Budownictwo i Architektura 11 (2012) 35-54

Forma otwarta w twrczoci rnych architektw

Marcin Semeniuk
Katedra Architektury Urbanistyki i Planowania Przestrzennego,
Wydzia Budownictwa i Architektury, Politechnika Lubelska, email: m.semeniuk90@gmail.com
Streszczenie: Artyku przedstawia ide Formy Otwartej w architekturze,
poprzez prezentacj przykadw, w ktrych wspomniana koncepcja znalaza zasto-
sowanie. Forma Otwarta jest rewolucyjn teori odwoujc si do zagadnie
spoecznych i flozofcznych. Zakada m.in. uczestnictwo przyszych uytkownikw
w procesie tworzenia wsplnej przestrzeni.
Sowa kluczowe: Forma Otwarta, Oskar Hansen, Architektura Zmienna;
1. Czym jest Forma Otwarta?
W myl teorii Formy Otwartej, artysta przez artefakt artystyczny, nie tworzy
zamknitego obiektu, lecz buduje moliwo kontekstu i interpretacji.
Dzieo o formie otwartej jest zawsze gotowe, aby znale si w nowych okolicz-
nociach, w nowym czasie, w nowej relacji ze zmienn rzeczywistoci. Od odbiorcy,
ktry jest jednoczenie widzem i aktorem biorcym czynny udzia, da indywidualnej
interpretacji i obliguje go do budowania kontekstu. Dziki temu dzieo zawsze yje, nie
traci aktualnoci i tym samym nie marnotrawi rodkw. Artysta postuluje bezklaso-
wo egalitaryzm, bezhierarchiczno, demokracj, niedogmatyczno, decentralizacj,
asymetri. [5]
Gwn ide Formy Otwartej, czyli sztuki-procesu, jest angaowanie widza,
bdcego jednoczenie jej uytkownikiem.
Warto wspomnie, e koncepcja oddziaywaa na wielu twrcw spoza krgw
architektury.
2. Oskar Hansen, sformuowanie zaoe, teoria midzy
form otwart a zamknit
() Estetyka Oskara Hansena i Formy Otwartej () jest metod pracy, przy
pomocy ktrej moe si rozwija praktyczne spojrzenie na z ludzkiego punktu widze-
nia suszn architektur. Jest ono szczeglnie wane wanie dzi, gdy wznosi si
wicej budowli i zabudowuje si wiksze ni przedtem przestrzenie. Niebezpiecze-
stwo zniwelowania, ktre ze wzgldu na wpyw formy na czowieka pociga za sob
zniwelowanie psychiki, jest w chwili obecnej bardzo due. Estetyk Hansena rozumiem
przede wszystkim jako drog w walce z tym zniwelowaniem.
1
Hansen[2]
1. Cytat z artykuu E. Krusfopf, Den ppna formens estetik (Estetyka Formy Otwartej), Hufvud-
stadsbladet [Helsinki] 1961 nr 304 (10 X), tum. M. Pgowska, mpis w Archiwum Autora;
za Oskar Hansen Zobaczy wiat [2].
Marcin Semeniuk 36
Na ostatnim zjedzie CIAM w Otterlo w 1959 roku, po raz pierwszy przed-
stawiono zaoenia Formy Otwartej. Autorem koncepcji by polski architekt Oskar
Hansen, ktry wygosi przemwienie na ten temat. FO wywoaa sensacj ze
wzgldu na to, e bya przeciwna obowizujcym dogmatom architektury moderni-
zmu, przestrzeganych przez wielkich mistrzw: Le Corbusiera i Ludwika Miesa Van
Der Rohe. Zakadaa podporzdkowanie architektury indywidualnym potrzebom
uytkownikw. Trzeciak [3]. Nowa teoria wnosia inne spojrzenie w rozumieniu
relacji artysta-odbiorca i dzieo-otoczenie. Odbiorca stawa si czynnikiem spraw-
czym sztuki zdarze, dziejcej si w obrbie struktur stworzonych przez artyst.
Artysta za, jest raz projektantem i wytwrc owych struktur dla aktywnoci uyt-
kownika - odbiorcy , to znowu inicjatorem (a wic faktycznym twrc) procesw
artystycznych, rwnie o wymiarze spoecznym. Sitkowska[12].
Forma Otwarta to kompozycje zmienne - to procesy ycia eksponowane przez
ta pisa Hansen. I dalej Sztuka w konwencji Formy Otwartej polega na kszta-
towaniu przestrzeni poznawczej, rozumianej jako TO eksponujcej zmieniajce si
zdarzenia w yciu przyrody i czowieka. Chodzi tutaj o harmonijne zintegrowanie form
ycia biologicznego na Ziemi z przestrzeni dziaalnoci czowieka. Sztuka w konwencji
Formy Otwartej szanujc indywidualno odbiorcy stwarza mu waciwy klimat prze-
strzenny do przemyle, a tym samym przeciwstawia si sztuce dominujcego przed-
miotu w przestrzeni - kultowi dogmatycznego dyktatu.
2
Gorzdek [13]. Tym samym
artysta otwiera si na inno i wszechstronno kadego czowieka, jednocze-
nie odrzucajc nadrzdno wszelkiego rodzaju specjalistw. To co powstawao
w ramach idei FO miao sta si czytelne i komunikatywne, a cao cho zoona
z indywidualnego podejcia kadego uytkownika, pozbawiona chaosu i przypad-
kowoci, sprzecznych z prawami natury.
Oskar Hansen nazywa Form Otwart flozof, postaw ksztatujc podej-
cie do rzeczywistoci. Jego idea Formy Otwartej, podejmowanej socjologicznie jako
struktura przestrzeni ksztatowana przez rne dziaalnoci czowieka, nawizywaa
do teorii rzeby i architektury Katarzyny Kobro i Wadysawa Strzemiskiego. W archi-
tekturze Hansen zawsze podkrela to, co w niej humanistyczne, a nie techniczne.
3

Gorzdek [13].
Oskar Hansen scharakteryzowa dziaanie teorii FO w trzech skalach:
FO w Makroskali Przykadem mog tu by pasmowe ukady osadnicze.
() Stref obsugiwan, w odrnieniu od miasta centrycznego, stanowi
pasmowa zabudowa mieszkaniowa, natomiast stref obsugujc pasmo usug.
Optymalny przebieg pasm w terenie oraz intensywno koncentracji liniowej
wynikaj z priorytetu wektorw ekologicznych. Liniowo oraz ssiedztwo
terenw otwartych zabezpiecza ukadom naturalny rozwj, przeksztacalno
(). Rwnolego pasma obsugiwanego do pasma obsugujcego i naturalna
sprawno komunikacji liniowej, zabezpieczaj uytkownikom egalitarny
dostp do szerokiego wachlarza usug, do rozlegych terenw przyrody. Tym
samym pasmowy ukad osadniczy zawiera moliwoci oddziaywania form
organizacji przestrzeni, zgodnie z ideaami modelu poznawczego.()
2. Cytat z artykuu Ewy Gorzdek Oskar Nikolai Hansen, www.culture.pl maj 2006 [13]; za
Oskar Hansen Zobaczy wiat [2].
3. Cytat z artykuu Ewy Gorzdek Oskar Nikolai Hansen, www.culture.pl maj 2006 [13].
Forma otwarta w twrczoci rnych architektw 37
FO w Mezoskali () (Siatka supw konstrukcyjnie otwarta rozwojowa,
a przestawne ciany ekrany formuj przeksztacalny ukad przestrzenny.) Orga-
nizacja otoczenia oparta o wolny plan i wolny przekrj, czytelna z zewntrz i od
wewntrz jest wizualnym komunikatem o moliwoci rozwojowym struktury,
ktr steruj wolni ludzie w oparciu o wiadomy wybr i tworz w ten sposb
ywy, autentyczny, poznawczy obraz przestrzennych, rodowiskowych archi-
tektur maych ojczyzn.
FO w Mikroskali Zasadniczym elementem jest >to< eksponujce zdarzenia.
Zadaniem ta jest uczytelnienie zdarze. Tym tem moe by zarwno, niebo,
zbocze gry, skaa, ciana lasu, krzew, jak i sztuczny ekran, rama, kompozycja
plastyczna, moe nim by pie drzewa i wszystko to co potraf wyeksponowa,
uczytelni, wreszcie zainteresowa yciem natury i czowieka.
4
Hansen[2]
Jak wikszo twrcw, tak i Oskar Hansen zestawi wasn teori Formy
Otwartej (FO) z jej przeciwiestwem: Forma Zamknit (FZ). Rozwijana w cigu
pidziesiciu lat jego dziaalnoci koncepcja, doczekaa si porwna zaczerpni-
tych z flozofi Ericha Fromma: FO do matriarchatu i FZ do patriarchatu. Std koncep-
cja Hansena nie jest wycznie ide urbanistyczn stanowi bowiem cz szerszej
wizji kultury. Patriarchat jest tu utosamiany z przyczyn spoecznego, politycznego
i wizualnego za, identyfkowany z posuszestwem wobec autorytetu oraz hierar-
chicznym i zamknitym porzdkiem spoecznym. Matriarchat natomiast ma by
rwnoci wszystkich wobec Matki Ziemi, ideaem wsppartnerstwa, a take
z zasad mioci, jednoci i pokoju.
Rys. 1. Przykadowe schematy form organizacji przestrzeni w rnych skalach. Hansen Zobaczy
wiat [2].
Fig. 1. The examples of organization forms schemes in different scales.
4. Cytaty z ksiki Oskara Hansena Zobaczy wiat [2].
Marcin Semeniuk 38
Forma Zamknita jest defniowana przez autora sztuk przemocy, wic jej
struktury charakteryzuje dominacja i niezmienno ukadw dogmatycznych gw-
nie centrycznych. Jako przykady Hansen podaje wityni gotyck (FZ w mezoskali),
budzc podziw umiejtnoci przeraania oraz pomnik na cokole (FZ w mikroskali)
w formie przedmiotowej, ilustracyjnej, bdcy nosicielem idei politycznej, spoecznej,
religijnej, plastycznej. Z kolei Formy Otwarte cechuje relatywizm, przeksztacalno
oraz wsppartnerstwo demokratycznych i egalitarnych struktur zdecentralizowa-
nych. Ich zasadniczym elementem jest wspomniane wczeniej to eksponujce
zdarzenia i pozwalajce lepiej przyjrze si sobie.
Forma Otwarta zwraca uwag na swoj bezkolizyjno, ktrej celem jest
wytworzenie stanu specyfcznej rwnowagi midzy strefami FZ i FO. Hansen postu-
lowa by: nie burzy starego, ale prbowa humanizowa istniejce przestrzenie
z uwzgldnieniem harmonijnego przejcia z ukadu istniejcego do ukadu nowego.
5

Hansen [2], Pawilon Stabilnej Formy[6,11].
3. Oskar Hansen, Svein Hatly (wspautor opracowa)
Linearny System Cigy, FO w Makroskali
Linearny System Cigy (LSC) by wielkim programem teoretycznym, kszta-
towanym od pocztku lat 60. Zakada przeniesienie teorii Formy Otwartej w skal
urbanistyczn skadajcej si z architektury otwartej, poddawanej zmianom i nie
traccej przy tym aktualnoci oraz nie marnotrawicej rodkw. Mcik [8]. Zaoe-
nie obejmowao cay kraj (przyp. Marcin Semeniuk) () (ale, zgodnie z teori Formy
Otwartej, moliwe byo rozszerzenie rwnie poza jego granice). Bya to teoria dosko-
nale wpisujca si w panoram modernizmu architektura uzyskiwaa gigantyczny,
nadludzki wymiar i miaa tworzy nowy wiat i nowego czowieka.
6
Mcik [8].
W publikacji Ku Formie Otwartej autor koncepcji, Oskar Hansen przedsta-
wi jej 7 punktw i zestawi na zasadzie przeciwiestw ze stanem obecnym
miastami centralnymi:
W miejsce realizacji woli posiadania realizacja woli poznawania, a co za
tym idzie w miejsce dogmatu przestrzennego (np. ukadw centralnych)
dyskurs
W miejsce dominowania wsppartnerstwo, a co za tym idzie w miejsce
zarozumiaej sztuki samej dla siebie sztuka jako usugowe to zdarze.
W miejsce niezmiennoci przeksztacalno i rozwojowo, w miejsce
wartoci przedmiotu warto ycia na Ziemi.
W miejsce mody i maski autentyczno i wiadomy wybr, obok kolek-
cji form struktura
W miejsce skaenia rodowiska wizualnego komfort wizualny
W miejsce niebezpieczestwa zniszcze wojennych ich ograniczenie.
Hansen [1].
5. Na podstawie Oskar Hansen Zobaczy wiat [2]; Na podstawie artykuu grupy Pawilon
Staej Formy (Cezary Klimaszewski, Tomasz Kozak, Tomasz Malec) Forma Otwarta jako
passe-partout patriarchatu?, Obieg 16 lipca 2007 [6]; i postu na blogu grupy Pawilon Staej
Formy idznawojne.blogspot.pl, 23 padziernika 2007 [11].
6. Cytat z artykuu Huberta Mcika Paradoks Formy Otwartej, Kultura Enter, lipiec 2008 [8].
Forma otwarta w twrczoci rnych architektw 39
Dodatkowo Hansen defniuje teori nastpujco: Linearny System Cigy jest
metod sterowania procesami zachodzcymi w ukadach przestrzennych zagospodaro-
wania kraju w warunkach gospodarki uspoecznionej z uwzgldnieniem harmonijnego
przejcia z ukadu istniejcego do ukadu nowego w oparciu o elastyczn, proporcjonaln
wspzaleno biegncych obok stref obsugujcych i obsugiwanych.
7
Hansen [1]
Ukad skada si z trzech rwnolegych pasm spitych bezkolizyjn komunika-
cj poprzeczn:
Podstawowego, czyli mieszkaniowo usugowego z nieuciliwym przemy-
sem;
Rolniczo lenym wraz z historycznymi ukadami osadniczymi i przemy-
sem wydobywczym; cao pasma jest tem pasma podstawowego;
Przemysu uciliwego, rozmieszczonego na krawdzi pasma lasw i upraw
8
.
Hansen [1].
Rys. 2. Schemat przedstawiajcy komunikacj wg koncepcji LSC. Hansen Ku Formie Otwartej[1].
Fig. 2. Communication scheme by the LSC conception.
7. Cytat z pracy Oskara Hansena, Prognoza rozwoju ukadu osadniczego Polski w oparciu o Line-
arny System Cigy, Warszawa 1972. [w:] Stanisaw Heman, Piotr Eberhardt, Prognozy
przemian osadnictwa miejskiego Polski, Biuletyn, 1973, zeszyt 78, PAN, Komitet Prze-
strzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 1973, s. 57-58 z ksiki, w Oskar Hansen
Ku Formie Otwartej [1].
8. Na podstawie pracy Oskara Hansena, Prognoza rozwoju ukadu osadniczego Polski w opar-
ciu o Linearny System Cigy, Warszawa 1972. [w:] Stanisaw Heman, Piotr Eberhardt,
Prognozy przemian osadnictwa miejskiego Polski, Biuletyn, 1973, zeszyt 78, PAN, Komi-
tet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 1973, s. 57-58 z ksiki, w Oskar
Hansen Ku Formie Otwartej [1].
Marcin Semeniuk 40
Hansen opar swoj koncepcj o egalitaryzm spoeczny: rwny dostp do tere-
nw zielonych, ale przede wszystkim rwny dostp do stref obsugujcych (cigw
usugowo handlowych, przemysowych, kulturalnych, owiatowych, a wic miejsc
pracy oraz miejsc zaspakajania potrzeb materialnych i kulturalnych) wyraajcy
si w postulowanej 30 minutowym, nieprzekraczalnym czasie dotarcia do pracy
w cigu poprzecznym. Szybka, rozwinita komunikacja wzdu pasm nie narzu-
caaby miejsca wyboru pracy, ani zamieszkania, a pozwalaaby uzyska bilans
zerowy
9
. Hansen [1].
Rys. 3. Makieta fragmentu LSC. Hansen Ku Formie Otwartej[1].
Fig. 3. Model of a fragment of the LSC conception.
Przewidywano trzy etapy realizacji odcinkw pasm LSC. Etap pierwszy okre-
lony przez Hansena jako obiektywny, realizowany przez pastwo, polega mia na
budowie stanu surowego uzbrojeniu terenu w regay na mieszkania. Etap drugi
okrelony jako konkretne zamwienia spoeczne realizowany w skali okrelonej
grupy spoecznej, np. spdzielni mieszkaniowej mia polega gwnie na przekazaniu
konkretnemu odbiorcy miejsca na mieszkanie. I wreszcie etap trzeci subiektywny
realizowany w skali pojedynczego mieszkaca, mia polega na realizacji wasnego
mieszkania albo w spdzielni, albo inn drog, np. samodzielnie.
10
Mcik [8]
Forma LSC () miaa za zadanie (przyp. Marcin Semeniuk) czytelnie prze-
kazywa odbiorcy jego wspzaleno ze zbiorowoci i zaleno zbiorowoci od
jednostki, czyteln zaleno stref obsugujcych od stref obsugiwanych poszczegl-
nych pasm i cigw, a co najwaniejsze, przekaza odbiorcy sens merytoryczny metody
LSC: wraenie wiadomego ksztatowania formy otoczenia i moliwoci przeksztace
w miar rozwoju spoeczestwa. Hansen [1]
Ukad pasm LSC mia powiza ze sob gry, doliny i morza, std w warun-
kach Polski przebieg ustalony zosta w kierunkach pnoc poudnie. Cztery
pasma wielofunkcyjnej struktury, ktre miay nawizywa do biegu gwnych rzek,
zostay oddzielone od siebie stukilometrow przestrzeni upraw rolnych, lasw,
kopalin oraz historycznych ukadw osadniczych. Wedug zaoe pasma miay
z czasem zastpi istniejcy, nieegalitarny jak uwaa Hansen schemat podziau
na wie i miasto, a szczeglnie ukad miast centrycznych, o nadmiernie zagszczo-
nym centrum. Std pasma zostay tak zaprojektowane, aby przebiegay w bliskiej
odlegoci wikszych miast. W ostatecznym ksztacie po dawnych miastach miay
9. Ibidem.
10. Cytat z artykuu Huberta Mcika Paradoks Formy Otwartej, Kultura Enter, lipiec 2008
[8].
Forma otwarta w twrczoci rnych architektw 41
pozosta jedynie najcenniejsze zabytki, ulokowane w pasmach zieleni, dziki odpo-
wiedniemu poprowadzeniu cigw.
11
Hansen [1].
Rys. 4. Ideogram zastosowania metody wstpnego wyznaczania przebiegu pasm LSC. Hansen Ku
Formie Otwartej [1].
Fig. 4. Ideogram of the metod determining initial course of the LSC ranges.
Oskar Hansen wraz ze wsppracownikami opracowali plany kilku odcinkw
LSC:
Pasmo Mazowieckie (1968), wspautor: Svein Hatly;
Pasmo Zachodnie, fragment I (1972), wspautor: Svein Hatly;
Pasmo Wschodnie rozwj Przemyla (1974), wspautorzy: Zofa Hansen,
Svein Hatly;
Pasmo Zachodnie, fragment II (1976), wspautorzy: Edward Bartman,
Henryk Grka; Hansen [1].
W oparciu o LSC Hansen przeprowadzi studia humanizacji:
Studium humanizacji miasta Lubina (1976), wspautorzy: Edward Bartman,
Mieczysaw Czernicki, Henryk Grka, Piotr Piwowarczyk, Tamas Banovic;
Studium humanizacji miasta i fabryki w Chocianowie (1977), Edward, Bart-
man, Piotr Damicki, Henryk Grka, Ewa Kun, Hanna Szmalenberg;
Studium humanizacji Zakadw Naprawczych Taboru Kolejowego w Prusz-
kowie (1979), wspautorzy: Edward Bartman, Henryk Grka, Zofa Hansen,
Hanna Szmalenberg, Elbieta Myjak, Irena Baszkowska, Barbara Cybulska;
Studium humanizacji i rozwoju Montrealu (pocztek lat 80.), wspautor:
Henryk Grka. Hansen [1].
11. Na podstawie publikacji Oskara Hansena, Prognoza rozwoju ukadu osadniczego Polski
w oparciu o Linearny System Cigy, Warszawa 1972. [w:] Stanisaw Heman, Piotr Eberhardt,
Prognozy przemian osadnictwa miejskiego Polski. Biuletyn, 1973, zeszyt 78, PAN, Komitet
Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 1973, s. 58; Oskar Hansen [1].
Marcin Semeniuk 42
Niektre zaoenia LSC Oskar Hansen zrealizowa projektujc osiedla im.
Juliusza Sowackiego w Lublinie i Przyczek Grochowski w Warszawie.
Jak kada utopia (bowiem ze wzgldu na ogromn skal przeksztace, jakie
musiayby zaj ze stanu obecnego do momentu urzeczywistnienia teorii Hansena,
LSC faktycznie jest koncepcj utopijn) posiada w sobie sprzecznoci. Niedosko-
nao LSC wzgldem FO wyraaa si w znacznym ograniczeniu wyboru miejsca
osiedlenia si. Mieszkanie mogo by przecie tylko w wytyczonym pamie. Osiedle-
nie si poza nim zbyt bardzo wyrnioby uytkownika i zburzyoby postulowany
przez Hansena egalitaryzm i bezhierarchiczno. W rezultacie system LSC porw-
nywalnie ograniczaby wolno czowieka jak obecny centralny, tradycyjny ukad
przestrzenny ograniczany planami zagospodarowania, granicami prawa wasnoci,
siatk transportu.
12
Mcik [8].
Podsumowujc, bezklasowy, oglnodostpny, bezhierarchiczny system LSC,
spenia zaoenia FO. Przestrze w ukadzie LSC miaa ksztatowa czowieka
w duchu egalitaryzmu i demokratyzmu, a zarazem dawa mu moliwo rozwoju
i wpywu na otoczenie. Jednake gwn ide LSC byo stworzenie domu wspl-
nego dla ludzi miast i wsi, ktry to dom mia czy w sobie pozytywne cechy
ycia w miecie (udogodnienia cywilizacji) i ycia na wsi (umoliwienie bliskiego
kontaktu z przyrod). Mcik [8]
4. Oskar i Zofa Hansenowie - Osiedle im. Juliusza
Sowackiego w Lublinie (1963 1967), FO w mezoskali
Osiedle im. Juliusza Sowackiego w Lublinie zostao zaprojektowane w latach
1960 1963. Realizacja trwaa 4 lata do 1967 roku. W projekcie Oskar Hansen
stara si czciowo zrealizowa zaoenia Linearnego Systemu Cigego. Powstae
osiedle jest przykadem Formy Otwartej w mezoskali. Hansen [1].
Rys. 5. Makieta osiedla im. Juliusza Sowackiego, fot. z ksiki Lublin 1959.
Fig. 5. Model of Slowacki Housing Estate.
12. Na podstawie artykuu Huberta Mcika Paradoks Formy Otwartej, www.kulturaenter.pl
lipiec 2008 [8].
Forma otwarta w twrczoci rnych architektw 43
Osiedle im. Juliusza Sowackiego w Lublinie zostao podzielone na czytelne,
nieprzecinajce si strefy penice okrelone funkcje. Strefa poudniowa (obsugi-
wana), w ktrej skad wchodz 5-cio kondygnacyjne budynki biegnce pko-
licie, 11-sto kondygnacyjne, grupy krtkich 5-cio kondygnacyjnych obiektw,
oraz osiedlowy ogrd zaspokojenie potrzeb wypoczynku i rekreacji. Strefa ta jest
obsugiwana przez dwie strefy obsugujce z dopuszczon komunikacj koow,
do ktrych mona zaliczy garae, dojazdy i obszary gospodarcze. Dodatkowo znaj-
duj si tam: targowisko wraz z pawilonami, budynek przedszkola, budynek usu-
gowo handlowy, budynek administracji osiedla, dom kultury (obecnie na jego
miejscu znajduje si koci). Czytelno przestrzeni wyraa si rwnie w kontra-
stowej relacji form, ksztatu. Budynki strefy obsugujcej maj dachy hiperboliczno
- paraboidalne (zrealizowane tylko na budynku przedszkola i budynku usugowo
handlowym). w struktury miay by w zaoeniu tem do wyeksponowania grup
dzieci, jak i indywidualnych postaci (przedszkole) oraz sprzyja tworzeniu sytuacji
wyrnionych np. rnego rodzaju ekspozycji. Hansen [1]. Innym miejscem posia-
dajcym to by amfteatr (Teatr Formy Otwartej) zlokalizowany na skraju osiedla.
Ekranowa organizacja architektury oraz forma amfteatru skadajca si z podestw
tworzyy ekspozycyjne to dla dowolnych inicjatyw kulturalnych. Hansen [1]. Wpisu-
jc si w teori Hansena w obiekt mia wspiera rozwj uytkownikw. Obiekt nie
speni swojej roli, a uytkownicy nie przeksztacili go do swoich potrzeb.
Rys. 6. Budynek przedszkola, 2009, fot. Zyclunt, forum skyscrapercity.com
Fig. 6. Kindergarten.
Rys. 7. Pawilon usugowo handlowy, 2009, fot. Marcin Semeniuk
Fig. 7. Sales and service pavilion.
Marcin Semeniuk 44
Rys. 8. Osiedle im. Juliusza Sowackiego w Lublinie 2008 Fot. Marcin Semeniuk
Fig. 8. The Slowacki housing Estate.
Obie strefy wci funkcjonuj, mimo zmian: powstanie kocioa w miejscu
pawilonw domu kultury i nadbudowy jednego z pawilonw targowiska. Zmiany
te wpisuj si w koncepcj FO, poniewa wynikaj z potrzeb uytkownikw. Dowo-
dzi to take, i osiedle z biegiem czasu nie uzyskao formy skoczonej (FZ).
Kolejnym wanym elementem lubelskiego osiedla zgodnym z teori FO jest
elastyczny ukad mieszka, osignity dziki zaprojektowaniu cian nonych
wzdu budynku. Pozwala on na przeformowanie i czenie mieszka. Rodzina
si powiksza, moda przemija. Budynek musi by struktur zdoln do transformacji.
() w zalenoci od lokalnych warunkw ekonomicznych istnieje moliwo rozrostu
13
mwi Oskar Hansen. Przyszli mieszkacy mieli te moliwo przedstawienia
swoich pomysw w specjalnych ankietach. Hansen [1].
Aby nada kademu mieszkaniu niepowtarzalny wygld zewntrzny, Hanse-
nowie wprowadzili nieregularny ukad balkonw o dwch rnych dugociach.
Dodatkowo przewity zostay ozdobione przez polichromie uczytelniaj relacj
jednego mieszkaca, uytkownika do formy scalonej.
14
5. Architektura zmienna
Architektura zmienna zakada dostosowywanie si obiektw do zmieniajcych
si funkcji i potrzeb; jest syntez midzy elementami spoecznymi i indywidual-
nymi. Trzeciak[3]. Std AZ wpisuje si w teori FO.
Studia nad architektur zmienn byy podejmowane przez grup GEAM
(Groupe dEtude dArchitecture Mobile). Trzeciak [3].
Yona Friedman Ville Spatiale (Pary Przestrzenny) (1962)
Yona Friedman by czonkiem GEAM. Stworzy utopijn wizj miasta zawie-
szonego nad ziemi na szkielecie prefabrykowanym, podobnym do siatek prze-
strzennych. Cao konstrukcji opieraaby si na rzadkich pionowych supach,
mieszczcych jednoczenie system komunikacji pionowej i instalacje. Powstaaby
13. Cytat z ksiki Oskara Hansena Ku Formie Otwartej [1].
14. Polichromie powstay w 1975 roku, podczas Lubelskich Spotka Plastykw.
Forma otwarta w twrczoci rnych architektw 45
nowa, sztuczna paszczyzna pozwalajca na swobodne ksztatowanie nowej, skada-
jcej si z wymiennych elementw przestrzeni zdolnej (w caoci, bd w czci) do
przystosowywania wedug aktualnych potrzeb. Friedman zakada, e uytkownicy
miasta bd sami ksztatowa swoje mieszkania dostosowujc je do siebie. Trzeciak
[3]. Oprcz tego uwaa, e partycypacja oraz bdy wynikajce z niekontrolowanych
interakcji decyduj () o powstaniu ywej tkanki miejskiej. Wasilkowska [14]
Rys. 9. / Fig. 9. Yona Friedman, La ville spatiale, 1960, Collage. r. www.megastructure-reloaded.org.
Rys. 10. / Fig. 10. Yona Friedman rdo: www.strawdogs.wordpress.com.
Rys. 11. / Fig. 11. Yona Friedman, rdo: www.dprbcn.wordpress.com.
Marcin Semeniuk 46
Oskar Hansen, Svein Hatly, Barbara Cybulska, Lars Fasting
Niezrealizowany projekt muzeum sztuki nowoczesnej w Skopje (1966)
Muzeum miao skada si z przeksztacalnej przestrzeni muzealnej, ktr
daoby si cakowicie zoy, a potem rozoy na rne sposoby. Szecioktne
elementy miayby by podnoszone przez hydrauliczne obrotowe teleskopy.
15
Rycz-
kowska [9]. Hansen [1]. U podstaw tego pomysu leao zaoenie o nieprzewidy-
walnym kierunku rozwoju sztuki, std muzeum miao oferowa moliwie otwart
formu wspistnienia twrczoci i zmieniajcej si przestrzeni. Hansen wymyli
wic innowacyjny budynek, bdcy modularn, rozrastajc si, elektronicznie stero-
wan struktur galerio-instrumentem. Forma muzeum miaa nie tylko ekspono-
wa sztuk, ale take omiela j i prowokowa jej narodziny. Ryczkowska [9].
Ide architektury zmiennej podejmowano rwnie w projektach: rozbudowy
gmachu Zachty w Warszawie, 1964 (Oskar Hansen, Lech Tomaszewski, Stanisaw
Zamecznik), Biblioteki Narodowej (K. Fijakowski z zespoem), miasteczka uniwer-
syteckiego w Dublinie (A. Wejchert, J. Szpakowicz, Z. Pawowski, T. Krupiski).
Trzeciak [3].
Rys. 12. Makieta projektu przebudowy Galerii Zachta, rdo: www.imageshack.us.
Fig. 12. Model of reconstructing Zacheta art gallery.
6. Cezary Klimaszewski, Tomasz Kozak, Tomasz Malec
(grupa Pawilon Staej Formy) Dobra rada projekt (2005)
Grupa Pawilon Staej Formy zaproponowaa projekt osiedlowej kaplicy zgod-
nej z hansenowsk teori Formy Otwartej jako alternatywa dla zbudowanego post-
modernistycznego kocioa z neogotyck wie, ktry stan na miejscu pawilo-
nw domu kultury na osiedlu im. Juliusza Sowackiego w Lublinie. Obiekt sakralny
grupy PSF miaby dwie kondygnacje i wykonany byby na planie nieistniejcego
Modzieowego Domu Kultury. Powielona brya dawnych pawilonw, ktra jest
zarazem odwrceniem dwch moduw przeksztaconego obiektu, ma istotne
15. Cytat z artykuu Marty Ryczkowskiej Po spirali zdarze wok sympozjum WFO Oskara
Hansena - Lublin 24-25 padziernika 2008, numer.art.pl, 15 grudnia 2008 [9], za Oskar
Hansen Ku Formie Otwartej [1].
Forma otwarta w twrczoci rnych architektw 47
odniesienie grafczne (matryca-odbitka, negatyw-pozytyw). Ukad pawilonw
znalazby si pod ziemi, natomiast wyeksponowanoby struktur piwnic. [10]
Rys. 13. Koci, o bryle Formy Zamknitej w przestrzeni Formy Otwartej. Koci parafalny pw.
B. Franciszka Frastiego. Fot. Marcin Semeniuk, 2009.
Fig. 13. Church of the Close Form in The Open Form space.
Rys. 14. Pawilony domu kultury, ok.1985r., rdo: www.obieg.pl [6].
Fig. 14. A cultural centre pavilion.
Rys. 15. Makieta projektu kaplicy zgodnej z teori FO autorstwa grupy PSF, fot. Marcin Semeniuk.
Fig. 15. Model of chapel compatible with the Open Form idea, created by PSF group.
Marcin Semeniuk 48
Autorzy dyli do zintegrowania przestrzeni sakralnej (FZ) ze wieck prze-
strzeni osiedla (FO). W rezultacie powsta projekt budynku kocioa, ktry tak jak
istniejce na osiedlu budynki przedszkola, pawilonw targowych mgby swobod-
nie zmienia swoj funkcj, by rozbudowywany lub zmniejszany, wedug aktu-
alnych potrzeb uytkownikw. Swoj elastycznoci byby zgodny z teori Formy
Otwartej. Ponadto bry nie wyrniaby si zbytnio w przestrzeni osiedla opartej
o egalitaryzm i bezhierarchiczno. Nie dominowaby. Miaby za to moliwo sta
si kolejnym tem do eksponowania ludzi i zdarze. [10]
Rys. 16. Model podziemnego kocioa zbudowanego na planie Miejskiego Domu Kultury na osiedlu
mieszkaniowym im. J. Sowackiego w Lublinie, autor: Cezary Klimaszewski, Pawilon Stabil-
nej Formy, 2008; rdo: www.idznawojne.blogspot.com [11].
Fig. 16. Model of underground church in the plan of cultural centre building on the Sowacki
housing estate.
7. Obiekty i przedsiwzicia realizacyjne projektowane
z udziaem przyszych uytkownikw
Wan czci teorii Formy Otwartej jest indywidualizacja mieszka przez
wspprac uytkownikw z projektantem i tworzenie przestrzeni przyjaznej czo-
wiekowi. Tak moliwo chcia zaoferowa Oskar Hansen przyszym mieszkacom
osiedla im. Juliusza Sowackiego w Lublinie oraz osiedla WSM Rakowiec w Warsza-
wie we wspomnianych wczeniej ankietach. Z idei konsultacji spoecznych korzy-
stali rwnie inni architekci.
Ralph Erskine - osiedle Byker Wall (1969-1981) w Newcastle
Na pierwszym miejscu uwzgldniono indywidualizm, pniej praktycyzm,
ale take naturalno i kontekst. Przyszli uytkownicy mieszka (dotychczas
mieszkajcy w szeregowcach o niskim standardzie wanie na obszarach osiedla
Byker Wall) mogli sobie wybra lokalizacj, ssiadw i plan mieszkania. Archi-
tekt pozwoli sobie take przy projektowaniu otoczenia blokw i ukadu osiedla
na krytyczne uwagi. Pozostawiono budynki, ktre miay nadal spenia swoj funk-
cj, takie jak koci i sal gimnastyczn. Niektre elementy zburzonych domostw
zostay uyte do dekoracji elewacji (nie zostay zmarnowane, jak zakada FO) wedug
upodoba mieszkacw. Dodatkowo indywidualizacj mieszkania odkrelaj niere-
gularny ukad balkonw oraz mozaiki z cegy. W ostatecznym wyniku osiedle Byker
Wall utrzymao pluralistyczny charakter spoecznoci mieszkacw. [15]
Forma otwarta w twrczoci rnych architektw 49
Rys. 17. Tom Collins House na osiedlu Byker Wall, rdo www.wikipedia.org
Fig. 17. Tom Collins House on the Byker Wall estate.
Rys. 18. Osiedle Byker Wall, rdo: www.cleandesign05.co.uk; il.
Fig. 18. Byker Wall estate.
Rys. 19. Osiedle Byker Wall, rdo: www.geograph.org.uk
Fig. 19. The Byker Wall estate
Marcin Semeniuk 50
Lucien Kroll Humanizacja osiedli ZUP Perseigne w Alenon we Francji
i Hellersdorf w Berlinie (studium)
Architektem, ktry podejmowa si humanizacji blokowisk by Lucien Kroll.
Byy to osiedla wielkopytowe z lat 60. m.in. osiedle ZUP Perseigne w Alenon we
Francji i Hellersdorf w Berlinie (studium). Osiedla te stanowiy kompleks ponurych
blokw, dotknitych bdami wykonawstwa. Monotonia zabudowy wywoywaa
problem alienacji mieszkacw. Kroll, po przeprowadzeniu konsultacji spoecz-
nych, przeksztaca otoczenie i wygld zewntrzny blokw, tak aby speniay indy-
widualne zapotrzebowania mieszkacw i stay si bardziej przyjazne. Wprowa-
dzi w obrb osiedla nowe, dwukondygnacyjne budynki mieszkalne (ZUP Perseigne
w Alenon). Zadbano te o elementy maej architektury, owietlono balkony i dachy
budynkw, czono mniejsze mieszkania w due apartamenty oraz zmodyfkowano
monotonn bry budynku, nakadajc na ni nowe, o zindywidualizowanej formie
jednostki mieszkalne, tworzc rodzaj architektury spontanicznej. Dawne bezoso-
bowe, dominujce, przytaczajce bryy i elewacje budynkw przeksztacone zostay
w ywioowy, zdecydowanie osobisty krajobraz miejski.
16
[7]. Tego typu humanizacja
wpisuje si w transformacj z Formy Zamknitej w Form Otwartej.
Rys. 20. Osiedle Hellersdorf w Berlinie (studium), rdo: www.homeusers.brutele.be/kroll/
Fig. 20. Study of the Hellersdorf estate in Berlin.
Rys. 21. Osiedle ZUP Perseigne w Alenon we Francji, rdo: www.place-publique-alencon.blog-
spot.com
Fig. 21. The ZUP Perseigne estate in Alenon
Lucien Kroll Dom studencki w Louvain pod Bruksel
Inn realizacj Luciena Krolla jest dom studencki w Louvain pod Bruksel.
Student po otrzymaniu miejsca pki na stropie w stanie surowym, sam organizuje
sobie pomieszczenie. Hansen [2]. Architektura taka zakada, e kady mieszkaniec
16. Cytat z postu Kontrrewolucja purystw na blogu www.wieloryb.wordpress.com 1
padziernika 2010 [7], za Bijlemermeer Vernieuwing; Information Centre for South-East,
Amsterdam 1997, za: Leszek witek, Jerzy Charytonowicz, Recykling przestrzeni Cz. II,
Recykling 7/2004.
Forma otwarta w twrczoci rnych architektw 51
jest osob rn od ssiada i chce odzwierciedla t rozmaito mwi Kroll. [7].
Elewacja, mimo pozornego chaosu jest uporzdkowana z elementw indywidualnie
skomponowanych przez uytkownikw i sprawia wraenie charakteru otwartego,
moliwoci dowolnego przeksztacania w kadym czasie.
Rys. 22, 23. Dom studencki w Louvain projektu Luciena Krolla, rdo: www.homeusers.brutele.
be/kroll/ .
Fig. 22, 23. Dormitory in Louvain by Lucien Kroll.
Realizacjami, ktre rwnie dotykaj kwestii indywidualnoci mieszkaca
s m.in.: dom mieszkalny przy ul. Neubiberger w Monachium ,1974-1978 (Doris
i Ralf Thut), Trzykondygnacyjny, kolektywny budynek mieszkalny prezenta-
cja w muzeum Luisiana w Danii, 1977 oraz inne studia (Carsten Hoff i Susanne
Ussing), Adaptacja stodoy w dom mieszkalny w Marblehead i w Weston w stanie
Massachusetts, USA (Richard C. Tremagilio). Hansen [2].
8. Czasoprzestrze i Forma Otwarta. Helge Borgen,
Bertram D. Brochmann, Svein Hatly - Szkoy
w Tveiteras i Loddefjord w Norwegii (1971 1973)
W podanych realizacjach twrcy osignli czasoprzestrzenne ta dla indy-
widualnego ksztacenia, uwzgldniajce rne moliwoci ucznia i jednoczenie
pozwalajce na integracj uytkownikw. Umoliwiaj to wielofunkcyjne prze-
strzenie dydaktyczno spoeczne. Szkoy posiadaj czyteln struktur m.in. dziki
informacji wizualnej. Pomieszczenia s swobodnie powizane z maymi aneksami.
Hansen [2].
9. Grupa TEAM X i strukturalizm
Grupa Team 10 uformowaa si po rozpadzie CIAM w 1959 roku. Za cel przy-
ja projektowanie architektury przyjaznej czowiekowi, zdolnej si do niego przy-
stosowa. Nurtem, ktry mia realizowa te zaoenia by strukturalizm. Trzeciak
[3].
Aldo van Eyck Sierociniec w Amsterdamie (1955)
Brya budynku skada si jednostek na planie kwadratu w lunym szyku zwi-
zanych s ze sob za pomoc zadasze. W zaoeniu architekta miaa by yw
Marcin Semeniuk 52
tkank, ktra moe si harmonijnie rozrasta w dowolnym kierunku w razie potrzeb
uytkownikw przez doklejanie kolejnych jednostek (charakter otwarty), cho te
nie byyby ju przeksztacalne (zamknicie formy).
W budynku mona dostrzec starania architekta o uczynienie przestrzeni domu
przyjazn, np. powizanie wntrza z zewntrzem. Rne funkcje poszczeglnych
przestrzeni zostay zrealizowane w funkcjonalno rzebiarskich ()
17
, uwzgldnia-
jce wiek uytkownika, nadajce indywidualny wymiar i stwarzajce odpowiednie
dla kadego miejsca to eksponujce zdarzenia. Hansen [2].
Rys. 24. Dom dziecka w Amsterdamie projektu Aldo van Eycka. fot. z ksiki Przemysawa Trze-
ciaka Przygody architektury XX wieku [3].
Fig. 24. Orphanage in Amsterdam by Aldo van Eyck.
Giancarlo de Carlo - Dom akademicki w Urbino (1962)
Obiekt skada si z cigu pawilonw powizanych mostkami. w zoona
struktura tworzy chonne to oczekujce przyjcia zdarze, przy zachowaniu
rwnowagi ukadu. Architekt zadba o stworzenie miejsc dla poczucia swobody
rnych grup uytkownikw, jak i miejsca wyciszenia i samotnoci dla jednostek.
Hansen [2].
Rys. 25. Dom studencki w Urbino projektu Giancarlo de Carlo. rdo: www.fickr.com.
Fig. 25. Dormitory in Urbino by Giancarlo de Carlo.
17. Cytat z ksiki Oskara Hansena Zobaczy wiat [2].
Forma otwarta w twrczoci rnych architektw 53
Herman Herzberger - Biurowiec frmy Beheer w Apeldoorn (1974)
Budynek skada si z 56 kubikw, przez co sprawia wraenie moliwoci
rozbudowy poprzez rozrost struktury. Architekt zawar w nich swoje przemylenia
na temat formowania przestrzennych ram, ktrych urzdzeniem zajm si uytkow-
nicy, zamiast narzucania gotowych, czsto odbiegajcych od potrzeb rozwiza.
Dodatkowymi elementami stwarzajcymi przyjazn przestrze s wewntrzne
uliczki z zieleni i barkami kawowymi. [4]
Rys. 26. Biurowiec frmy Beheer w Apeldoorn projektu Hermana Herzbergera. rdo: www.arch-
re-review.blogspot.com.
Fig. 26. Beheer ofce in Apeldoorn by Herman Herzberger.
10. Formy zamknite z cechami formy otwartej
W wielu realizacjach, w ktrych architekt nie kierowa si zaoeniami teorii
Formy Otwartej mona odnale jej cechy. Kilka przykadw z twrczoci Le Corbu-
siera, zwizanego bliej z modernistycznym dogmatyzmem:
Unit dHabitation Le Corbusier
W z pozoru nietykalnym, zbudowanym wedug dogmatu budynku surowe,
jakby niewykoczone, betonowe ciany zewntrzne zachcaj uytkownikw do
dokonywania indywidualnych zmian wygldu. Ponadto poprzez przyporzdkowa-
nie kadej wnce balkonowej innego koloru, architekt pody w stron indywidu-
alizacji uytkownikw. Hansen[2].
Willa Savoye Le Corbusier
Mimo, i brya budynku to nieprzeksztacany prostopadocian, ktry domi-
nuje w otoczeniu (FZ), wntrze posiada cechy FO. Willa oparta zostaa o wolny
plan, a niezaleno podziaw funkcjonalnych od konstrukcji umoliwia prze-
ksztacanie przestrzeni wedug potrzeb. Poziomy zostay wyposaone w chonne
ta uwypuklajce zdarzenia. Hansen [2].
Podsumowujc, od twrcy zaley stworzenie odpowiednich ram (hansenow-
skich te), w ktre wejdzie uytkownik i przy ktrych tworzeniu bdzie uczestni-
czy. w ramy nie ograniczaj uytkownika, a staj si podstaw dla jego swobod-
nego rozwoju oraz daj moliwo ksztatowania przestrzeni wedug potrzeb i indy-
widualizacji otoczenia. Twrca pozostawia dzieo pozornie ukoczone, w ktrym
elementy niepotrzebne zanikaj, ich miejsce zajmuj te, na ktre panuje zapotrze-
bowanie.
Marcin Semeniuk 54
Literatura
[1] Hansen O., (red. Jola Gola), Towards Open Form / Ku Formie Otwartej, Fundacja Galerii
Foksal (Warszawa), Revolver (Frankfurt), Muzeum ASP w Warszawie, 2005.
[2] Hansen O., (red. Jola Gola), Zobaczy wiat. Forma Zamknita czy Forma Otwarta. Struk-
tury Wizualne. O wizualnej semantyce, Galeria Zachta, Warszawa, 2005.
[3] Trzeciak P., Przygody Architektury XX Wieku, Nasza Ksigarnia, Warszawa 1976.
[4] http://www.architekci.pl/architektura/index.php?id_dzialu=76&id_fragmen-
t=157&od=0
[5] http://pl.wikipedia.org/wiki/Teoria_formy_otwartej
[6] Klimaszewski C., Kozak T., Malec T., Pawilon Stabilnej Formy, Forma Otwarta jako passe-
partout patriarchatu? 16.08.2007. aktualizacja 14.11.2008 12:46, http://www.obieg.pl/
teksty/1988
[7] Kontrrewolucja purystw, Anarchitektura, 01.30.2010 http://wieloryp.wordpress.
com/2010/01/30/kontrewolucja-purystow
[8] Mcik H., Paradoks Formy Otwartej, Kultura Enter. Miesicznik Wymiany Idei, lipiec
2008, http://www.kulturaenter.pl/0/sw1.html
[9] Ryczkowska M., Po spirali zdarze wok sympozjum WFO Oskara Hansena - Lublin
24- 25 padziernika 2008, Lubelskie Towarzystwo Sztuk Piknych Zachta, Numer 4,
15.12.2008 http://numer.art.pl/art.php?mid=49&pid=84
[10] Klimaszewski C., Dobra rada. Transfer, kopia, oraz odbitka grafczna na przykadzie projektu
podziemnego obiektu sakralnego, http://www.biala.free.art.pl/2010_klimaszewski.htm
[11] Klimaszewski C., Kozak T., Malec T., Pawilon Stabilnej Formy. Oskar Hansen midzy
demokracj a dyktatem, idznawojne.blogspot.com, 23.10.2010 http://idznawojne.blog-
spot.com/2008/10/oskar-hansen-midzy-demokracj-i-dyktatem.html
[12] Sitkowska M., Grzegorz Kowalski, culture.pl, wrzesie 2008, http://www.culture.pl/baza
-sztuki-pelna-tresc/-/eo_event_asset_publisher/eAN5/content/grzegorz-kowalski
[13] Gorzdek E., Oskar Nikolai Hansen, culture.pl, maj 2006, http://www.culture.pl/baza-
sztuki-pelna-tresc/-/eo_event_asset_publisher/eAN5/content/oskar-nikolai-hansen
[14] Wasilkowska A., Architektura wystawy Niezwykle Rzadkie Zdarzenia, architektura.mura-
torplus.pl, http://architektura.muratorplus.pl/bez-kategorii/architektura-wystawy-nie-
zwykle-rzadkie-zdarzenia_74713.html
[15] Grski R., Anarchitektura wprowadzenie, rozbrat.org Radykalny Pozna, 27.06.2007
http://www.rozbrat.org/kultura/przestrzen/50-anarchitektura
The open form in the works of various architects
Marcin Semeniuk
Chair of Architecture Urban Design and Spatial Planning, Faculty of Civil Engineering and
Architecture, Lublin University of Technology, e-mail: m.semeniuk90@gmail.com
Abstract: The article presents the idea of the Open Form in architecture in the
context of the examples of architecture where one can fnd its implementation. The
Open Form is a revolutionary theory based on social and philosophy aspects. The
theory assumes among others a future users participation in a process of creating
common space.
Keywords: The Open Form, Oskar Hansen, variable architecture.