cl) = m(NaCI)
a M(NaCI)
n(NaCI) =
36

3
g . = 0.621 mol
58.5 gmoi-
Broj molekula NaCI u casi:
N(NaCI)=n(NaCI)NA
N(NaCI)=0.621 mol6.0221 0
23
mol"
1
=3.741 0
23
g)
m3
m1 m2
.-120 ~ 0 #-
#- I C2Hs011 rft
2
8
8 ~ . ) 8 } ....
.... ell
ro1% ro2%
Ol%(KCI)
Ol%(NaCI)
Bilansa rnase rastvora: rn
3
=m
1
+m2
m
1
= 141.6 g
rn2= V2P2= 50 cm
3
1.02 gcm
3
= 51.0 g
Masa rastvora: m
3
=m
1
+m
2
=141.6 g+51.0 9=192.6 g
Maseni udio NaCI u casi:
w3 (NaCI) = mJ (NaCI) = 3 g = 0.188
rn
3
192.6 g
Masa hloridnih jona u rastvoru:
rn(CJ u rastvoru)=m(CJ iz NaCI)+rn(CJ iz KCI)
A
NaCI= cr
1mol 1mol
58.5 g 35.5 g
A
KCI= Cl
lmol 1mol
74.6 g 35.5 g
357
m(cr iz NaCI)= M((cl- )) . m(NaCI)=
35

5
. 36.3 g = 22.0 g
I M NaCI 58.5
m(cr iz KCI)= M((cl- )) rn(KCI) =
35

5
51.0 g 0.20 = 4.9 g
M KCI 74.6
m(CI' u rastvoru)=rn(CJ iz NaCI)+m(CJ iz KC1)=22.0g+4.9g=26.9g
h) Cl' + AgN0
3
-7AgCit+N03
AgN0
3
,: cr
1mol 1mol
143.4 g 35.5 g
m(A NO) M(AgN0
3
)mfcl-)=
143
.4 26.9 =108.7
9 3
M(cr) ~ 35.5
9 9
358
i) mas a 1 %-tnog rastvora AgN0
3
potrebna za talozenje
hloridnih jona
100%
m(1%- tnog rastvora AgN0
3
) = m(AgN0
3
) ( NO -) =
co% Ag
3
=108.7
1%
m(1%-tnog rastvora AgN0
3
)= 10870.0g = 10.870 kg
Zapremina 1 %-tnog rastvora AgN0
3
:
10870.0 g 9.9103 cm3 =9.9dm3
p 1.1 gcm-
3
j) m(NaCI) = 14.9 g
n(NaCI)= _mNaCI =
14

9
9
= 0.255 mol
M(NaCI) 58.8 gmol-
1
c(NaCI) =
v
c,(NaCI)= 0.255 mol
0.250 dm3
1.0
2
mol
dm
3
k) Koncentracija rastvora nastala razblazlvanjem:
n(NaCI) = 0.255 mala
v2 = 1 dm
3
c,V, = c
2
V2 iii
1 .02 mol/dm
3
0.250 dm
3
= c
2
1.0 dm
3
iii
c2 (NaCI) = 0.255 mol = 0.255 mol
1dm
3
dm
3
c2 = 0.255 mol/dm
3
I) Mase natrijum-hlorida i kalijum-hlorida u rastvoru:
m(NaCI) = 36.3 g
m(KCI) = 10.2 g
Maseni udjeli soli:
w(NaCI)= m(NaCI) =
36

3
g = 0.781
m(NaCI)+ m(KCI) 36.3 g + 10.2 g
359
ro%(NaCI) = ro(NaCI)100% = 0.781-100% = 78.1%
w(KCI) = m(KCI) = 10.2 g 0.219
m(NaCI)+ m(KCI) 36.3 g + '1 0.2 g
ro%(KCI) = ro(KCI)1 00% = 0.2'19'1 00% = 2'1.9%
13.133. Maksimalna dozvoljena koncentracija olovne prasine u vazduhu
iznosi '10'
4
mgdm-
3
. Veca koncentracija od ave smatra se
opasnom po zdravlje covjeka. Koliko atoma olova irna u '1 crn
3
takvog zagaaenog vazduha?
M(Pb)=207.2 g/rnol
Baza: '1 o
4
mgdm
3
Pb - prasine
rn
y=-
v
m(Pb) = y(Pb) V(vazduha)
m(Pb)= I0-4mg '1crn
3
=
'1 000 crn
3
1
-4 10-3 g 3
= o ----1 ern
'1 0
3
cm
3
m(Pb)='10"
10
g
n(Pb)=m(Pb)=
10
-
109
=4.810-
3
mol
M(Pb) 207.2 g/rnol
N(Pb) = n(Pb)L = 4.81 0-3mol6.0221 0
23
rnol
1
= 3.01 0
11
atom a
13. '134. Radijus atom a urana iznosi 152 pm. Kada bisrno uzeli '1 rng
urana i poredali atoms u lanac, koliko bi kilometara bio dugacak
taj lanac?
Baza: 1 mg U
M(U)=238.03 g/mol
N(U)=n(U)-N = m(U)_N w-
3
g 6.02210
23
mol-
1
A M(U) A 238.03 g/rnol
N(U) = 2.53'1 0
18
aloma
l(lanca)=2r(atoma U)N(U)=2'1521 o'
2
rn2.531 0
18
=769120 krn
13.135. Pretpostavimo da covjecanstvo ima 6 milijardi !judi. Kada bi
svaki covjek svake sekunde, uzeo i izbrojio jednu cesticu - atom-
360
-sadrzanu u 1 molu nekog elementa, za koliko bi se vremena
izbrojali svi atomi sadrzani u 1 molu elementa?
Baza: NA=6.02210
23
mol'
6000000000 !judi i Is izbroji 6.01 0
9
atom a
Atomi u 1 mol nekog elementa se prebroje za:
6.022 1 0
23
atoma/mol I mol=
1
_
00
I
014
s
6.0-10
9
atoma/s
-c = ~ ~ _ I 0
1
~ s
(60 60--24--3-6-5)5-
19
-
0
-d- 3170980 godina
= 3.17 miliona godina
13.136. Koliko molekula ima u I mm
3
vade ako je gustina vade
1.0000 gcm'
3
?
Baza: 1 mm
3
VODE = I o
3
cm
3
m(H
2
0)=p(H
2
0)V(H
2
0)=1.0000 g/cm
3
1 0'
3
cm
3
= 0.0010 g
n(HO)=m(H20)= 0.0010g =5.5556-10-smol
2
M(H
2
0) 18.0 g/mol
N(H20) = n(H
2
0)NA = 5.5556 10
5
mol 6.022 10
23
mol
1
N(H
2
0) = 3.3456 10
19
molekula
13.137. Koliko molekula etanola ima u 1 g 96%-tnog etanola? Ostatak
do 1 00% je voda. M( etanola)=46.0 g/mol
Baza: 1 g 96%-tnog C
2
H
5
0H
m(C
2
H
5
0H) = m(rastvora) = 0.96 I g = 0.96 g
100
n(C H OH) = m(C
2
HsOH) =
0

96
g = 0.021 mol
2 5
M(C
2
H
5
0H) 46.0 g/mol
N(C
2
H
5
0H)= n(C
2
H
5
0H) NA = 0.021 mol 6.022-10
23
mol-
1
= 1.26 1 0
22
molekula
"13.138. U bazenu volumena 10
9
L otopljen je 1 g secera (C
11
H
22
01
1
).
Koliko molekula secera sadrzl I mL tog rastvora?
M(C,,H
22
0
11
)=342.0 g/mol
Baza: I g C,
1
H
22
0
1
1
361
n(C
11
H
22
0
11
)= m(C
11
H
22011
) =
19
= 0.003 mol
M(C
11
H
22
0
11
) 342.0 g/mol
N
8
(C
11
H
22
0
11
) = n(C
11
H
22
0
11
)- NA = 0.003 mol- 6.022-10
23
rnol-
1
= 1.8 1 0
2
' molekula
VraAzENAl=1 0
9
L ......... sadrzi N
8
(C,,H
22
0
11
)=1.81 0
21
molekula
Vx=1 rnl = 10'
3
L ..... sadrzi Nx(C
11
H
22
0")=?
N (c H 0 )
- Vx-N
8
(C
11
H
22
0,J_10-
3
L1.810
21
X 11 22 11 - -----9--
V(BAZENA) 1 0 L
Nx(CIIH
22
0
11
) = 1.8 10
9
molekula
GUllA 14
DODATAK
14.1. Hemijski elementi sa simbolima, rednim brojevima
relatlvnim atomskim masama
14.2. Relativne molekulske mase neorganskih jedinjenja
14.3. Relativne molekulske mase vaznijih organskih jedinjenja
14.4. Napon vodene pare na razlicitim temperaturama
14.5. Gustine vodenih rastvora sumporne, hlorovodonicne,
azotne, fluorovodonicne i fosforne kiseline
14.6. Gustine vodenih rastvora sircetne, mravlje i vinske
kisellne
14.7. Gustine vodenih rastvora natrijum-hldroksida,
kalijum-hidroksida i vodenog rastvora amonijaka
14.8. Gustine vodenih rastvora metanola, etanola i saharoze
14.9. Gustine vodenih rastvora nekih natrijumovih soli
14.1 0. Gustine vodenih rastvora nekih kalijumovih soli
14.11. Gustine vodenih rastvora nekih kalcijumovih soli
14.12. Gustine vodenih rastvora amonijum-soli
14.13. Gustine vodenih rastvora vodonik-peroksida
14.14. Rastvorljivost neorganskih jedlnjenja u vodi na raznlm
temperaturama
14.15. Krioskopske i ebulloskopske konstante nekih rastvaraca
14.16. Neke od iznimno dozvoljenih jedlnlca izvan Sl
14.17. Grcki alfabet
14.18. Preracunavanje nekih angloamerlckih 'jedinica
T ABELA 14.5. Gustine vodenih rastvora surnporne, hlorovodonlcne, azotne,
fluorovodonicne I fosforne klseline
H
2
so, H
2
SO,
HCI HCI
HN0
3
HN0
3 HF
HF
H
3
PO,
(J)o/c
Plootoc..,l (1)0/o P
20
o
10
tll'l.J
ro% P.aoQtocm..:. w% P o o t o t m ~ l w%
0.3 1.00 0.4 1.00 0.3 1.00 2.0 1.01 1.0
3.2 1.02 4.4 1.02 4.0 1.02 6.0 1.02 5.0
6.2 1.04 8.5 1.04 7.5 1.04 10.0 1.04 10.0
9.1 1.06 12.5 1.06 11.0 1.06 14.0 1.05 15.0
12.0 1.08 16.5 1.08 14.3 1.08 18.0 1.06 20.0
14.7 1.10 20.4 1.10 17.6 1.10 20.0 1.07 25.0
17.4 1.12 24.3 1.12 20.8 1.12 24.0 1.08 30.0
20.1 1.14 28.2 1.14 23.9 1.14 28.0 1.10 35.0
22.7 1.16 32.1 1.16 27.0 1.16 32.0 1.11 40.0
25.2 1.18 36.2 1.18 30.0 1.18 36.0 1.12 45.0
27.7 1.20 32.9 1.20 40.0 1.13 50.0
30.2 1.22 35.9 1.22 42.0 1.13 55.0
32.6 1.24 39.0 1.24 44.0 1.14 60.0
35.0 1.26 42.1 1.26 50.0 1.15 65.0
37.4 1.28 45.3 1.28 70.0
39.7 1.30 48.4 1.30 75.0
42.0 1.32 51.7 1.32 80.0
44.2 1.34 55.1 1.34 85.0
46.3 1.36 58.8 1.36 90.0
48.5 1.38 62.7 1.38 95.0
50.5 1.40 67.0 1.40 100.0
52.5 1.42 71.6 1.42
54.5 1.44 76.7 1.44
56.4 1.46 82.4 1.46
58.3 1.48 89.1 1.48
60.2 1.50 96.7 1.50
62.0 1.52 100.0 1.52
64.0 1.55
68.0 1.60
72.0 1.64
76.0 1.69
80.0 1.73
84.0 1.78
88.0 1.81
92.0 1.83
96.0 1.84
100.0 1.84
--
371
H
3
PO,
p30/gemJ
1.00
1.03
1.05
1.08
1.11
1.15
1.18
1.22
1.25
1.29
1.34
1.38
1.43
1.48
1.53
1.58
1.63
1.69
1.75
1.81
1.87
372
TABELA 14.6. Gustine vodenlh rastvora slrcetne, mravlje I vlnske klseline
CH
3
COOH
CH
3
COOH
HCOOH
HCOOH
C,H,O,
C,H,O,
0/o P
20
o g c . m ~ l roo/o P20/gcm
3 (l)o/o
P20 /gcm
3
1.0 1.00 1.0 1.00 1.0 1.00
5.0 1.006 5.0 1.01 5.0 1.02
10.0 1.013 10.0 1.02 10.0 1.04
15.0 1.020 15.0 1.04 15.0 1.07
20.0 1.026 20.0 1.05 20.0 1.09
25.0 1.033 25.0 1.06 25.0 1.12
30.0 1.038 30.0 1.07 30.0 1.15
35.0 1.044 35.0 1.09 35.0 1.18
40.0 1.049 40.0 1.10 40.0 1.21
45.0 1.053 45.0 1.11 50.0 1.26
50.0 1.058 50.0 1.12
55.0 1.061 60.0 1.14
60.0 1.064 70.0 1-17
65.0 1.066 80.0 1.19
70.0 1.069 90.0 1.20
75.0 1.070 100.0 1.22
80.0 1.070
85.0 1.069
90.0 1.066
95.0 1.061
100.0 1.050
~
373
TABELA 14.7. Gustine vodenlh rastvora natrljum I kalijum-hldrokslda i vodenog rastvora
amonljaka
NaOH
NaOH
KOH
KOH
NH,
NH,
00/o P2o
0
/gcrn-J (.1)
0
/o p20/gcrnl CC1/o P20/gcm
3
0.2 1.00 0.2 1.00 1.9 0.99
1.9 1.02 2.4 1.02 4,3 0.98
3.8 1.04 4.6 1.04 6.8 0.97
I
5.6 1.06 6.7 1.06 9.3 0.96
7.4 1.08 8.9 1.08 12.0 0.95
9.2 1.10 11.0 1.10 14.9 0.94
11.0 1.12 13.1 1.12 17.9 0.93
I
12.8 1.14 15.2 1.14 20.1 092
14.6 1.16 17.3 1.16 24.0 0.91
16.4 1.18 19.4 1.18 27.3 0.90
18.3 1.20 21.4 1.20 30.7 0.89
'
20.1 1.22 23.4 1.22 34.4 0.88
21.9 1.24 25.4 1.24
23.7 1.26 27.3 1.26
25.6 1.28 29.3 1.28
27.4 1.30 31.2 1.30
29.3 1.32 33.0 1.32
31.1 1.34 34.9 1.34
33.1 1.36 36.7 1.36
35.0 1.38 38.6 1.38
37.0 1.40 40.4 1.40
39.0 1.42 42.2 1.42
41.0 1.44 43.9 1.44
43.1 1.46 45."1 1.46
45.2 1.48 47.4 1.48
47.3 1.50 49.1 1.50
49.4 1.52 50.8 1.52
50.5 1.53 51.6 1.53
-
374
TABELA 14.8. Gustine vodenih ras\vora metanola, etanola I saharoze (CH,OH,
C,H,OH I C.,H.,Ottl
- - - --
CH,OH
CH
3
0H
C
2
H
5
0H
C
2
H
5
0H
c H o ~ ~
C
12
H
22
0
11
(J)o/o
P2D
0
/gcrn::l coo/o P2oo/gcml ro% P2oo/gcml
1.0 0.997 4.7 0.990 1.0 1.002
5.0 0.990 11.5 0.980 2.0 1.006
10.0 0.982 19.1 0.970 3.0 1.010
15.0 0.975 26.2 0.960 4.0 1.014
I 20.0 0.968 32.2 0.950 5.0 1.018
25.0 0.961 37.6 0.940 10.0 1.038
30.0 0.954 42.6 0.930 15.0 1.059
35.0 0.946 47.3 0.920 20.0 1.081
40.0 0.937 51.8 0.910 25.0 1.104
45.0 0.928 56.2 0.900 30.0 1.127
50.0 0.919 60.5 0.890 35.0 1.151
55.0 0.908 64.8 0.880 40.0 1.176
I
60.0 0.898 69.0 0.870 45.0 1.203
65.0 0.887 73.2 0.860 50.0 1.230
I
70.0 0.875 77.3 0.850 55.0 1.258
75.0 0.863 81.4 0.840 60.0 1.287
80.0 0.851 85.4 0.830 65.0 1.316
85.0 0.837 89.2 0.820 70.0 1.347
90.0 0.824 93.0 0.810 75.0 1.379
I
95.0 0.810 96.5 0.800 80.0 1.412 I
100.0 0.796 99.5 0.791 85.0 1.445
100.0 0.789 90.0 1.480
I
95.0 1.516
100.0 1.552
- --
TABELA 14.9. Gustine vodenlh rastvora natrljum soli: Na,CO,, NaCI, Na
2
SO, I NaNO,
Na,co,
Na,co,
NaCI
NaCI
Na,so,
Na,so,
NaNO,
NaNO,
0/o p20/gcm
3
ro% P201gcml (1)
0
/o P2oa/gan-J (l)o/o
P2D
0
/gan-::a
0.2 1.00 1.0 1.01 1.0 1.01 1.0 1.01
1.1 1.01 4.0 1.03 4.0 \.04 4.0 1.03
2.1 1.02 8.0 1.06 8.0 1.07 8.0 1.05
3.1 1.03 '10.0 1.07 10.0 1.09 10.0 1.07
4.0 1.04 14.0 1.10 14.0 1.13 14.0 1.10
5.0 1.05 18.0 1.13 18.0 1.17 18.0 1.13
6.0 1.06 20.0 1.15 20.0 1.19 20.0 1.14
6.9 1.07 22.0 1.16 22.0 1.21 22.0 1.16
7.9 1.08 24.0 1.18 24.0 1.23 24.0 1.18
8.8 1.09 26.0 1.20 26.0 1.19
9.8 1.10 28.0 1.21
10.7 1.11 30.0 1.23
11.6 1.12 35.0 1.27
12.5 1.13 40.0 1.32
13.5 1.14 45.0 1.37
14.4 1.15
15.2 1.16
16.0 1.17
16.9 1.18
17.7 1.19
375
TABELA 14.1 0. Gustine vodenih rastvora kalijum-soll: KCI, K
2
SO,, KNO,
KCI KCI K
2
SO, K
2
SO, KN0
3
KN0
3
I
W
0
/o p2o4/gtmJ (()o/o (1)
0
/o p2D
0
/oo;m...:a
2.0 1.01 1.0 1.006 1.0 1.01
4.0 1.02 2.0 1.015 2.0
6.0 1.04 3.0 1.023 3.0
8.0 1.05 4.0 1.031 4.0 1.12
10.0 1.06 5.0 1.039 5.0
12.0 1.08 6.0 1.048 6.0 1.04
14.0 1.09 7.0 1.056 7.0
16.0 1.10 8.0 1.065 8.0 1.05
18.0 1.12 9.0 1.073 9.0
20.0 1.13 10.0 1.082 10.0 1.06
22.0 1.15 14.0 1.09
24.0 1.16 18.0 1.12
L_ __
--
24.0 1.16
---
TABELA 14.11. Gustine vodenih rastvora kalcijum-soli: CaCI
2
, CuSO, (iii CaSO,)
CaCI
2
CaCI
2
CuSO, CuSO,
W
0
/o P20otgem-.l w%

2.0 1.02 1.0 1.01
4.0 1.03 2.0
6.0 1.05 3.0
8.0 1.07 4.0 1.04
10.0 1.08 5.0
12.0 1.10 6.0 1.06
14.0 1.12 7.0
16.0 1.14 8.0 1.08
18.0 1.16 9.0
20.0 1.18 10.0 1.11
22.0 14.0 1.15
24.0 18.0 1.21
25.0 1.23
26.0
28.0 1.26
30.0 1.28
35.0 1.34
40.0 1.40
376
TABELA 14.1 2. Gustine vodenlh rastvora amonijum-soll: NH,CI, (NH
4
)
2
SO, i NH
4
N0
3
NH
4
CI (NH,),SO, NH,N0
3
00/o p2o0tgcm-:
1.0 1.00 1.00 1.00
4.0 1.01 1.02 1.02
10.0 1.03 1.06 1.04
14.0 1.04 1.08 1.06
18.0 1.05 1.10 1.07 I
20.0 ' 1.06 1.1 1 1.08
I
24.0 1.14 1.10
26.0 -
28.0 1.16 1.12
I
35.0 1.20 1.15
40.0 1.23 UB
50.0 1.28 1.23
60.0
------
TABELA 14.13. Vodenl rastvor vodonlk-perokslda H
2
0
2
H,O,
4 10 20 30 40
{1)
0
/o
H
2
0
2
1.013 1.035 1.072 1.112 1.153

--
lnterpolacl)om se mogu odredlti gustine rastvora I onlh procentnlh sadria)a koji
nlsu navedeni u tabllcama
p, c p, + (p, -p,)
(J)l-[IJ[
odnosno aka su poznate gustine analogno prethodnom lnterpolaclonom formulom maze
se odredltl I nepoznatl procentnl sadriaj rastvora:
"' = .,, + (w,- o>,)- p, - p,
p, -p,
lndeksi 1 ,2 - odgovarajuce najblize vrljodnosll nepoznato) gustlnl (koncentracljl),
x - nepoznata gustlna (koncentracl)a)
T
A
B
E
L
A

1
4
.
1
4
.

R
a
s
t
v
o
r
l
j
i
v
o
s
t

n
e
o
r
g
a
n
s
k
i
h

j
e
d
i
n
j
e
n
j
a

u

v
o
d
i

n
a

r
a
z
n
i
m

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
m
a

F
O
R
M
U
L
A

M
a
s
a

j
e
d
i
n
j
e
n
j
a

i
z
r
a
.
Z
e
n
a

u

g
r
a
m
i
m
a

r
a
s
t
v
o
r
e
n
a

u

1
D
O

g

v
o
d
e

n
a

r
a
z
l
i
c
i
t
i
m

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
m
a

J
E
D
I
N
J
E
N
J
A

o

c

1
o

c

2
o

c

3
o

c

4
o

c

s
o

c

6
o

c

7
o

c

8
o

c

g
o

c

1
o
o

c

A
g
N
O
,

1
2
2

1
7
0

2
2
2

3
0
0

3
7
6

4
5
5

5
2
5

6
6
9

9
5
2

A
g
2
S
0
4

0
.
5
7

0
.
6
9

0
.
7
9

0
.
8
8

0
.
9
8

1
.
0
8

1
.
1
5

1
.
2
3

1
.
3
0

1
.
3
6

1
.
4
1

A
I
C
I
,

6
H
2
0

4
3
.
8

4
4
.
9

4
5
.
9

4
6
.
6

4
7
.
3

4
8
.
1

4
8
.
6

4
9
.
0

A
I
2
(
S
0
4
)
,

1
8
H
,
O

3
1
.
3

3
3
.
5

3
6
.
2

4
0
.
4

4
5
.
7

5
2
.
2

5
9
.
2

6
6
.
2

7
3
.
1

8
6
.
8

8
9
.
0

A
s
2
0
,

1
o
1
2

2
.
9
3

3
.
4
3

4
.
4
4

8
o
1
7

A
s
,
o
.

5
9
.
5

6
2
0
1

6
5
.
9

6
9
0
5

7
1
.
2

7
3
.
0

7
5
.
2

7
5
.
7

B
a
(
C
H
3
C
O
O
)
z

H
,
O

7
5

7
9

7
7

7
4

7
4

7
5

B
a
C
I
2

2
H
2
0

3
1
.
6

3
3
0
3

3
5
0
7

3
8
0
2

4
0
0
7

4
3
.
6

4
6
.
4

4
9
.
4

5
2
.
4

5
8
0
8

B
a
(
N
O
,
l
z

5
.
0

7
.
0

9
.
2

1
1
.
6

1
4
.
2

1
7
0
1

2
0
.
3

2
3
0
6

2
7
.
0

3
0
.
6

3
4
.
2

B
a
S

2
.
8
8

4
o
8
9

7
o
8
6

8
.
9
5

1
0
.
3
8

1
4
0
8
9

2
1
0
3
9

2
7
.
6
9

3
7
.
3
5

4
9
0
9
1

6
7
0
3
4

B
r
2

4
.
2
2

3
.
4

3
0
2
0

3
.
1
3

C
0
2

(
1

0
1
.
3

k
P
a
)

0
.
3
3
4
6

0
.
2
3
1
8

0
.
1
6
8
8

0
0
1
2
5
7

0
.
0
9
7
3

0
.
0
7
6
1

0
.
0
5
7
6

C
a
(
C
H
3
C
O
O
)
z

2
H
2
0

3
7
.
4

3
6
.
0

3
4
.
7

3
3
0
8

3
3
0
2

3
2
.
7

3
3
.
5

C
a
C
J
2

6
H
,
O

5
9
.
5

6
5
.
0

7
4
0
5

1
0
2

C
a
(
H
C
0
3
l
z

1
6
0
1
5

1
6
o
6
0

1
7
0
0
5

1
7
.
5
0

1
7
o
9
5

1
8
.
4
0

C
a
(
N
0
3
)
2

4
H
2
0

1
0
2
.
1

1
1
5
.
3

1
2
9
.
3

1
5
2
.
6

1
9
6
0
0

C
a
(
O
H
)
z

0
.
1
8
5

0
0
1
7
6

0
0
1
6
5

O
o
1
5
3

0
.
1
4
1

0
0
1
2
8

0
.
1
1
6

O
o
1
0
6

O
o
0
9
4

O
o
0
8
5

O
o
0
7
7

C
a
S
O
,

2
H
2
0

0
0
1
7
5
9

0
.
1
9
2
8

O
o
2
0
9

0
0
2
9
7

O
o
2
0
4
7

0
.
1
9
7
4

O
o
1
6
1
9

C
d
(
N
0
,
)
2

4
H
,
O

1
0
9
.
6

1
4
0
.
5

1
5
9
0
1

2
3
3
.
3

3
2
7
0
3

C
l
2
(
1

0
1
.
3

k
P
a
)

1
.
4
6

O
o
9
8
0

0
.
7
1
6

O
o
5
6
2

0
.
4
5
1

0
.
3
8
6

O
o
3
2
4

O
o
2
7
4

0
.
2
1
9

0
.
1
2
5

0

C
r
O
,

1
6
4
0
8

1
6
0
.
0

1
6
7
.
4

1
6
9
0
5

1
7
4
.
0

1
8
2
0
5

1
8
6
.
5

1
9
4
.
1

1
9
8
0
6

2
0
6
0
7

C
u
C
I
2

2
H
2
0

7
2
.
7

7
7
.
3

8
0
o
8

8
4
.
2

8
7
0
6

9
2
.
3

9
6
.
1

1
0
3
0
6

1
1
0
0
0

C
u
(
N
0
3
l
z

0
3
H
,
O

1
6
3
0
1

1
7
1
0
8

1
8
1
.
8

1
9
4
o
1

2
0
7
.
8

2
2
2
0
5

2
4
7
0
3

C
u
S
O
,

5
H
,
O

1
4
.
3

1
7
.
4

2
0
0
7

2
5
.
0

2
8
0
5

3
3
.
3

4
0
o
0

4
7
0
1

5
5

6
4
0
2

7
5
.
4

F
s
C
I
2

4
H
2
0

6
4
.
5

7
3
.
0

7
7
0
3

8
2
0
5

8
8
.
7

1
0
0
0
0

F
e
C
i
,

6
H
2
0

7
4
.
4

8
1
.
8

9
1
0
9

1
0
6
0
8

(
L
)

"
-
!

"
-
!

F
O
R
M
U
L
A

M
a
s
a

j
e
d
i
n
j
e
n
j
a

i
z
r
a
Z
e
n
a

u

g
r
a
m
i
m
a

r
a
s
t
v
o
r
e
n
a

u

1
0
0

g

v
a
d
e

n
a

r
a
z
l
i
c
i
t
i
m

1
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
m
a

J
E
D
I
N
J
E
N
J
A

O
"
C

1
0
"
C

2
0

"
C

3
0
"
C

4
0

"
C

5
0
"
C

6
0
"
C

7
0
"
C

8
0
"
C

9
0

"
C

1
0
0
"
C

F
e
(
N
0
3
)
,

6
H
p

7
8
.
0
3

8
3
.
0
3

1
6
6
.
6

F
e
S
0
4

7
H
2
0

1
5
.
6
5

2
0
.
5

2
6
.
5

3
2
.
9

4
0
.
2

4
8
.
6

H
,
B
0
3

2
.
6
6

3
.
5
7

5
.
0
4

6
.
7
2

8
.
7
2

1
1
.
5
4

1
4
.
8
1

1
8
.
6
2

2
3
.
6
2

3
0
.
3
8

4
0
.
3

H
C
1
(
1
0
1
.
3

k
P
a
)

8
2
.
3

6
7
.
3

6
3
.
3

5
9
.
6

5
6
.
1

H
J
O
,

2
6
3
.
7

2
5
7
.
1

2
8
0
.
2

3
1
4
.
9

3
6
0
.
8

4
2
0
.
8

H
2
S

0
.
6
7
3

0
.
5
5
2

0
.
4
4
7

0
.
3
5
8

0
.
2
8
6

H
g
2
C
I
2

1
.
4

1

~

2

~

7
-
1
0
'
4

H
g
C
I
2

4
.
3

5
.
6

6
.
6

8
.
3

9
.
9

1
1
.
1

1
4
.
9

1
7
.
2

2
4
.
2

3
7
.
2

6
3
.
6

J
,

0
.
0
1

0
.
0
2

0
.
0
2
8

0
.
0
3
8

0
.
0
5
2

0
.
0
7
1

0
.
1
0

0
.
2
2

0
.
4
5

K
A
I
(
S
0
4
)
2

1
2
H
2
0

3
.
0

4
.
0

5
.
9

8
.
4

1
1
.
7

1
7
.
0

2
4
.
8

4
0
.
0

7
1
.
0

1
0
9
,
0

K
B
r

5
3
.
5

5
9
.
5

6
5
.
5

7
0
.
6

7
5
.
5

8
0
.
2

8
5
.
5

9
0
.
0

9
5
.
0

9
9
.
2

1
0
4
.
0

K
B
r
0
3

3
.
1

4
.
8

6
.
9

9
.
5

1
3
.
2

1
7
.
5

2
2
.
7

3
4
.
0

5
0
.
0

K
G
I

2
7
.
6

3
1
.
0

3
4
.
0

3
7
.
0

4
0
.
0

4
2
.
6

4
5
.
5

4
8
.
1

5
1
.
1

5
4
.
0

5
6
.
7

K
C
I
O
,

3
.
3

5
.
0

7
.
4

1
0
.
5

1
4
.
0

1
9
.
3

2
5
.
9

3
2
.
5

3
9
.
7

4
7
.
7

5
6
.
2

K
C
I
O
,

0
.
7
5

1
.
0
5

1
.
8
0

2
.
6

4
.
4

6
.
5

9
.
0

1
1
.
8

1
4
.
8

1
8
.
0

2
1
.
8

K
C
N
S

1
7
7
.
0

2
1
7
.
5

2
5
5

3
2
5

4
2
0

6
7
4
.
0

K
,
C
r
O
,

5
8
.
2

6
0
.
0

6
1
.
7

6
3
.
4

6
5
.
2

6
6
.
8

6
8
.
6

7
0
.
4

7
2
.
1

7
3
.
9

7
5
.
6

K
,
C
r
,
o
,

5
.
0

8
,
5

1
3
C

1
8
,
2

2
9
,
2

3
7
,
0

5
0
,
5

6
1
.
5

7
3
.
0

9
6
.
2

1
0
2
,
0

K
C
r
(
S
0
4
)
2

1
2
H
,
O

1
2
.
5
1
(
2
5

'
C
)

K
,
F
e
(
C
N
)
6

3
H
,
O

1
4
.
9

2
1
.
2

2
8
.
9

3
6
.
8

4
2
.
7

5
5
.
9

5
7
.
5

6
8
.
6

7
4
.
8

7
7
.
8

K
J

1
2
7
.
5

1
3
6

1
4
4

1
5
2

1
6
0

1
6
8

1
7
6

1
8
4

1
9
2

2
0
0

2
0
8

K
M
n
O
,

2
.
8
3

4
.
4

6
.
4

9
.
0

1
2
.
5
6

1
6
.
8
9

2
2
.
2

K
N
0
3

1
3
.
3

2
0
.
9

3
1
.
6

4
5
.
8

6
3
.
9

8
5
.
5

1
1
0
.
0

1
3
8

1
6
9

2
0
2

2
4
6

K
O
H

1
4
0

1
7
8

K
,
s
o
,

7
.
3
5

9
.
2
2

1
1
.
1
1

1
2
.
9
7

1
4
.
7
6

1
6
.
5
6

1
8
.
1
7

1
9
.
7
5

2
1
.
4

2
2
.
4

2
4
.
1

M
g
B
r
2

6
H
2
0

9
1
.
0

9
4
.
5

9
6
.
5

9
9
.
2

1
0
1
.
6

1
0
4
.
1

1
0
7
.
5

1
1
3
.
7

1
2
0
.
2

M
g
C
I
2

6
H
2
0

5
2
.
8

5
3
.
5

5
4
.
5

5
7
.
5

6
1
.
0

6
6
.
0

7
3
.
0

c
o

M
g
(
N
0
3
)
2

6
H
2
0

6
2
.
6

7
0
.
1

7
4
.
8

7
8
.
9

8
4
.
5

9
1
.
2

1
0
6
.
2

1
3
8
.
1

I
'
-
(
'
)

F
O
R
M
U
L
A

M
a
s
a

j
e
d
i
n
j
e
n
j
a

i
z
r
a
i
e
n
a

u

g
r
a
m
i
m
a

r
a
s
t
v
o
r
e
n
a

u

1
0
0

g

v
o
d
e

n
a

r
a
z
l
i
c
i
t
i
m

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
m
a

J
E
D
I
N
J
E
N
J
A

O
"
C

1
0

c

2
0
'
C

3
0
'
C

4
0
'
C

5
0

'
C

6
0

'
C

7
0
'
C

8
0
'
C

9
o

c

1
0
0
'
C

M
g
S
0
4

7
H
,
O

3
0
.
9

3
5
.
5

4
0
.
8

4
5
.
6

M
n
C
I
2

4
H
2
0

6
3
.
4

6
8
.
1

7
3
.
9

8
0
.
7

8
8
.
6

7
2
.
6

M
n
S
O
,

4
H
2
0

6
4
.
5

6
6
.
4

6
8
.
8

7
2
.
6

N
a
2
8
4
0
,

1
O
H
2
0

1
.
9

2
.
4

4
.
1

6
.
0

8
.
8

1
2
.
9

1
5
.
1

N
a
B
r

1
1
8
.
3

1
2
1
.
3

N
a
C
I

3
5
.
7

3
5
.
8

3
6
.
0

3
6
.
3

3
6
.
6

3
7
.
0

3
7
.
3

3
7
.
8

3
8
.
4

3
9
.
0

3
9
.
8

N
a
C
I
0
3

7
9

8
9

1
0
1

1
1
3

1
2
6

1
4
0

1
5
5

1
7
2

1
8
2

2
3
0

N
a
2
C
0
3

1
O
H
2
0

7

1
2
.
5

2
1
.
5

3
8
.
8

N
a
F

3
.
5
3

4
.
0
1

(
1
5
"
C
)

4
.
1
7

4
.
2
0

4
.
4
0

4
.
5
5

4
.
6
8

4
.
8
9

5
.
0
8

N
a
H
C
0
3

6
.
9

8
.
1
5
1

9
.
6

1
1
.
1

1
2
.
7

1
4
.
4
5

1
6
.
4

R
A
Z
L
A
Z
E

S
E

N
a
N
O
,

7
3

8
0

8
8

9
6

1
0
4

1
1
4

1
2
4

1
4
8

1
8
0

N
a
O
H

3
1
3

3
4
7

N
a
,
S
O
,

1
0
H
2
0

5
.
0

9
.
0

1
9
.
4

4
0
.
8

N
a
2
S
z
0
3

S
H
,
O

5
2
.
5

6
1
.
0

7
0
.
0

8
4
.
7

1
0
2
.
6

1
6
9
.
7

2
0
6
.
7

2
4
8
.
8

2
5
4
.
2

2
6
6
.
0

N
H
,
A
I
(
S
0
4
}
2

6
H
,
O

2
.
7
2

4
.
8
1

7
.
1
7

1
0
.
1
0

1
4
.
2
9

1
9
.
1

2
6
.
8

3
7
.
7

5
3
.
9

9
8
.
2

2
2
0
.
7

N
H
,
C
I

2
9
.
4

3
3
.
3

3
7
.
2

4
1
.
4

4
5
.
8

5
0
.
4

5
5
.
2

6
0
.
2

6
5
.
6

7
1
.
3

7
7
.
3

N
H
,
C
N
S

1
1
9
.
8

1
4
3
.
9

1
7
0
.
2

2
0
7
.
7

N
H
4
F

5
0

(
N
H
4
)
,
F
e
(
S
0
4
}
2

1
2
H
,
O

1
2
.
5

1
7
.
2

2
1
.
6

2
8
.
1

3
3
.
0

4
0
.
0

4
4
.
6

5
3
.
3

N
H
,
F
e
(
S
0
,
}
2

1
2
H
2
0

4
1
.
1
5
(
2
S
"
C
)

N
H
4
N
0
3

1
1
8
.
3

1
9
2
.
0

2
4
1
.
0

2
9
7
.
0

3
4
4
.
0

4
2
1
.
0

4
9
9
.
0

5
8
0
.
0

7
4
0
.
0

8
7
1
.
0

(
N
H
4
)
2
S
0
4

7
0
.
6

7
3
.
0

7
5
.
4

7
8
.
0

8
1
.
0

8
8
.
0

9
5
.
3

1
0
3
.
3

N
i
C
I
2

6
H
,
O

5
3
.
8

5
9
.
5

6
4
.
2

6
8
.
9

7
3
.
3

7
8
.
3

8
2
.
2

8
5
.
2

8
7
.
6

N
i
S
O
,

7
H
2
0

2
7
.
2
2

3
2

4
2
.
4
6

P
b
(
N
0
3
}
2

3
8
.
8

4
8
.
3

5
6
.
5

6
6

7
5

8
5

9
5

1
1
5

1
3
8
.
8

P
b
S
O
,

3
.
3
0

1
0
"

3
.
8
0

1
0
"
3

4
.
2
7

1
0
"
'

4
.
7
6

1
0
"
3

5
.
2
6
"
1
0
"
3

5
.
7
4

1
0
"
3

S
n
C
I
2

2
H
2
0

8
3
.
9

2
6
9
.
8
(
1
5
"
C
)

Z
n
S
0
4

7
H
,
O

4
1
.
8

4
7
.
5

5
4
.
1

U
l

-
.
.
!

<
D

380
TABELA 14.15. Krloskopske i ebulloskopska konstanta neklh rastvaraca
1. Molalno snlzanja
RASTVARAC FORMULA.
Ladiste
V'C
Benz en c,H, 5.5
Bromoform CHBr, 7.8
Clkloheksan C,H
12
6.6
Etilen-bromld C
2
H,Br
2
10.0
Fenantren C,..H
10
100.5
Fenol C6H
6
0 42.0
Fosfor(V)okslhlorld POCI, 1.3
Kamfor C,
0
H
16
0 178.0
Kalaj(IV) bromld SnBr, 31.0
Mravtja klselina HCOOH 8.6
Naftalen C
10
H, 80.2
Nitrobenzen C,H
5
N0
2
5.7
Slrcetna klselina (ledena) C,H,0
2
16.7
Sumporna kisellna H,so, 10.5
Voda H
2
0 0.0
2. Molalno
RASTVARAC FORMULA.
Vrellste
V'C
Ace ton C,H,O 56.0
Anllln C,H,NH, 184.3
Benzen c,H, 80.2
Clkloheksan C
0
H
12
80.9
Etanol C,H
5
0H 78.3
Dletiletar C
4
H
10
0 34.6
Fe not C,H,O 182.0
Hloroform CHCI, 61.2
Metanol CH
4
0 64.6
Naftalen c,.H, 218.0
Nitrobenzen C,H
5
N0
2
211.0
Slrcetna klsellna (ledena) c,H,o, 118.1
Sumpor(IV)-ugljenik cs, 46.2
Ugljenlk (IV)-hlorld CCI, 76.7
Toluen c,H
5
cH, 110.7
Voda H,O 100.0
K,t i
Kkgmol'
5.1
:
14.4
20.2
12.5
12.0
7.3
7.6
40.0
28.0
2.8
6.9
8.1
3.9
6.8
1.86
K,l
Kkgmot'
1.7
3.5
2.6
2.8
1.2
2.2
3.6
3.9
0.8
5.8
5.0
3.1
2.3
4.9
3.3
0.51
TABELAi4.i6. Neke od lznimno dozvoljenlh Jedlnica lzvan Sl
Fizicka velicina
zaprem/na
vrijeme
masa
prltisak
energija
Naziv jedinice Znak Odnos prema Sijedlnlc/
/itra I, L L= liP m'
minuta min mitJQ 60s
sal h sal=3600 s
dan d

\G; , (godina)
lona i I= to' kg
uniliclrana alomska u 1112 mase aloma ugljenlka C-12
jedinica mase
bar bar bar =10' Pa
e/ektronvo/1 eV eV= 1.60 IO"J
14.17. GRCKI ALFABET
:.::o:: ;;;;:n;.slovtf::. ' :::-,:::c. 1 ... -. :> .. ,.:' :')Hit:-:;,::.:
A 1 a 1 alia -1
B
r
IJ.
E
z
H
8
1--- K
A
1----M .. -I-
N
0
n
p
1-- E v ..J...----=
T


X
'I'
l1
381
382
TABELA14.18. Preracunavan]e neklh angloamerlcklh jedinica
Duzina
81 jedinica: metar (m)
1 metar
1 centimetar
1 Inch (Inc)
1 kilomelar
1 mile (mllja)
1 angstrem
= 1.0936 ]ardl
= 0.39370 Inch (Inca)
= 2.54 centlmetara
= 06.2137 mile (mll)a)
= 5280 feet (stopa)
= 1.6093 kllometara
= 1 0"
10
metara
= 100 plkomelara
Volumen
81 jedinica: kubni metar (m
3
)
1 lltar
1 gallon
= 10> m'
= 1 dm'
= 3.7854 lltara
Energija
81 jedinica: joule (J)
1 joule
1 kalorlja
= 1 kg m
2
/s
2
= 0.23901 kalorlje
= 4.184 joules
Mas a
81 jedinica: kilogram (kg)
1 kilogram = 1 DOD grama
= 2.2046 pounds (funti)
1 pound (funla) = 453.59 grama
= 0.45359 kllograma
= 16 ounces (unca)
1 tona = 2000 pounds (fun!!)
= 907.185 kllograma
1 melrlcka lena= 1000 kllograma
= 2204.6 pounds (funll)
1 atomska
)edlnlca mase = 1 .66056x1 o" kllograma
OK
K
'C
'F
Temperatura
81 jedinica: kelvin (K)
= 273.15 'C
= '459.67 'F
= 'C + 273.15
= 5/9 ('F 32)
= 9/5 ('C) + 32
--=--:----::-:-P_ritisak
81 jedinlca: paskal (Pa)
1 pascal = 1 Nim'
= 1 kg/m s'
1 atmosfera = 101.325 kllopaskala
1 bar = 1 0
5
pas kala
383
LITERATURA
1. M. L. Me Glashan, Physicochemical Quantities and Units, The
Royal Institute of Chemistry, London 1971.
2. Manuel of Symbols and Terminology for Physicochemical Quantities
and Units, Pure Appl. Chern. 21 (1970) 1.
3. Zakon o mjernim jedinicama i mjerilima SFRJ, Sluzbeni list br.
45/1961, br. 12/1965 i br 37/1973.
4. T. Cvitas, N. Kallay, Fizicke velicine i jedinice meaunarodnog
sustava, H. Kemijsko drustvo, Zagreb 1975.
5. N. L. Glinka, Zadaci i vjezbe iz opste hemije, Naucna knjiga,
Beograd 1971.
6. M. Sikirica, Stehiometrija, Skolska knjiga, Zagreb 1989.
7. S. Lamie, S. Radosavljevic, Racunanje u hemiji, Univerzitet u
Novom Sadu, Novi Sad 1990.
8. D. Schaum, Theory and Problems of College Chemistry, Schaum's
outline series McGraw-Hill Book Company, New York 1971.
9. H. R. Leroy, Problem Book for General Chemistry, McGraw Hill,
New York 1951.
10. D. Schuam, 0. Ch. Beckmann, L. J. Rosenberg, Theory and Problems
of College Chemistry, 4th. ed. Schaum, New York 1965.
11. V. H. Anderson, Chemical Calculations, 6th. ed. McGraw-Hill, New
York 1955.
12. S. W. Benson, Chemical Calculations, 3rd. ed. J. Wiley, New York
1971.
13. P. H. Grogins, tehnoloski procesi u organskoj sintezi, Graaevinska
knjiga, Beograd 1967.
14. I. Lovrecek, Kemijsko racunanje, Tehnicka knjiga, Zagreb 1968.
15. Z. Dugi, I. Lovrecek, Osnove kemijskog racunanja, Skolska knjiga,
Zagreb 1973.
16. A. Adamson, Understanding Physical Chemistry, W. A.
BENJAMIN INC., New York 1969.
17. S. Arsenijevic, M. Celap, P. Radivojsa, Zbirka zadataka s ogledima iz
hemije, Univerzitet Beograd, Beograd 1977.
,.
X
18. rv, :nscak, Mjerenje i racunanje u tehnlci i znanosti, Tehnicka
knjiga, Zagreb 1971.
19. Z. E. Golbralh, Zbornik zadac I upraznenii po himil, Visaja skola,
Moskva 1965.
20. 0. Vitorovic\, M. Dragojevic\ i ostarr, Praktikum za kvantitatlvnu
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
hemijsku analizu, Tehnolosko .. metalurski fakultet Beograd,
Beograd 1983.
I. P. Mukhlyonov, Calculations of Chemical Tehnological Procesess,
MIR Publishers, Moscow 1979.
L.J. Bogunovic, 0. Leko, M. Popovic I ostali, Zbirka resenih zadataka iz
opste hemije, Univerzitet u Beogradu, Tehnolosko-metalurskl fakultet
Beograd, Beograd 1982.
S. Neslc, R. Bulajic i ostali, Praktikum opste hemije sa kvalitativnom
analizom, IRO "Graaevinska knjiga", Beograd 1983.
T. Ast, M. Dragojevic, LJ. Folic i ostali, Kvalitativna hemijska analiza,
Tehnolosko-metalurski fakultet Beograd, Beograd 1976.
I. P. Alimarln IN. N. Usakova, Tablica iz analiticke hemije, Naucna
knjiga, Beograd 1970.
N. Cegar, J. Penavin, N. Latifagic, B. Skundric, Zbirka zadataka iz
fizlcke hemlje, Svjetlost, Sarajevo 1991.
V. Vujcic, D. Ovcin i ostali, Zbirka zadataka iz fizicke hemije,
Tehnolosko-metalurski fakultet Beograd, Beograd 1968.
N. Radosevic, Prirucnik za hemicare i tehnologe, Tehnicka knjiga,
Beograd 1968.
P. Trplnac, V. Pavlovic i ostali, Hemijskl praktikum za studente
medicine i stomatologije, Naucna knjiga, Beograd i 987.
Her'nijsko-tehnoloski prirucnik 1, Hemijski I fizicki podacll velicine, Rad,
Beograd 198'7.
Industrial Water Conditioning, Ninth Edition of the Betz Handbook,
Trevose 1991.
32. S. S. Zumdahl, Chemistry, Houghton Mifflin Company, New York1997.