÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 1

üÊË ‚Œ˜ªÈL§flŸ◊—

÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞

¡Ê ªÈL§ Ã ÷˝◊ Ÿ Á◊≈U, ÷˝Ê¢Áà Ÿ Á¡fl ∑§Ë ¡Êÿ–
‚Ù ªÈ L § ¤ÊÍ ∆ U Ê ¡ÊÁŸÿ , àÿʪà Œ ⁄ U Ÿ ‹ÊÿH

ó‚êÈÈL§ ◊œÈ ¬⁄U◊„U¢U‚ ¡Ë

2 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞

— ‚êÈL§ ◊œÈ¬⁄U◊„¢U‚ ¡Ë
¬˝øÊ⁄U •Áœ∑§Ê⁄UË
— ⁄UÊ◊ ⁄ß, ¡ê◊Í
© SANT ASHRAM RANJRI (J & K)
ALL RIGHTS RESERVED

First Edition — July, 2009

Copies — 5000

Website Address.
www.sahibbandgi.org
www.sahib-bandgi.org
E-Mail Address.
*satgurusahib@sahibbandgi.org

Editor
Sahib Bandgi Sant Ashram Ranjri
Post -Raya, Distt.-Samba (J & K)
Ph. (01923) 242695, 242602

Mudrak : Deepawali Printers, Sodal Road, Preet Nagar, Jalandhar

÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 3

Áfl·ÿ ‚ÍÁø ¬ÎDÔU ‚¢ÅÿÊ

v. ¡ªÃ „ÒU ⁄ÒUŸ ∑§Ê ‚¬ŸÊ |

‚◊¤Ê ◊à ∑§Ù߸ ÿ„UÊ° •¬ŸÊ
w. Ÿ⁄U ß ∑§Ê »§‹ Áfl·ÿ Ÿ ÷Ê߸ wv
x. ß‚Á‹∞ ÷≈U∑§Ê ⁄U„UÊ „ÒU ◊Ÿ w~
y. ∑§ıŸ „ÒU ∑§Ê‹ ¬ÈL§· fl ¬⁄U◊ ¬ÈL§· ? yw
z. ÷ÁQ§ ∑§Ù ŸCÔU ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U ÿ zv
{. ÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ {v
|. ‚„U¡ ¡ÁŸ ¡ÊŸÙ ‚ÊßZ ∑§Ë ¬˝Ëà {z
}. ‡ÊéŒ Á’ŸÊ ‚È⁄UÁà •Ê°œ⁄UË }x
∑§„UÙ ∑§„UÊ¢ ∑§Ù ¡Êÿ
~. ∑§ÙÁ≈U ¡ã◊ ∑§Ê ¬¢Õ ÕÊ ªÈL§ ¬‹ ◊¥ ~v
ÁŒÿÊ ¬„È°UøÊÿ
vÆ. ÿÙª◊à •ı⁄U ‚¢Ã◊à ◊¥ •¢Ã⁄U vv{
vv. ∞‚ ∑§⁄¥U ‚êÈL§ ÷ÁQ§ vv~
vw. flÊáÊË ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë vwz
4 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

ŒÙ ‡ÊéŒ
Ÿı ◊Ÿ ŒÍœ ∑§Ù ∞∑§ ŸË’Í »§Ê«∏U ŒÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ◊Ÿ ’«∏UÊ •ÁŸCÔU∑§Ê⁄UË „ÒU– ÿ„U
’«∏UÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU; ÿ„U ’«∏UÊ ¡Á≈U‹ „ÒU– ◊Ÿ Ÿ •Êà◊Ê ∑§Ù ’È⁄UË Œ‡ÊÊ ◊¥ ¬„È°UøÊÿÊ–
ŸÊ◊ ∑§ Á’ŸÊ ß‚‚ ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ ’ø ‚∑§ÃÊ „ÒU–
ŸÊ◊ Á’ŸÊ ¬Ê¬Ë ‚Ù ∑§Á„U∞H
’«∏U •ë¿U-•ë¿U ‹Ùª „Ò¥U, ¡Ù ’«∏U ¬Èáÿ-∑§◊¸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÄÿÊ flÙ ¬Ê¬Ë
„Ò¥U? ¡Ù ‚ø ∑§Ë ’Êà ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ∑§Ê$»§Ë ¤ÊÍ∆U ’Ù‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ¬⁄U ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ø‹
⁄U„UÊ „ÒU– •Ê¬ Á∑§‚Ë ‚ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ∑§‹ •Ê¬∑§ ÉÊ⁄U •Ê™°§ªÊ– ¬⁄U Á∑§‚Ë
∑§Ê⁄UáÊ ‚ Ÿ„UË¥ ¡Ê ¬ÊÃ „Ò¥U– ÿ„U ¤ÊÍ∆U „UÙ ªÿÊ– ∞‚Ê Ÿ ∑§„¥U– ∑§„¥U Á∑§ •ª⁄U
‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë ∑Χ¬Ê „UÈ߸ ÃÙ •Ê™§°ªÊ– ß‚ Ã⁄U„U ‚ø-¤ÊÍ∆U ∑§Ù ߢ‚ÊŸ ∆UË∑§ ‚ Ÿ„UË¥
‚◊¤Ê ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
‚Ê° ø ’⁄UÊ’⁄U ì Ÿ„UË¥ , ¤ÊÍ ∆ U ’⁄UÊ’⁄U ¬Ê¬–
¡Ê∑ § NUŒÿ ‚Ê° ø „Ò U , ÃÊ∑ § NUŒÿ •Ê¬H
Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§Ë◊à ¬⁄U •ÊŒ◊Ë ∑§Ê •¢Ã—∑§⁄UáÊ ŸÊ◊ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ∑§ Á’ŸÊ
∑§÷Ë ÷Ë øß Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¡’ ªÈL§ ŸÊ◊ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ‚¢ª˝Ë„UËà ∑§⁄U ŒÃÊ
„ÒU, Ã’ flÙ ¬∑§«∏U ◊¢ •ÊÃÊ „ÒU– ÿ„U •ÁŸCÔU∑§Ê⁄UË ∑§◊¸ „UË ∑§⁄UflÊÿªÊ– ß‚ ◊Ÿ ‚
∑§÷Ë ©Uê◊ËŒ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ Á∑§ •ë¿U ∑§◊¸ ∑§Ë Ã⁄U»§ ‹ ¡ÊÿªÊ– ÄÿÊ ¬ÊŸË ∑§Ù
◊ÕŸ ‚ ÉÊÎà ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÙ ‚∑§ÃË „ÒU? ÄÿÊ ⁄Uà ∑§Ù ¬⁄UŸ ‚ Ã‹ ÁŸ∑§‹ ‚∑§ÃÊ
„ÒU? ß‚ Ã⁄U„U ◊Ÿ ‚ ‡ÊÈ÷ ∑§Ë ©Uê◊ËŒ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ– ÿ„U ◊Ÿ ÁŸ◊¸‹ Ÿ„UË¥ „UÙ
‚∑§ÃÊ „ÒU– ß‚ ∑§Ê’Í ◊¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ∑§Ù߸ ◊à ∑§„U Á∑§ Á∑§‚Ë ∑§Ê ◊Ÿ ÁŸ◊¸‹ „UÙ
ªÿÊ– ÿ„U ∞∑§Êª˝ÃÊ ‚ ¬∑§«∏UÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¡’ Ã∑§ ◊Ÿ ∑§Ë •ÊôÊÊ ‚ ∑ȧ¿U
∑§◊¸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§Ë◊à ¬⁄U •ë¿UÊ Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ŸÊ◊
∑§ Á’ŸÊ ߢ‚ÊŸ „UËŸ „ÒU– ¡’ flÙ ÃÊ$∑§Ã π«∏UË „UÙ ¡ÊÃË „ÒU ÃÙ flÙ Ÿ„UË¥ „UÙŸ ŒÃË
„ÒU– •Ê¬∑§Ë ¡Ò‚Ë ÷ÊflŸÊ •ÊÃË „ÒU, flÒ‚Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÷ÊflŸÊ ©UÁøà „ÒU ÿÊ •ŸÈÁøÃ,
ÿ„U •Ê¬∑§Ù ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑ȧ¿U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ øÊ„ „UË ¡ËflŸ „ÒU– Ÿ„UË¥–
øÊ„U Á◊≈Ë Áø¢ Ã Ê Á◊≈UË, ◊ŸflÊ ’ ¬ ⁄UflÊ„U–
flÙ „UË ‡ÊÊ„UŸ‡ÊÊ„U „Ò U , Á¡‚∑§Ù ŸÊ„UË¥ øÊ„UH
ÿ„U •Œ˜÷Èà ÃÊ$∑§Ã „ÒU ŸÊ◊ ∑§Ë– •¡Ë’ ÃÊ$∑§Ã Á’‹∑ȧ‹ »§ÊÚ◊‹‚
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 5
÷Êfl ‚ π«∏UË ⁄U„UÃË „ÒU– flÙ •Ê¬∑§Ù ߢÁªÃ ∑§⁄UÃË ø‹ªË Á∑§ ÄÿÊ ©UÁøà „ÒU, ÄÿÊ
•ŸÈÁøÖ Ã÷Ë ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ªÈ L § ‚¢ ¡ ËflŸ ŸÊ◊ ’ÃÊ∞–
ÃÊ∑ § ’‹ „¢ U ‚Ê ÉÊ⁄U ¡Ê∞H
flÙ ◊Ÿ ∑§Ù •øà ∑§⁄UÃË ø‹ªË– ◊Ÿ •Ÿãà ÿȪ٥ ‚ •Êà◊Ê ∑§Ù •øÃ
∑§⁄UÃÊ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– •Ê¬ ◊ÈQ§ Ÿ„UË¥ „UÙ ¬Ê∞– ÿÁŒ ◊ÈQ§ „UÙ ¬ÊÃ ÃÙ ÿ„UÊ° ∑Ò§‚ „UÙÃ!!
◊ÈQ§ „ÈU•Ê ¡ã◊ Á»§⁄U ŸÊ„UË¥H
ÿÊŸË œ⁄UÃË ¬⁄U ¡Ù ÷Ë „ÒU, ©U‚◊¥ ∑§Ù߸ ÷Ë ◊ÈQ§ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê „ÒU–
Œ „ U œ⁄ U ∑§Ê Œá«U „Ò U , ÷È ª Ãà „Ò ¥ U ‚’ ∑§Ùÿ–
ôÊÊŸË ÷È ª Ãà ôÊÊŸ ‚ , ◊Í ⁄ Uπ ÷È ª Ãà ⁄UÙÿH
‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UË ∑§÷Ë ÷Ë ◊ÈQ§ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê– ß‚∑§Ê ◊Ë’ „ÒU Á∑§ „U◊ ‚’
¡ã◊ Á‹ÿ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U; ’Ê⁄-U’Ê⁄U ¡ã◊-◊⁄UáÊ ∑§ ∑˝§◊ ◊¥ •Ê ⁄U„U „Ò¥U– ‚¢÷fl „ÒU Á∑§
•Ÿãà ¡ã◊ ÷ÁQ§ ∑§Ë „UÙªË; ∑§ß¸ ’Ê⁄U Sflª¸-Ÿ⁄U∑§ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# ∑§Ë „UÙªË; }y
‹Êπ ÿÙÁŸÿÙ¥ ∑§Ê ∑˝§◊ ÷Ë ¬Í⁄UÊ Á∑§ÿÊ „UÙªÊ; øÊ⁄U πÊÁŸ ◊¥ ÉÊÍ◊ „UÙ¥ª, ¬⁄U ◊ÈQ§ Ÿ
„ÈU∞– ÄÿÙ¥Á∑§ ¡Ù ◊ÈQ§ „UÙ ªÿÊ, ©U‚∑§Ê ¡ã◊ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– ÿÊŸË •Ê¬ ◊ÈQ§ Ÿ„UË¥
„UÙ ¬Ê∞ Õ– Ã÷Ë ÃÙ ¡ã◊ „ÈU•Ê Ÿ! ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
◊È Q § „UÙÿ ‚ËÙ∑§ Á‚œÊfl –
’„È U Á⁄U Ÿ „¢ U ‚Ê ÷fl¡‹ •Êfl H
ß‚∑§Ê ◊Ë’ „ÒU Á∑§ ¬Ê⁄U „UÙŸ ◊¥ „U◊Ê⁄UË ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§Ê◊ÿÊ’ Ÿ„UË¥ „UÙ
¬Ê߸ „ÒU– „U◊Ê⁄UË •¬ŸË ÃÊ∑§Ã, •¬ŸË ‚ÊœŸÊ∞°, Á∑˝§ÿÊ∞° „U◊¥ ◊ÈÁQ§ Ÿ„UË¢ ÁŒ‹Ê
¬ÊßZ–
ŸÊ◊ Á’ŸÊ ◊È Á Q§ Ÿ „UÙÿ–
∑§ÙÁ≈UŸ ÷Ê¢ Á à ∑§⁄ U ¡Ù ∑§ÙÿH
∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ ¬˝ÿÊ‚ ÷Ë ∑§Ù߸ ∑§⁄U, ¬⁄U ŸÊ◊ ∑§ Á’ŸÊ ◊ÈQ§ Ÿ„Ë¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
ŸÊ◊ Á’ŸÊ ‚’ ÁflÁœ ‚Ù „UËŸÊH
•Êà◊Ê •ôÊÊŸ ◊¥ ¡Ë ⁄U„UË „ÒU– ∑§„UÊ° ¡ÊŸÊ „ÒU, ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿÊŸË „U◊
•¬ŸË ∑§◊Ê߸ ‚ Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§Ë◊à ¬⁄U ◊ÈÁQ§ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U–
6 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

Œ‚fl¥ mÊ⁄U ‚ •Êªó‚¢Ã flÊáÊË

Œ‡Ê◊ mÊ⁄U ‚ ¡Ëfl ¡’ ¡Ê߸– Sflª¸ ‹Ù∑§ ◊¥ flÊ‚Ê ¬Ê߸H
vvfl¥ mÊ⁄U ‚ ¡Ëfl ¡’ ¡ÊÃÊ– ¬⁄U◊ ¬ÈL§· ∑§ ‹Ù∑§ ‚◊ÊÃÊH

Œ‚fl¥ mÊ⁄U ‚ ãÿÊ⁄UÊ mÊ⁄UÊ– ÃÊ∑§Ê ÷Œ ∑§„Í°U ◊Ò¥ ‚Ê⁄UÊH

Ÿı mÊ⁄U ‚¢‚Ê⁄U ‚’, Œ‚fl¥ ÿÙªË ‚Êœ–

∞∑§ÊŒ‡Ê Áπ«∏U∑§Ë ’ŸË, ¡ÊŸÃ ‚¢Ã ‚È¡ÊŸH
ó∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’
.... •Ê∆U •≈UÊ∑§Ë •≈UÊ⁄UË ◊ ÊÊ⁄UÊ, ŒπÊ ¬ÈÈL§· ãÿÊ⁄UÊ–
Ÿ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U •Ê∑§Ê⁄U Ÿ ÖÿÙÁÃ, ŸÁ„U¢ fl„UÊ° flŒ ÁfløÊ⁄UÊ–
•Ù¥∑§Ê⁄U ∑§ûÊʸ ŸÁ„¢U ∑§Ù߸, Ÿ„UË¥ fl„UÊ° ∑§Ê‹ ¬‚Ê⁄UÊ–
fl„U ‚ÊÁ„U’ ‚’ ‚¢Ã ¬È∑§Ê⁄UÊ, •ı⁄U ¬Êπá«U „ÒU ‚Ê⁄UÊ–
‚Œ˜ªÈL§ øËã„U ŒËã„U ÿ„U ◊Ê⁄Uª, ŸÊŸ∑§ Ÿ Ê⁄U ÁŸ„UÊ⁄UÊH
óªÈL§ ŸÊŸ∑§ Œfl ¡Ë
¬‹≈ÍU ∑§„ÒU ‚Ê°ø ∑Ò§ ◊ÊŸÙ– •ı⁄U ’Êà ¤ÊÍ∆U ∑Ò§ ¡ÊŸÙH
¡„UflÊ° œ⁄UÃË ŸÊÁ„¢ •∑§Ê‚Ê– øÊ°Œ ‚Í⁄U¡ ŸÊÁ„¢U ¬⁄UªÊ‚ÊH
¡„UflÊ° ’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ Ÿ ¡Ê„UË¥– Œ‚ •flÃÊ⁄U Ÿ ÄUÊ° ‚◊Ê„UË¥H
•ÊÁŒ ¡ÙÁà ŸÊ ’‚Ò ÁŸ⁄¢U¡Ÿ– ¡„flÊ° ‡ÊÍãÿ ‡ÊéŒ ŸÁ„¢U ª¢¡ŸH
ÁŸ⁄¢U∑§Ê⁄U ŸÊ ©U„UÊ° •∑§Ê⁄UÊ– •ˇÊ⁄U ‡ÊéŒ ŸÁ„¢U ÁflSÃÊ⁄UÊH
¡„UflÊ° ¡ÙªË ¡Ê∞ Ÿ ¬ÊflÒ– ◊„UÊŒfl ŸÊ ÃÊ⁄UË ‹ÊflÒH
¡„UflÊ° „UŒ •Ÿ„UŒ ŸÁ„¢U ¡ÊflÒ– ’„UŒ fl„Ê° ⁄U„UŸË ŸÊ ¬ÊflÒH
¡„UflÊ° ŸÊÁ„¢U •ÁªÁŸ ¬⁄UªÊ‚Ê– ¬Ê°ø Ãàfl ŸÊ ø‹ÃÊ SflÊ°‚ÊH
ó¬‹≈ÍU ‚ÊÁ„U’
‚È Û Ê ªªŸ ◊ ¥ ‚’Œ ©U∆Uà „Ò U , ‚Ù ‚’ ’Ù‹ ◊ ¥ •ÊflÒ –
ÁŸ—‚’ŒË fl„U ’Ù‹Ò ŸÊ„UË¥ ‚Ù ‚à ‚’Œ ∑§„UÊflÒ –
ó¬‹≈ÍU ‚ÊÁ„U’ ¡Ë
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 7

¡ªÃ „ÒU ⁄ÒUŸ ∑§Ê ‚¬ŸÊ

‚◊¤Ê ◊à ∑§Ù߸ ÿ„UÊ° •¬ŸÊ
ÿÙ¥ ‚¬ŸÊ ¬ π ŸÊ, ¡ª ⁄UøŸÊ ÁÃ◊ ¡ÊŸ–
ß‚◊ ¥ ∑§¿È U ‚Ê° ø Ù Ÿ„U Ë  ¥ , ÿ„U ŸÊŸ∑§ ‚Ê° ø Ë ◊ÊŸH
ÄÿÊ ‚ø ◊¥ „U◊ Á¡‚ ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ¡Ë ⁄U„U „Ò¥U, flÙ ‚¬ŸÊ „ÒU? ∞‚Ê
flÊÁáÊÿÙ¥ ◊¥ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ÷Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¡ªÃ „ÒU ⁄ÒŸ ∑§Ê ‚¬ŸÊH
ÿ„U ⁄ÒUŸ ∑§Ê ‚¬ŸÊ „Ò ÃÙ ÄÿÙ¥ „U◊¥ ‚’ ∑ȧ¿U ‚ø-‚ø ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU?
‚Èπ-ŒÈπ ‚ø ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU, ÷Ê߸-’¢œÈ ‚ìÊ ‹ª ⁄U„U „Ò¥U, ŒÈÁŸÿÊ ∑§ flÒ÷fl
‚ìÊ ‹ª ⁄U„U „Ò¥U– ߢ‚ÊŸ ¡Ù ßë¿UÊ∞° ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ‚’ ‚ìÊÊ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU–
ÄÿÊ ◊Ê◊‹Ê „ÒU?
¡Ò‚ „U◊ ‚¬ŸÊ ŒπÃ „Ò¥U ÃÙ ‚’ ∑ȧ¿U ‚ìÊÊ ‹ªÃÊ „ÒU– ¬⁄U ‚ø
◊¥U ‚’ ‚¬ŸÊ „ÒU– ‚ø ÄÿÙ¥ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU? „ÒU ‚’ ∑ȧ¿U Sfl¬A– ∞‚Ê Ÿ„UË¢ „ÒU
Á∑§ ø¢Œ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ‚ø ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU, ’Ê∑§Ë ∑§Ù Ÿ„UË¥– ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U
‚÷Ë ∑§Ù ‚àÿ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU– ÄÿÙ¥ ‚àÿ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU? ÿ„U ‚ø Ÿ„UË¥ „ÒU– ‡ÊÊSòÊ
÷Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ‚¢‚Ê⁄U Sfl¬AflØ „ÒU– ¬⁄U Á¡‚ ÷Ë ŒπÙ, ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ÁŸàÿ
◊ÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU, ¡ªÃ ∑§ ¬ŒÊÕÙZ ∑§Ù ÁŸàÿ ◊ÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU– Á¡‚ ÷Ë ŒπÙ, ¡ªÃ
∑§Ë øË ÊÙ¥ ∑§Ù ÁŸàÿ ◊ÊŸ∑§⁄U ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU– Á»§⁄U ÄÿÙ¢ ‚ø ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU? ÿ„U
‚ø ß‚Á‹∞ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ •flSÕÊ ∑§Ê π‹ „ÒU– ¬˝◊ÊáÊ ŒÃÊ „Í°U– •flSÕÊ
∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ŒÈÁŸÿÊ ‚ìÊË ‹ª ⁄U„UË „ÒU– ¡Ò‚ ‚¬ŸÊ ŒπÃ „Ò¥U ÃÙ ‚¬ŸÊ ‚àÿ
7
8 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
‹ªÃÊ „ÒU– ¡Ù ÷Ë Sfl¬A Œπ ⁄U„UÊ „ÒU, ©U‚ Sfl¬A ÁŸàÿ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU– ‹Á∑§Ÿ
¡Êª˝Ã ¬⁄U ß‚∑§Ê ôÊÊŸ „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U ÃÙ „U◊ ‚¬ŸÊ Œπ ⁄U„U Õ– ¬⁄U
Á¡ÃŸË Œ⁄U ‚¬ŸÊ Œπ ⁄U„U „UÙÃ „Ò¥U, ©UÃŸË Œ⁄U flÙ ‚’ ‚ìÊÊ ‹ª ⁄U„UÊ „UÙÃÊ
„ÒU– ÄÿÊ ’Êà ⁄U„UË? ŒπŸ flÊ‹ ÷Ë „U◊ „Ò¥U, ¡ÊªŸ flÊ‹ ÷Ë „U◊ „Ò¥U– ©U‚
•flSÕÊ ◊¥ ©U‚ ‚àÿ ◊ÊŸŸ flÊ‹ ÷Ë „U◊ „Ò¥U •ı⁄U ¡ÊªŸ ¬⁄U ©U‚ ¤ÊÍ∆U,
Sfl¬A-◊ÊòÊ ◊ÊŸŸ flÊ‹ ÷Ë „U◊ „Ò¥U– •ÊÁ$π⁄U „U◊¥ ÄÿÊ „UÙ ªÿÊ ÕÊ Á∑§ ‚¬Ÿ
∑§Ù „U◊Ÿ ‚ø ◊ÊŸ Á‹ÿÊ ÕÊ? ‚¬Ÿ ◊¥ ⁄UÊÖÿ Á◊‹ ÃÙ πȇÊË Á◊‹ÃË „ÒU–
„U◊ Á¡ÃŸË Œ⁄U ‚¬ŸÊ Œπ ⁄U„U Õ, ‚’ ‚ìÊÊ ‹ª ⁄U„UÊ ÕÊ– ¡ÊªŸ ¬⁄U „U◊
„UË Õ, Á¡‚Ÿ ©U‚ Ÿ∑§Ê⁄U ÁŒÿÊ– ‚¬Ÿ ◊¥ ¬˝Ê# „UÙŸ flÊ‹Ê ‚Èπ-ŒÈπ Ÿ„UË¥
⁄U„U ¬ÊÃÊ „ÒU– ÿ„U ÄÿÊ „ÈU•Ê? •flSÕÊ ÕË– ß‚ Ã⁄U„U ߢ‚ÊŸ ∑§Ê øÊ„UŸÊ ∞∑§
Sfl¬A „ÒU–
¡Ù ÷Ë ’˝rÊÔÊá«U ◊¥ Œπ ⁄U„U „Ò¥U, ‚’ Sfl¬A „ÒU– ‚¬Ÿ ∑§Ë πÍ’Ë ÕË
Á∑§ „U◊¥ ¡Ù ∑ȧ¿U ÁŒπÊ, ‚’ ‚ìÊÊ ‹ª ⁄U„UÊ ÕÊ– ‚¬Ÿ ◊¥ ¡Ù ∑ȧ¿U Œπ
⁄U„U Õ, ‚’ ‚àÿ ¬˝ÃËà „UÙ ⁄U„UÊ ÕÊ– •Ê¬Ÿ ∑§÷Ë ‚¬Ÿ ¬⁄U ª„U⁄UÊ߸ ‚
Áø¢ÃŸ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ– ÿ„U ∑Ò§‚Ê ÷˝◊ „ÒU? ß‚ ÷˝◊ ◊¥ Á‡Êfl-‚Ÿ∑§ÊÁŒ, ´§Á·-
◊ÈÁŸ ÷Ë ¤ÊÍ‹ ⁄U„U „Ò¥U– ß‚∑§Ê ◊Ë’ „ÒU Á∑§ ÿ„U •flSÕÊ ∑§Ê •‚⁄U ÕÊ– ¡Ò‚
÷Ê¢ª πÊŸ flÊ‹ ∑§Ù  Ê◊ËŸ ◊¥ πaÔU ÁŒπÃ „Ò¥U– ∑§÷Ë ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ ©U«U∏ ⁄U„UÊ
„Í°U– ‚ø ÿ„U „ÒU Á∑§ ©U«∏U Ÿ„UË¥ ⁄U„UÊ „ÒU– ‚ø ÿ„U „ÒU Á∑§  Ê◊ËŸ ◊¥ πaÔU Ÿ„UË¥
„Ò¥U– ÿ„U Ÿ‡Ê ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „ÈU•Ê– ß‚ Ã⁄U„U ¡Ù Sfl¬A „ÒU, ÷˝◊Ê¢∑§ „ÒU– ¬⁄U ∞∑§
’Êà „ÒU Á∑§ ÿ„U •flSÕÊ ’Œ‹Ë ∑Ò§‚? ¡Êª˝Ã ‚ ∑§Ù߸ ŸË¥Œ ◊¥ ø‹Ê ªÿÊ
ÃÙ ©U‚Ë ∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁà ∑§⁄UŸ ‹ªÊ– ⁄UÊÃ-÷⁄U Sfl¬A ŒπÃÊ ⁄U„UÊ– ŸË¥Œ πÈ‹Ë
ÃÙ ‚’ øË Ê¥ ø‹Ë ªÿË¥– ©U‚ ¬ÃÊ Ÿ ø‹Ê Á∑§ ∑Ò§‚ ªÿÊ •ı⁄U ∑Ò§‚ •ÊÿÊ–
ß‚ Ã⁄U„U ÃËŸ-‹Ù∑§ ◊¥ ¡Ù ÷Ë „ÒU, ÷˝◊ ∑§ ¤ÊÍ‹ ◊¥ ¤ÊÍ‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ‚È·ÈÁ#,
Sfl¬A, ¡Êª˝Ã •ı⁄U ÃÈ⁄UËÿÊóÿ øÊ⁄U •flSÕÊ∞° „Ò¥U– ∑§÷Ë •Ê¬ ŒπÃ „Ò¥U Á∑§
∞‚Ë •flSÕÊ ◊¥ ø‹ ªÿ Á∑§ ∑ȧ¿U ÷Ë ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ø‹ÃÊ „ÒU– •Ê¬ ‡ÊÍãÿÊSÃ
„UÙ ªÿ– •Ê¬∑§Ù Á∑§‚Ë ÷Ë ’Êà ∑§Ê ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ø‹Ê– ÿ„UÊ° Ã∑§ Á∑§ ¡ÊªŸ
∑§ ’ÊŒ ÷Ë ©U‚ •flSÕÊ ∑§Ê ∑ȧ¿U Œ⁄U Ã∑§ •‚⁄U ⁄U„UÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ ∑§Ù߸ ⁄UÊÃ
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 9
∑§Ù Ÿ‡ÊÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU ÃÙ ÁŒŸ ∑§Ù ©UÃ⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU– ‹Á∑§Ÿ Ÿ„UË¥ ©UÃ⁄UÊ– ∑ȧ¿U
•‚⁄U ⁄U„UÊ– ß‚ Ã⁄U„U ‚¬Ÿ ‚ ©U∆UŸ ¬⁄U ÷Ë ∑ȧ¿U Œ⁄U Áø¢ÃŸ ⁄U„ÃÊ „ÒU– flÙ
∑§÷Ë ‚ÙøÃÊ ÷Ë „ÒU Á∑§ ∑§„UÊ° „ÍU°! Áπ«∏U∑§Ë, Œ⁄UflÊ¡ ÷Ë ŒπÃÊ „ÒU, ¡ÊŸŸ
∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UÃÊ „ÒU Á∑§ ∑§„UÊ° „Í°U– ÿ„U ÉÊ≈UŸÊ ‚’∑§ ‚ÊÕ ◊¥ „UÙÃË „ÒU–
ÕÙ«∏UË Œ⁄U ◊¥ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ $»§‹ÊŸË ¡ª„U ¬⁄U „Í°U– ÿ„U ÄÿÊ „ÈU•Ê? •Ê¬
÷˝◊ •flSÕÊ ◊¥ ø‹ ªÿ Õ– ÉÊÙ⁄U •ôÊÊŸ •flSÕÊ ◊¥ ø‹ ªÿ Õ– Ã’
•Ê¬∑§Ë ∞∑§Êª˝ÃÊ ŸÊÁ÷ ◊¥ Á‚◊≈U ªÿË ÕË– fl„UÊ° ∞∑§Êª˝ Õ– Á»§⁄U ÁŸº˝Ê ◊¥
øÃŸÊ ∑§Ê Á‚◊≈UÊfl ∑¢§∆U ∑§Ë ’ÊßZ Ã⁄U»§ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ¡Êª ¡ÊÃ „Ò¥U ÃÙ flÙ
•flSÕÊ ªÈ◊ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU– ¬⁄U ÕÙ«∏UË Œ⁄U •‚⁄U ⁄U„UÃÊ „ÒU– ∑§÷Ë ∑§Ù߸ ŸË¥Œ
‚ ©U∆UÃÊ „ÒU ÃÙ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ •÷Ë ’Êà ◊à ∑§⁄UÙ, ◊Í«U ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU–
ÄÿÙ¥Á∑§ flÙ ÷ÿÊŸ∑§ øË Ê¥ Œπ ⁄U„UÊ ÕÊ– •ÊŒ◊Ë ¬Êª‹ ‚¬Ÿ ◊¥ „UÙÃÊ
„ÒU– ∑§÷Ë ‚¬Ÿ ◊¥ ÷Ë ‚◊SÿÊ∞° •ÊÃË „Ò¥U– ‚¬Ÿ ◊¥ ÷Ë •ÊŒ◊Ë ∑§Ù
ŒÈπ-ŒŒ¸ •ÊÃ „Ò¥U •ı⁄U ‚¬Ÿ ◊¥ ÷Ë •ÊŒ◊Ë ©UŸ∑§Ê „U‹ …Í°U…∏UÃÊ „ÒU–
©UŒÊ„U⁄UáÊ ∑§ Á‹∞ ∑§Ù߸ ‚¬Ÿ ◊¥ ◊Ê⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ •Ê¬ ÁŒ◊Ê$ª ‹ªÊÃ „Ò¥U
Á∑§ ÿ„U •ÊŒ◊Ë ◊Ȥʂ ê«∏UÊ „ÒU– •Ê¬ ÷ʪÃ „Ò¥U– ÿÊŸË ÿ„UÊ° ÷Ë ŒÈ‡◊Ÿ
Á◊‹ ¡Ê∞ ÃÙ ‚ÊflœÊŸ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– ‚Ê°¬ Á◊‹ ¡Ê∞ ÃÙ ’øŸÊ øÊ„UÃ
„Ò¥U– ¡’ ‚◊ʜʟ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ „ÒU ÃÙ ©U‹¤Ê ¡ÊÃ „Ò¥U– ©U‚ •flSÕÊ ◊¥
÷Ë ’˝Ÿ ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– Á»§⁄U ¬⁄U‡ÊÊŸ „UÙÃÊ „ÒU– ¡’ ‚◊ʜʟ Ÿ„UË¥
Á◊‹ ¬ÊÃÊ „ÒU ÃÙ ÁŒ◊Ê$ª ¬⁄U •‚⁄U ¬«∏UÃÊ „ÒU– ¬⁄U ◊Á«U∑§Ú‹ ‚Êߢ‚ ÿ„UÊ°
Ã∑§ Ÿ„UË¥ ¬„È°UøË „ÒU– ¡’ ߢ‚ÊŸ ∑§ ‚Ê◊Ÿ ‚◊SÿÊ∞° •ÊÃË „ÒU¢ ÃÙ ©Uã„¥U
ÿÊŒ ∑§⁄U∑§ ‚Ù ¡ÊÃÊ „ÒU– ¡Êª˝Ã ‚ Sfl¬A ◊¥ ¬„È°Uø∑§⁄U ÷Ë ©UŸ∑§Ê „U‹
…Í°U…∏UŸ ‹ªÃÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ ‚ÙøÃ-‚ÙøÃ ‚Ù ªÿÊ– ∑§÷Ë åÿÊ‚ ‹ªÃË
„ÒU ÃÙ ÁŒ‹ ∑§⁄UÃÊ „ÒU Á∑§ ¬ÊŸË ¬Ë ‹¥– ¬⁄U •Ê‹Sÿ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©U∆UÃ Ÿ„UË¥
„Ò¥U– ŸË¥Œ ◊¥ ¡ÊÃU „Ò¥U ÃÙ fl„UÊ° ÷Ë åÿÊ‚ ‹ªÃË „ÒU– ß‚Á‹∞ ∞∑§ ’Ê⁄U ’Ëø
◊¥ ¬ÊŸË ¬Ë ‹ŸÊ øÊÁ„U∞– ŸË¢Œ ◊¥ åÿÊ‚ •Áœ∑§ ‚ÃÊÃË „ÒU– ∞∑§ ‚flÊ‹
©U∆UÊ Á∑§ ŸË¢Œ ◊¥ åÿÊ‚ ÄÿÙ¢ ‹ªÃË „ÒU? ‚È’„U ◊È°„U ∑§«∏UflÊ „UÙÃÊ „ÒU– SflÊ¢‚
∑§ ∑§Ê⁄UáÊ åÿÊ‚ ‹ªÃË „Ò– ŸË¢Œ ◊¥ SflÊ¢‚  ÊÙ⁄U ‚ ‹Ã „Ò¥U– ∑§÷Ë ∞‚Ë
10 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ÁSÕÁà ◊¥ ‚Ù ¡ÊÃ „Ò¥U Á∑§ SflÊ¢‚ ‹ŸÊ ◊ÈÁ‡∑§‹ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– •Ê◊Ãı⁄U ¬⁄U
Á¡ÃŸË SflÊ¢‚ Á◊‹ŸË øÊÁ„U∞, ¡Êª˝Ã ◊¥ Á◊‹ ¡ÊÃË „ÒU– ∑§ßÿÙ¥ ∑§Ê ◊È°„U
πÈ‹Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU– ÄÿÙ¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU? flÙ ŸÊÁ‚∑§Ê ‚ ¬Í⁄UË SflÊ¢‚ Ÿ„UË¥ ‹ ¬Ê ⁄U„UÊ
„UÙÃÊ „ÒU ÃÙ ◊È°„U ‚ ÷Ë ‹ÃÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ »§»§«∏U ∑§◊ ÊÙ⁄U „UÙ ªÿ, ß‚Á‹∞
◊È°„U ∑§Ê ÷Ë ¬˝ÿÙª ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ¬⁄U ÿ„U $πÃ⁄UŸÊ∑§ „ÒU– flÊÿÈ◊á«U‹ ◊¥ ’«∏U
‡ÊÈ∑˝§ÊáÊÈ „Ò¥U, flÊÿ⁄U‚ „Ò¥U– ŸÊÁ‚∑§Ê ◊¥ ÿ„U Á‚S≈U◊ „ÒU Á∑§ •Êª Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ŒÃË
„ÒU; ¬⁄U ÿ„U Á‚S≈U◊ ◊È°„U ◊¥ Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊È°„U πÈ‹Ê „UÒ ÃÙ flÙ ‡ÊÈ∑˝§ÊáÊÈ ◊È°„U ◊¥ ¬˝fl‡Ê
∑§⁄U ‹Ã „Ò¥U– ÃÙ flÙ ’«∏UË ÃÊ$∑§Ã ‚ SflÊ¢‚ ‹ÃÊ „ÒU– •ÊŒ◊Ë SflÊ¢‚ ‹Ÿ ∑§
Á‹∞ ‡ÊÁQ§ ‹ªÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ÁŒ‹ ∑§ Œı⁄U ∑§ øÊ¢‚ ŸË¥Œ ◊¢ •Áœ∑§ „UÙÃ
„Ò¥U– π⁄UÊ≈U ‹ÃÊ „ÒU– ∑§÷Ë •Ê¬ π⁄UÊ≈UÙ¥ ∑§Ë ’«∏UË •ÊflÊ Ê ‚ÈŸÃ „Ò¥U–
•Ê◊Ãı⁄U ¬⁄U ÿ„U •ÊflÊ Ê ’Í…∏UÙ¥ ∑§Ë „UÙÃË „ÒU, ’ìÊÙ¥ ∑§Ë Ÿ„UË¥– ’ìÊÙ¥ ∑§
»§»§«∏U ÃÊ$∑§Ãfl⁄U „Ò¥U; Á¡ÃŸË SflÊ¢‚ øÊÁ„U∞ πË¥ø ‹Ã „Ò¥U– ¬⁄U ∑§◊ ÊÙ⁄U
»§»§«∏U flÊ‹Ê SflÊ¢‚ ¬Í⁄UË Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬ÊÃÊ „ÒU ÃÙ π⁄UÊ≈U ‹ÃÊ „ÒU– ÿ„U •ÊflÊ Ê
ÄÿÙ¥ ÁŸ∑§‹Ë? ŸÊÁ‚∑§Ê ‚ ÷Ë „UflÊ ‹Ë, ◊È°„U ‚ ÷Ë ‹Ë– SflÊ¢‚ Ÿ‹ŸË ∑§
¬Ê‚ ŒÙŸÙ¥ „UflÊ ≈U∑§⁄UÊÃË „Ò¥U ÃÙ •ÊflÊ Ê „UÙÃË „ÒU– ß‚∑§Ê •‚⁄U NUŒÿ ¬⁄U
„UÙÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ∞‚ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ÁŒ‹ ∑§Ë ’Ë◊Ê⁄UË ∑§ øÊ¢‚ •Áœ∑§ „UÙÃ
„Ò¥U– flÙ ‚ÙÃ-‚ÙÃ „UË ‡Ê⁄UË⁄U ¿UÙ«∏U ŒÃ „Ò¥U–
...ÃÙ ŸË¥Œ ◊¥ ’«∏UË ª„U⁄UË SflÊ¢‚ ‹ÃÊ „ÒU •ı⁄U ÃÊ$∑§Ã ‹ªÊÃÊ „ÒU–
ß‚∑§Ê •‚⁄U ÿ„U „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ ’„ÈUà åÿÊ‚ ‚ ◊È°„U ∑§«∏UflÊ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿÁŒ
©U∆U∑§⁄U ’Ëø ◊¥ ¬ÊŸË ¬Ë ‹ ÃÙ ⁄UÊ„Uà Á◊‹ÃË „ÒU– ©U‚ •flSÕÊ ◊¥ ÁŒ◊Ê$ª
ß‚ Ã⁄U„U ∑§Ê „UÙ ªÿÊ Á∑§ „UÙÀ«U Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ∑§÷Ë ŸË¥Œ ◊¥ ∞‚
•ŸÕ¸∑§Ê⁄UË ∑§Ê◊ ∑§⁄U ’Ò∆UÃÊ „ÒU ¡Ù ¡Êª˝Ã ◊¢§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¬⁄U ŸË¢Œ
∑§Ë •flSÕÊ ∞∑§ SflÊ÷ÊÁfl∑§ •flSÕÊ „ÒU– •ª⁄U •Ê¬Ÿ ŒÊM§ Á¬ÿÊ ÃÙ ÷Ë
◊⁄ ‡ÊéŒ ‚Ê◊Ÿ •Êÿ¥ª– •ª⁄U ◊Ê°‚ πÊÿÊ ÃÙ ÷Ë ‚Ê◊Ÿ •Êÿ¥ª– ŸË¥Œ ◊¥
÷Ë ŒÈπË „UÙ ¡Ê•Ùª– ¬⁄U ‚flÊ‹ ©U∆UÊ Á∑§ ∑Ò§‚ „ÈU•Ê? ÄÿÙ¥? ÄÿÙ¥Á∑§ ÁŒ‹
‚ •÷Ë ÷Ë •Ê∑§·¸áÊ ÕÊ– ◊ıà ∑§ ‚◊ÿ ÷Ë •flSÕÊ ’ŸÃË „ÒU– ¡„UÊ°
ßë¿UÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„UË¥ ¬„ÈU°ø ¡ÊÃÊ „ÒU– flÙ fl„UË¥ ¬„È°UøÃÊ „ÒU– ◊ȤÊ ∞∑§ •ÊŒ◊Ë
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 11
Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ªÈL§¡Ë, ¡’ ŸË¢Œ ◊¥ „UÙÃÊ „Í°U ÃÙ ¬˝ÃÊà◊Ê •ÊÃË „ÒU, ◊ȤÊ ’„ÈUÃ
‚ÃÊÃË „ÒU, ◊ȤÊ ’„ÈUà ◊Ê⁄UÃË „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ŸÊ◊ ∑§⁄UÙ– ∑§„UÊ Á∑§ Ã’
ÿÊŒ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU– Á»§⁄U flÙ ’„ÈUà ◊Ê⁄UÃË „ÒU– ’È⁄UË ªÁà „UÙŸ ¬⁄U •Ê¬∑§Ê
äÿÊŸ •ÊÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ äÿÊŸ •ÊÃÊ „ÒU, flÙ ÷ʪ ¡ÊÃË „ÒU–
•’ ©U‚∑§Ë ‚◊SÿÊ ÿ„U „ÒU Á∑§ ©U‚ ¬„U‹ äÿÊŸ ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ •ÊÿÊ?
©U‚∑§ Á‹∞ ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ÃÈ◊ ’„ÈUà ª„U⁄UÊ߸ ‚ „U◊‚ ¡È«∏U ¡Ê•Ù, ÁŸ⁄¢UÃ⁄U
äÿÊŸ ∑§⁄UÃ ⁄U„UÙ, ª„U⁄UÊ߸ ‚ ÁŒ‹ ◊¥ ’‚Ê•Ù– •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ∑§CÔU „UÙÃÊ „ÒU ÃÙ
∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ „UÊÿ ◊Ê°! •’ ÃÙ ¡flÊŸ „UÙ ªÿÊ „ÒU •ı⁄U ◊Ê° ÃÙ ’Í…∏UË „ÒU, ÄÿÊ
◊ŒŒ ∑§⁄U ‚∑§ÃË „ÒU? ¬⁄U •ŸÊÿÊ‚ ÿ„UË ¬È∑§Ê⁄U ÁŸ∑§‹ÃË „ÒU– ÄÿÙ¥?
ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚Ÿ ’ø¬Ÿ ◊¥ „UË ÁŒ‹ ◊¥ ÿ„U œÊ⁄UáÊÊ ’ŸÊ ‹Ë ÕË Á∑§ ◊Ê° ©U‚∑§Ë
‚’‚ ’«∏UË ‚¢⁄UˇÊ∑§ „ÒU– ŒπÊ, ÿ„U œÊ⁄UáÊÊ ’ŸË ÕË ÃÙ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ¬È∑§Ê⁄U
ÁŸ∑§‹ ªÿË– ÿ„U ÁŒ◊Ê$ª ‚ Ÿ„UË¥ ÁŸ∑§‹ÃË „ÒU– ÿ„U •ãŒ⁄U ‚ ÁŸ∑§‹ÃË
„ÒU– ÿ„U „ÒU •ãŒ⁄U ‚– ◊Ò¥Ÿ ÷Ë ∑§„UÊ Á∑§ ÷ÁQ§ •ãŒ⁄U ‚ ∑§⁄UŸÊ, ÁŒ‹ ‚
∑§⁄UŸÊ ÃÊÁ∑§§ Á∑§‚Ë ÷Ë •flSÕÊ ◊¥, ∑§÷Ë ÷Ë Ÿ„UË¥ ÷Í‹ ¬Ê•Ùª–
◊ȤÊ ∞∑§ •ÊŒ◊Ë Ÿ ’«∏UË åÿÊ⁄UË ’Êà ’Ù‹Ë, ∑§„UÊ Á∑§ „U◊ ŸË¥Œ
◊¥ •¬ŸÊ fl¡ÍŒ ÷Í‹ ¡ÊÃ „Ò¥U, ß‚Á‹∞ ∑§÷Ë ◊Ê߸, ’„UŸ ∑§ ‚ÊÕ ÷Ë
•ŸÈÁøà ∑§◊¸ ∑§⁄U ’Ò∆UÃ „Ò¥U– „U◊ ‚’∑§Ê fl¡ÍŒ ŸË¥Œ ◊¥ ÷Í‹ ¡ÊÃ „Ò¥U, ¬⁄U
•Ê¬∑§Ù Ÿ„UË¢ ÷Í‹Ã „Ò¥U– ‚„UË ’Êà „ÒU– ¡’ ◊Ò¢ •Ê¬∑§Ë Ã⁄U»§ ŒπÃÊ „Í°U ÃÙ
•Ê¬◊¥ øßÃÊ •Ê ¡ÊÃË „ÒU– ß‚Á‹∞ ◊⁄UË ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê „UÙÃË „ÒU Á∑§ ‚à‚¢ª ◊¥
‚’‚ ÁŸªÊ„U Á◊‹Ê ‹Í°– ©U‚◊¥ ◊⁄UÊ äÿÊŸ ©Ÿ∑§Ë Ã⁄U»§ „UÙÃÊ „ÒU ¡Ù ◊⁄UË
’Êà ∑§Ù ‚◊¤Ê ⁄U„U „UÙÃ „Ò¥U– ÿ„U ¬ÃÊ ø‹ ¡ÊÃÊ „ÒU– ◊⁄UÊ Áfl‡flÊ‚ „ÒU Á∑§
Á¡ÃŸË ÷Ë Œ⁄U •Ê¬∑§Ù ŒπÃÊ „Í°U, •Ê¬ ¬⁄U◊ øß „UÙÃ „Ò¥U– ‚ø ◊¥ ’„ÈUÃ
øß „UÙÃ „Ò¥U– ÿ„UË ’Êà ’¢ŒªË ∑§ ‚◊ÿ „UÙÃË „ÒU Á∑§ ÿÁŒ ÁŸªÊ„U Ÿ„UË¥
Á◊‹ ÃÙ •Ê¬ ©UŒÊ‚ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U, ∑ȧ¿U ÷Ë •ë¿UÊ Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ „ÒU– •Ê¬
ÁπÛÊ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– ◊⁄UÊ ÁflEÊ‚ „ÒU Á∑§ Á¡Ÿ øË ÊÙ¥ ¬⁄U ◊„UʬÈL§·Ù¥ ∑§Ë Ÿ Ê⁄U
¬«∏UÃË „ÒU flÙ øß „UÙ ¡ÊÃË „Ò¥U– Á¡Ÿ∑§Ë Ã⁄U»§ L§¤ÊÊŸ „ÒU, ©UŸ∑§Ê ∑§„UŸÊ „UË
ÄÿÊ! ŒÙ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ë Ã⁄U»§ äÿÊŸ ’¢≈U ¡ÊÃÊ „ÒU– ∞∑§, ¡Ù ‚◊Á¬¸Ã „UÙÃ „Ò¥U–
12 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ÿ„U SflÊ÷ÊÁfl∑§ „ÒU– ŒÍ‚⁄U, ¡Ù ÁflEÊ‚Ë „Ò¥U– ªÈL§ ŸÊŸ∑§ Œfl ¡Ë ÃÙ ∑§„U ⁄„U
„Òó
U¥
ŸÊŸ∑§ ¡Ù ªÈL§ ‚fl •¬ŸÊ, „ı¥ Á ’Á‹„UÊ⁄UË ¡Ê™°§H
... ÃÙ •flSÕÊ ∑§Ê π‹ „ÒU– ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ, ÷Ê߸-’¢œÈ ‚’ ‚ø ‹ª
⁄U„U „Ò¥U– flÊÁáÊÿÙ¥ ‚ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ ∑ȧ¿U ÷Ë ‚àÿ Ÿ„UË¥ „ÒU; ¬⁄U Á∑§ÃŸÊ
÷Ë  ÊÙ⁄U ‹ªÊ∞, ß‚ •flSÕÊ ‚ Ÿ„UË¥ ÁŸ∑§‹ ¬ÊÃÊ „ÒU– ÿ„U „ÒU ⁄U„USÿ!
ŒÈÁŸÿÊ Á◊âÿÊ „ÒU, ‚àÿ •ŸÈ÷fl „UÙ ⁄U„UË „ÒU– •ı⁄U ÿ„U ◊Ÿ „ÒU–
Á¡‚ •flSÕÊ ◊¥ ’Ò∆U∑§⁄U •Ê¬ ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ê ÷Ê‚ ∑§⁄U ⁄„U „Ò¥U, ÿ„U œÙπÊ „ÒU–
ÿ„U ◊Ê° „ÒU, ÿ„U ’ʬ „ÒU, ÿ„U ¬Á⁄UflÊ⁄U „ÒU, ÿ ’ìÊ „Ò¥U, ÿ„U ‚Èπ „ÒU, ÿ„U ŒÈπ
„UÒ •ÊÁŒ ¡Ù ÷Ë •ŸÈ÷ÍÁà „UÙ ⁄U„UË „ÒU, ÿ„U øß •flSÕÊ ∑§ ∑§Ê⁄áÊ „ÒU– ÿ„U
•flSÕÊ ÷Ë œÙπÊ „ÒU– ÿ„U ÷Ë ◊Ÿ ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ „ÒU– ¡Ò‚ •Ê¬Ÿ ŸË¥Œ ◊¥ ∑ȧ¿U
ŒπÊ– ŸË¥Œ ◊¥ ÁŒπŸ flÊ‹ ¬ŒÊÕ¸ ÁŸàÿ ‹ª– •ª⁄U ÁŸº˝Ê ◊¥ ⁄ÊÖÿ Á◊‹Ê
ÃÙ ‚ìÊÊ ‹ªÊ– •ª⁄U »§Ê°‚Ë ∑§Ë ‚ ÊÊ Á◊‹Ë ÃÙ flÙ ÷Ë ‚ø ‹ªË– ⁄ÊÖÿ
Á◊‹Ÿ ¬⁄U ¡Ù ‚Èπ ÿ„UÊ° øß •flSÕÊ ◊¥ Á◊‹ÃÊ „ÒU, flÒ‚Ê „UË fl„UÊ° ÷Ë
Á◊‹Ê– »§Ê°‚Ë ∑§Ë ‚ ÊÊ Á◊‹Ÿ ¬⁄U ¡Ò‚Ê ŒÈπ ÿ„UÊ° Á◊‹ÃÊ „ÒU, flÒ‚Ê „UË fl„UÊ°
÷Ë Á◊‹Ê– fl„UÊ° ÷Ë ‚’ ∑ȧ¿U ‚ø •ŸÈ÷fl „ÈU•Ê– ¡Ò‚ ¡Êª˝Ã ◊¥ ∑§◊¸ ∑§⁄U
⁄U„U „Ò¥U ÃÙ ‚ø •ŸÈ÷fl „UÙ ⁄U„U „Ò¥U, ∞‚ „UË ŸË¥Œ ◊¥ ÷Ë ‚àÿ •Ê÷Ê‚ „ÈU•Ê–
ŸË¥Œ πÈ‹Ÿ ¬⁄U ¡Êª ªÿ ÃÙ ‚’ Á◊âÿÊ „ÒU– ¬⁄U Á¡ÃŸË Œ⁄U ‚¬ŸÊ Œπ ⁄U„U
„UÙÃ „Ò¥U, ‚ø ‹ªÃÊ „ÒU– ÄÿÙ¥? ÿ„U •flSÕÊ ÕË– ÿ„U •flSÕÊ Á∑§‚Ÿ
’ŸÊ߸? ◊Ÿ Ÿ– •÷Ë ÷Ë ÷˝◊ •flSÕÊ „ÒU, ¬⁄U ‚ø-„UË-‚ø ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU–
ÿ„U Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ y-z ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ‚ø ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU– Ÿ„UË¥, ‚’∑§Ù– ¬…∏U-
Á‹π, ÁflmÊŸ, ´§Á·-◊ÈÁŸ •ÊÁŒ ‚’∑§Ù– ÄÿÙ¥? ÿ„U ¤ÊÍ∆U ‚ø ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU–
ÿ„U •flSÕÊ „ÒU– ÿ„U Ÿ‡ÊÊ „ÒU ◊Ÿ ∑§Ê– Ÿ‡Ê ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚ø ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU–
÷Ê¢ª ∑§ Ÿ‡Ê ∑§Ê •ŸÈ÷fl ◊Ò¥Ÿ ∞∑§ ÁŒŸ ∑È¢§¡flÊáÊË ◊¥ ∞∑§ ‚ ¬Í¿UÊ
ÃÙ ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ∞∑§ ’¢ŒÊ ¬Ê°ø-¬Ê°ø ÁŒπ ⁄U„U Õ– πÁ≈UÿÊ ¬⁄U ‚Ù™§° ÃÙ
‹ªÃÊ ÕÊ Á∑§ •Ê‚◊ÊŸ ◊¥ ©U«∏U∑§⁄U ¡Ê ⁄U„UÊ „Í°U– ©U‹≈UÊ ‚Ù™°§ ÃÙ ‹ªÃÊ ÕÊ
Á∑§ ¬ÊÃÊ‹ ◊¥ ø‹Ê ¡Ê ⁄U„UÊ „Í°U– ∑§„UÊ Á∑§ ¬Í⁄UË ⁄UÊà ¬Ê‚ „UË ¬‹≈UÃÊ ⁄U„UÊ–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 13
ø‹ ⁄U„UÊ ÕÊ ÃÙ ‹ªÃÊ ÕÊ Á∑§ ¬«∏U ≈U…∏UÊ „ÒU, •÷Ë Áª⁄U ¬«∏UªÊ– „U°‚ ⁄U„UÊ ÕÊ
ÃÙ „°U‚Ã „UË ¡Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ÄÿÊ „UÙ ªÿÊ ÕÊ! Ã’ ∞∑§ Ÿ ◊⁄UË „UÊ‹Ã
Œπ∑§⁄U ∑§„UÊ Á∑§ ß‚Ÿ ÷Ê°ª πÊ ⁄UπË „ÒU, ß‚ ß◊‹Ë ∑§Ê ¬ÊŸË Á¬‹Ê•Ù–
ÃÙ ◊Ò¥ „Ù‡Ê ◊¥ •ÊÿÊ–
ß‚ Ã⁄U„U ªÈL§ ÷Ë ∞∑§ ’Í≈UË ŒÃÊ „ÒU– ÿ„U Ÿ‡ÊÊ ©UÃÊ⁄U ŒÃÊ „ÒU– ¡Ù
πaÔU ÁŒπ ⁄U„U Õ, Ÿ‡ÊÊ ÕÊ– ÄÿÙ¥ ◊∑§ÊŸ ≈U…∏UÊ ‹ª ⁄U„UÊ ÕÊ? ÿ„U ‚’ ÷Ê¢ª
∑§Ê ∑§◊Ê‹ ÕÊ– ß‚ Ã⁄U„U ¡Ù ‚’ ‚ø ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU, ÿ„U ◊Ÿ ∑§Ê Sfl÷Êfl
„ÒU– Á¡‚ Ã⁄U„U ÷Ê¢ª ∑§Ê ∑§◊Ê‹ ÕÊ Á∑§ ‹ª ⁄U„UÊ ÕÊ, ©U«∏U ⁄U„UÊ „Í°U, ß‚ Ã⁄U„U
◊Ÿ ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ „ÒU Á∑§ ‚ø ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU– ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ∞‚Ë ªÁà „UÙ ªÿË
Á∑§ Á»§⁄U ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ πÊ߸ ÷Ê¢ª– ’‚, ß‚Ë Ã⁄U„U •flSÕÊ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚¬ŸÊ
‚ø ‹ª ⁄U„UÊ ÕÊ– Ÿ‡Ê ∑§Ë •flSÕÊ ÕË– Á¡‚ ¡Êª˝Ã •flSÕÊ ◊¥ •Ê¬
©U∆UÃ-’Ò∆UÃU „UÙ, ÿ„U ÷Ë œÙπÊ „ÒU– ¬⁄U ¡’ Ã∑§ ß‚∑§U ÉÊ⁄U ◊¥ „UÙ, ‚’
‚ìÊÊ „UË ‹ªªÊ– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¡ªÃ „ÒU ⁄UÒŸ ∑§Ê ‚¬ŸÊ– ‚◊¤Ê Ÿ ∑§Ù߸ ÿ„UÊ° •¬ŸÊH
‚¢‚Ê⁄U Sfl¬Aflà „ÒU– ÿ„U „Ò ◊Ÿ ∑§Ë •flSÕÊ Á∑§ ‚ø-‚ø ‹ª–
•ª⁄U ◊Ÿ-◊ÊÿÊ ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ Ÿ „UÙÃÊ ÃÙ •Êà◊Œfl Ÿ ∑ȧ¿U ÷Ë ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥
∑§⁄UŸÊ ÕÊ– ÷Ê¢ª ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ Ÿ „UÙÃÊ ÃÙ ∑§÷Ë πÁ≈UÿÊ ¬⁄U ÃÙ ∑§÷Ë ŸËø Ÿ„UË¥
„UÙŸÊ ÕÊ– ÿ„U Ÿ‡Ê ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Á∑§ÿÊ– ß‚Ë Ã⁄U„U ¬Í⁄UË Á¡¢ŒªË ߢ‚ÊŸ ∑§÷Ë
‹«∏U∑ ’ìÊ, ∑§÷Ë œŸ, ∑§÷Ë •ãÿ øË ÊÙ¥ ◊¥ ‚◊ÿ ª°flÊ ŒÃÊ „ÒU–
¡ã◊ Ã⁄UÊ ’ÊÃÙ¥ „UË ’Ëà ªÿÙ– ÃÍŸ ∑§’„È°U Ÿ ŸÊ◊ ¡¬ÙH
‚ÊÁ„U’ Ÿ ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ë •‚Ê⁄UÃÊ ¬⁄U ’«∏U ‡ÊéŒ ’Ù‹, ’„ÈUà ∑ȧ¿U
∑§„UÊ– •ı⁄U ∑§„UÊ ÷Ë •ŸÍ∆UÊ–
⁄U„UŸÊ Ÿ„UË¥ Œ‡Ê ’Ë⁄UÊŸÊ „ÒUH
Ÿ‡Ê ∑§Ê Œ‡Ê „ÒU, ’ªÊŸÊ Œ‡Ê „ÒU–
ÿ„U ‚¢‚Ê⁄U ŸÊfl ∑§Êª¡ ∑§Ë, ’Í°Œ ¬«∏U ªÁ‹ ¡ÊŸÊ „ÒUH
¬ÊŸË ¬«∏UÊ ÃÙ ª‹ ¡ÊÿªÊ–
ÿ„U ‚¢‚Ê⁄U »Í§‹ ‚◊⁄U ∑§Ê, øÙ¥ø ‹ª ¬¿UÃÊŸÊ „ÒUH
14 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
∑§÷Ë ‚ȪŸÊ (ÃÙÃÊ) ‚◊⁄U ∑§ ‹Ê‹-‹Ê‹ »Í§‹ ∑§Ù ‚ÈãŒ⁄U •ı⁄U
⁄U‚ flÊ‹Ê ◊ÊŸ∑§⁄U •ÊÃÊ „ÒU, ‚ÙøÃÊ „ÒU Á∑§ •ë¿UÊ »§‹ „UÙªÊ, ¬⁄U ¡’
øÙ¢ø ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU ÃÙ ŸË⁄U‚ ‹ªÃÊ „ÒU, M§ß¸ ÁŸ∑§‹ÃË „ÒU–
øÙ¥ø ‹ª ¬¿UÃÊŸÊ „ÒUH
Á¡Ÿ øË ÊÙ¥ ◊¥ ‚Èπ Œπ ⁄U„U „UÙ, •¢Ã∑§Ê‹ ◊¥ ¬¿UÃÊflÊ „UË
Á◊‹ªÊ–
ÿ„U ‚¢‚Ê⁄U ¤ÊÊ«∏U •L§ ¤ÊÊπ«∏U, ©U‹¤Ê ¬È‹¤Ê ◊⁄U ¡ÊŸÊ „ÒUH
©U‹¤Ê ¡Ê•Ùª ß‚◊¥–
ÿ„U ‚¢ ‚ Ê⁄U ⁄UÒ Ÿ ∑§Ê ‚¬ŸÊ–
‚◊¤Ê Ÿ ∑§Ù߸ ÿ„UÊ° •¬ŸÊH
„U ’¢Œ! ß‚∑§Ë ◊◊ÃÊ ¿UÙ«∏U– ÿ„U ⁄ÒUŸ ∑§ ‚¬Ÿ ∑§Ë Ã⁄U„U „ÒU–
„UÊÕ ∑§¿ÈU Ÿ •ÊŸÊ „ÒU–
•Ê¬∑§ „UÊÕ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ‹ªªÊ–
ŸÊ◊ ªÈL§ ∑§Ê ¡¬ ‹ ’¢Œ, Á»§⁄U ¬Ë¿U ¬¿UÃÊÿªÊH
ÃÍ ∑§„U Ã Ê „Ò U ◊ ⁄ U Ë ∑§ÊÿÊ, ∑§ÊÿÊ ∑§Ê ªÈ ◊ ÊŸ ÄÿÊ–
øÊ°Œ ‚Ê ‚ÈãŒ⁄U ÿ ß Ã⁄UÊ, Á◊^ÔUË ◊¥ Á◊‹ ¡ÊÿªÊH
fl„UÊ° ‚ ÄÿÊ ÃÍ ‹ÊÿÊ ’¢Œ, ÿ„UÊ° ‚ ÄÿÊ ‹ ¡ÊÿªÊ–
◊È _ Ô U Ë ’Ê° œ  ¡ª ◊ ¥ •ÊÿÊ, „UÊÕ ¬‚Ê⁄ U ¡Êÿ ª ÊH
’ʋʬŸ ◊¥ π‹Ê πÊÿÊ, •Ê߸ ¡flÊŸË ◊Sà ⁄U„UÊ–
’Í … ∏ U ʬŸ ◊ ¥ ⁄UÙª ‚ÃÊÿ , πÊ≈U ¬«∏ U Ê ¬¿UÃÊÿ ª ÊH
¡¬ŸÊ „ÒU ÃÙ ¡¬ ‹ ’ãŒ, •ÊÁπ⁄U ÃÙ Á◊≈U ¡ÊÿªÊ–
∑§„Uà ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ ÷Ê߸ ‚ÊœÙ, ∑§⁄UŸË ∑§Ê »§‹ ¬ÊÿªÊH
ß‚Á‹∞ó
¡Êª ¡Êª Ÿ⁄U ¡Êª ⁄ U H
ÄÿÊ ÃÍ ‚ÙÿÊ ◊Ù„U ÁŸ‡ÊÊ ◊¥, ©U∆U ∑§ ÷¡Ÿ ◊¥ ‹Êª ⁄UH
’˝rÊÔÊá«U ◊¥ ¡Ù ∑ȧ¿U ÷Ë „ÒU, ‡ÊÁøÿÊ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ „ÒU– ∑§◊-‚-∑§◊
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 15
Á∑§‚Ë ÷Ë ’ÈÁh¡ËflË ∑§Ê Á‚hʢà Ÿ„UË¥ ∑§„U ⁄U„Ê „ÒU Á∑§ ÿ„U ÁŸàÿ „ÒU– ÿ„U
◊Ÿ ∑§Ê ‚¢‚Ê⁄U „ÒU •ı⁄U ◊Ÿ ∑§ ß‚ ¤ÊÍ∆U ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ ‚÷Ë ◊Ÿ ∑§Ë „UË ªÈ‹Ê◊Ë
∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ©U‚Ë ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë flÊáÊË ◊¥ ’«∏U ⁄U„USÿ
÷⁄U ¬«∏U „Ò¥U– flÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
•flœÍ ¿UÊ«∏ U „È U ◊Ÿ ÁflSÃÊ⁄UÊH
‚Ù ¬Œ ª„UÙ ¡ÊÁ„U Ã ‚Œ˜ªÁÃ, ¬Ê⁄U’˝rÊÔ ‚Ù ãÿÊ⁄UÊH
Ÿ„UË¥ ◊„UÊŒfl Ÿ„UË¥ ◊„Uê◊Œ, „UÁ⁄U „U¡⁄Uà ∑§¿ÈU ŸÊ„UË¥H
•ÊŒ◊ ’˝rÊÔÊ ŸÁ„¢U Ã’ „UÙÃ, Ÿ„UË¥ œÍ¬ ŸÁ„¢U ¿UÊ„UË¥H
•‚Ë ‚„U‚ ¬Ò ª ê’⁄U ŸÊ„UË¥ , ‚„U‚ •∆UÊ‚Ë ◊Í Ÿ ËH
ø¢ º ˝ ‚Í ÿ ¸ ÃÊ⁄U Ê ªáÊ ŸÊ„U Ë ¥ , ◊ë¿U ∑§ë¿U ŸÁ„¢ U ŒÍ Ÿ ËH
flŒ Á∑§Ã’ ‚È◊Îà ŸÁ„¢U ‚¢¡◊, ŸÁ„¢U ¡ËflŸ ¬Á⁄U¿UÊßZH
’Ê°ª ÁŸ◊Ê¡ ∑§‹◊Ê ŸÁ„¢U „UÙÃ, ⁄UÊ◊„ÈU ŸÊÁ„¢U πÈŒÊ߸H
•ÊÁŒ •ãà ◊Ÿ ◊äÿ Ÿ „UÙÃ, •ÊÃ‡Ê ¬flŸ Ÿ ¬ÊŸËH
‹π øı⁄UÊ‚Ë ¡Ëfl ¡ãÃÈ ŸÁ„¢U, ‚ÊπË ‡ÊéŒ Ÿ ’ÊŸËH
∑§„UÁ„¢U ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ „UÙ •flœÍ, •Êª ∑§⁄U„ÈU ÁfløÊ⁄UÊH
¬Í⁄UáÊ ’˝rÊÔ ∑§„UÊ° Ã ¬˝ª≈U, ∑ΧÁòÊ◊ Á∑§ã„U ©U¬⁄UÊ¡ÊH
∑§÷Ë ‹Ùª •flSÕÊ•Ù¥ ◊¥ ÉÊÍ◊Ã „Ò¥U– øÊ⁄UÙ¥ •flSÕÊ∞° ÷˝◊ „Ò¥U– ¬Í⁄U
’˝rÊÔÊá«U ◊¥ ¡Ù ÁŒπ ⁄U„UÊ „ÒU, Sfl¬A „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∞∑§ ’«∏UÊ åÿÊ⁄UÊ ‡ÊéŒ ∑§„U
⁄U„U „ÒU¥ó
ŸÊŒ Á’㌠ÿÙª Sfl¬A, ¡Ëfl ߸‡Ê ÷Ùª Sfl¬A,
÷Í Á ◊ •Êfl ÃÊ⁄U ÁŸ⁄U Ê ∑§Ê⁄U Sfl¬A M§¬ „Ò U –
ÁŸªÈ¸áÊ ‚ûÊÊ ¡’ ÷Ë ‚Ê∑§Ê⁄U M§¬ ◊¥ ¬˝∑§≈U „UÙÃË „ÒU, ©U‚ ߸E⁄U
∑§„UÃ „Ò¥U– •Êà◊Ê ¬˝ÊáÊÙ¥ ∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ‹ÃË „ÒU ÃÙ ¡Ëfl ∑§„UÃ „Ò¥U– ß‚Á‹∞
ÿ ÷Ë Sfl¬A „Ò¥U–
¬Ê¬ ¬Èáÿ ∑§⁄ÒU Sfl¬A flŒ •ı⁄U flŒÊãà Sfl¬A,
flÊøÊ •ı⁄U •flÊøÊ Sfl¬A M§¬ ‚Ù •ŸÈ¬ „ÒU–
16 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
’Ù‹ŸÊ, ‚ÈŸŸÊ ÷Ë Sfl¬A „ÒU– flÊ„U! ‚’ Sfl¬A „ÒU– ¬Ê¬ •ı⁄U ¬Èáÿ
ŒÙŸÙ¥ Sfl¬A ‚◊ÊŸ „Ò¥U–
ø¢º˝U ‚Íÿ¸ ÷Ê‚ Sfl¬A ¬¢ø ◊¥ ¬˝¬¢ø Sfl¬A,
Sflª¸ Ÿ∑¸§ ’Ëø ’‚, ‚Ù™§ Sfl¬A M§¬ „ÒU–
øÊ°Œ, ‚Íÿ¸, Sflª¸, Ÿ⁄U∑§ ‚’ Sfl¬A „ÒU– Sflª¸ ◊¢ ⁄U„UŸ flÊ‹ ŒflÃÊ
÷Ë Sfl¬A ∑§Ë •flSÕÊ ◊¥ „Ò¥U–
•Ù„U¢ •ı⁄U ‚Ù„¢U Sfl¬A Á¬á«U •ı⁄U ’˝rÊÔÊá«U Sfl¬A,
•Êà◊Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê Sfl¬A M§¬ ‚Ù •M§¬ „Ò U –
•Ê¬∑§Ù ÿ„UÊ° fl„U◊ •Ê ¡ÊÿªÊ Á∑§ •Êà◊Ê ∑Ò§‚ Sfl¬A „ÒU, ¬⁄U◊Êà◊Ê
∑Ò§‚ Sfl¬A „ÒU! øß ‚ûÊÊ ∑§Ù •Êà◊Ê ∑§’ ∑§„UÃ „Ò¥U? ¡Ò‚ ¡‹ ¡◊ ªÿÊ
ÃÙ ’»¸§ ∑§„UÃ „Ò¥U; ¡’ Ã⁄U‹ „ÒU ÃÙ ¬ÊŸË ∑§„UÃ „Ò¥U– ß‚ Ã⁄U„U ◊Ÿ ∑§ ‚ê¬∑¸§
◊¥ ¡’ øß ‚ûÊÊ •ÊÃË „ÒU ÃÙ •Êà◊Ê ∑§„UÃ „Ò¥U– ¬⁄U◊Êà◊Ê ÄÿÙ¥ Sfl¬A „ÒU?
¬⁄U◊Êà◊Ê ◊Ÿ ∑§Ê ŸÊ◊ „ÒU– ¬Ê⁄U’˝rÊÔ ÷Ë ◊Ÿ ∑§Ë ‚¢ôÊÊ „ÒU– •Ù¥∑§Ê⁄U ÷Ë Sfl¬A
M§¬ „ÒU–
¡⁄UÊ ◊ÎàÿÈ ∑§Ê‹ Sfl¬A ªÈL§ Á‡Êcÿ ’Ùœ Sfl¬A,
•ˇÊ⁄U ÁŸ—•ˇÊ⁄U •Êà◊Ê Sfl¬A M§¬ „Ò U –
¡ËflŸ, ◊ÎàÿÈ, ∑§Ê‹ ÷Ë Sfl¬A „ÒU– ÿ ÁŸàÿ Ÿ„UË¥– ¡Ù flø◊ÊŸ ◊¥
ªÈL§àfl ∑§Ù •ŸÈ÷fl ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ÿ„U ¬¢ø-÷ıÁÃ∑§ ÃàflÙ¥ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU,
ß‚Á‹∞ ÿ„U ÷Ë Sfl¬A „ÒU– ÿ„UË flSÃÈ ¡’ •Êª ø‹∑§⁄U ¿¢U≈UÃË ø‹ÃË „ÒU,
¬Ê⁄U ¬„È°UøÃË „ÒU ÃÙ ÁŸàÿ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU– ß‚Á‹∞ ÷˝Á◊à Ÿ„UË¥ „UÙŸÊ „ÒU–
∑§„Uà ∑§’Ë⁄U ‚È Ÿ ªÙ⁄Uπ fløŸ ◊◊,
Sfl¬A Ã ¬⁄ U ‚àÿ ‚àÿ M§¬ ÷Í ¬ „Ò U –
‚Ù߸ ‚àÿŸÊ◊ ‚àÿ‹Ù∑§ ’Ëø flÊ‚Ê ∑§⁄U,
Ÿ„UË¥ ∑§„Í°U •Êfl Ÿ„UË¥ ¡Êfl ‚àÿM§¬ „ÒUH
¡Ù •¬Ÿ M§¬ ∑§Ù Ÿ„UË¥ πÙÃÊ „ÒU, ’Œ‹ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU, flÙ ‚àÿ „ÒU–
flÙ ∑§„UË¥ •ÊÃÊ-¡ÊÃÊ Ÿ„UË¥–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 17
ÃÙ ¬Í⁄UÊ ’˝rÊÔÊá«U Sfl¬A „ÒU– •flSÕÊ∞° Sfl¬A „Ò¥U– ‚È·ÈÁ# ÷Ë Sfl¬A „ÒU,
Sfl¬A ÷Ë ÷˝◊Ê¢∑§ „ÒU, ¤ÊÍ∆UÊ „ÒU, ¡Êª˝Ã ÷Ë Sfl¬A „ÒU, ÃÈ⁄UËÿÊ ÷Ë Sfl¬A „ÒU– ∑ȧ¿U
◊L§Œá«U ◊¥ äÿÊŸ ∑§⁄U∑§ ‚È·ÈÁ# •flSÕÊ ◊¥ ¬„È°Uø ¡ÊÃ „Ò¥U, ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ÿ„UÊ°
‚¢∑§À¬-Áfl∑§À¬ Ÿ„UË¥ „Ò¥U ◊Ÿ ∑§; ôÊÊŸ •flSÕÊ „ÒU– ¬⁄U ‚àÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ flÙ
’«∏UË „UË •ôÊÊŸ◊ÿ •flSÕÊ „ÒU– Sfl¬A ÷˝◊Ê¢∑§ •flSÕÊ „ÒU, ¬⁄U ‚’ ‚àÿ
•Ê÷ÊÁ‚à „UÙÃÊ „ÒU– ÿ„U Áfl⁄UÊ≈U˜ øÃŸÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊„UʬÈL§· ∑§ ¬Ê‚ Áfl⁄UÊ≈U˜
øÃŸÊ „UÙÃË „ÒU– ‚È·ÈÁ# ◊¥ ∑§◊ øÃŸÊ „ÒU– Sfl¬A ◊¥ ©U‚‚ ∑§„UË¥ •Áœ∑§
øÃŸÊ „UÙÃË „ÒU– ¡Êª˝Ã ◊¥ ∑§ß¸ ªÈáÊÊ •Áœ∑§ øÃŸÊ Sfl¬A ‚ „UÙÃË „ÒU– Á»§⁄U
∞‚ „UË ÃÈ⁄UËÿÊ ◊¥ ¡Êª˝Ã ‚ ∑§ß¸ ªÈáÊÊ •Áœ∑§ øÃŸÊ „UÙÃË „ÒU–
øıÕË ÃÈ⁄UËÿÊ •flSÕÊ ◊¥ ’«∏UË øÃŸÊ „ÒU– ÿ„U ‚ÊœÊ⁄UáÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
ß‚ ¬˝ôÊÊflSÕÊ ÷Ë ∑§„UÃ „Ò¥U– ¬˝ôÊÊflSÕÊ ◊¥ Œflàfl ⁄U„UÃÊ „ÒU– flÙ ÷Ë Sfl¬A „ÒU–
∑ȧ¿U ◊„Uʬ˝ôÊÊ ∑§Ë ÷Ë ’Êà ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ¬⁄U ÿ„U ◊„Uʬ˝ôÊÊ ÷Ë ÷˝◊Ê¢∑§ „ÒU–
ß‚◊¥ ÿÙªE⁄U ‹Ùª ⁄U„UÃ „Ò¥U– ∑ȧ¿U ∑§fl‹ ¬˝ôÊÊ Ã∑§ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U, ∑ȧ¿U
◊„Uʬ˝ôÊÊ Ã∑§ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U– ß‚ ◊„Uʬ˝ôÊÊ ◊¥ ∑§fl‹ ¿U— ÿÙªE⁄U ¬„È°Uø– ¬⁄U
ÿ„U ÷Ë ÷˝◊Ê¢∑§ •flSÕÊ „ÒU; ÿ„U ÷Ë Sfl¬A „ÒU– ÿ„U Sfl¬A ’«∏UÊ ‹¢’Ê „ÒU–
∑§Ù߸ ∑§Ù߸ ¬„È°UøÊ ’˝rÊÔ ‹Ù∑§ ◊¥, œ⁄U ◊ÊÿÊ ‹ •Ê߸H
ß‚ ◊„Uʬ˝ôÊÊ ∑§Ù ÃÈ⁄UËÿÊÃËà •flSÕÊ ÷Ë ∑§„UÃ „Ò¥U– ÃÈ⁄UËÿÊ ∑§ ’ÊŒ
ÃÈ⁄UËÿÊÃËà •ÊÃË „ÒU– ‚ÊÁ„U’ •¬ŸË flÊáÊË ◊¥ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ÃÈ⁄UËÿÊÃËà ÃÊÁ„¢U ∑§ ¬Ê⁄UÊ– ÁflŸÃË ∑§⁄U Ä°U ŒÊ‚ ÃÈê„UÊ⁄UÊH
‚ÊÁ„U’ ÃÈ⁄UËÿÊÃËà ‚, ◊„Uʬ˝ôÊÊ ‚ ¬⁄U ∑§Ë •flSÕÊ ∑§Ë ’Êà ∑§⁄U
⁄U„U „Ò¥U– ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ fl„UÊ° ŒÊ‚ ÁflŸÃË ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ÃÈ⁄UËÿÊ ◊¥ ÷Ë ◊Ÿ ∑§Ê
Á◊‹Ÿ „UÙÃÊ „ÒU– ÃÈ⁄UËÿÊÃËà ◊¥ ÷Ë „UÙÃÊ „ÒU– Œ„UË ◊¥ ‹S‚Ë „ÒU– ◊ÄπŸ
ÁŸ∑§Ê‹Ê ÃÙ ÷Ë ‹S‚Ë „ÒU– ÉÊË ÁŸ∑§Ê‹ Á‹ÿÊ ÃÙ ÷Ë ∑ȧ¿U ‹S‚Ë „ÒU– ¬⁄U
©U‚∑§Ë ’Êà „UË ÄÿÊ, Á¡‚◊¥ ‹S‚Ë Ÿ„UË¥! ß‚ Ã⁄U„U ÃÈ⁄UËÿÊÃËà ◊¥ ◊Ÿ ∑§Ê
Á◊üÊáÊ „ÒU– ∑§ß¸ øË Ê¥ Á◊‹Ë „ÈU߸ „Ò¥U– ¡’ Ã∑§ ◊Ÿ ∑§Ë Á◊‹Ÿ „ÒU, ¬ÈŸ¡¸ã◊
„U٪ʖ ¡Ò‚ ‡ÊÈh ÉÊË Ÿ„UË¥ „ÒU, ‹S‚Ë ∑§Ë ◊ÊòÊÊ „ÒU ÃÙ $π⁄UÊ’ „UÙŸÊ-„UË-„UÙŸÊ
„ÒU– ß‚ Ã⁄U„Uó
18 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
øÊ⁄U •¢Ã—∑§⁄UáÊ ∑§ ‚¢ª •Êà◊Ê $π⁄UÊ’–
¡Ò‚ ŸËø ¬⁄U‚¢ª ‚, ’˝ÊrÊÔáÊ ¬Ëÿ ‡Ê⁄UÊ’H
ß‚Á‹∞ ߟ •flSÕÊ•Ù¥ ◊¥ ¬„È°UøŸ flÊ‹Ê ÷Ë ‚È⁄UÁˇÊà Ÿ„UË¥ „ÒU–
Á¡‚ ÷Ë •flSÕÊ ◊¥ •Êà◊Ê ¡ÊÃË „ÒU, fl„UË ‚àÿ ‹ªÃÊ „ÒU– Á¡‚
¡Êª˝Ã ◊¥ •Ê¬ „Ò¥U, flÙ ÷Ë Sfl¬A „ÒU– ß‚◊¥ ◊Ÿ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã „ÒU Á∑§ ß‚ ‚àÿ
•ŸÈ÷fl ∑§⁄UflÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ◊„UʬÈL§·Ù¥ Ÿ ∞‚ „UË Ÿ„UË¥ ∑§„UÊó
ÿÙ¥ ‚¬ŸÊ ¬ π ŸÊ, ¡ª ⁄UøŸÊ ÁÃ◊ ¡ÊŸ–
ß‚◊¥ ∑§¿ÈU ‚Ê°øÙ Ÿ„UË¥, ÿ„U ŸÊŸ∑§ ‚Ê°øË ◊ÊŸH
‚ÊÁ„U’ flÊáÊË ◊¥ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
Ÿ„UË¥ ◊ÊÿÊ Ÿ„UË¥ ∑§ÊÿÊ „UÙ, ø‹ „¢U‚Ê ©U‚ Œ‡ÊH
ÿ„U ÃËŸ-‹Ù∑§ ÷Ë ÷˝◊Ê¢∑§ „ÒU– ß‚ Sfl¬A ◊¥ ’«∏U-’«∏U ¤ÊÍ‹ ⁄U„U „Ò¥U–
ß‚‚ ∑§Ù߸ ¬Ê⁄U Ÿ„UË¥ „UÙ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ‚’ ߢÁº˝ÿÊ° Sfl¬A „ÒU¢– ÿ ‚÷Ë ∑§Ê‹ ∑§Ê
Ã◊ʇÊÊ ÁŒπÊŸ flÊ‹Ë „Ò¥U– ∑ȧ¿U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ •Ê°πÙ¥ ŒπË ¬⁄U ÁflEÊ‚
∑§⁄UŸÊ– Ÿ„UË¥, ÿ„U ÷Ë Sfl¬A „ÒU– •Ê°π¥ ÷Ë œÙπÊ ŒÃË „Ò¥U– ÿ ÷Ë ¤ÊÍ∆U „UË
ÁŒπÊÃË „Ò¥U– ‚Œ˜ªÈL§ ߟ ‚÷Ë ‚ ¬⁄U ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– flÙ ‚È⁄UÁà ∑§Ù øß ∑§⁄U
ŒÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ ‚÷Ë flÊÿ⁄U‚ ∑§Ê „U◊‹Ê „U◊Ê⁄U πÍŸ ¬⁄U „ÒU– flÙ ’«∏UÊ SflÊÁŒCÔU
„ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ ÷Ù¡Ÿ ‚ ‹Ê⁄U ’ŸÊ– ÿ „UË ⁄U‚ ⁄UQ§ ◊¥ ¬Á⁄UflÁøà „UÙÃ „Ò¥U–
ß‚Á‹∞ πÍŸ SflÊÁŒCÔU „ÒU– ¬⁄U ÿ„U flÁ¡¸Ã „ÒU– „U⁄U∑§ flÊÿ⁄U‚ ∑§Ê „U◊‹Ê „UË
πÍŸ ¬⁄U „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ∑§Ê‹ ∑§Ê „U◊‹Ê ‚È⁄UÁà ¬⁄U „ÒU– wy ÉÊá≈U „U◊‹Ê ∑§⁄U
⁄U„UÊ „ÒU– ß‚ Sfl¬A ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ „UË ÉÊÈ◊Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚È ⁄ UÁà ‚¢ ÷ Ê‹ ∑§Ê¡ „Ò U , ÃÍ ◊à ÷⁄U◊ ÷È ‹ ÊÿH
◊Ÿ ‚ƒÿÊŒ ◊Ÿ‚Ê ‹„U⁄U ◊¥, ’„Uà ∑§Ã„Í°U Ÿ ¡ÊÿH
∑ȧ¿U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ Œflàfl ◊¥ •ÊŸãŒ „ÒU– ∑§„UÊ° „ÒU •ÊŸãŒ? fl„UÊ° ÷Ë
∞∑§ ‡Ê⁄UË⁄U „ÒU– fl„Ê° ÷Ë ∞∑§ •flÁœ „ÒU– øÊ⁄U ◊ÈÁQ§ÿÊ° ÷Ë •ÊŸãŒ ‚ ¬⁄U
„ÒU¥– ß‚Á‹∞ó
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 19
flÊ ÉÊ⁄U ∑§Ù πÙ¡Ù ⁄U ÷Ê߸– ¡ÊÃ •Êflʪ◊áÊ Á◊≈U ¡Ê߸H
‚ÊÁ„U’ Ÿ πá«UŸ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ, ¬⁄U ‚àÿ ∑§Ë •Ù⁄U ߇ÊÊ⁄UÊ Á∑§ÿÊ–
flÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
÷΢ª ◊ÃÊ „UÙÿ Á¡Á„U ¬Ê‚Ê– ‚Ù߸ ªÈL§ ‚àÿ œ◊¸ŒÊ‚ÊH
Á¡‚∑§ ¬Ê‚ ÷¢Îª◊ÃÊ „ÒU, flÙ ‚àÿ „ÒU– flÙ •¬ŸË Ã⁄U„U ’ŸÊ ŒÃÊ
„ÒU– ¬Íáʸ ªÈL§ ◊¥ ÃÊ$∑§Ã „UÙÃË „ÒU Á∑§ ’Œ‹ ŒÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ŸÊ◊ ∑§Ë ¬˝ÊÁ#
∑§ ’ÊŒ ∞∑§ ÃÊ$∑§Ã •Ê ¡ÊÃË „ÒU ÃÙ øß ∑§⁄U ŒÃË „ÒU– Á¡‚ •flSÕÊ ◊¥
◊Ÿ •Êà◊Ê ‚ Á’‹∑ȧ‹ •‹ª „UÙ, ©U‚ ‡ÊÈh øÃŸÊ ∑§„UÃ „Ò¥U– ‚ÈŸÊ⁄U ‚ÙŸ
∑§Ê πÙ≈U ÁŸ∑§Ê‹Ÿ ∑§ Á‹∞ ìÊÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ‚È⁄UÁà ◊¥ ’«∏U πÙ≈U „Ò¥U–
ªÈL§ ∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U∑§, ©UŸ◊¥ ‚◊Ê∑§⁄U ÁŸ◊¸‹ „UÙ ¡Ê∞°–
‚È ⁄ UÁà ’Ê° œ •ÁSÕ⁄U ∑§⁄UÙ, ªÈ L § ◊ ¥ Œ ÿ ‚◊Êÿ–
∑§„Ò ¢ U ∑§’Ë⁄U œ◊¸ Œ Ê‚ ‚ , ÃÙ •ª◊ ¬¢ Õ ‹πÊÿH
‚È⁄UÁà ªÈL§ ◊¥ ‚◊ÊŸ ‹ªÃË „ÒU ÃÙ ÁŸ◊¸‹ „UÙŸ ‹ªÃË „ÒU– Ã’
©U‚∑§Ê ¬˝∑§Ê‡Ê •ŸÈ÷fl „UÙŸ ‹ªÃÊ „ÒU, ◊Ÿ-◊ÊÿÊ ∑§ •Êfl⁄UáÊ ¿ÍU≈UŸ ‹ªÃ
„Ò¥U– ß‚Á‹∞ ‚ìÊ ŸÊ◊ ∑§ Á’ŸÊ ∑§÷Ë ‚$»§Ê Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ÿ„U ¡Ëfl
•¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ÁŸ◊¸‹ Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
ªÈ L § ∑§„ U ‚¢ à ∑§Ù ¬Í ¡  , ‚Êœ ∑§„ U ªÈ L § ¬Í ¡ –
‚Êœ ªÈ L § ∑ § ’Ëø ◊ ¥ , ÷߸ •ª◊ ∑§Ë ‚Í ¤ ÊH
ªÈL§ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ‚¢Ã ∑§ ¬Ê‚ ¡Ê– ¡’ ‚¢Ã ∑§ ¬Ê‚ ¡ÊÃÊ „ÒU ÃÙ
flÙ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ªÈL§ ∑§ ¬Ê‚ ¡Ê, ∑§„UÊ° ÷˝Á◊à „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU! ß‚ Ã⁄U„U ߟ∑§
’Ëø ◊¥ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÙ ¡ÊÃË „ÒU–
ŸÊ◊ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# ∑§ ’ÊŒ ◊„Uʬ˝ôÊÊflÊŸ ¬ÈL§· •Ê¬∑§ ‚ÊÕ ◊¥ π«∏Ê
„UÙ∑§⁄U ¬Í⁄U ‚¢∑§Ã ŒÃÊ „ÒU– flÙ ‚¢Œ‡Ê ŒÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU– flÙ øß ∑§⁄UÃÊ ⁄U„UÃÊ
„ÒU– flÙ SflåŸflØ ‚¢‚Ê⁄U ‚ ¬⁄U •◊⁄U-Œ‡Ê ◊¥ ‹ ¡ÊÃÊ „ÒU– flÙ ∞‚ Œ‡Ê ◊¥
‹ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¡„UÊ° ¡Ëfl •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ¬„È°Uø ‚∑§ÃÊ „ÒU– flÙ
©U‚ ©U‚∑§ ‚„UË ÉÊ⁄U ◊¥ ‹ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¡„UÊ° ‚Ê⁄UÊ Sfl¬A Á◊≈U ¡ÊÃÊ „ÒU, ¡„UÊ°
‚¢‚Ê⁄U ∑§Ê ‚Ê⁄UÊ ÷˝◊ ‚◊Ê# „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– fl„UÊ° ¬⁄U ¬„È°Uø∑§⁄U „UË øß ‚ûÊÊ
20 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
•¬Ÿ ◊Í‹ M§¬ ◊¥ •ÊÃË „ÒU, ¡„UÊ° ©U‚ „¢U‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– fl„UÊ° ◊ÊÿÊ Ÿ„UË¥
„ÒU; fl„UÊ° ∑§ÊÿÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– fl„UÊ° ¬⁄U ◊ÊÿÊ ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU–
ø‹ „¢ U ‚ Ê ©U ‚ Œ ‡ Ê, ¡„U Ê ° ¡Êà fl⁄U á Ê ∑È § ‹ ŸÊÁ„¢ U –
‡ÊéŒ Á◊‹ÊflÊ „UÙà „Ò U , Œ „ U Á◊‹ÊflÊ ŸÊÁ„¢ U H
fl„UÊ° Œ„UË Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬⁄U ∑§Ù߸ ¬Ê⁄UπË „UË ß‚ ⁄U„USÿ ∑§Ù ‚◊¤Ê
‚∑§ÃÊ „ÒU– fl„UÊ° ¡ÊŸ ∑§ ’ÊŒ „¢U‚ ŒÈ’Ê⁄UÊ ◊Ÿ-◊ÊÿÊ ∑§ ¤ÊÍ∆U ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ Ÿ„UË¥
•ÊÃÊ „ÒU–
„¢ U ‚Ê „¢ U ‚ Á◊‹ ‚È π „UÙ߸ H
ß„UÊ° ÃÙ ¬Ê°ÃË „ÒU ’ªÈ‹Ÿ ∑§Ë, ∑§Œ⁄U Ÿ ¡ÊŸ ∑§Ù߸H
¡Ù „¢U‚Ê Ã⁄U åÿÊ‚ ¿UË⁄U ∑§Ë, ∑ͧ¬ ŸË⁄U ŸÁ„¢U „UÙ߸–
ÿ„U ÃÙ ŸË⁄U ‚∑§‹ ◊◊ÃÊ ∑§Ù, „¢U‚ Ã¡Ê ¡‚ øÙ߸H
·≈U Œ‡Ê¸ Ÿ ¬Êπá«U ¿UÊŸ’ , ÷ · œ⁄ U ‚’ ∑§Ù߸ –
øÊ⁄U ’⁄UŸ •ı fl Œ Á∑§ÃÊ’Ò , „¢ U ‚ ÁŸ⁄UÊ‹Ê „UÙ߸ H
ÿ„U ¡◊ ÃËŸ ‹Ù∑§ ∑§Ù ⁄UÊ¡Ê, ’Ê°œ •SòÊ ‚°¡Ù߸–
‚éŒ ¡Ëà ø‹Ù „U¢‚ „U◊Ê⁄U, Ã’ ¡◊ ⁄UÁ„U „Ò¥U ⁄UÙ߸H
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ¬˝ÃËà ◊ÊŸ ‹, Á¡fl ŸÁ„¢U ¡Êÿ Á’ªÙ߸–
‹Ò ’Ò ∆ UÊ⁄UÙ¥ •◊⁄U ‹Ù∑§ ◊ ¥ , •Êflʪ◊Ÿ Ÿ „UÙ߸ H

•Ÿãà ∑§ÙÁ≈U ’˝rÊÔÊá«U ⁄Uø, ‚’ ‚ ⁄U„U ãÿÊ⁄U–

Á¡ãŒ ∑§„U œ◊¸ŒÊ‚ ‚Ù¥, ÃÊ∑§Ê ∑§⁄UÙ ÁfløÊ⁄UH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 21

Ÿ⁄U ß ∑§Ê »§‹ Áfl·ÿ Ÿ ÷Ê߸

Ÿ⁄U ß ∑§Ê »§‹ Áfl·ÿ Ÿ ÷Ê߸– ÷¡Ù ŸÊ◊ ‚’ ∑§Ê¡ Á’„UÊ߸H
⁄UÊ¡Ê ªÙ¬Ëø¢Œ FÊŸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ ÕÊ– ©U‚∑§Ë ◊Ê° ø’ÍÃ⁄U ‚ Œπ ⁄U„UË
ÕË– ªÙ¬Ëø¢Œ ∑§Ù ‡Ê⁄UË⁄U ¬⁄U ∑ȧ¿U ª◊˸ ∑§Ê •Ê÷Ê‚ „ÈU•Ê– ©U‚∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ¬⁄U
™§¬⁄U ‚ •Ê°‚Í ∑§Ë ’Í°Œ¥ Áª⁄UË ÕË¥– ©U‚Ÿ ™§¬⁄U ŒπÊ ÃÙ ◊Ê° π«∏UË ÕË– ©U‚Ÿ
’ÊŒ ◊¥ ◊Ê° ‚ ¬Í¿UÊ Á∑§ ÃÈ◊ ⁄UÙ ÄÿÙ¥ ⁄U„UË ÕË? ◊Ê° Ÿ ∑§„UÊó’≈UÊ! Ã⁄UË ‚È¢Œ⁄U
Œ„UË ∑§Ù Œπ∑§⁄U •Ê°‚Í ÁŸ∑§‹ •Ê∞– ÄÿÙ¥Á∑§ Ã⁄U ’ʬ ∑§Ë ÷Ë ∞‚Ë „UË
‚È¢Œ⁄U Œ„UË ÕË; flÙ ÷Ë ∞‚ „UË Áfl·ÿÙ¥ ◊¥ ’∑§Ê⁄U ø‹Ë ªÿË •ı⁄U ◊ÊŸfl-
ß ∑§Ê ‹ˇÿ ¬Í⁄UÊ Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§Ê– Ã⁄UË Œ„UË ÷Ë •¬Ÿ Á¬ÃÊ ∑§Ë Ã⁄U„U ‚È¢Œ⁄U
„ÒU •ı⁄U ◊Ò¥ Œπ ⁄U„UË „Í°U Á∑§ ÿ„U ÷Ë Áfl·ÿÙ¥ ◊¥ „UË ∑§„UË¥ ÃÈê„UÊ⁄U Á¬ÃÊ ∑§Ë
Ã⁄U„U ’∑§Ê⁄U Ÿ ø‹Ë ¡Ê∞! ªÙ¬Ëø¢Œ ∑§Ù ◊Ê° ∑§Ë ’Êà ‚◊¤Ê ◊¥ •Ê ªÿË–
©U‚Ÿ ◊Ê° ‚ ¬Í¿UÊ Á∑§ ◊ÊŸfl-ß ∑§Ê ‹ˇÿ ∑Ò§‚ ¬Í⁄UÊ „UÙªÊ? ◊Ê° Ÿ ∑§„UÊ
Á∑§ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ◊¥ •Ê∑§⁄U ÷ÁQ§-÷¡Ÿ ∑§⁄UŸ ‚ „U٪ʖ ªÙ¬Ëø¢Œ ∑§
ÁŒ‹ ◊¥ flÒ⁄Uʪ ©Uà¬ÛÊ „UÙ ªÿÊ– ©U‚Ÿ ◊Ê° ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¢ ‚ãÿÊ‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄U
⁄U„UÊ „Í°U, ◊ȤÊ •Ê‡ÊËflʸŒ ŒÙ– ◊Ê° Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Ÿ„UË¥, ÃÍ ÉÊ⁄U ◊¥ ⁄U„U– ¬„U‹
‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§ Áfl·ÿ ◊¥ Ÿ ©U‹¤Ê, ¬⁄U ‚ãÿÊ‚ ‹Ÿ ∑§Ù ∑§„UÊ ÃÙ ◊◊ÃÊ •Ê
ªÿË– ¬⁄U ªÙ¬Ëø¢Œ Ÿ ◊ÊŸÊ– Ã’ ◊Ê° Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ •ª⁄U ¡ÊŸÊ „UË øÊ„UÃÊ
„ÒU ÃÙ ◊⁄UË ÃËŸ ’ÊÃ¥ ÿÊŒ ⁄UπŸÊ– ∑§„UÊ Á∑§ ‚ÈãŒ⁄U Á’SÃ⁄U ¬⁄U ‚ÙŸÊ–
ªÙ¬Ëø¢Œ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¥ ÃÙ ⁄UÊ¡¬Ê≈U ¿UÙ«∏U∑§⁄U ¡Ê ⁄U„UÊ „Í°U– Á»§⁄U ∞‚ÊU ∑Ò§‚
„UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU? ‚ãÿÊ‚Ë ∑§Ù ∑§÷Ë ¬àÕ⁄UUÙ¥ ¬⁄U ÷Ë ‚ÙŸÊ ¬«∏ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ◊Ê°
Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ SflÊÁŒCÔU ÷Ù¡Ÿ πÊŸÊ– ªÙ¬Ëø¢Œ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ÷Ë ‚¢÷fl
Ÿ„UË¥ „ÒU– Á»§⁄U ◊Ê° Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊¡’Íà Á∑§‹ ◊¥ ‚ÙŸÊ– ªÙ¬Ëø¢Œ Ÿ ◊Ê° ‚
21
22 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
∑§„UÊ Á∑§ ÃÈ◊ ¡Ù ÃËŸ øË Ê¥ ∑§„U ⁄U„UË „UÙ, ÿ ÃÙ ‚¢÷fl Ÿ„UË¢ „Ò¥U– ◊Ò¥ ÃÙ
⁄UÊ¡¬Ê≈U ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏U∑§⁄U ¡Ê ⁄U„UÊ „Í°U– ÿ„U ‚’ ∑Ò§‚ „UÙ ¬ÊÿªÊ? ◊Ê° Ÿ ∑§„UÊ
Á∑§ ¡’ ’„ÈUà ª„⁄UË ŸË¥Œ •Ê∞, Ã’ ‚ÙŸÊ– Ã’ flÙ ‚¡U ’«∏Ë ‚ÈãŒ⁄U „UÙ
¡ÊÿªË– Á»§⁄U ∑§„UÊ Á∑§ ¡’ ’„ÈUà ÷Í𠋪, Ã÷Ë πÊŸÊ– flÙ ÷Ù¡Ÿ ÷Ë
’«∏UÊ SflÊÁŒCÔU „UÙ ¡ÊÿªÊ– ÃË‚⁄UÊ, ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊¡’Íà Á∑§‹ ◊¥ ‚ÙŸÊ–
ÿ„U ∑§Ù߸ ◊„U‹Ù¥ flÊ‹Ê Á∑§‹Ê Ÿ„UË¥ ’Ù‹Ê– ÃÈ◊ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U∑§
‚ÙŸÊ– flÙ ’«∏UÊ ◊¡’Íà Á∑§‹Ê „ÒU– fl„UÊ° ∑§Ù߸ ÷ÍÃ-¬˝à ÷Ë ÉÊÈ‚¬Ò∆U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U
‚∑§ªÊ– ªÙ¬Ëø¢Œ ∑§Ù ’Êà ‚◊¤Ê ◊¥ •Ê ªÿË– flÙ ◊Ê° ‚ •Ê‡ÊËflʸŒ ‹∑§⁄U
ø‹ ¬«∏UÊ–
’‹Ë „U٠ß ◊¥, ‡ÊË‹fl¢Ã ∑§Ù߸ „UÙÿ ÃÙ „UÙÿH
Á¡‚∑§ y-z ’ìÊ „UÙ¥, ’È…∏Uʬ ∑§Ë Ã⁄U»§ ’…∏U ⁄U„UÊ „Ù •ı⁄U flÙ ∑§„U
Á∑§ ◊Ò¥ ‡Ê⁄UË$»§ „UÙ ªÿÊ „Í°U ÃÙ ’Êà ¡◊ªË Ÿ„UË¥– flÙ ÃÙ ©U‚Ÿ „UÙŸÊ „UË „ÒU–
’ìÊÙ¥ ∑§Ë ¬⁄U‡ÊÊŸË ‚ flÒ‚ „UË „UÙ ¡ÊÿªÊ– ’Êà ÃÙ Ã’ „ÒU, ¡’ ∑§Ù߸
¡flÊŸË ◊¥ ‡Ê⁄UË$»§ „UÙ–
ß‚Á‹∞ ‚Œ˜ªLÈ § ∑§Ë ¬„UøÊŸ ◊¥ ÷Ë ‚ÊÁ„U’ Ÿ ÿ ’ÊÃ¥ „UË ’Ù‹Ë
„ÒU¥ – ∑§„UÊ Á∑§ ªÈL§ ’Ê‹’˝rÊÔøÊ⁄UË ∑§⁄UŸÊ– ÿÁŒ flÙ Ÿ Á◊‹ ‚∑§ ÃÙ ∞‚Ê
ªÈLÈ § ∑§⁄UŸÊ, ¡Ù ôÊÊŸ „UÙ ¡ÊŸ ¬⁄U ŒÈÁŸÿÊ ¿UÙ«∏U øÈ∑§Ê „Ù– ÿÊŸË ¬„U‹
◊ÊÿÊ ∑§ Õ¬«U∏ πÊ øÈ∑§Ê „UÙ, ¬⁄U ’ÊŒ ◊¥ ‚¢÷‹ ¡Ê∞, ÃÙ ÷Ë ø‹ªÊ–
ÄÿÙ¥Á∑§ “¡’‚ øÃÊ Ã’‚ ‚„UËH” ¬⁄U ªÎ„USÕ ªÈLÈ § ∑§ Á‹∞ ÃÙ
‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ’Ù‹Ê „ÒU– flÙ ÃÙ ÷Í‹ ‚ ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU–
¡Ê∑§Ê ªÈ L § „Ò U ªË⁄U„UË, ø ‹ Ê Áª⁄U„UË „UÙÿ–
∑§Ëø ∑§Ëø ∑ § œÙflÃ , ŒÊ$ ª Ÿ ¿Í U ≈ U ∑§ÙÿH
∞∑§ ◊„UÊà◊Ê ‚ ◊⁄U Á‡Êcÿ ∑§Ë ’Êà „ÈU߸– ◊⁄U Á‡Êcÿ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ªÈL§
¬Íáʸ „UÙŸÊ øÊÁ„U∞– ◊„UÊà◊Ê Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊⁄UÊ ªÈL§ ¡Ë ¬Íáʸ „ÒU– ©U‚Ÿ ‡ÊÊŒË
÷Ë ∑§Ë „ÒU; ’ìÊ ÷Ë „Ò¥U; √ÿʬÊ⁄U ÷Ë Á∑§ÿÊ– „ÈU•Ê Ÿ ¬Íáʸ ªÈL§! ◊„UÊà◊Ê Ÿ
ÿ„U ¡flÊ’ ÁŒÿÊ– ’«∏UÊ •≈U¬≈UÊ ¡flÊ’ „ÒU– Ÿ„UË¥, ÿ„U Ÿ„UË¥ „ÒU ¬Íáʸ ªÈL§ ∑§Ë
¬„UøÊŸ–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 23
‚ÊÁ„U’ ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚ìÈL§· ∑§Ù ¡ÊŸ‚Ë, ÁÂ∑§Ê ‚êÈL§ ŸÊ◊H
¡Ù ©U‚ ‚ûÊÊ ◊¥ Á◊‹Ê „ÈU•Ê „Ù, flÙ „ÒU ¬Íáʸ ªÈL§– ¡Ù ©U‚◊¥ Á◊‹Ê,
Áfl·ÿ-Áfl∑§Ê⁄U ©U‚◊¥ Ÿ„UË¥ „UÙ¥ª– ß‚Á‹∞ •Ê¬∑§ ¬Ê‚ ÷Ë Ÿ„UË¥ •Ê ¬Êÿ¥ª–
Ã÷Ë ÃÙ ∑§„UÊó
ß ◊Ÿ flÊ∑§Ù ŒËÁ¡∞, ¡Ê∑§Ù Áfl·ÿÊ ŸÊÁ¢„¢UH
•Ê¬Ê Ã’ „UË «UÊÁ⁄U ∑§, ⁄UÊπ ‚ÊÁ„U’ ◊ÊÁ„¢UH
•Ê¬ Á¡‚∑§Ê ÷Ë äÿÊŸ ∑§⁄¥UªU, ©U‚Ë ∑§ ªÈáÊ •Ê¬◊¥ •Ê ¡Êÿ¥ª–
‚Œ˜ÔªÈL§ ∑§Ê äÿÊŸ ß‚ËÁ‹∞ ÃÙ Á∑§ÿÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚∑§Ë ‡ÊÁQ§ÿÊ°
•Ê ¡ÊÃË „Ò¥U– ¬⁄U ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§Ê äÿÊŸ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– œ◊¸ŒÊ‚
¡Ë ∑§Ù ‚ÊÁ„U’ Ÿ ‚Ê$»§ ’Ù‹ ÁŒÿÊ Á∑§ ∑§Ù߸ »§ÊÿŒÊ Ÿ„UË¥ „ÒU, ∑§Ù߸ ◊Ë’
Ÿ„UË¥ „ÒU ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§ äÿÊŸ ∑§Ê– øÊ°Œ ¬⁄U ¬àÕ⁄U »¥§∑§Ÿ ∑§Ë Ã⁄U„U ’∑§Ê⁄U
„ÒU– ß‚Á‹∞ ‚Œ˜ªÈL§ „UË ◊Êäÿ◊ „ÒU– ÃÙ ‚Œ˜ªÈL§ ∞‚Ê „UÙŸÊ øÊÁ„U∞ ¡Ù
Áfl·ÿÙ¥ ‚ ⁄UÁ„Uà „UÙ– ¬⁄U ∞‚Ê ªÈL§ ‚¢‚Ê⁄U ◊¢ •Ê‚ÊŸË ‚ Á◊‹ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
ÄÿÙ¥Á∑§ó
øŒÁ⁄UÿÊ ¤ÊËŸË ⁄ U ¤ÊËŸË, ‚àÿ ŸÊ◊ ⁄U‚ ÷ËŸËH
•CÔU∑§◊‹ ∑§Ê ø⁄UπÊ ’ŸÊÿÊ, ¬Ê°ø Ãàfl ∑§Ë ¬ÍŸË–
Ÿı Œ‚ ◊Ê‚ ’È Ÿ Ÿ ∑§Ù ‹Êª , ◊Í ⁄ U π ◊Ò ‹ Ë ∑§ËŸËH
¡’ ◊ÙÁ⁄U øÊŒ⁄U ’Ÿ ÉÊ⁄U •Ê߸ , ⁄¢ U ª ⁄ U ¡ ∑§Ù ŒËŸË–
∞ ‚ Ê ⁄¢ U ª ⁄¢ U ª Ê ⁄¢ U ª ⁄ U ¡ Ÿ , ‹Ê‹Ù¥ ‹Ê‹ ∑§⁄U ŒËŸËH
øÊŒ⁄U •Ù…∏U ‡Ê¢∑§Ê ◊à ∑§Á⁄UÿÙ, ŒÙ ÁŒŸ ÃÈ◊∑§Ù ŒËŸË–
◊Í⁄Uπ ‹Ùª ÷Œ ŸÁ„¢U ¡ÊŸ, ÁŒŸ ÁŒŸ ◊Ò‹Ë ∑§ËŸËH
œ˝Èfl ¬˝tÔUÊŒ ‚ÈŒÊ◊Ê Ÿ •Ù…U∏Ë, ‡ÊÈ∑§Œfl Ÿ ÁŸ◊¸‹ ∑§ËŸË–
ŒÊ‚ ∑§’Ë⁄U Ÿ ∞‚Ë •Ù…∏UË, ÖÿÙ¥ ∑§Ë àÿÙ¥ œÁ⁄U ŒËŸËH
ÿ„U ‡Ê⁄UË⁄U M§¬Ë øÊŒ⁄U ’«∏U ‚͡◊ ⁄U„USÿÙ¥ ‚ ÷⁄UË ¬«∏UË „ÒU– ¬Ê°ø
ÃàflÙ¥ ∑§Ë ¬ÍŸË ‚ ◊ÊÃÊ ∑§ ª÷ʸ‡Êÿ ◊¥ ÿ„U øÊŒ⁄U ~-vÆ ◊„UËŸ Ã∑§ ’ÈŸË
24 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
¡ÊÃË „ÒU, ¬⁄U ◊Íπ¸ ◊ŸÈcÿ ß‚ Áfl·ÿ-Áfl∑§Ê⁄UÙ¥ ◊¥ ª¢ŒÊ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– ß‚
øÊŒ⁄U ∑§Ù ⁄°UªŸ flÊ‹Ê ‚Œ˜ªÈL§ „ÒU, ¡Ù ß‚ ôÊÊŸ M§¬Ë ª„U⁄U ‹Ê‹ ⁄¢Uª ‚ ⁄°Uª
ŒÃÊ „ÒU– ¬⁄U ß‚ •Ù…∏U∑§⁄U ß‚ ÷˝◊ ◊¥ Ÿ„UË¥ ⁄U„UŸÊ Á∑§ ÿ„U ‚ŒÊ ÃÈê„UÊ⁄U ¬Ê‚
⁄„UªË– ÿ„U ÃÙ ÃÈê„U¢ ∑ȧ¿U ÁŒŸÙ¥ ∑§ Á‹∞ ŒË ªÿË „ÒU– ¬⁄U ◊Íπ¸ ‹Ùª ß‚ ’ÊÃ
∑§Ê ÷Œ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ „Ò¥U •ı⁄U Áfl·ÿ-Áfl∑§Ê⁄UÙ¢ ◊¥ πÙ∑§⁄U ª¢ŒÊ ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥U–
œ˝Èfl, ¬˝tÔUÊŒ, ‚ÈŒÊ◊Ê, ‡ÊÈ∑§Œfl •ÊÁŒ Ÿ ß‚ ÷ÁQ§ ◊¥ ‹ªÊ∑§⁄U ÁŸ◊¸‹
Á∑§ÿÊ– ¬⁄U ∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ Ÿ ÃÙ ÿ„U ‡Ê⁄UË⁄U M§¬Ë øÊŒ⁄U ¡Ò‚Ë ÁŸ◊¸‹ •Ù…∏UË
ÕË, flÒ‚Ë „UË ÁŸ◊¸‹ ⁄Uπ ŒË, ÄÿÙ¥Á∑§ fl ◊ÊÿÊ ◊¥ ©U‹¤Ê „UË Ÿ„UË¥–
◊ÊŸÈ· ¡ã◊ ÃȤÊ∑§Ù ÁŒÿÊ, ÷¡Ÿ ∑§Ù ‚ßÊ◊–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U øÒàÿÙ Ÿ„UË¥, ‹ÊÇÿÙ •ı⁄UÁ„U ∑§Ê◊H
ÿ„U ◊ŸÈcÿ-ß ¬˝÷È ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸ ∑§Ù Á◊‹Ê ÕÊ ÃÊÁ∑§ ‚¢‚Ê⁄U-
‚ʪ⁄U ‚ ◊ÈQ§ „UÙ ‚∑§, ¬⁄U ¡Ëfl ÷Í‹ ªÿÊ •ı⁄U ‚¢‚Ê⁄U ∑§ •ŸÊà◊ ∑§ÊÿÙ¸¢
◊¥ ‹ª ªÿÊ–
ŒÙ ÁŒŸ π‹ ‹ ÿ„U π‹Ê, ÿ„U ÃÙ ŸŒË ŸÊfl ∑§Ê ◊‹ÊH
∑§ı«∏ U Ë ∑§ı«∏ U Ë ◊ÊÿÊ ¡Ù«∏ U Ë , ‚¢ ª Ÿ ¡Êÿ •œ ‹ Ê–
•ı⁄U ¡Ÿ◊ ’„È U Ã ⁄  U ¬Ê•Ù, ◊ÊŸÈ · ¡ã◊ ŒÈ „  U ‹ÊH
◊Êà Á¬ÃÊ ‚Èà ∑ȧ≈ÈUê’ ∑§’Ë‹Ê, ‚¢ª Ÿ ¡Êÿ ◊‹Ê–
øÊ⁄U fl Œ ·≈U˜ ‡ÊÊSòÊ ¬È ∑ §Ê⁄ ¥ U , ‚¢ à Ÿ Œ „  U „ U ‹ÊH
ÿ„U ¡ËflŸ ÃÙ øÊ⁄U ÁŒŸŸ ∑§Ê, •¢ à „U Ù ß„Ò ¥ U … U ‹ Ê–
∑§„Uà ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ ÷Ê߸ ‚ÊœÙ, •Ê߸ ø‹Ÿ ∑§Ë ’‹ÊH
¬˝÷È Ÿ ∑Χ¬Ê ∑§⁄U∑§ ÿ„U •fl‚⁄U ¬˝ŒÊŸ Á∑§ÿÊ ÕÊ, ¬⁄U ß‚ •fl‚⁄U
∑§Ù ◊Íπ¸ ¡Ëfl Ÿ πÙ ÁŒÿÊ– ÿÁŒ ÷ÁQ§ ∑§Ë ÷Ë ÃÙ Á’ŸÊ ªÈL§ ∑§ „UË ‹ªÊ
⁄U„UÊ–
ªÈL§ Á’Ÿ ◊Ê‹Ê »§⁄UÃ, ªÈL§ Á’ŸÊ ŒÃ ŒÊŸ–
ªÈL§ Á’Ÿ ŒÊŸ „U⁄UÊ◊ „ÒU, ¬Í¿UÙ flŒ ¬È⁄UÊáÊH
Á»§⁄U ÿÁŒ ªÈL§ Á∑§ÿÊ ÷Ë ÃÙ ÁfløÊ⁄U∑§⁄U Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 25
Á’ŸÊ ÁfløÊ⁄U ªÈL§ ∑§⁄U, ‚Ù ¬Ë¿U ¬¿UÃÊÿH
ÄÿÙ¥Á∑§ ‚¢‚Ê⁄U ‚ ¿ÍU≈UŸ ∑§ Á‹∞ „UË ÃÙ ªÈL§ Á∑§ÿÊ– ¬⁄U ÿ„U ÁfløÊ⁄U
Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ Á∑§ Á¡‚∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ◊¥ •Ê∑§⁄U •¬ŸÊ ∑§ÀÿÊáÊ øÊ„U ⁄U„U „Ò¥U, ÄÿÊ
flÙ πÈŒ ¬„È°UøÊ „ÈU•Ê „ÒU ÿÊ Ÿ„UË¥! ¡Ù πÈŒ ‚¢‚Ê⁄U-‚ʪ⁄U ‚ ¿ÍU≈UÊ „ÈU•Ê „Ù,
fl„UË ÃÙ ŒÍ‚⁄U ∑§Ù ¿ÈU«∏UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
„UÁ⁄U ∑Χ¬Ê Ã’ ¡ÊÁŸÿ, Œ ◊ÊŸÈ· •flÃÊ⁄U–
ªÈL§ ∑Χ¬Ê Ã’ ¡ÊÁŸÿ, ¿ÍU«∏UÊfl ‚¢‚Ê⁄UH
‚ìÊÊ ªÈL§, Á¡‚ ‚¢ÃÙ¥ Ÿ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§„UÊ, ‚¢‚Ê⁄U-‚ʪ⁄U ‚ ¿ÈU«∏UÊÃÊ
„ÒU– flÙ Sflÿ¢ ‚¢‚Ê⁄U-‚ʪ⁄U ◊¥ ’°œ „ÈU∞, Sflÿ¢ ◊Ù„U-◊ÊÿÊ ◊¥ »°§‚ „ÈU∞ ªÈL§
∑§Ë Ã⁄U„U ∑§fl‹ ⁄UÊSÃÊ Ÿ„UË¥ ’ÃÊÃÊ „ÒU– flÙ Á‡Êcÿ ∑§Ë •Êà◊Ê ∑§Ù •¬Ÿ
‚ÊÕ ◊¥ ‹∑§⁄U ©U‚ SÕÊŸ ◊¥ ¬„È°UøÊ ŒÃÊ „UÒ, ¡„UÊ° ‚ flÙ ß‚ ‚¢‚Ê⁄U ◊¢ •Ê߸
„ÒU– Ã÷Ë ÃÙ ‚¢ÃÙ¥ Ÿ ∑§„UÊó
„UÁ⁄U ∑Î § ¬Ê ¡Ù „UÙÿ ÃÙ, Ÿ„UË¥ „UÙÿ ÃÙ ŸÊÁ„¢ U –
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ªÈL§ ∑Χ¬Ê Á’ŸÊ, ‚∑§‹ ’ÈÁh ’„U ¡ÊÁ„¢UH
ß‚Á‹∞ ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ∑§„Ê– ªÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸ
∑§Ù ∑§„UÊ– ªÈL§ ∑§Ù ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚ ’„ÈUà ’«∏UÊ ’Ù‹ ÁŒÿÊ– flÒ‚ ªÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§
∑§Ù ÃÙ ‚’ œ◊¸-‡ÊÊSòÊÙ¥ ◊¥ ’Ù‹Ê ªÿÊ– ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§Ê ‚¢Œ‡Ê ∑§Ù߸
Ÿ„UË¥ ÁŒÿÊ– ¬⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§Ù ‹ÙªÙ¢ Ÿ •¬Ÿ Á„UÃÙ¥ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
•¬ŸÊÿÊ– „U◊ ◊ÍÁø-¬Í¡Ê ∑§ Á$π‹Ê$»§ Ÿ„UË¥ „ÒU¢, ¬⁄U ◊ÍÁø-¬Í¡Ê ‚ ∑§ÀÿÊáÊ
Ÿ„UË¥ „UÙŸ flÊ‹Ê „ÒU– ‹Ùª øÊ„UÃ „Ò¥ Á∑§ ¬Ê¬-∑§◊¸ ÷Ë ∑§⁄UÃ ⁄U„¥U •ı⁄U ÷ÁQ§
÷Ë– ß‚Á‹∞ ‚ìÊ ªÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬ÊÃ „Ò¥U– •ª⁄U ªÈL§ ÷Ë ∑§⁄UÃ
„Ò¥U ÃÙ ∞‚Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ¡Ù •ãÃÿʸ◊Ë Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ „ÒU, ¡Ù ¬„È°UøÊ „ÈU•Ê Ÿ„UË¥
„UÙÃÊ „ÒU, Á¡‚ ∑§Ù߸ $π’⁄U Ÿ„UË¥ „UÙÃË „ÒU Á∑§ ©U‚∑§ Á‡Êcÿ ÄÿÊ ∑§⁄U ⁄U„U
„Ò¥U, •ı⁄U Ÿ „UË flÙ ©Uã„¥U ©UŸ∑§ ŒÙ· ‚◊¤ÊÊ ¬ÊÃÊ „ÒU– ŒÍ‚⁄UË •Ù⁄U ‚¢Ã
‚Œ˜ªÈL§ ∑ȧê„UÊ⁄U ∑§Ë Ã⁄U„U •¬Ÿ Á‡Êcÿ ∑§ ŒÙ·Ù¥ ∑§Ù ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U ’Ê„U⁄U
∑§⁄UÃÊ „ÒU– Ã’ „UË ‚ìÊË ÷ÁQ§ „UÙ ¬ÊÃË „ÒU– ¬⁄U ŒÍ‚⁄UË Ã⁄U»§, ¡Ù øÊ„U,
∑§⁄UÙ, ◊ÍÁø Ÿ ‚◊¤ÊÊÃË „ÒU, Ÿ «UÊ°≈UÃË „ÒU, Ÿ ŸÊ⁄UÊ Ê „UÙÃË „ÒU– ¬⁄U ªÈL§ ∑§Ê
ÄÿÊ ∑§„UŸÊ!
26 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ªÈL§ ∑ȧê„UÊ⁄U Á‡Êcÿ ∑È¢§÷ „ÒU, ªÁ…∏U ªÁ…∏U ∑§Ê…∏ÒU πÙ≈U–
•ãÃ⁄U „UÊÕ ‚ê„UÊ⁄U Œ , ’Ê„U⁄U ◊Ê⁄ U øÙ≈UH
ªÈL§ ŒÙ·Ù¥ ∑§Ù ÁŸ∑§Ê‹ÃÊ „ÒU, ÷ÁQ§ ∑§ ∑§ÊÁ’‹ ’ŸÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞
ªÈL§-÷ÁQ§ ‚„U¡ Ÿ„UË¥ „ÒU–
ªÈ L § ÷ÁQ§ •Áà ∑§Á∆U Ÿ „Ò U , ÖÿÙ¥ πÊ° « ∏  U ∑§Ë œÊ⁄U –
Á’ŸÊ ‚Ê° ø ¬„È ° U ø Ÿ„UË¥ , ◊„UÊ ∑§Á∆UŸ √ÿfl„UÊ⁄UH
fl„UÊ° ¤ÊÍ∆UÊ Ÿ„UË¥ Á≈U∑§ ‚∑§ÃÊ „ÒU– fl„UÊ° ¬Ê¬Ë Ÿ„UË¥ Á≈U∑§ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
Ã÷Ë ÃÙ ∑§„UÊó
∑§Ê◊Ë ∑˝ § ÙœË ◊‚π⁄UÊ, ߟ‚ ÷ÁQ§ Ÿ „UÙÿ–
÷ÁQ§ ∑§⁄ U ∑§Ù߸ ‚Í ⁄ U ◊ Ê, ¡ÊÁà ’⁄U á Ê ∑È § ‹ πÙÿH
¡ÊÁà fl⁄U á Ê ∑È § ‹ πÙÿ ∑ § , ÷ÁQ§ ∑§⁄ U ÁøËÊÿ–
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U ‚ÃªÈ L § Á◊‹ , •Êflʪ◊áÊ Ÿ‡ÊÊÿH
ªÈL§ ¡ÊÁÃ, ∑ȧ‹ •ÊÁŒ ∑§Ê •„¢U∑§Ê⁄U ¿ÈU«∏UÊ ŒÃÊ „ÒU– ªÈL§ ∑§ •Êª
‚’ •„¢U∑§Ê⁄U àÿʪ∑§⁄U ©UŸ∑§ „U⁄U ‡ÊéŒ ¬⁄U ø‹Ã ø‹ŸÊ „ÒU– •Ê¬∑§Ê ◊Ÿ
∑ȧ¿U ∑§„U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¬⁄U ©U‚∑§Ë ’Êà Ÿ„UË¥ ◊ÊŸŸË „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ flÙ ∑§÷Ë
•Ê¬∑§ ∑§ÀÿÊáÊ ◊¥ ‚„UÊÿ∑§ Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
◊Ÿ ∑§Ë Œ‡ÊÊ Áfl„UÊÿ, ªÈ L § ◊ʪ¸ ÁŸ⁄Uπà ø‹ –
„¢ U ‚ ‹Ù∑§ ∑§„° U ¡Êÿ, ‚È π ‚ʪ⁄U ‚È π ‚Ù¥ ‹„ U H
’È ¢ Œ ¡Ëfl •ŸÈ ◊ ÊŸ, Á‚¢ œ È ŸÊ◊ ‚ÃªÈ L § ‚„UË–
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U ¬˝ ◊ ÊŸ, œ◊¸ Œ Ê‚ ÃÈ ◊ ’Í ¤ Ê„Í ° U H
•¬Ÿ ◊Ÿ ∑§Ë ’Êà Ÿ„UË¢ ◊ÊŸŸË „ÒU– ¡Ù ªÈL§ ∑§„U, flÙ „UË ‚ø
◊ÊŸŸÊ „ÒU, ©U‚Ë ¬⁄U ø‹ŸÊ „ÒU– øÊ„U Á∑§ÃŸ ÷Ë flŒ-‡ÊÊSòÊ ∑§Ê ôÊÊÃÊ „UÙ,
•¬ŸË ’ÈÁh ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U Ÿ„UË¥ ø‹ŸÊ „ÒU–
fl Œ ¬È ⁄ UÊáÊ ÷ʪflà ªËÃÊ, •Ê∆UÙ¥ ¡Ê¬ ⁄U≈UÙ ⁄UË–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U Á’ŸÊ ‚êÈL§ ∑§, ÷◊¸ Á◊≈U ŸÁ„¢U ’ı¥⁄UËH
Á’ŸÊ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ê ÷˝◊ Ÿ„UË¥ Á◊≈U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ◊ÊòÊ ¬…U∏Ã
⁄U„UŸ ‚ ∑ȧ¿U ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „ÙŸ flÊ‹Ê– ‚Œ˜ªÈL§ ÿÕÊÕ¸ ◊¥ •Êà◊ôÊÊŸ ∑§⁄UflÊ ŒÃÊ
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 27
„ÒU– flÙ ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ê ÷˝◊ Á◊≈UÊ ŒÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ¡Ù ªÈL§ ÿ„U ÷˝◊ Ÿ Á◊≈UÊ
‚∑§, ©U‚ •ôÊÊŸË ªÈL§ ¡ÊŸ∑§⁄U àÿʪ ŒŸ ◊¥ „UË ÷‹Ê߸ „ÒU–
¡Ê ªÈL§ Ã ÷˝◊ Ÿ Á◊≈U, ÷˝Ê¢Áà Ÿ Á¡fl ∑§Ë ¡Êÿ–
‚Ù ªÈ L § ¤ÊÍ ∆ UÊ ¡ÊÁŸÿ , àÿʪà Œ ⁄ U Ÿ ‹ÊÿH
¬⁄U ‹Ùª „Ò¥U Á∑§ ◊ÊŸÃ „UË Ÿ„UË¥– ‚¢Ã◊Ã-‚¢Ã◊à ⁄U≈U ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U
•ı⁄U ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë ◊Á„U◊Ê ∑§Ù ¡ÊŸÃ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ¬…∏U-¬…∏U∑§⁄U ’Ù‹Ã ⁄U„UŸ ‚
∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ „UÙŸ flÊ‹Ê „ÒU– ÿÕÊÕ¸ ◊¥ •Êà◊ôÊÊŸË ªÈL§ øÊÁ„U∞– ©U‚ •◊⁄U-
‹Ù∑§ ◊¥ ¬„È°UøÊ „ÈU•Ê ªÈL§ øÊÁ„U∞–
’Êß ◊È Á Q§ Ÿ „UıÁ„U„Ò ¥ U , ¿UÙ«∏ U Ù øÃÈ ⁄ UÊ߸ –
‚¢ à ◊ÃÊ ∑È § ¿U •ı⁄U „Ò U , πÙ¡Ê Áß ¬Ê߸ H
ŒÈÁŸÿÊ ∑§ ’«∏U-w ¬¢Õ ÷Ë vÆ fl¥ mÊ⁄U Ã∑§ ∑§Ë ’Êà „UË ∑§⁄UÃ „Ò¥U,
¬⁄U ÿ„U ÃÙ flŒÙ¥ ◊¥ ÷Ë „ÒU– ¬Ê°ø ◊Ⱥ˝Ê∞° ÷Ë fl„UÊ° „Ò¥U, ¬⁄U ‚¢Ã◊à ∑ȧ¿U •ı⁄U
„ÒU– flÙ flŒÙ¥-‡ÊÊSòÊÙ¥ ∑§ •Êª ∑§Ë ’Êà „ÒU– Ã÷Ë ∑§„UÊó
fl Œ „U◊Ê⁄UÊ ÷ Œ „Ò U , „U◊ fl Œ Ÿ ∑ § ◊ÊÁ„¢ U –
¡ıŸ ÷ Œ ◊ ¥ ◊Ò ¥ ⁄U„Í ° U , fl Œ Ù ¡ÊŸÃ ŸÊÁ„¢ U H

πøÁ⁄U ÷ÍøÁ⁄U ‚ÊœÒ ‚Ù߸– •ı⁄U •ªÙøÁ⁄U ©UŸ◊ÈÁŸ ¡Ù߸H

©UŸ◊ÈÁŸ ’‚Ò •∑§Ê‚ ∑§ ◊Ê„UË¥– ¡ÙªË ’Ê‚ ∑§⁄U ÃÁ„U ∆UÊ„UË¥H
ÿ ¡ÙªË ◊Áà ∑§„UÊ ¬‚Ê⁄UÊ– ‚¢Ã ◊ÃÊ ¬ÈÁŸ ߟ ‚ ãÿÊ⁄UÊH
¡ÙªË ¬Ê¢øı ◊Ⱥ˝Ê ‚ʜҖ ߢ « UÊ Á¬ª‹Ê ‚È π ◊ÁŸ ’Ê° œ Ò H
óÃÈ‹‚Ë ‚ÊÁ„U’ „UÊÕ⁄U‚ flÊ‹

¬Ê°ø ‡ÊéŒ •ı ¬Ê°øÙ¥ ◊Ⱥ˝Ê, ‚Ù߸ ÁŸ‡øÿ ◊ÊŸÊ–

•Êª ¬Í⁄UáÊ ¬È⁄U· ¬È⁄UÊß, Áß∑§Ë π’⁄U Ÿ ¡ÊŸÊ–
ó∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ ¡Ë
28 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

◊Ȥʬ ∑§◊Z Ÿ Ê⁄U ÃÍ ‚ŒÊ ⁄UπŸÊ..........

◊Ȥʬ ∑§◊Z Ÿ Ê⁄U ÃÍ ‚ŒÊ ⁄UπŸÊ–
◊Ò¥ π«∏UÊ „Í¢U ŒÿÊ ∑§Ë Ÿ Ê⁄U ∑§ Á‹∞H

◊⁄U ‚êÈM§ ‚ÈŸÙ ◊⁄UË »§Á⁄UÿÊŒ ∑§Ù–

ø⁄UáÊÙ¥ ◊¥ ¡ª„U ŒÙ ‚ŒÊ ∑§ Á‹∞H
◊Ȥʬ ∑§◊Z Ÿ Ê⁄U.................
ÄÿÊ ¬È∑§ÊM¢§ ÃȤÊ ◊⁄U •Œ‹Ë-•Œ‹U–
ÁŒ‹ ∑§Ë „ÒU ÃȤÊ∑§Ù ÃÙ ‚Ê⁄UË π’⁄UH
◊⁄U ‚êÈM§ ◊ȤÊ ’‚ ÿ„UË ÷Ëπ ŒÙ–
◊Ò¥ ë∏U»§ÃÊ ⁄U„Í¢U ’‚ ÃÈê„UÊ⁄U Á‹∞H
◊Ȥʬ ∑§◊Z Ÿ Ê⁄U.................
Ÿ ◊Ê¢ªÍ ¡ªÃ ∑§Ë ‚Èπ ‚¢¬˝ŒÊ–
ŒÊ‚ ∑§Ë „ÒU ’‚ ßÃŸË ‚Ë ßãáÊH
◊Ò¥ ¬È∑§ÊM¢§ ÃÈê„U ÃÈ◊ •ÊflÊ Ê ŒÙ–
’„U „U⁄U ¬‹ ÿ„U •Ê¢‚Í ÃÈê„UÊ⁄U Á‹∞H
◊Ȥʬ ∑§◊Z Ÿ Ê⁄U.................
◊⁄UË Á∑§‡ÃË »§‚Ë „ÒU ◊¤ÊŒÊ⁄U ◊¥–
ÃÍ ÃÊ⁄U ÿÊ «∏UÙfl „ÒU ßãÃÿÊ⁄UU ◊¥H
◊⁄U ‚ÊÁ„U’ Ÿ ¬‹, ß∑§ •’ Œ⁄U ∑§⁄U–
«ÍU’Ÿ ∑§Ù π«∏UÊ „Í¢U ÃÈê„UÊ⁄U Á‹∞H
◊Ȥʬ ∑§◊Z Ÿ Ê⁄U.................
ó‚ÊÁ„U’ ¡Ë
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 29

ß‚Á‹∞ ÷≈U∑§Ê ⁄U„UÊ „ÒU ◊Ÿ

◊Ÿ „UË SflM§¬Ë Œfl ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ÃÙ„U ⁄U„UÊ ÷⁄U◊Ê߸H
ß‚ ’Êà ∑§Ù ª¢÷Ë⁄UÃÊ ‚ ‹ŸÊ „U٪ʖ ÄÿÊ ÿ„U ◊Ÿ „U◊Ê⁄UÊ ’Ò⁄UË „ÒU?
ÿ„U ◊Ÿ ‚ø ◊¥ „U◊Ê⁄UÊ ’Ò⁄UË „ÒU– ÃÙ ∑Ò§‚Ê „ÒU ÿ„U ◊Ÿ? „U◊ ‚’ ß‚‚ ’$π’⁄U
ÄÿÙ¥ „Ò¥U? ÄÿÊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ◊Ÿ? ∑§„UÊ° ⁄U„UÃÊ „ÒU ÿ„U ◊Ÿ? ◊Ÿ ∑§Ù ÄÿÊ ¬«∏UË
„ÒU „U◊¥ ¬⁄U‡ÊÊŸ ∑§⁄UŸ ∑§Ë? ÿ ø¢Œ ‚flÊ‹ „Ò¥U, ¡Ù ’«∏U •„U◊ „Ò¥U– •ÊŒ◊Ë
ߟ¬⁄U Áø¢ÃŸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU–
◊Ÿ ∑§Ù ÄÿÊ ¬«∏UË Á∑§ „U◊ ‚’∑§Ù ßÃŸÊ ¬⁄U‡ÊÊŸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU?
•Êà◊Ê ∑§Ù •ÊÁ$π⁄U ◊Ÿ ÄÿÙ¥ ©U‹¤ÊÊ ⁄U„UÊ „ÒU? ¡Ò‚ ◊ŸÈcÿ ¡ËflŸ ∑§Ë
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ•Ù¥ ∑§Ë ¬ÍÁø ∑§ Á‹∞, ¬≈U ¬Ê‹Ÿ ∑§ Á‹∞ Ÿı∑§⁄UË ∑§⁄U ⁄U„UÊ
„ÒU, ◊„UŸÃ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ∞‚ „UË ◊Ÿ ∑§Ù ÄÿÊ ¬«∏UË „ÒU? ßÃŸÊ ¬⁄U‡ÊÊŸ ÄÿÙ¥
∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU? ∑ȧ¿U ÃÙ fl¡„U „ÒU–
•ë¿UÊ, ¬˝ÃÊà◊Ê∞° Á∑§‚Ë ◊¥ ÄÿÙ¥ •ÊÃË „Ò¥U? ¬˝ÃÊà◊Ê∞° ÃËŸ ∑§Ê⁄UáÊ
‚ •ÊÃË „Ò¥U– ¬„U‹Ê Ã٠ߟ∑§Ù ’Œ‹Ê øÈ∑§ÊŸÊ „UÙÃÊ „ÒU– Á»§⁄U, ŒÍ‚⁄UÊ ßŸ∑§Ë
flÎÁûÊÿÊ° •ë¿UË Ÿ„UË¥ „Ò¥U, Áfl·ÿ-Áfl∑§Ê⁄UÙ¥ ∑§ Á‹∞ •ÊÃË „Ò¥U– ∞∑§ ’Êà äÿÊŸ
⁄U„U Á∑§ ¡Ù ◊⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ë ¡Ò‚Ë flÎÁûÊÿÊ° „U٪˥, flÒ‚Ê „UË „U٪ʖ ß‚
Ã⁄U„U flÙ ¬„UøÊŸ ◊¥ •ÊÿªÊ– ¡Ù Á¡‚ Sfl÷Êfl ∑§Ê „ÒU, ◊⁄UŸ ∑§ ’ÊŒ ÷Ë
flÒ‚Ê „UË „U٪ʖ
¬„U‹Ë ’Êà Á∑§ ¬˝ÃÊà◊Ê Á∑§‚Ë ◊¢ ÷Ë ¬˝fl‡Ê ‹ÃË „Òó’Œ‹Ê ‹Ÿ
∑§ Á‹∞– ŒÍ‚⁄UÊ, Áfl∑§Ê⁄UÙ¢ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ– ª¢Œ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ •ÊÃË „Ò¥U– ÃË‚⁄UÊ,
©Uã„¥U ‡Ê⁄UË⁄U øÊÁ„∞– ©UŒÊ„U⁄UáÊ Œ ⁄U„UÊ „Í°U– ◊ȤÊ ß‚∑§Ê ßÀ◊ „ÒU– ∆UË∑§-∆UË∑§
29
30 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
„ÒU– •ı⁄U ¬˝ÃÊà◊Ê•Ù¥ ∑§Ê „U‹ „U◊Ê⁄U •‹ÊflÊ Á∑§‚Ë ∑§ ¬Ê‚ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§Ù߸
Á∑§ÃŸ ÷Ë SÕÊŸÙ¥ ¬⁄U ¡Ê∞, ¬˝ÃÊà◊Ê ¬Ë¿UÊ Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UÃË „ÒU– Á∑§‚Ë ∑§Ë ÷Ë
÷ÁQ§ ∑§⁄U ‹, Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UÃË „ÒU– ©UŒÊ„U⁄UáÊ ŒÃÊ „Í°U– ∞∑§ ’Ê⁄U ∞∑§ ¬˝ÃÊà◊Ê
Ÿ •Ê∑§⁄U ◊ȤÊ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§Ë, ∑§„UÊ Á∑§ ◊„UÊ⁄Ê¡, ∞∑§ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ‹∑§⁄U •Ê߸ „Í°U–
◊Ò¢Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ∑§„UÙ– ’Ù‹Ë Á∑§ •Ê¬ ßß $π⁄UÊ’-w ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ßßË
’«∏UË-’«∏UË ‡ÊÁQ§ÿÊ° ∑Ò§‚ Œ ⁄U„U „UÙ? ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊó∑Ò§‚ ∑§„U ‚∑§ÃË „Ù?
⁄UÊ¡¬È⁄U ∑§Ë ’Êà „ÒU– ’Ù‹Ë Á∑§ ◊Ò¥ $»§‹ÊŸ ÉÊ⁄U ∑§Ë ’„Í „Í°U– ◊ȤÊ vÆÆ ‚Ê‹
„UÙ ªÿ „Ò¥U ¬˝ÃÿÙÁŸ ◊¥– ∑§„UÊ Á∑§ ’«∏U ‹¢’ ‚◊ÿ ‚ „Í°– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÄÿÊ
„ÈU•Ê? ’Ù‹Êó∑§⁄UË’ vÆÆ ‚Ê‹ ¬„U‹ ∑§Ë ’Êà „ÒU; ◊Ò¥ ß‚ ÉÊ⁄U ∑§Ë ’„Í ÕË–
◊Ò¥ ’Ë◊Ê⁄U „UÙ ªÿË–
©U‚ ¡◊ÊŸ ◊¥ ’Ë◊ÊÁ⁄UÿÙ¥ ∑§Ê ß‹Ê¡ ∑§◊ ÕÊ; ¬⁄U ’„ÈUà ∑§◊
’Ë◊ÊÁ⁄UÿÊ° ÕË¥– ÃÙ ∑§„UÊ Á∑§ ◊⁄UË ’Ë◊Ê⁄UË ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „UÙ ⁄U„UË ÕË– ¬⁄U ◊Ò¥
¡ËŸÊ øÊ„UÃË ÕË– ∞∑§ ⁄UÊà ◊⁄U ¬≈U ¬⁄U ’Ò∆U∑§⁄U ◊⁄UÊ ª‹Ê Œ’Ê-Œ’Ê ∑§⁄U
◊ȤÊ ◊Ê⁄U «UÊ‹Ê ªÿÊ– ◊⁄UË •ÊflÊ Ê Ÿ„UË¥ ÁŸ∑§‹Ÿ ŒË– ’‚, ◊⁄UÃ ‚◊ÿ
∞∑§ ’Êà ÁŒ◊Ê$ª ◊¥ ©U∆UË Á∑§ ߟ‚ ’Œ‹Ê ‹ŸÊ „ÒU– ◊Ò¥ ◊ıà ∑§ ‚◊ÿ ∞∑§
„UË ¬˝ÁÇÊÙœ Á‹∞ ÕË, ∞∑§ „UË øÊ„U ÕË Á∑§ ߟ‚ ’Œ‹Ê ‹ŸÊ „ÒU– ß‚Á‹∞
◊Ò¥ ߟ‚ ’Œ‹Ê ‹Ÿ •Ê߸– ’„ÈUà ’È⁄UÊ ŸøÊÃË ÕË– ß‚Ë ‚ ◊ȤÊ ‡ÊÊ¢ÁÃ
Á◊‹ÃË ÕË– ÿ„U SflÊ÷ÊÁfl∑§ ÷Ë „ÒU Á∑§ •Ê¬∑§ ‡ÊòÊÈ ∑§Ù ŒÈπ ¬„È°UøÃÊ „ÒU
ÃÙ •Ê¬∑§Ù ‚Èπ Á◊‹ÃÊ „ÒU– ∑§„UÊ Á∑§ ßã„UÙ¥Ÿ ø‹, ‚ÿÊŸ ’«∏U Á∑§ÿ, ’«∏U
âòÊ-◊¢òÊ Á∑§ÿ, ¬⁄U ◊Ò¥Ÿ ßã„¥U Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UÊ– ◊⁄UÊ ∑§Ù߸ ∑ȧ¿U Ÿ Á’ªÊ«∏U ‚∑§Ê–
ÿ„U ’Êà ©U‚Ÿ ‚Ê◊Ÿ π«∏U „UÙ∑§⁄U ∑§Ë– ߟ◊¥ ‡ÊÁQ§ „UÙÃË „ÒU– ‚Ê◊Ÿ ‚
ªÈ Ê⁄U ¡Ê∞ ÃÙ Á∑§‚Ë ∑§Ù ¬ÃÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ø‹ªÊ– ¬⁄U ◊Ò¥ Œπ ‹Í°ªÊ– ÃÙ ∑§„UÊ
Á∑§ ◊Ò¥ •¬Ÿ ◊∑§‚Œ ◊¥ ∑§Ê◊ÿÊ’ „UÙÃË ªÿË– ◊⁄UÊ ‹ˇÿ ÕÊ Á∑§ ߟ∑§Ê
ŸÊ◊ÙÁŸ‡ÊÊŸ Á◊≈UÊ ŒŸÊ „ÒU– ◊Ò¥ ß‚◊¥ ∑§Ê◊ÿÊ’ ÷Ë „ÈU߸– ߟ∑§ fl¢‡Ê ∑§Ù
Á◊≈UÊŸ ◊¥ ∑§Ê◊ÿÊ’ „UÙ ⁄U„UË ÕË– ßß ◊¥ ÿ •Ê¬‚ ¡È«∏U ªÿ– ◊ȤÊ L§∑§Êfl≈U
•Ê ªÿË– •÷Ë ◊Ò¥ ߟ∑§ ¬Ê‚ Ÿ„UË¥ ¬„È°Uø ¬ÊÃË „ÍU°– ¡’ ߟ∑§ Ÿ ÊŒË∑§
¬„È°UøŸ ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UÃË „Í°U ÃÙ ◊ȤÊ ∑§⁄¥U≈U ¬«∏UÃÊ „ÒU– ߟ∑§ ¬Ê‚ ÃÊ$∑§Ã
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 31
„ÒU– ÿ •Ê¬Ÿ ŒË– ◊⁄UÊ ‚flÊ‹ „ÒU Á∑§ ∞‚ „UàÿÊ⁄UÙ¥ ∑§Ù ßÃŸË ’«∏UË ÃÊ$∑§Ã
•Ê¬Ÿ ∑Ò§‚ Œ ŒË? ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ߟ∑§ ¬Ífl¸¡Ù¥ Ÿ ÃȤÊ ◊Ê⁄UÊ ÕÊ; ßã„UÙ¥Ÿ Ÿ„UË¥
◊Ê⁄UÊ Ÿ!
Á¬Ã⁄U-‹Ù∑§ ◊¥ ¡ÊŸ ¬⁄U ÷Ë ¬˝◊÷Êfl ⁄U„UÃÊ „ÒU– ∑§÷Ë Sfl¬A ◊¥ Á◊‹¢
ÃÙ ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ Á¡¢Œ „Ò¥U– ◊⁄UŸ ∑§ ’ÊŒ flÙ flÒ‚Ê „UË „U٪ʖ ¬˝ÃÿÙÁŸ ◊¥ ªÿÊ
ÃÙ ÷Ë flÒ‚Ê „UË „U٪ʖ
ÃÙ ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿÊ ÃÙ •Ê¬ ◊⁄UÊ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§⁄UÙ ÿÊ Á»§⁄U ßUŸ‚
•¬ŸË ÃÊ$∑§Ã flÊÁ¬‚ ‹Ù– ÄÿÙ¥Á∑§ ◊⁄U ÁŒ‹ÙÁŒ◊Ê$ª ◊¥ ∞∑§ „UË ’Êà „ÒU Á∑§
ߟ‚ ’Œ‹Ê ‹ŸÊ „ÒU– ŒπÙ, fl ÊŸ ÕÊ ©U‚∑§Ë ’Êà ◊¥– ◊⁄UÊ ◊ÊŸŸÊ „ÒU Á∑§
¬˝ÃÊà◊Ê ∑§ ¬Ê‚ ’«∏UË ÃÊ$∑§Ã „UÙÃË „ÒU– flÙ ¡’ ÷Ë øÊ„U, Á∑§‚Ë ∑§ ¬Ê‚
¬„È°Uø ‚∑§ÃË „ÒU; ¡’ ÷Ë øÊ„,U •ÊŒ◊Ë ∑§ ∑§ÊÚÁã‡Ê∞‚ ◊¥ ¬˝fl‡Ê ‹ ‚∑§ÃË
„ÒU– ÃÙ ¡Ù ∑§⁄UŸÊ ÕÊ flÙ ◊Ò¥Ÿ Á∑§ÿÊ–
◊Ò¥ ÿ„U ’Êà ¬P§ Ãı⁄U ¬⁄U ’ÃÊ ⁄U„UÊ „Í°U; ◊⁄UË ’Êà ¬⁄U ÷⁄UÙ‚Ê
∑§⁄UŸÊ Á∑§ ¬˝ÃÊà◊Ê•Ù¥ ‚ ¿ÈU≈U∑§Ê⁄U ∑§Ë ÁflÁœ Á‚flÊ∞ „U◊Ê⁄U ¬¢Õ ∑§
•ı⁄U ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬Í⁄UÊ ‚È⁄UÁˇÊà ∑§⁄U ŒÃÊ „Í°U–
•’ ∞∑§ ‚flÊ‹ ©U∆UÊ Á∑§ „U◊Ê⁄U ¬Ê‚ ∑§ıŸ ‹Ùª •Ê ⁄U„U „Ò¥U?
⁄UÊ°¡«∏UË ◊¥ ∞∑§ ôÊÊŸË ¡Ë ◊⁄U ¬Ê‚ •Ê∞– ’«∏UË ‚◊SÿÊ flÊ‹ •ÊÃ „Ò¥U– ¬⁄U
‚¢ªÃ ∑§ ¬˝Áà ◊⁄UÊ ÄÿÊ ∑§ûʸ√ÿ „ÒU, ◊Ò¥ ¡ÊŸÃÊ „Í°U– Á¡‚ ÁŒŸ ‚ Á‡Êcÿ ŸÊ◊
‹ÃÊ „ÒU, ªÈL§ ∑§Ù •¬ŸÊ •ÊœÊ⁄U ’ŸÊÃÊ „ÒU– ∞∑§ •ÊœÊ⁄U ◊ÊŸÃÊ „ÒU– ŸÊ◊-
ŒÊŸ ŒŸÊ ªÈL§ ∑§Ê Á‡Êcÿ ∑§Ù •Ú«UÊÚå≈U ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ¡Ò‚ ’ìÊ ∑§Ù ªÙŒ ‹Ã „Ò¥U,
∞‚Ê „UË „ÒU– •’ ©U‚∑§Ê ‚Èπ-ŒÈπ ªÈL§ ∑§Ê „UÙ ªÿÊ– ¡’ ÷Ë ∑§Ù߸ •¬ŸÊ
ŒÈπ ’ÃÊÃÊ „ÒU ÃÙ ª„U⁄UÊ߸ ◊¥ ‹ÃÊ „Í°U; ©U‚¬⁄U Áø¢ÃŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ÃÙ flÙ ∑§„UŸ
‹ªÊ Á∑§ Á∑§‚Ë ∑§Ê ∑ȧ¿U Á∑§ÿÊ-∑§⁄UÊÿÊ „ÒU; ◊Ò¥ ’«∏UÊ ¬⁄U‡ÊÊŸ „Í°U; œ¢œÊ ÷Ë
Ÿ„UË¥ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU; •Ê¬ ø⁄UáÊ «Ê‹¥, ∑Χ¬Ê ∑§⁄¥U– ∞∑§ ‚flÊ‹ ©U∆UÊ Á∑§ flÙ
∞∑§ ÿÊø∑§ ÕÊ, ÿÊøŸÊ ‹∑§⁄U •ÊÿÊ ÕÊ– ◊⁄UÊ ‚flÊ‹ „ÒU Á∑§ ÄÿÊ ©U‚∑§Ê
◊ÈgÊ •Êà◊Ê ∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ ÕÊ? ÿÊ flÙ ∑§Ù߸ Á¡ôÊÊ‚Ê ‹∑§⁄U •ÊÿÊ ÕÊ? Ÿ„UË¥–
ß‚ Ã⁄U„U ’Ë◊Ê⁄U ∑§ÀÿÊáÊ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ‚ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ „ÒU– flÙ ⁄UÙªË „ÒU,
32 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
◊È‚Ë’Ã ◊¥ „ÒU– ⁄UÙª ∑§Ê≈UÙ, ÿ„U ‚Ùø ⁄Uπ∑§⁄U •ÊÃÊ „ÒU– ¬⁄U ©U‚∑§ ¬˝ÁÃ
„U◊Ê⁄UË ‚Ùø ÄÿÊ „ÒU? ©U‚∑§ ¬˝Áà ◊⁄UË ‚Ùø ’«U∏Ë ‚∑§Ê⁄UÊà◊∑§ „ÒU– ◊⁄UÊ
◊ÊŸŸÊ „ÒU Á∑§ ©U‚Ÿ ◊ÊŸÊ „ÒU Á∑§ ÿU „U◊Ê⁄UÊ ŒÈπ ∑§Ê≈U ⁄U„U „Ò¢U, ÿ ◊ÈQ§ ÷Ë
∑§⁄UÊ ‹¥ª– ÿ„UÊ° ÿ„U ÷Êfl „ÒU– ◊⁄UÊ ∞∑§ ŒflÊ’ „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ ŸÊ◊ ‹ ‹Ù ÿÊ
∞∑§ ⁄UÊÿ „UÙÃË „ÒU Á∑§ ÷ÁQ§ ◊¥ ¡È«∏UÙ– ÄÿÙ¥? ©U‚∑§Ê ¬˝‡Ê⁄ ŒÈ’Ê⁄UÊU ‡ÊÈM§ ÷Ë
„UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ©U‚∑§Ë •ÊÁÕ¸∑§ ÁSÕÁà ÷Ë ‚Èœ⁄U ‚∑§ÃË „ÒU, ¬⁄U ©U‚∑§Ë
‚◊SÿÊ ∑§Ê ÿ„U ¬Íáʸ M§¬ ‚ ‚◊ʜʟ Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊Ò¥ ©U‚ ¬Íáʸ M§¬ ‚ ‚È⁄UÁˇÊÃ
∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U– •Êà◊Ê, ¡Ù ¡∑§«∏UË „ÈU߸ „ÒU, flÙ ‚ÈπË Ÿ„UË¥ „Ù ‚∑§ÃË „ÒU–
ŒÊŸ-¬Èáÿ ∑§⁄U∑§, ŒflË-ŒflÃÊ•Ù¥ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U∑§ Sflª¸ ◊¥ ÷Ë ¬„È°Uø ÃÙ
÷Ë Á¬¢«UÊ Ÿ„UË¥ ¿ÍU≈UÊ– Á¡‚ ‡ÊÒÃÊŸË ÃÊ$∑§Ã Ÿ ÿ„UÊ° ¡∑§«∏UÊ „ÈU•Ê „ÒU, fl„UÊ°
¡Ê∑§⁄U ÷Ë ©U‚∑§Ë Áª˝¬ ‚ Ÿ„UË¥ ÁŸ∑§‹– •Ê¬ ©U‚∑§Ë ¬∑§«∏U ‚ ’Ê„U⁄U Ÿ„UË¥
ÁŸ∑§‹– flÙ ÃÙ ¡Ò‚ ÿ„UÊ° ŸøÊ ⁄U„UÊ „ÒU, fl„UÊ° ÷Ë ŸøÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ŒflÃÊ•Ù¢ ◊¥
÷Ë ∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ „ÒU– ß‚∑§Ê ◊Ë’ „ÒU Á∑§ ©UŸ◊¥ ÷Ë ◊Ÿ „ÒU– ‚ÈŸÙ, „U◊ ÿ„U
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÃÈê„UÊ⁄UË ‚◊SÿÊ•Ù¥ ∑§Ê „U‹ „UÙ ¡ÊÿªÊ– ¬⁄U ∑§‹ ∑§Ù߸ •ı⁄U
‚◊SÿÊ •Ê ¡ÊÿªË– ÿ„U ÁŸŒÊŸ ÃÙ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê Ÿ! „U◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¬Íáʸ
‚È⁄UÁˇÊà ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– •’ flÙ ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ •ÊŸÊ øÊ„U ⁄U„Ê „ÒU? ÿÊ ¿U‹, ∑§¬≈U
∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ÿÊ ŒÊM§ ¬Ë ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ flÙ Ÿ„UË¥ •ÊŸÊ øÊ„U ⁄U„UÊ „ÒU–
∞∑§ ◊Ê߸ ∑§Ù ≈KÍ◊⁄U ÕÊ– ©U‚ ¬«∏UıÁ‚ÿÙ¥ Ÿ ’ÃÊÿÊ Á∑§ ÃÈê„¥U Á∑§‚Ë
Ÿ ∑ȧ¿U Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê „ÒU– Ÿ ÊÁ⁄UÿÊ flÒl Ÿ Ê⁄U ‚ ’Ë◊Ê⁄UË ∑§Ù ¬∑§«∏UÃ „Ò¥U–
Ÿ Ê⁄U ‚ ∑§ß¸ ’Ë◊ÊÁ⁄UÿÊ° •Ê¬ ÷Ë ¬∑§«∏UÃ „Ò¥U– ¡Ò‚ ¬ËÁ‹ÿÊ „UÙ ªÿÊ ÃÙ
Ÿ Ê⁄UU ‚ Ÿ„UË¥ ¬∑§«∏UÃ „UÙ ÄÿÊ! ≈UË.’Ë. „UÙ ªÿÊ ÃÙ ÷Ë Ÿ Ê⁄U ‚ ¬∑§«∏U ‹Ã
„UÙ– ß‚ Ã⁄U„U •ı⁄U ÷Ë ∑§ß¸ ’Ë◊ÊÁ⁄UÿÊ° „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§ ‹ˇÊáÊ ø„U⁄U •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄U
∑§ •ãÿ Á„US‚Ù¥ ¬⁄U „UÙÃ „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ¬…∏UÊ Á∑§ ÄÿÊ ’Ë◊Ê⁄UË „ÒU– •’ flÙ ∑§„U
⁄U„UË „ÒU Á∑§ Á∑§‚Ë Ÿ ∑ȧ¿U Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê „ÒU– ◊Ò¥ ‚◊¤Ê ªÿÊ Á∑§ ÿ„U ∑§ıŸ ‹Ùª
∑§⁄UÃ „Ò¥U– ◊⁄U ¬Ê‚ •Áœ∑§Ã⁄U ‹Ùª ß‚Ë Ã⁄U„U ∑§ •ÊÃ „Ò¥U, ¡Ù ŒÈπË,
‹ÊøÊ⁄U „UÙÃ „Ò¥U–
∑§Ù߸ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ $»§‹ÊŸ S∑ͧ‹ ◊¥ ’«∏UË •ë¿UË ¬…∏UÊ߸ „ÒU, fl„UÊ°
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 33
∑§ ’ìÊ ’«∏U Ã Ê „Ò¥U– ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°óŸ„UË¥– flÙ ¬„U‹ „UË øÊ‹Ê∑§Ë ∑§⁄U ⁄U„U
„Ò¥U– flÙ ¬„U‹ „UË ©Uã„UË¥ ’ìÊÙ¥ ∑§Ù ŒÊÁπ‹Ê Œ ⁄U„U „Ò¥U, ¡Ù Ã Ê „Ò¥U, ’ÈÁh◊ÊŸ
„Ò¥U– flÙ øÈŸ „UË •ë¿Ù¢ ∑§Ù ⁄U„U „Ò¥U– ÿÁŒ Á∑§‚Ë ŸÊ‹Êÿ∑§ ∑§Ù •ë¿UÊ ’ŸÊ∞°
Ã’ ’Êà „ÒU– ∑§Ù߸ ◊à ‚Ùø Á∑§ »§ı¡ ◊¥ ‹Ê∑§⁄U „U≈˜U≈UÊ-∑§≈˜U≈UÊ ’ŸÊÃ „Ò¥U–
»§ı¡ ◊¥ ’∑§Ê⁄U πÈ⁄UÊ∑§ „ÒU– •Ê≈UÊ ¬È⁄UÊŸÊ „UÙÃÊ „ÒU; ‚é¡Ë ’Ê‚Ë „UÙÃË „ÒU–
ÉÊÍ‚πÙ⁄U ‹Ùª „Ò¥U; •ë¿U ŒÊ◊ ¬⁄U ÉÊÁ≈UÿÊ ‚Ê◊ÊŸ ‹Ã „Ò¥U– ŒÈÁŸÿÊ ÿ„UÊ° ŒÍœ
◊¥ ¬ÊŸË «UÊ‹ÃË „UÒ, fl„UÊ° ¬ÊŸË ◊¥ ŒÍœ «UÊ‹Ã „Ò¥U– ¡Ù ◊Ê°‚Ê„UÊ⁄UË „UÒ¥, flÙ Ÿ⁄U∑§
πÊÃ „Ò¥U– ◊⁄UË „ÈU߸ ÷Ò¥‚Ù¥ ∑§Ù ÷Ë ∑§Ê≈U∑§⁄U ‚ÊÕ ◊¥ Œ ŒÃ „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ’Èø«∏UπÊŸ
◊¥ ŒπÊ– flÙ ŸË¥’Í Á¡ÃŸÊ ‚¢Ã⁄UÊ ŒÃ „Ò¥U πÊŸ ∑§Ù– ◊⁄U Á‹∞ ∑§„UÃ Õ Á∑§
ß‚ ‚å‹Ê߸ ◊¥ Ÿ„UË¥ ÷¡ŸÊ „ÒU, ¤Ê¢¤Ê≈UË „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ’∑§Ê⁄U øË Ê¥ Œ ⁄U„U
„Ù...... ‚«∏UË „ÈU߸ ‚é¡Ë...... ŸË’Í Á¡ÃŸÊ ‚¢Ã⁄UÊ–
ÃÙ fl„UÊ° ¬„U‹ ‚ „UË ¿UÊ≈° U∑§⁄U Á‹∞ „ÒU¥– ‚„Uà •ë¿UË „ÙŸË øÊÁ„U∞U,
¡¢¬ ◊Ê⁄UŸÊ •ÊŸÊ øÊÁ„U∞– ¬„U‹ „UË ‚„UÃ◊¢Œ •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ¿UÊ≈° UÃ „ÒU¥ – ’ÊŒ
◊¥ Áπø«∏UË ÁŸ∑§Ê‹Ã „ÒU¥ – ∑§Ù߸ ÿ„U ‚Ùø∑§⁄U Ÿ ’Ò∆U Á∑§ fl„UÊ° ’È•Ê ’Ò∆UË
„Òó÷Ù¡Ÿ Áπ‹ÊŸ ∑§ Á‹∞– »§ı¡ Á¡ÃŸÊ ’∑§Ê⁄U ÷Ù¡Ÿ ∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ „ÒU–
◊Ò¥ ’Ê¡Ê⁄U ‚ ‚é¡Ë ◊°ªflÊÃÊ ÕÊ– w Á∑§‹Ù ŒÍœ ‹ÊÃÊ ÕÊ; «…U∏ Á∑§‹Ù
¬ËÃÊ ÕÊ •ı⁄U •ÊœÊ Á∑§‹Ù ∑§Ê ¬ŸË⁄U ÁŸ∑§Ê‹ÃÊ ÕÊ– ∑§Ù߸ Ÿ ∑§„U Á∑§
Áπ‹Ê∑§⁄U ê«∏UÊ ∑§⁄UÃ „ÒU¥ – „UÊ,° ¡.‚Ë.•Ù. •ı⁄U ’«∏U •ÊÁ»§‚⁄UÙ¥ ∑§Ù
•ë¿UÊ Á◊‹ÃÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ ø◊øÊÁª⁄UË ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê ¬˝Ù◊هʟ ∑§ ’Ê⁄U ◊¥
‚Ùø∑§⁄U •ë¿UÊ ÷¡ÃÊ „ÒU, ¿UÊ≈° U∑§⁄U ÷¡ÃÊ „ÒU– ÿ„U „ÒU »§ı¡ ∑§Ë ∑§„UÊŸË–
’Ê∑§Ë ∑§Ù ÷Ù¡Ÿ •ë¿UÊ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ „ÒU–
ÃÙ ¬„U‹Ë ’Êà ÃÙ ÿ„U Á∑§ ◊⁄U ¬Ê‚ •Ê „UË flÙ ‹Ùª ⁄U„U „Ò¥U, ¡Ù
’Ë◊Ê⁄U „Ò¥U, ŒÈπË „Ò¥U– ©UŸ∑§ ¬˝Áà ◊⁄U ÁŒ‹ ◊¥ œÊ⁄UáÊÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U ©Uê◊ËŒ ‚
•ÊÿÊ „ÒU– ¬⁄U ◊⁄UË L§Áø Ÿ„UË¥ „ÒU ß‚◊¥– ß‚◊¥ ◊⁄UË ‹ªA Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬∑§Ë
‚◊SÿÊ ∑§Ù ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸÊ ◊ÈÁ‡∑§‹ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U Á‚h ‹Ùª ÷Ë ∑§⁄U ‚∑§Ã
„Ò¥U– ◊ÈÁ‡∑§‹ ∑§Ê◊ „ÒUó•Êà◊Ê ∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ– ß‚Á‹∞ ©U‚ ‚◊ÿ ◊⁄UË ⁄UÊÿ
„UÙÃË „ÒU Á∑§ ÷ÁQ§ ◊¥ ¡Ù«∏UÙ, ŸÊ◊ ÁŒ‹Ê•Ù–
34 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
•’ ‚⁄UŒÊ⁄U ¡Ë ’Ù‹ ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ Á∑§‚Ë Ÿ ∑ȧ¿U Á∑§ÿÊ „ÒU, ÿ„UË¥ ‚
»Í°§∑§ ◊Ê⁄UÙ– ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ÿ„U ∑§Ê◊ ◊Ò¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ∑§Ù߸ ∑§„UÃÊ „ÒU
Á∑§ Á‚⁄U ¬⁄U „UÊÕ ⁄Uπ∑§⁄U •Ê‡ÊËÔflʸŒ ŒÙ– ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ŸÊ◊-ŒÊŸ ∑§
‚◊ÿ ∞∑§ ’Ê⁄U „UÊÕ ⁄UπÊ ÕÊ, fl„UË ∑§Ê$»§Ë „ÒU; ’Ê⁄-’Ê⁄U ∑§Ê ŸÊ≈U∑§ Ÿ„UË¥
∑§⁄UŸÊ „ÒU– ‚’ øË Ê¥ ©U‚Ë ◊¥ Á◊‹ ¡ÊÃË „Ò¥U–
ÃÙ ŒÍ‚⁄U, ◊⁄U ¬Ê‚ ¬˝ÃÊà◊Ê•Ù¥ flÊ‹ •ÊÃ „Ò¥U– ¬⁄U ∑§ß¸ ŸÊ≈U∑§ flÊ‹
÷Ë Á◊‹ ¡ÊÃ „Ò¥U– ◊Ò¥ „U⁄U •ÊüÊ◊ ◊¥ ‚à‚¢ª ∞∑§Êª˝ÃÊ ‚ ∑§⁄UÃÊ „Í°U; ∑§„UË¥ ÷Ë
Á…U‹Ê߸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ¡Ò‚ ◊Ê° ’ìÊ ∑§Ë πÈ⁄UÊ∑§ ◊¥ Á…U‹Ê߸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ
øÊ„UÃË „ÒU, ∞‚ „UË ◊Ò¥ ‚à‚¢ª ’«U∏Ë ‹ªA ‚ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ÿ„U ◊Ò¥ πʟʬÍÁø ∑§
Á‹∞ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „Í°U, L§Áø ‚ ∑§⁄UÃÊ „ÍU°– ◊Ò¢ •ÊüÊ◊ ◊¥ ªÿÊ ÃÙ Œ⁄UflÊ¡ ∑§
•ãŒ⁄U ∞∑§ ‹«∏U∑§Ë ‹¢’Ë ‹≈UË „UÈ߸ ÕË– ◊ȤÊ Á∑§‚Ë Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ªÈL§ ¡Ë,
ÿ„U ‹«∏U∑§Ë „ÒU, ∆UË∑§-∆UÊ∑§ •Ê߸ ÕË, ÿ„UÊ° •Ê∑§⁄U ŸÈ$Ä‚ „UÙ ªÿÊ „ÒU– ÿ„U
‡ÊéŒ ‚ÈŸŸ ∑§ ‚ÊÕ ◊ȤÊ Áø…U∏ •ÊÃË „ÒU– ¬„U‹Ë ’Êà ÃÙ ÿ„U Á∑§ ◊⁄UÊ
◊ÊŸŸÊ „ÒU Á∑§ „U◊Ê⁄U •ÊüÊ◊ ◊¢ ÷Íà ∑§Ë ŸÊŸË ÷Ë Ÿ„UË¥ ÉÊÈ‚ ‚∑§ÃË „ÒU– ◊⁄UË
◊ÊãÿÃÊ „ÒU Á∑§ ¬˝ÃÊà◊Ê Œπ∑§⁄U ∑§Ê$»§Ë ŒÍ⁄U ÷ʪ ¡ÊÃË „ÒU, Á≈U∑§ÃË Ÿ„UË¥ „ÒU–
¬˝ÃÊà◊Ê ÃÙ ¡ÊŸÃË „ÒU– flÙ Ÿ„UË¥ Á≈U∑§ÃË „ÒU– ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ∞ ‹«∏U∑§Ë!
©U∆UÙ! ÄÿÊ „ÒU? flÙ •Ê°π Ÿ πÙ‹– ◊ȤÊ ∞∑§ •ŸÈ÷fl „ÒU, yÆ ‚Ê‹ „UÙ ªÿ;
•ŸÈ÷fl „UÙ ªÿÊ „ÒU •ı⁄U ÿ„U ’…∏UÃÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– •’ ‚flÊ‹ ©U∆UÊ Á∑§ •Ê°π
ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ πÙ‹ ⁄U„UË „ÒU? ∑§¬≈U •Ê°πÙ¥ ‚ ¬…U∏Ê ¡ÊÃÊ „ÒU; ß‚Á‹∞ flÙ •Ê°π
Ÿ„UË¥ πÙ‹ ⁄U„UË „ÒU– Á»§⁄U ‡Ê⁄UË⁄ ∑§ ◊‚Ú‹ ÷Ë ’ÃÊÃ „Ò¥U– ∑§Ù߸ ªÈS‚Ê „UÙ ªÿÊ
ÃÙ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU– ªÈS‚ ◊¥ ø„U⁄UÊ ’Œ‹ ¡ÊÃÊ „ÒU; ø„U⁄U ∑§ ◊‚Ú‹ ’Œ‹
„UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U, •Ê°π¥ ’Œ‹ ¡ÊÃË „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ∞∑§ Á≈˛U∑§ •¬ŸÊ߸– flÙ •Ê°πÙ¥ ‚
¬…∏UŸ Ÿ„UË¥ Œ ⁄U„UË „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ¬Êπá«UË „ÒU– ¬Í⁄ ÷Êfl ø„U⁄U ¬⁄U
•Ê ⁄U„U Õ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ß‚ ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU, ©U∆UÊ•Ù, ª≈U ∑§ ’Ê„U⁄U ∑§⁄UÙ–
¡Ù ÷ÿ „ÒU, flÙ ÷Ë ø„U⁄U ¬⁄U •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU, ¬˝◊ ÷Ë ø„U⁄U ¬⁄U •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU–
flÙ,¡Ù Á‡ÊflÁ⁄¢Uª ∑§⁄U ⁄U„UË ÕË, flÙ ÷Ë $πà◊ „UÙ ªÿË– ß‚‚ Á‚h „UÙ ªÿÊ
Á∑§ flÙ Ÿπ⁄UÊ ∑§⁄U ⁄U„UË ÕË– ◊⁄U ¬Ê‚ ◊ÊÃÊ∞°-’„UŸ •ÊÃË „Ò¥U ÃÙ ©U‚ ‚◊ÿ
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 35
◊⁄UË ‚Ùø •ÊÒ⁄U „UÙÃË „ÒU– ∑§Ù߸ ‹«∏U∑§Ë •ÊÃË „ÒU ÃÙ ¬„U‹Ë ‚Ùø „UÙÃË „ÒU
Á∑§ ÿ„U ¬Êπá«U „ÒU– ÄÿÙ¥? ß‚∑§ ¬Ë¿U ∑§Ê⁄UáÊ „ÙÃÊ „ÒU– ◊ÊÃÊ∞° ∑§◊ ŸÊ≈U∑§
∑§⁄UÃË „Ò¥U, ‹«∏UÁ∑§ÿÊ° •Áœ∑§ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ∞∑§ ◊Ê߸ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ¡’‚
‹«∏U∑§Ë ∑§Ë ‚ªÊ߸ „ÈU߸ „ÒU Ã’ ‚ ß‚ Œı⁄U ¬«U∏ ⁄U„U „Ò¥U– ’Êà ÿ„U ÕË Á∑§ flÙ
‡ÊÊŒË Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊ„U ⁄U„UË ÕË– ◊ȤÊ •ŸÈ÷fl „UÙ ªÿÊ „ÒU– ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ◊Ê°-’ʬ
∑§Ù ∑§„UÊ Á∑§ ’Ê„U⁄U ¡Ê•Ê– ’ÊŒ ◊¥ ©U‚‚ ¬Í¿UÊ Á∑§ ÄÿÊ ’Êà „ÒU? flÙ ∑§„UË¥
•Ù⁄U ‡ÊÊŒË ∑§⁄UŸÊ øÊ„U ⁄U„UË ÕË– ¡„UÊ° ∑§Ë ¡Ê ⁄U„UË ÕË, fl„UÊ° ©U‚∑§Ë ßë¿UÊ
Ÿ„UË¥ ÕË– ß‚Á‹∞ ŸÊ≈U∑§ ∑§⁄U ⁄U„UË ÕË Á∑§ ©Uã„¥U ¬ÃÊ ø‹ ÃÙ ≈ÍU≈U ¡Ê∞ •ı⁄U
¡„UÊ° flÊ øÊ„UÃË „ÒU, fl„UÊ° „UÙ– ∑§Ù߸ ¡’ ÷Ë •Ê°π ’¢Œ ∑§⁄U∑§ ∑§„U Á∑§ ÷ÍÃ
•Ê ªÿÊ, ©U‚∑§ Á‹∞ ◊⁄UË ‚Ùø „UÙÃË „ÒU Á∑§ ÿ„U ¬Êπá«U ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU–
•Ê°π NUŒÿ ∑§Ê Œ¬¸Ÿ „ÒU– •ÊüÊ◊ ◊¥ •Ê∑§⁄U ∑§Ù߸ ∑§„U Á∑§ ¬˝ÃÊà◊Ê •Ê ªÿË
ÃÙ ◊⁄UË ‚Ùø „ÙÃË „ÒU Á∑§ ÿ„U œÙπ’Ê¡ „ÒU; ÿ„U ’«∏UÊ $ª‹Ã „ÒU– ’Êà ÿ„U
„UÙÃË „ÒU Á∑§ fl„U ¬⁄U‡ÊÊŸ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ ◊⁄U ¬Ê‚ •Ê∑§⁄U ¬˝ÃÊà◊Ê ∑§Ù߸ π‹
Ÿ„UË¥ π‹ ‚∑§ÃË „ÒU– ◊⁄U ŸÊ◊Ë ∑§ ¬Ê‚ Ÿ„UË¥ •Ê ‚∑§ÃË „ÒU ÃÙ ◊⁄U ¬Ê‚
∑Ò§‚ •Ê ‚∑§ÃË „ÒU!
◊⁄UÊ ◊ÊŸŸÊ „ÒU Á∑§ SòÊË ’„ÈUà ’ÈÁh◊ÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ‹«∏U∑§Ë „UÙ ‚∑§ÃË
„ÒU– Á¡‚ SòÊË Ÿ ’ìÊ ∑§Ù ¡ã◊ ÁŒÿÊ, ©U‚∑§Ê ’ÈÁh◊ÊŸ $πà◊ „UÙ ¡ÊÿªÊ–
’Ê‹∑§ ∑§Ù ¡ã◊ ŒŸ ∑§ ’ÊŒ ÷Ù¥ŒÍ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU– ’«∏UË òÊÊ‚ŒË ‚ ªÈ Ê⁄UŸÊ
¬«∏UÃÊ „ÒU– ÃÙ ’«U∏Ë Ãʌʌ ◊¥ ’˝Ÿ ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê∞° ≈ÍU≈UÃË „Ò¥U– flÙ ŒÈ’Ê⁄UÊ
flÊÁ¬‚ Ÿ„UË¥ •Ê ‚∑§ÃË „Ò¥U–
ŸÊ⁄UË Ã⁄UË ÿ„UË ∑§„UÊŸË– •Ê°ø‹ ◊¥ „ÒU ŒÍœ •ı⁄U •Ê°πÙ¥ ◊¥ „ÒU ¬ÊŸËH
¡ã◊ Œ∑§⁄U flÙ ’„ÈUà ∑ȧ¿U πÙ ŒÃË „ÒU– ’«∏UÊ ∑§Á∆UŸ ¡ËflŸ „ÒU
ŸÊ⁄UË ∑§Ê– ÿÁŒ ‡ÊÊŒË Ÿ„UË¥ „ÈU߸ „ÒU ÃÙ ‡ÊÊÁÃ⁄U¬ŸÊ ’«∏UÊ „ÒU– ‹«∏U∑§Ë
∑§Ê$»§Ë Ã Ê „ÒU; ŸÊ⁄UË Ÿ„UË¥ „ÒU– ©U‚‚ „U◊ŒŒË¸ ⁄UπŸÊ– ’ìÊ ∑§ ¡ã◊ ∑§
’ÊŒ ’«∏UÊ ∑ȧ¿U πÙ øÈ∑§Ë „ÒU– ŸÊ⁄UË ‚ Á⁄U‡ÃÊ ∑§fl‹ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ „UË Ÿ„UË¥U
„ÒU; ’«∏UÊ ª„U⁄UÊ „ÒU– ÿ„U flÒøÊÁ⁄U∑§ ‚¢’¢œ ÷Ë „ÒU; ÿ„U ÷ÊflÊà◊∑§ ‚¢’¢œ
÷Ë „ÒU– ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ‚¢÷Ùª ‚¢ÃÊŸ-©Uà¬ÁûÊ ∑§ Á‹∞ „UÙ, •ÊŸãŒ ∑§
36 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
Á‹∞ Ÿ„UË¥– SòÊË ∑§Ê ª÷¸-mÊ⁄U ‚’‚ ª¢ŒÊ •¢ª „ÒU– flÙ •ÊŸãŒ◊ÿË Ÿ„UË¥ „ÒU–
ÿ„U ÷Í‹ ∑§fl‹ ߢ‚ÊŸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– flÙ ∑§fl‹ fl¥‡Ê •Êª ’…∏UÊŸ ∑§ Á‹∞
„UÙ– •ÊŒ◊Ë ‚¢÷Ùª ∑§⁄U∑§ ÉÊÎáÊÊ ◊„U‚Í‚ ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU? ÿ„U ¬˝‡Ÿ
•Ê¬∑§Ù ¬Êª‹¬¢ÕË ∑§Ê ‹ªªÊ– ÿ„U ∑§fl‹ ‚¢ÃÊŸÙ¬ÁûÊ ∑§ Á‹∞ „UÙ– ¬⁄U
ÿ„U Ÿ„UË¥ ∑§„U ⁄U„UÊ „Í°U, ÄÿÙ¥Á∑§ Á»§⁄U ∑§Ù߸ •ÊÿªÊ „UË Ÿ„UË¥– Á»§⁄U ∑§„¥Uª Á∑§
ŒflÃ ÷Ë ¿ÈU«∏flÊ ŒÃÊ „ÒU; ‚’ øË Ê¥ ¿ÈU«∏UflÊ ŒÃÊ „ÒU; SòÊË-¬ÈL§· ∑§Ê Á◊‹ŸÊ
÷Ë ⁄UÙ∑§ ⁄U„UÊ „ÒU–
¬˝◊ ◊¥ ÷ÿ Ÿ„UË¥ „ÒU– flÊ‚ŸÊ ◊¥ ÷ÿ „ÒU– •ÊŒ◊Ë flÊ‚ŸÊ ◊¥ øÙ⁄U ÷Ë
’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU– πÈ‹Ê ÷Êfl „ÒU ÃÙ ÷ÿ „UË Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ‚ÊÁ„U’ Ÿ ◊ŸÈcÿ
∑§Ù ’È⁄UÊ ‹ÃÊ«∏UÊ– ŒπÙ, ∑Ò§‚ ‹ÃÊ«∏U ÁŒÿÊ! ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§Ù߸ ¬ˇÊ¬Êà Ÿ„UË¥
Á∑§ÿÊ–
∑§Ê◊Ë ∑ȧûÊÊ ÃË‚ ÁŒŸ, Ÿ⁄U ¿U— ´§ÃÈ ’Ê⁄U„U ◊Ê‚H
‚ÊÁ„U’ ŒπÙ, •ÊŒ◊Ë ∑§ ‚ÊÕ ∑§Á∆UŸ √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
•ÊŒ◊Ë ∑§Ê ∑§øÍ◊⁄U ÁŸ∑§Ê‹ ÁŒÿÊ „ÒU– ∑ȧûÊ ∑§Ù ∑§Ê◊Ë ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ¬⁄U
©U‚‚ ÷Ë •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ŸËø Áª⁄UÊ ÁŒÿÊ „ÒU– ∑ȧûÊÊ ÃÙ xÆ ÁŒŸ Ã∑§ ∑§Ê◊Ë
⁄U„UÃÊ „ÒU, ¬⁄U ó
Ÿ⁄U ¿U— ´§ÃÈ ’Ê⁄U„U ◊Ê‚H
∑ȧûÊÊ ‚Í°ÉÊÃÊ „ÒU– SòÊË ∑§Ù ÷Ë •ÊÒ⁄U •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ÷Ë– ¡ÊŸfl⁄UÙ¥ ‚
‚ËπŸ ∑§Ù Á◊‹ÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ ŒÙ ÁŒŸ ’Ê„U⁄U ⁄U„U∑§⁄ Á»§⁄U ⁄UÊ°¡«∏UË ªÿÊ ÃÙ ¿UÃ
¬⁄U π«∏U „UÙ∑§⁄U ‚flÊŒÊ⁄UÙ¢ ∑§Ù ∑§„UÊ Á∑§ w ÁŒŸ ◊¥ ßÃŸÊ „UË ∑§Ê◊ Á∑§ÿÊ „ÒU!
◊⁄UË •ÊflÊ Ê ‚ÈŸ∑§⁄U ŒÍ⁄U ªÊßÿÙ¥ Ÿ ÁøÑÊŸÊ ‡ÊÈM§ ∑§⁄U ÁŒÿÊ ÃÊÁ∑§ ◊Ò¥ âª
¬«∏U∑§⁄U ©UŸ∑§ Á‹∞ »È§‹∑§ ‹ ¡Ê™°§– ‚È’„U ÷Ë ∞‚Ê „UË ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑ȧûÊ ∑§ Á‹∞ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
∑§Ê◊Ë ∑ȧûÊÊ ÃË‚ ÁŒŸ–
∑ȧûÊÊ ∑Ò§‚ ∑§Ê◊Ë „ÒU? ∑ȧûÊÊ ∑§fl‹ ∑§ÊÁø∑§ ∑§ ◊„UËŸ ◊¥ ‚¢÷Ùª
∑§⁄UÃÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚ ◊„UËŸ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ flËÿ¸ ’ŸÃÊ „ÒU– Ã’ ©UÃÊfl‹Ê ’ŸÃÊ
„ÒU– ÿ„U ÁŸÿ◊ „ÒU– Á¡‚ ∑ȧûÊ ∑§Ù ‚’‚ ∑§Ê◊Ë ’Ù‹Ê, ©U‚‚ ¡Ù«∏U∑§⁄U
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 37
•ÊŒ◊Ë ∑§Ù ‹ÃÊ«U∏ ⁄U„U „Ò¥U– ’„ÈUà ’«∏UË ‚ ÊÊ Œ ŒË– ÿ„U ÄÿÙ¥ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U?
∑ȧÁÃÿÊ •ª⁄U ¬˝ÇŸÚã≈U „ÒU ÃÙ ∑§÷Ë ÷Ë ‚¢÷Ùª Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ÿÁŒ ∞∑§ ÁŒŸ
¬„U‹ ÷Ë ¬˝ÇŸÚã≈ (ª÷¸flÃË)U „ÈU߸ „ÒU ÃÙ ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊÃÊ „ÒU ¬Ê‚ ◊¥– Á∑§ÃŸÊ
∑§á≈˛UÙ‹ „ÒU! ’„UŒ ∑¢§≈˛UÙ‹ „ÒU– ‚ãÿÊ‚Ë ∑§Ù ∑§„UÊ Á∑§ ’ìÊÙ¢ ◊¥ Ÿ„UË¥
©U‹¤ÊŸÊ– ÿ„U ÃÙ •ÊœÊ⁄U Œ ÁŒÿÊ Á∑§ ßã„UË¥ ∑§Ù ¬∑§«∏U ⁄U„UÙ– ÿ„U ©U‹¤ÊÊÿÊ
ªÿÊ– ◊„UÊà◊Ê ¡ÊŸÃÊ „ÒU Á∑§ ◊⁄UÊ ∞∑§ M§¬ ’Ê„U⁄U ⁄U„UªÊ ÃÙ fl٠⪠∑§⁄UªÊ;
Ã’ •¬Ÿ ‹ˇÿ ∑§Ë Ã⁄U»§ Ÿ„UË¥ ¡Ê ¬Ê™°§ªÊ–
ÃÙ ∑ȧûÊ ‚ •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ŸËø Áª⁄UÊ ÁŒÿÊ– •ÊŒ◊Ë ’«U∏Ê •Á‡ÊCÔU „ÒU,
©UÃÊfl‹Ê „ÒU– ‚ËœÊ ∑§„U ÁŒÿÊ–
Œfl øÁ⁄UòÊ ‚ÈŸÙ ⁄U ÷Ê߸H
ß‚ ‡ÊéŒ ◊¥ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ’«∏U-’«∏UÙ¥ ∑§Ë $π’⁄U ‹ ‹Ë– flÙ ∑§„U ⁄U„U
„Ò¥U Á∑§ ÿ ’ÊÃ¥ ‡ÊÊSòÊ ◊¥ Á‹πË „Ò¥U, ¬…∏U ‹Ù– ∑§„UÊ Á∑§ ◊⁄UË ’Êà ¬⁄U ÷⁄UÙ‚Ê
Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ „ÒU ÃÙ ¬…U∏ ‹Ù–
¡ªÃ ◊ ¥ ∑§Ê„Í U Ÿ ◊Ÿ fl‡Ê ∑§ËŸÊH
÷⁄UÃπ¢«U ◊¥ ÷⁄Uà ‹ËŸÊ ¡ÙªË, ◊Ϊ ‚Èà ◊Ÿ „U⁄U ‹ËŸÊ–
ÃÊ ∑§Ê⁄UáÊ Ÿ⁄U Œ„UÁ„U àÿʪË, ◊Ϊ ‡Ê⁄UË⁄U Áøà ŒËŸÊH
‚Í π  ¬òÊ ¬flŸ ÷π ⁄U„UÃ , ¬Ê⁄UʇÊ⁄U ‚ ôÊÊŸË–
‚Ù ÃÙ M§¬ Œπ flŸËÃÊ ∑§Ù, ∑§Ê◊ ∑§ãŒ‹Ê ∆UÊŸËH
o΢ªË ´§Á· ’Ÿ ÷ËÃ⁄U ⁄U„UÃ, Áfl·ÿ Áfl∑§Ê⁄U Ÿ ¡ÊŸÊ–
¬∆U߸ ŸÊÁ⁄U ÷ͬ Œ‡Ê⁄UÕ Ÿ, ¬∑§«∏U •ÿÙäÿÊ •ÊŸÊH
¬Êfl¸ÃË ‡ÊË ¬Ê%Ë ∑§Á„Uÿ, Áß∑§Ê ◊Ÿ ÄÿÙ¥ «UÊ‹Ê–
øÁ∑§Ã „ÈU∞ Á‡Êfl Œπ ◊Ù„UŸË, „UÊ „UÊ ∑§⁄U∑§ ’Ù‹ÊH
‚Ù‹„U ‚„U‚ ©U⁄Ufl‡ÊË ¡Ê∑ § , ÃÊ∑§Ê ◊Ÿ ’ı⁄UÊŸÊ–
ªıÃ◊ ´§Á· ∑§Ë ŸÊ⁄UË •Á„UÀÿÊ, ÃÊÁ„U Œπ ‹‹øÊŸÊH
ŸÊ⁄UŒ ◊ÈÁŸ ‚ ì‚Ë ∑§Á„Uÿ, ∑§ãÿÊ „UÊÕ ÁŒπÊÿÙ–
◊ÊÇÿÙ M§¬ ÷ͬ üÊˬÁà ∑§Ù, SflÊ¢ª ’¢Œ⁄U ∑§Ù ‹ÊÿÙH
¡◊ŒÁªA ¡Ê∑§Ë ŸÊ⁄UË ⁄UŸÈ∑§Ê, ¡Êà ¡◊ÈŸ ¡‹ ÷⁄UŸ–
38 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
◊Ù„UË Œπ ÷ͬ ∑§Ë ‹Ë‹Ê, øÁ∑§Ã ÷ÿ ŒÙ ŸÿŸH
∞∑§„UË ŸÊ‹ ∑°§fl‹ ‚Èà ’˝rÊÔÊ, ¡ª ©U¬⁄UÊ¡ ∑§„UÊÿ–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ß∑§ ŸÊ◊ ÷¡Ÿ Á’Ÿ, ¡Ëfl ÁflüÊÊ◊ Ÿ ¬ÊflH
∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ Á∑§ ◊ÊÿÊ Ÿ Á∑§‚ Ÿ„UË¢ ∆UªÊ ? ß‚Ÿ ‚’∑§Ù ’‚ ◊¥ Á∑§ÿÊ–
ø‡◊ ÁŒ‹ ‚ Œπ ÃÍ, ÄÿÊ ÄÿÊ Ã◊ʇÊ „UÙ ⁄U„UH
ÿ„U ÄÿÊ „ÒU ø‡◊ ÁŒ‹? ÿ„U ÄÿÊ „UÒ •Ê°π? ÄÿÊ ∞‚Ë •Ê°π „Ò¥U,
¡Ù ‚„U¡ „UÙ? ¬⁄U◊Êà◊Ê Ÿ „U◊Ê⁄UË ’Ê„U⁄UË •Ê°π ∑§Ê Á‚S≈U◊ ∑§Ù߸ ∑§Á∆UŸ
Ÿ„UË¥ ⁄UπÊ– ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ∑§Ë ’Êà ∑§„UË ªÿË ÃÙ ∑§„UË¥ ∑§Á∆UŸ ÃÙ Ÿ„UË¥ „ÒU?
¡Ò‚ •Ê¬ „U◊ ‚’ ’Ê„U⁄UË •Ê°π ‚ Œπ ⁄U„U „Ò¥U– ß‚∑§Ê ∑§Ù߸ ÷Ë Á‚S≈U◊
∑§Á∆UŸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ŸÊ∑§ ‚ ‚Í°ÉÊ ⁄U„U „Ò¥U– ß‚∑§Ê Á‚S≈U◊ ¬˝∑ΧÁà Ÿ ‚„U¡ ⁄UπÊ–
∑§Ù߸ ∑§Á∆UŸ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê°πÙ¥ ∑§Ê Á‚S≈U◊ ÷Ë •Ê‚ÊŸ „ÒU– ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§
„U◊¥ ’«∏UË ◊ÈÁ‡∑§‹ ‚ ‚ÈŸÊ߸ ¬«∏UÃÊ „Ù ÿÊ ’«∏UË ◊ÈÁ‡∑§‹ ‚ „U◊ Œπ ¬ÊÃ
„UÙ¥– Ÿ„UË¥, ÿ„U ‚„U¡ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U •ãŒ⁄U ∑§Ë •Ê°π ÿÊ ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ∑§Ù ¬ÊŸ
∑§ Á‹∞ ∑§Ù߸ ŒÈÁŸÿÊ ¿UÙ«∏UŸ ∑§Ë  ÊM§⁄Uà Ÿ„UË¥ „ÒU, ∑§Ù߸ ÷ʪË⁄UÕË ¬˝ÿÊ‚
∑§⁄UŸ ∑§Ë  ÊM§⁄Uà Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ‚’∑§ ¬Ê‚ „ÒU •ı⁄U ‚’ Œπ ÷Ë ⁄U„U „Ò¥U
ß‚‚– •Ê¬ ß‚ •Ê°π ‚ ÷Áflcÿ Œπ ⁄U„U „Ò¥U, ÷‹Ê-’È⁄UÊ Œπ ⁄U„U „Ò¥U–
Áø¢ÃŸ ∑§⁄U∑§ Œπ ⁄U„U „Ò¥U– „U⁄U∑§ ß‚‚ ‹Ê÷ ‹ ⁄U„UÊ „ÒU– •Ê¬ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§
∑ȧ¿U ∑Χ¬Ê ∑§⁄UÙ, •ãŒ⁄U ∑§ øˇÊÈ πًٖ ÿ„U •ÊãÃÁ⁄U∑§ øˇÊÈ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„U
„Ò¥U– •Ê¬∑§Ë ‚È⁄UÁà ◊¥ •Ê°π „ÒU– ÿ„U Á‚S≈U◊ ¡Á≈U‹ Ÿ„UË¥ „ÒU–
Á¡ÃŸ ÷Ë ’È⁄U ‹Ùª „Ò¥U, ©UŸ◊¥ ÷Ë ôÊÊŸ „ÒU, •Êà◊÷Êfl „ÒU, àÿʪ „ÒU–
ÿU ∑§„UÊ° ‚ •Ê∞? ÿ v{ ªÈáÊ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§ „Ò¥U– Á◊òÊ÷Êfl ‚’◊¥ ÁŒπÃÊ
„ÒU, ¬˝◊÷Êfl ‚’◊¥ ÁŒπÃÊ „ÒU– ÿ ªÈáÊ •Êà◊Ê ◊¥ „Ò¥U– ÿ ‚Œ˜ªÈáÊÙ¥ ‚ ÷⁄UË „ÒU–
ÿU „ÒU „UË ‚àÿ– ß‚Á‹∞ ß‚◊¥ Áflfl∑§ „ÒU, ôÊÊŸ „ÒU, flÒ⁄UÊÇÿ „ÒU– ÿ øË Ê¥ ‚àÿ
‚ ©Uà¬ÛÊ „UÙÃË „Ò¥U– •Êª ‚ ì‡Ê •ı⁄U ⁄UÙ‡ÊŸË πÈŒ-’-πÈŒ ¬ÒŒÊ „UÙÃ „Ò¥U–
ß‚ Ã⁄U„U ‚àÿ ‚ ÿ øË Ê¥ •ÊßZ–
◊Ò¥Ÿ πÍ°πÊ⁄U ‹ÙªÙ¥ ‚ ÷Ë √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄U∑§ ŒπÊ– flÙ ÷Ë ’«∏U
‚◊Á¬¸Ã Á◊‹– ∞∑§ ÁŒŸ ∑ȧ‹ŒË¬Á‚¢„U ∑§„U ⁄U„UÊ ÕÊ Á∑§ •Ê¬∑§ Á‹∞ ¡ÊŸ
÷Ë Œ ‚∑§Ã „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ „U◊¥ ¡ÊŸ ‹ŸË Ÿ„UË¥ „ÒU, ¡ÊŸ ŒŸË „ÒU– ∞∑§
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 39
ÁŒŸ ∑§„UÊ Á∑§ $»§‹ÊŸ ‚ ÁŸ¬≈UÃÊ „Í°U– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¥ •¬Ÿ Ã⁄UË∑§ ‚
ÁŸ¬≈U ‹Í°ªÊ, ÃÍ •¬Ÿ flÊ‹Ê ÁŸ¬≈UŸ ∑§Ê Ã⁄UË∑§Ê ⁄U„UŸ Œ– Á»§⁄U ◊⁄U •ı⁄U
’Œ◊Ê‡Ê ◊¥ ÄÿÊ •ãÃ⁄U ⁄U„U ¡ÊÿªÊ! ◊Ò¢ ߢ‚ÊŸ ∑§Ù ∞„U‚Ê‚ ∑§⁄UflÊ ŒÃÊ „Í°U
Á∑§ ©U‚Ÿ $ª‹ÃË ∑§Ë „ÒU– ÿ„U ‡ÊÒ‹Ë ∆UË∑§ „ÒU– „U◊¥ Á∑§‚Ë ∑§Ù ÷Ë „U‹∑§ ◊¥
Ÿ„UË¥ ‹ŸÊ „ÒU– Á∑§‚Ë ∑§Ù ∑§◊ ÊÙ⁄U Œπ∑§⁄U „U◊ ’‹ ∑§Ê ¬˝ÿÙª ∑§⁄UŸ ‹ª
¡ÊÃ „Ò¥U– ÿ„U ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU–
ŒÈ’¸‹ ∑§Ù Ÿ ‚ÃÊßÿ, ¡Ê∑§Ë ◊Ù≈UË „UÊÿ–
Á’ŸÊ ‚Ê°‚ ∑§Ë »Í°§∑§ŸË, ‹Ù„UÊ Œà ª‹ÊÿH
◊Ò¥Ÿ •Ê¡Ã∑§ Á∑§‚Ë ∑§Ù ’‹ Ÿ„UË¥ ÁŒπÊÿÊ; «U⁄UÊÿÊ-œ◊∑§ÊÿÊ
Ÿ„UË¥– ÿ„U •œ◊ ∑§◊¸ „ÒU– „U⁄U∑§ ◊¥ •Êà◊Ê „ÒU–
...ÃÙ „U⁄U∑§ ◊¥ ÿ„U •Ê°π ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU– ¬⁄U „U◊Ê⁄UË •ÊŒÃ ’Ÿ
øÈ∑§Ë „ÒUó’Ê„U⁄UË •Ê°π ‚ ŒπŸ ∑§Ë– ©U‚ •Ê°π ◊¥ ‚÷Ë ÁŒ‡ÊÊ ‚ ŒπŸ
∑§Ë ˇÊ◊ÃÊ „ÒU– •Ê°π¥ Ÿ„UË¥ „Ò¥U, ÃÙ ÷Ë Œπ ‚∑§ÃË „ÒU– ÿ„U •Ê¬∑§Ë ‚Ùø
„ÒU; ÿ„U •Ê¬∑§Ê Áø¢ÃŸ „ÒU– ¡’ •Ê¬ ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ $»§‹ÊŸ •ÊŒ◊Ë ‚
‹«∏UÍ°ªÊ ÃÙ ÉÊÊ≈UÊ „ÒU ÃÙ •Ê¬ ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ∑§Ê „UË ÃÙ ßSÃ◊Ê‹ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
¡’ •Ê¬ ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ $»§‹ÊŸÊ ∑§Ê◊ ∑§M°§ªÊ ÃÙ „UÊÁŸ „UÙ ¡ÊÿªË ÃÙ •Ê¬
ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ‚ „UË Œπ∑§⁄U ¬ÃÊ ‹ªÊ ⁄U„U „UÙ Á∑§ ß‚ ∑§Ê◊ ◊¥ „UÊÁŸ „UÙ
¡ÊÿªË– ÿ„U ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU „U⁄U ∑§Ê◊ ∑§Ê Á⁄U ÊÀ≈U ÷Ë ’ÃÊÃË „ÒU–
◊Ÿ øÊ„UÃÊ „ÒU Á∑§ •Ê¬ ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ∑§Ù Ÿ„UË¥ ‚◊¤Ê ¬Ê∞°– ¡’
•Ê¬∑§Ë ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU πÈ‹ ¡ÊÿªË ÃÙ •Ê¬ •ãŒ⁄U ∑§ ‡ÊòÊÈ•Ù¥ ∑§Ù ‚◊¤ÊŸ
‹ª ¡Êÿ¥ª– •Ê¬∑§Ù ¬ÃÊ ø‹ÃÊ ¡ÊÿªÊ Á∑§ ∑§ıŸ-∑§ıŸ ‡ÊòÊÈ •Ê¬∑§Ù
œÙπÊ Œ ⁄U„U „Ò¥U– •Ê¬∑§Ù Ã’ ¬ÃÊ ø‹ ¡ÊÿªÊ Á∑§ ◊Ÿ •Ê¬∑§Ù ŒÈÁŸÿÊflË
øË ÊÙ¥ ◊¥ ÷˝Á◊à ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ÿ„U ◊Ÿ •Ê¬∑§Ù ÷≈U∑§Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ◊Ÿ
¬⁄U ‚flÊ⁄U ⁄U„UŸÊ „ÒU– ‚È⁄UÁà ∑§Ê „UË ‚Ê⁄UÊ π‹ „ÒU–
....ÃÙ ◊Ÿ Ÿ ‚’∑§Ù •¬Ÿ fl‡Ê ◊¥ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê „ÒU– Á»§⁄U ∞∑§
Á‚hʢà „ÒU Á∑§ zÆ ‚Ê‹ ∑§ ’ÊŒ ÿ„U ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ Ã’
◊ÊÃÊ∞° ⁄U¡ÙflÎÁûÊ ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃË „Ò¥U •ı⁄U ¬ÈÈL§· ◊¢ flËÿ¸ Ÿ„UË¢ ’Ÿ ¬ÊÃÊ „ÒU– •’
∞∑§ }Æ ‚Ê‹ ∑§Ë ’Í…∏UË •Ê∑§⁄U ◊ȤÊ ∑§„U ⁄U„UË ÕË Á∑§ ’Í…∏U ∑§Ù ‚◊¤ÊÊ•Ù,
40 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
•÷Ë ÷Ë ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê Á¬¢«UÊ Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏U ⁄U„UÊ „ÒU– flÙ ’ÈÁ…∏UÿÊ •Ê∑§⁄U πÈŒ ∑§„U
⁄U„UË ÕË– ªÊÿ ’Í…∏UË „UÙ ¡Ê∞ ÃÙ ’Ò‹ ¿ÍUÃÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– ߢ‚ÊŸ ’„UŒ $ª‹Ã
„ÒU– ÿ„U πÊŸ¬ÊŸ ‚ ÷Ë ª$ ‹Ã „ÒU– ÿ„U ‚ΡŸ ∑§Ê ‚’‚ π $ Ã⁄UŸÊ∑§ ¬˝ÊáÊË „U–Ò
...ÃÙ ◊Ò¥ ∑§„U ⁄U„UÊ ÕÊ Á∑§ ¬˝ÃÊà◊Ê∞° Ÿ„UË¥ •Ê ‚∑§ÃË „Ò¥U– flÙ •ÊÃË
ÄÿÙ¥ „Ò¥U? ¬„U‹Êó¬˝ÁÇÊÙœ ∑§ Á‹∞– ÿ ÷ÿ¢∑§⁄U ‚ ÊÊ ∑§ Ãı⁄U ¬⁄U Á◊‹Ë „ÒU
ÿÙÁŸ– ∑ȧûÊÊ ÷Ë ∆UË∑§ „ÒU; ÷Í𠋪 ⁄U„UË „ÒU ÃÙ ∑ȧ¿U-Ÿ-∑ȧ¿U πÊ ⁄U„UÊ „ÒU;
‚ÙŸÊ „ÒU ÃÙ ‚Ù ÷Ë ⁄U„UÊ „ÒU– ¬⁄U flÙ Ã⁄U‚ÃÊ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚ Á¬¢«UÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
ŸË¢Œ ‹ªÃË „ÒU ÃÙ ∑§Ù߸ ‡Ê⁄UË⁄U …Í°U…∏UÃÊ „ÒU– ÷Í𠋪ÃË „ÒU ÃÙ ÷Ë ‡Ê⁄UË⁄U …Í°U…∏UÃÊ
„ÒU– Á∑§‚Ë ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ ’Ò∆U∑§⁄U πÊÃÊ „ÒU– ÃÙ ŒÍ‚⁄UÊ, ¬˝ÃÊà◊Ê •ÊÃË „ÒUó
•Ê‚ÁQ§ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ– ß‚∑§Ê ©UŒÊ„U⁄UáÊ ŒÃÊ „Í°U– ◊Ò¥Ÿ ÁŒÑË ◊¥ ¬Í¿UÊ Á∑§ Á¡ã„¥U
¬˝ÃÊ¥ ‚ Ã$∑§‹Ë$»§ ÕËU, „UÊÕ π«∏UÊ ∑§⁄UÙ– ∞∑§ ◊ÊÃÊ Ÿ ÷Ë Á∑§ÿÊ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ
Á∑§ ŸÊ◊ ‹∑§⁄U Ã$∑§‹Ë$»§ ∆UË∑§ „UÙ ªÿË– ∑§„UÊó„UÊ°– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ’ÃÊ•Ù,
¬˝ÃÊà◊Ê ∑§’ ‚ •ÊŸ ‹ªË? ∑§„UÊóªÈL§ ¡Ë, ¬«∏Uı‚ ◊¥ ∞∑§ ‹«∏U∑§Ê ⁄U„UÃÊ
ÕÊ; flÙ ◊⁄U ªÿÊ– flÙ ◊ȤÊ◊¥ •ÊŸ ‹ªÊ– •’ ‚flÊ‹ Á∑§ÿÊ Á∑§ ߸◊ÊŸŒÊ⁄UË
‚ ’ÃÊŸÊ Á∑§ ÄÿÊ ©U‚‚ ‚¢¬¢∑¸§ ÕÊ? ∑§÷Ë ∞‚ „UÙÃÊ „ÒU Á∑§ •Ê¬∑§Ê ¬˝◊
Ÿ„UË¥ „ÒU, •Ê¬∑§Ê L§¤ÊÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU, ŒÍ‚⁄U ∑§Ê „UÙÃÊ „ÒU– ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ¬Í¿UÊ Á∑§ flÙ
◊⁄UŸ ∑§ ’ÊŒ ∑§’ •ÊÿÊ? ∑§„UÊ Á∑§ ©U‚Ë ÁŒŸ– ÿÊŸË ◊⁄UÃ ‚◊ÿ ©U‚∑§
Áø¢ÃŸ ◊¥ flÙ SòÊË ÕË– ß‚Á‹∞ flÙ fl„UË¥ ‚◊ÊÿÊ– Á¡‚◊¥ äÿÊŸ „UÙªÊ, fl„UË¥
©U‹¤ÊªÊ– ◊ÒŸ¥  ∑§„UÊ Á∑§ ÄÿÊ ∑§⁄UÃÊ ÕÊ, ‚¢∑§Ùø Ÿ ∑§⁄UŸÊ? ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§
∞‚Ë ÁSÕÁà ◊¥ ‹ ¡ÊÃÊ ÕÊ Á∑§ ◊Ò¥ Á„U‹ Ÿ ‚∑ͧ° – Á»§⁄U ª$ ‹Ã ∑§Êÿ¸ ∑§⁄UÃÊ ÕÊ–
ß‚Á‹∞ •Áœ∑§Ã⁄U ◊ÊÃÊ•Ù¥ ◊¥ •ÊÃ „Ò¥U– ÃÙ ÃË‚⁄UÊ, ©Uã„¥U ∞∑§
‡Ê⁄UË⁄U øÊÁ„U∞– Ã’ ∑§ÊÚÁã‡Ê∞‚ ◊¥ ¬˝fl‡Ê ‹Ã „Ò¥U– ß‚∑§ Á‹∞ flÙ ÷Ù‹ ‹ÙªÙ¥
∑§Ù …Í°U…∏UÃ „Ò¥U– ¡Ù •Ê¬ ◊„U‚Í‚ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ $»§‹ÊŸÊ „Í°U, ß‚◊¥ ¬˝fl‡Ê ‹Ã
„Ò¥U– ß‚Á‹∞ •Ê¬◊¥ Ÿ„UË¥ •Ê ¬Êÿ¥ª– ©Uã„¥U ⁄UÙ≈UË πÊŸË „UÙÃË „Ò, •Ê⁄UÊ◊
∑§⁄UŸÊ „UÙÃÊ „ÒU– ß‚∑§ Á‹∞ ‡Ê⁄UË⁄U øÊÁ„U∞– ∞‚ ¬˝à ∑§„UË¥ $ª‹ÃË ‚ ¬˝Ã
ÿÙÁŸ ◊¥ •Ê ªÿ „UÙÃ „Ò¥U– flÙ Á∑§‚Ë ∑§Ù ‚ÃÊŸÊ Ÿ„UË¥ øÊ„Ã „Ò¥U– ÄÿÊ ßŸ◊¥
ÃÊ$∑§Ã •Áœ∑§ „ÒU? ’„ÈUà •Áœ∑§– ∑§„UÊ° ‚ •Ê ªÿË ÃÊ$∑§Ã ߟ◊¥? ÄÿÙ¥Á∑§
©U‚ ‚◊ÿ •Êà◊Ê ∑§ ÕÙ«∏UÊ Ÿ ÊŒË∑§ „UÙÃ „Ò¥U– SÕÍ‹ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê ¬ŒÊ¸ ©UÃ⁄U
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 41
øÈ∑§Ê „UÙÃÊ „ÒU– •Êà◊Ê ◊¥ ‡ÊÁQ§ „ÒU „UË „ÒU– •ÊŒ◊Ë ∑§Ù ÷ÿ÷Ëà ÷Ë ∑§⁄U
‚∑§Ã „Ò¥U– ’˝Ÿ ◊¥ ’Ò∆U∑§⁄U ÉÊÈ◊Ê ‚∑§Ã „Ò¥U– ∞∑§ ÃÙ ¬˝∑§≈U „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U; ∞∑§
¬˝fl‡Ê ‹Ã „Ò¥U– ÃË‚⁄U ßÃŸË ’Ê⁄UË∑§Ë ‚ •Êÿ¥ª Á∑§ •Ê¬∑§Ù ¬ÃÊ ÷Ë Ÿ„UË¥
ø‹Ÿ Œ¥ª– ÿ ’„ÈUà $πÃ⁄UŸÊ∑§ „UÙÃ „Ò¥U–
...ÃÙ ◊Ÿ ∑§Ù ÄÿÊ ¬«∏UË Á∑§ •Êà◊Ê ∑§Ù ⪠∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU? ¡Ò‚
¬˝ÃÊà◊Ê ∑§Ù Á¬¢«UÊ øÊÁ„U∞, ∞‚ „UË ◊Ÿ ∑§Ù •Êà◊Ê øÊÁ„U∞– Ÿ„UË¥ ÃÙ ∑ȧ¿U
∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ „UÙ ¬ÊÿªÊ– flÙ Ÿ„UË¥ øÊ„UÃÊ „ÒU Á∑§ ∑ȧ¿U •Êà◊Ê∞° ÁŸ∑§‹ ¡Ê∞°–
flÙ ‚ÊflœÊŸ „ÒU– ’‡ÊÈ◊Ê⁄U •Êà◊Ê∞° „Ò¥U– ÿÁŒ ÕÙ«∏UË-‚Ë ÁŸ∑§‹ ªÿË¥ ÃÙ ÄÿÊ
$»§$∑¸§ ¬«∏UÃÊ „ÒU? Ÿ„UË¥, $»§$∑¸§ ¬«∏UÃÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ flÙ ¡ÊŸÃÊ „ÒU Á∑§ ÿÁŒ ∞∑§
÷Ë ÁŸ∑§‹ ªÿÊ ÃÙ ∑§ßÿÙ¥ ∑§Ù ÁŸ∑§Ê‹ ‹ ¡ÊÿªÊ •ı⁄U ◊⁄U Á‹∞ $πÃ⁄UÊ
„UÙ ¡ÊÿªÊ– ß‚Á‹∞ ©U‹¤ÊÊÃÊ „ÒU– ÿÁŒ •Ê¬ Áø¢ÃŸ ∑§⁄¥Uª ÃÙ ÿ„U ÁŒπªÊ–
¡Ò‚ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ œ«∏U ÁŒπ ⁄U„UÊ „ÒU, ªŒ¸Ÿ ÁŒπ ⁄U„UË „ÒU, ÿ„U ÁŒπªÊ– ¬⁄U ÿ„U
Áø¢ÃŸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ Œ ⁄U„UÊ „ÒU, Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄U„U •Êà◊Ê ∑§ Ÿ ÊŒË∑§ Ÿ„UË¥
¬„È°UøŸ Œ ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ß‚ ◊Ÿ ‚ ‚ÊflœÊŸ ⁄U„UŸÊ–
Ã⁄UÊ ’Ò⁄UË ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ Ã⁄UÊ ’Ò⁄UË ◊ŸH
ŸÊ◊ ∑§ ’ÊŒ •Ê¬∑§Ù ‚È⁄UÁˇÊà ∑§⁄U ÁŒÿÊ– •’ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U
‚∑§ÃÊ „ÒU–
ŸÊ◊ „UÙÿ ÃÙ ◊ÊÕ Ÿ◊Êfl– ŸÊ ÃÙ ÿ„U ◊Ÿ ’Ê°œ ŸøÊflH
ÃÙ ◊⁄UÊ ◊ÊŸŸÊ „ÒU Á∑§ „U◊Ê⁄UÊ ¬¢Õ ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ê ‚’‚ ’«∏UÊ ¬¢Õ „ÒU–
ÿ„U •Ê¬ ¡ÊŸÃ „Ò¥U, ¬⁄U ’ÃÊ Ÿ„UË¥ ¬Ê•Ùª– ŸÊ◊ ∑§ ’ÊŒ $πÊ‚ ÄÿÊ Á◊‹Ê,
flÙ ÷Ë Ÿ„UË¥ ’Ù‹ ¬Ê•Ùª– •ı⁄U flÙ •Ê¬∑§ ‚ÊÕ „ÈU•Ê–
‚’‚ ¬„U‹ •Ê¬∑§Ù „UÙ‡Ê ◊¥ ∑§⁄U ÁŒÿÊ– •Ê¬ ’„UÙ‡Ê Õ– ‚ø ◊¥
’„UÙ‡Ê Õ– ◊Ÿ ∑§ •ãŒ⁄U •Ê¬ ªÈ◊ Õ– ◊Õ ∑§⁄U •Ê¬∑§Ù ’Ê„U⁄U ∑§⁄U ÁŒÿÊ
„ÒU– ¬⁄U ÿ„U ∑§Ê◊ ´§Á·-◊ÈÁŸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§– „UÙ‡Ê ◊¥ ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ ‹Ê ‚∑§ÃÊ
„ÒU– „U◊ „UÙ‡Ê ◊¥ ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥U–
42 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

∑§ıŸ „ÒU ∑§Ê‹ ¬ÈL§· fl ¬⁄U◊ ¬ÈL§· ?

•Ê•Ù ß‚ ÷Œ ∑§Ù ÕÙ«∏UÊ ‚◊¤Ê¥ !
““flŒ øÊ⁄UÙ¥ ŸÊÁ„¢U ¡ÊŸÃ, ‚àÿ ¬ÈL§· ∑§„UÊÁŸÿÊ°H””
œ◊¸ ŒÊ‚ ∑§ ¬Í¿UŸ ¬⁄U •ÊÁŒ ©Uà¬Áà ∑§Ê ⁄U„USÿ ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ù ‚’ ‚
¬„U‹ ∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ ¡Ë Ÿ ÁŒÿÊ– •Ê¬ Ÿ ∑§„UÊ ‚àÿ ¬ÈL§· ¬„U‹ ªÈåà •ı⁄U
•∑§‹ Õ– fl ∑§÷Ë ’Ÿ „UË Ÿ„UË¥, Ÿ „UË ∑§÷Ë Á◊≈¥Uª– Á¡‚ flSÃÈ ∑§Ê ‚¡¸Ÿ
„UÙÃÊ „ÒU fl„U Ÿc≈U ÷Ë •fl‡ÿ „UÙÃË „ÒU– ∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ ∑§„UÃ „Ò¥U ◊Ò¥ Ã’ ∑§Ë
’Êà ∑§„UÃÊ „Í°U ¡’ ‚Ê∑§Ê⁄U, ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U, ‹Ù∑§-‹Ù∑§Ê¢Ã⁄U, ‚Íÿ¸, øÊ¢Œ, ÃÊ⁄U,
’˝rÊÔÊ, ÁflcáÊÈ, ◊„U‡Ê, ∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ (◊Ÿ) ÷Ë Ÿ„UË¥ ’ŸÊ ÕÊ–
‚’ ‚ ¬„U‹ ©U‚ ªÈåÃ, •ª◊ ¬ÈL§· Ÿ •¬ŸË ßë¿UÊ ‚ ‡ÊéŒ
©UøÊ⁄UÊ– Á¡‚ ‚ •Œ˜÷Èà ‡flà ¬˝∑§Ê‡Ê ©Uà¬ãŸ „ÈU•Ê, ¡Ù ß‚ ‚¢‚Ê⁄UË ¬˝∑§Ê‡Ê
¡Ò‚Ê Ÿ„UË¥ ÕÊ– Á¡‚ ∑§Ê ∞∑§-∞∑§ ∑§áÊ ∑˝§Ù«∏UÙ¥ ‚ÍÿÙZ ∑§Ù ÷Ë ‹îÊÊ Œ–
•ª◊ ¬ÈL§· Sflÿ¢ ©U‚ ¬˝∑§Ê‡Ê ◊¥ ‚◊Ê ªÿ •ı⁄U fl„U ¬˝∑§Ê‡Ê ¡ËÁflà „UÙ
ªÿÊ– •ª◊ ¬ÈL§· ¡Ù ¬„U‹ ªÈåà Õ, ¬˝∑§Ê‡Ê ◊¥ •ÊŸ ‚ ©UŸ∑§Ù ‚àÿ ¬ÈL§·,
¬⁄U◊ ¬ÈL§·, ŒÿÊ‹ ¬ÈL§· ∑§„UÊ ªÿÊ– flÙ „UË •◊⁄U ‹Ù∑§ ‚ËÙ∑§ ∑§„U‹ÊÿÊ–
Á»§⁄U ©Uã„UÙ¥Ÿ •¬ŸË ◊ı¡ ‚ •¬Ÿ „UË SflM§¬ ∑§Ù •¬Ÿ ◊¥ ‚
‡Ê≈U∑§Ê ÁŒÿÊ, •Ÿãà ’ÍŒ¥ „ÈU߸– ¡Ù flʬ‚ ©U‚ •Œ˜÷Èà •Ÿãà ¬˝∑§Ê‡Ê ◊¥
•Ê߸– ‹Á∑§Ÿ ©UŸ∑§Ê •¬ŸÊ •‹ª fl¡ÍŒ ⁄U„UÊ flÙ ©U‚ •Œ˜÷Èà •ŸãÃ
¬˝∑§Ê‡Ê ◊¥ Á◊Ä‚ Ÿ„UË¥ „UÙ ¬Ê߸– ÄÿÙ¥Á∑§ ‚àÿ¬ÈL§· Ÿ ßë¿UÊ ∑§Ë Á∑§ ߟ∑§Ê
•‹ª •ÁSÃàfl ⁄U„U ¡Êÿ– fl „UË ¡Ëfl (•Êà◊Ê) ∑§„U‹Ê߸– fl ‚’ ¡Ëfl
©U‚Ë ¬˝∑§Ê‡Ê ◊¥ Áflø⁄UáÊ ∑§⁄UŸ ‹ª ¡Ò‚ ¬ÊŸË ◊¥ ◊¿U‹Ë– •◊⁄U ‹Ù∑§ ◊¥
•Êà◊Ê ∑§Ê ¬˝∑§Ê‡Ê ‚Ù‹„U ‚Íÿ¸ Á¡ÃŸÊ „ÒU–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 43

ß‚∑§ ’ÊŒ ‚àÿ ¬ÈL§· Ÿ ‚ı‹„U ‡ÊéŒ ©UøÊ⁄U

Á¡‚‚ ߟ∑§ ‚Ù‹„U ‡ÊéŒ ¬ÈòÊ ©Uà¬ãŸ „ÈU∞– ß‚∑§
¬‡øÊØ ‚àÿ ¬ÈL§· ∑§Ê ¬Ê¢øflÊ¢ ¬ÈòÊ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ, Á¡‚∑§Ù
ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U, ÁŸ⁄¢U¡Ÿ, ŸÊ⁄UÊÿáÊ, •ÕflÊ ◊Ÿ •ÊÁŒ ŸÊ◊Ù¥
‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á¡‚ ‚¢‚ÊÁ⁄U∑§ ‹Ùª ⁄UÊ◊, ’˝rÊÔÊ,
•ÊÁŒ ÁŒ⁄¢U¡Ÿ, ∑§ÊŒ⁄U, ∑˝§Ë◊, ¬˝◊‡fl⁄U, ¬˝◊Êà◊Ê, „U⁄UË,
„UÁ⁄U, •mÒÃ, ÷ªflÊŸ, ÃÕÊ •‹π ÁŸ⁄¢U¡Ÿ •ÊÁŒ ŸÊ◊Ù¥
‚ ÿÊŒ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ |Æ ÿȪ Ã∑§ ∞∑§Êª⁄U ÁøÃ
„UÙ∑§⁄U ¬◊¸ ¬ÈL§· ∑§Ê ∞∑§ ¬ª ¬⁄U π«∏U „UÙ∑§⁄U äÿÊŸ
Á∑§ÿÊ– ß‚ ì ‚ πÈ‡Ê „UÙ∑§⁄U ‚àÿ¬ÈL§· Ÿ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ
∑§Ù ◊ÊŸ‚⁄UÙfl⁄U ŒË¬ ◊¥ ¡Ê∑§⁄U ⁄U„UŸ ∑§Ù ∑§„UÊ–
ß‚ SÕÊŸ ¬⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ’„ÈUà πÈ‡Ê „ÈU•Ê •ı⁄U Á»§⁄U ‚ |Æ ÿȪ Ã∑§
∞∑§ ¬ª ¬⁄U π«∏U „UÙ ∑§⁄U ¬⁄U◊ ¬ÈL§· ∑§Ê äÿÊŸ Á∑§ÿÊ– ¬⁄U◊¬ÈL§· ∑§ ¬˝‚ãŸ
„UÙŸ ‚ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ ∑§„UÊ ÿÊ ÃÙ ◊ȤÊ •◊⁄U ‹Ù∑§ ∑§Ê ⁄UÊÖÿ ŒÙ Ÿ„UË¥ ÃÙ
•‹ª ‚ ∞∑§ ãÿÊ⁄UÊ Œ‡Ê Œ ŒÙ Á¡‚ ¬⁄U ◊⁄UÊ ¬Í⁄UÊ •Áœ∑§Ê⁄U „UÙ– ‚àÿ¬ÈL§·
Ÿ ∑§„UÊ ÃÈê„¥U v| øı¥∑§«∏UË •‚¢ÅÿÊ ÿȪ ∑§Ê ⁄UÊÖÿ ŒÃÊ „Í¢U– •¬Ÿ ’«∏U ÷Ê߸
∑ȧ⁄U◊ ‚ ’Ë¡ ‹∑§⁄U ‡ÊÍãÿ ◊¥ ∞∑§ •‹ª ’˝rÊÔÊ°«U ∑§Ë ⁄UøŸÊ ’ŸÊ•Ù–
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ Á’ŸÃË Á∑§∞ Á’ŸÊ ∑ȧ⁄U◊ ∑§ ÃËŸ ‚Ë‚ ∑§Ê≈U «UÊ‹ •ı⁄U ©UŸ∑§
¬≈U ‚ ¬Ê¢ø Ãàfl ∑§Ê ’Ë¡ ¿UËŸ Á‹ÿÊ– ß‚ Ã⁄U„U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ y~ ∑˝§Ù«∏U
ÿÙ¡Ÿ ¬ÎâflË, ‚Íÿ¸, ø¢º˝, ÃÊ⁄U ‚åà ¬ÊÃÊ‹, ‚åà ‹Ù∑§ •ÊÁŒ ‚’ ’ŸÊ
ÁŒÿ •ı⁄U ‡ÊÍãÿ ◊¥ ⁄U„UŸ ‹ªÊ ‹Á∑§Ÿ fl„UÊ¢ ¡Ëfl Ÿ„UË¥ Õ, ‚ÙøÊ ¡Ëfl Ÿ„UË¥
ÃÙ ’˝rÊÔÊ¢«U ∑§Ê ÄÿÊ ‹Ê÷– •Ã— ©U‚Ÿ ¬ÈŸ— {y ÿȪ Ã∑§ Á»§⁄U ¬⁄U◊¬ÈL§·
∑§Ê äÿÊŸ Á∑§ÿÊ– ¬⁄U◊ ¬ÈL§· Ÿ ¬Í¿UÊ •’ ÄÿÊ øÊ„UÃ „UÙ ? ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ ∑§„UÊ
44 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
¡Ëfl „UË Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÙ ⁄UÊÖÿ Á∑§‚ ¬⁄U ∑§L°§– ß‚ Á‹∞ ∑ΧåÿÊ ∑§⁄U ÕÙ«∏U ‚ ¡Ëfl
◊ȤÊ ÷Ë Œ ŒÙ–
•’ ¬⁄U◊¬ÈL§· Ÿ •ÊÁŒ ‡ÊÁÄà ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ ∑§⁄U ©U‚ •ŸãÃ
•Êà◊Êÿ¥ Œ∑§⁄U ∑§„UÊ¢ „U ! ¬ÈòÊË ◊ÊŸ‚⁄UÙfl⁄U ◊¥ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§ ¬Ê‚ ¡Ê•Ù •ı⁄U
Á◊‹∑§⁄U ‚àÿ ‚ÎÁc≈U ∑§⁄UÙ– ¬Ê¢ø ÃàflÙ¥ ‚ ’ŸË M§Œ⁄U ◊Ê¢‚ flÊ‹Ë Ÿ„UË¥
(ÿÊÁŸ •Êà◊Ê•Ù¥ ∑§Ù ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥ ◊¥ «UÊ‹Ÿ ∑§Ë •ÊôÊÊ Ÿ„UË¥ ŒË ªß¸)–
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ •ÊlÊ ‡ÊÁÄà ∑§Ê ‚ı¥Œÿ¸ Œπ ∑§Ê◊È∑§ „UÙ ªÿÊ ÃÕÊ ©U‚
ÁŸª‹ ªÿÊ– ÿ„U ¬⁄U◊¬È⁄U· ∑§Ù ’È⁄UÊ ‹ªÊ •ı⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ù ‡Êʬ Œ ÁŒÿÊ
Á∑§ ÃÍ¢ ∞∑§ ‹Êπ ¡ËflÙ¥ ∑§Ù ⁄UÙ¡ ÁŸª‹ªÊ ÃÙ ÷Ë Ã⁄UÊ ¬≈U Ÿ„UË¥ ÷⁄UªÊ •ı⁄U
‚flÊ ‹Êπ ©Uà¬ãŸ ∑§⁄UªÊ ◊ª⁄U ÃÍ ‚àÿ‹Ù∑§ Ÿ„UË¥ •Ê ‚∑§ªÊ– Ã’ ‚
ß‚∑§Ê ŸÊ◊ ∑§Ê‹ ¬ÈL§· „ÈU•Ê– ‚àÿ ¬ÈL§· Ÿ ‚ÙøÊ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ ¬„U‹ ∑ȧ◊¸
∑§ ÃËŸ ‡ÊË‡Ê ∑§Ê≈U Á»§⁄U •ÊÁŒ ‡ÊÁÄà ∑§Ù ÁŸª‹ Á‹ÿÊ, ÃÙ ÁfløÊ⁄U Á∑§ÿÊ
Á∑§ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ù Á◊≈UÊ ŒÃÊ „Í¢U– ‚ÙøÊ ß‚ Á◊≈UÊ ÁŒÿÊ ÃÙ ‚Ù‹„U ¬ÈòÊ ¡Ù
∞∑§ ŸÊ‹ ◊¥ „Ò¥U fl ÷Ë Á◊≈U ¡Ê∞¢ª •ı⁄U ¡Ù ◊Ò¥Ÿ v| øı∑§«∏UË •‚¢Åÿ ÿȪ
∑§Ê ⁄UÊÖÿ ÁŒÿÊ „ÒU, ◊⁄UÊ ‡ÊéŒ ÷Ë ∑§≈U ¡Ê∞ªÊ–
¬⁄U◊ ¬ÈL§· Ÿ •¬Ÿ ∑§Ù ◊Õ ôÊÊŸË ¬ÈL§· (∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ ÿÙª
¡ËÃ) ∑§Ù ÁŸ∑§Ê‹Ê flÊSÃfl ◊¥ flÙ πÈŒ „UË ‚àÿ¬ÈL§· Õ •ı⁄U ©U‚ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ
∑§Ë ªÁÀÃÿÊ¢ ’ÃÊ∑§⁄U ∑§„UÊ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ù ◊ÊŸ‚⁄UÙfl⁄U ‚ ÁŸ∑§Ê‹ ŒÙ
(◊ÊŸ‚⁄UÙfl⁄U •◊⁄U‹Ù∑§ ∑§Ê Á„US‚Ê „ÒU) ÃÊ¢Á∑§ flÙ ‚ËÙ∑§ Ÿ •Ê ‚∑§–
‚ÊÁ„U’ ∑§Ë •ÊôÊÊ ‚ ÿÙª¡Ëà Ÿ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ù ‡ÊÍãÿ ◊¥ »Ò¥§∑§ ÁŒÿÊ– fl„UÊ¢
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ «U⁄U ‚ ‚ê÷‹ ∑§⁄U ©U∆UÊ ÃÙ •ÊÁŒ ‡ÊÁÄà ¬⁄U◊¬ÈL§· ∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U
©U‚∑§ ¬≈U ‚ ’Ê„U⁄U •Ê ªß¸ •ı⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ù Œπ «U⁄UŸ ‹ªË–
•’ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ •ÊÁŒ ‡ÊÁÄà ∑§Ù åÿÊ⁄U ‚ ∑§„UÊ ◊Ò¥ ¬Ê¬ ¬Èãÿ ‚ Ÿ„UË¥
«U⁄UÃÊ ◊⁄U ‚ ß‚∑§Ê Á„U‚Ê’ ‹Ÿ flÊ‹Ê ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ ◊Ò¥ •Êª ÷Ë ¬Ê¬ ¬Èãÿ
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 45

∑§◊ÙZ ∑§Ê ¡Ê‹ „UË Á’¿UÊ™¢§ªÊ, ◊È¤Ê ‚ ◊à «U⁄UÙ– ¬⁄U◊¬ÈL§· Ÿ ÃÈê„U ◊⁄U Á‹∞
⁄UøÊ „ÒU– •Ê∆U ÷È¡Ê•Ù¥ flÊ‹Ë •ÊÁŒ ‡ÊÁÄà ∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§ ‚ÊÕ ‚„U◊Ã
„UÙ ªß¸ •ı⁄U ŒÙŸÙ¥ ∞∑§ ‚ÊÕ ⁄U„UŸ ‹ª, Á¡‚ ‚ ߟ∑§ ÃËŸ ¬ÈòÊ ’˝rÊÔÊ, ÁflcáÊÈ
•ı⁄U Á‡Êfl¡Ë ¬ÒŒÊ „ÈU∞–
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ •ÊlÊ ‡ÊÁÄà ∑§Ù ∑§„UÊ ¡Ëfl •ı⁄U ’Ë¡ ÃÈê„UÊ⁄U ¬Ê‚ „ÒU
•ı⁄U ÃËŸÙ¥ ¬ÈòÊ ÷Ë ‚ı¥¬ÃÊ „Í¢U– ◊Ò¥ ‡ÊÍãÿ ◊¥ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U M§¬ ◊¥ ‚◊Ê™¢§ªÊ •ı⁄U
◊Ÿ ’Ÿ ∑§⁄U ‚÷Ë ¡ËflÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ ⁄U„Í¢UªÊ– ◊⁄UÊ ÷Œ Á∑§‚Ë ∑§Ù Ÿ„UË¥ ŒŸÊ–
◊⁄UÊ ∑§Ù߸ Œ‡Ê¸Ÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ªÊ, øÊ„U πÙ¡Ã πÙ¡Ã ¡ã◊ ªflÊŒ– ÃÈ◊Ÿ
ÃËŸÙ¥ ¬ÈòÊÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ ⁄UÊÖÿ ∑§⁄UŸÊ– ¡’ ÿ„U ’«∏U „UÙ¥ª ÃÙ ‚◊ãŒ⁄U ◊ãÕŸ ∑§
Á‹∞ ÷¡ŸÊ–
ÿ„UÊ° ŸÙ≈U ∑§⁄UŸ flÊ‹Ë ’Êà ÿ„U „ÒU Á∑§ ∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ •ÊlÊ
‡ÊÁÄà ∑§Ù ¬⁄U◊¬ÈL§· ∑§Ê ÷Œ ¿ÈU¬ÊŸ ∑§ Á‹∞ •Ê¬Ÿ ‚ÊÕ Á◊‹Ê Á‹ÿÊ •ı⁄U
÷Ë Œπ ÃÙ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ •ÊlÊ ‡ÊÁÄà ∑§Ù øÊ⁄U πÊÁŸ fl }y ‹Êπ ¡ÍÁŸÿÊ
∑Ò§‚ ’ŸÊŸÊ „ÒU ß‚∑§Ê ¬Í⁄UÊ ÷Œ ’ÃÊ∑§⁄U ‡ÊÍãÿ ◊¥ ‚◊Ê ªÿÊ •ı⁄U ∑§„UÊ ◊Ò¥
◊Ÿ M§¬ ◊¥ „U⁄U ¡Ëfl ∑§ ‚ÊÕ ⁄U„È°UªÊ „ÒU ÃÊÁ∑§ ∑§Ù߸ ÷Ë ¡Ëfl ¬⁄U◊ ¬ÈL§· ∑§Ê
÷Œ Ÿ ¡ÊŸ ¬Êÿ–
’ìÊ ’«∏U „ÈU∞ ÃÙ ◊ÊÃÊ •ÊlÊ ‡ÊÁÄà Ÿ ÃËŸÙ¥ ¬ÈòÊÙ¥ ∑§Ù ‚◊ÈãŒ⁄U
◊ãÕŸ ∑§ Á‹∞ ÷¡Ê– ßß ◊¥ ∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ Ã◊ʇÊÊ Á∑§ÿÊ SflÊ¢‚ mÊ⁄UÊ
¬flŸ ◊¥ flŒ ©Uà¬ãŸ Á∑§ÿ– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ flÊÿÈ ◊¥ flŒ ∑§ ‡ÊéŒ Á∑§∞ ∑§Ù߸
¬ÈSÃ∑§ Ÿ„UË¥ Á‹πË ÕË– ß‚ Á‹∞ flŒ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U Ã∑§ ∑§Ë ’Êà ∑§„UÃÊ „ÒU–
flŒ ©U‚∑§Ê ¬Í⁄UÊ ÷Œ Ÿ„UË¥ ’ÃÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ‚◊ÈãŒ⁄U ◊ãÕŸ ∑§ ’ÊŒ ’˝rÊÔÊ ∑§Ù
flŒ, ÁflcáÊÈ ∑§Ù Ã¡ •ı⁄U Á‡Êfl¡Ë ∑§Ù Áfl· Á◊‹Ê– ◊ÊÃÊ Ÿ ∑§„UÊ ¡Ù ¡Ù
ÃËŸÙ¥ ∑§Ù Á◊‹Ê „ÒU •¬Ÿ ¬Ê‚ ⁄Uπ ‹¥–
∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’ œ◊¸ŒÊ‚ ∑§Ù ’ÃÊ ⁄U„U „Ò¥U ∑§ •’ •ÊÁŒ ‡ÊÁÄà Ÿ
46 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
¬ÈŸ— ÃËŸÙ¥ ¬ÈòÊÙ¥ ∑§Ù ‚◊Ⱥ˝ ◊ãÕŸ ∑§ Á‹∞ ÷¡Ê ÃÙ ßß ◊¥ •ÊlÊ ‡ÊÁÄÃ
Ÿ ÃËŸ ∑§ãÿÊ•Ù¥ ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ ∑§⁄U ‚◊Ⱥ˝ ◊¥ ‚◊ÊŸ ∑§Ù ∑§„UÊ– ¡’ ‚◊Ⱥ˝
◊ãÕŸ „ÈU•Ê ÃÙ ÃËŸÙ¥ ∑§Ù ÃËŸ ∑§ãÿÊ∞° Á◊‹Ë– ◊ÊÃÊ ¬Ê‚ •Ê∞ ÃÙ ◊ÊÃÊ
Ÿ ‚ÊÁflòÊË ’˝rÊÔÊ ¡Ë ∑§Ù, ‹ˇ◊Ë ÁflcáÊÈ ¡Ë ∑§Ù •ı⁄U ¬Êfl¸ÃË ‡Ê¢∑§⁄U ¡Ë ∑§Ù
Œ ŒË– ÃËŸÙ¥ ÷Ê߸ ’«∏U πÈ‡Ê „ÈU∞ ÃËŸÙ¥ ∑§Ê◊ ∑§ fl‡ÊË÷Íà ©UŸ◊¥ ⁄U◊ ª∞– ∞‚
◊¥ ŒÒàÿÙ¥, ŒflÃÊ•Ù¥ •ı⁄U ⁄UÊˇÊ‚Ù¥ ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „ÈUß–¸ ¡ªÃ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ‡ÊÈL§ „UÙ ªß¸–
∞∑§Ê ◊Ê߸ ¡ÈªÁà ÁflÿÊ߸ ÁÃÁŸ ø‹ ¬⁄UflÊŸ–
∞∑ȧ ‚¢‚Ê⁄UË ∞∑ȧ ÷¢«UÊ⁄UË, ∞∑§ ‹Êÿ ÁŒflÊŸH
‚ÎÁc≈U ⁄UøŸÊ ∑§ Á‹∞ ÃËŸÙ¥ ∑§Ù •‹ª-•‹ª Á«U©U≈UË ŒË ªß¸–
’˝rÊÔÊ ¡Ë ∑§Ù ©Uà¬ÁûÊ ∑§⁄UŸ ∑§Ë, Áfl·áÊÈ ¡Ë ∑§Ù ¬Ê‹Ÿ∑§Ãʸ ∑§Ë •ı⁄U
Á‡Êfl¡Ë ∑§Ù ‚¢„UÊ⁄U∑§ûÊʸ ∑§Ê ∑§Ê◊ ‚Ù¥¬Ê ªÿÊ– ß‚∑§ •Êª Ã¥Á ∑§⁄UÙ«∏U
ŒflË ŒflÃÊ Á¡Ÿ∑§Ë ‚¢‚Ê⁄U Á∑§‚Ë Ÿ Á∑§‚Ë M§¬ ◊¥ ¬Í¡ ⁄U„UÊ „ÒU ÿ„U ‚Ê⁄UÊ
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ê ¬Á⁄UflÊ⁄U „ÈU•Ê–
•Ê•Ù, ¬Ê°ø ÷ÙÁÃ∑§ ÃàflÙ¥ ◊¥ ‚ ß‚∑§ •ÁSÃàfl ∑§Ù Œπ¥– øÊ⁄U Ãàfl ÃÙ
„U◊¥ πÈ‹Ë •Ê¢πÙ¥ ‚ Ÿ¡⁄U •Ê ⁄U„U „Ò¥U ‹Á∑§Ÿ ¡Ù ¬Ê¢øflÊ¢ Ãàfl •Ê∑§Ê‡Ê Ãàfl
„ÒU fl„U øÊ⁄UÙ¥ ÃàflÙ¥ ◊¥ ⁄U◊Ê „ÈU•Ê „ÒU, ÿ„U „UË ÁŸ⁄¢U¡Ÿ „ÒU–
}y ‹Êπ ÿÙÁŸÿÙ¥ ◊¥ ‚ Á¡‚ ߢ‚ÊŸË Œ„U ∑§Ù ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ •¬Ÿ
•Ê¬ ¡Ò‚Ê ’ŸÊÿÊ „ÒU, Á¡‚∑§Ù „U⁄UË ◊¢ÁŒ⁄U ÷Ë ∑§„UÃ „Ò¥U ©U‚◊¥ ÷Ë ¬Ê¢øflÊ¢
Ãàfl ¡Ù •Ê∑§Ê‡Ê Ãàfl „ÒU fl„UË¥ ∑§Ê‹ ¬ÈL§· „ÒU– ¡Ù ‚÷Ë ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥ ◊¥ ◊Ÿ M§¬
◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ¡’ ∑§ ¡Ëfl •Êà◊Ê ∑§Ê ß‚ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§ Á∑§‚Ë ÷Ë Œ‡Ê, ŒflË,
ŒflÃÊ fl ‡Ê⁄UË⁄U ‚ ∑§Ù߸ ‚ê’㜠Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ÃÙ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ ¡Ëfl •Êà◊Ê
∑§Ù ⁄UÙ∑§Ÿ ∑§ Á‹∞ }y ‹Êπ Á∑§S◊Ù¥ ∑§ ∑Ò§Œ πÊŸ ’ŸÊ∞ „Ò¥U– ¡Ëfl •Êà◊Ê
¡Ù ‚àÿ ¬ÈL§· ∑§Ë •¢‡Ê „ÒU ÿ„U Á’ŸÊ ’ÊÃË •ı⁄U Ã‹ ∑§ ¡‹ÃË „ÒU, ÿ„U
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 47

Á’ŸÊ •Ê¢π ∑§ ŒπÃË „ÒU, Á’ŸÊ ¬Ê¢fl ø‹ÃË „ÒU, Á’ŸÊ ∑§ÊŸÙ¥ ∑§ ‚ÈŸÃË „ÒU,
ß‚ ∑§Ù߸ ∑§Ê≈U Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ, ß‚ Á∑§‚Ë ∑§Ê «U⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ÁŸ«U⁄U „ÒU–
ß‚∑§Ê ∑§÷Ë ÷Ë •¢Ã Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ–
‡Ê⁄UË⁄U M§¬Ë ∑Ò§Œ πÊŸÙ¥ ‚ •Êà◊Ê ∑§Ù •Ê ÊÊŒ ∑§⁄UflÊŸ ∑§ Á‹∞
¬Íáʸ ‚¢Ã ‚Œ˜ªÈM§ ‚ ÁflŒ„U ŸÊ◊ ‹ŸÊ ¬«∏UªÊ– Á’ŸÊ ÁflŒ„U ŸÊ◊ ∑§ ¡Ëfl
•Êà◊Ê ‚ãËÙ∑§ Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§ÃË–
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ Á¡‚ ’Ë¡ L§¬Ë ¬Ê°ø ‡ÊéŒÙ¥ ‚ ¬Ê¢ø Ãàfl ∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë
⁄UøŸÊ ∑§Ë ©UŸ ‡ÊéŒÙ¥ ∑§Ê SÕÊŸ ÷Ë ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ ⁄Uπ ÁŒÿÊ– Á¡‚ ∑§ÊÿÊ ∑§Ê
ŸÊ◊ ∑§„UÃ „Ò¥U– ¡Ëfl •Êà◊Ê ∑§Ù ‚àÿ ¬ÈL§· ‚ ŒÍ⁄U ⁄UπŸ ∑§
Á‹∞ ∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ ¡ËflÙ¥ ∑§Ù •¬ŸË ÷ÁÄà ◊¥ ‹ªÊŸ ∑§
Á‹∞ ∑§ÊÿÊ ŸÊ◊ ∑§ ¬˝ª≈U ‡ÊéŒ ªÈL§ ◊¢òÊ ∑§ L§¬ ◊¥ ¡ËflÙ¥ ∑§Ù
ŒËÿ Á¡‚◊¥ ‚÷Ë ¡Ëfl ∑§ÊÿÊ ∑§ ŸÊ◊ ∑§Ê Á‚◊⁄UŸ ∑§⁄UŸ
‹ª •ı⁄U •ãŒ⁄U ◊¥ πÙ¡ ∑§⁄UŸ ‹ª– ’«∏U-’«∏U ´§·Ë, ◊ÈÁŸ,
Á‚h, ‚ÊÕ∑§, ’˝rÊÔÊ, ÁflcáÊÈ, ◊„U‡Ê, ¬Ë⁄U, ¬Òªê’⁄U, •ıÁ‹ÿÊ
÷Ë ßŸ ‡ÊéŒÙ¥ ◊¥ ©U‹¤Ê ªÿ– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ Ÿ ß‚ ÷ÁÄà ‚ ¡Ëfl
∑§Ù ’«∏UË-’«∏UË ‡ÊÁÄÃÿÊ, Á⁄Uh, Á‚h, ¬Êfl⁄U, øÊ⁄U Ã⁄U„UÊ
∑§Ë ◊ÈÄÃË ∑§Ê Sflª¸ Œ ÁŒÿÊ, ÿ„UÊ¢ Ã∑§ ∑§ ‚÷Ë ‚Êœ∑§
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ÷ªflÊŸ˜ ∑§Ë ‚ÊœŸÊ ◊¥ ⁄U◊ ª∞ •ı⁄U |Æ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§Ë
•Ÿ„UŒ œÈŸÙ¥ ◊¥ •ÊŸãŒ ◊ªŸ ⁄U„UŸ ‹ª •ı⁄U øÈå¬ ⁄U„U ∑§⁄U
•Ÿ„UŒ œÈŸÙ¥ ∑§Ê ⁄U‚ ‹Ÿ ∑§ Á‹∞ ∞∑§Ê¢Ã ∑§Ë ÃÊ‹Ê‡Ê ◊¥
⁄U„U– ◊ª⁄U •Êà◊Ê ∑§Ê ôÊÊŸ Ÿ „ÈU•Ê ∞‚ ◊¥ •Êà◊Ê ‡Ê⁄UË⁄U ‚ •‹ª ŸÊ „UÙ
∑§⁄U •◊⁄U ‹Ù∑§ •¬Ÿ ÁŸ¡ œÊ◊ Ÿ ¡Ê ‚∑§Ë–
óÁfl‚ÕÊ⁄U ∑§ Á‹∞ Œπ¥ ¬ÈSÃ∑§ •ŸÈ⁄Uʪ ‚ʪ⁄U flÊáÊË
48 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

„U⁄U ÿȪ ◊¥ •Êÿ ‚ÊÁ„U’

◊Ò¥ „U⁄U ÿȪ ◊¥ •Ê∑§⁄U „¢U‚Ù¥ ∑§Ù •¬Ÿ œÊ◊ ‹ ¡ÊÃÊ „Í°U– ‚ÃÿȪ ∑§Ê
fláʸŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚ÃÿȪ øÊ⁄U „¢U‚ ‚◊¤ÊÊÿ– ¬˝Õ◊ ⁄UÊÿ Á◊òÊ ‚ ŸÁ„¢U •ÊÿH
ÁøòÊ⁄UπÊ ⁄UÊŸË ∑§⁄U ŸÊ™§– Áß ‚ÈÁŸ ‡ÊéŒ üÊfláÊ ÁøËʙ§H
⁄UÊ¡Ê ⁄UÊŸË ¬Í¿Uà ◊Ù„UË– ‚Ù „U∑§Ë∑§Ã ∑§„Uı¥ ◊Ò¥ ÃÙ„UËH
•CÔUøı∑§Ê ∑§Ù ‡ÊéŒ ‚ÈŸÊflÊ– ⁄UÊ¡Ê ⁄UÊŸË ‹Ù∑§ ¬∆UÊflÊH
ŒÈ‚⁄U ⁄UÊÿ fl≈UˇÊòÊ ∑§ •ÊflÊ– ‚ÂÈ∑ΧÁà Ä°U ŸÊ÷ œ⁄UÊflÊH
Áß ⁄UÊ¡Ê ¬Í¿UÊ Áøà ‹ÊÿË– Ã’ ÃÁ„U ÷Œ ∑§sÔÙ ‚◊¤ÊÊÿËH
¬ÊŸ ¬⁄UflÊŸÊ ⁄UÊ¡Á„¢U ŒËã„UÊ– ⁄UÊ¡Ê flÊ‚ ‹Ù∑§ ◊¥ ∑§Ëã„UÊH
ÁÂ⁄U ⁄UÊÿ „U⁄Uø㌠∑§„°U •Êÿ– ’㜠∑§ÊÁ≈U ∑§ ‹Ù∑§ ¬∆UÊÿH
øıÕ ¬È⁄UË ◊ÕÈ⁄UÊ ◊¥ •ÊÿË– Áfl∑§‚Ë ÇÔflÊÁ‹Ÿ ∑§ ‚◊¤ÊÊÿËH
øÊÁ⁄U „¢U‚ ‚ÃÿȪ ‚◊¤ÊÊÿ– Ã øÊ⁄UÙ¥ ªÈL§fl¢‡Ê ∑§„UÊÿH
øÊÁ⁄U„¢U‚ Ÿı ‹Êπ ’øÊÿ– ‡ÊéŒ ÷⁄UÙ‚ ÉÊ⁄UÁ„¢U ¬∆UÊÿH
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ß‚ Ã⁄U„U ‚ÃÿȪ ◊¥ •Ê∑§⁄U ◊Ò¥Ÿ øÊ⁄U „¢U‚Ù¥
∑§Ù ÃÊ⁄UÊ •ı⁄U •Êª ©UŸ øÊ⁄UÙ¥ Ÿ Ÿı ‹Êπ ¡ËflÙ¥ ∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ Á∑§ÿÊ– •Êª
∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ó
¬ÈÁŸ òÊÃÊ ÿȪ ∑§„Uı¥ ÁfløÊ⁄UË– ‚Êà „¢U‚ òÊÃÊÿȪ ÃÊ⁄UËH
¬˝Õ◊ ´§Á· o΢ªË ‚◊¤ÊÊÿ– ŒÈ‚⁄U •ÿÙäÿÊ ◊œÈ∑§⁄U •ÊÿH
ÃË‚⁄U ‡ÊéŒ ∑§sÔÙ ≈U∑§‚Ê⁄UÊ– øıÕ ’Ùœ ‹¿UŸ ∑ȧ◊Ê⁄UÊH
¬øfl¥ øÁ‹ ⁄UÊfláÊ ‹Áª ªÿ™§– ÄUÊ° ÷¥≈U ◊¢ŒÙŒÁ⁄U ‚ ÷ÿ™§H
ªflË¥ ⁄UÊfláÊ ‡ÊéŒ Ÿ ◊ÊŸÊ– ◊¢ŒÙŒ⁄UË ‡ÊéŒ ¬„UøÊŸÊH
¿U∆Ò¥U øÁ‹ flÁ‚DÔU ‹Áª •Êÿ– ’˝rÊÔ ÁŸM§¬Ÿ ©UŸÁ„¢U ‚ÈŸÊÿH
‚Ãÿ ¡¢ª‹ ◊¥ Á∑§ÿÙ flÊ‚Ê– ¡„UÊ° Á◊‹ ´§Á· ŒÈflʸ‚ÊH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 49
‚Êà „¢U‚ ‚ÊÃı ªÈL§ ∑§Ëã„UÊ– ¬⁄U◊ Ãàfl ©UŸ„UË ÷‹ øËã„UÊH
‚ÊÃı ªÈL§ òÊÃÊ ◊¥ ÷ÿ™§– Œß ©U¬Œ‡Ê ‚Ù „¢U‚ ¬∆Uÿ™§H
ß‚ Ã⁄U„U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ òÊÃÊ ◊¥ ◊Ò¥Ÿ ‚Êà „¢U‚Ù¥ ∑§Ù ÃÊ⁄UÊ,
Á¡Ÿ◊¥ flÁ‡ÊcÔ∆U ◊ÈÁŸ, o΢ªË ´§Á· •ÊÁŒ ÷Ë Õ– •’ mʬ⁄U ÿȪ ∑§Ê fláʸŸ
∑§⁄UÃ „ÈU∞ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
òÊÃÊ ªÃ mʬ⁄U ÿȪ •ÊÿÊ– ‚òÊ„U ¡Ëfl ¬⁄UflÊŸÊ ¬ÊÿÊH
¬˝Õ◊¥ ⁄UÊÿ ø¢Œ Áfl¡ÿ ∑§„°U ªÿ™§– ÃÊ∑§Ë ⁄UÊŸË ßãŒÈ◊Áà ⁄U„U™§H
ŒÈ‚⁄U ⁄UÊÿ ÿÈÁœÁDÔU⁄U ∑§„°U •Êÿ– º˝ı¬ŒË ‚Á„Uà ¬⁄UflÊŸÊ ¬ÊÿH
ÁÂ⁄U ¬Ê⁄UʇÊ⁄U ¬„°U •Êÿ– ÁŸáʸÿ ôÊÊŸ ÃÊÁ„U ‚◊¤ÊÊÿH
øıÕ ⁄UÊÿ œÈœÈ‹ ‹Á„U ÷ŒÊ– ’„ÈUà ôÊÊŸ ∑§Ù ∑§Ëã„U ÁŸπŒÊH
¬øÿ¥ ¬Ê⁄U‚ŒÊ‚ ‚◊¤ÊÊflÊ– SòÊË ‚Á„Uà ¬⁄UflÊŸÊ ¬ÊflÊH
¿U∆Uÿ ªL§«∏U’Ùœ „U◊ ∑§Ëã„UÊ– Áfl„¢Uª ‡ÊéŒ ªL§«∏U ∑§Ù ŒËã„UÊH
‚ÊÃ¥ „UÁ⁄UŒÊ‚ ‚Ȭø ‚◊¤ÊÊflÊ– ŸË◊·Ê⁄U ◊„°U ©U‚∑§Ù ¬ÊflÊH
•∆Uÿ¥ ‡ÊÈ∑§Œfl ¬„°U ôÊÊŸ ¬‚Ê⁄UÊ– ‚∑§‹ ‚⁄U’ ÷Œ ÁŸ⁄UflÊ⁄UÊH
Ÿfl◊¥ ⁄UÊ¡Ê ÁflŒÈ⁄U ‚◊¤ÊÊÿÊ– ÷ÁQ§M§¬ ©UŸ Œ‡Ê¸Ÿ ¬ÊÿÊH
Œ‡Ê◊¥ ⁄UÊ¡Ê ÷Ù¡ ’ȤÊÊÿÊ– ‚àÿ ‡ÊéŒ ¬ÈÁŸ ©U‚ ÁøqÔUÊÿÊH
ÇÿÊ⁄U„¥U ⁄UÊ¡Ê ◊Èø∑ȧãŒÁ„U ÃÊ⁄U– ’Ê⁄U„¥U ⁄UÊ¡Ê øãº˝„UÊ‚ ©U’Ê⁄UH
Ã⁄U„U øÁ‹ flÎãŒÊflŸ •Êÿ– øÊÁ⁄U ÇÔflÊ‹ ªÙ¬Ë ‚◊¤ÊÊÿH
ªÈL§ M§¬ ¬ÈÁŸ ¬ãÕ ø‹Êÿ– ÷ı‚ „¢U‚Ê •ÊÁŸ ¿ÈU«∏UÊÿH
’ÊflŸ ‹Êπ ¡Ù ¡Ëfl ©U’Ê⁄UÊ– ∑§Á‹ÿȪ øıÕ ÿ„UÊ° ¬⁄U œÊ⁄UÊH
ß‚ Ã⁄U„U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ v| ¡Ëfl ◊Ò¥Ÿ mʬ⁄U ◊¥ ÃÊ⁄U– •’
∑§‹ÿȪ ∑§Ê fláʸŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¬˝Õ◊¥ ªÙ⁄UπŒûÊ ‚◊¤ÊÊÿ– ÃÊ⁄U∑§ ÷Œ „U◊ ÃÈ◊Á„¢U ’ÃÊÿH
ŒÈ‚⁄U ‡ÊÊ„U ’‹π ∑§Ù ’ٜʖ ¬…∏ÒU •Ê⁄U’Ë ’„ÈUÁflÁœ ‚ÙœÊH
50 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ÁÂ⁄U ⁄UÊ◊ʟ㌠¬„°U •Êÿ– ªÈ# ÷Œ „U◊ ©Uã„¥U ‚ÈŸÊÿH
øıÕ ¬Ë⁄Uv ∑§Ù ¬⁄Uø ŒËã„UÊ– ¬øÿ ‡Ê⁄UáÊ Á‚∑§ãŒ⁄U ‹Ëã„UÊH
¿U∆ÒU ’Ë⁄UÁ‚¢„U ⁄UÊ¡Ê ÷ÿ™§– ÃÊ∑§Ù „U◊ ‡ÊéŒ ‚ÈŸÿ™§H
‚Ãÿ¥ ∑§Ÿ∑§Á‚¢ÉÊ ‚◊¤ÊÊÿ– ‚Ù‹„U ⁄UÊŸË ‹Ù∑§ ¬∆UÊÿH
•∆U∞° ⁄UÊfl ÷ͬʋ •Êÿ– ÇÿÊ⁄U„U ⁄UÊŸË ‹Ù∑§ ¬∆UÊÿH
Ÿı◊¥ ⁄UÃŸÊ ’ÁŸŸ ‚◊¤ÊÊ߸– ¡ÊÁà •ª˝flÊÁ‹Ÿ ∑§⁄Uà Á◊∆UÊ߸H
Œ‡Ê∞° •Á‹ŒÊ‚ œÙ’Ë ªÿ™§– ‚Êà ¡Ëfl ¬⁄UflÊŸÊ ¬ÿ™§H
ÇÿÊ⁄U„¥U ⁄UÊ¡Ê ÷Ù¡ ‚◊¤ÊÊÿË– Áß ’„ÈU ÷ÁQ§ ∑§⁄UË ÁøËÊÿËH
’Ê⁄U„¥U ◊È„Uê◊Œ ∑§sÔÙ ∑ȧ⁄UÊŸÊ– „Ug „ÈU∑ȧ◊ ¡Ëfl ∑§⁄U ◊ÊŸÊH
Ã⁄U„¥U ŸÊŸ∑§ ‚ ∑§sÔÙ ©U¬Œ‡ÊÊ– ªÈ# ÷Œ ∑§Ê ∑§„UÊ ‚¢Œ‡ÊÊH
øıŒ„¥U ‚Ê„ÈU Œ◊ÙŒ⁄U ‚◊¤ÊÊflÊ– ∑§⁄UÊ◊Êà ŒÒ ¡Ëfl ◊ÈQ§ÊflÊH
øıŒ„U „¢U‚ ∑§‹ÿȪ ◊¥ ∑§Ëã„UÊ– ªÈL§ SflM§¬ ¬⁄UflÊŸÊ ŒËã„UÊ–
¬Ê°ø ‹Êπ „U◊ ¬Á„U‹ ÃÊ⁄U– ¬Ë¿U œ◊¸ÁŸ ÃÈ◊ ¬ªÈœÊ⁄UH
fl¢‡ÊŸ ÕÊåÿÙ¥ Á∑§ÿÙ ∑§Á«U„UÊ⁄UÊ– ‹Êπ éÿÊÁ‹‚ ¡Ëfl ©U’Ê⁄UÊH
ß‚ Ã⁄U„U ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ∑§‹ÿȪ ◊¥ ªÙ⁄UπŒûÊ,
◊È„Uê◊Œ ‚ÊÁ„U’, ŸÊŸ∑§ Œfl, ⁄UÊ◊ÊŸãŒ, ⁄UÊ¡Ê ÷Ù¡ ‚Á„Uà øıŒ„U „¢U‚Ù¥ ∑§Ù
ÃÊ⁄UÊ– ∑§„UÊ Á∑§ ¬Ê°ø ‹Êπ ◊Ò¥Ÿ ¬„U‹ ÃÊ⁄U, Á»§⁄U ÃÈ◊ •Ê∞– Ã’ ◊Ò¥Ÿ yw
‹Êπ •ı⁄U ¡ËflÙ¥ ∑§Ù ©U’Ê⁄UÊ–
‚ÊÁ„U’ Ÿ œ◊¸ŒÊ‚ ∑§Ù ∑§„UÊ Á∑§ „U⁄U ÿȪ ◊¥ •ÊÃÊ „Í°U •ı⁄U ¡ËflÙ¥ ∑§Ù
ÁøÃÊ∑§⁄U •◊⁄U ‹Ù∑§ ‹ ¡ÊÃÊ „Í°U– ß‚ ÃËŸ ‹Ù∑§ ◊¥ ∑§Ê‹ ¡ËflÙ¥ ∑§Ù ‚ÃÊ
⁄U„UÊ „ÒU– ÿ„U Œπ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ◊ȤÊ ÷¡Ê–
ÃËŸ ‹Ù∑§ Á¡fl ∑§Ê‹ ‚ÃÊflÒ– ’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ ¬Ê⁄U Ÿ ¬ÊflÒH
‚àÿ ¬ÈL§· Ã’ ◊ÙÁ„¢U ¬∆UÊflÊ– ¡Ëfl ©U’Ê⁄UŸ ◊Ò¥ ¡ª •ÊÿÊH
v. ¬Ë⁄U-⁄UÊ¡ ªÈM§ ‡Êπ Ã∑§Ë ¡Ë–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 51

÷ÁÄà ∑§Ù ŸCÔU ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ

„Ò¥U ÿ
ªÈ L § ‚◊ÊŸÊ Á‡Êcÿ ◊ ¥ , Á‡Êcÿ Á‹ÿÊ ∑§⁄U Ÿ „ U–
Á’‹ªÊ∞ Á’‹ª Ÿ„UË¥ , ∞∑§ M§¬ ŒÙ Œ „ UH
∑§÷Ë-∑§÷Ë ◊ŸÈcÿ ÷ÁQ§ ∑§ ‚ÍòÊÙ¥ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ‚◊¤Ê ¬ÊÃÊ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ Ÿ ÃËŸÙ¥ ∑§Ê ◊„Uàfl ÁŒÿÊ–
ªÈ L § Á‡Êcÿ •ı⁄U ߸ E ⁄U , Á◊‹ ∑§ËŸÊ ÷ÁQ§ Áflfl ∑ §–
ÃËŸÙ¥ ÁòÊœÊ⁄UÊ ’ŸË¥ , •Êª ª¢ ª Ê ∞∑§H
•Ê◊ •ÊŒ◊Ë, Á¡‚Ÿ ÷Ë ªÈL§ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊ „ÒU, ªÈL§ ∑§Ù „UË •¬ŸÊ
•ÁœDÔUÊÃÊ ◊ÊŸ ‹ÃÊ „ÒU– ÿ„UÊ° •ÁœDÔUÊÃÊ ∑§Ê ÷Êfl „ÒU Á∑§ flÙ ÿ„U ◊ÊŸ ‹ÃÊ
„ÒU Á∑§ ◊⁄UÊ ‚fl¸‚flʸ ‚Œ˜ªÈL§ „ÒU; ◊⁄UÊ ∑§ûÊʸ-œûÊʸ flÙ „ÒU– ªÈL§ ∑§Ù ßCÔU ◊ÊŸ
Á‹ÿÊ– ¬⁄U ªÈL§ Á‡Êcÿ ∑§Ù ÄÿÊ ◊ÊŸÃÊ „ÒU ©U‚ ÁŒŸ? ◊Ò¥Ÿ ¬Ë¿U ÷Ë ’ÃÊÿÊ
Á∑§ Á¡‚ ‚◊ÿ flÙ ŒËˇÊÊ ŒÃÊ „ÒU, Á‡Êcÿ ∑§Ù •Ú«ÊÚå≈U ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ Á∑§‚Ë
’ìÊ ∑§Ù ªÙŒ Á‹ÿÊ ÃÙ •Ê¬∑§Ê „UÙ ªÿÊ Ÿ! •’ ©U‚∑§Ê ‚Èπ-ŒÈπ, ◊ÊŸ-
•¬◊ÊŸ ‚’ •Ê¬∑§ „Ù ªÿ– ß‚ Ã⁄U„U ªÈL§ •¬ŸÊÃÊ „ÒU– ÿ„U ‚ÊœÊ⁄UáÊ ’ÊÃ
Ÿ„UË¥ „ÒU– Á‡Êcÿ ∑§Ê ŒÈπ ªÈL§ ∑§Ê ŒÈπ „ÙÃÊ „ÒU– Á‡Êcÿ ∑§Ë Ã$∑§‹Ë$»§ ªÈL§ ∑§Ë
Ã$∑§‹Ë$»§ ’Ÿ ¡ÊÃË „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ªÈ L § ‚◊ÊŸÊ Á‡Êcÿ ◊ ¥ , Á‡Êcÿ Á‹ÿÊ ∑§⁄U Ÿ „ U–
Á’‹ªÊ∞ Á’‹ª Ÿ„UË¥ , ∞∑§ M§¬ ŒÙ Œ „ UH
•ª⁄U ‚Œ˜ªÈL§ „ÒU ÃÙ Á‡Êcÿ ∑§ ‚Èπ-ŒÈπ ◊¥ ‡Ê⁄UË∑§ „UÙ ªÿÊ– flÙ
51
52 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ÁŸŒÊŸ ∑§⁄UªÊ– ©U‚∑§ ‚ÊÕ ◊¥ ∞∑§ ÃÊ$∑§Ã ŒÃÊ „ÒU– •ª⁄U ¬‡Ê ∑§ Á‹∞
ªÈL§•Ê߸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ Á»§⁄U ’Êà •‹ª „ÒU– •Ê¬ ∞∑§ øË Ê Œπ¥; ∑§÷Ë
‹Ùª ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË flÊ‹ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃ „Ò¥U– Ÿ„UË¥, ÕÙ«∏UÊ
߸◊ÊŸŒÊ⁄UË ‚ ÁŸc¬ˇÊ „UÙ∑§⁄U ‚Ùø¥ ÃÙ •Ê¬∑§ ‚flÊ‹Ù¢ ∑§Ê ¡flÊ’ Á◊‹
¡ÊÿªÊ– ∑§÷Ë ‹Ùª ⪠„UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– •Ê¬∑§ Á‹∞ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ë ∞‚Ë ‚Ùø
ÄÿÙ¥ „ÒU? ∑ȧ¿U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË ŸÊ◊ ‚ÈŸ∑§⁄U „UË ¬Ë¿U ‹ª ¡ÊÃ
„Ò¥U– ◊Ò¥ ©UŸ∑§Ë ’Êà ‚ ‚„U◊à „Í°U– •ÊÁ$π⁄U ∞‚Ê ÄÿÙ¥ „UÙÃÊ „ÒU? ÄÿÊ „U◊ ∑§Ù߸
œ◊¸-¬Á⁄UfløŸ ∑§Ë ÁŒ‡ÊÊ ◊¥ ‹ ø‹ ⁄U„U „Ò¥U? Ÿ„UË¥, ÿ„U „U◊Ê⁄UÊ ‹ˇÿ Ÿ„UË¥
„ÒU, ÿ„U „U◊Ê⁄UÊ ◊ÈgÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ’Êà ÃÙ ‚Ê◊Ÿ „ÒU Ÿ! ¡’ L§„UÊŸË Á⁄U‡ÃÊ ªÈL§-
Á‡Êcÿ ∑§Ê SÕÊÁ¬Ã Á∑§ÿÊ ÃÙ ÁŸ¢ŒÊ ∑§Ê, Áfl⁄UÙœ ∑§Ê •ÊœÊ⁄U ÄÿÊ „ÒU?
•Ê¬∑§Ù ’Ù‹Ê Á∑§ ‚Êà ÁŸÿ◊Ù¥ ∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸÊ– ¬„U‹Ê, ∑§„UÊ Á∑§ ‚àÿ
’Ù‹ŸÊ– ŒÍ‚⁄UÊ, ∑§„UÊ Á∑§ Ÿ‡ÊÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ– ÃË‚⁄UÊ, ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ê°‚ Ÿ„UË¥
πÊŸÊ– øıÕÊ, ∑§„UÊ Á∑§ øÁ⁄UòÊflÊŸ ⁄U„UŸÊ– ¬Ê°øflÊ°, ∑§„UÊ Á∑§ øÙ⁄UË Ÿ„UË¥
∑§⁄UŸÊ– ¿U∆UÊ, ∑§„UÊ Á∑§ ¡È•Ê Ÿ„UË¥ π‹ŸÊ– ‚ÊÃflÊ°, ∑§„UÊ Á∑§ „U∑§ ∑§Ë
∑§◊Ê߸ πÊŸÊ– ÿ ‚Êà Á‚hʢà SÕÊÁ¬Ã Á∑§ÿ– •’ ‚àÿ ’Ù‹ŸÊ ÄÿÙ¥
∑§„UÊ? ÄÿÙ¥Á∑§ó
‚Ê°ø ’⁄UÊ’⁄U ì Ÿ„UË¥, ¤ÊÍ∆U ’⁄UÊ’⁄U ¬Ê¬–
¡Ê∑§ NUŒÿ ‚Ê°ø „ÒU, ÃÊ∑§ NUŒÿ •Ê¬H
ß‚Á‹∞ ¤ÊÍ∆U flÁ¡¸Ã Á∑§ÿÊ– ¤ÊÍ∆U ’Ù‹Ÿ ‚ •ÊŒ◊Ë ∑§Ë ’ÈÁh
÷˝Á◊à „UÙ ¡ÊÃË „ÒU– ◊Ê°‚ ÄÿÙ¥ flÁ¡¸Ã Á∑§ÿÊ? •Ê¬ ‚Ùø¥ Á∑§ •Ê¬∑§ ’ìÊ
∑§Ù ∑§Ù߸ ∑§Ê≈U∑§⁄U ©U‚∑§Ê ◊Ê°‚ ¬∑§Ê∑§⁄U πÊ ¡Ê∞ ÃÙ ’ÃÊ•Ù Á∑§ ÿ„U ∑§Ê◊
•Ê¬∑§Ù ∑Ò§‚Ê ‹ªªÊ? •Ê¬∑§Ù •¡Ë’ ‹ªªÊ– •Ê¬∑§Ù ’«∏UË ¬Ë«∏UÊ „U٪˖
¡Ò‚ •Ê¬ •¬Ÿ ’ìÊÙ¥ ‚ ¬˝◊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ∞‚ ‚÷Ë ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ÷Ò¥‚ Ÿ„UË¥
∑§⁄U ⁄U„UË ÄÿÊ? ◊Ȫ˸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU ÄÿÊ? ’∑§⁄UË Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU ÄÿÊ?
Á¡Ÿ-Á¡Ÿ∑§Ù •Ê¬ ◊Ê⁄U∑§⁄U, ∑§Ê≈U∑§⁄U πÊ ¡ÊÃ „Ò¥U, ÄÿÊ flÙ •¬Ÿ ’ìÊÙ¥ ‚
¬˝◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ „Ò¥U? Ÿ„UË¢, flÙ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– flÒ‚Ë „UË ¬Ë«∏UÊ ©Uã„¥U ÷Ë Á◊‹ÃË „ÒU–
ß‚Á‹∞ ÿ„U ¬Ê¬ „ÒU– Á»§⁄U Ÿ‡ÊÊ ÄÿÙ¥ ◊ŸÊ Á∑§ÿÊ? ‡Ê⁄UÊ’ ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ ÄÿÊ Ÿ„UË¥
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 53
‹ ‹ÃÊ „ÒU ߢ‚ÊŸ ∑§Ê! ÁŒ◊Ê$ª „UË $π⁄UÊ’ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU; ßîÊà ÷Ë ø‹Ë ¡ÊÃË
„ÒU; ‚„Uà ÷Ë ø‹Ë ¡ÊÃË „ÒU– ÷Ê¢ª ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ ÷Ë ’«∏UÊ $πÃ⁄UŸÊ∑§ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∞∑§
∑§Ù ¬Í¿UÊ Á∑§ ∑Ò§‚Ê „UÙÃÊ „ÒU? flÙ ’Ù‹Ê Á∑§ ∞∑§ ’Ê⁄U ÷Ê¢ª ∑§ ¬∑§ı«∏U Áπ‹Ê
ÁŒÿ Á∑§‚Ë Ÿ– ◊ȤÊ ‹ªÊ, ◊ÊŸÙ ‚Ê°¬ ∑§Ê≈UŸ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ∑§÷Ë Á’ë¿ÍU-„UË-
Á’ë¿ÍU ÁŒπÊ߸ Œ ⁄U„U Õ– ‚ËœÊ ‹≈ÃÊ ÕÊ ÃÙ ‹ªÃÊ ÕÊ Á∑§ •Ê‚◊ÊŸ ◊¥
©U«∏U ⁄U„UÊ „Í°U– ©U‹≈UÊ ‹≈UÃÊ ÕÊ ÃÙ ‹ªÃÊ ÕÊ Á∑§ ¡◊ËŸ ◊¥ œ°‚ ¡Ê ⁄U„UÊ „Í°U–
◊∑§ÊŸ ≈U…∏UÊ ‹ª ⁄U„UÊ ÕÊ– ÿ„U ’«∏UÊ •¡Ë’ Ÿ‡ÊÊ „ÒU– ¬Í⁄UË ⁄UÊà ∑§÷Ë πÁ≈UÿÊ
¬⁄U ÃÙ ∑§÷Ë ŸËø •ÊÃÊ ⁄U„UÊ– ¡’ Ã∑§ Ÿ‡ÊÊ Ÿ„UË¥ ©UÃ⁄UÊ ÿ„UË ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃÊ
⁄U„UÊ– ÿ„U ‚◊ÿ ∑Ò§‚ ªÈ ÊÊ⁄UÊ,◊Ò¥ „UË ¡ÊŸÃÊ „Í°U–
ŒπÊ Ÿ, ÁŒ◊Ê$ª ¬⁄U Á∑§ÃŸÊ ©U‹≈UÊ •‚⁄U «UÊ‹Ê– ÁŒ◊Ê$ª ∑§Ê
‚¢ÃÈ‹Ÿ „UË $π⁄UÊ’ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÁŸ⁄UÊ ¬Êª‹ ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU; ∑ȧ¿U ÷Ë ‚◊¤Ê
Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ „ÒU– Ÿ‡ÊÊ ’«∏UË $π⁄UÊ’ øË Ê „ÒU– ß‚Á‹∞ ∑§„UÊ Á∑§ Ÿ‡ÊÊ Ÿ„UË¥
∑§⁄UŸÊ– Á»§⁄U ∑§„UÊ Á∑§ ¬⁄USòÊ˪◊Ÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ– „U⁄U∑§ •¬ŸÊ ÉÊ⁄U ’‚ÊÿÊ
„ÒU– ¡’ ©U‚ ¬ÃÊ ø‹ªÊ Á∑§ ©U‚∑§Ë SòÊË ∑§Ê Á∑§‚Ë ∑§ ‚ÊÕ ‚¢’¢œ „ÒU ÃÙ
¬Ë«∏UÊ „UÙªË ©U‚– ÉÊ⁄U ◊¥ ‹«∏UÊ߸ „UÙªË; ÉÊ⁄U ’’ʸŒ „UÙ ¡ÊÿªÊ–
¬⁄UŸÊ⁄UË ¬ÒŸË ¿ÈU⁄UË, ◊à ∑§Ù߸ ‹Ê•Ù •¢ª–
⁄UÊfláÊ ∑§ Œ‚ Á‚⁄U ªÿ, ¬⁄U ŸÊ⁄UË ∑§ ‚¢ªH
•Ê¬ ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UÙ Á∑§ ÿ„U ¬Ê¬ „ÒU– „U◊Ÿ ∞∑§ „UË SòÊË ∑§ Á‹∞
∑§„UÊ– ÃÙ Á»§⁄U øÙ⁄UË ∑§ Á‹∞ ∑§„UÊ– ÿ„U ÷Ë ª‹Ã ∑§Ê◊ „ÒU– ŒÍ‚⁄U ∑§Ë
◊„UŸÃ ∑§Ë ∑§◊Ê߸ ∑§Ù ∞∑§ ¬‹ ◊¥ ‚Ê$»§ ∑§⁄U ŒÙª ÃÙ ©U‚ ¬Ë«∏UÊ „U٪˖
Á»§⁄U ¡È•Ê ÷Ë $ª‹Ã ∑§Ê◊ „ÒU– Á»§⁄U „U∑§ ∑§Ë ∑§◊Ê߸ πÊŸ ∑§Ù ∑§„UÊ– Á∑§‚Ë
‚ ÷Ë ∑§Ù߸ œÙπÊ ∑§⁄U ÃÙ ©U‚ ¬Ë«∏UÊ „UÙÃË „ÒU– •’ ◊ȤÊ ’ÃÊ•Ù Á∑§
Áfl⁄UÙœ ÄÿÙ¢ „ÒU? ∑ȧ¿U ÷Ë ÃÙ $ª‹Ã Ÿ„UË¥ „ÒU– ÷ÁQ§ ∑§Ù߸ ⁄UÊfláÊ ∑§Ë ÿÊ
Á„U⁄Uáÿ∑§Á‡Ê¬È ∑§Ë ÃÙ ’ÃÊ Ÿ„UË¥ ⁄U„U „Ò¥U– ∞∑§ ‚fl¸‡ÊÁQ§◊ÊŸ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U
⁄U„U „Ò¥U– Á»§⁄U „U◊ ‚Ê◊ÊÁ¡∑§ ÷Ë „Ò¥U– ¡’ ¡ÿ ’Ù‹Ã „Ò¥U ÃÙ ‚¢Ã-‚◊Ê¡ ∑§Ë
¡ÿ ÷Ë ’Ù‹Ã „Ò¥U– ÿÊŸË Á¡ÃŸ ÷Ë ‚¢Ã „ÈU∞, ©UŸ∑§Ë ¡ÿ– ÷Q§-◊á«U‹Ë
∑§Ë ¡ÿ ÷Ë ’Ù‹Ã „Ò¥U– Á¡ÃŸ ÷Ë ÷Q§ ’Ò∆U „UÙÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ë ÷Ë ¡ÿ „UÙ
54 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ªÿË– Á»§⁄U Ÿª⁄U-’SÃË ∑§Ë ÷Ë ¡ÿ ’Ù‹Ã „Ò¥U– ÿÊŸË ◊∑§ÊŸ ÷Ë •Ê ªÿ–
¬Í⁄U ‡Ê„U⁄U ∑§Ë ¡ÿ „UÙ ªÿË– Á»§⁄U ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ ∑§Ë ÷Ë ¡ÿ ’Ù‹Ã „Ò¥U– Á»§⁄U
‚Œ˜ªÈL§Œfl ∑§Ë ¡ÿ ÷Ë ’Ù‹Ã „Ò¥U– ∑§÷Ë ◊œÈ¬⁄U◊„¢U‚ ∑§Ë ¡ÿ Ÿ„UË¥ ’Ù‹Ã
„Ò¥U– ªÈL§ ∑§Ë „UË ¡ÿ ’Ù‹Ã „Ò¥U– Á»§⁄U Áfl⁄UÙœ ÄÿÙ¥ „ÒU? •ÊÁ$π⁄U ß‚◊¥ ÄÿÊ
∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU? „U◊ Á∑§‚Ë ÷Ë ¬¢Õ ∑§, Á∑§‚Ë ÷Ë ÷ÁQ§ ∑§ ÁflL§h Ÿ„UË¥ „Ò¥U–
Ã◊Ê◊ ÷ÁQ§ÿÊ° „UÙ ⁄U„UË „Ò¥U– „U◊Ÿ Á∑§‚Ë ÷Ë œ◊¸-SÕÊŸ ∑§Ù ŸÈ$∑§‚ÊŸ Ÿ„UË¥
¬„È°UøÊÿÊ „ÒU– ¬⁄U ∞∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ë ÷ÁQ§ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U– Ã⁄U„U-Ã⁄U„U ∑§ ‹Ùª
•¬Ÿ-•¬Ÿ ßCÔU ∑§Ù ◊ÊŸ ⁄U„U „Ò¥U– ÁflcáÊÈ ∑§Ë ÷ÁQ§ flÊ‹Ê •Ê ÊÊŒ „ÒU–
◊„UÊ∑§Ê‹Ë ∑§Ê ÷Q§ ‚¢ÃÙ·Ë ◊ÊÃÊ ∑§ ÷Q§ ‚ ‹«∏UÊ߸ ÄÿÙ¥ ∑§⁄U? „UÊ° ÷Ê߸,
⁄UÊfláÊ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§„UÃ Ã’ ‹Ùª ∑§„UÃ Á∑§ ©UŸ∑§Ë ÷ÁQ§ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U; flÙ
ÃÙ ’È⁄UÊ •ÊŒ◊Ë ÕÊ, Ã’ „U◊ ◊ÊŸÃ Á∑§ ∑ȧ¿U $ª‹ÃË „UÙ ⁄U„UË „ÒU, ß‚Á‹∞
‹Ùª ŸÊ⁄UÊ Ê „UÙ ⁄U„U „Ò¥U– ¬⁄U ¡’ ∞‚Ë ’Êà „UË Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÙ Á»§⁄U Áfl⁄UÙœ ∑§Ë
fl¡„U ÄÿÊ „ÒU? ÄÿÙ¥ ‹Ùª ¬Ë¿U ¬«∏U ⁄U„U „Ò¥U? ‚◊¤Ê¥– ¡Ù ◊Ò¥ ∑§„U ⁄U„UÊ „Í°U Á∑§
¬˝à Ÿ„UË¥ ◊ÊŸŸÊ, ÿ„UÊ° „ÒU ◊⁄UÙ«∏U– ¬„U‹Ë ’Êà „ÒU Á∑§ ÄÿÙ¥ ∑§„UÊ? ß‚Á‹∞
Á∑§ ‚ÿÊŸ ÷˝Á◊à ∑§⁄U∑§ œŸ ‹Ã „Ò¥U– ◊ȤÊ ß‚∑§Ë ∆UË∑§-∆UË∑§ ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË
„ÒU– flÙ ¬Ò‚ ‹ ‹Ã „Ò¥U, ß‚◊¥ ÷Ë ∑§Ù߸ ’Êà Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬⁄U flÙ •Ê¬∑§Ë ÷ÁQ§
$π⁄UÊ’ ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥U– •ŸÊ¬-‡ÊŸÊ¬ ÷ÁQ§ÿÙ¥ ◊¥ ‹ªÊ∑§⁄U ÷ÁQ§ $π⁄UÊ’ ∑§⁄U
ŒÃ „Ò¥U– ◊⁄UÊ ◊ÊŸŸÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U Á∑§‚Ë ∞∑§ œ◊¸ ∑§Ë ‚◊SÿÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– „U⁄U
œ◊¸ ◊¥ ’È⁄UÊßÿÊ° •Ê ªÿË „Ò¥U–
◊Ò¥ •¬Ÿ ¬¢Õ ∑§Ê Á‚hʢà ’ÃÊÃÊ „Í°U– ◊Ò¥ ¡ÊÁÃflÊŒ Á∑§‚Ë •ÊüÊ◊
◊¥ Ÿ„UË¥ »Ò§‹Ÿ ŒÃÊ „Í°U– ß‚‚ ŸÈ$∑§‚ÊŸ „U٪ʖ ©UŸ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù $πÃ⁄UŸÊ∑§
◊ÊŸÃÊ „Í°U; ©Uã„¥U •Êª Ÿ„UË¥ •ÊŸ ŒÃÊ „Í°U– •ª⁄U •Ê∞° ÃÙ ÃÊ$∑§Ã ‹ªÊ∑§⁄U
¬Ë¿U œ∑§‹ ŒÃÊ „Í°U– ÿÁŒ ’«∏UË Á’⁄UÊŒ⁄UË flÊ‹ „UË •Êª „UÙ¥ª ÃÙ ¿UÙ≈UË
Á’⁄UÊŒ⁄UË flÊ‹ ÄÿÙ¥ •Êÿ¥ª? flÙ ∑§„¥Uª Á∑§ ÿ„UÊ° ÃÙ ’ßîÊÃË „UÙ ⁄U„UË „ÒU–
∑§„UË¥ ÷ªÃ „UË ß¢øÊ¡¸ „UÙ¥ ÃÙ ’Ê∑§Ë flÊ‹ ¬⁄U‡ÊÊŸ „UÙ¥ª– ß‚Á‹∞ ¡ÊÁÃflÊŒ
∑§Ù ∑Ò§¥‚⁄U ‚ ÷Ë $πÃ⁄UŸÊ∑§ ◊ÊŸÃÊ „Í°U– Á»§⁄U ◊Ò¥ ⁄UÊ¡ŸËÁà ◊¥ ÷Ë Ÿ„UË¥ „Í°U–
∑§Ù߸ Á∑§‚Ë ÷Ë ¬Ê≈U˸ ∑§Ê „Ù, ÿ„UÊ° •Ê∑§⁄U ⁄UÊ¡ŸËÁà Ÿ„UË¥ ø‹ÊŸË „ÒU– „U◊
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 55
ߟ‚ ŒÍ⁄U „Ò¥U– ß‚Á‹∞ ¬Ê°ø-¬Ê°ø ‹Ùª ‚÷Ë Á’⁄UÊŒ⁄UË ∑§ ⁄UπÃÊ „Í°U– Á¡‚
•ÊüÊ◊ ◊¥ ◊„U‚Í‚ ∑§⁄UÃÊ „Í°U Á∑§ ÁŸÿ◊ ÷¢ª „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU, ߢøÊ¡¸ •¬ŸË „UË
¡ÊÁà flÊ‹Ù¥ ∑§Ù ’≈UÙ⁄U ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ ©U‚ •ÊüÊ◊ ∑§Ë ∑§◊≈UË ∑§Ù „UË ÷¢ª ∑§⁄U
ŒÃÊ „Í°U– Á»§⁄U ©U‚∑§Ë ∑§◊Êá«U πÈŒ •¬Ÿ „UÊÕ ◊¥ ‹ ‹ÃÊ „Í°U– „U◊Ê⁄UÊ ◊‚‹Ê
M§„U „ÒU– flÙ ‚’◊¥ „ÒU– ÿ„U „U◊Ê⁄UË ŸËÁà ‚Ê$»§-‚Ê$»§ „ÒU– ß‚◊¥ ∑§Ù߸ ‚Í߸ ∑§Ë
÷Ë ªÈ¢¡Êß‡Ê Ÿ„UË¥ „ÒU– „U◊Ê⁄UË ’Êà ‚Ê$»§-‚Ê$»§ „ÒU– ◊Ò¥ •¬ŸË ¡ÊÁà ’Ù‹ÃÊ
÷Ë Ÿ„UË¢ „Í°U– ÃÙ ‹Ùª ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ ‡ÊÊÿŒ „UÁ⁄U¡Ÿ „Ò¥U– ªÈL§Œfl Ÿ ∑§„UÊ ÕÊ
Á∑§ Á¡∑˝§ „UË Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ; ‚ãÿÊ‚Ë ∑§Ë ∑§Ù߸ ¡ÊÁà Ÿ„UË¥ „UÙÃË „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§÷Ë
Ÿ„UË¥ ’Ù‹Ê Á∑§ $»§‹ÊŸË ¬Ê≈U˸ ∑§Ù flÙ≈U ŒŸÊ– ÿ„U ÁŒ‡ÊÊ-ÁŸŒ¸‡Ê Á∑§‚Ë ∑§Ù
Ÿ„UË¥ ÁŒÿÊ „ÒU– ÃÙ ◊Ò¥ ∑§„UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U Á∑§ ß‚‚ ŸÈ$∑§‚ÊŸ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
ß‚Á‹∞ ∑§„UË¥ ⁄UÊ◊ŒÊ‚Ë ß¢øÊ¡¸ „ÒU, ∑§„UË¥ ∆U∑ȧ⁄UÊ, ∑§„UË¥ Ã⁄UπÊŸ– Á¡‚ ÷Ë
¬¢Õ ◊¥ ¡ÊÁà ∑§Ë ’Êà „UÙªË ÃÙ ‚◊¤ÊŸÊ Á∑§ ⁄UÊ¡ŸËÁà flÊ‹ „Ò¥U– Á⁄UÿÊ‚Ë
◊¥ ⁄UÊ◊ŒÊÁ‚ÿ, ÷ªÃ •Áœ∑§ Õ– ÃÙ ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ‚÷Ë •ÊŸ øÊÁ„U∞– ∞∑§
¬¢Á«Uà ÕÊ; ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„UÊ° ÕÙ«∏UË ¿ÈU•Ê¿ÍUà ÷Ë „UÙÃË „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§
•Ê¡ ◊„Uàfl Ÿ„UË¥ ⁄U„U ªÿÊ „ÒU– flÙ ’Ù‹Ê Á∑§ flÙ ‹Ùª ‹¢ª⁄U ◊¥ ‹ªÃ „Ò¥U ÃÙ
¬¢Á«Uà Ÿ„UË¥ •ÊŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U– flÙ ∑ȧ¿U ‹ÙªÙ¥ ∑§Ù ‹ÊÿÊ– ÃÙ ◊Ò¢Ÿ ∑§„UÊ Á∑§
∑ȧ¿U ÁŒŸ ¬¢Á«UÃÙ¥ ∑§Ù ÷Ù¡Ÿ ’ŸÊŸ ŒÙ– ÿÁŒ ß‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ ‚ Ÿ„UË¥ •Ê ⁄U„U
„Ò¥U ÃÙ ©Uã„¥U „UË ◊ı∑§Ê ŒÙ– ©Uã„UÙ¥Ÿ w-y ÁŒŸ ’ÊŒ „UÊÕ ¡ı«∏U ÁŒÿ, ∑§„UÊ Á∑§
„U◊ ⁄UÊ°¡«∏UË •Êÿ¥ª, ÿ„UÊ° Ÿ„UË¥ Á≈U∑§ ‚∑§Ã– ◊ÒŸ ∑§„UÊ Á∑§ ÄÿÊ „ÈU•Ê? ∑§„UÊ
Á∑§ w Á∑§‹Ù Ã‹ ◊Ê°ªÃ „Ò¥U ÃÙ ∞∑§ ¬Êfl ‹Ê∑§⁄U ¬≈U∑§ ŒÃ „Ò¥U– w Á∑§‹Ù
≈U◊Ê≈U⁄U ◊Ê°ªÃ „Ò¥U ÃÙ ∞∑§ ¬Êfl ‹Ê∑§⁄U ŒÃ „Ò¥U– ÿ „U◊¥ •Ê¬∑§Ë Ÿ Ê⁄UÙ¥ ◊¥
Áª⁄UÊ∑§⁄U ÷ªÊŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U– ∑§„UÊ Á∑§ ßã„UÙ¥Ÿ •¬ŸÊ Á‚P§Ê ¡◊ÊÿÊ „ÈU•Ê „ÒU
ÃÙ •ÊŒÃ Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏U ⁄U„U „Ò¥U– flÙ ÷ʪ ªÿ–
∑§∆ÈU•Ê ◊¥ ’«∏UË Á’⁄UÊŒ⁄UË flÊ‹ Õ ÃÙ ¿UÙ≈UË Á’⁄UÊŒ⁄UË flÊ‹Ù¥ ∑§Ë
’ßîÊÃË ∑§⁄UÃ Õ– ©Uã„UÙ¢Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ÃÙ •‹ª ’Êà ∑§⁄UÃ „Ò¥U; flÙ
ÃÙ ¡ÊÁÃ-¬ÊÁà ∑§Ë ’Êà Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ „Ò¥U; ‚ÊÁ„U’ Ÿ „UË ßã„¥U ◊È∑§⁄U⁄¸U Á∑§ÿÊ
„ÒU ÃÙ •¢Œ⁄U ‚ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ∞‚Ë „UË ⁄U ÊÊ „U٪˖ ◊Ò¥Ÿ flÙ ∑§◊≈UË „UË ÷¢ª ∑§⁄U
56 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ŒË– flÙ ≈˛S≈U πÈŒ ŒπÃÊ „Í°U– ÄÿÊ ∑§„UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U Á∑§ ¡Ù ÷Ë Á’⁄UÊŒ⁄UË
’≈UÙ⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, flÙ ∑§„UË¥ ‚ ÷Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ê ÷Q§ Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU; flÙ
‹Ë«U⁄UË ∑§⁄ªÊ– „U◊ ŒÙŸÙ¥ ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– „U◊ ‡ÊÈh M§¬ ‚
‚ãÿÊ‚Ë „Ò¥U– ◊Ò¥ ¬≈ ¬Ê‹Ÿ ∑§ Á‹∞ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „Í°U– Á¡ÃŸ ÷Ë
ŒÈÁŸÿÊ ∑§ œ◊¸ „Ò¥U, ‚’ ¬Ò‚ ∑§ Á‹∞ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ◊Ù≈UË-◊Ù≈UË
⁄U∑§◊, ¡Ù ‹ÙªÙ¥ ‚ Á◊‹ÃË „ÒU, ©U‚ •¬Ÿ ÁŸÁ¡ SflÊÕ¸ ∑§ Á‹∞
ßSÃ◊Ê‹ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ÿ„U ’Êà Á∑§‚Ë ∞∑§ œ◊¸ ∑§Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– Á¡ÃŸ ÷Ë
œ◊¸ ÿÊ ¡ÊÁà ∑§ •ªÈ•Ê „Ò¥U, flÙ ‚’ ◊⁄U Á$π‹Ê$»§ „Ò¥U– ‚÷Ë ‚÷Ê ∑§
‹Ùª ◊⁄U Á$π‹Ê$»§ „Ò¥U– ∑§ß¸ ’Ê⁄U flÙ ∑§’Ë⁄U ¡ÿ¢ÃË ¬⁄U ◊⁄UË Ÿ∑§‹ ÷Ë
∑§⁄UÃ „Ò¥U– ¬⁄U flÙ ø¢ŒÊ ß∑§_ÔUÊ ∑§⁄UŸ ‹ªÃ „Ò¥U– ÉÊ⁄UÙ¥-ÉÊ⁄UÙ¥ ◊¥ ÉÊÈ‚∑§⁄U ¬Ò‚
’≈UÙ⁄UŸ ‹ªÃ „Ò¥U– ◊Ò¢ ¬Í¿UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ê Á∑§ÃŸÊ ŸÊ◊
⁄Uهʟ ∑§⁄¥Uª¥! „U◊Ê⁄U ŸÊÁ◊ÿÙ¥ ∑§ ¬Ê‚ ÷Ë ¡ÊÃ „Ò¥U– ©UŸ∑§Ê ◊ÈgÊ ß‹ćÊÚŸ
„UÙÃÊ „ÒU– ÿ„U ◊ÈgÊ „U◊Ê⁄UÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– Á»§⁄U •ªÈ•Ê ©U‚ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, Á¡‚ ‚¢Ã◊Ã
∑§Ë ∞.’Ë.‚Ë. ÷Ë ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „UÙÃË „ÒU– ◊Ò¥ ¡ÊŸÃÊ „Í°U Á∑§ „U◊Ê⁄U •Êª ¡Ù ◊ÊÕÊ
◊Ê⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, flÙ ’fl∑ͧ$»§Ë ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– flÙ ¬Í⁄U ◊Ë≈U πÊÃ „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ ÃÙ
∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ó
◊Ê°‚Ê„UÊ⁄UË ◊ÊŸflÊ, ¬˝àÿˇÊ ⁄UÊˇÊ‚ ¡ÊŸ–
©UŸ∑§Ë ‚¢ªÃ ◊à ∑§⁄UÙ, „UÙÿ ÷ÁQ§ ◊¢ „UÊÁŸH
ÿÊŸË ∑§’Ë⁄U ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ’„ÈUà ’«∏UË ⁄UÊ¡ŸËÁà ∑§⁄UŸ flÊ‹ „Ò¥U– ⁄UÊ◊
¡Ë ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ’„ÈUÃÙ¥ ∑§ Á‚P§ ø‹ ⁄U„U „Ò¥U– „UŸÈ◊ÊŸ ¡Ë ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ∑§ßÿÙ¥
∑§Ë ⁄UÊ¡ŸËÁà ø‹ ⁄U„UË „ÒU– ◊Ò¢ Á∑§‚Ë ßCÔU ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ⁄UÊ¡ŸËÁà ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê
Ÿ„UË¥ „Í°U– •Ê¬ ©UŸ∑§Ë Ã⁄U»§ Œπ¥ª ÃÙ flÙ ¬„UøÊŸ ’ŸÊ∑§⁄U •¬ŸÊ ∑§Ê◊
∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U– ß‚Á‹∞ ◊Ò¥ ¡ÊÁÃ-¬ÊÁà ∑§ ’„ÈUà Á$π‹Ê$»§ „ÍU°– ÿ„UË ∑§Ê⁄UáÊ
„ÒU Á∑§ ◊Ȥʂ ‚÷Ë Á’⁄UÊŒ⁄UË ∑§ ‹Ùª åÿÊ⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ‚„UË ÿ„U „ÒU Á∑§
„UÁ⁄U¡Ÿ ◊Ȥʂ ’„ÈUà ¬˝◊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– flÙ ◊ȤÊ „UÁ⁄U¡Ÿ ◊ÊŸÃ „Ò¥U– ◊Ò¥Ÿ ∑§÷Ë
Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ Á∑§ „UÁ⁄U¡Ÿ Ÿ„UË¥ „ÍU°– ¡’Á∑§ „UÁ⁄U¡Ÿ ∑ȧ‹ ◊¥ ¡ã◊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§Ù߸
’Ê„U⁄U ¡Ê∑§⁄U ÃÙ ¤ÊÍ∆U ∑§„U ‚∑§ÃÊ „ÒU Á∑§ $»§‹ÊŸË ¡ÊÁà ∑§Ê „Í°U, ¬⁄U •¬Ÿ
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 57
ÉÊ⁄U ∑§ ¬Ê‚ Ÿ„UË¥ ’Ù‹ ‚∑§ÃÊ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ ¬∑§«∏UÊ ¡ÊÿªÊ– ◊Ò¥ ‚¢ªÃ ∑§Ù
•¬Ÿ ÉÊ⁄U ÷Ë ‹ ªÿÊ „Í°U– ∑§Ù߸ ªÈL§ Ÿ„UË¥ ‹ ¡ÊÿªÊ– „U◊Ê⁄UË ’Êà Œ¬¸Ÿ ∑§Ë
Ã⁄U„U ‚Ê$»§ „ÒU– „U◊¥ ÷ÿ Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊⁄UÊ ◊ÊŸŸÊ „ÒU Á∑§ œ◊¸-SÕÊŸÙ¥ ◊¥
•Áœ∑§Ã⁄U •ë¿U ‹Ùª Ÿ„UË¥ ’Ò∆U „ÒU¥– ’Èч ÊÊ„U ∑§Ù ÄÿÊ ¬«∏UË ÕË ÿ„U ∑§„UŸ ∑§Ë!
∆Ê∑ȧ⁄UmÊ⁄U ∆Uª „Ò¥U ’‚Œ, Á’ø ÃËÕÊZ œÊfl«∏UË–
◊¢ÁŒ⁄U Œ Á’ø ¬ÙSÃË ’‚Œ, •ÊÁ‡Ê∑§ ⁄U„UŸ •‹ªH
◊⁄U ‚à‚¢ª ◊¥ ∑§Ù߸ ‹Ë«U⁄U •ÊÃÊ „ÒU ÃÙ flÀ∑§Ú◊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U, ¬⁄U
◊Êß∑§ ¬⁄U ’Êà Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ ŒÃÊ „Í°U– „U◊ Á∑§‚Ë ∞∑§ ¡ÊÁÃ-Á’⁄UÊŒ⁄UË ∑§
∆U∑§ŒÊ⁄U Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ªÈL§ ŸÊŸ∑§ Œfl ¡Ë Á‚ÄπÙ¥ ∑§ Á‹∞ „UË Ÿ„UË¥ ’Ù‹ ªÿ–
ªÈL§ ⁄UÁflŒÊ‚ ¡Ë ∑§Ë flÊáÊË ∑§fl‹ „UÁ⁄U¡ŸÙ¥ ∑§ Á‹∞ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¡Ù ∞‚Ê ∑§Ê◊
∑§⁄UÃ „Ò¥U, flÙ $πÃ⁄UŸÊ∑§ „UÙÃ „Ò¥U– ◊ȤÊ ÷ÿ Ÿ„Ë¥ „ÒU– øÊ„U ∑§Ù߸ ÷Ë ¬˝øÊ⁄U
∑§⁄UŸ •ÊÿÊ, ◊ȤÊ ∑ȧ¿U $»§$∑§¸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊⁄UÊ ’¢ŒÊ πÈŒ ÷Ë ¡ÊŸÊ øÊ„UªÊ, ÃÙ
÷Ë Ÿ„UË¥ ¡Ê ¬ÊÿªÊ–
ÃÙ ◊Ò¥ Ÿ Ê⁄U Œı«∏UÊÃÊ „Í°U Á∑§ ∑§„UË¥ ∑§Ù߸ ¡ÊÁÃflÊŒ »Ò§‹ÊŸ flÊ‹Ê ÃÙ
Ÿ„UË¥ „ÒU– ’Ê∑§Ë œ◊¸-¡ªÃ ◊¥ •Ê¬ Œπ¥ ÃÙ ‚ıŒÊª⁄U •Ê ªÿ „Ò¥U, √ÿʬÊ⁄UË
•Ê ªÿ „Ò¥U– ’ÈÑ‡ÊÊ„U Ÿ ∞‚ „UË Ÿ„UË¥ ’Ù‹Êó
∆UÊ∑ȧ⁄UmÊ⁄U ∆Uª „Ò¥U ’‚Œ....H
¡Ù ŒπÊ, ‚Ê$»§-‚Ê$»§ ’Ù‹Ê– ◊„UʬÈL§·Ù¥ ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ’«∏U ª¢Œ
‹Ùª •¬ŸÊ œ¢œÊ ø‹Ê ⁄U„U „Ò¥U– ÿ„U ∞∑§ œ◊¸ ∑§Ë ‚◊SÿÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§Ù߸
÷Ë œ◊¸-SÕÊŸ ∑Ò§‚ ’ŸÃÊ „ÒU? ÿ„U ¬Áé‹∑§ ∑§ ¬Ò‚ ‚ ’ŸÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ $ª‹Ã
•ÊŒ◊Ë ∑§Ù •ÊüÊ◊ ◊¥ Á≈U∑§Ÿ Ÿ„UË¥ ŒÃÊ „Í°U– πÊ‹Ë ¬«∏UÊ „ÈU•Ê ∆UË∑§ „ÒU, ¬⁄U
$ª‹Ã •ÊŒ◊Ë •ÊÿÊ ÃÙ $ª‹Ã ‚¢Œ‡Ê ¡ÊÿªÊ– •Ê¬ Œπ¥, ¬Áé‹∑§ ∑§ ¬Ò‚
‚ œ◊¸-SÕÊŸ ’ŸÃÊ „ÒU, ¬⁄U ∞∑§ •ªÈ•Ê „UÙÃÊ „ÒU– flÙ fl„UÊ° •¬ŸÊ ∑§é¡Ê
¡◊ÊÃÊ „ÒU, ¬Á⁄UflÊ⁄U ∑§Ù ‹ÊÃÊ „ÒU– flÙ fl„UÊ° •ÊŸ flÊ‹ œŸ ∑§Ù •¬Ÿ ÁŸÁ¡
ßSÃ◊Ê‹ ◊¥ ‹ÊÃÊ „ÒU– ¡Ù ¬Ò‚Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§ ∑§Êÿ¸ ∑§ Á‹∞ ÕÊ, ©U‚ flÙ
•¬Ÿ ÁŸÁ¡ SflÊÕ¸ ◊¥ ‹ªÊÃÊ „ÒU– ©U‚¬⁄U ∑¢§≈˛Ù‹ ∑§⁄U∑§ flÙ ’«∏UÊ •ÊŒ◊Ë
’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒU–
58 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
◊Ò¥ ‚fl∑§ ’Ÿ∑§⁄U ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ◊Ò¥ ‚¢ªÃ ∑§ ¬Ò‚ ∑§Ê ‚„UË
ßSÃ◊Ê‹ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ¬Áé‹∑§ ∑§Ê ¬Ò‚Ê ¬Áé‹∑§ ∑§ Á‹∞ ‹ªÊÃÊ „Í°U–
⁄UÙ≈UË Áπ‹Ê ŒÃÊ „Í°U, „U⁄U •ÊüÊ◊ ◊¥ ŒÁ⁄UÿÊ°, ≈UÊÿ‹≈U, ’ÊÕM§◊ ’ªÒ⁄U„U
‚’ ‚ÈÁflœÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ¡Ù ¬Ò‚Ê •Ê¬Ÿ ÁŒÿÊ, éÿÊ¡ ∑§ ‚ÊÕ
flÊÁ¬‚ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– •Ê¬∑§Ë ¬ËÁ…∏UÿÊ° ÷Ë πÊÿ¥ªË– •¬Ÿ ŸÊ◊ ¬⁄U ∞∑§
‚Í߸ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ∑§Ê◊ ◊Ò¥ ÁŒπÊfl ∑§ Á‹∞ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– •Ê¬
Œπ¥ Á∑§ ¬Ò‚ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚ $∑§Ã‹ „UÙ ⁄U„U „Ò¥U, ÄÿÙ¥Á∑§ ’„ÈUà œŸ „ÒU–
◊„UÊà◊Ê ∞.‚Ë. ∑§ ∑§◊⁄U ◊¥ ⁄U„UÃ „Ò¥U– ∆UªË-’ß◊ÊŸË ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ◊Ò¢
•Ê¬∑§Ë ‚flÊ ◊¥ ‹ªÊ „Í°U– ∞∑§ ’Ê⁄U ⁄UÊ°¡«∏UË •ÊüÊ◊ ’Ÿ ⁄U„UÊ ÕÊ– ’„ÈUÃ
 ÊÙ⁄UÙ¥ ‚ ∑§Ê◊ ‹ªÊ ÕÊ– ◊Ò¢ ÁŒŸ-÷⁄U π«∏UÊ ⁄U„UÃÊ ÕÊ– ’ʪ«∏UË ∑§Ë
Ã⁄U„U ∑§Ê‹Ê „UÙ ªÿÊ– Ã’ ∞∑§ Ÿ ≈UÙ¬Ë ŒË, ∑§„UÊ Á∑§ ’ʪ«U∏Ë ∑§Ë Ã⁄U„U
∑§Ê‹ „UÙ ªÿ „UÙ– ÷Ë·áÊ ª◊˸ ◊¥ ◊⁄U ‚ÊÕ flÊ‹ ‹Ùª ⪠¬«∏U ¡ÊÃ „Ò¥U
ÃÙ ’Œ‹Ë ∑§⁄UÃÊ ⁄U„UÃÊ „Í°U– ¬⁄U •¬Ÿ ∑§Ù ∑Ò§‚ ’Œ‹Ë ∑§⁄UŸÊ „ÒU!
∑§„UŸ ∑§Ê ◊Ë’ „ÒU Á∑§ ◊„UÊà◊Ê ∑§Ù ∞‡ÊÙ•Ê⁄UÊ◊ ‚ ⁄U„UŸÊ Ÿ„UË¥
„ÒU– ¬⁄U ÿ„UÊ° ¬⁄U ∑§‹ÿȪ ◊¥ ©U‹≈UÊ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– „U◊ ◊„UŸÃ ∑§⁄UŸÊ ¡ÊŸÃ
„Ò¥U– „U◊ ‚¢ªÃ ∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄UŸÊ ¡ÊŸÃ „Ò¥U–
ÃÙ „U◊Ê⁄UË ∑§Ù߸ ÷Ë ’Êà ‚◊Ê¡ ∑§ Á$π‹Ê$»§ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ÿ„UÊ° Ã∑§
¤Ê¢¤Ê≈U flÊ‹Ë ’Êà Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊Ò¢Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÷Íà Ÿ„UË¢ ◊ÊŸŸÊ ÃÙ ‚ÿÊŸ ¬⁄U‡ÊÊŸ
„UÙ ªÿ– ÕÙ«∏UÊ ŸË‹Ê ÁŸ‡ÊÊŸ ¬«∏U ¡Ê∞ ÃÙ ¡‹’Ë⁄U •Ê ªÿÊ– ÷Ò¥‚ ŒÍœ Ÿ
Œ ÃÙ ÷Íà ‹ª ªÿÊ– ÿ„U ÄÿÊ „ÒU! ◊ÊÃÊ•Ê¥-’„UŸÙ¥ ∑§Ù ŸøÊÃ „Ò¥U–
ß‚Á‹∞ ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Ÿ„UË¥ ©U‹¤ÊŸÊ– ¬Ò‚ ∑§Ë ’Êà ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬⁄U
ªÈL§-÷ÁQ§ ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U Œ¥ª– ‡ÊÁŸ ◊„UÊ⁄UÊ¡ Á∑§‚Ë ∑§Ê ∞∑§ M§¬ÿÊ
Ÿ„UË¥ ‹ŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU, ¬⁄U flÙ ‡ÊÁŸ ¡Ë ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ∆UªË ∑§⁄U∑§ ‹ ⁄U„U
„Ò¥U– flÙ «U⁄UÊ∑§⁄U œŸ ‹Í≈UÃ „Ò¥U– „U◊ „Uı¥‚‹Ê ŒÃ „Ò¥U, ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ‚ÊÁ„U’
¬⁄U ÷⁄UÙ‚Ê ⁄UπŸÊ– flÙ ÷ÁQ§ ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, «U⁄UÊ ⁄U„U „Ò¥U– „U◊Ÿ
∑§„UÊ Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ‚ÊÕ ◊¥ „ÒU– ß‚Á‹∞ ‚ÿÊŸ ŸÊ⁄UÊ Ê „Ò¥U– ©UŸ‚ ÷Ë ◊⁄UÊ
‚flÊ‹ „ÒU Á∑§ •Ê¬ ÿ„U ¬Ò‚Ê ∑§„UÊ° ‹ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– „U◊Ê⁄UÊ ÷Ë Œπ ‹Ù– „U◊Ê⁄UÊ
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 59
Œ¬¸Ÿ ∑§Ë Ã⁄U„U ‚Ê◊Ÿ „ÒU– ¬ÃÊ ø‹ ¡ÊÿªÊ Á∑§ ∑§ıŸ ‚„UË „ÒU •ı⁄U ∑§ıŸ
$ª‹Ã– ∑§Ù߸ Á‡Êfl¡Ë ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U, ∑§Ù߸ ∑§Ê‹Ë ¡Ë ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ¬Áé‹∑§ ∑§Ê
‡ÊÙ·áÊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– „U◊Ê⁄UË Á∑§‚Ë ‚ ‹«∏UÊ߸ Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊Ê◊‹Ê ∑ȧ¿U •ı⁄U „ÒU–
©Uã„UÙ¥Ÿ ‚ÙøÊ Á∑§ ÿ„U „U◊Ê⁄U œ¢œ ∑§Ù ŸÈ$∑§‚ÊŸ ¬„È°UøÊ ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ Áfl⁄UÙœ
∑§⁄UŸ ‹ª– ÿ √ÿflœÊŸ •Ê¬∑§Ù ÷Ë •Êÿ¥ª– •Ê¬∑§Ù ÷ÁQ§ ‚ „U≈UÊŸ ∑§Ê
¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ ¡ÊÿªÊ– ¡Ò‚ •Ê¬ ŒÍ‚⁄UÙ¥ ∑§Ù ◊⁄U ¬Ê‚ ‹ÊŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U, ß‚
Ã⁄U„U flÙ •Ê¬∑§Ù ÷Ë fl„UÊ° ‹ ¡ÊŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U– ∑§Ù߸ ’Ë◊Ê⁄U „UÙ ¡Ê∞ ÃÙ
∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ø‹ ‚ÿÊŸ ∑§ ¬Ê‚; ∑§„UÊ° ‚ÊÁ„U’-’¢ŒªË ◊¥ ø‹Ê ªÿÊ „ÒU;
fl„UÊ° ¡Ê∑§⁄U ÃÙ œ◊¸ „UË ’Œ‹ ÁŒÿÊ „ÒU– ø‹, »§Êá«UÊ ∑§⁄UflÊ∑§⁄U •Ê– ÷Ò¥‚
ŒÍœ Ÿ Œ ÃÙ ø‹Ù »§Êá«UÊ ∑§⁄UflÊ•Ù– ◊Ò¥ ÷Ò¥‚ π⁄UËŒÃÊ „Í°U– U«U…∏U ‚Ê‹ Ã∑§
’ìÊÊ Ÿ Œ ÃÙ ∑§◊ ŒÍœ ŒÃË „Ò¥U– •’, œ◊¸ ’Œ‹ ÁŒÿÊ– ÿ„U ÄÿÊ ◊Ê◊‹Ê
„ÒU! ÿÊŸË ©UŸ∑§Ê œ◊¸ ÷Íà ÕÊ– ©UŸ∑§Ê œ◊¸ ¡ÊŒÍ-¡«∏UË ÕÊ– ©UŸ∑§Ê œ◊¸
»§Êá«UÊ ÕÊ– ÿ„U ‚ìÊÊ œ◊¸ Ÿ„UË¥ „ÒU– „U◊ ∑ȧ‹ ◊ÊÁ‹∑§ ∑§Ë Ã⁄U»§ ‹ ø‹
⁄U„U „Ò¥U– ß‚Á‹∞ Áfl⁄UÙœ ÃÙ „UÙŸÊ „UË „ÒU–
•’ “©U‹≈UÊ øÙ⁄U ∑§ÙÃflÊ‹ ∑§Ù «UÊ°≈”U flÊ‹Ë ’Êà „UÙ ⁄U„UË „ÒU– ‡Ê◊¸
„UË Ÿ„UË¥ ⁄U„UË „ÒU– •’ flÙ ◊⁄UË flÊ‹Ë ’Êà ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ’Ê¢∑§Á’„UÊ⁄UË ∑§Ù
¿UÙ«∏U∑§⁄U ‚ìÊÊ ªÈL§ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U, ◊Ÿ ∑§Ù ∑¢§≈˛UÙ‹ ∑§⁄Ÿ ∑§Ù ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– ∑§Ù߸
ŒËŸ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬Áé‹∑§ •Ê∞, ¬Ò‚Ê øÊÁ„U∞, •ı⁄U ∑ȧ¿U ◊Ë’ Ÿ„UË¥ „ÒU–
„U◊Ÿ ‹ÊπÙ¥ ‹ÙªÙ¥ ∑§Ê Ÿ‡ÊÊ ¿ÈU«∏UÊÿÊ– ¬‹ı«∏UÊ ◊¥ ∞∑§ ’„ÈUà ’«∏UÊ
•ÊŒ◊Ë ◊⁄U ¬Ê‚ •ÊÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ ◊⁄UÊ Ÿı∑§⁄U •Ê¬∑§Ê ŸÊ◊Ë „ÒU– ◊Ò¥Ÿ •ÊŸ
∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ¬Í¿UÊ ÃÙ ∑§„UÊ Á∑§ ◊⁄UÊ Ÿı¡flÊŸ ‹«∏U∑§Ê „ÒU; flÙ ¡Ù‡Ê ◊¥ •Ê∑§⁄U
≈UË.’Ë ÃÙ«∏U ŒÃÊ „ÒU; ∑§÷Ë ¬‹¢ª ©U∆UÊ∑§⁄U »¥§∑§ ŒÃÊ „ÒU; ‚’∑§Ù ◊Ê⁄U∑§⁄U
‹¢’Ê «UÊ‹ ŒÃÊ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ‚◊SÿÊ ÄÿÊ „ÒU? flÙ ’Ù‹Ê Á∑§ ÿ„U •¬Ÿ
∑§Ù ∑§Ù߸ ‚Í߸ ‹ªÊÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ ‚◊¤Ê ªÿÊ– flÙ ⁄UÙŸ ‹ª ªÿÊ– ’«∏U ÉÊ⁄U ∑§Ê
‹«∏U∑§Ê ÕÊ– ◊Ò¥Ÿ ‹«∏U∑§ ∑§Ù ¬Í¿UÊ ÃÙ ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊ȤÊ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ø‹ÃÊ
„ÒU; ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ ∑§Ù ÷Ë ◊Ê⁄UÃÊ „Í°U; ÉÊ⁄U ∑§Ê ‚Ê◊ÊŸ ÷Ë ÃÙ«∏U ŒÃÊ „Í°U– ◊Ò¥Ÿ
∑§„UÊ Á∑§ ∞‚Ê ÄÿÙ¥ ∑§⁄UÃ „UÙ? ∑§„UÊ Á∑§ ∑§Ê‹¡ ◊¥ ÕÊ ÃÙ ‹«∏U∑§Ù¥ ∑§ ‚ÊÕ
60 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
Ÿ‡ÊÊ ∑§⁄UŸ ‹ªÊ– ∑§÷Ë ß¢¡ćʟ ÷Ë ‹ªÊÃ „Ò¥U– ÿÁŒ Ÿ ‹ªÊ™°§ ÃÙ ÁŒ◊Ê$ª
»§≈UŸ ‹ªÃÊ „ÒU– ¬⁄U ¬„U‹ ¡’ ‹ªÊÃÊ ÕÊ ÃÙ ◊SÃË •ÊÃË ÕË; •’ ¡ÊŸ
÷Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„U ªÿË „ÒU; ’‚, ÃÙ«∏UÙ-»§Ù«∏UÙ ∑§Ê ÁŒ‹ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– •Ê¡∑§‹
’ŒÊ¸‡Ã Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Ê ⁄U„UÊ „Í°U– ©U‚∑§ Á¬ÃÊ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÁŒÑË ◊¥ $»§‹ÊŸË
¡ª„U ÷Ë ‹ ªÿ– flÙ Ÿ‡ÊÊ ¿ÈU«∏UÊÃ „Ò¥U– fl„Ê° }Æ „U ÊÊ⁄U M§¬ÿ ÁŒÿ, ¬⁄U
ß‚∑§Ê Ÿ‡ÊÊ Ÿ„UË¥ ¿UÍ≈UÊ „ÒU–
ŒπÊ Ÿ, „U⁄U ¡ª„U œÙπÊ „ÒU– ¬Í⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ‹Í≈U „UÙ ⁄U„UË „ÒU–
ß‚Á‹∞ ’˝rÊÔʟ㌠¡Ë Ÿ ’«∏UÊ åÿÊ⁄UÊ ∑§„UÊó
∑§Ù߸ „U◊‚ ¬Í¿U ÿÍ° •Ê∑§⁄U, ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ ÃÈ◊Ÿ ÄÿÊ ŒπÊ–
„U◊ ’Ã‹Ê Œ¥ª ÿÍ° ©U‚∑§Ù, ‚’ ◊Ë’ ∑§Ê ◊‹Ê ŒπÊ–
„U◊ ◊Ë’ ∑§ ÃÈ◊ ◊Ë’ ∑§, ÿ ◊Ë’ ∑§ flÙ ◊Ë’ ∑§–
ªÈÁ‹SÃÊŸ ◊¥ »Í§‹ Áπ‹Ê ÕÊ, „U◊Ÿ ŒπÊ ◊Ë’ ∑§Ê–
flÙ ŒË¬ ÁŒπÊ Œ ÃÍ •¬ŸÊ, ¡Ù „UÙfl πÊ‹Ë ◊Ë’ ‚–
’˝ r ÊÔ Ê ŸãŒ ∑§„ U ªÊ ÿÍ ¢ , „U◊Ÿ •Ê¡ πÈ Œ Ê Œ π ÊH
¡Ù ◊Ë’ ⁄UÁ„Uà Á◊‹ ¡Ê∞ ÃÙ flÙ πÈŒÊ „UË „ÒU–
ø∑§‚‹ÊÁ⁄UÿÊ ◊¥ ∑ȧ¿U ŸÊ◊Ë ‹Ùª „Ò¥U– ©UŸ∑§Ê ÷Ê߸ ©Uœ◊¬È⁄U ◊¥
ÖÿÙÁÃÁ· ∑§Ê ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– flÙ ’ÃÊ ⁄U„U Õ Á∑§ flÙ Ÿ‡ÊÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ¬„U‹Ë
¡ŸÊŸË ∑§Ù ◊Ê⁄U∑§⁄U ÷ªÊ ÁŒÿÊ „ÒU– ŒÍ‚⁄UË ‹Ê«∏UË •Ê߸ „ÒU– Á»§⁄U ∑§„UÊ Á∑§
flÙ ÖÿÙÁÃÁ· ∑§Ê ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ∑§ÚêåÿÍ≈U⁄U ‚ Á≈U’«∏U ¡ã◊¬òÊË ’ŸÊÃÊ „ÒU–
◊Ò¥ ¬Í¿UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U Á∑§ flÙ πÈŒ ∑Ò§‚Ê „ÒU! Á¡‚‚ •Ê¬ •¬ŸË Á∑§S◊à ∑§Ê
¬òÊÊ ’ŸflÊŸ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U, flÙ ÁŸÁ¡ Á Ê¢ŒªË ◊¥ ∑Ò§‚Ê „ÒU! flÙ ’ÃÊŸ ‹ª Á∑§
ŒÊM§ ¬ËÃÊ „ÒU, ÷ÊßÿÙ¥ ∑§Ë  Ê◊ËŸ ¿UËŸ ‹Ë „ÒU– ∞‚Ê ’¢ŒÊ ÖÿÙÁÃÁ· ∑§Ê ∑§Ê◊
∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ∞‚ „UË ‚÷Ë œŸ ∑§ Á‹∞ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ß‚Á‹∞ ‚ÊflœÊŸ
⁄U„UÙ– ∑§Ù߸ ª˝„UÙ¥ ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ∆UªªÊ, ∑§Ù߸ ÷ÍÃ-¬˝ÃÙ¥ ∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ∆UªªÊ– ¬Ò‚
‹ ¡ÊÃ „Ò¥U, ß‚∑§Ë ÷Ë Áø¢ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ’‚, ÿ •Ê¬∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U
Œ¥ª, ÿ„U ‚◊SÿÊ ’„ÈUà ’«∏UË „ÒU–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 61

÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞

ÃÈ◊∑§Ù Á’‚⁄U ªß¸ ‚Èœ ÉÊ⁄U ∑§Ë, ◊Á„U◊Ê •¬Ÿ ¡ŸÊ߸ „UÙH
ÁŸ⁄¢U∑§Ê⁄U ÁŸªÈ¸áÊ „ÒU ◊ÊÿÊ, ÃÈ◊ ∑§Ù ŸÊø ŸøÊ߸ „UÙH
ø◊¸ ŒÎÁCÔU ∑§Ê ∑ȧ‹»§Ê Œ∑§, øı⁄UÊ‚Ë ÷⁄U◊Ê߸ „UÙH
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ „ „¢U‚Ê, ÃÈê„¥U •¬Ÿ ‚„UË ÉÊ⁄U ∑§Ë ‚Èœ ÷Í‹ ªÿË
„ÒU– ÃÈ◊ •¬Ÿ ◊Á„U◊Ê ∑§Ù Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ „Ù, •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ∑§Ù Ÿ„UË¥ ‚◊¤ÊÃ
„UÙ– ¡Ù ÁŸªÈ¸áÊ „ÒU, ÁŸ⁄¢U∑§Ê⁄U (ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U) „ÒU, flÙ ‚’ ◊ÊÿÊ „ÒU; flÙ ÃÈê„¥U ŸÊŸÊ
ŸÊø ŸøÊ ⁄U„UË „ÒU– ÃÈê„¥U ÷ıÁÃ∑§ •Ê°πÙ¥ ∑§Ë ¬⁄U‡ÊÊŸË Œ∑§⁄U, ◊ÊÿÊ ◊¥
‹È÷Ê∑§⁄U øı⁄UÊ‚Ë ∑§Ë œÊ⁄UÊ ◊¥ ÷⁄U◊Ê ÁŒÿÊ „ÒU– •Êª ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
øÊ⁄U flŒ „Ò¥U ¡Ê∑§Ë SflÊ¢‚Ê, ’˝rÊÔÊ •SÃÈÁà ªÊ߸ „UÙH
‚Ù ∑§ÁÕ ’˝rÊÔÊ ¡ªÃ ÷È‹Ê∞, ÃÁ„U ◊ʪ¸ ‚’ ¡Ê߸ „UÙH
øÊ⁄U flŒ ©U‚ ÁŸª¸áÊ ∑§Ë SflÊ¢‚Ê ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ „Ò¥U •ı⁄U ©Uã„UË¥ ∑§Ë
•SÃÈÁà ’˝rÊÔÊ ¡Ë Ÿ ªÊ߸ „ÒU– ∞‚ ◊¥ ‚’ ¡Ëfl ÷˝Á◊à „UÙ ªÿ „Ò¥U •ı⁄U ©U‚Ë
ÁŸªÈ¸áÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê ∑§Ë ⁄UÊ„U ¬⁄U ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U, ¡Ù ©Uã„¥U øı⁄UÊ‚Ë ◊¥ ÷˝Á◊à Á∑§∞
„ÈU∞ „Ò–
‚ÊÁ„U’ œ◊¸ŒÊ‚ ‚ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§ Áfl·ÿ ◊¥ ’ÃÊÃ „ÈU∞ ∑§„U ⁄U„U
„Òó
U¥
•Ÿãà ∑§ÙÁ≈U ’˝rÊÔÊá«U ⁄Uø, ‚’ ‚ ⁄U„U ãÿÊ⁄U–
Á¡ãŒ ∑§„U œ◊¸ŒÊ‚ ‚Ù¥, ÃÊ∑§Ê ∑§⁄UÙ ÁfløÊ⁄UH
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¡Ù •Ÿãà ∑§ÙÁ≈U ’˝rÊÔÊá«UÙ¥ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§⁄U∑§ Sflÿ¢
‚’‚ ãÿÊ⁄UÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UÙ–
61
62 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
Œ‚ „U◊Ê⁄U ãÿÊ⁄U ÁÄȰU ¬È⁄U Ã– •Á„U¬È⁄U Ÿ⁄U¬È⁄U •L§ ‚È⁄U¬È⁄U ‚H
ÄUÊ° Ÿ„UË¥ ÿ◊ ∑§Ê ¬˝fl‡ÊÊ– •ÊÁŒ ¬ÈL§· ∑§Ê „ÒU fl„U Œ‡ÊÊH
‚àÿ‹Ù∑§ ÃÁ„U Œ‚ ‚È„U‹Ê– ‚àÿŸÊ◊ ªÁ„U ∑§Ë¡ ◊‹ÊH
•Œ˜÷Èà ÖÿÙÁà ¬ÈL§· ∑§Ë ∑§ÊÿÊ– „¢U‚Ÿ ‡ÊÙ÷Ê •Áœ∑§ ‚È„UÊÿÊH
∞∑§ „¢U‚ ¡‚ ·Ù«U‚ ÷ÊŸÊ– •ª˝ flÊ‚ŸÊ „¢U‚ •ÉÊÊŸÊH
‚àÿ¬ÈL§· ∑§Ë ∞‚Ë ’ÊÃÊ– ∑§ÙÁ≈U∑§ ‡Ê‡ÊË ß∑§ ⁄UÙ◊ ‹¡ÊÃÊ––
∞∑§ ⁄UÙ◊ ∑§Ë ‡ÊÙ÷Ê ∞‚Ë– •ı⁄U ’ŒŸ ∑§Ë ’⁄UŸı¥ ∑Ò§‚ËH
•ŸÁªŸÃ øãŒÊ ¡ªÃ ◊ ¥ , •ŸÁªŸÃ Œ⁄U‚ ¥ ‚Í ⁄ UH
∞ ‚  ¤Ê‹∑ ¥ § ŸÍ ⁄ U ‚’, ŸÍ ⁄ U ŸÍ ⁄ U ÷⁄U¬Í ⁄ UH
∑§ÙÁ≈U ø㌠∑§Ë ‡ÊËËÃÊ, ∑§ÙÁ≈U ‚Í ÿ ¸ ∑§Ê Ã ¡ H
∞ ‚ Ë ‡ÊÙ÷Ê ‹Ù∑§ ∑§Ë, ‚àÿ ¬È L §· ∑§Ë ‚ ¡ H
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§ ∞∑§-∞∑§ ⁄UÙ◊ ∑§Ë ◊Á„U◊Ê ßßË
„ÒU Á∑§ ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ ‚Íÿ¸ •ı⁄U ø¢º˝◊Ê ‹¡Ê ¡Ê∞°– Á»§⁄U ¬Í⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ◊Á„U◊Ê ∑Ò§‚
fláʸŸ ∑§M°§!!
‡ÊéŒ •πá«U „UÙà ÁŒŸ ⁄UÊÃË– Ÿ ∑§Ù߸ ¬Í¡Ê Ÿ ∑§Ù߸ ’ÊÃËH
∞ ‚ Ë „U∑§Ë∑§Ã ∑§Ù ◊Ò ¥ Ÿ  ¡ÊŸÊ–
•⁄U‚ ∑È § ⁄U‚ ŸÍ ⁄ U Œ⁄U‚, Ã ¡ ¬È ¢ ¡ Œ π Ê–
∑§ÙÁ≈U ÷ÊŸÈ ‚Ê° ø ◊ÊŸÈ , ⁄UÙ◊ ⁄UÙ◊ Œ π ÊH
óª⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë
ª⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊⁄UË ß‚ ’Êà ∑§Ù ‚ø ◊ÊŸŸÊ Á∑§
◊Ò¥Ÿ ©U‚ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§ ∞∑§-∞∑§ ⁄UÙ◊ ◊¥ ∑§⁄UÙ«∏UÙ¥ ‚ÍÿÙ¸¢ ∑§Ê ¬˝∑§Ê‡Ê ŒπÊ–
∑§Ù߸ ¬Ê⁄UπË „UË ©U‚ ‚◊¤Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– flÙ ¬⁄U◊-¬ÈL§· „UË •Êà◊Ê
∑§Ê ‚ìÊÊ Á¬˝ÿÃ◊ „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
•ÊflÒ Ÿ ¡ÊflÒ ◊⁄U ŸÁ„¢U ¡Ÿ◊, ‚Ù߸ ÁŸ¡ ¬Ëfl „U◊Ê⁄UÊ „Ù–
ŸÊ ∑§Ù߸ ¡ŸŸË Ÿ ¡ã◊Ù, ŸÊ ∑§Ù߸ Á‚⁄U¡Ÿ„UÊ⁄UÊ „UÙH
‚Êœ Ÿ Á‚h ◊ÈÁŸ ŸÊ ì‚Ë, ŸÊ ∑§Ù߸ ∑§⁄Uà •øÊ⁄UÊ „UÙ–
ŸÊ ·≈U Œ‡Ê¸Ÿ øÊ⁄U fláʸ ◊¥, ŸÊ •ÊüÊ◊ √ÿfl„UÊ⁄UÊ „UÙH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 63
ŸÊ ÁòÊŒ fl Ê ‚Ù„¢ U ‡ÊÁQ§, ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ‚ ¬Ê⁄UÊ „UÙ–
‡ÊéŒ •ÃËà •ø‹ •ÁflŸÊ‡ÊË, ˇÊ⁄U •ˇÊ⁄U ‚ ãÿÊ⁄UÊ „UÙH
ÖÿÙÁà SflM§¬ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ŸÊ„UË¥, ŸÊ •Ù◊ „¢U∑§Ê⁄UÊ „UÙ–
œ⁄UÁáÊ Ÿ ªªŸ ¬flŸ ŸÊ ¬ÊŸË, ŸÊ ⁄UÁfl ø¢Œ Ÿ ÃÊ⁄UÊ „UÙH
„ÒU ¬˝ª≈U ¬⁄U ŒË‚à ŸÊ„UË¥, ‚êÈL§ ‚ÒŸ ‚„UÊ⁄UÊ „UÙ–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ‚’ ÉÊ≈U ◊¥ ‚ÊÁ„U’, ¬⁄UπÙ ¬⁄UπŸ„UÊ⁄UÊ „UÙH
‡ÊéŒÙ¥ ∑§Ë Ã⁄U»§ äÿÊŸ Œ¥– ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¡Ù „U◊Ê⁄UÊ ‚ìÊÊ Á¬˝ÿÃ◊
„ÒU, flÙ ¡ã◊-◊⁄UáÊ ‚ ¬⁄U „ÒU, ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ •ÊÃÊ-¡ÊÃÊ Ÿ„UË¥ ÿÊŸË flÙ ◊ÊÃÊ ∑§
¬≈U ‚ •flÃÊ⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ– ©U‚∑§Ê ∑§Ù߸ ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU
•ı⁄U Ÿ „UË ©U‚ Á∑§‚Ë Ÿ ’ŸÊÿÊ „ÒU– flÙ Ÿ Á‚h „ÒU, Ÿ ‚ÊœÈ, Ÿ ìSflË
•ı⁄U Ÿ „UË flÙ ‚¢‚Ê⁄U ∑§ •ÊøÊ⁄U ∑§⁄UÃÊ „ÒU– fl٠ߟ◊¥ ‚ ÷Ë ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ „ÒU
•ı⁄U ·≈U˜-Œ‡Ê¸Ÿ, øÊ⁄U fláʸ •ÊÁŒ ‚ ÷Ë ¬⁄U „ÒU– flÙ øÊ⁄U •ÊüÊ◊ ‚ ÷Ë ¬⁄U
„ÒU ÿÊŸË flÙ Ÿ ¡flÊŸ „UÙÃÊ „ÒU, Ÿ ’Í…∏UÊ „UÙÃÊ „ÒU, Ÿ flÙ ’ìÊÊ „ÒU– ©U‚∑§Ë ∑§Ù߸
©U◊˝ Ÿ„UË¥ „ÒU– flÙ ÁòÊŒfl ◊¥ ‚ ∑§Ù߸ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU; flÙ ‚Ù„¢U ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU; flÙ
‡ÊÁQ§ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– flÙ ÃÙ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ‚ ÷Ë ¬⁄U ˇÊ⁄U •ˇÊ⁄U ‚ ãÿÊ⁄UÊ „ÒU– flÙ
ÁŸ—•ˇÊ⁄U •ø‹ •ı⁄U •ÁflŸÊ‡ÊË „ÒU– flÙ ◊ÊÿÊ •ı⁄U ’˝rÊÔ ‚ ÷Ë ãÿÊ⁄UÊ „ÒU–
flÙ ÖÿÙÁÃ-SflM§¬ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU •ı⁄U “•Ù◊” ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– flÙ œ⁄UÃË,
•Ê∑§Ê‡Ê, „UflÊ, ¬ÊŸË •ÊÁŒ ÃàflÙ¥ ‚ ÷Ë ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ „ÒU •ı⁄U ‚Íÿ¸, øÊ°Œ, ÃÊ⁄UÙ¥
‚ ÷Ë ¬⁄U „ÒU– flÙ ‚’◊¥ „ÒU, ¬⁄U ÁŒπÊ߸ Ÿ„UË¥ ŒÃÊ– ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ ‡ÊéŒ „UË
©U‚∑§Ê ’Ùœ Œ ‚∑§Ã „Ò¥U– flÙ ‚ÊÁ„U’ ÃÙ ‚’∑§ ÉÊ≈U ◊¥ ⁄U„UŸ flÊ‹Ê „ÒU– ∑§Ù߸
¬Ê⁄UπË „UË ©U‚ ¬⁄Uπ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
ß‚ ‡ÊéŒ ◊¥ ’„ÈUà ’«U∏Ê ⁄U„USÿ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ’Ù‹ ÁŒÿÊ– ¡’
‚ìÊ ªÈL§ ∑§Ë ’Êà •ÊÃË „ÒU ÃÙ ∑ȧ¿U ‹Ùª ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ∞∑§ ªÈL§
Á∑§ÿÊ „ÒU ÃÙ •’ ©U‚ ¿UÙ«∏U∑§⁄U ŒÍ‚⁄U ∑§ ¬Ê‚ ¡ÊŸÊ ÃÙ •¬Ÿ ¬Áà ∑§Ù
¿UÙ«∏U∑§⁄U ŒÍ‚⁄U ¬Áà ∑§ ¬Ê‚ ¡ÊŸÊ „ÈU•Ê– ÿ„UÊ° ¬⁄U ÁfløÊ⁄U ∑§⁄¥U Á∑§
ÄÿÊ •Ê¬ •¬Ÿ ¬Áà (‚ìÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê , ‚ÊÁ„U’) ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„U
„Ò¥U ÿÊ ¬⁄UÊ∞ ∑§Ë! ‚ÊÁ„U’ Ÿ ÁòÊŒfl, Á‚h, ◊ÈÁŸ, ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ’˝rÊÔ,
‚Ê∑§Ê⁄U ߸E⁄U, •Ù◊ •ÊÁŒ ‚’‚ ¬⁄U ’ÃÊ ÁŒÿÊ– ߟ◊¥ ‚ Á∑§‚Ë ∑§Ù
64 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
÷Ë ¡Ëfl ∑§Ê •¬ŸÊ ‚ìÊÊ ¬Áà Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ– ß‚∑§Ê ◊Ë’ „ÒU Á∑§
ŒÈÁŸÿÊ ‚ìÊ ¬Áà ∑§Ë ÷ÁQ§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU •ı⁄U ¡Ù ªÈL§ ¬⁄UÊ∞ ¬Áà ∑§Ë
•Ù⁄U ‹ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ¡Ù ©U‚ ©U‚∑§ Á¬˝ÿÃ◊ ‚ Ÿ„UË¥ Á◊‹Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU, •Ê¬
©U‚Ë ∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ◊¥ ⁄U„UŸÊ øÊ„UÃË „ÒU, ©U‚ ¿UÙ«∏U∑§⁄U ‚ìÊ ªÈL§ ∑§ ¬Ê‚ Ÿ„UË¥
•ÊŸÊ øÊ„UÃË „ÒU •ı⁄U ∑§„UÃË „ÒU Á∑§ •¬Ÿ ¬Áà ∑§Ù ¿UÙ«∏U∑§⁄U ŒÍ‚⁄U ∑§
¬Ê‚ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÊ „ÒU– •¬ŸÊ ¬Áà ∑§ıŸ „ÒU, ÿ„UË ◊Ê‹Í◊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„UË¢ ¬⁄U
÷Í‹ „UÙ ⁄U„UË „ÒU– ’Ê∑§Ë ÿ„U ∑§„UŸÊ Á∑§ •¬Ÿ ¬Áà ∑§Ù ¿UÙ«∏U∑§⁄U ¬⁄UÊ∞ ¬ÁÃ
∑§Ë Ã⁄U»§ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÊ „ÒU, ÿ„U ’Êà ÃÙ ’«∏UË •ë¿UË „ÒU– ¬⁄U ‚àÿ ÿ„U „ÒU Á∑§
•¬Ÿ ¬Áà ∑§Ù Ÿ„UË¥ ¬„UøÊŸ ¬Ê ⁄U„UË „ÒU– ŒÊŒÍ ŒÿÊ‹ ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „ÒU¥ó
¬ÈL§· „U◊Ê⁄UÊ ∞∑§ „ÒU, „U◊ ŸÊ⁄UË ’„ÈU •¢ªH
©U‚ ∞∑§ ¬⁄U◊-¬ÈL§· M§¬Ë ‚ìÊ ¬Áà ∑§Ù ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬Ê ⁄U„UÊ
„ÒU– Ã÷Ë ÃÙ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊó
¡’ Ã∑§ ªÈL§ Á◊‹ Ÿ„UË¥ ‚Ê°øÊ– Ã’ Ã∑§ ªÈL§ ∑§⁄UÙ Œ‚ ¬Ê°øÊH
ÄÿÙ¥Á∑§ ∑§Ù߸ ¬Í⁄UÊ ‚Œ˜ªÈL§ „UË „U◊¥ ©U‚ Œ‡Ê ◊¥ ‹ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU, „U◊¥
„U◊Ê⁄U ‚ìÊ Á¬˝ÿÃ◊ ‚ Á◊‹Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU–

Œ‚fl¥ mÊ⁄U ‚ •Êªó‚¢Ã flÊáÊË

Œ‡Ê◊ mÊ⁄U ‚ ¡Ëfl ¡’ ¡Ê߸– Sflª¸ ‹Ù∑§ ◊¥ flÊ‚Ê ¬Ê߸H
vvfl¥ mÊ⁄U ‚ ¡Ëfl ¡’ ¡ÊÃÊ– ¬⁄U◊ ¬ÈL§· ∑§ ‹Ù∑§ ‚◊ÊÃÊH
Œ‚fl¥ mÊ⁄U ‚ ãÿÊ⁄UÊ mÊ⁄UÊ– ÃÊ∑§Ê ÷Œ ∑§„Í°U ◊Ò¥ ‚Ê⁄UÊH
Ÿı mÊ⁄ U ‚¢ ‚ Ê⁄U ‚’, Œ‚fl ¥ ÿÙªË ‚Êœ–
∞∑§ÊŒ‡Ê Áπ«∏ U ∑ §Ë ’ŸË, ¡ÊŸÃ ‚¢ à ‚È ¡ ÊŸH
ó∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’
..... •Ê∆U •≈UÊ∑§Ë •≈UÊ⁄UË ◊ ÊÊ⁄UÊ, ŒπÊ ¬ÈL§· ãÿÊ⁄UÊ–
Ÿ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U •Ê∑§Ê⁄U Ÿ ÖÿÙÁÃ, ŸÁ„¢U fl„UÊ° flŒ ÁfløÊ⁄UÊ–
•Ù¥ ∑ §Ê⁄U ∑§ûÊʸ ŸÁ„¢ U ∑§Ù߸ , Ÿ„U Ë ¥ fl„U Ê ° ∑§Ê‹ ¬‚Ê⁄U Ê –
fl„U ‚ÊÁ„U’ ‚’ ‚¢Ã ¬È∑§Ê⁄UÊ, •ı⁄U ¬Êπá«U „ÒU ‚Ê⁄UÊ–
‚Œ˜ÔªÈL§ øËã„U ŒËã„U ÿ„U ◊Ê⁄Uª, ŸÊŸ∑§ Ÿ Ê⁄U ÁŸ„UÊ⁄UÊH
óªÈL§ ŸÊŸ∑§ Œfl ¡Ë
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 65

‚„U¡ ¡ÁŸ ¡ÊŸÙ ‚ÊßZ ∑§Ë

¬˝ËÃ
ÿ„U ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ê‹ ∑§Ù Œ‡ÊÊ– Á’ŸÊ ŸÊ◊ Ÿ„UË¥ ∑§≈U ∑§‹‡ÊÊH
ÄÿÊ ‚ø ◊¥ Á¡‚ ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ „U◊ ⁄U„ ⁄U„U „Ò¥U, ∑§Ê‹ ∑§Ê Œ‡Ê „ÒU?
ÿ„UÊó
°
∑§◊¸ ∑§Ê ¡Ê‹ ¬‚Ê⁄UÊ „ÒUH
‚„UË ◊¥ ÿ„U ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ê‹ ∑§Ê Œ‡Ê „ÒU– ÄÿÊ ß‚∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁà „UÙ
‚∑§ÃË „ÒU Á∑§ „U◊ ∑§Ê‹ ∑§ Œ‡Ê ◊¥ ⁄U„U ⁄U„U „Ò¥U? „UÊ°, •ŸÈ÷ÍÁà „UÙ ⁄U„UË „ÒU–
ŒπŸ ‚ ÷Ë ¬ÃÊ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ‚¢‚Ê⁄U ∑§ ÁŸÿ◊ ∑§Ù Œπ∑§⁄U, flÊÃÊfl⁄UáÊ
∑§Ù Œπ∑§⁄U, ¡ã◊-◊⁄UáÊ ∑§Ù Œπ∑§⁄U, ¡ËflŸ ∑§ øÄÔ∑§⁄U ∑§Ù Œπ∑§⁄U,
¡Ëfl-¡¢ÃÈ•Ù¥ ∑§Ù Œπ∑§⁄U, ‚¢‚Ê⁄U ∑§ ŒÈπÙ¢ ∑§Ù Œπ∑§⁄U ÿ„U ¬ÃÊ ‹ªÃÊ „ÒU
Á∑§ „U◊ ‚’ Á∑§‚Ë ∑˝Í§⁄U √ÿflSÕÊ ∑§ •œËŸ „Ò¥U, Á∑§‚Ë $πÃ⁄UŸÊ∑§ ∑§ÊŸÍŸ
∑§ ŒÊÿ⁄U ◊¥ „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë flÊáÊË ◊¥ fl ÊŸ „ÒU–
‚ƒÿÊŒ ∑§ ∑§Ê’Í ◊¥ „Ò¥U ‚’ ¡Ëfl ÁfløÊ⁄UH
‚ø ◊¥ ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ ∑§Ù߸ ÷Ë SflâòÊ Ÿ„UË¥ „ÒU; ‚÷Ë ’¢œŸ ◊¥ „Ò¥U–
’¢œŸ ∑§Ù߸ ⁄UÁS‚ÿÙ¥ ∑§ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ’¢œŸ ¡¢¡Ë⁄UÙ¥ ∑§ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– M§„U ’°œË „ÒU–
ÄÿÊ „U◊ ‚’ ߟ ’¢œŸÙ¥ ∑§Ù Œπ ‚∑§Ã „Ò¥U? ÄÿÊ „U◊ ‚’, Á¡‚Ÿ „U◊¥
’Ê°œÊ „ÒU, ©U‚ Œπ ‚∑§Ã „Ò¥U? ÄÿÊ „U◊ ‚’∑§Ë •Êà◊Ê ’¢œŸ ◊¥ „ÒU? „U◊
ÕÙ«∏UÊ-‚Ê Áø¢ÃŸ ∑§⁄¥U ÃÙ „U◊ ‚’ ÿ„U Œπ ‚∑§Ã „Ò¥U– ÿ„U ¡ÊŸÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ
„ÒU– ß‚∑§Ê ¬ÃÊ ø‹ ‚∑§ÃÊ „ÒU– •ÊÁ$π⁄U ÿ„U ’¢œŸ ∑Ò§‚ ÁŒπ? ¬„U‹Ë ’ÊÃ
ÃÙ •Êà◊Ê ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ „ÒU– •Êà◊Ê πÈŒ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ‚◊¤Ê ¬Ê ⁄U„UË „ÒU– •Êà◊Ê
65
66 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
•¬Ÿ ∑§Ù ‚◊¤Ê Ÿ„UË¥ ¬Ê ⁄U„UË „ÒU– ß‚‚ ¬ÃÊ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§  ÊM§⁄U ∑§„UË¥
÷ÿ¢∑§⁄U ª«∏U’«∏U „ÒU– ÄÿÊ •Êà◊Ê Á¡S◊ ◊¢ ⁄U„U∑§⁄U ÷Ë •¬Ÿ fl¡ÍŒ ∑§Ù Ÿ„UË¥
‚◊¤Ê ¬Ê ⁄U„UË „ÒU? ŒÍ‚⁄UÊ, ’«∏U ¬˝◊ÊáÊ Á◊‹ ⁄U„U „Ò¥U, Á¡‚‚ ÿ„U ¬ÃÊ ø‹ÃÊ
„ÒU Á∑§ ’¢œŸ ◊¥ „ÒU– ¡Ù ∑ȧ¿U ÷Ë ◊ŸÈcÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, flÙ ‚’ •Êà◊Ê ∑§ Sfl÷Êfl
∑§ •ŸÈ∑ͧ‹ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¡Ò‚ •Êà◊Ê ∑§Ê Sfl÷Êfl „ÒU, ©U‚‚ ◊‹ Ÿ„UË¥ πÊ ⁄U„UÊ
„ÒU– ÷‹Ê •Êà◊Ê øÙ⁄UË ∑§⁄U ‚∑§ÃË „ÒU? Ÿ„UË¥– Á„¢U‚Ê ∑§◊¸ ∑§⁄U ‚∑§ÃË „ÒU?
Ÿ„UË¥– ¿U‹-∑§¬≈U ∑§⁄U ‚∑§ÃË „ÒU ÄÿÊ? ∑§÷Ë Ÿ„UË¥– ÄÿÙ¥ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU ÿ„U
‚’? ¡Ù ÷Ë ∑§◊¸ ◊ŸÈcÿ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ∑ȧ¿U ÷Ë •Êà◊Ê ∑§ •ŸÈ∑ͧ‹ Ÿ„UË¥
„ÒU– •Êà◊Ê ∑§ Sfl÷Êfl ∑§ •ŸÈ∑ͧ‹ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Êà◊Ê ∆UªË Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ë
„ÒU– ¬⁄U ÿU ‚’ ∑§◊¸ Á∑§ÿ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ÿ •Êà◊Ê ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ÃË‚⁄UË
’Êà ÿ„U Á∑§ •Êà◊Ê ‡Ê⁄UË⁄U ∑§ œ◊¸ ∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU–
∑§Ê¢ø ∑È¢§÷ Ÿ ¬ÊŸË ∆U„U⁄UH
‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê œ◊¸ ∑˝Í§⁄U „ÒU– ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê œ◊¸ •ë¿UÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê
Sfl÷Êfl ª¢ŒÊ „ÒU– ß‚◊¥ Áfl∑§Ê⁄U ÷⁄U ¬«∏U „Ò¥U– wz ¬˝∑ΧÁàÃÿÙ¥ ∑§Ê •ŸÈ∑§⁄UáÊ
∑§⁄UŸÊ ¬«∏U ⁄U„UÊ „ÒU, ߢÁº˝ÿÙ¥ ∑§Ê •ŸÈ∑§⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏U ⁄U„UÊ „ÒU– „U⁄U ߢº˝Ë ∑§Ê
Áfl·ÿ „ÒU– ÃÙ •Êà◊Ê ∑§Ù Áfl·ÿÙ¥ ∑§Ê •ŸÈ∑§⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏U ⁄U„UÊ „ÒU–
ß‚‚ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§ •Êà◊Ê ‚ flÙ ‚’ ∑§⁄UflÊÿÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ¡Ù
ß‚∑§Ê Sfl÷Êfl Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§ıÃÈ∑§ ÿ„U „ÒU Á∑§ Á¡Ÿ øË ÊÙ¥ Ÿ •Êà◊-Ãàfl
∑§Ù ’Ê°œÊ „ÒU, flÙ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ø‹ ⁄U„UË „Ò¥U– •Êà◊-’Ùœ Ÿ„UË¥ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU–
¡Ù ŸøÊ∞ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU, flÙ ¬„UøÊŸ ◊¥ Ÿ„UË¥ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ‚◊SÿÊ ª¢÷Ë⁄U
„ÒU– ß‚ •Êà◊Œfl ∑§Ù ÷˝Á◊à ∑§⁄UŸ flÊ‹Ë ÃÊ$∑§Ã ÁŒπ ÷Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„UË „ÒU–
∑§„UË¥ •Êà◊Ê ∑§Ù œÙπ ◊¥ ⁄UπÊ ªÿÊ „ÒU– ¡Ù ◊Ÿ flÒ⁄UË „ÒU, ©U‚∑§Ê fl¡ÍŒ
÷Ë ‚◊¤Ê Ÿ„UË¥ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– „U⁄U ∑§Ê◊ flÙ Á¿U¬∑§⁄U ‚ÊflœÊŸË ‚ ∑§⁄U ⁄U„UÊ
„ÒU– ∑˝§Ùœ •ÊÿÊ, ÁŒπÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬‚ •ŸÕ¸∑§Ê⁄UË ∑§◊¸ ∑§⁄UflÊÃÊ
„ÒU, ¬⁄U ÁŒπÃÊ Ÿ„UË¥– ∑§Ê◊ •ÊÿÊ ÃÙ •¬ŸÊ ∑§Ê◊ ∑§⁄U∑§ ø‹Ê ¡ÊÃÊ
„ÒU– ¬È⁄UÊáÊÙ¥ ◊¥ •ÊÃÊ „ÒU Á∑§ Á‡Êfl¡Ë ◊Ù„UŸË M§¬ ¬⁄U ◊ÙÁ„Uà „ÈU∞–
Œfl⁄UÊ¡ ߢŒ˝ ªıÃ◊ ´§Á· ∑§Ë ¬%Ë •Á„UÀÿÊ ∑§Ê ‡ÊË‹ ÷¢ª ∑§⁄UŸ ¬„È°Uø
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 67
ªÿÊ– ß‚◊¥ Á‚h-‚Êœ∑§ ÷Ë „Ò¥U, ªáÊ-ª¢œfl¸ ÷Ë „Ò¥U, ’«∏U-’«∏U „Ò¥U–
‚ÊÁ„U’ ∑§Ë flÊáÊË ‚ ¬˝◊ÊáÊ Á◊‹ ⁄U„U „Ò¥U–
‚ƒÿÊŒ ∑§ ∑§Ê’Í ◊¥ „Ò¥U ‚’ ¡Ëfl ÁfløÊ⁄UH
‚„UË ◊¥ ÿ„U ¬ÃÊ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ ’„ÈUà ’«∏UË ‡ÊÒÃÊŸË ÃÊ$∑§Ã ß‚
•Êà◊Ê ∑§Ù ¡∑§«∏U „ÈU∞ „ÒU– ߟ ¬Á⁄UÁSÕÁÃÿÙ¥ ∑§Ù Œπ ¬ÃÊ ø‹ÃÊ „ÒU Á∑§
‚ø ◊¥ „U◊ ‚’ ’„ÈUà ’«∏U ’¢œŸÙ¥ ◊¥ „Ò¥U– flÙ ÃÊ$∑§Ã ¡„UÊ° øÊ„U, πË¥ø ‹
¡ÊÃË „ÒU; ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ ø‹ ⁄U„UÊ „ÒU– ÿ„U Á¡‚ Á∑§‚Ë ∑§Ù ÷Ë, ¡„UÊ° ∑§„UË¥ ÷Ë
ÉÊÈ◊ÊŸÊ øÊ„U, fl„UË¥ ÉÊÈ◊ÊÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ ¡‹ ◊¥ ’¢Œ ∑Ò§ŒË ∑§Ë •Ê°π ¬⁄U ¬^ÔUË
’Ê°œ ∑§⁄U ¡„UÊ° ÉÊÈ◊ÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„UË¥ ¡ÊÃÊ „ÒU– ∑ȧ¿U ÷Ë •Êà◊Ê ∑§ •ŸÈ∑ͧ‹
Ÿ„UË¥ „ÒU– ’‹¬Ífl¸∑§ ’„ÈUà ¬Ê¬ •Êà◊Ê ‚ ∑§⁄UflÊ∞ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ‚◊¤Ê ◊¥ •Ê
⁄U„UÊ „ÒU– •Êà◊Ê ‚ ÁøûÊ ¡’ ÷Ë øÊ„U, ¡Ù ÷Ë øÊ„U, ∑§⁄UflÊÃÊ „ÒU– •Êà◊Ê
∑§Ê ’‚ Ÿ„UË¥ ø‹ÃÊ „ÒU– ◊Ÿ ¡Ù øÊ„U, ßë¿UÊ ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU– ’ÈÁh ¡Ò‚Ê øÊ„U,
»Ò§‚‹Ê ∑§⁄U ‹ÃË „ÒU– •„¢U∑§Ê⁄U ¡Ò‚ øÊ„U, •¬ŸË Á∑˝§ÿÊ ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU–
∑§á≈˛UÙ‹ Ÿ„UË¥ „ÒU–
ߟ ‚’ Á◊‹ ¡ËflÁ„U ÉÊ ⁄ UÊ–
Á’Ÿ ¬Á⁄Uøÿ ÿ„U ÿ◊ ∑§Ù ø⁄UÊH
‚’Ÿ Á◊‹∑§⁄U ÉÊ⁄UÊ „ÒU– •Êà◊Œfl ∑§Ù ∑È¢§Œ ∑§⁄U∑§ ⁄UπÊ „ÈU•Ê „ÒU–
‚ÊÁ„U’ Ÿ ߟ ’¢œŸÙ¥ ¬⁄U ‚≈UË∑§ ‡ÊéŒ ∑§„U „Ò¥U–
¡‚ Ÿ≈U ◊⁄U∑§≈U ∑§Ù ŒÈπ Œ߸– ŸÊŸÊ ŸÊø ŸøÊflŸ ‹߸H
¡Ò‚ ’ʡ˪⁄U ’¢Œ⁄U ∑§Ù ŒÈπ ŒÃÊ „ÒU– ©U‚∑§ Sfl÷Êfl ∑§, ©U‚∑§Ë
flÎÁûÊ ∑§ Á$π‹Ê$»§ ∑§Ê◊ ∑§⁄UflÊÃÊ „ÒU– ∑§÷Ë ªÙ‹ ∑§ ’Ëø ‚ ¡¢¬ ∑§⁄UflÊÃÊ
„ÒU, ∑§÷Ë ŸøÊÃÊ „ÒU– ÿ ‚’ ©U‚ ŸÊªflÊ⁄U „Ò¥U– ©U‚ Ã$∑§‹Ë$»§ „UÙÃË „ÒU– ¬⁄U
©U‚ ÿ„U ‚’ ß‚Á‹∞ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU Á∑§ ◊¡’Í⁄UË „ÒU– ’‚ Ÿ„UË¥ ø‹ ⁄U„UÊ
„ÒU– ß‚ Ã⁄U„U •Êà◊Ê ◊¡’Í⁄U „ÒU– •Êà◊Œfl ’¢œŸ ◊¥ „ÒU– „U⁄U ŸÊø, ¡Ù flÙ
ŸøÊŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU ŸÊøŸÊ ¬«∏U ⁄U„UÊ „ÒU–
◊Ÿ „UË ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚÷Ò ŸøÊ∞H
68 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
‚flÊ‹ ©U∆UÊ Á∑§ ’¢œŸ ◊¥ ÄÿÙ¥ •Ê ªÿÊ? ÁflmÊŸ ‹Ùª ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§
∑§◊Ù¸¢ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ– ‡ÊÊSòÊ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ∑§◊ÙZ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ– •’ ‚flÊ‹ ©U∆UÊ
Á∑§ ∑§◊ÙZ ‚ •Êà◊Ê ∑§Ê ÄÿÊ ‚¢’¢œ? „U◊ ¬„U‹ ŒπÃ „Ò¥U Á∑§ ∑§ıŸ ‚ ∑§◊¸
Á∑§ÿ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U? ◊͋× ‡ÊÈ÷ •ı⁄U •‡ÊÈ÷óŒÙ Ã⁄U„U ∑§ ∑§◊¸ ߢ‚ÊŸ ∑§⁄UÃÊ
„ÒU–
¬Ê¬ ¬Èáÿ ÿ ŒÙŸÙ¥ ’«∏UË, ß∑§ ‹Ù„UÊ ß∑§ ∑¢§øŸ ∑§⁄UËH
ÿÕÊÕ¸ ◊¥ ŒÙŸÙ¥ „UË ∑§◊¸ ’¢œŸ∑§Ê⁄U∑§ „Ò¥U– •Êà◊Ê ∑§Ê ŒÙŸÙ¥ ‚ ∑§Ù߸
‚¢’¢œ Ÿ„UË¥ „ÒU– •ë¿U-’È⁄U ŒÙŸÙ¥ ∑§Ê ¬˝flàø∑§ ◊Ÿ „ÒU– ŒÙŸÙ¥ ◊Ÿ ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ
‚ „ÙÃ „Ò¥U– Ã÷Ë ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¬Ê¬ ¬Èáÿ ÿ ŒÙŸÙ¥ ’«∏UËH
¬Ê¬ •ı⁄U ¬Èáÿ ŒÙŸÙ¢ ’Á«∏UÿÊ° „Ò¥U– ß∑§ ‹Ù„UÊ „ÒU, ß∑§ ∑¢§øŸ „ÒU– „Ò¥U
ŒÙŸÙ¥ ’Á«∏UÿÊ°– ÄÿÙ¥Á∑§ ∑§◊¸ ∑§Ê •ÁœDÔUÊ ◊Ÿ „ÒU– ∑§◊¸ ‚ •Êà◊Ê ∑§Ê ÄÿÊ
‚¢’¢œ „ÒU? „U◊Ê⁄UË •Êà◊Ê ∑§Ê Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§◊¸ ‚ ∑§Ù߸ ‚¢’¢œ Ÿ„UË¥ „ÒU– ∑§◊¸
∑§ Áfl÷ʪ ∑§Ù ŒπÃ „Ò¥U ÃÙ ‚÷Ë ∑§◊¸ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ•Ù¥ ∑§Ë ¬ÍÁø
∑§ Á‹∞ Á∑§ÿ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ‚÷Ë ‡Ê⁄UË⁄U ¬⁄U ∑¥§Áº˝Ã „Ò¥U– øÙ⁄U øÙ⁄UË ÄÿÙ¥ ∑§⁄U
⁄U„UÊ „ÒU? ∑§◊¸ „ÒU Ÿ! ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë  ÊM§⁄Uà ∑§Ù ¬Í⁄UÊ ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ „ÒU– •ŸÊ¡
øÙ⁄UË ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, œŸ øÙ⁄UË ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ∑§Ù߸ flSÃÈ øÙ⁄UË ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– øÙ⁄UË
∑§Ë „ÈU߸ flSÃÈ ∑§Ê •Êà◊Ê ‚ ‚¢’¢œ „ÒU ÄÿÊ? Ÿ„UË¥, •Êà◊Ê ∑§Ù  ÊM§⁄Uà Ÿ„UË¥,
‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù „ÒU– ‚÷Ë ∑§◊¸ •ôÊÊŸÊflSÕÊ ◊¥ ∑§⁄UflÊ∞ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– •Êà◊Ê Ÿ
•¬Ÿ ∑§Ù ‡Ê⁄UË⁄U ◊ÊŸ Á‹ÿÊ– ß‚Á‹∞ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë  ÊM§⁄UÃÙ¥ ∑§Ë ¬ÍÁø ∑§ Á‹∞
∑§◊¸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– •Êà◊Œfl ‚÷Ë ∑§◊¸ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ¿U‹, ∑§¬≈U, œÙπÊ–
ÿU ‚÷Ë ∑§◊ÙZ ∑§Ê •œËc∆UÊ „ÒUó◊Ÿ– øÊ„U ß„U‹ıÁ∑§∑§, øÊ„U ¬⁄UÊ‹ıÁ∑§∑§,
Á¡ÃŸ ÷Ë ‚Èπ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ë ¬˝ÊÁ# ∑§ Á‹∞ ∑§◊¸ Á∑§ÿ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ß‚∑§Ê
◊Ë’ „ÒU Á∑§ ‚÷Ë ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ‡Ê⁄UË⁄U „ÒU– •Êà◊Ê ∑§Ù ’„ÈUà ’«∏UÊ •ôÊÊŸ
Á∑§ÿÊ ªÿÊ Á∑§ ÃÈ◊ ‡Ê⁄UË⁄U „UÙ– •Êà◊Ê øß SflM§¬ „ÒU– ßß ª¢Œ πÍ°≈U ‚
ß‚ ’Ê°œÊ– ÿ„U Áfl∑§Ê⁄UÙ¢ ‚ ÷⁄UÊ „ÒU– Á∑§‚Ë ∑Ò§ŒË ∑§Ù ∞‚ ∑§◊⁄U ◊¥ ’¢Œ ÁªÿÊ
¡ÊÃÊ „ÒU, ¡„UÊ° •°œ⁄UÊ „UÙÃÊ „ÒU, ¡„UÊ° ª¢ŒªË „UÙÃË „ÒU ÃÙ ©U‚ ŒÈπ ŒŸ ∑§ Á‹∞
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 69
„UË Ÿ! ∞‚ „UË •Êà◊Ê ∑§Ù ª¢Œ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ «UÊ‹Ê ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ ÿ„U ©U‚ ‚Èπ
ŒŸ ∑§ Á‹∞ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÿ„U ©U‚ ¬Ë«∏UÊ ŒŸ ∑§ Á‹∞ „ÒU–
Œ„U œ⁄U ∑§Ê Œá«U „ÒU, ÷ȪÃà „Ò¥U ‚’ ∑§Ùÿ–
ôÊÊŸË ÷ȪÃà ôÊÊŸ ‚, ◊Í⁄Uπ ÷ȪÃà ⁄UÙÿH
‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ ∞∑§ ŒÈπ „ÒU– ‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ ∞∑§ ¬Ë«∏UÊ
„ÒU– ß‚Á‹∞ •Êà◊Œfl ∑§Ù ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ »°§‚ÊÿÊ ªÿÊ– •Êà◊Œfl ‡Ê⁄UË⁄U ∑§
’¢œŸ ◊¥ •Ê ªÿÊ– •Êà◊Œfl Ÿ •¬Ÿ ∑§Ù ‡Ê⁄UË⁄U ◊ÊŸŸÊ ‡ÊÈM§ ∑§⁄U ÁŒÿÊ–
ªÙSflÊ◊Ë ¡Ë ß‚Ë ’Êà ∑§Ù ’«∏U ‚È¢Œ⁄U •‹¢∑§Ê⁄U ‚ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¡«∏U øß „ÒU ª˝¢Õ ¬«∏U ªÿË– ÿlÁ¬ Á◊âÿÊ ¿ÍU≈Uà ∑§Á∆UŸß¸H
•Êà◊Ê •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ª∆UÊŸ ¬«∏U ªÿË „ÒU– „UÊ‹Ê¢Á∑§ Á◊âÿÊ „ÒU,
¤ÊÍ∆UË „ÒU, ¬⁄U ¿ÍU≈UÃË Ÿ„UË¥ „ÒU– ßÃŸÊ ’«∏UÊ ’¢œŸ „ÒU! •Êà◊Œfl ∑§Ù ∞∑§ Ÿ‡Ê
∑§Ë „UÊ‹Ã ◊¥ ⁄UπÊ ªÿÊ– ‚ÊÁ„U’ »§⁄U◊Ê ⁄U„U „Ò¥Uó
∑§„Uà ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ ÷Ê߸ ‚ÊœÙ, ¡ªÃ ’ŸÊ „ÒU ◊Ÿ ‚H
∑§÷Ë •Ê¬ ÷¡Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U, ‹Á∑§Ÿ ◊Ÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ ŒÃÊ „ÒU–
∑§÷Ë äÿÊŸ ∞∑§Êª˝ ∑§⁄UÃ „UÙ ÃÙ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ ŒÃÊ „ÒU; •ª‹ „UË ¬‹ flÙ
ÉÊÈ◊Ê∑§⁄U ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ‹≈U ¡Ê•Ù, ‚È’„U Œπ ‹¥ª, •÷Ë ÄÿÊ  ÊM§⁄Uà „ÒU–
flʄU!
¡Ù øÊ„U ‚Ù ŸÊø ŸøÊ∞– ◊Ÿ ∑§Ë ∑§‹Ê „UÊÕ Ÿ •Ê∞H
ß‚∑§Ë ∑§‹Ê „UÊÕ Ÿ„UË¥ •Ê ⁄U„UË „ÒU– ‚’∑§Ù ŸøÊ ⁄U„UÊ „ÒU–
’ʡ˪⁄U ∑§Ê ’Ê¢Œ⁄UÊ, ∞‚Ê Á¡fl ◊Ÿ ‚ÊÕ–
ŸÊŸÊ ŸÊø ŸøÊÿ ∑§⁄U, ⁄UÊπ •¬Ÿ „UÊÕH
...ÃÙ ß‚ Ã⁄U„U ¡ã◊-◊⁄UáÊ ∑§ ∑˝§◊ ∑§Ù Œπ∑§⁄U, ¡ËflŸ ∑§ ‚∑§¸‹
∑§Ù Œπ∑§⁄U ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ „U◊ ‚ø ◊¥ ∞∑§ ‡ÊÒÃÊŸË ÃÊ$∑§Ã ∑§ „UÊÕ ◊¥ „Ò¥U–
‚ƒÿÊŒ ∑ § ∑§Ê’Í ◊ ¥ „Ò ¥ U ‚’ ¡Ëfl ÁfløÊ⁄U H
Á∑§‚Ë ‡ÊÒÃÊŸË ÃÊ$∑§Ã ∑§ „UÊÕ ◊¥ „Ò¥U– •ı⁄U ÿ„U ‚’∑§Ù ŸøÊ ⁄U„UÊ
„ÒU– ÿ„Ê°U ◊Ÿ ∑§Ê π‹ „ÒU– ÿ„U ‚’∑§Ê ‚ìÊÊ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU– ◊Ÿ ß‚ •Êà◊Ê
∑§Ù ’„ÈUà ¬⁄U‡ÊÊŸ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê „ÒU– ‚÷Ë •ŸÊà◊ ∑§Ê◊ ÿ„U ◊Ÿ •Êà◊Ê ‚
70 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
∑§⁄UflÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ’«∏UË ¬⁄U‡ÊÊŸË ◊¥ «UÊ‹ ⁄U„UÊ „ÒU •Êà◊Ê ∑§Ù–
’„È U ’¢ œ Ÿ Ã ’Ê° Á œÿÊ, ∞∑§ ÁfløÊ⁄UÊ ¡Ëfl–
¡Ëfl ÁfløÊ⁄UÊ ÄÿÊ ∑§⁄U , ¡Ù Ÿ ¿È U «∏ U Êfl ¬ËflH
’«∏U ’È⁄U ’¢œŸÙ¥ ‚ ¡Ëfl ’°œ ªÿÊ „ÒU– ÿ„U •¬Ÿ ‚ìÊ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ù
Ÿ„UË¥ ‚◊¤Ê ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
¡Ù ⁄UˇÊ∑§ Ä°U øËqÔUà ŸÊ„UË¥– ¡Ù ÷ˇÊ∑§ Ä°U äÿÊŸ ‹ªÊ„UË¥H
¡Ù ⁄UˇÊ∑§ „ÒU, ©U‚∑§Ë Ã⁄U»§ Á∑§‚Ë ∑§Ê äÿÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬ „U◊
‚’ ß‚ ’Êà ∑§Ù SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ß‚Á‹∞ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ◊ÈÁQ§ øÊÁ„U∞–
ÁŸ◊¸‹ •Êà◊Ê •Ÿ∑§ ’¢œŸÙ¥ ◊¥ ’°œË „ÒU– ÿ ’¢œŸ ∑Ò§‚? ÿ ’¢œŸ
Ÿ Ê⁄U Ÿ„UË¥ •Ê ⁄U„U „Ò¥U– •Êà◊Ãàfl ∑§Ë Ã⁄U»§ Œπ¥ ÃÙ ÿ„U •¡ã◊Ê, ߢÁº˝ÿÙ¢
‚ ¬⁄U „ÒU– ⁄UÙª •ÊÁŒ •Êà◊Ê ◊¥ Ÿ„UË¥ „UÙÃ „Ò¥U– ∞‚Ë •Êà◊Ê Á∑§Ÿ ÃàflÙ¥ ◊¥
’°œË „ÒU? ¡ã◊-◊⁄UáÊ ∑§ ’¢œŸ ◊¥ ÷ÿ¢∑§⁄U ∑§CÔU „Ò¥U– •Êà◊Ê øÊ⁄U πÊÁŸ ◊¥
÷≈U∑§ ⁄U„UË „ÒU– ‚’‚ ’«∏UÊ •ôÊÊŸ •ÊÿÊ Á∑§ ß‚Ÿ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ‚àÿ ◊ÊŸÊ–
ß‚Ÿ ◊ÊŸ Á‹ÿÊ Á∑§ ◊Ò¥ ‡Ê⁄UË⁄U „Í°U– ÿ„UË¥ •ôÊÊŸ •ÊÿÊ– ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê œ◊¸
∑§Á∆UŸ „ÒU– •Êà◊Ê ∑§Ë ¬„UøÊŸ Ÿ„UË¥ Á◊‹ ⁄U„UË „ÒU– ÿ„U ‚◊¤Ê ‚ ¬⁄U „ÒU,
ÁŒπ Ÿ„UË¥ ⁄U„UË „ÒU– ß‚Ÿ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ‚àÿ ◊ÊŸÊ– ∑§ıŸ „Ò,U Á¡‚Ÿ •Êà◊Ê ∑§Ù
ß‚ ÁSÕÁà Ã∑§ ¬„È°UøÊÿÊ Á∑§ ÿ„U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ÁŸàÿ ◊ÊŸ ⁄U„UË „ÒU? flÙ „ÒU ◊Ÿ–
ŒπÃ „Ò¥U Á∑§ ß‚ ◊Ÿ ∑§Ê ¡Ê‹ ∑Ò§‚Ê „ÒU! ◊Ÿ ◊¥ ÿ„U ∑Ò§‚ ©U‹¤Ê ªÿË?
•Êà◊Ê ‚◊¤Ê ◊¥ Ÿ„UË¥ •Ê ⁄U„UË „ÒU– •Êà◊Ê Ÿ •¬Ÿ ∑§Ù ◊Ÿ ◊ÊŸ Á‹ÿÊ „ÒU,
ß‚Á‹∞ ŒÈπ •ı⁄U ‚Èπ •ŸÈ÷fl „UÙ ⁄U„U „Ò¥U–
ŸÊ◊ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# ∑§ ’ÊŒ •Ê¬◊¥ ∞∑§ ‡ÊÁQ§ ÁŸ⁄¢UÃ⁄U ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UË
„ÒU– ÄÿÊ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU? ¡Ò‚ •ÊŒ◊Ë øø∑§ ∑§Ê ≈UË∑§Ê ‹ªÊÃÊ „ÒU– ©U‚◊¥
¡Ù •ı·œËÿ ªÈáÊ „Ò¥U, flÙ é‹«U ◊¥ ¡Ê∑§⁄U •¬ŸÊ ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– flÙ
Á∑§≈UÊáÊÈ•Ù¥ ∑§Ù ¬Ÿ¬Ÿ Ÿ„UË¥ ŒÃ „Ò¥U– ß‚ Ã⁄U„U ŸÊ◊ Áfl∑§Ê⁄UÙ¥ ∑§ ¬Ÿ¬Ÿ Ÿ„UË¥
ŒÃÊ „ÒU–
¡„UÊ° ŸÊ◊ ÄUÊ° ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥, ¡„UÊ° ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ ŸÊ◊–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ∑Ò§‚ ⁄U„¥U, ⁄UÁfl ⁄U¡ÁŸ ß∑§ ∆UÊ°flH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 71
‚ÊÁ„U’ Á»§⁄U flÊáÊË ◊¥ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ŸÊ◊ „UÙÿ ÃÙ ◊ÊÕ Ÿ◊Êfl– ŸÊ ÃÙ ÿ„U ◊Ÿ ’Ê°œ ŸøÊflH
ŸÊ◊ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# ∑§ ’ÊŒ ÿ øË Ê¥ •Êÿ¥ªË– Á»§⁄U •Ê¬∑§Ù ÷ÁQ§ ÄÿÊ
∑§⁄UŸË „ÒU? ÷ÁQ§ ∑§ ŒÙ •¢ª „Ò¥UóÁflEÊ‚ •ı⁄U äÿÊŸ– ÷ÁQ§ ∑§Ê ¬„U‹Ê •¢ª
„ÒUóÁflEÊ‚– ÁflEÊ‚ „UË ÷ÁQ§ ∑§Ê ◊L§Œá«U „ÒU– ÿ„U ÷⁄UÙ‚Ê ∑Ò§‚Ê? ÿ„U
÷⁄UÙ‚Ê ÄÿÊ „ÒU? ÷⁄UÙ‚Ê ∑Ò§‚ Á∑§ÿÊ ¡Ê∞? ÄÿÊ „ÒU äÿÊŸ? ŒÙ øË Ê¥ ÷ÁQ§
◊¥ ¬˝◊Èπ „Ò¥U– •Êª ◊¥ ì‡Ê •ı⁄U ⁄UÙ‡ÊŸË ŒÙ ◊ÈÅÿ œÊÃÈ „Ò¥U– ÿ •Êª ‚
•‹ª Ÿ„UË¥ ∑§Ë ¡Ê ‚∑§ÃË „Ò¥– •ª⁄U ∞∑§ ÷Ë •‹ª ∑§Ë ªÿË ÃÙ •Êª Ÿ„UË¥
⁄U„UªË– •Êª ⁄U„UªË Ã٠ì‡Ê ⁄U„UªË– ∑§Ù߸ ∑§„U Á∑§ ì‡Ê ∑§Ù „U≈UÊ Œ¥ •ı⁄U
•Êª ⁄U„U ÃÙ ÿ„U Ÿ„UË¥ „UÙ ¬ÊÿªÊ– ∑§Ù߸ ∑§„U Á∑§ ÁflEÊ‚ ∑§Ù •‹ª ∑§⁄U
Œ¥ •ı⁄U ÷ÁQ§ ∑§⁄¥U ÃÙ ÿ„U Ÿ„UË¥ „UÙ ¬ÊÿªÊ– Á»§⁄U ÷ÁQ§ Ÿ„UË¥ ⁄U„UªË–
¬˝oA ©U∆UÊ Á∑§ ÁflEÊ‚ ∑Ò§‚Ê? ÿ„U ÁflEÊ‚ ŒÎ…∏U „UÙ– ¡Ëfl Á¡‚∑§Ë
©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚∑§ ¬˝Áà ÿ„U ◊ÊŸŸÊ Á∑§ flÙ „UË ⁄UˇÊ∑§ „ÒU, ÿ„U
ÁflEÊ‚ „ÒU– •ª⁄U flÙ ©U‚ ¿UÙ«∏U∑§⁄U ∑§„UË¥ •Ù⁄U •¬ŸË ‚È⁄UˇÊÊ ∑§ Á‹∞
÷≈U∑§ ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ ÿ„U ÁflEÊ‚ Ÿ„UË¥ „ÒU–
•Ê¬∑§Ë ÷ÁQ§ ◊¥ ÄÿÊ L§∑§Êfl≈U •ÊÿªË? ∑§÷Ë •Ê¬ ¬⁄U‡ÊÊŸ „UÙ
¡ÊÃ „Ò¥U Á∑§ ŒÈÁŸÿÊ ÄÿÙ¥ Áfl⁄UÙœ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU– ‹ÙªÙ¥ Ÿ ◊È‚‹◊ÊŸÙ¥ ∑§Ù ÷Ë
•Êà◊‚ÊØ ∑§⁄U Á‹ÿÊ, ©U∆U-’Ò∆U ⁄U„U „Ò¥U– ߸‚ÊßÿÙ¥ ∑§Ù ÷Ë •Êà◊‚ÊØ ∑§⁄U
Á‹ÿÊ– ÄÿÊ ’Êà „ÒU Á∑§ ¬Áé‹∑§ •Ê¬‚ ÃÊ‹◊‹ Ÿ„UË¥ Á’∆UÊ ¬Ê ⁄U„UË „ÒU?
ÄÿÊ ∑§◊Ë „ÒU •Ê¬∑§ •ãŒ⁄U? ‚flÊ‹ „ÒU Á∑§ •Ê¬ ßß ◊¡’Íà ∑Ò§‚ „UÙ
ªÿ? Áfl⁄UÙœ ÄÿÙ¥ „ÒU, ’ÃÊÃÊ „Í°U– ◊Ò¥ ¡ÊŸÃÊ „Í°U Á∑§ •Ê¬ fl„UÊ° Ÿ„UË¥ ¬„È°ø
¬Êÿ¥ª– Á◊òÊÃÊ ‚◊ÊŸ ÁfløÊ⁄UœÊ⁄UÊ ‚ „UÙÃË „ÒU– ∞∑§ ∑§ ÁfløÊ⁄U ™°§ø „Ò¥U ÃÙ
‚Ê¢◊¡Sÿ Ÿ„UË¥ „UÙ ¬ÊÿªÊ– ¬⁄U ÿ„U ‚◊SÿÊ ÿ„UÊ° Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬∑§Ê ‚ªÊ
÷Ê߸ ÷Ë •ª⁄U $ªÒ⁄UŸÊ◊Ë „ÒU ÃÙ $ªÒ⁄U ‚◊¤ÊªÊ– ◊Ê° ÷Ë •ª⁄U $ªÒ⁄UŸÊ◊Ë „ÒU ÃÙ $ªÒ⁄U
‚◊¤ÊªË– ∞‚Ê ÄÿÙ¥?
ß‚∑§ ¬Ë¿U ⁄U„USÿ „ÒU– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ‚’∑§ •ãŒ⁄U „ÒU– flÙ ⁄UÊ¡Ê „ÒU– flÙ
’˝Ÿ ◊¥ ¬„È°UøÊÃÊ „ÒU, ‚ÙøÃÊ „ÒU Á∑§ ß‚∑§ ‚¢¬∑¸§ ◊¥ •Ê∞ ÃÙ fl„UÊ° ‹ ¡ÊÿªÊ–
72 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ß‚Á‹∞ ’◊Ë’ ∑§Ë ÉÊÎáÊÊ •Ê¬∑§ ¬˝Áà ©UŸ∑§ ÁŒ‹ ◊¥ ¬ÒŒÊ ∑§⁄UªÊ–
ÄÿÙ¥Á∑§ ◊Ÿ ©UŸ◊¥ „UÊflË „ÒU– ¡Ò‚ ¬„U‹ •Ê¬ Õ, ©UŸ◊¥ „ÒU– ÄÿÙ¥ ∞‚Ê?
$πÃ⁄UÊ „ÒU– ◊Ÿ ¡ÊŸÃÊ „ÒU Á∑§ ߟ∑§Ê ∑§Ù߸ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ Á’ªÊ«∏U ‚∑§ÃÊ „ÒU–
ߟ∑§ ¬Ê‚ ¬„È°Uø ªÿÊ ÃÙ ◊Ò¥ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Ê™°§ªÊ– ß‚Á‹∞ Áfl⁄UÙœË
•Ê¬∑§Ê Áfl⁄UÙœ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, •Ê¬‚ ÉÊÎáÊÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU; ÿ„U ◊Ÿ
∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ÃÊÁ∑§ •Ê¬ ªÈL§-÷ÁQ§ ‚ „U≈¥U– ß‚Á‹∞ ªÈL§-÷ÁQ§ ∑§⁄UŸÊ
•Ê‚ÊŸ ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
∑§Ê◊Ë ∑˝§ÙœË ‹Ê‹øË, ߟ‚ ÷ÁQ§ Ÿ „UÙÿ–
÷ÁQ§ ∑§⁄U ∑§Ù߸ ‡ÊÍ⁄U◊Ê, ¡ÊÁà fl⁄UáÊ ∑ȧ‹ πÙÿH
¡Ù ÷ÁQ§ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, flÙ ¡ÊÁÃ, ∑ȧ‹ •ÊÁŒ ∑§Ê •Á÷◊ÊŸ àÿʪ ŒÃ
„Ò¥U– flÙ •„¢U∑§Ê⁄U ⁄UÁ„Uà „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– flÙ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ù ‚◊Á¬¸Ã „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– flÙ
•¬Ÿ ¬˝◊ ∑§Ê Á…¢…Uı⁄UÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ¬Ë≈UÃ– flÙ ŒÍ‚⁄UÙ¥ ∑§Ë ŒπÊ-ŒπË ÷Ë ÷ÁQ§
Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ–
Œ π Ë Œ π Ë ‚’ ∑§„ ¥ U , ÷⁄ U ÷ÿ ¬˝ ÷ È ŸÊ◊–
•h¸ ⁄UÊà ∑§Ù߸ ¡Ÿ ∑§„U, πÊŸÊ¡ÊŒ ªÈ‹Ê◊H
‚ÊÁ„U’ ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
÷ÁQ§ ∑§⁄UÙ ‚È⁄UÁà ‹Êÿ ∑§, ¡’ „UÙ •ÊœË ⁄UÊÖ
∑§⁄U∑§ ¬ÈÁŸ ÷ÊπÙ Ÿ„UË¥, ©U⁄U •ãÃ⁄U ◊¥ ⁄UÊπH
¡’ •ÊœË „UÙÃË „ÒU, Ã’ ÷Q§-¡Ÿ ¡ÊªÃ „Ò¥U– Ã’ flÔ  •¬Ÿ ‚Œ˜ªÈL§
M§¬Ë, ¬⁄U◊Êà◊Ê M§¬Ë Á¬˝ÿÃ◊ ∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ı⁄U ©UŸ◊¥ ‚◊ÊÃ „Ò¥U– ¬⁄U
flÙ •¬Ÿ ß‚ ¬˝◊ ∑§Ù ŒÈÁŸÿÊ ∑§ •Êª ¬˝∑§≈U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ¥–
¡Ù Á¬ÿÊ ‚¢ª ‚ÙflÃË, ∑§„UÃË Ÿ„UË¥ „U·Ê¸ÿ–
ª÷¸ „UÙà „ÒU ÃÊ‚È ¡’, ¡ª ◊¥ „UÙ ¬˝∑§≈UÊÿH
¡Ò‚ SòÊË •¬Ÿ ¬Áà ∑§ ‚ÊÕ ‚ÙÃË „ÒU ÃÙ ß‚ ’Êà ∑§Ê Á…¢U…UÙ⁄UÊ
Ÿ„UË¥ ¬Ë≈UÃË „ÒU– ÿ„U ’Êà Ò ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ù πÈŒ-’-πÈŒ ¬ÃÊ ø‹ ¡ÊÃË „ÒU,
¡’ ©U‚∑§ ª÷¸ „UÙÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ¬˝÷È ∑§Ë, ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸ flÊ‹,
©UŸ‚ ¬˝◊ ∑§⁄UŸ flÊ‹, Á…¢U…UÙ⁄UÊ Ÿ„UË¥ ¬Ë≈UÃ „Ò¥U Á∑§ fl ’«∏UË ÷ÁQ§ ∑§⁄UÃ „Ò¥U–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 73
‚◊ÿ •ÊŸ ¬⁄U ¡’ ©UŸ∑§Ë ÷ÁQ§ ⁄¢Uª ‹ÊÃË „ÒU, ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë ∑Χ¬Ê „UÙ ¡ÊÃË
„ÒU ÃÙ ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ù ¬ÃÊ ø‹ „UË ¡ÊÃÊ „ÒU–
øÊ„ •Ê¬∑§ÙU ÷⁄UÙ‚Ê „ÒU ÿÊ Ÿ„UË¥ Á∑§ ŸÊ◊ ‹∑§⁄U ¬Ê⁄U „Ò¥U, ¬⁄U
◊Ÿ ∑§Ù ¬P§Ê ¬ÃÊ „ÒU Á∑§ ¬Ê⁄U „Ò– ©U‚ ¬ÃÊ „ÒU Á∑§ ◊⁄UÊ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥
ø‹ªÊ– ŒÍ‚⁄U ∑§ mÊ⁄UÊ •Ê¬∑§Ù ÉÊ⁄UªÊ– ÉÊ⁄U ◊¥ ∑§Ù߸ ’Ë◊Ê⁄U ÷Ë „UÙ ªÿÊ
ÃÙ ÷≈U∑§ÊŸ ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UªÊ– ’È•Ê •ÊÿªË– ’È•Ê Ÿ„UË¥ •Ê߸, flÙ
•ÊÿÊ– ∑§„UªË Á∑§ ‹«∏U∑§Ê ’Ë◊Ê⁄U „ÒU, ‚ÿÊŸ ∑§ ¬Ê‚ ‹ ¡Ê•Ù– ∑§÷Ë
‚ÊÁ„U’ •Ê¬∑§ •ãŒ⁄U ’Ò∆U ’ÊÃøËà ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ◊Ÿ ∑§„UÃÊ
„ÒU– ©U‚∑§Ê „U◊‹Ê •Ê¬∑§ ÷⁄UÙ‚ ¬⁄U „UÒ– flÙ ÁflEÊ‚ ¬⁄U „U◊‹Ê ∑§⁄UÃÊ
„ÒU– ÄÿÊ •Ê¬∑§Ù ‚Ø‹Ù∑§ ¡ÊŸ ◊¥ ⁄UÙ∑§ ¬ÊÿªÊ? Ÿ„UË¥– •Ê¬ ŸÊ◊ ∑§
’ÊŒ Á¡ÃŸÊ ÷≈U∑§Ùª, ‚ ÊÊ Á◊‹ªË– ‹Êߟ ¬⁄U •Ê ¡Ê•Ùª– ÿÁŒ Ÿ„UË¥
•Ê∞ ÃÙ ÿ„U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë ¡Ëà „U٪˖ ◊Ÿ ∑§Ê »§ÊÿŒÊ „U٪ʖ •Ê¬ Á∑§‚Ë
∑§Ù ‚◊¤ÊÊŸ ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ ⁄U„U ¡Ê•Ùª– flÙ ÿ„U ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU– ©UŒÊ„U⁄UáÊ
∑§ Á‹∞ ÁøÛÊı⁄U ◊¥ ∞∑§ ◊Ê߸ Ÿ ŸÊ◊ Á‹ÿÊ– ©U‚∑§Ê S∑ͧ‹ „ÒU– ‹ÙªÙ¥ Ÿ ∞‚Ê
◊Ê„Uı‹ »Ò§‹ÊÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ S∑ͧ‹ ∑§ ¬«∏U ◊¥ «UÊÿŸ ⁄U„UÃË „ÒU– ŒÈÁŸÿÊ ◊ȤÊ
¬Êª‹ Ÿ Ê⁄U •Ê ⁄U„UË „ÒU– Á∑§ÃŸË  ÊÊÁ‹◊ ŒÈÁŸÿÊ „ÒU! ÿ„U ◊Ÿ ∑§Ê ∑§Ê◊ „ÒU–
„U⁄U ŸÊ◊Ë ∑§Ù ŒÈÁŸÿÊ ¬Êª‹ ‹ªÃË „U٪˖ •Ê¬ ‡ÊË‹ „Ò¥U, ÁŸÿ¢òÊáÊ ◊¥ „Ò¥U–
∑§◊¸ ¬⁄U •Ê¬∑§Ê ÁŸÿ¢òÊáÊ „ÒU– ©UŸ∑§Ê ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬∑§Ù ’fl∑ͧ$»§ ‹ªÃ
„Ù¥ª ŒÈÁŸÿÊ ∑§ ‹Ùª, ¡Ù Áfl·ÿ-Áfl∑§Ê⁄UÙ ◊¥, ŒÈÁŸÿÊ ∑§ •ŸÊà◊ ∑§ÊÿÙ¸¢ ◊¥
•¬ŸÊ ‚◊ÿ ŸCÔU ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ¡Ò‚ ∞∑§ ‹«∏U∑§Ê ¬àÕ⁄U ©U∆UÊ-©U∆UÊ∑§⁄U »¥§∑§
⁄U„UÊ ÕÊ– Á»§⁄U fl„UÊ° ‚ ©U∆UÊ∑§⁄U ‹Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– ÿ„U ÄÿÊ ∑§Ê◊ ÕÊ? Á»§¡Í‹–
œŸ ÃÙ •Ê¬ ÷Ë ∑§◊Ê ⁄U„U „Ò¥U, ÷Ù¡Ÿ •Ê¬ ÷Ë ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ‚¢‚Ê⁄U ∑§ ∑§Ê◊
ÃÙ •Ê¬ ÷Ë ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ¬⁄U •ãÃ⁄U „ÒU– •Ê¬ ◊„UÊà◊Ê „UÙ ªÿ „Ò¥U– •Ê¬∑§Ê
•¬Ÿ ¬⁄U ∑§á≈˛UÙ‹ „UÙ ªÿÊ „ÒU– •Ê¬∑§Ê •¬Ÿ ’˝Ÿ ¬⁄U „UÙÀ«U „ÒU– •Ê¬ ∞∑§
◊„UÊà◊Ê ∑§ ‚◊ÊŸ „UÙ ªÿ „Ò¥U– ◊Ò¥ •Ê¬∑§Ù ◊„UÊà◊Ê ◊ÊŸÃÊ „Í°U, ß‚Á‹∞
•Ê¬∑§Ë ÁπŒ◊à ◊¥ ⁄U„UÃÊ „Í°U– ß‚Á‹∞ ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊó
74 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
∞∑§ ¡Ëfl ∑§Ù ÷ÁQ§ ÁŒ‹Ê∞, ‚Ù ÃÙ ∑§ÙÁ≈U ∑§ÙÁ≈U »§‹ ¬Ê∞H
¡’ ÷Ë •Ê¬Ÿ Á∑§‚Ë ∑§Ù ŸÊ◊ ÁŒ‹ÊÿÊ „UÙªÊ ÃÙ •Ê¬∑§Ê ¬‚ËŸÊ
ÁŸ∑§‹ ªÿÊ „U٪ʖ ß‚◊¥ ’ıπ‹ÊŸÊ Ÿ„UË¥ „U٪ʖ ÄÿÊ ß‚◊¥ ∑§◊ÙZ ∑§Ê ÷Ë
π‹ „ÒU? ‚◊¤ÊÊÃÊ „Í°U– ªÈL§ ŸÊŸŸ Œfl ¡Ë ∑§„U ⁄„U „Ò¥óU
Á¡‚∑§Ê ¬Ífl¸ Á‹ÁπÿÊ, ‚Ù ªÈL§ ø⁄UáÊ ª„UH
◊ŸÈcÿ ∑§ •ãŒ⁄U ∑§◊ÙZ ∑§Ê ¬˝÷Êfl ∑§„UÊ° ‚ „UÙÃÊ „ÒU?
∑§◊¸ ‚Ê⁄U ’ÈÁh ©Uà¬ÊŸËH
∑§◊Ù¸¢ ∑§Ê ‚¢øÿ ’˝Ÿ ◊¥ „ÒU– ¡Ò‚ •Ê¬ œŸ ∑§Ê ‚¢øÿ ’Ò¥∑§ ◊¥ ∑§⁄UÃ
„Ò¥U, ∞‚ „UË ∑§◊ÙZ ∑§Ê ‚¢øÿ ’˝Ÿ ◊¥ „UÙÃÊ „ÒU– ¡’ ’˝Ÿ øß „UÙ ¡ÊÿªÊ ÃÙ
‚◊¤Ê •ÊÿªË– ∑§ß¸ ¡ã◊ Ã∑§ ‡ÊÈ÷ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃ-w ∞‚Ë ’ÈÁh „UÙÃË „ÒU– ÃÙ
∞∑§ ÿ„U øË Ê „ÒU– Á»§⁄U ŒÍ‚⁄UÊó
∑§„Uà ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ ÷Ê߸ ‚ÊœÙ, ‚Êœ ‚¢ªÃ Ã⁄U ¡ÊÿªÊH
•Ê¬∑§ ∑§◊¸ ÷Ë Ÿ„UË¥ „Ò¥U, ¬⁄U ‚¢ª Á◊‹Ê Á∑§‚Ë ŸÊ◊Ë ∑§Ê ÃÙ Ã⁄U
¡Êÿ¥ª–
SòÊË •„¢U∑§Ê⁄U ⁄UÁ„Uà „ÒU– ŒÈπ ∑§Ù √ÿQ§ ∑§⁄UÃË „ÒU– ∞∑§ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§
◊⁄UÊ ¬Áà ‚à‚¢ª ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU– ◊Ò¥ ∑§„UÃË „Í°U Á∑§ fl„UÊ° ø‹Ù ÃÙ
∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ‚ÊÁ„U’ •Ê°πÙ¥ ‚ ∑ȧ¿U ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
◊⁄U Áfl⁄UÙÁœÿÙ¥ Ÿ ¡Ù-¡Ù ’ÊÃ¥ ’Ù‹Ë¥, flÙ ◊Ò¥ ‚’ ∆UË∑§-∆UË∑§ ◊ÊŸ
⁄U„UÊ „Í°U– flÙ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ œ◊¸ ¿ÈU≈UÊÃÊ „ÒU– ‚ø ◊¥ ¿UÈ≈UÊÃÊ „Í°U– ◊Ò¥ ∑§Ù߸ ’ÊÃ
◊Ê◊Í‹Ë Ÿ„UË¥ ‹ ⁄U„UÊ „Í°U– ◊Ò¥ ∑§Ê‹ ∑§Ê œ◊¸ ¿ÈU«∏UÊ∑§⁄U ‚àÿ-œ◊¸ ∑§Ë Ã⁄U»§
‹ ø‹ ⁄U„UÊ „ÍU°– ∑§Ù߸ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ •Ê°πÙ¥ ‚ ∑ȧ¿U ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– flÙ ÷Ë ‚ø
„UË ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU– ∑§fl‹ ©U‚∑§ ∑§„UŸ ∑§Ê ÷Êfl, ©U‚∑§ ∑§„UŸ ∑§ Ÿ ÊÁ⁄UÿÊ,
©U‚∑§Ë ‚Ùø ŸªÁ≈Ufl „ÒU– ÁŸªÊ„U Á◊‹Ë ÃÙ •ã×∑§⁄UáÊ ’Œ‹ ŒÃÊ „Í°U–
ÿÁŒ ŸÊ◊Ë ‚ ◊⁄UË Ÿ Ê⁄U Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃË „ÒU ÃÙ ©Uã„¥U ‚¢ÃÈÁCÔU Ÿ„UË¥ Á◊‹
¬ÊÃË „ÒU– ÄÿÙ¥? ß‚∑§Ê ◊Ë’ „ÒU Á∑§ Ÿ Ê⁄U ‚ ∑ȧ¿U Á◊‹Ê– ÃÙ ÿ„UÊ° flÙ
∆UË∑§ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ Ÿ Ê⁄U ‚ ∑ȧ¿U ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– flÙ ©U‹≈UÊ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U– „U◊
Ÿ Ê⁄U ‚ ∑Χ¬Ê flÊ‹Ë ’Êà ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ¡ÊŒÍ flÊ‹Ë ’Êà Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ∑ȧ¿U
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 75
∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ŒflË-ŒflÃ ¿ÈU«∏UÊÃÊ „ÒU– ∆UË∑§ „UË ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– ∑§„UÊ° $ª‹Ã
„Ò¥U! Á»§⁄U flÙ ‚◊ª‹⁄U ÷Ë ’Ù‹ ⁄„U „Ò¥U– ÿ„U ÷Ë ∆UË∑§ „UË ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– ∑§Ê‹-
¬ÈL§· ∑§Ë ŒÈÁŸÿÊ ‚ ©U‚∑§Ê ◊Ê‹ ‹∑§⁄U ‚Ø‹Ù∑§ ‹ ¡Ê ⁄U„UÊ „Í°U– ÿ„U ∑§Ê◊
∑Ò§‚Ê „ÒU!
≈UË.’Ë. ¬⁄U „U◊Ê⁄U ¬˝Ùª˝Ê◊ ∑§ •ÊŸ ‚ ‹Ùª ‚◊¤Ê ⁄U„U „Ò¥U– ◊Ò¥ ’«∏UË
∑§«∏U∑§ •ÊflÊ Ê ◊¥ ’Ù‹ ⁄U„UÊ „Í°U– ¡Ù ’Ù‹ÃÊ „ÍU°, ©U‚ ÁŒ‹ ◊¥ ©UÃÊ⁄U ŒÃÊ „Í°U–
flÙ ◊⁄UË ’ÊÃÙ¥ ◊¥ ÃÊÁ∑¸§∑§ ‚¢ªÃÊ ŒπÃ „Ò¥U– ©Uã„¥U ‚◊¤Ê ◊¥ •Ê ªÿÊ Á∑§ ¡Ù-
¡Ù ’ÊÃ¥ ߟ∑§ ÁflL§h ’Ù‹Ë ªÿË¥, flÙ ‚’ ¤ÊÍ∆U ÕÊ–
◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „°Í§ Á∑§ •Ê¬ ŸªÁ≈Ufl •ı⁄U ¬ÊÚÁ ÊÁ≈Ufl ŒÙŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥ ∑§Ù
Œπ¥– Á∑§ÃŸÊ ÷Ë ∑˝Í§⁄U •ÊŒ◊Ë „UÙªÊ, ©U‚◊¥ ÷Ë ¬˝◊, ‚Œ˜˜√ÿfl„UÊ⁄U Á◊‹ªÊ–
ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ •Êà◊Ê ∑§ ªÈáÊ „Ò¥U •ı⁄U flÙ ‚’◊¥ „UÒ– ∑ȧ¿U, Á¡ã„UÙ¥Ÿ „U◊Ê⁄UË ÁŸ¢ŒÊ
∑§Ë ÕË, flÙ ÷Ë •Ê ⁄U„U „Ò¥U– ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ •Ê ¬Ê ⁄U„U „Ò¥U, ©Uã„UÙ¥Ÿ ¬„U‹ ÁŸ¢ŒÊ
∑§Ë „ÒU, ¬«∏Uı‚Ë ∑§„¥Uª Á∑§ ÄÿÊ ’Êà „ÒU! ∑ȧ¿U •Ê¬‚ ÷Ë ¬„U‹ Á÷«∏U „Ò¥U–
ß‚Á‹∞ ∑ȧ¿U •Ê¬∑§ •ı⁄U ¬«∏UıÁ‚ÿÙ¥ ∑§ «U⁄U ‚ Ÿ„UË¥ •Ê ¬Ê ⁄U„U „Ò¥U–
¬⁄U •Ê¬ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ÿÁŒ ∑§Ù߸ •Ê¬∑§ mÊ⁄UÊ •ÊÿÊ ÃÙ
‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑Χ¬Ê ∑§Ë, Ã÷Ë •ÊÿÊ–
•Ê¬„UË ∑§á«UÊ Ãı‹ Ã⁄UÊ¡Í, •Ê¬„UË Ãı‹Ÿ „UÊ⁄UÊH
Ÿ„UË¥ ÃÙ ∑§‹ÿȪ ◊¥ •Ê¬∑§Ù ÷˝Á◊à ∑§⁄UŸ flÊ‹ ’„ÈUà „Ò¥U– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ
∑§ ø‹ ¡ª„U-¡ª„U ÉÊÍ◊ ⁄U„U „Ò¥U, ¡ª„U-¡ª„U ¬Ò∆U ‹ªÊ∞ „ÈU∞ „Ò¥U– flÙ
•Ê¬∑§Ù ÷ÁQ§ ‚ „U≈UÊŸ ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄¥Uª, •Ê‚ÊŸË ‚ Á∑§‚Ë ∑§Ù ÷Ë
‚àÿ-÷ÁQ§ ◊¥ Ÿ„UË¥ ¬„È°UøŸ Œ¥ª– ∑§‹ÿȪ ◊¥U ¡Ù ◊ÈÁQ§ ∑§Ë ’Êà ∑§⁄¥Uª, flÙ
•ı⁄U ◊È‚Ë’Ã ◊¥ «UÊ‹ Œ¥ª–
∞∑§ ‹«∏U∑§Ê ÉÊ⁄U ‚ vÆ Á∑§‹Ù ŒÍœ ‹ÃÊ ÕÊ •ı⁄U ’øŸ ¡ÊÃÊ ÕÊ–
¬È⁄UÊŸ ¡◊ÊŸ ◊¥ ¬ËÁ¬ÿÊ° „UÙÃË ÕË¥ ¬Ê°ø-¬Ê°ø Á∑§‹Ù ∑§Ë– flÙ w ¬ËÁ¬ÿÊ°
÷⁄U∑§⁄U ŒÍœ ’øÃÊ ÕÊ– vw-vx ‚Ê‹ ∑§Ê ‹«∏U∑§Ê ÕÊ– ∞∑§ ¬Ë¬Ë Á‚⁄U ¬⁄U
•ı⁄U ∞∑§ „UÊÕ ◊¥ ¬∑§«∏UÃÊ ÕÊ– ¬„U‹ „UÊÕ flÊ‹Ë ∑§Ù πÊ‹Ë ∑§⁄UÃÊ ÕÊ–
ÄÿÙ¥Á∑§ fl„UÊ° ‹≈U∑§Ÿ ‚ ÃÊ$∑§Ã •Áœ∑§ ‹ªÃË „ÒU– ∞∑§ ÁŒŸ ©U‚∑§Ë Á‚⁄U
76 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
flÊ‹Ë ¬Ë¬Ë Áª⁄U ªÿË– flÙ ⁄UÙŸ ‹ªÊ– ©U‚ ÷ÿ ‹ªÊ Á∑§ ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ
◊Ê⁄¥Uª– ÕÊ ÷Ë $ª⁄UË’ ÉÊ⁄U ∑§Ê– ßß ◊¥ ∞∑§ •ÊŒ◊Ë •ÊÿÊ, ’Ù‹Ê, ŒπÙ,
¡Ù Á‚⁄U ¬⁄U ÃÈ◊Ÿ ¬Ë¬Ë ⁄UπË ÕË, ©U‚◊¥ «UP§Ÿ Ÿ„UË¥ ÕÊ– ◊Ò¥ ’ÃÊÃÊ „Í° Á∑§
«UP§Ÿ ∑§„UÊ° Á◊‹ªÊ– «UP§Ÿ „UÙÃÊ ÃÙ Ÿ„UË¥ Áª⁄UŸË ÕË– ∑§◊Ë¡ ¬„UŸÃ „Ò¥U
ÃÙ ™§¬⁄U ¡’ „UÙÃË „ÒU– ’ìÊ Ÿ ¡Ù ŒÍœ ’øÊ ÕÊ, ©U‚∑§ ¬Ò‚ ¡’ ◊¥ ⁄Uπ
Õ– flÙ •ÊŒ◊Ë ∑§„U ⁄U„UÊ ÕÊ Á∑§ fl„UÊ° ŒπÙ, «UP§Ÿ „ÒU– ¡’ flÙ ’ìÊÊ Œπ
⁄U„UÊ ÕÊ ÃÙ flÙ •ÊŒ◊Ë ©U‚∑§Ë ¡’ ‚ ¬Ò‚ ÁŸ∑§Ê‹ ⁄U„UÊ ÕÊ–
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ «U’‹ ◊Ê⁄U ◊Ê⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ©U‚ ’ìÊ ∑§Ù «U’‹ ◊Ê⁄U ¬«∏UË–
∞∑§ ÁŒŸ „U◊ ‹Ùª ◊Ù≈U⁄U‚ÊßÁ∑§‹ ¬⁄U ¡Ê ⁄U„U Õ– ÷ʟȬ˝ÃʬÁ‚¢„U ªÊ«U∏Ë
ø‹Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– ¬Ë¿U ◊Ë⁄UÊ ’Ò∆UË ÕË– ◊Ò¥ ’Ëø ◊¥ ’Ò∆UÊ ÕÊ– •ÿÙäÿÊ ¡Ë ∑§
¬Ê‚ ¡ÊŸÊ ÕÊ– ∞∑§ ’ìÊÊ Œ„UË ‹∑§⁄U •Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– „U◊ Ã Ê ¡Ê ⁄U„U Õ–
©U‚ ’ìÊ ∑§ „UÊÕ ‚ Œ„UË Áª⁄U ªÿË– flÙ ⁄UÙŸ ‹ªÊ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ªÊ«∏UË
⁄UÙ∑§Ù, flÊÁ¬‚ ∑§⁄UÙ– ÷ʟȬ˝Ãʬ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ¿UÙ«∏UÙ, ‹Ùª ß∑§_ÔUÊ „UÙ¥ª– ◊Ò¥Ÿ
∑§„UÊ Á∑§ Ÿ„UË¥, flÙ ⁄UÙ ⁄U„UÊ „ÒU, ø‹Ù– ◊Ò¥Ÿ ‹«∏U∑§ ‚ ¬Í¿UÊ Á∑§ ⁄UÙ ÄÿÙ¥ ⁄U„U
„UÙ? ∑§„UÊ Á∑§ Œ„UË Áª⁄U ªÿË– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Á»§⁄U ÄÿÊ ’Êà „ÒU, ÃÈê„¥U øÙ≈U
ÃÙ Ÿ„Ë¥ •Ê߸ Ÿ! ∑§„UÊ Á∑§ øÙ≈U ÃÙ Ÿ„UË¥ •Ê߸, ¬⁄U ◊ê◊Ë ◊Ê⁄UªË– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ
Á∑§ Á∑§ÃŸ ∑§Ë „ÒU? ∑§„UÊ vÆ M§¬ÿ ∑§Ë– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ‹Ù, ⁄UÙ ◊Ö
ÃÙ „U◊ •¬Ÿ ¡ËflŸ ◊¥ ‹Ê÷-„UÊÁŸ ‚ ‚ÈπË-ŒÈπË „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–
ÿ„U ◊Ÿ „UË „ÒU–
◊Ÿ „°U‚ ◊Ÿ ⁄UÙfl....H
©U‹¤ÊÊÿÊ „ÒU ◊Ÿ Ÿ– ‚’ ÁŸàÿ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU–
¡Ëfl ¬«∏UÊ ’„ÈU ‹Í≈U ◊¥, Ÿ„UË¥ ∑§¿ÈU ‹Ÿ Ÿ ŒŸH
•Êà◊Ê ∑§Ù Ÿ ŒÈπ „ÒU, Ÿ øÙ≈U ‹ªÃË „UÒ, Ÿ •Ê»§Ã •ÊÃË „ÒU– ’«∏UÊ
•¡Í’Ê „ÒU– •ÊŒ◊Ë fl„U◊ ◊¥ ¡Ë ⁄U„UÊ „ÒU– Á»§⁄U ∑§Ù߸ ◊⁄U ªÿÊ ÃÙ ŒÈπ „UÙ
¡ÊÃÊ „ÒU– •ÊŒ◊Ë Ÿ ÁŸàÿ ◊ÊŸ Á‹ÿÊ „ÒU– ‚÷Ë ∑§Ê◊ ÿ„U •Êà◊Œfl ‚
∑§⁄UflÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ¡Ù ∑ȧ¿U ÷Ë øÊ„U ⁄U„UÊ „ÒU, ∑§⁄UflÊ ⁄U„UÊ „ÒU– ¡Ò‚ Á¬¢¡«∏U ◊¥ ∑Ò§Œ
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 77
‡Ê⁄U ‚ ’ʡ˪⁄U ¡Ù øÊ„,U ∑§⁄UflÊ ‹ÃÊ „ÒU– ‡Ê⁄U ’ÊŒ‡ÊÊ„U „ÒU– ¬⁄U ∑§÷Ë •Êª
∑§ ªÙ‹ ‚ ¡¢¬ ∑§⁄UflÊÃÊ „ÒU, ∑§÷Ë ∑ȧ¿U– ÄÿÙ¥Á∑§ ’¢œŸ ◊¥ „ÒU–
’„ÈUà ’¢œŸ Ã ’Ê°ÁœÿÊ, ∞∑§ ÁfløÊ⁄UÊ ¡Ëfl–
¡Ëfl ÁfløÊ⁄UÊ ÄÿÊ ∑§⁄U, ¡Ù Ÿ ¿ÈU«∏UÊfl ¬ËflH
Á»§⁄U ’Ê¢œŸ ∑§ Á‹∞ ∑§Ê‹ ∑§ ∞¡¥≈U ’Ò∆U „Ò¥U– ∑§Ù߸ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§
„UàÿÊ ◊ÊŸ, ∑§Ù߸ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ÃËÕ¸ ∑§⁄U, ∑§Ù߸ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ◊¢òÊ ¡Ê¬ ∑§⁄U,
∑§Ù߸ ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ¬Èáÿ-∑§◊¸ ∑§⁄U– Á¡ÃŸ ÷Ë œ◊¸ ¬˝øÊ⁄U ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U,
©UŸ∑§Ê ◊ÈgÊ ¬Ò‚Ê „ÒU– ‚ÃflÊ ’ªÒ⁄U„U ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ◊ÈgÊ ¬Ò‚Ê „ÒU– ÄÿÊ ∑§⁄UŸÊ
„ÒU? ’ìÊ ¬Ê‹Ÿ „Ò¥U–
’¢œ ∑§Ù ’¢œÊ Á◊‹, ªÊ°∆U ¿ÈU«∏UÊfl ∑§ıŸ–
•¢œ ∑§Ù •¢œÊ Á◊‹, ⁄UÊ„U ÁŒπÊfl ∑§ıŸH
ÄÿÊ ∞‚ ‹ÙªÙ¥ ∑§ ‚ÊÁÛÊäÿ ◊¥ •Êà◊Ê ∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ „UÙªÊ? ¡Ù
∑ȧ¿U ÷Ë ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ¬≈U ∑§ Á‹∞ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ©UŸ∑§ ∑§„UŸ ¬⁄U ø‹∑§⁄U
∑§ÀÿÊáÊ ∑§⁄U ¬Êÿ¥ª? ∑§÷Ë Ÿ „U٪ʖ ∑ȧ¿U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ¬Ê∆U ‚ÈŸ,
∑§ÀÿÊáÊ „UÙ ¡ÊÿªÊ, ¬Ê¬ ∑§≈U ¡Êÿ¥ª– ÄÿÙ¥Á∑§ ¬ÃÊ „ÒU Á∑§ ∑ȧ¿U-Ÿ-∑ȧ¿U
ÃÙ ŒªÊ– „U◊ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ∑§ÕÊ ªÈáÊ, •ŸÈ∑§⁄UáÊ ∑§⁄U– ∑§Ù߸ ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU
Á∑§ ÃËÕ¸ ∑§⁄U, ¬Ê¬ ∑§≈U ¡Êÿ¥ª– ÄÿÙ¥Á∑§ ŒÁˇÊáÊÊ ÃÙ ¬ÃÊ „ÒU Á∑§ Œ ŒªÊ–
©U‚ ‚◊¤ÊÊÿÊ Ÿ„UË¥ ªÿÊ Á∑§ ÃÍ ¬Ê¬ ◊à ∑§⁄U– ©U‚ ∑§„UÊ Á∑§ Á¡ÃŸ øÊ„U,
¬Ê¬ ∑§⁄U •ı⁄U ÿ„UÊ° •Ê∑§⁄U ◊ÊÕÊ ≈U∑§, ¬Ò‚Ê Œ ÃÙ ¬Ê¬ $πà◊ „Ò¥U– „U◊ ∞‚
‹ÙªÙ¥ ‚ ‚ÊflœÊŸ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
Œ‚Ù¥ ÁŒ‡ÊÊ ◊¥ ‹ÊªË •Êª– ∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ∑§„UÊ° ¡ßÿÙ ÷ʪH
Á»§⁄U flÙ ÷ÿ÷Ëà ∑§⁄U∑§ œŸ ‹ ⁄U„U „Ò¥U– ¡’ ∑§Ù߸ ŒÈπË •ÊÃÊ „ÒU
ÃÙ ‚Ùø •ÊÃË „ÒU Á∑§ ◊„U⁄U ∑§M°§– ∑§÷Ë Ÿ„UË¥ ‚ÙøÃÊ „Í°U Á∑§ ß‚‚ ∑ȧ¿U
‹ŸÊ „ÒU–
∞∑§ ◊Ê߸ •Ê߸, ©U‚∑§Ë y-z ªÊßÿÊ° ÕË¥– ∑§„UÊ Á∑§ ©Uã„¥U •Êª ‹ª
ªÿË „Ò, ¡Å∏◊Ë „UÙ ªÿË „Ò¥U– flÙ ¡ÊŸŸÊ øÊ„U ⁄U„UË ÕË Á∑§ •Êª ‹ªË „ÒU ÿÊ
‹ªÊ߸ ªÿË „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ß‚ ’Êà ∑§Ù ¿UÙ«∏U Œ Á∑§ ‹ªË „ÒU ÿÊ ‹ªÊ߸
78 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ªÿË „ÒU– ∑§‹ÿȪ ◊¥ •ÊŒ◊Ë  ÊÊÁ‹◊ „ÒU– „U◊Ê⁄U vw •ÊüÊ◊ ¡‹Ê ÁŒÿ ªÿ–
ÃËŸ •ÊüÊ◊ ◊¥ ⁄UÊà ∑§ w ’¡ •Êª ‹ªË „ÒU– ∑ȧ¿U ∑§„UŸ ‹ª Á∑§ ‡ÊÊ≈¸U-
‚∑¸§≈U „ÈU•Ê „ÒU– •ª⁄U ∞‚Ê „UÙŸÊ ÕÊ ÃÙ ÃËŸÙ¥ ’Ê⁄U w ’¡ „UË „UÙŸÊ ÕÊ ÄÿÊ?
‡ÊÊÚ≈¸U-‚∑¸§≈U ÁŒŸ ◊¥ ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ „ÒU? ⁄UÊà ∑§Ù „UË ÄÿÙ¥ „UÙÃÊ „ÒU? ©Uã„Ù¥Ÿ
⁄UÊà ∑§Ù w ’¡ ‚◊ÿ øÈŸÊ– „U◊¥ ¬ÃÊ ø‹Ê, ªÊßÿÙ¥ ∑§Ù ’øÊ Á‹ÿÊ– flÙ
 ÊÊÁ‹◊ ßÃŸÊ ÷Ë ÁfløÊ⁄U Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ Á∑§ ªÊßÿÊ° „Ò¥U– Á∑§ÃŸÊ  ÊÊÁ‹◊ „ÒU
ߢ‚ÊŸ! ◊ȤÊ Áfl‡ÔflÊ‚ ÕÊ Á∑§ •Êª ‹ªÊ߸ ªÿË „ÒU–
ÃÙ ∑§÷Ë ß¢‚ÊŸ ŒÍ‚⁄U ∑§Ë πȇÊË Ÿ„UË¥ Œπ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ∑§‹ÿȪ ∑§Ê
ߢ‚ÊŸ ßÃŸÊ ª¢ŒÊ „UÙ ªÿÊ „ÒU! ∑§Ù߸ •Ê⁄UÊ◊ ‚ ⁄U„U ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ ⁄U„UŸ ŒÙ, ߸cÿʸ
Ÿ ∑§⁄UÙ– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ¿UÙ«∏U, ß‹Ê Ê ∑§⁄U ªÊßÿÙ¢ ∑§Ê, w ÃÙ ◊⁄U ªÿË
ÕË¥– ◊Ê߸ ∑§„UŸ ‹ªË Á∑§ ‚’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿôÊ ∑§⁄U, ¬Ê¬ ‹ª ªÿÊ „ÒU–
◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ‚ÈŸÙ, Ã⁄UÊ ÄÿÊ ∑§‚Í⁄U „ÒU? ÃȤÊ ∑§„UÊ° ‚ „UàÿÊ ‹ªË? ÃÍŸ ¬Ê‹Ê
„UÙªÊ, π⁄UËŒÊ „UÙªÊ, ◊Ê⁄UŸÊ Ÿ„UË¥ øÊ„U ⁄U„UË ÕË– ÿ «U’‹ øÙ≈U ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U,
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÿ„U ∑§⁄U, flÙ ∑§⁄U–
ÿ„U ∑§‹ÿȪ ∑§Ê ’¢ŒÊ ’«∏UË ŸËø •Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– •ÊŒ◊Ë ’«∏UÊ œÍø
„ÒU– ŒÈÁŸÿÊ ∑§ vÆ $πÃ⁄UŸÊ∑§ ¬˝ÊáÊË ’ÃÊ ⁄U„U Õ– ‚Ê°¬ ∑§ Á‹∞ ∑§„U ⁄U„U Õ
Á∑§ ‚Ê‹ ◊¥ zÆ „U ÊÊ⁄U ∑§Ù ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU– ©UŸ◊¥ ◊ª⁄U◊ë¿U, ‡Ê⁄U •ÊÁŒ ÷Ë Õ–
◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÈ◊Ÿ ‚’‚ $πÃ⁄UŸÊ∑§ ∑§Ù ¿UÙ«∏U ÁŒÿÊ– ߢ‚ÊŸ ‚’‚
$πÃ⁄UŸÊ∑§ „ÒU–
flÙ •Êª ‹ªÊ߸ ªÿË ÕË– Á»§⁄U ⁄UÊà ∑§Ù ÷ʪŸ ∑§Ê ◊ı∑§Ê Á◊‹
¡ÊÃÊ „ÒU– Á∑§ÃŸË  ÊÊÁ‹◊ ŒÈÁŸÿÊ „ÒU! ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ¬Ê¬ ©U‚ ‹ªªÊ,
Á¡‚Ÿ ÿ„U •Êª ‹ªÊ߸ „ÒU– ÃÍ ©UŸ∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄U– ¬Ê¬ Ã’ ‹ªªÊ, ¡’ ÃÍ
‚flÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UªË– øÊ„U Ÿ„UË¥ ’ø¥, ÃÙ ÷Ë ‚flÊ ∑§⁄U, ©UŸ∑§Ê ŒŒ¸ ÃÙ ∑§◊
„UÙ–
◊⁄U ÁfløÊ⁄U ‚ Á¡‚Ÿ ÿ„U ∑§Ê◊ Á∑§ÿÊ, ©U‚ ∑§ß¸ ’Ê⁄U ¡‹ŸÊ
¬«∏UªÊ– ß‚Á‹∞ ‚Ùø∑§⁄U ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸÊ– ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë ∞∑§ ’Êà ÃÙ •ë¿UË
„ÒU Á∑§ ∑§◊¸ ∑§Ê »§‹ ÃÙ ŒÃÊ „ÒU– Á„U‚Ê’ ê«∏UÊ ‹ÃÊ „ÒU– ¿UÙ«∏UÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 79
Á∑§‚Ë ÷Ë ◊Ê߸ ∑§ ¬ÈûÊ⁄U ∑§Ù Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UÃÊ „ÒU– „UÊ°, ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ŒÿÊ „UÙ ÃÙ
•‹ª ’Êà „ÒU, Ÿ„UË¥ Ã٠⪠∑§⁄UÃÊ „ÒU–
∑§„UÊ Á∑§ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ „Á⁄UmÊ⁄U ¡Ê•Ù, ÿ„U ∑§⁄UÙ, flÙ ∑§⁄UÙ– ◊Ò¥Ÿ
∑§„UÊ Á∑§ •ª⁄U ∑ȧ¿U ∑§⁄UŸÊ „UË øÊ„UÃË „ÒU ÃÙ •ÊüÊ◊ ◊¥ ÷á«UÊ⁄UÊ ∑§⁄U Œ–
ÿ„U ’„ÈUà ’«∏UÊ ÿôÊ „UÙ ¡ÊÿªÊ– ◊Ò¥ „UÁ⁄UmÊ⁄U ÷Ë Œπ •ÊÿÊ „Í°U– fl„UÊ° ’«∏U
$πÃ⁄UŸÊ∑§ ‹Ùª ’Ò∆U „Ò¥U– ¬Í⁄UÊ œŸ ∑§ Á‹∞ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ’«∏UÊ $πÃ⁄UŸÊ∑§
Ÿ≈Ufl∑¸§ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ◊Ê߸ ∑§Ù ‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§ ÃÍŸ ∑§Ù߸ ŒËÿÊ ÷Ë ¬Ê‚ ◊¥ Ÿ„UË¥ ⁄UπÊ
ÕÊ– ¬Ê¬ ÃÙ Ã’ ‹ª Á∑§ ¡’ Ã⁄UË ∑§Ù߸ $ª‹ÃË „UÙ– •Êª ⁄UÊà ∑§Ù ‹ª
ªÿË– ◊ıà ∑§Ù߸ ‚◊ÿ ÕÙ«∏UÊ ŒπÃË „ÒU, Ÿ ⁄UÊà ŒπÃË „ÒU, Ÿ ÁŒŸ ŒπÃË
„ÒU, Ÿ •ãŒ⁄U ŒπÃË „ÒU, Ÿ ’Ê„U⁄U ŒπÃË „ÒU–
∑§Ê‹ π«∏UÊ Á‚⁄U ™§¬⁄U, ÃÍ ¡Êª Áfl⁄UÊŸ ◊ËÖ
ŸÊ ¡ÊŸ ∑§’ ◊Ê⁄U‚Ë, ÄÿÊ ÉÊ⁄U ÄÿÊ ¬⁄UŒ‡ÊH
•’ ◊Ò¥Ÿ ◊Ê߸ ∑§Ù ‚◊¤ÊÊÿÊ– flÙ ¬⁄U‡ÊÊŸ ÕË– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃȤÊ
∑§Ù߸ ŒÙ· Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊Ê߸ ‚ıπË ÕË– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÿ ÃȤÊ ŒÈπË ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
Á∑§‚Ë ∑§Ê ‚Èπ Ÿ„UË¥ ŒπÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Ÿ •Ê¡∑§‹! Ã⁄UÊ ∑§‚Í⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÍŸ
∑§Ù߸  Ê„U⁄U Ÿ„UË¥ Áπ‹ÊÿÊ „ÒU– •’ ∑§Ù߸ •ÊŒ◊Ë •Êª ‹ªÊ∑§⁄U ªÿÊ– ÃÍŸ
ÃÙ ‹ªÊ߸ Ÿ„UË¥ „ÒU–
∞∑§ ‚∆U ÕÊ– ‚∆U ’«∏UÊ ¡Ù⁄UŒÊ⁄U •ÊŒ◊Ë ÕÊ– ◊Sà ÕÊ– ‚∆U Ÿ
◊„UÊ¡Ÿ Á’⁄UÊŒ⁄UË ¡Ù«∏UË– ∞∑§ ’Ê’Ê ∑§ ø‹ Õ– ¬„U‹ ‚∆U fl„UÊ° ¡ÊÃÊ ÕÊ–
’ÊŒ ◊¥ ‚∆U ∑ȧ¿U ∑§Ù ÿ„UÊ° ‹ •ÊÿÊ– ’Ê’Ê ∑§ ø‹Ù¥ Ÿ ‚∆U ∑§Ë ŒÈ∑§ÊŸ ∑§Ù
•Êª ‹ªÊ ŒË– S≈UÙ⁄U ÕÊ– ‚Ê⁄UÊ ◊Ê‹ ¡‹ ªÿÊ– „UÙ‹‚‹ ∑§Ë ŒÈ∑§ÊŸ ÕË–
‚∆U ’«∏UÊ ŒÈπË „ÈU•Ê– flÙ ∑§„UŸ ‹ª Á∑§ ’«∏UÊ ‚ÊÁ„U’-‚ÊÁ„U’ ∑§⁄ÃÊ ÕÊ,
ŒπÊ, ŒÈ∑§ÊŸ ¡‹ ªÿË– ÄÿÊ ⁄UˇÊÊ ∑§Ë?
•’ ∞∑§ ÃÙ øÙ≈U ∑§Ë, ŒÈ∑§ÊŸ ¡‹Ê ŒË, Á»§⁄U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ’«∏UÊ
‚ÊÁ„U’ w ∑§⁄UÃÊ ÕÊ, ŒÈ∑§ÊŸ ¡‹ ªÿË– ‚∆U ¬⁄U‡ÊÊŸ „ÈU•Ê– ∑ȧ¿U ‚∆U ∑§Ù
∑§„U ⁄U„U Õ Á∑§ ‚∑¸§≈U »§‹ „ÈU•Ê– Ÿ„UË¥, ∞‚Ê Ÿ„UË¢ ÕÊ– flÙ •Êª ‹ªÊ߸ ªÿË
ÕË– ⁄UÊà ∑§ ‚◊ÿ ‹ªË– ÁŒŸ ∑§Ù ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ ‚∑¸§≈U »§‹? ‚∆U ÕÙ«∏UÊ
80 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
Á„U‹ ªÿÊ– ∑§Ù߸ ∑§„UŸ ‹ªÊ Á∑§ ‹ˇ◊Ë ∑§Ë ¬Í¡Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ ÕÊ, ∑§Ù߸
∑§„UŸ ‹ªÊ Á∑§ ŒflÃÙ¢ ∑§Ù ŸÊ⁄UÊ Ê ∑§⁄UŸ ∑§Ê »§‹ Œπ Á‹ÿÊ! ¡Ê‹
»Ò§‹ÊÿÊ ªÿÊ Á∑§ Œπ Á‹ÿÊ ‚ÊÁ„U’ ∑§ ¬Ê‚ ¡ÊŸ ∑§Ê »§‹– ’Á…∏UÿÊ øÊ‹
ÕË– ◊Ò¥Ÿ ‚∆U ∑§Ù ∑§„UÊ Á∑§ Áø¢ÃÊ ◊à ∑§⁄U; ‚ÊÁ„U’ ∑§Ê ’¢ŒÊ „UÙ∑§⁄U ¬⁄U‡ÊÊŸ
„UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ©U‚ ¬Ò‚Ê ÁŒÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ ŒÈ∑§ÊŸ ø‹Ê; Á∑§‚Ë ‚ Ÿ„UË¥
◊Ê°ªŸÊ– Á∑§‚Ë ‚ ‹∑§⁄U ©U‚ ÁŒÿÊ– ‚∆U ¬„U‹ ‚ ÷Ë ≈UÊÚ¬ „UÙ ªÿÊ– «U’‹
S≈UÙ⁄UË ’ŸÊ ‹Ë– ’ÊŒ ◊¥ ¬ÃÊ ø‹Ê Á∑§ $»§‹ÊŸ ¬¢Õ ∑§ ‹ÙªÙ¥ Ÿ ¡‹Ê߸ ÕË–
ŒÈÁŸÿÊ Á∑§‚Ë ÷Ë „Ug Ã∑§ ¡Ê ‚∑§ÃË „ÒU– ßÃŸË  ÊÊÁ‹◊ „ÒU– ≈UË◊
‡ÊÊÁÃ⁄U „ÒU– ¡’ ÷Ë •Ê¬ ÷ÁQ§ ∑§Ë ’Êà ∑§⁄¥Uª, ¬Êπá«UË Ã’∑§Ê ÷˝◊ ◊¥
«UÊ‹ªÊ– •Ê¬ ÷˝Á◊à ⁄U„¥U, ß‚◊¥ ©UŸ∑§Ê ‹Ê÷ „ÒU– •ÊüÊ◊ ◊¥ „U◊‹ ∑§Ë
å‹ÒÁŸ¢ª ◊¥ ‚’ Á◊‹ „È∞ Õ– ÖÿÙÁÃÁ· ÷Ë Áfl⁄UÙœË Õ, ∑§◊¸∑§Êá«UË ÷Ë
Áfl⁄UÙœË Õ– ÄÿÙ¥Á∑§ ’«∏UË S¬Ë«U ◊¥ ‹Ùª „U◊Ê⁄U ¬¢Õ ◊¥ •Ê ⁄U„U Õ– ©Uã„¥U
◊¢¡Í⁄U Ÿ„UË¥ „UÙ ¬Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– •Ê¡ œ◊¸ ˇÊòÊ ◊¥ ßÃŸË $πÃ⁄UŸÊ∑§ ¬Áé‹∑§
⁄U„UÃË „ÒU– ’ÈÑ‡ÊÊ„U ∞‚ „UË Ÿ„UË¥ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
∆UÊ∑È § ⁄UmÊ⁄U ∆Uª „Ò ¥ U ’‚Œ , Á’ø ◊ÁS¡Œ œÊfl«∏ U Ë–
◊¢ÁŒ⁄UÊ¢ Œ Áflø ¬ÙSÃË ’‚Œ, •ÊÁ‡Ê∑§ ⁄U„UŸ •‹ªH
◊⁄UÊ ‚flÊ‹ „ÒU Á∑§ ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë ÷ÁQ§ ◊¥ •ÊŸ ∑§ ’ÊŒ „U◊Ê⁄U ŸÊ◊Ë
∑§Ù ¬«∏Uı‚Ë ÷Ë Ã¢ª ∑§⁄UÃ „Ò¥U, Á⁄U‡ÃŒÊ⁄U ÷Ë Ã¢ª ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÿ„U „ÒU ¬˝ÁÃS¬hʸ–
∑§Ù߸ Á∑§‚Ë ∑§Ê ‚Èπ Ÿ„UË¥ Œπ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¬„U‹ ‹Ùª ŒÍ‚⁄U ∑§Ë ◊ŒŒ ∑§⁄Ÿ
◊¥ Ãà¬⁄U ⁄U„UÃ Õ– •Ê¡ πÙ¬«∏UË ’Œ‹ ªÿË „ÒU– ⁄UÊÃ-ÁŒŸ ‹ª ⁄U„UÃ „Ò¥U Á∑§
÷ÍπÊ ◊⁄U– flÙ ÷ÍπÊ ⁄U„UªÊ ÃÙ ÃȤÊ ÄÿÊ ‹Ê÷ Á◊‹ŸÊ „ÒU!
Œ π ¬⁄UÊ߸ øÍ ¬ «∏ U Ë, ◊à ‹‹øÊßÿ ¡Ë÷–
M§πÊ ‚Í π Ê πÊß∑ § , ∆¢ U «UÊ ¬ÊŸË ¬ËflH
‚ÊÁ„U’ ∑§Ê ŸÊ◊ ∑§⁄UÙ– ©UŸ∑§Ê ߟ ’ÊÃÙ¥ ◊¥ äÿÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU–
∑§Ê‹ ∑§Ê ¡Ëfl ◊ÊŸ Ÿ„Ë¥, ◊Ò¥ ∑§ÙÁ≈UŸ ∑§„Í°U ‚◊¤ÊÊÿ–
◊Ò¥ πË¥øà „Í°U ‚ËÙ∑§ ∑§Ù, ÿ„U ’Ê°œÊ ÿ◊¬È⁄U ¡ÊÿH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 81
¡Ò‚ ‚àÿ-÷ÁQ§ ◊¥ •Êÿ¥ª, ∑§ß¸ L§∑§Êfl≈¥U Á◊‹¥ªË–
◊ȤÊ „ÒU ∑§Ê◊ ‚êÈL§ ‚, ŒÈÁŸÿÊ M§∆U ÃÙ M§∆UŸ ŒH
ŒÈÁŸÿÊ ¬Ë¿U ‹ªªË– ÷ÁQ§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸ ŒªË– •Ê¬Ÿ ‚ÈŸÊ „UÙªÊ Á∑§
⁄UÊˇÊ‚ L§∑§Êfl≈U «UÊ‹Ã Õ– flÙ •Ê¡ ÷Ë ◊ı¡ÍŒ „Ò¥U– ⁄UÊfláÊ ∑§ ∑§Ù߸ ‚Ë¥ª
Ÿ„UË¥ Õ– ÿ„U ÃÙ „U◊Ÿ ’ŸÊ ⁄UπÊ „ÒU– flÙ ¬È‹Sà ◊ÈÁŸ ∑§Ê ¬ıÃÊ ÕÊ– ÷ÁQ§
◊¥ L§∑§Êfl≈U «UÊ‹Ÿ flÊ‹ ⁄UÊˇÊ‚ •Ê¡ ÷Ë „Ò¥U– ¡’ ∑§Ù߸ •Êà◊Ê ∑§ ∑§ÀÿÊáÊ
∑§ Á‹∞ ÁŸ∑§‹ÃÊ „ÒU ÃÙ Œı„U⁄UË øÙ≈U ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÿ„U ©UŸ∑§Ê œ¢œÊ „ÒU–
ß‚Á‹∞ó
‚„U¡ ¡ÁŸ ¡ÊŸÙ ‚ÊßZ ∑§Ë ¬˝ËÃH

«UÊ¢Á∑§ŸË ‡ÊÊÁ∑§ŸË ’„ÈU Á∑§‹∑§Ê⁄¥U, ¡◊ Á∑¢§∑§⁄U œ◊¸ŒÍà „¢U∑§Ê⁄U–

‚àÿ ŸÊ◊ ◊ÈŸ ÷ʪ¥ ‚Ê⁄U, ¡’ ‚êÈL§ ŸÊ◊ ©UøÊ⁄UÊ „ÒUH
82 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

◊⁄U ‚êÈL§ Œ Œ⁄U’Ê⁄U

◊⁄U ‚êÈL§ Œ Œ⁄U’Ê⁄U ŸÍ¢ ¡ÊflŸ flÊ‹Á«∏UÿÊ–
◊⁄UÊ „UÊ‹ ◊⁄U ‚êÈL§ ŸÍ¢ •Êπ ‚ÈŸÊflË ÃÍ¢
©U„UŸÍ •ÊπË Ã⁄U flÊ¡Ù ¡ËŸÊ ◊ÈÁ‡∑§‹ „ÒU
•⁄U¡Ù߸ ◊⁄UË ŒÊÃÊ Ã∑§ ¬È¢øÊ߸ ÃÍ¢–
◊⁄U ‚êÈL§.........................
©U„UŸÍ¢ •ÊπË •ıªÈáÊ ¬Ê¬ •Ù ◊⁄U ◊Ê»§ ∑§⁄U–
◊⁄U ÁŒ‹ Œ ª¢Œ „ÈU¡⁄U ŸÍ¢ •Ù ‚Ê»§ ∑§⁄U–
∑§⁄U Á◊¢ŸÃ ◊⁄U ◊Ÿ ŒË ◊Ò‹ œÈ‹Ê߸ ÃÍ¢–
•⁄U¡Ù߸ ◊⁄UË ŒÊÃÊ Ã∑§ ¬È¢øÊ߸ ÃÍ¢–
◊⁄U ‚êÈL§.........................
©U„UŸÍ •ÊπË Ã⁄U Œ‚¸ ŸÍ¢ •°ÁπÿÊ¢ Ã⁄U‚ ⁄U„UËÿÊ¢–
Ÿ„UË¥ „U≈UŒËÿÊ ¬Êª‹ •°ÁπÿÊ¢ ¿U◊-w ’⁄U‚ ⁄U„UËÿÊ¢–
©U„UŒ ø⁄UáÊË ◊⁄U „¢U¡Í ÷¥≈U ø…UÊßZ ÃÍ¢–
•⁄U¡Ù߸ ◊⁄UË ŒÊÃÊ Ã∑§ ¬È¢øÊ߸ ÃÍ¢–
◊⁄U ‚êÈL§...........................
©U„UŸÍ¢ •ÊπË ŒŒ¸ Áfl¿UÙ«∏U ŒÊ Ÿ„UË¥ ‚„U „È¢UŒÊ–
©U„UŸÍ •ÊπË Ã⁄U Á’Ÿ ß∑§ ¬‹ Ÿ„UË¥ ⁄U„U „È¢UŒÊ–
◊⁄UË ŒŒ¸ ∑§„UÊŸË ©U„UŸÍ¢ •Ê¬ ‚ÈŸÊ߸ ÃÍ¢–
•⁄U¡Ù߸ ◊⁄UË ŒÊÃÊ Ã∑§ ¬È¢øÊ߸ ÃÍ¢–
◊⁄U ‚êÈL§........................
¤ÊÍ∆UË „ÒU ‚Ê⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ‚êÈL§ ‚ìÊÊ „ÒU–
ÉÊ⁄U ©U‚ŒÊ •‚‹Ë ∑§Ê‡ÊË ∑§ÊflÊ ◊Ä∑§Ê „ÒU–
∑§⁄U Á◊ŸÃ ◊⁄U ÁŒ‹ ŒË ª‹ ‚ÈŸÊflË ÃÍ¢–
•⁄U¡Ù߸ ◊⁄UË ŒÊÃÊ Ã∑§ ¬È¢øÊ߸ ÃÍ¢–
◊⁄U ‚êÈL§.......................
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 83

‡ÊéŒ Á’ŸÊ ‚È⁄UÁà •Ê°œ⁄UË

∑§„UÙ ∑§„UÊ° ∑§Ù ¡Êÿ
¬˝Õ◊¥ ‚È⁄UÁà ‡ÊéŒ ÁŸ◊ʸ߸– œ◊¸ŒÊ‚ ◊Ò¥ Œ„Í°U ’ÃÊ߸H
‚È⁄UÁà ‡ÊéŒ •Ê∞ ‚¢‚Ê⁄UÊ– •Ê¬ „UË ‚◊⁄UÕ ⁄U„UÊ ÁŸÿÊ⁄UÊH
¬⁄U◊-¬ÈL§·, ¡Ù •ª◊ ÕÊ, ‚ ¬„U‹ ‚È⁄UÁà ‡ÊéŒ „ÈU•Ê– ‚È⁄UÁÃ
øß „ÒU– ÿ„U ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§Ê •¢‡Ê „ÒU– ÿ„U ‚È⁄UÁà ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ »°§‚ ªÿË– ß‚Ë
‚È⁄UÁà ‚ ¬⁄U◊-¬ÈL§· Ÿ ‚’ ÁŸ◊ʸáÊ Á∑§ÿÊ– ß‚∑§Ê ‡ÊéŒ ∑§ ‚ÊÕ ’«∏UÊ
ª„U⁄UÊ ‚¢’¢œ „ÒU– ß‚◊¥ ‡ÊéŒ ÷Ë „ÒU– fl„UË ¬⁄U◊-¬ÈL§· „ÒU– ß‚Á‹∞ó
‡ÊéŒ Á’Ÿ ‚È ⁄ UÁà •Ê° œ ⁄UË, ∑§„UÙ ∑§„UÊ° ∑§Ù ¡Êÿ–
mÊ⁄U Ÿ ¬Êfl ‡ÊéŒ ∑§Ê, Á»§⁄U Á»§⁄U ÷≈U ∑ §Ê πÊÿH
‡ÊéŒ ∑§ Á’ŸÊ ‚È⁄UÁà •°œË „ÒU– ÿ„U ß‚∑§ ÷ËÃ⁄U „UË „ÒU, ¬⁄U ¬˝ª≈U
Ÿ„UË¥ „ÒU– ‚Œ˜ªÈL§ ß‚ ‡ÊéŒ (‚Ê⁄U ŸÊ◊) ∑§Ù ¬˝ª≈U ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– ‚Œ˜ªÈL§ ‡ÊéŒ
∑§Ù •ãŒ⁄U ◊¥ ¬˝ª≈U ∑§⁄U ‚Ø‹Ù∑§ ¡ÊŸ ∑§Ê mÊ⁄U πÙ‹ ŒÃÊ „ÒU–
‡ÊéŒ ‚È ⁄ UÁà ∑§⁄U ◊ ‹ , ‡ÊéŒ Á◊‹ ‚ÃªÈ L § Á◊‹ –
’È ã Œ Á‚¢ œ È ∑§⁄U ◊ ‹ , Á◊‹ ¡Ù ŒÍ ¡ Ê ∑§Ù ∑§„ U H
‚È⁄UÁà ∑§Ê ‡ÊéŒ ‚ ◊‹ „UÙŸ ¬⁄U „UË ¬⁄U◊ ‹Ù∑§ ∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÙÃË
„ÒU •ı⁄U ÿ„U ‡ÊéŒ ‚Œ˜ªÈL§ „UË ¡ªÊÃÊ „ÒU– ¡’ ÿ„U ‡ÊéŒ (‚Ê⁄U ŸÊ◊) Á◊‹
¡ÊÃÊ „ÒU ÃÙ „¢U‚Ê M§¬Ë Á’¢Œ ¬⁄U◊-¬ÈL§· M§¬Ë Á‚¢œÈ ◊¥ ‚◊Ê ¡ÊÃÊ „ÒU–
‚ãß ◊à ∑§Ê ÿ„UË ©U¬Œ ‡ ÊÊ–
¬∑§«∏ U ‡ÊéŒ ¡Ê•Ù ©U‚ Œ ‡ ÊÊH
83
84 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
•ı⁄U ÿ„U ‡ÊéŒ ‚Œ˜ªÈL§ ‚ „UË Á◊‹ªÊ– ß‚Á‹∞ ‚¢ÃÙ¥ Ÿ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë
◊Á„U◊Ê •Áœ∑§ ∑§„UË „ÒU–
„UÁ⁄U ∑Χ¬Ê Ã’ ¡ÊÁŸÿ, Œ ◊ÊŸfl •flÃÊ⁄U–
ªÈL§ ∑Χ¬Ê Ã’ ¡ÊÁŸÿ, ¿ÈU«∏Êfl ‚¢‚Ê⁄UH
Á∑§ÃŸÊ ’«∏UÊ •ãÃ⁄U „ÒU! ¬⁄U◊Êà◊Ê ÿ„UÊ° ‚ ¿ÈU«∏UÊŸ ◊¥ ‚ˇÊ◊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
flÙ ◊ÊŸfl-ß Œ ‚∑§ÃÊ „ÒU, ¬⁄U ¿ÈU«∏UÊ Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ó
„Ò U ÿ„U Ê ° ‚ÃªÈ L § Á’ŸÊ ∑§Ù߸ ◊ÙˇÊ ∑§Ê ŒÊÃÊ Ÿ„U Ë ¥ H
‚Œ˜ªÈL§ ◊ÙˇÊ ∑§Ê ŒÊÃÊ „ÒU– ¡Ëfl Sflÿ¢ •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥
∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU–
¡Ëfl ÁfløÊ⁄UÊ ÄÿÊ ∑§⁄ U , ¡Ù Ÿ ¿È U «∏ U Êfl ¬ËflH
¡’ Ã∑§ ‚ÊÁ„U’ πÈŒ Ÿ„UË¥ ¿ÈU«∏UÊÿªÊ, Ÿ„UË¥ ¿ÍU≈U ‚∑§ÃÊ „UÒ–
◊Ò¥ ∑§’Ë⁄U Áflø‹Í° Ÿ„UË¥, ‡ÊéŒ ◊Ù⁄U ‚◊⁄UÕ–
ÃÊ∑§Ù ‹Ù∑§ ¬∆UÊfl„Í°U, ø…∏U ‡ÊéŒ ∑§ ⁄UÕH
‡ÊéŒ M§¬Ë ¡„UÊ Ê ¬⁄U ’Ò∆U∑§⁄U ‚¢Ã ©U‚ Œ‡Ê ∑§Ù ¡ÊÃ „Ò¥U–
‚ÊÁ„U’ Ÿ ‚È⁄UÁà ∑§Ù ¡ªÊŸ ∑§Ë ’Êà ∑§„UË– ÿ„U ‚È⁄UÁà ŸÊ◊ ‚
¡ªªË– Á»§⁄U ŸÊ◊ ∑§ ‚ÈÁ◊⁄UáÊ ∑§Ë ’Êà ∑§„UË– ÿ„U ‚ÈÁ◊⁄UáÊ ÄÿÊ „ÒU? ÿ„U
‚È⁄UÁà ∑§Ù ∞∑§Êª˝ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
„UÙ¥∆U ∑§á∆U „UÊ‹ Ÿ„UË¥, ◊Èπ Ÿ„UË¥ ŸÊ◊ ©UøÊ⁄U–
ªÈ# ‚ÈÁ◊⁄UáÊ ¡Ù ‹π, ‚Ù߸ „¢U‚ „U◊Ê⁄UH
‚ÊÁ„U’ Ÿ •Ÿ„UŒ ‡ÊéŒ ∑§Ë ’Êà ÷Ë ∑§Ë „ÒU–
∑§⁄U ŸÒ Ÿ Ù¥ ŒËŒÊ⁄U ◊„U‹ ◊ ¥ åÿÊ⁄UÊ „Ò U –
•Ê°π ∑§ÊŸ ◊Èπ ’¢Œ ∑§⁄UÊ•Ù, •Ÿ„UŒ Á¤Ê¢ªÊ ‡ÊéŒ ‚ÈŸÊ•ÙH
ŒÙŸÙ¥ ÁË ∞∑§ ÃÊ⁄U Á◊‹Ê•Ù, Ã’ ŒπÙ ªÈ‹¡Ê⁄UÊ „ÒUH
ø¢Œ ‚Íÿ¸ ∞∑Ò§ ÉÊ⁄U ‹Ê•Ù, ‚È·◊Ÿ ‚ÃË äÿÊŸ ‹ªÊ•ÙH
ÁÃ⁄U’ŸË ∑§ ‚¢ÉÊ ‚◊Ê•Ù, ÷Ù⁄U ©UÃ⁄U ø‹ ¬Ê⁄UÊ „ÒUH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 85
¬⁄U •Ÿ„UŒ ‡ÊéŒ ∑§Ù „UË ‹ÙªÙ¥ Ÿ ‚Ê⁄U-‡ÊéŒ ◊ÊŸ Á‹ÿÊ– ÿ„UÊ°
÷Í‹ „UÙ ªÿË– ‚ÊÁ„U’ Ÿ ÃÙ ¬Ê°øÙ¥ ◊Ⱥ˝Ê•Ù¥ ∑§Ë ÷Ë ’Êà ∑§Ë „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§
flÙ ‚’∑§ ôÊÊÃÊ Õ– ©Uã„UÙ¥Ÿ ‚’∑§Ë ’Êà ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ‚àÿ-÷ÁQ§ ∑§Ê ÷Œ
’ÃÊÿÊ, ¡Ù ¬Êπá«UË Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ‚∑§– ß‚Á‹∞ ©UŸ∑§ ß‚ ⁄U„USÿ ∑§Ù fl„UË
¡ÊŸ ‚∑§ÃÊ „ÒU, flÙ πÈŒ fl„Ê° ¬„È°UøÊ „ÈU•Ê „UÙ–
„Ò U ‚’◊ ¥ ‚’„UË Ã ãÿÊ⁄UÊH
¡Ëfl ¡¢ Ã È ¡‹Õ‹ ‚’„UË ◊ ¥ ,
‡ÊéŒ Á’ÿʬà ’Ù‹Ÿ„UÊ⁄UÊH
‚’∑ § ÁŸ∑§≈U ŒÍ ⁄ U ‚’Á„UÃ ,
Á¡Ÿ ¡Ò ‚ Ê ◊Ÿ ∑§Ëã„U Á’øÊ⁄UÊH
‚Ê⁄U ‡ÊéŒ ∑§Ù ¡Ù ¡Ÿ ¬ÊflÒ ,
‚Ù ŸÁ„¢ U ∑§⁄Uà Ÿ ◊ •ÊøÊ⁄UÊH
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U ‚È Ÿ Ù ÷Ê߸ ‚ÊœÙ,
‡ÊéŒ ª„ U ‚Ù „¢ U ‚ „U◊Ê⁄UÊH
flÙ ‚’∑§ ¬Ê‚ „ÒU– Á»§⁄U ÷Ë ‚’‚ ãÿÊ⁄UÊ „ÒU– flÙ ÃÙ ‚’◊¥ ‡ÊéŒ
M§¬ ◊¥ ‚◊ÊÿÊ „ÈU•Ê „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U flÙ ‚’∑§ ¬Ê‚ „ÒU, ¬⁄U Á»§⁄U ÷Ë, ¬Ê‚
„UÙÃ „ÈU∞ ÷Ë ◊Ÿ-◊ÊÿÊ ∑§ •Êfl⁄UáÊ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‚’‚ ŒÍ⁄U „ÒU–
ß‚ ‚Ê⁄U-‡ÊéŒ ∑§Ù ¡Ù ‚Œ˜ªÈL§ mÊ⁄UÊ ¬Ê ‹ÃÊ „ÒU, flÙ Á»§⁄U ∑§Ê‹-
¬ÈL§· ∑§ ÁŸÿ◊, •ÊøÊ⁄U •ÊÁŒ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ– ‚ÊÁ„U’ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ◊⁄UË ’ÊÃ
∑§Ù ‚ÈŸ∑§⁄U ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UÙ Á∑§ ¡Ù ‚Ê⁄U-‡ÊéŒ ∑§Ù ª˝„UáÊ ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒU, flÙ
„U◊Ê⁄Ê „¢U‚ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ Á»§⁄U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¡ª ◊ ¥ ‚◊¤Ê ’Í ¤ Ê ⁄U„UÙ ÷Ê߸ H
ÿ„U ŒÈ Á ŸÿÊ ’„È U ⁄¢ U ª ’Êfl⁄U Ë , ¡„° U Ä° U ÃËÕ¸ Ÿ„U Ê ß¸ –
∑§≈U Ÿ ¬Ê¬ ⁄U„U ß ÷ËÃ⁄U, ◊Ÿ ∑§ ◊Ò‹ Ÿ ¡Ê߸H
86 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
¡ÙªË ì‚Ë Ã¬ ◊ ¥ ÷Í ‹  , ¬¢ Á «Uà ÷Í ‹ ¬¢ Á «UÃÊ߸ –
‚àÿ fløŸ ∑§’„Í°U ŸÁ„¢U •Êÿ, Á◊âÿÊ ¡ã◊ ª°flÊ߸H
‚Ê„È U ◊„UÊ¡Ÿ œŸ ◊ ¥ ÷Í ‹  , ŒÿÊ ŒËã„U Á’‚⁄UÊ߸ –
¬Ê¬ ∑§Ë ≈UÙ¬Ë Á‚⁄U ¬⁄U ’Ê°œ, ◊ÊÿÊ ¡Ê‹ Á’‹Ê߸H
‡ÊéŒ ÁflŒ „ U ŸÊ◊ ‚flÙ¸ ¬ Á⁄U , ‚’ ÉÊ≈U ⁄U „ U à ‚◊Ê߸ –
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U •’∑§Ë ¡Ù ’ͤÊ, •◊⁄U ‹Ù∑§ øÁ‹ ¡Ê߸H
ÿÊŸË ÿ„U ‚Ê⁄-‡ÊéŒ ‚’∑§Ë •Êà◊Ê ◊¥ ‚◊ÊÿÊ „ÈU•Ê „ÒU–
•Êà◊ ◊¢ ¬⁄U◊Êà◊ Œ⁄U‡ÊH
flÙ ‚’◊¥ „ÒU– ¬⁄U ªÈ# •flSÕÊ ◊¥ „ÒU– ¡Ò‚ ’Ë¡ ◊¥ ¬«∏U „ÒU, ¬⁄U ∞‚
•¢∑ȧÁ⁄Uà Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– ‚Ë¥ø∑§⁄U •¢∑ȧÁ⁄Uà ∑§⁄UŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU •ı⁄U Á»§⁄U ‚Íÿ¸ ∑§
¬˝∑§Ê‡Ê ∑§Ê ÿÙª ÷Ë øÊÁ„U∞– ß‚ Ã⁄U„U flÙ „ÒU ÃÙ ‚’∑§ ¬Ê‚, ¬⁄U ©U‚ ªÈ#
‚Ê⁄U-‡ÊéŒ ∑§Ù ¡ªÊŸ ∑§ Á‹∞ ‚ìÊÊ ‚Œ˜ªÈL§ øÊÁ„U∞, ¡Ù •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚
©‚ ¡ªÊ Œ– ß‚Ë ∑§Ù ŸÊ◊-ŒÊŸ ∑§Ë Á∑˝§ÿÊ ÷Ë ∑§„UÃ „Ò¥U– ÿÊŸË ∑§◊Ê߸
∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ ∑§„UŸ flÊ‹Ê Ÿ„UË¥ øÊÁ„U∞– ÄÿÙ¥Á∑§ •¬ŸË ∑§◊Ê߸ ‚ flÙ Ÿ„UË¥
¡ª ‚∑§ªÊ– ÿÁŒ ∞‚Ê ‚¢÷fl „UÙÃÊ ÃÙ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë ∑§Ù߸  ÊM§⁄Uà Ÿ„UË¥
„UÙÃË; ©U‚∑§Ê ß‚ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ ∑§Ù߸ ŸÊ◊ÙÁŸ‡ÊÊŸ „UË Ÿ „UÙÃÊ– ¬⁄óU
Á’Ÿ ‚êÈL§ ¬Êfl Ÿ„UË¥, ∑§Ù߸ ∑§ÙÁ≈UŸ ∑§⁄U ©U¬ÊÿH
©U‚ ¡Êª˝Ã ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê ‚Œ˜ªÈL§ „ÒU– ß‚Á‹∞ ‚Œ˜ªÈL§ mÊ⁄UÊ „UË ©U‚
‚Ê⁄U-‡ÊéŒ ∑§Ù ¬ÊÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU •ı⁄U ©U‚ ¬Ê∑§⁄U „UË ¡Ëfl ‚¢‚Ê⁄U-‚ʪ⁄U
‚ ¬Ê⁄U „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ÃÙ ∑§„UÊó
„Ò U ÿ„U Ê ° ‚Œ˜ ª È L § Á’ŸÊ ∑§Ù߸ ◊ÙˇÊ ∑§Ê ŒÊÃÊ Ÿ„U Ë ¥ H
’ÈÑ‡ÊÊ„U ∞‚ „UË Ÿ„UË¥ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ŸÊ ⁄Ué’ ◊Ò¥ ÃËÕÊZ ŒË∆KÊ, ŸÊ ⁄UÙ¡Ê Ÿ◊Ê¡–
’ÈÑ‡ÊÊ„U ŸÍ ◊ÈÁ‡Ê¸Œ Á◊ÀÿÊ, •ãŒ⁄UÙ¥ ⁄Ué’ ⁄UπÊÿÊH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 87
‚ÊÁ„U’ ß‚ ‚Ê⁄U-‡ÊéŒ ∑§ Áfl·ÿ ◊¥ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¬˝Õ◊¥ ‡ÊéŒ ‚È⁄UÁà ÁŸ◊ʸ߸, œ◊¸ŒÊ‚ ◊Ò¥ Œ„È°U ’ÃÊ߸–
‚Ê⁄U ‡ÊéŒ ‚ ‹Ù∑§ ’ŸÊÿÊ, ‚Ù߸ ‚Ê⁄U „¢U‚ÊŸ ◊ÈQ§ÊÿÊH
ß‚Ë ‚Ê⁄-‡ÊéŒ ‚ ©U‚ ∑ȧ‹ ◊ÊÁ‹∑§ Ÿ ©U‚ ‹Ù∑§ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§Ë
•ı⁄U ß‚UË ‚Ê⁄U-‡ÊéŒ ‚ „¢U‚Ù¢ ∑§Ù ◊ÈQ§ Á∑§ÿÊ– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
∑§’ ªÈ L § Á◊Á‹ „UÙ ‚Ÿ „ UË •Ê߸ – –
‹Ù÷ ◊Ù„U ∑§Ù ¡Ê‹ ’ŸÙ „ÒU, ÃÊ◊ ⁄U„UÿÙ •L§¤ÊÊ߸–
¡Ê∑§Ë ‚ÊøË ‹ªŸ ‹ªË „ÒU, ‚Ù flÊ ÉÊ⁄U ∑§Ù ¡Ê߸H
‚È⁄UÁà ‚◊ÊŸË ‡ÊéŒ ∑ȧá«U ◊¥, ÁŸ⁄UÁà ⁄U„UË ‹ı ‹Ê߸–
Á¬ÿÊ Á’ŸÊ ÿÙ¥ åÿÊ⁄UË Ã‹»Ò§, ËÁ»§ ËÁ»§ Á¡ÿ ¡Ê߸H
ø‹Ù ‚πË flÊ Œ‡Ê øÁ‹ÿ, ¡„UÊ° ¬ÈL§· ∑§Ù ∆UÊ߸–
„¢ U ‚ Á„U ⁄ ¢ U ’ ⁄U ø° fl ⁄U …⁄U à „Ò U , ß ∑§Ë ìŸ ’È ¤ ÊÊ߸ H
∑§„ÒU¢ ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ ÷Ê߸ ‚ÊœÙ, ‡ÊéŒ ‚ÈŸÙ Áøà ‹Ê߸–
ŸÊ◊ ¬ÊŸ ¬Ê¢ ¡ Ë ¡Ù ¬ÊflÒ , ‚Ù flÊ ‹Ù∑Ò § ¡Ê߸ H
ÿÊŸË ‚Œ˜ªÈL§ ‚ flÙ ‚Ê⁄ ŸÊ◊ ¬Ê∞ Á’ŸÊ „¢U‚ ©U‚ Œ‡Ê ◊¥ ∑§Ã߸ Ÿ„UË¥
¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU •ı⁄U ÿ„U ‚Ê⁄U ŸÊ◊ ©UŸ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ªÈL§•Ù¥ ∑§ ¬Ê‚ ◊¥ Ÿ„UË¥
Á◊‹ªÊ, ¡Ù ‚ªÈáÊ-ÁŸªÈ¸áÊ ÷ÁQ§ÿÙ¥ ∑§ ŒŸ flÊ‹ „Ò¥U– ÿ„U ∑§fl‹ ©UŸ ‚Œ˜ªÈL§
‚ „UË ¬˝Ê# „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU, ¡Ù Sflÿ¢ ©U‚ ‹Ù∑§ ◊¥ ¬„È°UøÊ „ÈU•Ê „Ù •ı⁄U fl„UË¥
‚ ß‚ ‚Ê⁄U ŸÊ◊ ∑§Ù ‹ÊÿÊ „UÙ– Ã÷Ë ÃÙ ß‚ ŸÊ◊ ∑§Ë ßÃŸË ◊Á„U◊Ê „ÒU–
ÿ„U ŸÊ◊ ¡Ëfl ∑§Ù ÁŸ◊¸‹ ∑§⁄U ‚¢‚Ê⁄U-‚ʪ⁄U ‚ ¬Ê⁄U ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU–
¡ã◊ ¡ã◊ ∑§Ë ◊Ò‹Ë ¿ÍU≈UË, ¬ÈL§· ‡ÊéŒ ¡Ù ¬Êfl߸–
ŸÊ◊ ÷Êfl ‚ÈÁ◊⁄UáÊ ª„U, ‚Ù ¡Ëfl ‹Ù∑§ Á‚œÊfl߸H
ŒÍ‚⁄UË •Ù⁄U ¡Ù •ãÿ ŸÊ◊ „Ò¥U, flÙ ∑§ÊÿÊ ‚ ‚¢’¢œ ⁄UπÃ „Ò¥U,
ß‚Á‹∞ flÙ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ •ı⁄U ◊ÊÿÊ Ã∑§ „UË ‹ ¡Ê ‚∑§Ã „Ò¥U–
88 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
¬Ê° ø ÃËŸ •œËŸ ∑§ÊÿÊ, ãÿÊ⁄UÊ ‡ÊéŒ ÁflŒ „ U „Ò U –
Œ „ U ◊ÊÁ„¢ U ÁflŒ „ U Œ⁄U‚Ò , ªÈ L §◊ÃÊ ÁŸ¡ ∞„U „Ò U H
¬Ê°ø Ãàfl •ı⁄U ÃËŸ ªÈáÊÙ¥ flÊ‹Ê ŸÊ◊ ∑§ÊÿÊ ∑§ •œËŸ „ÒU– flÙ
’Ù‹Ÿ ◊¥ •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU, Á‹πŸ ◊¥ •Ê ¡ÊÃÊ „ÒU– ¬⁄U ¡Ù ãÿÊ⁄UÊ ‡ÊéŒ „ÒU, ‚Ê⁄U
ŸÊ◊ „ÒU, flÙ ÁflŒ„U „ÒU •ı⁄U ß‚ Œ„UË ∑§ •ãŒ⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU–
¡’ ¡Ëfl ‚Ê⁄U ŸÊ◊ ∑§Ù ¬Ê ‹ÃÊ „ÒU ÃÙ flÙ ŸÊ◊ ©U‚ ©U‚ Œ‡Ê ◊¥
‹ ¡ÊÃÊ „ÒU, ¡„UÊ° ‚ ¡Ëfl •ÊÿÊ „ÒU– ß‚ ŸÊ◊ ∑§ Á’ŸÊ •Êà◊Ê •°œË „ÒU–
flÙ •¬Ÿ ÉÊ⁄U ∑§Ë ⁄UÊ„U ÷Í‹Ë „ÈU߸ „ÒU– ¬⁄U ÿ„U ‚Ê⁄U ŸÊ◊ ©U‚ fl„UÊ° ‹ ¡ÊÃÊ
„ÒU–
¡ª˝ ◊ª˝ Ÿª˝ ◊È Q §Ê¬È ⁄ U, ø‹ „¢ U ‚Ê flÊ Œ ‡ Ê–
ÄUÊ° ¬È L §· ß∑§ ⁄U„Uà „Ò U , ∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U ‚¢ Œ  ‡ ÊH
„U◊ •Ê∞ fl„UË Œ ‡ Ê ‚ , ‚È Á Ÿÿ ‚¢ à ‚È ¡ ÊŸ–
‡ÊéŒ ‚„UË ∑§⁄U ◊ÊÁŸÿ , ∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U ¬˝ ◊ ÊŸH
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ©U‚ ãÿÊ⁄U Œ‡Ê ‚ ø‹∑§⁄U •ÊÿÊ „Í°U– •ı⁄U
‚Œ˜ªÈL§ ∑§ mÊ⁄UÊ ¬˝Ê# ‚ìÊ ŸÊ◊ (‚Ê⁄U ‡ÊéŒ) ∑§ mÊ⁄UÊ „UË ©U‚ ‹Ù∑§ ◊¥ ¡ÊÿÊ
¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU–

Á¬á«U ’˝rÊÔÊá«U •ı⁄U flŒ Á∑§Ã’Ò, ¬Ê°ø ÃûÊ ∑§ ¬Ê⁄UÊ–

‚ËÙ∑§ ÿ„UÊ ¬ÈL§· ÁflŒ„UË, fl„U ‚ÊÁ„U’ ∑§⁄UÃÊ⁄UÊH
óŒÊŒÍ ŒÿÊ‹ ¡Ë
ŸÊ◊ Á’Œ „ UË ¡’ Á◊‹ , •¢ Œ ⁄U πÈ ‹  ¥ ∑§¬Ê≈U–
ŒÿÊ ‚ãà ‚ÃªÈ ⁄ U Á’ŸÊ, ∑§Ù ’ËÊfl ’Ê≈UH
óÃÈ‹‚Ë ‚ÊÁ„U’ „UÊÕ⁄U‚ flÊ‹
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 89

•Êà◊-ÁfløÊ⁄U
! äÿÊŸ ∑§⁄UÃ ‚◊ÿ •¬Ÿ •¢Ã—∑§⁄UáÊ ◊¥ ‚È⁄UÁà ∑§Ù ⁄UÙ∑§∑§⁄U
•◊⁄-¬Œ ∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U Ÿ Ê øÊÁ„U ∞ – ¡’ ‡ÊéŒ
(‚ÊÁ„U’) •ı⁄U ‚È⁄UÁà ÉÊ≈U ∑ § ‚◊ˬ ∞∑§ „UÙ ¡Êfl¥
ÃÙ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„U∞ Á∑§ •’ äÿÊŸ „ÈU•Ê „ÒU–
! ŒÙŸÙ¥ ÁË •ãŒ⁄U ∞∑§ ∑§⁄UŸ ‚ „UË •ÁÇÊËÉÊ˝ ‚È⁄UÁÃ
©U∆U∑§⁄U Á¬á«U ‚ ’Ê„U⁄U „UÙ ¡ÊÃË „ÒU–
! Á¡ÃŸÊ ‚◊ÿ äÿÊŸ •◊⁄U ¬ Œ ◊ ¥ „Ò U ©U ‚ ‚◊ÿ Ã∑§
•Ÿãà ôÊÊŸ •Êà◊Ê ∑§Ê Á◊‹ÃÊ „ÒU ÃÕÊ ◊Ÿ ©U‚Ë Ã⁄U„U
ÉÊÈ‹ÃÊ „ÒU, ¡Ò‚ ¬ÊŸË ◊¥ Ÿ◊∑§–
! ‚Œ˜ ª È L § ¡’ ÷Ë øÊ„ U Á‡Êcÿ ∑§Ù ¬⁄U ◊ ¬Œ ◊ ¥ ¬„È ° U øÊ
‚∑§ÃÊ „ÒU...‚ìÊË ¬˝ÊÕ¸ŸÊ „UÙŸ ¬⁄U–
! ¬Í á ʸ S»Í § ⁄U Ÿ Ê ∑ § ‚ÊÕ •àÿ¢Ã ¡ÊªM§∑§ „UÙ∑§⁄U ªÈM§ M§¬
◊¥ äÿÊŸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„U∞–
! ‡flà ‡ÊéŒ ◊¥ •àÿ¢Ã ª„U⁄UÊ߸ ‚ äÿÊŸ ∑§⁄UŸ ‚ ‚È⁄UÁÃ
•àÿ¢Ã øß „UÙ ¡ÊÃË „ÒU– •Ã— fl„Ê° •àÿ¢Ã ª„U⁄UÊ߸ ‚
äÿÊŸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„U∞–
! äÿÊŸ ◊¥ •Ê‹‚ ◊à ∑§⁄¥U–
! ◊Ÿ-ÁŸª˝ „ U ∑§Ê ‚flÙ¸ © U à ∑ΧCÔU Ã⁄UË∑§Ê ª„UŸ äÿÊŸ „ÒU–
ª„UŸ äÿÊŸ ∑§ mÊ⁄UÊ „UË ¬Íáʸ ◊Ÿ-ÁŸª˝„U „UÙÃÊ „ÒU ∞fl◊˜
∆UË∑§ ©U‚Ë Ã⁄U„U ◊„UÊŸ˜ ªÈáÊÙ¥ ∑§Ë ©U¬‹Áéœ „UÙÃË „ÒU,
90 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
Á¡‚ Ã⁄U„U ªÙÃÊπÙ⁄U ∑§Ù ‚◊Ⱥ˝ ◊¥ ªÙÃÊ ‹ªÊŸ ‚ ⁄U%Ù¥
∑§Ë ¬˝ÊÁ# „UÙÃË „ÒU–
! Á¡ÃŸÊ ‚◊ÿ äÿÊŸ •◊⁄U ¬Œ ◊¥ „ÒU, Á‡Êcÿ ∑§Ù •ŸãÃ
‚Èπ Á◊‹ÃÊ „ÒU–
! ¡’ •Ÿãà ◊¥ •Êà◊Ê ¬˝ÁflCÔU „UÙÃË „ÒU ÃÙ ©U‚◊¥ ∑§ÙÁ≈U
‚ÍÿÙZ ∑§Ê ¬˝∑§Ê‡Ê •Ê ¡ÊÃÊ „Ò– Ã’ fl„U ‚◊ÃÈÀÿ „UÙ∑§⁄U
‚ÊÁ„U’ ∑§ ‚Ê◊Ÿ ÁflŸÃË ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
! ‚È⁄UÁà ‚ „UË ‚’ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „Ò¥U, •Ã— ‚È⁄UÁà ∑§Ù ª„U⁄UÊ߸
‚ ™§¬⁄U ∑§Ë •Ù⁄U ¡ÊŸ Œ¥–
! ¡Ò ‚  ÷Ù¡Ÿ ∑§⁄U Ÿ  ‚ ÷Í π Á◊≈UÃË „ÒU, flÒ‚ „UË ŸÊ◊
∑§⁄UŸ ‚ •ôÊÊŸ ‚◊Ê# „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
! ¬⁄U ◊ -¬ÈL§· ∑§Ë ‚È⁄UÁà ◊¥ ⁄U„UŸ ‚ Sfl÷Êfl •àÿ¢Ã „UË
ÁŸ◊¸‹ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU–
! •Ê¬ ∑§fl‹ ‚È⁄UÁà „Ò¥U– ª„UŸ ‚È⁄UÁà ∑§⁄¥U–
•ÊflÒ Ÿ ¡ÊflÒ ◊⁄U ŸÁ„¢U ¡Ÿ◊, ‚Ù߸ ÁŸ¡ ¬Ëfl „U◊Ê⁄UÊ „Ù–
ŸÊ ∑§Ù߸ ¡ŸŸË Ÿ ¡ã◊Ù, ŸÊ ∑§Ù߸ Á‚⁄U¡Ÿ„UÊ⁄UÊ „UÙH
‚Êœ Ÿ Á‚h ◊ÈÁŸ ŸÊ ì‚Ë, ŸÊ ∑§Ù߸ ∑§⁄Uà •øÊ⁄UÊ „UÙ–
ŸÊ ·≈U Œ‡Ê¸Ÿ øÊ⁄U fláʸ ◊¥, ŸÊ •ÊüÊ◊ √ÿfl„UÊ⁄UÊ „UÙH
ŸÊ ÁòÊŒ fl Ê ‚Ù„¢ U ‡ÊÁQ§, ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ‚ ¬Ê⁄UÊ „UÙ–
‡ÊéŒ •ÃËà •ø‹ •ÁflŸÊ‡ÊË, ˇÊ⁄U •ˇÊ⁄U ‚ ãÿÊ⁄UÊ „UÙH
ÖÿÙÁà SflM§¬ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ŸÊ„UË¥, ŸÊ •Ù◊ „¢U∑§Ê⁄UÊ „UÙ–
œ⁄UÁáÊ Ÿ ªªŸ ¬flŸ ŸÊ ¬ÊŸË, ŸÊ ⁄UÁfl ø¢Œ Ÿ ÃÊ⁄UÊ „UÙH
„ÒU ¬˝ª≈U ¬⁄U ŒË‚à ŸÊ„UË¥, ‚êÈL§ ‚ÒŸ ‚„UÊ⁄UÊ „UÙ–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ‚’ ÉÊ≈U ◊¥ ‚ÊÁ„U’, ¬⁄UπÙ ¬⁄UπŸ„UÊ⁄UÊ „UÙH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 91

∑§ÙÁ≈U ¡ã◊ ∑§Ê ¬¢Õ ÕÊ ªÈL§

¬‹ ◊¥ ÁŒÿÊ ¬„È°UøÊÿ
¬˝∑ΧÁà Ÿ „U◊ ‚’∑§Ù ∑§◊¸ôÊÊŸÁãº˝ÿÊ° ‚◊ÊŸ M§¬ ‚ ŒË „Ò¥U– ß‚◊¥
¬˝∑ΧÁà Ÿ ÷Œ-÷Êfl Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „ÒU– ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ Á∑§‚Ë ∑§Ù ŒπŸ ∑§
Á‹∞ ÃËŸ ÃÙ Á∑§‚Ë ∑§Ù w •Ê°π¥ ŒË „Ò¥U; Á∑§‚Ë ∑§Ù w „UÊÕ ÃÙ Á∑§‚Ë ∑§Ù
x „UÊÕ ÁŒÿ „Ò¥U; Á∑§‚Ë ∑§Ù y ≈UÊ°ª¥ ÃÙ Á∑§‚Ë ∑§Ù w ≈UÊ°ª¥ ŒË „Ò¥U– Ÿ„UË¥, ¬˝∑ΧÁÃ
Ÿ ÿ„U ÷Œ÷Êfl Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „ÒU– ¬˝∑ΧÁà Ÿ ∑§◊-‚-∑§◊ ‚ÒhÊ¢ÁÃ∑§ M§¬ ‚
∞∑§ „UË √ÿfl„UÊ⁄U Á∑§ÿÊ „ÒU– „U◊ ‚’ ∞∑§ ¡Ò‚ „Ò¥U– ‚Èπ •ı⁄U ŒÈπ ∑§Ù
•ŸÈ÷fl ∑§⁄UŸ ∑§Ë flÎÁûÊ ÷Ë ∞∑§ ¡Ò‚Ë „ÒU– ¬˝∑ΧÁà ∑§Ê ÁflœÊŸ ’⁄UÊ’⁄U „ÒU–
ß‚ Ã⁄U„U •ÊãÃÁ⁄U∑§ øˇÊÈ ÷Ë ‚◊ÊŸ M§¬ ‚ ÁŒÿ „Ò¥U– ∞‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ Á∑§‚Ë
∑§Ù Áfl‡Ê· M§¬ ‚ ‚°flÊ⁄UÊ „ÒU– ÿ„U ‚◊SÿÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
ÿ„U ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ‚’∑§ •ãŒ⁄U „ÒU– ¬˝◊ÊáÊ Á◊‹ ⁄U„Ê „ÒU–
ÃÍ Œπ Á„Uÿ ŸÒŸÊH
“Á„Uÿ” NUŒÿ ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U–
ø‡◊ ÁŒ‹ ‚ Œ π ÃÍ , ÄÿÊ ÄÿÊ Ã◊ʇÊ „U Ù ⁄U „  U –
ÁŒ‹ ‚ÃÊ¢ ÄÿÊ ÄÿÊ „Ò¥U Ã⁄U, ÁŒ‹ ‚ÃÊŸ ∑§ Á‹∞H
“ø‡◊” ∑§„UÃ „Ò¥U •Ê°π ∑§Ù– ø‡◊ÁŒ‹ ÿÊŸË •ãŒ⁄U ∑§Ë •Ê°π–
ªÙSflÊ◊Ë ¡Ë ÷Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
üÊ˪ÈL§¬Œ Ÿπ ªáÊ ◊ÁáÊ ÖÿÙÁÖ
‚È Á ◊⁄U à ÁŒ√ÿ ŒÎ Á CÔ U Á„U ÿ „U Ù ÃËH
91
92 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
‚ÊÁ„U’ ’Ê⁄-’Ê⁄U ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
Œπ Á„Uÿ ŸÒŸÊH
ÿ„U ‚’∑§ ¬Ê‚ „ÒU– ß‚∑§Ê ßSÃ◊Ê‹ ÷Ë ‚’ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ‚÷Ë
¬˝ÊáÊË •¬ŸË ߢÁº˝ÿÙ¥ ∑§Ê ¬˝ÿÙª ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ÿ„U ’ÈÁh •ÊÁŒ ÷Ë ‚êÿ∑§ M§¬
‚ ‚÷Ë ßSÃ◊Ê‹ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– •Ê¬ ∑§„¥Uª Á∑§ „U◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– Ÿ„UË¥!
‚÷Ë ÷‹Ê-’È⁄UÊ Œπ ⁄U„U „Ò¥U– ¡ËflŸ ∑§Ë ÉÊ≈UŸÊ•Ù¥ ∑§Ê ‚◊¤Ê ⁄U„U „Ò¥U–
ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ‚ ¡ÊŸ ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ÄÿÊ •ë¿UÊ „UÙŸ flÊ‹Ê „ÒU, ÄÿÊ ’È⁄UÊ „UÙŸ
flÊ‹Ê „ÒU, Á∑§‚ ∑§Ê◊ ◊¥ ‹Ê÷ „UÙªÊ, Á∑§‚ ◊¢ „UÊÁŸ– ÁŒ√ÿŒÎÁCÔU ◊¥ ◊Ÿ ∑§Ê
π‹‹ „ÒU– ∑§„UÊ° „ÒU ÿ„U? •ª⁄U ∑§„¥U Á∑§ •Ê°π ’¢Œ ∑§⁄U∑§ •ãŒ⁄U ŒπÙ, ÃÙ
¡’ ŒπÃ „Ò¥U ÃÙ ∑ȧ¿U •°œ∑§Ê⁄U ÁŒπ ⁄U„UÊ „ÒU– •Ê°π¥ ’¢Œ ∑§Ë, Á»§⁄U Á∑§‚‚
ÁŒπÊ? •Ê°π¥ ÃÙ ’¢Œ ÕË¥–
∑§÷Ë •Ê¬ äÿÊŸ ∞∑§Êª˝ ∑§⁄U∑§ ∑ȧ¿U ŒπÃ „Ò¥U– ÿ„U ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU
•Ê¬∑§ ¬Ê‚ ÃÙ „ÒU– ∑§„UË¥ ŒÍ⁄U Ÿ„UË¥ „ÒU–
¡„°U ¡ÊŸÊ Ä° ÁŸ∑§≈U „ÒU, ⁄U„UÊ ‚∑§‹ ÷⁄U¬Í⁄U–
’Ê«∏UË ª⁄U’ ªÈ◊ÊŸ Ã, ÃÊÃ ¬«∏U ªÿÙ ŒÍ⁄UH
∑§÷Ë ∑ȧ¿U •ãÿ ¬¢ÕÙ¥ ∑§ ‹ÙªÙ¥ ‚ ¬Í¿UÃÊ „Í°U Á∑§ •ãŒ⁄U ◊¥ ∑Ò§‚
©UÃ⁄, ∑Ò§‚ ªÿ ÃÙ flÙ ∆UË∑§ ‚ Ÿ„UË¥ ’ÃÊ ¬ÊÃ „Ò¥U, •≈U∑§ ¡ÊÃ „Ò¥U ÿÊ Á»§⁄U
Á∑§ÃÊ’Ë ’Êà ’Ù‹ ŒÃ „Ò¥U– ¬⁄U ÿÕÊÕ¸ ◊¥ ¡ÊŸÃ Ÿ„UË¥ „Ò¥U–
’Ê„U⁄UË Á∑§ÃÊ’Ë øË ÊÙ¥ ‚ ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ ø‹Ÿ flÊ‹Ê „ÒU–
ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ‹Ê¡flÊ’ „ÒU– ªËÃÊ ◊¥ ÷Ë ¬ÈÁCÔU Á◊‹ ⁄U„UË „ÒU– ∑§„UÊ Á∑§
„U •¡È¸Ÿ, ß‚ •Êà◊Ê ∑§Ë •Ê°π¥ Ÿ„UË¥ „ÒU, Ã’ ÷Ë ‚÷Ë ÁŒ‡ÊÊ•Ù¥ ‚ ŒπŸ
◊¥ ‚ˇÊ◊ „ÒU– ©U‚Ë ‚ „U◊Ê⁄UË ÿ„U ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ø‹Êÿ◊ÊŸ „ÒU– ÿ„U ∑§fl‹
„U◊Ê⁄UË ∞∑§Êª˝ÃÊ „ÒU, ¡Ù ‚’◊¥ „ÒU– ¡Ù ŒπŸÊ ∑§„UÊ, flÙ ∞∑§Êª˝ÃÊ ∑§Ê ŸÊ◊
„ÒU– ∑§Ù߸ Áπ«∏U∑§Ë Ÿ„UË¥ „ÒU Á∑§ πÙ‹¥– ß‚∑§Ê ßSÃ◊Ê‹ ‚÷Ë ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
◊ÈÅÿ ’Êà „Ò§ Á∑§ ∞∑§Êª˝ „UÙ ¡Ê∞°– ¡’ ∞∑§Êª˝ „UÙÃ „Ò¥U ÃÙ •ŸÈ÷ÍÁÃÿÊ° „UÙÃË
„Ò¥U– ∑§÷Ë ª„UŸ Áø¢ÃŸ ◊¥ ø‹ ¡ÊÃ „Ò¥U; ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U Á∑§ ÄÿÊ Á∑§ÿÊ
¡Ê∞, ÄÿÊ Ÿ Á∑§ÿÊ ¡Ê∞– ∑§ß¸ øË ÊÙ¥ ∑§ ¬Á⁄UáÊÊ◊ ÷Ë ¬„U‹ „UË ÁŒπ ¡ÊÃ
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 93
„Ò¥U– ß‚‚ ¬˝◊ÊáÊ Á◊‹ ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U ‚’ ßSÃ◊Ê‹ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
„U◊Ê⁄UË ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU πÁá«Uà „UÙ ªÿË „ÒU– ÿ„U ∑Ò§‚ πÁá«Uà „UÙ
ªÿË „ÒU? ∞∑§Êª˝ÃÊ ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ „UÙ ¬Ê ⁄U„UË „ÒU, •Êà◊ÊŸÈ÷fl ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ „UÙ ¬Ê
⁄U„UÊ „ÒU? ÄÿÙ¥Á∑§ •Ê◊ •ÊŒ◊Ë ÷ıÁÃ∑§ ¡ªÃ ∑§ ¬ŒÊÕÙZ ∑§ Áfl‡‹·áÊ ◊¢
‹ªÊ „ÒU– ‚È⁄UÁà ©U‹¤Ê ªÿË „ÒU– Ã÷Ë ‚ÊÁ„U’ øÃÊ ⁄U„U „Ò¥Uó
‚È ⁄ UÁà ‚¢ ÷ Ê‹ ∑§Ê¡ „Ò U , ÃÍ ◊à ÷⁄U◊ ÷È ‹ ÊÿHU
‚Êà ‚È⁄UÁà „ÒU– „U◊Ê⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ ‚Êà ‚È⁄UÁà ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU¢– ¬˝Õ◊
•◊Ë ‚È⁄UÁà „ÒU– ÿ„U •ÊŸãŒ ∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁà ∑§⁄UflÊÃË „ÒU– ¡„UÊ° ÷Ë ÿ„U ‹ª,
fl„UË¥ ◊ ÊÊ •ÊŸ ‹ªÃÊ „ÒU– Á»§⁄U ŒÍ‚⁄UË ø◊∑§ ‚È⁄UÁà „ÒU– ÿ Á’π⁄UË „ÈU߸ „ÒU¢–
∑§÷Ë •Ê°π¥ πÈ‹Ë „UÙÃË „Ò¥U, ¬⁄U •Ê¬ Œπ Ÿ„UË¥ ¬ÊÃ „Ò¥U– ∑§÷Ë •Ê¬ Á∑§‚Ë
‚ Á◊‹Ã „Ò¥U ¬⁄U äÿÊŸ •Ê¬∑§Ê Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ „ÒU– Á◊‹∑§⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥ Á◊‹Ã „Ò¥U–
∑§÷Ë ÷Ù¡Ÿ πÊÃ „Ò¥U ÃÙ SflÊŒ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ ¡Ù SflÊŒ ∑§Ê
•ŸÈ÷fl ∑§⁄UflÊŸ flÊ‹Ë ‚È⁄UÁà ÕË, flÙ ©U‚∑§Ë fl„UÊ° Ÿ„UË¥ ÕË– flÙ ∑§„UË¥ ø‹Ë
ªÿË ÕË– ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ Á¡ÃŸ ÷Ë ∑§Ê◊ „UÙ ⁄U„U „Ò¥U, ‚È⁄UÁà ∑§Ê „UË π‹ „ÒU– ÃË‚⁄UË
◊Í‹ ‚È⁄UÁà „ÒU– ÿ„U ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ’°≈U ªÿË „ÒU– •Ê°π¥ Œπ ⁄U„UË „Ò¥U ÃÙ ÿ„U ÷Ë
‚È⁄UÁà ∑§Ê ∑§◊Ê‹ „ÒU, ∑§ÊŸ ‚ÈŸ ⁄U„U „ÒU¢ ÃÙ ÿ„U ÷Ë ‚È⁄UÁà „ÒU, ŸÊ∑§ ‚Í°ÉÊ ⁄U„UÊ
„ÒU ÃÙ ÿ„U ÷Ë ‚È⁄UÁà „ÒU– ß‚ ◊Í‹ ‚È⁄UÁà ÷Ë ∑§„UÃ „Ò¥U– ◊Í‹ ÿÊŸË Áfl‡Ê·–
ÿ„U πÊ‚ „ÒU– ¬⁄UˡÊÊ ◊¥ ’Ò∆UŸÊ „ÒU ÃÙ ◊Í‹ ‚È⁄UÁà øÊÁ„U∞, «˛UÊßfl⁄U ªÊ«U∏Ë
ø‹Ê ⁄U„UÊ „ÒU ÃÙ ©U‚ ÷Ë ◊Í‹ ‚È⁄UÁà øÊÁ„U∞– ÃÙ „U⁄U∑§ ß‚∑§Ê ßSÃ◊Ê‹
∑§⁄UÃÊ „ÒU– „U◊Ê⁄UË ÁŒ√ÿŒÎÁCÔU ¡ªÃ ∑§ ¬ŒÊÕÙZ ◊¥ ’°≈U ¡ÊÃË „ÒU ÃÙ ∑È¢§Œ „UÙ
¡ÊÃË „ÒU–
¬ŒÊÕÙZ ∑§Ù Œπ ⁄U„U „Ò¥U, ¬⁄U ∞∑§Êª˝ Ÿ„UË¥ „UÙ¥ ÃÙ ŒπÃ „ÈU∞ ÷Ë Ÿ„UË¥
Œπ ¬ÊÃ „Ò¥U– ÄÿÙ¥Á∑§ •ŸÈ÷fl ∑§⁄UŸ flÊ‹Ë •Ê°π (‚È⁄UÁÃ) Ÿ„UË¥ ÕË–
÷ıÁÃ∑§ Á∑˝§ÿÊ∞° ∑§⁄UÃ „Ò¥U ÃÙ ÿ„U ÁŒ√ÿŒÎÁCÔU ÁflπÁá«Uà „UÙ ¡ÊÃË „ÒU– ÿÙªË
¬˝ÊáÊÙ¥ ∑§Ê ÷Ë ÁŸª˝„U ∑§⁄UÃÊ „ÒU ÃÊÁ∑§ øıÕË ‡ÊÍãÿ ‚È⁄UÁà ÁflπÁá«Uà Ÿ „UÙ–
‚ÊÁ„U’ ∑§Ë •ÊäÿÊÁà◊∑§ÃÊ ∞∑§ Ãâÿ ∑§Ë Ã⁄U»§ ‹ ø‹ ⁄U„UË „ÒU
Á∑§ ‚È⁄UÁà ∑§Ê „UË ‚Ê⁄UÊ π‹ „ÒU–
94 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
¬Ê°øflË¥ ‚È⁄UÁà „ÒUó“∆UÊ°fl ∆UÊ°fl ⁄U‚ øÊπH” ÿ„U ÁŒ√ÿ ŒÎÁCÔU „ÒU,
Á¡‚‚ ¡ªÃ ∑§ ¬ŒÊÕÙZ ∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁà ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ë Ã⁄U»§ ©Uã◊Èπ „UÙÃ
„Ò¥U– ÿ„U ‚’∑§ •ãŒ⁄U „ÒU– ¿U∆UË, ôÊÊŸ ‚È⁄UÁà „ÒU– ÿ„U „U◊¥ ¬Í⁄UÊ-¬Í⁄UÊ ’Ùœ
ŒÃË „ÒU– „U⁄U∑§ øË Ê ∑§Ê ’«∏UÊ Áfl‡Ê· ◊„Uàfl „ÒU– “‚#◊ ‚È⁄UÁà NUŒÿ ∑§
◊Ê„UË¥– NUŒÿ ‚ ∑ȧ¿U ãÿÊ⁄UÊ ŸÊ„UË¥H” ÿ„U ¬Í⁄U •¢ªÙ¥ ∑§Ù ø‹Êÿ◊ÊŸ ∑§⁄UÃË
„ÒU– ŒπÊ Ÿ, ÁŒ√ÿŒÎÁCÔU ‚Êà M§¬Ù¥ ◊¥ Á’π⁄UË „ÈU߸ „ÒU– ß‚ ‚◊≈UŸÊ „ÒU– ∑§÷Ë
äÿÊŸ ◊¥ ’Ò∆UÃ „Ò¥U ÃÙ ∑§Ù߸ •ŸÈ÷ÍÁà Ÿ„UË¥ „UÙÃË „ÒU– •Ê¬ „UÃÊ‡Ê „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–
‚’ •Ê¬∑§ •ãŒ⁄U Áfll◊ÊŸ „ÒU–
¡„° U ¡ÊŸÊ Ä° U ÁŸ∑§≈U „Ò U , ⁄U„UÊ ‚∑§‹ ÷⁄U¬Í ⁄ U–
’Ê«∏ U Ë ª⁄U’ ªÈ ◊ ÊŸ Ã , ÃÊÃ ¬«∏ U ªÿÙ ŒÍ ⁄ UH
ÃÙ ß‚ ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ‚ ‚◊Sà øË ÊÙ¥ ∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁà „UÙÃË „ÒU– ÿ„U
ÁŒ√ÿŒÎÁCÔU „U◊Ê⁄UË •Êà◊Ê „UË „ÒU– ß‚¬⁄U ◊Ÿ ∑§Ê •Êfl⁄UáÊ „ÒU– •ãŒ⁄U ◊¥ ÉÊÍ◊Ÿ
∑§Ê ◊Ë’ ªÈ»§Ê ∑§ •ãŒ⁄U Ÿ„UË¥ ÉÊÍ◊ŸÊ „ÒU– ‚◊ª˝ ∞∑§Êª˝ÃÊ „ÒU–
ß ÁÕ⁄U ◊Ÿ ÁÕ⁄U fløŸ ÁÕ⁄U, ‚È⁄UÁà ÁŸ⁄UÁà ÁÕ⁄U „UÙÿ–
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U flÊ ¬‹∑§ ∑§Ù, ∑§À¬ Ÿ ¬ÊflÒ ∑§ÙÿH
ÿ„U „ÒóU•ãŒ⁄U ◊¥ ÉÊÍ◊ŸÊ– ¡’ ß ÁSÕ⁄U „UÙ, ◊Ÿ ÁSÕ⁄U „UÙ, fløŸ
ÁSÕ⁄U „UÙ, ‚È⁄UÁÃ, ÁŸ⁄UÁà ÷Ë ÁSÕ⁄U „UÙ¥, ∞∑§ ¬‹ ∞‚Ê •ÊÃÊ „ÒU ÃÙ flÙ
∑§À¬ÊãÃ⁄U ∑§Ë ‚ÊœŸÊ ‚ ÷Ë •Áœ∑§ „ÒU–
ÃÙ ∞‚Ë øË Ê¥ •ã×∑§⁄UáÊ ◊¥ ÷⁄UË ¬«∏UË „Ò¥U– •ı⁄U •ÊŒ◊Ë „ÒU Á∑§
’Ê„U⁄U ¡Ê ⁄U„UÊ „Ò󕬟 ∑§ÀÿÊáÊ ∑§ Á‹∞–
¬‹≈U fl¡ÍŒ ◊¥ •¡’ ÁflüÊÊ◊ „ÒU, „UÙÿ ◊ı¡ÍŒ ÃÙ ‚◊¤Ê •ÊflÒH
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ •¬Ÿ fl¡ÍŒ ◊¥ •Ê– ¬‹≈UŸ ∑§Ê ◊Ë’
∑§„UË¥ πÙ¬«∏UË ◊¥ Ÿ„UË¥ ÉÊÈ‚ŸÊ „ÒU, ∑§„UË¥ ¬≈U ◊¥ Ÿ„UË¥ ÉÊÈ‚ŸÊ „ÒU, ÁŒ‹ ◊¥ Ÿ„UË¥
ÉÊÈ‚ŸÊ „ÒU– •ãŒ⁄U ◊¥ ©UÃ⁄UŸ ∑§Ê ◊Ë’ „ÒUó‚◊ª˝ ∞∑§Êª˝ÃÊ–
’«∏U ‚≈UË∑§ ‡ÊéŒÙ¢ ◊¥ ‚◊ª˝ ∞∑§Êª˝ÃÊ ∑§Ê ©UŒÊ„U⁄UáÊ ÁŒÿÊ „ÒU–
ß ÁÕ⁄U ◊Ÿ ÁÕ⁄U fløŸ ÁÕ⁄U, ‚È⁄UÁà ÁŸ⁄UÁà ÁÕ⁄U „UÙÿ–
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U flÊ ¬‹∑§ ∑§Ù, ∑§À¬ Ÿ ¬ÊflÒ ∑§ÙÿH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 95
ÿ„UË ∞∑§Êª˝ÃÊ „ÒU– ÿ„U ∑Ò§‚ „UÙªË? ÿ„U ‡Ê⁄UË⁄U ÃÙ ø‹Êÿ◊ÊŸ „UÙÃÊ
„ÒU– Á∑§«UŸË ÃÙ ∑§Ê◊ ∑§⁄U „UË ⁄U„UË „ÒU, ÁŒ◊Ê$ª ÷Ë ∑§Ê◊ ∑§⁄U „UË ⁄U„UÊ „ÒU–
ߟ∑§Ê ‚¢øÊ‹Ÿ SflÊ¢‚Ê ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU, ¬˝ÊáÊ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U–
«˛UÊßfl⁄U «˛UÊßÁfl¢ª ‚Ë≈U ¬⁄U ’Ò∆UÃÊ „ÒU ÃÙ øÊ⁄U øË ÊÙ¥ ∑§Ê äÿÊŸ
⁄UπÃÊ „ÒUóS≈UÿÁ⁄¢Uª, ’˝∑§, Ä‹ø, ∞Ä‚Ë‹≈U⁄U– øÊ⁄U ◊ÈÅÿ øË Ê¥ „UÙÃË „ÒU¢–
’˝∑§ ‚ ªÊ«∏UË ⁄UÙ∑§ÃÊ „ÒU– S≈UÿÁ⁄¢Uª ‚ ÁŒ‡ÊÊ ’Œ‹ÃÊ „ÒU, ∞Ä‚Ë‹≈U⁄U ‚ ªÁÃ
’…∏UÊÃÊ „ÒU– Ä‹ø ‚ ªÿ⁄U ’Œ‹ÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U •ãŒ⁄U ◊¥ π‹ flÊÿÈ ∑§Ê
„ÒU, ¬˝ÊáÊÙ¥ ∑§Ê „ÒU– vÆ flÊÿÈ∞° •‹ª-•‹ª ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UË „Ò¥U– ßã„¥U vÆ ¬flŸ
∑§„UÃ „Ò¥U– ߟ∑§ mÊ⁄UÊ „UË ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ Ã◊Ê◊ ∑§Ê◊ „UÙÃ „Ò¥U–
©UŒÊ„U⁄UáÊ ∑§ Á‹∞ «UÊß¡ÁS≈Ufl Á‚S≈U◊ ∑§Ù •¬ÊŸ flÊÿÈ ‚¢øÊÁ‹Ã
∑§⁄UÃË „ÒU– ©UŒÊŸ flÊÿÈ Á∑§«UŸË ∑§Ù ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄UÃË „ÒU, NUŒÿ ∑§Ù ¬˝ÊáÊ
flÊÿÈ ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄UÃË „ÒU, œŸã¡ÿ flÊÿÈ »§»§«∏UÙ¥ ∑§Ù ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄UÃË „ÒU,
Á∑§⁄UÁ∑§‹ flÊÿÈ ŸÊÁ‚∑§Ê ∑§Ù ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄UÃË „ÒU, ŒflŒûÊ flÊÿÈ •Ê°πÙ¥
∑§Ù ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄UÃË „ÒU, ‚◊ÊŸ flÊÿÈ ¡Ù«∏UÙ¥ ∑§Ù •ı⁄U ‚fl¸ÃŸ√ÿÊ◊ flÊÿÈ
¬Í⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê∑§Ê•Ù¥ ∑§Ù ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄UÃË „ÒU– ŒπÊ Ÿ, ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù vÆ
¬flŸÙ¥ Ÿ ‚¢øÊÁ‹Ã Á∑§ÿÊ– ¡Ù •Ê¬ ¡È’ÊŸ ‚ ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U, „UflÊ ∑§Ê ⁄U„USÿ
„ÒU– ‚ÈŸ ⁄U„U „Ò¥U ÃÙ ¬flŸ ∑§Ê π‹ „UÒ–
ÃÙ Á»§⁄U ß ÁSÕ⁄U ∑Ò§‚ „UÙ? Á∑§«UŸË ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃË-„UË-∑§⁄UÃË „ÒU–
NUŒÿ œ«∏U∑§ÃÊ-„UË-œ«∏U∑§ÃÊ „ÒU– Á»§⁄U ∑Ò§‚ „UÙ ÁSÕ⁄U? ¡’ ‚È·È◊AÊ ŸÊ«∏UË
ø‹ÃË „ÒU ÃÙ ‚’ flÊÿÈ∞° ©U‚◊¥ ‚◊ÊÃË „Ò¥U– flÊÿÈ ‚ „UË ‚’ •¢ª ∑§Ê◊ ∑§⁄U
⁄U„U „Ò¥U– ÃÙ ‚’ ‚Ë Ê „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– ÿ„U „ÈU•Ê ß ‚Ë Ê ∑§⁄UŸÊ–
Á»§⁄U ◊Ÿ ∑§Ê ÷Ë ◊„U∑§◊Ê „ÒU– ÿ„U ’«∏UÊ ‹¢’Ê „ÒU– Sflÿ¢ ◊Ÿ ∑§ øÊ⁄U
M§¬ „Ò¥Uó◊Ÿ, ’ÈÁh, ÁøûÊ, •„¢U∑§Ê⁄U– ◊Ÿ ‚ ‚¢∑§À¬ „UÙ ⁄U„U „Ò¥U ÃÙ ÁSÕ⁄UÃÊ
∑Ò§‚Ë! ’ÈÁh ‚ ÁŸpÿ „UÙ ⁄U„U „Ò¥U– ß‚∑§Ê ÷Ë ÁŸª˝„U ∑§Á∆UŸ ‹ª ⁄U„UÊ „ÒU–
ÁøûÊ ∑§Ê ÁŸª˝„U ∑Ò§‚ ∑§⁄¥U? •ŸøÊ„U ÷Ë ∑§ß¸ øË Ê¥ ÿÊŒ •Ê ¡ÊÃË „Ò¥U– ÿ„U
÷Ë ∞∑§ Á∑˝§ÿÊ „ÒU– ß‚∑§Ê ‚¢øÊ‹Ÿ ÷Ë •Êà◊Ê „UË ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU, „U◊Ê⁄UË
96 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU „UË ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU– ◊Í‹-‚È⁄UÁà •¬Ÿ Á’¢ŒÍ ¬⁄U •Ê∞ ÃÙ ÿ ¬Í⁄U
∑§á≈˛UÙ‹ ◊¥ •Ê ¡Êÿ¥ª–
‚È·È◊AÊ ◊¥ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U ÃÙ ◊Ÿ ∑§Ê •Ê∑§·¸áÊ, ©U‚∑§Ê  ÊÙ⁄U ∑§◊
„UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ Sfl¬A ◊¥ ¡ÊÃ „Ò¥U ÃÙ ‚È⁄UÁà ∑È¢§Œ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU, ©U‚∑§Ê  ÊÙ⁄U
∑§◊ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ ¡Ù ©U‚ •flSÕÊ ∑§Ù øß ∑§⁄UŸ flÊ‹Ë øË Ê ÕË,
flÙ ø‹Ë ªÿË– ß‚ Ã⁄U„U ‚È·È◊AÊ ◊¥ ◊Ÿ ∑§Ê Ã Ê ∑§◊ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ‚È·È◊AÊ
◊¥ ◊Ÿ •Ê¬∑§Ù ßÃŸÊ Ÿ„UË¥ πË¥ø ¬ÊÃÊ „ÒU, Á¡ÃŸÊ Á∑§ ¡Êª˝Ã ◊¥ πË¥ø ‹ÃÊ
„ÒU– Ã’ äÿÊŸ ∑§Ê  ÊÙ⁄U ’…∏U ¡ÊÃÊ „ÒU– ¬⁄U ◊Ÿ „UÊflË „UÙ øÈ∑§Ê „ÒU– flÙ •Êà◊Ê
∑§Ù ∑§À¬ŸÊ•Ù¥ ◊¥ ÷˝Á◊à ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ë øË ÊÙ¥ ◊¥ •Ê¬ flÒ‚ Ÿ„UË¥
¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ◊Ÿ øÊ‹Ê∑§ „ÒU, øÊ„UÃÊ „ÒU Á∑§ ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU Ÿ πÈ‹– ÄÿÙ¥Á∑§
¡ÊŸÃÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U πÈ‹Ë ÃÙ ◊ȤÊ ÷Ë ‚◊¤Ê ¡ÊÿªÊ– Á»§⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ‚
‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UªÊ, •Êà◊ÁŸDÔU „UÙ ¡ÊÿªÊ– ß‚Á‹∞ •¬Ÿ ∑§Ù
⁄UπŸ ∑§ Á‹∞, •¬Ÿ fl¡ÍŒ ∑§Ù ⁄UπŸ ∑§ Á‹∞ •Ê¬∑§Ù ‡Ê⁄UË⁄U ’ŸÊ∞ ⁄UπŸÊ
øÊ„UÃÊ „ÒU– ß‚Ë ¬⁄U ÃÙ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄„U „Ò¥Uó
Ã⁄UÊ ’Ò⁄UË ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ Ã⁄UÊ ’Ò⁄UË ◊ŸH
........0........0........
¡Ëfl ∑§ ‚¢ª ◊Ÿ ∑§Ê‹ ⁄U„UÊ߸– •ôÊÊŸË Ÿ⁄U ¡ÊŸÃ ŸÊ„UË¥H
........0........0........
◊Ÿ „UË •Ê„U ∑§Ê‹ ∑§⁄UÊ‹Ê, ¡Ëfl ŸøÊ∞ ∑§⁄U ’„UÊ‹Ê–
........0........0........
◊Ÿ „UË SflM§¬Ë Œfl ÁŸ⁄¢U¡Ÿ, ÃÙ„UË ⁄U„UÊ ÷⁄U◊Ê߸H
ŒπÙ, øÃÊflŸË ‚ ÷⁄U ‡ÊéŒ „UË ÃÙ „Ò¥U Ÿ! •Ê¬∑§Ë ‚◊ª˝ ∞∑§Êª˝ÃÊ
◊¥ ◊Ÿ ∑§Ê Œπ‹ „ÒU–
◊Ÿ ∑§ „UÊ⁄U „UÊ⁄U „ÒU, ◊Ÿ ∑§ ¡ËÃ ¡ËÖ
∑§„UÒ¥ ∑§’Ë⁄U ªÈL§ ¬Êßÿ, ◊Ÿ „UË ∑§Ë ¬⁄UÃËÃH
¡’ ÷Ë ‚Êœ∑§Ù¥ ‚ ’Êà ∑§⁄UÃÊ „Í°, ∞∑§Êª˝ÃÊ ∑§ Áfl·ÿ ◊¥ ¬Í¿UÃÊ
„Í°U ÃÙ ◊Ÿ ∑§ ÁŸª˝„U ∑§Ë ∑§Ù߸ ’Êà „UË Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ flÙ ∑§fl‹
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 97
¬…∏U∑§⁄U ’Ù‹ ⁄U„UÊ „ÒU– Sfl—ŸÈ÷ÍÁà Ÿ„UË¥ „ÒU– øÊ„U ÿÙªË ÷Ë „ÒU, ◊Ÿ ÁŸª˝„U
∑§⁄UŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU–
ÃÙ ‚È·È◊AÊ ◊¥ ¬„È°UøÃ „Ò¥U ÃÙ ◊Ÿ ÁSÕ⁄U „UÙŸ ‹ªÃÊ „ÒU– ¬Ê°fl ∑§Ë
¬Ê°øÙ¥ ©°UªÁ‹ÿÊ° „U◊Ê⁄U ¬Ê°flÙ¥ ∑§Ù ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄U ⁄U„UË „Ò¢U– ß‚ Ã⁄U„U ∑§Ê◊,
∑˝§Ùœ •ÊÁŒ mÊ⁄UÊ ◊Ÿ ‚¢øÊÁ‹Ã „UÙÃÊ „ÒU– SÕÍ‹ M§¬ ◊¥ ◊Ÿ ߢÁº˝ÿÊ° „Ò¥U–
∑§◊¸ôÊÊŸÁãº˝ÿÊ° ◊Ÿ ∑§Ê SÕÍ‹ M§¬ „Ò¥U– ◊Ÿ, ’ÈÁh •ÊÁŒ ◊Ÿ ∑§Ê ‚͡◊ M§¬
„Ò¥U– ÿ„U ߟ ‚’∑§ mÊ⁄UÊ „U◊Ê⁄UË ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ∑§Ù ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ »Ò§‹Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
‚ÊœŸÊ ◊¥ ÷Ë ‚ÊÁ„U’ Ÿ ∑§„UÊó
◊Ÿ ∑§Ë Ã⁄¢ U ª ◊Ê⁄U ‹Ù, „UÙ ªÿÊ ÷¡Ÿ–
•ÊŒÃ ’È ⁄ UË ‚È œ Ê⁄U ‹Ù, „UÙ ªÿÊ ÷¡Ÿ–
•ÊÿÊ „Ò U ÃÍ ∑§„UÊ° ‚ , •ı⁄U ¡ÊŸÊ „Ò U ∑§„UÊ° –
ßÃŸÊ ‚Ê ’‚ ÁfløÊ⁄U ‹Ù, „UÙ ªÿÊ ÷¡ŸH
¡’ äÿÊŸ ◊¥ ’Ò∆UÃ „Ò¥U ÃÙ ◊Ÿ äÿÊŸ ∑§Ù øÊ‹Ê∑§Ë ‚ œË⁄U-w
ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U ‹ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÁŒ√ÿ-ŒÎÁCÔU ∑§Ù ∑§„UË¥ ŒÍ⁄U ‹ ¡ÊÃÊ „ÒU– ◊Ÿ ¬⁄U ªÈL§
‹ªÊ◊ ∑§‚ Œ ÃÙ ∑§Ê’Í ◊¢ •Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU–
’Ò‹ ◊¥ ÃÊ$∑§Ã „ÒU; „UÊÕË ◊¥ ÷Ë ÃÊ$∑§Ã „ÒU– ¬⁄U •¢∑ȧ‡Ê ‚ ∑§Ê’Í ◊¥
Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ŸÊ◊ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ‚ ◊Ÿ ¬⁄U •¢∑ȧ‡Ê ‹ª ¡ÊÃÊ „ÒU–
‚ÊœŸÊ ∑§ ŒÙ •ÊÿÊ◊ „Ò¥U– ¬„U‹Êó∞∑§Êª˝ÃÊ– ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ∞∑§Êª˝ÃÊ
•ı⁄U ◊Ÿ ∑§Ë ∞∑§Êª˝ÃÊ– ŒÙŸÙ¥ ∑§Ù ◊Ÿ „UË ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ߢÁº˝ÿÙ¥
∑§Ù ÷Ë ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU •ı⁄U ◊Ÿ, ’ÈÁh •ÊÁŒ ∑§Ù ÷Ë ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄U
⁄U„UÊ „ÒU– •ª⁄U •Ê¬∑§Ë ßë¿UÊ „ÈU߸ Á∑§ •Ê◊ πÊŸÊ „ÒU ÃÙ ÿ„U ßë¿UÊ Á∑§‚Ÿ
©Uà¬ÛÊ ∑§Ë? •Êà◊Ê ◊¥ Ã٠ߢÁº˝ÿÊ° „UË Ÿ„UË¥ „ÒU¢– SflÊŒ ∑§Ë •ŸÈ÷ÍÁà ◊Ÿ ∑§⁄UÃÊ
„ÒU– ŒÙ ∑§Ê⁄UáÊ ‚ ÿ„U ◊Ÿ •Êà◊Ê ∑§Ù ߟ øË ÊÙ¥ ◊¥ ‹ªÊÃÊ „ÒU– ∞∑§ ÃÙ, flÙ
•ÊŸãŒ ‹ÃÊ „ÒU– ÿ„U •ÊŸãŒ ◊Ÿ ∑§Ù Á◊‹ÃÊ „ÒU, •Êà◊Ê ∑§Ù Ÿ„UË¥– ¬⁄U flÙ
•Êà◊Ê ∑§Ù ∑§„UÃÊ „ÒU Á∑§ ÿ„U ◊ ÊÊ ÃȤÊ Á◊‹Ê– Á»§⁄U ŒÍ‚⁄UÊ, flÙ •Êà◊Ê ∑§Ù
÷˝Á◊à ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ ∞‚Ê ∑§⁄UÃÊ „ÒU– •Êà◊Ê ∑§Ù ß‚‚ •ÊŸãŒ Ÿ„UË¥ Á◊‹Ÿ
flÊ‹Ê „ÒU–
98 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
·≈˜⁄U‚ „Ò¥U– ߟ ‚’∑§Ê •ŸÈ÷fl „U◊Ê⁄UÊ ◊Èπ •ı⁄U ’˝Ÿ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU–
•Êà◊Ê ßŸ‚ ¬⁄U „ÒU– •Êà◊Ê ◊¥ ◊Èπ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Êà◊Ê ÷Í‹ ‚ ß‚Ë ∑§Ù •Ê¬Ê
◊ÊŸ ⁄U„UË „ÒU– •Êà◊Ê „UË ‚’∑§Ù ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– •Êà◊Ê ∑§ ¬˝∑§Ê‡Ê
‚ „UË ‚’ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „Ò¥U– ß‚ ’Ê°œŸ flÊ‹Ê ÷Ë ∑§Ù߸ •ı⁄U Ÿ„UË¥, ÿ„U Sflÿ¢
„ÒU– ÿ„U •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚ •¬Ÿ ∑§Ù ÷˝◊fl‡Ê ’Ê°œ ⁄U„UË „ÒU–
•Êà◊Ê Áfl⁄UÙœ ∑§⁄U ÃÙ ◊Ÿ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UflÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ◊Ÿ ∑§„UÃÊ
„ÒU Á∑§ •Ê◊ πÊŸÊ „ÒU ÃÙ ◊Èπ ‚ ‹Ê⁄U ≈U¬∑§Ÿ ‹ªÃË „ÒU– •Êà◊Ê ◊¥ ÃÙ ÿ„U
„ÒU Ÿ„UË¥– flÙ ∑Ò§‚ ‹ ‚∑§ÃË „ÒU ß‚∑§Ê ◊ ÊÊ– Áfl·ÿ-÷٪٥ ∑§Ê •ÊŸãŒ ÃÙ
ߢº˝Ë ‹ÃË „ÒU– •Êà◊Ê ◊¥ ÿ ߢÁº˝ÿÊ° „UË Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ÿ„U ‚’ •ŸÊà◊-∑§◊¸ „ÈU•Ê
Á∑§ Ÿ„UË¥!
‹Ùª ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ŒÈÁŸÿÊ ◊¥ | •Êpÿ¸ „Ò¥U– ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ∞∑§
„UË •Êpÿ¸ „ÒU •ı⁄U flÙ ÿ„U Á∑§ „U◊ •¬Ÿ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬Ê ⁄U„U „Ò¥U– ÿ„U
•Êpÿ¸ „ÒU– ŒÈÁŸÿÊ ’ı⁄UÊ߸ „ÈU߸ „ÒU–
‚¢ à ٠◊ÙÁ„U Œ π Œ π •ÊflÒ „UÊ° ‚ Ë–
¬ÊŸË ◊ ¥ ◊ËŸ ◊⁄ U ¡Êà „Ò U Á¬ÿÊ‚ËH
¬Êª‹ ©U‚ ∑§„UÃ „Ò¥U, Á¡‚∑§Ê ∑§á≈U˛Ù‹ Ÿ „UÙ– ‚÷Ë ¬Êª‹ „UË ÃÙ
„Ò¥U– Á∑§‚Ë ∑§Ê ÷Ë ∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ •ÊÁŒ ¬⁄U ∑§á≈˛UÙ‹ Ÿ„UË¥ „ÒU– ◊Ÿ øÊ‹Ê∑§
„ÒU– ÿ„U ‚’∑§Ù ŸøÊ ŒÃÊ „ÒU– ÿ„U •Êà◊Ê ∑§Ê ŒÈ⁄UÙ¬ÿÙª ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚∑§Ê
•¬ŸÊ •ÁSÃàfl Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚∑§Ë •¬ŸË ©U¡Ê¸ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Êà◊Ê ∑§Ë ©U¡Ê¸ ‚
•Êà◊Ê ∑§Ù ÷˝Á◊à Á∑§ÿ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU–
ÿ„U •Êà◊Ê ‚’◊¥ ∞∑§ ‚◊ÊŸ „ÒU– ◊Ò¢ ©UŒÊ„U⁄UáÊ ŒÃÊ „Í°U– } ªÊÿ ⁄UπË
„Ò¥U– ∞∑§ ≈UÙ∑§⁄UÊ ⁄UÙ≈UË ∑§Ê ©Uã„¥U ‚È’„U-‡ÊÊ◊ Áπ‹ÊÃÊ „Í°U– ∑§÷Ë Á∑§‚Ë ∑§Ù
∑§◊ ŒÙ ÃÙ flÙ Áfl⁄UÙœ ∑§⁄UÃË „ÒU– ©Uã„¥U ∑§◊- ÿÊŒÊ ∑§Ê ôÊÊŸ „ÒU– ∑§÷Ë ‹≈U
„UÙ ¡Ê™°§ ÃÙ ∑§„UÃË „Ò¥U– ∞∑§ ’Ê⁄U ≈UÙ¬Ë ¬„UŸ∑§⁄U ªÿÊ ÃÙ Ÿ„UË¥ ¬„UøÊŸÊ–
Á»§⁄U ’Ê‹Ê ÃÙ ¬„UøÊŸÊ– ÿÊŸË flÙ •ÊflÊ Ê ∑§Ù ÷Ë ¬„UøÊŸ ⁄U„UË „Ò¥U– ©UŸ∑§
¬Ê‚ Á∑§ÃŸÊ ôÊÊŸ „ÒU!
∑§÷Ë ∑ȧûÊ •Ê ¡ÊÃ „Ò¥U–  Ê◊ËŸ πÙŒ∑§⁄U ’Ò∆U ¡ÊÃ „Ò¥U– ◊Ò¥ ’˝‡Ê ∑§⁄U
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 99
⁄U„UÊ ÕÊ– ◊Ò¥Ÿ ∞∑§ ‹«∏U∑§ ∑§Ù ∑§„UÊ Á∑§ ¬àÕ⁄U ŒŸÊ– ©U‚Ÿ ¬àÕ⁄U ¬∑§«∏UÊÿÊ–
flÙ ∑ȧûÊÊ ¬„U‹ „UË ©U∆U∑§⁄U ÷ʪ ªÿÊ– ÿÊŸË ©U‚ ôÊÊŸ ÕÊ Á∑§ •’ ÿ„U
¬àÕ⁄U ◊Ê⁄UªÊ– •Ê¬ ∞∑§ ◊ë¿U⁄U ∑§Ù ◊Ê⁄UÃ „Ò¥U ÃÙ flÙ ¬„U‹ „UË ©«∏U ¡ÊÃÊ
„ÒU– flÙ ¡ÊŸ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ „U◊‹Ê ∑§„UÊ° ‚ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– „UÊÕ ∑§ ŒflÊ’ ‚ ¡ÊŸ
¡ÊÃÊ „ÒU– ∞∑§ ¿UÙ≈U ‚ ◊ë¿U⁄U ∑§Ù ÷Ë ÿ„U ôÊÊŸ „ÒU– flÙ ’ø ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿ
‚’ øßÃÊ ∑§„UÊ° ‚ •Ê߸ ◊ë¿U⁄U ◊¥? øË¥≈UË ‚ ‹∑§⁄U „UÊÕË ◊¥ ∞∑§ „UË
•Êà◊Ê „ÒU– flÙ ÃÙ ∑§fl‹ ‡Ê⁄UË⁄ ∑§Ê •ãÃ⁄U „ÒU– ß‚Á‹∞ ÿ„U øË Ê ‚’◊¥ „ÒU–
•Ê¬ ¡Ëfl-¡ãÃÈ•Ù¥ ∑§Ù Œπ¥ ÃÙ •Ê¬∑§Ù •¬Ÿ flÊ‹Ë øË Ê ‚’◊¥ Á◊‹ªË–
Á„Uà •ŸÁ„Uà ¬‡ÊÈ ¬ÁˇÊŸ ¡ÊŸÊ–
ÃÙ äÿÊŸ ◊¥ ∑§÷Ë •Ê¬ œÈŸ¥ ‚ÈŸŸ ∑§Ë ‚ÙøÃ „ÒU¢, ∑§÷Ë ÃÊ⁄U ŒπŸ
∑§Ù ’Ò∆UÃ „Ò¥U– ÿ„U Ÿ„Ë¥ ‚ÙøŸÊ– ¡„UÊ° ∑§Ê Áø¢ÃŸ „UÙªÊ, fl„UË¥ ¬„È°Uø ¡Êÿ¥ª–
∑§Ù߸ ÃSflË⁄U ’ŸÊÿ¥ª ÃÙ ’ŸÃË ¡ÊÿªË– •Ê¬ øÊ„¥U Á∑§ flÙ ÃSflË⁄U •Ê¬∑§Ù
•Ê‡ÊËflʸŒ Œ ÃÙ flÙ ¬P§Ê ŒªË; „UÊÕ ©U∆UªÊ– ¬⁄U ÿ„U ◊Ÿ ∑§Ê π‹ ÕÊ– ◊Ÿ
∑§Ê ˇÊòÊ ’„ÈUà ’«∏UÊ „ÒU–
◊Ÿ øËqÔU ∑§Ù߸ Á’⁄U‹Ê ÷ŒËH
ß‚ ∑§Ù߸ ¡ÊŸ Ÿ„UË¥ ¬Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ∑§Ù߸ ÷Ë Ÿ„UË¥–
ªáÊ ª¢ œ fl¸ ´§Á· ◊È Á Ÿ •L§ Œ fl Ê–
‚’ Á◊Á‹ ‹Êª ÁŸ⁄¢ U ¡Ÿ ‚ fl ÊH
Á¡ÃŸË ÷Ë •Ê¬ Á∑˝§ÿÊ∞° ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U, ◊Ÿ ∑§Ë ªÈ‹Ê◊Ë „ÒU–
∑§„Uà ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ ÷Ê߸ ‚ÊœÙ, ¡ªÃ ’ŸÊ „ÒU ◊Ÿ ‚H
◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ, Á⁄U‡Ã-ŸÊÃ •ÊÁŒ ߢÁº˝ÿÙ¥ ‚ „Ò¥U– •Êà◊Ê ß¢Áº˝ÿÙ¥ ‚ ¬⁄U
„ÒU– ÃÙ ÿ„U ÄÿÊ ¤Ê◊‹Ê „ÒU? ¬Í⁄UË M§„UÊÁŸÿà ∑§„ÍU°ªÊ ÃÙ „ÒU⁄UÊŸ „UÙ ¡Ê•Ùª,
◊ȤÊ ¬Êª‹ ∑§„UÙª– ‚ø ◊¥ ◊Ò¥ ¬Êª‹ ‹ªÍ°ªÊ– πÊŸÊ ¤ÊÍ∆U, ’Ò∆UŸÊ ¤ÊÍ∆U,
ŒπŸÊ ¤ÊÍ∆U– ‚’ Sfl¬A–
Á¡ÃŸË ÷Ë •ŸÈ÷ÍÁÃÿÊ° „Ò¥U, ◊Ÿ ‚ „UÙ ⁄U„UË „Ò¥U–
◊Ÿ „UË •Ê„U ∑§Ê‹ ∑§⁄UÊ‹Ê, ¡Ëfl ŸøÊ∞ ∑§⁄U ’„UÊ‹Ê–
¡Ëfl ∑§ ‚¢ª ◊Ÿ ∑§Ê‹ ∑§Ù flÊ‚Ê, •ôÊÊŸË Ÿ⁄U ª„U ÁflEÊ‚ÊH
100 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
◊Ÿ ¬Á⁄UfløŸ‡ÊË‹ „ÒU– ªËÃÊ ◊¥ ‚¢flÊŒ •ÊÃÊ „ÒU– flÊ‚ÈŒfl Ÿ ∑§„UÊ
Á∑§ ‚àÿ •ı⁄U ¬˝◊ „UË ¡ËflŸ ∑§ Á‹∞ ¬Á⁄U¬Íáʸ Ÿ„UË¥ „Ò¥U; „U •¡È¸Ÿ! •¬ŸË
•Êà◊Ê ∑§ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§ Á‹∞ ÷Î∑ȧ≈UË ∑§ ◊äÿ ◊¥ äÿÊŸ ⁄UÙ∑§, ‚ÊœŸÊ ∑§⁄U–
‚ÊœŸ ∑§⁄UŸÊ ÿÊŸË ∑§á≈˛UÙ‹ ∑§⁄UŸÊ– Á∑§‚ ¬⁄U ∑§á≈˛UÙ‹?
•Ê⁄UÃË ÄÿÊ „UÙÃË „ÒU? “•Êø” ‡ÊéŒ ‚¢S∑Χà ∑§Ê „ÒU– “•Êø” ÿÊŸË
¬ËÁ«∏UÖ •Ê⁄UÃË ÿÊŸË ¬ËÁ«∏Uà ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ– ÿ„U ‚Ê◊ÍÁ„U∑§ ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU–
∞∑§ •ÊŒ◊Ë Á∑§‚Ë ∑§ ¬Ê‚ ‚◊SÿÊ ‹∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU ÃÙ ßÃŸÊ äÿÊŸ Ÿ„UË¥
ŒÃÊ „ÒU– ¡’ ’„ÈUà •ÊŒ◊Ë ¡ÊÃ „Ò¥U ÃÙ flÙ Áø¢ÃŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ‚ÊœŸÊ ÄÿÊ
„ÒU? Á∑§‚Ë øË Ê ∑§Ê ÁŸª˝„U ∑§⁄UŸÊ– ß‚ ∑§„UÃ „ÒU¢ ‚ÊœŸ– •ª⁄U •‹ª-
•‹ª ߢÁº˝ÿÙ¥ ∑§Ù ∑¢§≈˛UÙ‹ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UªÊ ÃÙ Ÿ„UË¥ „UÙ ¬ÊÿªÊ–
∞∑§ ∑§Ù ∑§⁄UªÊ ÃÙ ŒÍ‚⁄UË ∞ÁÄ≈Ufl „UÙ ¡ÊÿªË– ŒÍ‚⁄UË ∑§Ù ∑§⁄UªÊ ÃÙ ÃË‚⁄UË
∞ÁÄ≈Ufl „UÙ ¡ÊÿªË–
◊Í‹ ∑§’Ë⁄UÊ ª„U ø‹, ∑ȧ‹ π‹ ‚¢‚Ê⁄UH
Ã÷Ë flÊáÊË ◊¥ ∞∑§ ‚≈UË∑§ ‡ÊéŒ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
ß ÁÕ⁄U ◊Ÿ ÁÕ⁄U fløŸ ÁÕ⁄U, ‚È⁄UÁà ÁŸ⁄UÁà ÁÕ⁄U „UÙÿ–
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U flÊ ¬‹∑§ ∑§Ù, ∑§À¬ Ÿ ¬ÊflÒ ∑§ÙÿH
Á∑§ÃŸÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU ß ∑§Ù ÁSÕ⁄U ∑§⁄UŸÊ! Á∑§ÃŸÊ ∑§Á∆UŸ „UÒ ◊Ÿ ∑§Ù
ÁSÕ⁄U ∑§⁄UŸÊ! Á»§⁄Uó
...fløŸ ÁÕ⁄U, ‚È⁄UÁà ÁŸ⁄UÁà ÁÕ⁄U „UÙÿH
ÄÿÊ „ÒU ÿ„U fløŸ ÁÕ⁄U? ß ÁSÕ⁄U ’ÃÊÿÊ, ◊Ÿ ÁSÕ⁄U ’ÃÊÿÊ– ∑§ß¸
’Ê⁄U •Ê¬∑§ ◊Ÿ ◊¥ ÷Ë ‚flÊ‹ ©U∆UÃ „Ò¥U– •Ê¬ •¬Ÿ •Ê¬ ‚ ‚flÊ‹ ¬Í¿UÃ
„Ò¥U– øÃŸÊ ø‹ÃË ⁄U„UÃË „ÒU– ÿ„U ∞∑§Êª˝ Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ ⁄UÙ∑§ŸÊ „ÒU–
‚È⁄UÁà ÁŸ⁄UÁà ÁÕ⁄U „UÙÿH
‚È⁄UÁà ‚Êà „Ò¥U •ı⁄U ¡Ù ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ø‹Êÿ◊ÊŸ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU, flÙ
ÁŸ⁄UÁà ÷Ë ∞∑§Êª˝ „UÙ ¡Ê∞–
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U flÊ ¬‹∑§ ∑§Ù, ∑§À¬ Ÿ ¬ÊflÒ ∑§ÙÿH
∞‚Ê ∞∑§ ¬‹ ∑§À¬Ê¢Ã⁄U ∑§Ë ‚ÊœŸÊ ‚ ÷Ë •Áœ∑§ „ÒU–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 101
◊Ò¥ äÿÊŸ ‚ÍòÊÙ¥ ∑§ Á$π‹Ê$»§ Ÿ„UË¥ „Í°U– •Ê¬ ©UŸ‚ ◊ŒŒ ‹¥– ¬⁄U „U⁄U
¡ª„U œÙπÊ „ÒU– Á∑§‚Ë ÷Ë ¡ª„U ¬⁄U ∑Ò§‚ ÷˝Á◊à ∑§⁄Ã „Ò¥U? ¡Ò‚ ŒÍ⁄UË ’ÃÊŸ
flÊ‹ Á∑§.◊Ë. ∑§ ¬àÕ⁄U ‹ª „ÙÃ „Ò¥U– ◊Ò¥ ¡Ê‹¢œ⁄U ¡Ê ⁄U„UÊ ÕÊ ÃÙ Á∑§‚Ë Ÿ
{Æ Á∑§.◊Ë. ‚ Æ „U≈UÊ ÁŒÿÊ ÕÊ– ÿÊŸË { Á∑§.◊Ë. ’ÃÊ ⁄U„UÊ ÕÊ–
•Ê¬ Á∑§‚Ë ∑§Ù ÷˝Á◊à Ÿ ∑§⁄UÙ– •Ê¬ Á‡ÊCÔU ’Ÿ¥– ‚ÊœŸ ∑§ Áfl·ÿ
◊¥ ÿ„UË ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U– ◊Ÿ ∑Ò§‚ ÁSÕ⁄U „UÙ? ◊Ÿ ∑§ •¬Ÿ øÊ⁄U M§¬ „Ò¥U– ¡’
‚¢∑§À¬ ∑§⁄UÃÊ „ÒU ÃÙ ◊Ÿ ∑§„UÃ „Ò¥U– •Ê¬ ‚¢∑§À¬ Á∑§ÿ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ‚¢∑§À¬
∞∑§ ¬‹ ÷Ë Ÿ„UË¥ L§∑§ ⁄U„U „Ò¥U– Áø¢ÃŸ ¬‹-¬‹ Á∑§ÿ ¡Ê ⁄„U „Ò¥U– ÿÊŒ ÷Ë
¬‹-¬‹ Á∑§ÿ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– Á∑˝§ÿÊ ÷Ë ¬‹-¬‹ Á∑§ÿ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ¡ËflŸ ∑§
„U⁄U∑§ ∑§Ê◊ ∑§ Á‹∞ ÁŸpÿ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ¬Ê°fl Á∑§‚Ë ÁŒ‡ÊÊ ◊¥ ’…∏U ÃÙ ¬„U‹
ÁŸpÿ „ÈU•Ê, Ã÷Ë ’…∏U– ∑§Ê°≈UÊ •ÊÿÊ ⁄UÊSÃ ◊¥, ¬Ê°fl ∑§Ë ÁŒ‡ÊÊ ’Œ‹ ªÿË,
ÃÙ ÷Ë ÁŸ‡øÿ „ÈU•Ê– ÁøûÊ ‚ ÿÊŒ Á∑§ÿ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U– ∑§÷Ë ©UŸ ÃâÿÙ¢ ∑§Ù
ÿÊŒ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U, ¬⁄U •Ê ¡ÊÃ „Ò¥U– ÿ ‚’ ◊Ÿ ‚ ‚¢øÊÁ‹Ã „UÙ
⁄U„U „Ò¥U– ¬⁄U •Êà◊Ê ∑§ ‚„UÿÙª Á’ŸÊ ∑§Ù߸ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– ∑§÷Ë
•Ê¬ äÿÊŸ ◊¥ ’Ò∆UÃ „Ò¥U ÃÙ •ª‹ ¬‹ ∑§„UË¥ •ı⁄U ÉÊÍ◊Ÿ ‹ªÃ „Ò¥U– ÿÊŸË ∑ȧ¿U
øË Ê¥ M§∑§Êfl≈¥U Œ ⁄U„UË „Ò¥U– Á»§⁄U ∑Ò§‚ „UÙ? ’«U∏Ê ¡Á≈U‹ „UÒ ◊Ÿ– ÄÿÊ øÊ„U
⁄U„UÊ „ÒU? •Ê¬∑§Ù •¬Ÿ ◊¥ •ÊŸ Ÿ„Ë¥ Œ ⁄U„UÊ „ÒU– •¬Ÿ ◊¥ •ÊŸ ∑§Ê ◊Ë’
„ÒUó∞∑§Êª˝ÃÊ– •¬ŸË Ã⁄¢Uª¢ ÷¡∑§⁄U ÷˝Á◊à Á∑§ÿ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ∑§„U
⁄U„U „ÒU¥ó
◊Ÿ ∑§Ë Ã⁄¢Uª ◊Ê⁄U ‹Ù, „UÙ ªÿÊ ÷¡Ÿ–
•ÊŒÃ ’È⁄UË ‚ÈœÊ⁄U ‹Ù, ÃÙ „UÙ ªÿÊ ÷¡Ÿ–
•ÊÿÊ „ÒU ÃÍ ∑§„UÊ° ‚, •ı⁄U ¡ÊŸÊ „ÒU ∑§„UÊ°–
ßÃŸÊ ‚Ê ’‚ ÁfløÊ⁄U ‹Ù, ÃÙ „UÙ ªÿÊ ÷¡ŸH
ÃÙ ß‚ Ã⁄U„U ◊Ÿ ∑§Ë Á∑˝§ÿÊ∞° ø‹ÃË „Ò¥U– ◊Ÿ Á∑˝§ÿÊ∞° ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU–
‚¢∑§À¬ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ÁŸ‡øÿ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– •ı⁄U ∑§Ù߸ øË Ê ß¢‚ÊŸ ∑§ ∑¢§≈˛UÙ‹
◊¥ Ÿ„UË¥ „ÒU– ‚’◊¥ •Ê¬∑§Ë ÷ÍÁ◊∑§Ê „ÒU– ¬P§Ê „ÒU– ÿÊŒ ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¢§ ÃÙ
•Ê¬∑§Ë ÷ÍÁ◊∑§Ê „ÒU– ¡Ò‚ ¬¢Á¬ª ‚≈U ∑§Ù S≈UÊ≈¸U ∑§⁄UÃ „Ò¥U ÃÙ „Ò¥U«U‹ ÉÊÈ◊ÊÃ
102 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
„Ò¥U– ‚À$»§-S≈UÊ≈˜¸U ◊¥ ÷Ë ¬È‡Ê ÃÙ Á∑§ÿÊ Ÿ! •Êà◊Ê ∑§Ê ‚„UÿÙª Ÿ „UÙ ÃÙ ◊Ÿ
∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU–
’Ù‹ŸÊ Á∑˝§ÿÊ „ÒU, ‚ÙøŸÊ Á∑˝§ÿÊ „ÒU, SflÊ¢‚ ‹ŸÊ ∞∑§ Á∑˝§ÿÊ „ÒU–
◊Ÿ ∑§ øÊ⁄UÙ¥ M§¬ „U◊Ê⁄UË •Êà◊Ê ¬⁄U Á«U¬¥«U „Ò¥U– ªÊ«∏UË ø‹ ⁄U„UË „ÒU, ¬⁄U çÿÍ‹
øÊÁ„U∞– ◊Ÿ ∑ȧ¿U ÷Ë ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU, ¬⁄U ¡Ù ÃÊ$∑§Ã øÊÁ„U∞, flÙ •Êà◊Ê „ÒU–
ªÊ«∏UË ◊¥ çÿÍ‹ Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÙ ∑ȧ¿U ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UªÊ– ¬Á„Uÿ •Êª Ÿ„UË¥ ’…∏¥Uª,
‹Êß≈U Ÿ„UË¥ ¡‹ªË– ¬Í⁄UÊ ∑§Ê◊ çÿÍ‹ ∑§Ê „ÒU– ◊Ÿ ∑§ ‚¢øÊ‹Ÿ ◊¥ •Êà◊Ê ∑§Ê
‚„UÿÙª  ÊM§⁄ËU „ÒU–
ÁŸpÿ ∞∑§ Á∑˝§ÿÊ „ÒU, S◊ÎÁà ÷Ë Á∑˝§ÿÊ „ÒU– ‚ÊœŸÊ ◊¥ ’Ò∆U „Ò¥U, äÿÊŸ
∑§„UË¥ ø‹Ê ªÿÊ ÃÙ Á∑˝§ÿÊ „ÒU– ◊Ÿ Ÿ ÿÊŒ ÁŒ‹ÊÿÊ ÃÙ ÿ„U Á∑˝§ÿÊ „ÒU– •Ê¬
™§¬⁄UË Ãı⁄U ¬⁄U ∞∑§Êª˝ „UÙŸÊ øÊ„UÃ „Ò¥U– •¬Ÿ ∑§Ù Sflÿ¢ „UË ’Ê°œ ⁄U„U „Ò¥U–
•Ê¬Ê ∑§Ù •Ê¬Ê „UË ’¢äÿıH
„U •Êà◊Ê! ÃÈ◊ •¬ŸË ©U¡Ê¸ mÊ⁄UÊ •¬ŸÊ „UË Á’‡ÊÊŸ ∑§⁄U ⁄U„Ë „UÙ–
◊Ÿ ∑§ øÊ⁄UÙ¥ •¢ªÙ¥ ∑§Ù ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄UŸ ◊¥ •Êà◊Ê ∑§Ë ©U¡Ê¸ øÊÁ„U∞–
•Êà◊Ê ∞‚Ê ÄÿÙ¥ ∑§⁄U ⁄U„UË „ÒU? •Ê¬Ÿ »Ò§‚‹Ê Á∑§ÿÊ Á∑§ äÿÊŸ
∑§⁄UŸÊ „ÒU– äÿÊŸ ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ ¡◊Ê? ªÈL§ ŸÊŸ∑§ Œfl ∑§„U ⁄„U „Ò¥Uó
◊Ÿ ◊ÊÿÊ ◊¥ »¢§Œ ⁄UsÙÔ , Á’‚⁄UÿÙ ŸÊ◊ ªÙÁfl¢Œ–
∑§„U ŸÊŸ∑§ ⁄U ‚ÈŸ ◊ŸÊ, •¢Ã ¬«∏Uà ÿ◊ »¢§ŒH
•Ê¬ •¬Ÿ ’ìÊÙ¥ ∑§Ù ¬˝⁄UáÊÊ ŒÃ „Ò¥U Á∑§ ’È⁄UË ‚¢ªÃ ◊¢ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÊ–
•Êà◊Ê ’È⁄UË ‚¢ªÃ ◊¥ •Ê ªÿË „ÒU–
øÊ⁄U •¢Ã—∑§⁄UáÊ ∑§ ‚¢ª •Êà◊Ê π⁄UÊ’–
¡Ò‚ ŸËø ¬˝‚¢ª ‚, ’˝ÊrÊÔáÊ Á¬ÿà ‡Ê⁄UÊ’H
ÿÁŒ ◊Ÿ ∑§Ê ‚ÊÕ Ÿ „UÙÃÊ ÃÙ •Êà◊Ê øÙ⁄UË ∑§⁄UŸ Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§ÃË
ÕË–
’‚ ∑È § ‚¢ ª øÊ„Uà ∑È § ‡Ê‹, ∑§„Ò ¥ U ⁄U„UË◊ ’«∏ U ‚Ù‚–
◊Á„U ◊ Ê ÉÊ≈U Ë ‚◊È º ˝ ∑§Ë, ¡Ù ⁄U Ê fláÊ ’SÿÙ ¬«∏ U ı ‚H
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 103
ß‚ Ã⁄U„U •Êà◊Ê ßŸ∑§ ‚¢¬∑¸§ ◊¥ „ÒU– flÙ ¡ª„U •Êà◊Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬Ê
⁄U„UË „ÒU– flÙ Ã⁄¢Uª •Ê ⁄U„UË „Ò¥U– ∑§„UÊ° ‚ •Ê ⁄U„UË „Ò¥U? ◊Ÿ Ÿ ÿ„U ⁄U„USÿ ⁄UπÊ–
flÒôÊÊÁŸ∑§ ’˝Ÿ Ã∑§ ¡ÊÿªÊ– ¬⁄U ’˝Ÿ ∑§ ™§¬⁄U ÷ʪ ◊¥ ‚È·È◊AÊ ◊¢ ◊Ÿ ⁄U„U ⁄U„UÊ
„ÒU– ’˝Ÿ ∑§Ù ◊Ÿ ‚¢øÊÁ‹Ã ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ flÙ ‚◊¤Ê Ÿ„UË¥ •Ê ⁄U„UÊ
„ÒU, ÁŒπ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÊ „ÒU–
’˝Ÿ ◊¥ πÈŒ Ÿ„UË¢ •ÊÿÊ– ◊Ÿ Ã⁄¢Uª¥ ÷¡ÃÊ „ÒU– ÿ„UË å‹ÒŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
∞∑§ Ã⁄U»§ ‚ •Êà◊Ê ∑§Ù √ÿSà ⁄UπŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU– ¡ÊŸÃÊ „ÒU Á∑§ ∞∑§ ¬‹
÷Ë ∞∑§Êª˝ „UÙ ªÿË ÃÙ •¬Ÿ ∑§Ù ¡ÊŸ ¡ÊÿªË– ß‚Á‹∞ ∞∑§ ¬‹ ÷Ë Ÿ„UË¥
¿UÙ«∏UÃÊ „ÒU– ÿ„U ’„ÈUà ’«∏UÊ Ã¬SflË „ÒU– •Ê¬∑§Ù ÷Ë wy ÉÊá≈U ‚Ã∑¸§ ⁄U„UŸÊ
„U٪ʖ
ŸÊŸ∑§ ¡Ù ÁŸÁ‡Ê ÁŒŸ ÷¡ , M§¬ ⁄U Ê ◊ ∑§Ù ¡ÊŸH
‚ÊÁ„U’ ÷Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
©U‚∑§Ù ∑§Ê‹ ÄÿÊ ∑§⁄U, ¡Ù •Ê∆U ¬„U⁄U „ÈÁ‡ÊÿÊ⁄U––
„U⁄U ‚◊ÿ ∞∑§Êª˝ ⁄U„UŸÊ–
¬‹≈U fl¡ÍŒ ◊¥ •¡’ ÁflüÊÊ◊ „ÒU, „UÙÿ ◊ı¡ÍŒ ÃÙ ‚◊¤Ê •ÊflÒH
¡’ •¬Ÿ ◊¥ •ÊÃ ¡Êÿ¥ª ÃÙ ÁŒ√ÿ-‡ÊÁQ§ ’…∏UÃË ¡ÊÿªË– ÿ„U ÃÙ
•Ê¬◊¥ „Ò-U„UË-„ÒU– ß‚ ∑§„UË¥ ‚ •Ê„ÈUà Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU– •Êà◊Ê ‚◊ª˝ ªÈáÊÙ¥
‚ ¬Á⁄U¬Íáʸ „ÒU– Á»§⁄U •Áflfl∑§ ‚ ∑§Ê◊ ∑Ò§‚ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U? ߢÁº˝ÿÙ¥ ∑§ ∑§Ê◊
∑Ò§‚ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U? ÄÿÙ¥Á∑§ •Êà◊Ê Ÿ •¬Ÿ ∑§Ù ÿ„UË ◊ÊŸ Á‹ÿÊ „ÒU– •Êà◊Ê
Ÿ ‚¢∑§À¬-Áfl∑§À¬ ∑§Ù „UË •¬ŸÊ •Ê¬Ê ◊ÊŸ Á‹ÿÊ–
∑§÷Ë •Ê¬ ‚ÙøÃ „Ò¥U Á∑§ •◊⁄U-‹Ù∑§ ◊¥ ¡Ê∑§⁄U Œπ¥ª Á∑§ ∑Ò§‚
„ÒU¢ ¬˝÷È! ∑Ò§‚Ë „ÒU •Êà◊Ê! Ÿ„UË¥, fl„UÊ° ¡Ê∑§⁄U ∞‚Ê Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ •„UÊ,
∑Ò§‚Ê „ÒU ¬˝÷È! ∑§Ù߸ •Êpÿ¸ Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ „ÒU– ŸË¥Œ ◊¥ „UÙÃ „Ò¥U ÃÙ ¡ÊªŸ ¬⁄U
•¬Ÿ „UË ÉÊ⁄U ◊¥ „UÙÃ „Ò¥U– ∑§Ù߸ •Êpÿ¸ ÕÙ«∏UÊ ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ ∑§„UÊ° „Í°U! •Ê¬∑§
•Ÿãà ¡ã◊ „UÙ øÈ∑§ „Ò¥U– Ã’ ÷Ë •Êà◊Ê Ÿ„UË¥ ÷Í‹Ë „ÒU– •Ê¬ ¡ÊŸÃ „Ò¥U– ‚Íÿ¸
∑§Ù ’ÊŒ‹ •Êë¿UÊÁŒÃ Á∑§ÿ „Ò¥U– •Êà◊Ê ∑§Ê ∑ȧ¿U ÷Ë ∑§◊ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê
‚∑§ÃÊ „ÒU– ¡Ù ãÿÍŸÊÁœ∑§ „UÙ ¡Ê∞, flÙ ŸCÔU „UÙ ¡ÊÿªÊ– •Êà◊Ê ◊¥ ∑ȧ¿U ÷Ë
104 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
¬˝ÁflCÔU Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ÿ„ ¬Á⁄U¬Íáʸ „ÒU– ÃÙ ∑ȧ¿U ŸÿÊ Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ
„ÒU– ∑ȧ¿U •Êpÿ¸ Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ „ÒU– „UÊ°, ∑§fl‹ ÿ„U •Êpÿ¸ ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ ∑§„UÊ°
ø‹Ê ªÿÊ ÕÊ! flÙ ¬˝÷È •Ÿ¡ÊŸÊ Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ „ÒU–
•Êà◊Ê ∑§Ù ôÊÊŸ „ÒU– ß‚Á‹∞ ◊Ò¥ Á∑§‚Ë ∑§Ù ÷Ë „U‹∑§ ◊¥ Ÿ„UË¥ ‹ÃÊ
„Í°U– ∑§fl‹ ÁflS◊ÎÁà „UÙ ªÿË „ÒU–
Á∑§ÃÊ’ ∑§Ê ¬ÛÊÊ ¬‹≈UÃ „Ò¥U, ¬…∏UÃ „Ò¥U– ¬⁄U ∑§÷Ë Ÿ Ê⁄U ∑§ ‚Ê◊Ÿ
‚ ¬¡ „U≈U ¡ÊÃÊ „ÒU– äÿÊŸ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU Á∑§ ∑§ıŸ ‚Ë øË Ê ∑§„UÊ° Á‹πË
„ÒU– ∑§„UË¥ Á∑§‚Ë ∑§Ù Á◊‹Ã „Ò¥U ÃÙ ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ ÿÊŒ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ „ÒU– •Ê¬
©U‚ ¡ÊŸÃ „Ò¥U, ¬⁄U ŸÊ◊ ÿÊŒ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ „ÒU– ÁøûÊ ∑§Ë ÷˝◊Ê¢∑§ ÁSÕÁà ‚ ÿ„U
„ÈU•Ê– •Êà◊Ê ◊Ÿ ∑§ ‚ÊÕ ◊¢ ⁄U„U ⁄U„UË „ÒU, ß‚Á‹∞ ÷˝Á◊à „UÙ ªÿË „ÒU–
U‚¢ªÃ ‚ ªÈáÊ „UÙà „ÒU, ‚¢ªÃ ‚ ªÈáÊ ¡ÊÿH
◊Ÿ ‚ •Êà◊Ê ∑§Ù ÁflS◊ÎÁà „UÙ ªÿË– flÙ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬Ê ⁄U„UË „ÒU–
ß‚Ÿ •¬Ÿ ∑§Ù ßë¿UÊ M§¬ ◊¥ ◊ÊŸ Á‹ÿÊ „ÒU– πÈŒ „UË Áπ‹ıŸÊ ’Ÿ ªÿË
„ÒU– ß‚∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ◊Ÿ „ÒU–
Ã⁄UÊ ’Ò⁄UË ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥, Ã⁄UÊ ’Ò⁄UË ◊ŸH
Á¡Ÿ ÃâÿÙ¥ ¬⁄U ‚ÊÁ„U’ Ÿ ’Ù‹Ê „ÒU, ÿ„U •äÿÊà◊ „ÒU– ∑§Ù߸ ∑§ÕÊ-
∑§„UÊÁŸÿÊ° •äÿÊà◊ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¡ •äÿÊà◊ ∑§Ê ŸÊ◊ÙÁŸ‡ÊÊŸ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÊ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ ÃÙ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
◊Ê‹Ê ‹P§«∏ U ¬Í ¡ Ê ¬àÕ⁄U, ÃË⁄UÕ „Ò U ‚’ ¬ÊŸË–
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U ‚È Ÿ Ù ÷Ê߸ ‚ÊœÙ, øÊ⁄U Ù ¥ fl Œ ∑§„U Ê ŸËH
‚ÊÁ„U’ Ÿ flÖÊ˝ ¡Ò‚Ê ¬˝„UÊ⁄U Á∑§ÿÊ–
•Ê◊-Ãı⁄U ¬⁄U •Ê¬ ŒπÃ „Ò¥U Á∑§ ‹Ùª ∑§ÕÊ∞° „UË ’Ù‹ ⁄U„U „Ò¥U–
◊„UʬÈL§· ¡Ù ’Ù‹Ã „Ò¥U, •Êà◊Ê ‚◊¤ÊÃË „ÒU– flÙ ’ÊÃ¥ •Êà◊Ê Ã∑§ ¬„È°UøÃË
„Ò¥U– ÄÿÙ¥Á∑§ •Êà◊Ê ¡ÊŸÃË „ÒU– ‚ÊÁ„U’ Ÿ ’«∏UÊ åÿÊ⁄UÊ ‡ÊéŒ ∑§„UÊó
Á’ŸÊ ‚ÃªÈ L § Ÿ⁄U Á»§⁄Uà ÷È ‹ ÊŸÊ–
πÙ¡Ã Á»§⁄Uà Ÿ Á◊‹Ã Á∆U∑§ÊŸÊH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 105
’«∏U •ë¿U •‹¢∑§Ê⁄U ‚ ‚ÊÁ„U’ Ÿ •Êà◊Ãàfl ÁflS◊Îà ∑Ò§‚ „UÙ
ªÿÊ, ÿ„U ’ÃÊÿÊ „ÒU– •¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ∑§Ù ∑Ò§‚ πÙ ÁŒÿÊ „ÒU, ÿ„U ’ÃÊ ⁄U„U
„Ò¥U– ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ Á’ŸÊ ‚ìÊ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ ÿ„U ÷Í‹Ê „ÈU•Ê „ÒU–
∑ § „U⁄U ‚È Ã ß∑§ •ÊŸ ª«∏ U Á⁄UÿÊ–
¬Ê‹ ¬Ù‚ ∑ § Á∑§ÿÙ ‚ÿÊŸÊH
“∑§„U⁄”U ‡Ê⁄U ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U– “‚ÈÔ ’ìÊ ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U–
∞∑§ ’Ê⁄U ∞∑§ ‡Ê⁄U ∑§Ê ’ìÊÊ ’P§⁄UflÊ‹ ∑§Ë ’∑§Á⁄UÿÙ¥ ◊¥ •Ê ªÿÊ–
flÙ •¬ŸË ◊Ê° ‚ Á’¿U«∏U ªÿÊ– ’P§⁄UflÊ‹ ©U‚ ©U∆UÊ∑§⁄U ‹ ªÿÊ–
¬Ê‹ ¬Ù‚ ∑§ Á∑§ÿÙ ‚ÿÊŸÊH
◊Ê° ‚ Á’¿U«∏UÊ „ÈU•Ê ÕÊ– ◊Ê° Ÿ„UË¥ Á◊‹Ë– •’ flÙ ÷«∏U-’∑§Á⁄UÿÙ¥
∑§ ‚ÊÕ ⁄U„UŸ ‹ªÊ–
∑§⁄Uà ∑§‹Ù‹ Á»§⁄Uà •¢ Á ¡ÿŸ ‚¢ ª –
•Ê¬Ÿ ◊⁄UŸ ©UŸ„Í ° Ÿ ¡ÊŸÊH
“•¡Ê” ’∑§⁄UË ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U– “∑§‹ı‹” ÿÊŸË π‹∑ͧŒ– flÙ
ª«∏UÁ⁄Uÿ ∑§Ë ’∑§Á⁄UÿÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ π‹ÃÊ ÕÊ– •¬ŸÊ ÷Œ ©U‚ ◊Ê‹Í◊ Ÿ„UË¢ ÕÊ
Á∑§ ‡Ê⁄U „Í°U– ’«∏UÊ „UÙ ªÿÊ– ÉÊÊ‚ ÷Ë πÊŸ ‹ªÊ– ÉÊÊ‚ ÄÿÙ¥ πÊŸ ‹ªÊ?
•Ê¬∑§ ’ìÊ ÷Ë ∑§÷Ë Á◊^ÔUË πÊÃ „Ò¥U– ’ìÊÙ¥ ∑§Ë ¡Ë÷ ߢº˝Ë Ã Ê „UÙÃË „ÒU–
Á◊^ÔUË ◊¥ ∞∑§ Ãàfl „ÒU– πÊŸ ∑§Ë øË Ê Ÿ„UË¥ ÕË– Áfl·Ò‹ ¬ŒÊÕ¸ ÷Ë „Ò¥U– ¬⁄U
•ÊŒÃ ¬«∏U ªÿË– Á◊^ÔUË πÊŸÊ ª¢ŒË •ÊŒÃ „ÒU–
•Êà◊Ê ∑§Ù ߢÁº˝ÿÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ ⁄U„UŸ ∑§Ë ’«∏UË ª¢ŒË •ÊŒÃ ¬«∏U ªÿË
„ÒU– ◊⁄UÊ ÷ÃË¡Ê Á◊^ÔUË πÊÃÊ ÕÊ– ©U‚∑§Ë ◊Ê° ∑§„ÃË ÕË Á∑§ ÿ„U Á◊^ÔUË πÊÃÊ
„ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÉÊ⁄U ◊¥ Á◊^ÔUË Ÿ ⁄UπÊ ∑§⁄UÙ– ’ÊŒ ◊¥ flÙ ∑§„UŸ ‹ªË Á∑§
ÿ„U ’Ê„U⁄U ¡Ê∑§⁄U Á◊^ÔUË πÊÃÊ „ÒU– ◊Ò¢Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ’Ê„U⁄U Ÿ ¡ÊŸ ŒÙ– Á»§⁄U
∞∑§ ÁŒŸ ∑§„UŸ ‹ªË Á∑§ ¡ÍÃ ∑§ Ëfl ‚ Á◊^ÔUË ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U πÊÃÊ „ÒU–
ŒπÊ Ÿ, Á∑§ÃŸË ª¢ŒË •ÊŒÃ ÕË! ◊Ò¢Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ¡ÍÃ ™°§øË ¡ª„U ¬⁄U ⁄UπÊ
∑§⁄UÙ– Á»§⁄U ∞∑§ ÁŒŸ ∑§„UŸ ‹ªË Á∑§ •’ ŒËflÊ⁄UÙ¥ ∑§Ù øÊ≈UÃÊ „ÒU– •’
ŒËflÊ⁄¥U ÕÙ«∏UÊ ÃÙ«∏UŸË ÕË¥– flÊ„U! ∞‚Ê „UË „ÒU ◊Ÿ–
106 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ÃËŸ ‹Ù∑§ ◊¥ ◊ŸÁ„¢U Áfl⁄UÊ¡Ë– ÃÊÁ„¢U Ÿ øËqÔUà ¬¢Á«Uà ∑§Ê¡ËH
ÃÙ ©U‚ ’ÊŒ ◊¥ ‚◊¤ÊÊÿÊ, ÷ÿ ÁŒÿÊ Á∑§ Ÿ„UË¥ πÊ•Ù– Á◊^ÔUË πÊŸ
∑§Ë øË Ê Ÿ„UË¢ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ‡Ê⁄U ∑§ Á‹∞ ÉÊÊ‚ πÊŸ ∑§Ë øË Ê Ÿ„UË¥ „ÒU–
∞∑§ ÷Ò¥‚ ∑§Ê ∑§^ÔUÊ „ÒU– ÷Ò¥‚ ∑§Ù øÊ⁄UÊ ŒŸ ¡Ê™°§ ÃÙ flÙ ◊⁄U ¬Ò⁄U ∑§Ë
≈UÙ ¬∑§«∏U∑§⁄U ŸıøÃÊ „ÒU– ©U‚Ÿ ŒÙŸÙ¥ ≈UÙ πÊ ‹Ë „Ò¥U– ÷ÍπÊ „UÙÃÊ „ÒU ÃÙ ∑ȧ¿U
πÊŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU– flÙ πÊŸ ∑§Ë øË Ê Ÿ„UË¥ „ÒU; ¬⁄U ÷ÍπÊ ÕÊ–
‚¢÷fl×, ‡Ê⁄U ∑§Ê ’ìÊÊ ÷Ë ÉÊÊ‚ πÊŸÊ ß‚Á‹∞ ‚Ëπ ªÿÊ „UÙªÊ,
ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚ ∑ȧ¿U •ı⁄U Ÿ Á◊‹Ê „U٪ʖ ©U‚Ÿ ŒπÊ „UÙªÊ Á∑§ ’Ê∑§Ë ÷Ë ÿ„UË
πÊ ⁄U„U „Ò¥U– flÙ ÷Ë πÊŸ ‹ª ªÿÊ– flÙ ‹«∏UÊ߸ ÷Ë ÷«∏U ∑§Ë Ã⁄U„U „UË ∑§⁄UŸ
‹ª ªÿÊ– ’Ù‹Ÿ ÷Ë ÷«∏U ∑§Ë Ã⁄U„U „UË ‹ªÊ– ª⁄U¡Ÿ ∑§Ë ¡ª„U Á◊ŸÁ◊ŸÊŸ
‹ªÊ– ∑ȧûÊÊ ÷ı¥∑§ÃÊ „ÒU, „UÊÕË Áø¢ªÊ«∏UÃÊ „ÒU, ‡Ê⁄U ª⁄U¡ÃÊ „ÒU, ’∑§⁄UË Á◊ŸÁ◊ŸÊÃË
„ÒU– flÙ Á◊ŸÁ◊ŸÊŸ ‹ªÊ– ‡Ê⁄U ∑§Ù Á◊ŸÁ◊ŸÊŸÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¬⁄U flÙ ÷«∏UÙ¥ ∑§Ù
Á◊ŸÁ◊ŸÊÃ ŒπÃÊ ÕÊ– ¬Í⁄U ∑§Ê◊ ’∑§Á⁄UÿÙ¥ flÊ‹ ∑§⁄UŸ ‹ªÊ– ø‹ŸÊ ÷Ë
’∑§Á⁄UÿÙ¥ ∑§Ë Ã⁄U„U „UÙ ªÿÊ– flÙ ’∑§Á⁄UÿÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ ⁄U„U-⁄U„U∑§⁄U ’∑§⁄UË ’Ÿ
ªÿÊ– ‡Ê⁄U ∑Ò§‚ ’∑§⁄UË ’Ÿ ‚∑§ÃÊ „ÒU? ‚¢ªÃ–
◊Î ª ¬Áà •ı⁄U ¡¢ ª ‹ ‚ •ÊÿÙ–
ÃÊÁ„U Œ π flÙ ’„È U «U⁄UÊŸÊH
•’ ¡Ù ’P§⁄UflÊ‹ ÕÊ, flÙ ¡’ ÷Ë ’∑§Á⁄UÿÙ¥ ∑§Ù «¢U«UÊ ◊Ê⁄UÃÊ ÕÊ
ÃÙ ‡Ê⁄U ∑§Ù ÷Ë ◊Ê⁄UÃÊ ÕÊ– ¡Ò‚ ‚÷Ë ©U‚∑§ ∑§Ê’Í ◊¥ Õ, flÙ ÷Ë ÕÊ– ¡’
∑§„UË¥ πÙ ¡ÊÃÊ ÃÙ ’P§⁄UflÊ‹ ©U‚ ¬∑§«∏U ‹ÊÃÊ ÕÊ– ÄÿÊ •ÊŒ◊Ë ‡Ê⁄U ∑§Ù
¬∑§«∏U ‚∑§ÃÊ „ÒU? Ÿ„UË¥, ’∑§Á⁄UÿÙ¥ ∑§ ‚¢ª ◊¥ ©U‚∑§Ê ÿ„U „UÊ‹ „UÙ ªÿÊ– flÙ
¬Í⁄UË-¬Í⁄UË ’∑§⁄UË ’Ÿ ªÿÊ– •¬Ÿ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ ÕÊ– ÃÙó
◊Ϊ¬Áà •ı⁄U ¡¢ª‹ ‚ •ÊÿÙ, ¬Ê‹ ¬Ù‚ ∑§⁄U Á∑§ÿÙ ‚ÿÊŸÊH
“◊Ϊ¬ÁÔ ‡Ê⁄U ∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U– ◊Ϊ w| »§Ë≈U ¿U‹Ê°ª ‹ªÊÃÊ „ÒU– ‡Ê⁄U
w} »§Ë≈U ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU– ‡Ê⁄U ∑§Ê Sfl÷Êfl „ÒU Á∑§ •¬ŸÊ Á‡Ê∑§Ê⁄U ∞ÁÄ≈Ufl ∑§⁄U∑§
◊Ê⁄UÃÊ „ÒU– ¡Ò‚ •Ê¬ ÷Ù¡Ÿ ‹øË‹Ê ∑§⁄U∑§ πÊÃ „Ò¥U– ‡Ê⁄U ¬„U‹ Œı«∏UÊÃÊ
„ÒU– •Ê¬ »È§‹∑§Ê ∆UË∑§ ‚ ’ŸÊ∑§⁄U πÊ ⁄U„U „Ò¥U– ‡Ê⁄U ÷Ë ∞‚ „UË ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 107
flÙ ¬Ë¿U ‚ flÊ⁄U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ¬„U‹ ÷ÿ÷Ëà ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ÷ʪŸ ∑§Ê ◊ı∑§Ê
ŒÃÊ „ÒU– Œı«∏UÊ-Œı«∏UÊ∑§⁄U Á»§⁄U ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU– ÿ„U ©U‚∑§Ê Sfl÷Êfl „ÒU– ©U‚ ◊ΪÊ
‚ øÈŸıÃË Á◊‹ÃË „ÒU– flÙ ‡Ê⁄U ∑§Ù øÒÁ‹¢¡ ŒÃÊ „ÒU– ◊ÎªÊ ∑§Ù ‡Ê⁄U ’«∏U ‡Êı∑§
‚ ◊Ê⁄U∑§⁄U πÊÃÊ „ÒU– ¬⁄U ¡Ù ‡Ê⁄U ߢ‚ÊŸ ∑§Ê ◊Ê°‚ ∞∑§ ’Ê⁄U πÊ ‹, flÙ Á»§⁄U
Ÿ⁄U÷ˇÊË „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, Á»§⁄U ŒÍ‚⁄U ¡ÊŸfl⁄U ∑§Ê Á‡Ê∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ ©U‚ •ë¿UÊ
Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ „ÒU– fl٠ߢ‚ÊŸ ∑§Ù „UË πÊÃÊ „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§ ߢ‚ÊŸ ∑§Ë ø◊«∏UË „UË
◊Ê¢‚ „ÒU– ÷Ê‹Í ∑§Ù πÊÿªÊ ÃÙ ¬„‹ ’Ê‹ „Ò¥– flÙ ŸıøÃÊ „ÒU– Á¡‚ ‡Ê⁄U ∑§
◊È°„U ¬⁄U ߢ‚ÊŸ ∑§Ê πÍŸ ∞∑§ ’Ê⁄U ‹ª ¡Ê∞ ÃÙ flÙ ŒÍ‚⁄U ¡ÊŸfl⁄U ∑§Ê Á‡Ê∑§Ê⁄U
Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
ÃÙ ŒÍ‚⁄U ¡¢ª‹ ∑§Ê ◊Ϊ¬Áà •ÊÿÊ– ©U‚ Œπ∑§⁄U flÙ ’∑§⁄UË ’ŸÊ
„ÈU•Ê ‡Ê⁄U ∑§Ê ’ìÊÊ «U⁄U ªÿÊ–
ÃÊÁ„U Œπ flÙ ’„ÈU «U⁄UÊŸÊH
‡Ê⁄U Ÿ ŒπÊ Á∑§ ÿ„U ‡Ê⁄U ∑§Ê ’ìÊÊ „ÒU •ı⁄U ÉÊÊ‚ πÊ ⁄U„UÊ „ÒU,
’∑§Á⁄UÿÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ ◊¥ „ÒU •ı⁄U «¢U«U ÷Ë ¬«∏U ⁄U„U „Ò¥U– ÿ„U ÃÙ ’∑§⁄UË ’ŸÊ „UÈ•Ê
„ÒU– ÿ„U ÃÙ ‡Ê⁄U ∑§ œ◊¸ ∑§ Á$π‹Ê$»§ „ÒU– flÙ ©U‚∑§ ¬Ê‚ ¬„È°UøÊ– ©U‚ Œπ
’ìÊÊ «U⁄U ªÿÊ–
∞∑§ ’Ê⁄U ‹¢ªÍ⁄UÙ¥ ∑§ ≈UÙ‹ ◊¥ ߢ‚ÊŸ ÷Ë ÕÊ– flÙ ÄÿÊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ ÕÊ?
¡Ò‚ ‹¢ªÍ⁄U ¿U‹Ê°ª ◊Ê⁄U ⁄U„U Õ, flÙ ÷Ë ◊Ê⁄U ⁄U„UÊ ÕÊ– ßÃŸÊ Ã Ê ∑§Ù߸ •ÊŒ◊Ë
¬«∏UÙ¥ ◊¥ Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– flÙ ‹¢ªÍ⁄UÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ ‹¢ªÍ⁄U „UÙ ªÿÊ ÕÊ– ¡„UÊ°
‹°ªÍ⁄ ¡Ê∞°, flÙ ÷Ë ø‹Ê ¡ÊÃÊ ÕÊ–
•fl ‚flÊ‹ ©U∆UÊ Á∑§ flÙ ∑Ò§‚ ‹¢ªÍ⁄U ’Ÿ ªÿÊ? ÕÊ flÙ •ÊŒ◊Ë–
w-x øË Ê¥ „Ò¥U– ¬„U‹Ë ’Êà „ÒU Á∑§ ~Æ ¬˝ÁÇÊà ◊‹¡Ù‹ „ÒU– •ÊŒ◊Ë ∑§Ë
~Æ ¬˝ÁÇÊà •ÊŒÃ¥ Á◊‹ÃË „ÒU¢– ¬⁄U ≈UÁÄŸ∑Ú§‹˜ ∑§Ê⁄UáÊ ∑ȧ¿U •ı⁄U „ÒU– flÙ
ÄÿÙ¥ ¿U‹Ê°ª¥ ◊Ê⁄U ⁄U„UÊ ÕÊ? ÄÿÙ¥Á∑§ »§‹ πÊŸ •ı⁄U ŒÍœ ¬ËŸ ‚ ©U‚∑§Ê
‡Ê⁄UË⁄U ‹øË‹Ê „ÈU•Ê– ¿UÙ≈U¬Ÿ ‚ „UË ‹¢ªÍ⁄UŸË ©U∆UÊ∑§⁄U ‹ ªÿË „UÙªË •ı⁄U
©U‚ ◊◊ÃÊ Œ ŒË „UÙªË, •¬ŸÊ ŒÍœ Á¬‹Ê ÁŒÿÊ „U٪ʖ
◊Ò¥Ÿ •π’Ê⁄U ◊¥ ¬…∏UÊ Á∑§ ∞∑§ ∑ȧÁûÊÿÊ ∑ͧ«∏U ∑§ …U⁄U ¬⁄U ¬«∏U „ÈU∞
108 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
¿UÙ≈U ‚ ’ìÊ ∑§Ù ⁄UÙ Ê ŒÍœ Á¬‹ÊŸ ¡ÊÃË ÕË– Á∑§‚Ë Ÿ ’ìÊ ∑§Ù ∑ͧ«∏U ∑§
…⁄U ¬⁄U »¥§∑§ ÁŒÿÊ ÕÊ– ∑ȧÁÃÿÊ Ÿ ‚ÙøÊ „UÙªÊ Á∑§ ∑§ø⁄U ◊¥ ¬«∏UÊ „ÒU– flÙ
⁄UÙ Ê ŒÍœ Á¬‹ÊŸ ¡ÊÃË ÕË– ©U‚∑§Ê ≈UÊß≈U‹ ÷Ë ÕÊó∑ȧÁÃÿÊ ∑§Ë ◊◊ÃÊ–
‚¢÷flÃÊ ‹¢ªÍ⁄UŸË ‹ ªÿË „UÙªË •ı⁄U åÿÊ⁄U Œ ÁŒÿÊ „U٪ʖ ’ìÊ Ÿ
÷Ë ©U‚ „UË •¬ŸË ◊Ê° ‚◊¤Ê Á‹ÿÊ „U٪ʖ ¡Ò‚ ∑§Ù߸ ’ìÊÊ •¬ŸÊÃ „Ò¥U ÃÙ
flÙ ÃÙ ©Uã„¥U „UË •¬Ÿ ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU Ÿ! ∞‚Ê „UË „ÈU•Ê „U٪ʖ •’
œË⁄U-œË⁄U ©U‚ ‚’ Á‚πÊ ÁŒÿÊ „U٪ʖ ¬⁄U ©U‚∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ê …UÊ°øÊ •ÊŒ◊Ë
∑§Ë Ã⁄U„U ÕÊ– ŒÍœ ¬ËŸ •ı⁄U »§‹ πÊŸ ‚ •ÊŒ◊Ë Ã Ê „U٪ʖ
¬⁄U ÿ„U Ÿ„UË¥ ∑§„U ⁄U„UÊ „Í°U Á∑§ •ŸÊ¡ Ÿ„UË¥ πÊŸÊ– ÄÿÙ¥Á∑§ ‹Ùª
◊⁄UË ’Êà ∑§Ù ©U‹≈U-¬È‹≈U ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥U– ∞∑§ ÁŒŸ ◊ȤÊ Á∑§‚Ë Ÿ ∑§„UÊ Á∑§
ªÊÿ ◊ÊÃÊ „ÒU ÃÙ ÷Ò¥‚ ÄÿÊ „ÒU? ‹Ùª ‚flÊ‹ ¬Í¿UÃ „Ò¥U– ÷Ò¥‚ ∑§Ë ŒÙ øË Ê¥ ©U‚
ÕÙ«∏UÊ Á∑§ŸÊ⁄UÊ ∑§⁄U ⁄U„UË „Ò¥U– ÷Ò¥‚ ¬„U‹ •¬ŸÊ ‡Ê⁄UË⁄U ’ŸÊÃË „ÒU, ¬⁄U ªÊÿ
Á¡ÃŸÊ Áπ‹Ê•Ù, flÊÁ¬‚ ∑§⁄U ŒÃË „ÒU– ¬⁄U ߸◊ÊŸŒÊ⁄UË ‚ Œπ¥ ÃÙó
Á¡‚∑§Ê ¬ËÁ¡∞ ŒÍœ, ÁÂ∑§Ù ∑§Á„Uÿ ◊ÊÿH
ß‚Á‹∞ ‚÷Ë ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸË „ÒU–
ÃÙ flÙ ’ìÊÊ ‹¢ªÍ⁄U „UÙ ªÿÊ– fl٠ߢ‚ÊŸ ‚ Á∑§ŸÊ⁄UÊ ∑§⁄UÃÊ ªÿÊ–
‹¢ªÍ⁄U ’Ÿ ªÿÊ– ¿U‹Ê°ª ß‚Á‹∞ ◊Ê⁄U ⁄U„UÊ ÕÊ Á∑§ ŒÍœ fl„UË Á¬ÿÊ, ¡ËŸ‚˜
•Ê ªÿ– ‹¢ªÍ⁄UÙ¥ ∑§ ≈UÙ‹ ◊¥ ÷Ê·Ê ÷Ë ‚Ëπ ªÿÊ– ’ìÊÙ¥ ∑§Ë ÿÊŒŒÊ‡Ã ÷Ë
’«∏UË Ã Ê „UÙÃË „ÒU–
∞∑§ ’Ê⁄U ªÈL§Œfl ∑§ ¬Ê‚ ∑ȧ¿U ‹Ùª •Ê∞, ∑§„UÊ Á∑§ ÿ„U ∑Ò§‚Ê
∑§‹ÿȪ •Ê ªÿÊ „ÒU, ߢ‚ÊŸ ∑§Ê ’ìÊÊ ‹¢ªÍ⁄U ’Ÿ ªÿÊ „ÒU– ÃÙ ªÈL§Œfl Ÿ ÿ„U
’Êà ’ÃÊ߸ ÕË–
flÙ ‹¢ªÍ⁄UÙ¥ ∑§Ë Ã⁄U„U „UË ∑§Ê≈U ÷Ë ⁄U„UÊ ÕÊ, ‹¢ªÍ⁄UÙ¢ ∑§Ë Ã⁄U„U •ÊŒ◊Ë
‚ Áø…∏U ⁄U„UÊ ÕÊ, ‚’ ∑§Ê◊ ∑§⁄U ⁄U„UÊ ÕÊ, ©U‹≈U ‹≈U∑§ ⁄U„UÊ ÕÊ– ‚¢÷fl×
flÙ ‡Ê⁄U ∑§Ê ’ìÊÊ ÷Ë flÒ‚ „UË „UÙ ªÿÊ– ∞∑§ ªÊÿ Ÿ ’ìÊÊ ÁŒÿÊ ÃÙ ŒÍ‚⁄U
ÁŒŸ ◊⁄U ªÿË– •’ ŒÍ‚⁄UË ªÊÿ ©U‚ ŒÍœ Á¬‹ÊŸ ‹ªË– flÙ ‚◊¤Ê ⁄U„UË ÕË
Á∑§ ß‚∑§Ë ◊Ê° ◊⁄U ªÿË „ÒU– ∑§÷Ë-∑§÷Ë flÙ ŒÍœ Á¬‹Ê ŒÃË ÕË– Á»§⁄U ©U‚
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 109
ÁŸå¬‹ ‚ ŒÍœ Á¬‹ÊŸ ‹ª– ¬„U‹ Áfl⁄UÙœ „ÈU•Ê– ¬⁄U ’ÊŒ ◊¥ flÙ ‚◊¤Ê
ªÿÊ Á∑§ ©U‚∑§Ë ¡ËÁfl∑§Ê ∑§Ê ∑§Ù߸ •ı⁄U ‚ÊœŸ Ÿ„UË¥ „ÒU–
‚¢÷fl× ß‚Ë Ã⁄U„U „U◊Ê⁄UË •Êà◊Ê ◊Ÿ •ı⁄U ߢÁº˝ÿÙ¥ ∑§ ‚¢ª ◊¥
Á’ª«∏UË „ÒU–
ÃÙ ¡¢ª‹ ∑§ ‡Ê⁄U Ÿ Œπ Á‹ÿÊ Á∑§ ÉÊÊ‚ πÊ ⁄U„UÊ „ÒU– Á»§⁄U •Êpÿ¸
„ÈU•Ê– flÙ fl„UÊ° ªÿÊ ÃÙ ©U‚ Œπ ’ìÊÊ «U⁄UŸ ‹ªÊ– ‡Ê⁄ Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ «U⁄UÙ
Ÿ„UË¥– ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÈ◊ ◊ȤÊ πÊ ¡Ê•Ùª– ‡Ê⁄U Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ ÷Ë ‡Ê⁄U „UÒ–
©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¥ ÃÙ ’∑§⁄UË „Í°U– flÙ «U⁄UŸ ‹ªÊ–
¬∑§«∏U ÷Œ ÃÊÁ„U ‚◊¤ÊÊŸÊH
flÙ ’ìÊ ∑§Ù ø‡◊ ∑§ ¬Ê‚ ‹ ªÿÊ •ı⁄U ©U‚ ÁŒπÊÿÊ Á∑§ Œπ,
◊Ò¥ •ı⁄U ÃÍ ∞∑§ ¡Ò‚ „UË „Ò¥U– ©U‚Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÄÿÊ ‚ø ◊¢ ◊Ò¥ ‡Ê⁄U „Í°U? ‡Ê⁄U Ÿ
∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ ‡Ê⁄U „ÒU– ©U‚Ÿ ©U‚ ‚’ ∑ȧ¿U Á‚πÊ ÁŒÿÊ– ¬¢¡Ê ø‹ÊŸÊ ÷Ë
Á‚πÊ ÁŒÿÊ– Œ„UÊ«∏UŸÊ ÷Ë Á‚πÊ ÁŒÿÊ– ©U‚∑§Ë flÙ ÃÊ$∑§Ã ÃÙ ÕË „UË– ß‚
Ã⁄U„U •Êà◊Ê ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ∑§◊ Ÿ„UË¥ „ÈU߸ „ÒU, ∑§fl‹ ◊Ÿ ∑§ ‚¢ª ◊¥ ∑È¢§Œ „UÙ ªÿË
„ÒU–
‚’∑§Ë ª∆U⁄UË ‹Ê‹ „ÒU, ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ ∑¢§ªÊ‹H
∑§÷Ë Á∑§‚Ë ∑§Ë »§≈UË „UÊ‹Ã Œπ∑§⁄U „U◊ ’ŒÃ◊Ë¡Ë ‚ ¬‡Ê •ÊÃ
„Ò¥U– ∑§◊ ÊÙ⁄U ‡ÊÄ‹ Œπ∑§⁄U ’ŒÃ◊Ë¡Ë ∑§⁄U ŒÃ „Ò¥U– ÿÊŸË „U◊ ¬Ò‚ ∑§Ù
ßîÊà ŒÃ „Ò¥U, •Êà◊Ê ∑§Ù Ÿ„UË¥– ©UŒÊ„U⁄UáÊ ŒÃÊ „Í°U– ◊Ò¥ S‹Ë¬⁄U Ä‹Ê‚ ◊¥ ÿÊòÊÊ
∑§⁄UÃÊ ÕÊ– ∞∑§ ◊ÊS≈U⁄U ¡Ë •Ê∞– flÙ flÊÁ¬‚ ¡Ê ⁄U„U Õ– ◊⁄U ‚ÊÕ „UË ø‹
¬«∏U– fl٠⪠¬«∏U– ©Uã„UÙ¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ •Ê¬ ∞.‚Ë. ◊¥ ÿÊòÊÊ Á∑§ÿÊ ∑§⁄¥U– ◊Ò¥Ÿ
∑§„UÊ Á∑§ y-z ªÈáÊÊ πøʸ „ÒU– Ã’ zÆÆ M§¬ÿ ∑§Ë Á≈U∑§≈U ÕË– ©U‚Ÿ ∑§„UÊ
Á∑§ ªÈL§ ¡Ë, ◊⁄UË ¬˝ÊÕ¸ŸÊ „ÒU Á∑§ •Ê¬ •ÊŸ-¡ÊŸ ∑§Ë Á≈U∑§≈U ◊⁄UË Ã⁄U»§ ‚
‹ ‹ŸÊ– ◊Ò¢Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ◊Ò¥ ∞.‚Ë. ◊¥ ¡ÊŸÊ „UË Ÿ„UË¥ øÊ„UÃÊ „Í°U– •ª⁄U ∞.‚Ë.
◊¥ ’Ò∆UÊ ⁄U„Í°U ÃÙ Á»§⁄U œÍ¬ ◊¥ ¡Ê∑§⁄U ‚à‚¢ª Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬Ê™°§ªÊ– ◊Ò¥ SflÊ÷ÊÁfl∑§
⁄U„UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U–
∑ȧ¿U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ •∑§‹ Ÿ„Ë¥ ÉÊÍ◊¥– ¬„U‹ ◊Ò¥ •∑§‹ „UË ÉÊÍ◊ ⁄U„UÊ
110 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ÕÊ– ÃÙ ∑§„UÊ Á∑§ •Ê¬ „U◊Ê⁄U •ÊŒ‡Ê¸ „Ò¥U, ∑§ß¸ ÉÊ≈UŸÊ∞° „UÙ ¡ÊÃË „Ò¥U, •Ê¬
Á∑§‚Ë ∑§Ê ‚ÊÕ ⁄Uπ Á‹ÿÊ ∑§⁄¥U– ÃÙ ◊Ò¥ ∞.‚Ë. ◊¥ ÿÊòÊÊ ∑§⁄UŸ ‹ªÊ ÕÊ– Á»§⁄U
‹«∏U∑§ ∑§Ù ÷Ë ‚ÊÕ ◊¥ ‹∑§⁄U ø‹Ÿ ‹ªÊ–
∞∑§ ÁŒŸ ≈UË.≈UË. •ÊÿÊ, ©U‚‚ ‹«∏∑§ ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÈ◊ •ãŒ⁄U
∑Ò§‚ •Ê∞? ©U‚Ÿ ’«∏UË ’ŒÃ◊Ë¡Ë ‚ ’Êà ∑§Ë– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ‚ÈŸÙ, ◊Ò¥
•Ê¬∑§Ë Á‡Ê∑§Êÿà ∑§M°§ªÊ– •Ê¬∑§Ë ’ÊÃøËà ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ¡Ù ÷Ë
∑§◊¸øÊ⁄UË „ÒU, flÙ ¡ŸÃÊ ∑§Ê ‚fl∑§ „ÒU– „U⁄U∑§ ∑§◊¸øÊ⁄UË ∑§Ê ⁄UÊ¡Ê ¬Áé‹∑§
„ÒU– flÙ ‚fl∑§ „ÒU ¬Áé‹∑§ ∑§Ê– ≈ÒUÄ‚ ∑§ M§¬ ◊¥ ¬Áé‹∑§ mÊ⁄UÊ ‚¢ª˝Ë„UËà œŸ
©U‚ ÁŒÿÊ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ◊Ò¥Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ •Ê¬Ÿ ÿ„U √ÿfl„UÊ⁄U ÄÿÙ¥ Á∑§ÿÊ? ◊Ò¥
¬P§Ê Á‡Ê∑§Êÿà ∑§⁄UŸË „ÒU; ’„ÈUà ’«∏UÊ •¬⁄UÊœ ∑§⁄U ÁŒÿÊ •Ê¬Ÿ– ß‚∑§Ê
◊Ë’ „ÒU Á∑§ ŒÈ’‹Ê-¬Ã‹Ê ÿÊòÊÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU ∞.‚Ë. ◊¥– ‚ÊœÊ⁄UáÊ
∑§¬«∏U flÊ‹Ê ÿÊòÊÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU– •Ê¬∑§Ë flÊáÊË Á∑§ÃŸË ∑§Á∆UŸ ÕË!
•Ê¬ ∑Ò§‚ ¬‡Ê •Ê∞! ©U‚Ÿ ∑§„UÊó‚ÊÚÁ⁄U–
¡„UÊ Ê ◊¥ ¡Ê∞° ÃÙ ∞ÿ⁄U „UÙS≈ÒU‚ „UÙÃË „ÒU– flÙ ©UÃŸË Œ⁄U ∑§ Á‹∞
•Ê¬∑§Ë Ÿı∑§⁄U „ÒU– •Ê¬∑§Ë ¡Í∆UŸ ÷Ë ©U∆UÊÃË „ÒU– ◊⁄U ¬Ê‚ ∑§Ù߸ •Ê∞ ÃÙ
◊Ò¥ •ë¿UË Ã⁄U„U ‚ ¬‡Ê •ÊÃÊ „Í°U, ‚’∑§Ë ’Êà ‚ÈŸÃÊ „Í°U– ‚◊ÿ Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÙ
’Êà •ı⁄U „ÒU– ◊Ò¥ •Êà◊Ê ∑§Ë Ã⁄U„U ¬‡Ê •ÊÃÊ „Í°U–
SflÊ◊Ë ‚ ‚fl∑§ ’«∏UÊ, ªÊflà flŒ ¬È⁄UÊáÊ–
⁄UÊ◊ ’Ê¢œ ‹¢∑§Ê ªÿ, ‹Ê¢ÉÊ ªÿ „UŸÈ◊ÊŸH
•Ê¬ Á∑§‚Ë ¬⁄U ÷Ë ¡ÈÀ◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄¥U– ∑ȧM§¬ „ÒU ÃÙ ©U‚∑§Ê ◊πı‹
Ÿ ©U«∏UÊ∞°– Á∑§‚Ë ∑§Ë •Ê°π $π⁄UÊ’ „ÒU ÃÙ ©U‚ Œπ∑§⁄U ◊ÈS∑§⁄UÊ∞° Ÿ„UË¥– ÿ„U
¡ÈÀ◊ „ÒU– ÿ„U ÃÙ ©U‚∑§ ŒŒ¸ ¬⁄U Ÿ◊∑§ »¥§∑§ŸÊ „ÒU– ÷Í‹∑§⁄U ÷Ë •¬ŸË •Ù⁄U
‚ Á∑§‚Ë ∑§Ù ¬Ë«∏UÊ Ÿ Œ¥– ©U‚∑§Ë •Êà◊Ê ŒÈπªË– •Ê¬∑§ ‚ÊÕ ∑§Ù߸ ∞‚Ê
√ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄U ÃÙ ∑Ò§‚Ê „ÒU! •Ê¬∑§Ù πŒ „UÙÃÊ „ÒU–
•Ê¬ ‚’∑§Ù ßîÊà Œ¥– ’«∏UÙ¥ ∑§Ù ßÖ¡Ã Œ¥– ◊Ù≈U⁄U‚ÊßÁ∑§‹ „ÒU ÃÙ
{Æ ∑§Ë S¬Ë«U ‚ ™§¬⁄U Ÿ ø‹Ê∞°– ◊Ò¥ ‚’∑§Ù ‚ÊflœÊŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ÿ„U ◊⁄UË
‚Ëπ ÿÊŒ ⁄UπŸÊ–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 111
ŒÙ ‹«∏U∑§ ◊Ù≈U⁄U‚ÊßÁ∑§‹ ¬⁄U ¡Ê ⁄U„U Õ– ’«∏UË S¬Ë«U ◊¥ ¡Ê ⁄U„U
Õ– •Êª ’‚ •Ê߸– $ª‹ÃË ‹«∏U∑§Ù¥ ∑§Ë ÕË– ’‚ ∑§ ‚ÊÕ ≈Uø „ÈU߸
◊Ù≈U⁄U‚ÊßÁ∑§‹ •ı⁄U ‹«∏Uπ«∏UÊ∑§⁄U Áª⁄U ªÿË– ‹«∏U∑§ ©U∆U •ı⁄U ’‚ flÊ‹
∑§ ¬Ê‚ ªÿ– ’‚ ∞∑§ ’ȡȪ¸ ø‹Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– πË¥ø∑§⁄U ’‚ ‚ ©UÃÊ⁄UÊ •ı⁄U
◊È°„U ¬⁄ πË¥ø∑§⁄U ◊ÈP§ ◊Ê⁄U–
‚flÊ‹ „ÒU Á∑§ Á∑§ÃŸË ¬Ë«U∏Ê ŒË „UÙªË ©Uã„UÙ¥Ÿ ©U‚? Á∑§‚Ë ∑§ ‚ÊÕ
÷Ë ∞‚Ê √ÿfl„UÊ⁄U ∑§⁄UŸ ‚ ¬„U‹ ‚Ùø ‹¥– ÷Í‹ ∑§⁄U ÷Ë Á∑§‚Ë ∑§ ‚ÊÕ
∞‚Ê √ÿfl„UÊ⁄U Ÿ ∑§⁄¥U, ¡Ù •Ê¬ •¬Ÿ Á‹∞ Ÿ„UË¥ øÊ„UU ‚∑§Ã „Ò¥U–
©U‚∑§ ŒÊ°Ã ÷Ë ≈ÍU≈U ªÿ „UÙ¥ª– flÙ ÉÊ⁄U ªÿÊ „U٪ʖ ©UŒÊ‚ „UÙ ªÿÊ
„U٪ʖ ©U‚∑§Ë ∑§Ù߸ $ª‹ÃË Ÿ„UË¥ ÕË– flÙ ŒÈπË „UÙ ªÿÊ– ’ÊÃøËà ‚ ÁŸŒÊŸ
∑§⁄UŸÊ øÊÁ„U∞ ÕÊ– ¡ÊŸfl⁄U ÿ„U ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U, ß‚Á‹∞ flÙ
¤Êª«∏UÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ¬⁄U ߢ‚ÊŸ ∑§Ù ÿ„U ∑§Ê◊ ‡ÊÙ÷Ê Ÿ„UË¥ ŒÃÊ „ÒU– flÙ ’ȡȪ¸ ÕÊ–
ß‚ ©U◊˝ ◊¥ ÷Ë ªÊ«∏UË ø‹Ê ⁄U„UÊ ÕÊ– ©U‚ Á∑§ÃŸË ¬Ë«∏UÊ „ÈU߸ „UÙªË! „U◊Ê⁄UÊ
©U‚‚ ∑§Ù߸ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ŸÊÃÊ Ÿ„UË¥ ÕÊ– øÈ≈U∑§Ë ◊¥ ¡Ù ‚ ÊÊ ŒŸË ÕË, Œ ŒË–
‚ÊÁ„U’ Ÿ •ë¿UË ’Êà ∑§„UËó
ŒÈ’¸‹ ∑§Ù Ÿ ‚ÃÊßÿ, ¡Ê∑§Ë ◊Ù≈UË „UÊÿ–
Á’ŸÊ ‚Ê¢‚ ∑§Ë »Í°§∑§ŸË, ‹Ù„UÊ Œà ª‹ÊÿH
∑˝§Ùœ øÊ‹Ê∑§ „ÒU– ¡’ ŒπÃÊ „ÒU Á∑§ ‚Ê◊Ÿ flÊ‹Ê ’‹flÊŸ „ÒU ÃÙ
’ÊÃøËà ∑§⁄UÃÊ „ÒU– Ã’ ¤Êª«∏UÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– Ã’ ∑˝§Ùœ ⁄U»Í§øP§⁄U „UÙ
¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ¡ËflŸ ¡ËŸ ∑§Ë ‡ÊÒ‹Ë ‚ËπŸÊ– Ÿ»§⁄Uà ‚ ŒπÙ ÷Ë Ÿ„Ë¥
Á∑§‚Ë ∑§Ù–
∑§’Ë⁄UÊ ß‚ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥, ŒÙ ’ÊÃ¥ „ÒU¢ ‚Ê⁄U–
ŒÈπ ÁŒÿ ŒÈπ „UÙà „ÒU, ‚Èπ ÁŒÿ ‚Èπ „UÙÿH
∑§Ù߸ •Ê¬∑§Ù ¬Ë«∏UÊ Œ ÃÙ •ã×∑§⁄UáÊ ŒÈπÃÊ „ÒU– •ª⁄U ©U‚Ÿ
‚Ùø Á‹ÿÊ Á∑§ •Ê¬∑§Ë ≈UÊ°ª ≈ÍU≈U ÃÙ ¬P§Ê ≈ÍU≈UªË– ∑§÷Ë-Ÿ-∑§÷Ë ≈ÍU≈UªË–
•ã×∑§⁄UáÊ ‚ ‚Ùø Á‹ÿÊ ÃÙ ŸÈ$∑§‚ÊŸ „UÙ ¡ÊÿªÊ– ∑§Ù߸ •◊Ë⁄U „ÒU ÃÙ
$ª⁄UË’ ∑§Ù Ÿ ‚ÃÊŸÊ– ‚ÈãŒ⁄U „UÙ ÃÙ ∑ȧM§¬ ∑§Ù Ÿ ‚ÃÊŸÊ– ÿ ‚’ •¬⁄UÊœ
112 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
„ÒU– ‚¢ÃÙ¥ Ÿ ¡ËflŸ ¡ËŸ ∑§Ë ÁŒ‡ÊÊ ’ÃÊ߸ „ÒU– •Ê¬ •π⁄UÙ≈U ∑§Ë Ã⁄U„U ⁄U„¥U–
™§¬⁄U ‚ ∑§∆UÙ⁄U ⁄U„¥U ¬⁄U ÷ËÃ⁄U ‚ ∑§Ù◊‹ „UÙ¥–
ÁŸ◊¸‹ ¡Ÿ ‚’Ÿ ‚ ¬˝ËÁÃH
⁄UÊ◊ÊÿáÊ ∑§Ê ‡ÊéŒ ÿÊŒ •Ê ªÿÊ– ¡Ù ‡ÊË‹fl¢Ã „Ò¥U, ◊„UʬÈL§· ©UŸ‚
¬˝÷ÊÁflà „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– flÁ‡ÊDÔU ◊ÈÁŸ ÷⁄Uà ∑§Ù ’«∏UÊ ¬˝◊ ∑§⁄UÃ Õ– flÙ ‚’∑§
ªÈL§ Õ– ‹Á∑§Ÿ ‚’‚ •Áœ∑§ ¬˝◊ ÷⁄Uà ‚ ∑§⁄UÃ Õ– ÄÿÙ¥? ⁄UÊ◊ ¡Ë Ÿ
•¬Ÿ ◊È°„U ‚ ÷⁄Uà ∑§Ë ’…∏UÊ߸ ∑§Ë „ÒU–
¡Ê¬⁄U ªÈL§ ∑§Ù •Áà •ŸÈ⁄UʪÍ, ∑§Ù ∑§„U ‚∑§ ÷⁄Uà ∑§Ù ÷ʪÍH
Á¡Ÿ‚ ªÈL§¡Ÿ ¬˝◊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©U‚∑§ ÷ÊÇÿ ∑§Ë ÃÈ‹ŸÊ Ÿ„UË¥ ∑§Ë ¡Ê
‚∑§ÃË „ÒU– ÿÁŒ ¬˝◊ Á∑§ÿÊ ÃÙ •Ê¬∑§Ë Ã⁄U»§ äÿÊŸ ø‹Ê ªÿÊ– ÷⁄Uà ‡ÊË‹
Õ– ‹ˇ◊áÊ ‚ ÷Ë •Áœ∑§ ÃÊ$∑§Ã ÕË– ÷⁄Uà •¬◊ÊŸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ Õ– ÷⁄UÃ
∑§Ë ◊Ê° ∑§‡◊Ë⁄U ∑§Ë ÕË– ¬„U‹ ∑§‡◊Ë⁄U ∑§Ê ∑Ò§∑§ÿ ŸÊ◊ ÕÊ– ¬˝Œ‡Ê, ªÊ°fl
∑§ ŸÊ◊ ¬⁄U ¬„U‹ ‹«∏UÁ∑§ÿÙ¥ ∑§ ŸÊ◊ ⁄UπÃ Õ– ªÊ¢œÊ⁄UË ªÊ¢œÊ⁄U Œ‡Ê ∑§Ë
⁄UÊ¡∑ȧ◊Ê⁄UË ÕË– ÃÙ ∑Ò§∑§ÿ ‚ ∑§‡◊Ë⁄U „UÙ ªÿÊ– •ÿÙäÿÊ ‚ ’«∏UË ŒÍ⁄U
¬«∏UÃÊ „ÒU– flÙ ⁄UÊ¡ŸËÁà ◊¥ ’«∏UË ÁŸ¬ÈáÊ ÕË– ¡’ ©U‚Ÿ ⁄UÊ◊ ∑§Ù flŸflÊ‚
•ı⁄U ÷⁄Uà ∑§Ù ⁄UÊÖÿ ∑§ M§¬ ◊¥ ŒÙ fl⁄U ◊Ê°ª Ã’ ÷⁄Uà ŸÁŸ„UÊ‹ ◊¥ ÕÊ–
ߢ‚ÊŸ ◊¥ $ª‹Ã»§„UÁ◊ÿÊ° •Ê ¡ÊÃË „Ò¥U– „U◊¥ ∑Ò§‚Ê ¡ËflŸ ¡ËŸÊ „ÒU, ß‚∑§Ë
¬Í⁄UË ¤Ê‹∑§ ⁄UÊ◊ÊÿáÊ ◊¥ Á◊‹ ¡ÊÃË „ÒU– ◊Ò¥ ¬„U‹ ⁄UÊ◊ÊÿáÊ ∑§ ◊Êäÿ◊ ‚
‚à‚¢ª ∑§⁄UÃÊ ÕÊ– ¬⁄U •’ Ÿ„Ë¢ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „Í°U, ÄÿÙ¥Á∑§ Ã’ ‚¢ªÃ ‚ªÈáÊ
©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸ ‹ª ¡ÊÿªË, ÷˝Á◊à „UÙ ¡ÊÿªË–
¡’ ÷⁄Uà flÊÁ¬‚ •ÊÿÊ ÃÙ ¬ÃÊ ø‹Ê– ©U‚Ÿ ◊ÊÃÊ ‚ ∑§„UÊ Á∑§
•Ê¬Ÿ ’«∏UÊ $ª‹Ã Á∑§ÿÊ; ◊ȤÊ ŒÈπ „ÒU Á∑§ ◊Ò¥Ÿ ÃÈê„UÊ⁄UË ∑§Ùπ ‚ ¡ã◊
Á‹ÿÊ– •ÊŸ flÊ‹Ê ‚◊Ê¡ ◊ȤÊ ∑§÷Ë ◊Ê$»§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UªÊ– fl ’«∏U „Ò¥U ÃÙ ⁄UÊÖÿ
∑§ „U∑§ŒÊ⁄U fl „Ò¥U– ÷⁄Uà ’«∏UÊ ŒÈπË „ÈU•Ê, ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚ ∑§Ù߸ •Ê∑§Ê¢ˇÊÊ Ÿ„UË¥
ÕË Á∑§ ◊ȤÊ Á◊‹– flÙ ’«∏UÊ ≈UÊÚ¬ ÕÊ– Ã÷Ë ⁄UÊ◊ ¡Ë ÷Ë •Áœ∑§ ¬˝◊ ∑§⁄UÃ
Õ–
÷⁄Uà ‚◊ÊŸ Ÿ„UË¥ ÷Ê߸ ¡ª ◊¥H
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 113
∑§„UÊ Á∑§ ⁄UÊ◊¡Ë ∑§Ù ◊ŸÊ∑§⁄U flÊÁ¬‚ ‹Ê™°§ªÊ– ‚’Ÿ ∑§„UÊ Á∑§
„U◊Ÿ ’«∏UÊ ◊ŸÊÿÊ; flÙ Ÿ„UË¥ •ÊŸ flÊ‹ „Ò¥U– ÷⁄Uà ∑§Ù ÷⁄UÙ‚Ê ÕÊ, ∑§„UÊ Á∑§
◊Ò¢ ’È‹Ê ‹Ê™°§ªÊ– ÷⁄Uà ø‹ ¬«∏UÊ– ‚◊˝Ê≈U ÕÊ flÙ ÷Ë– •ÿÙäÿÊ ⁄UÊ¡œÊŸË
ÕË ÷Ê⁄Uà ∑§Ë– ÷Ê⁄Uà ∑§ ⁄UÊ¡Ê Õ– •∑§‹ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÊ ÕÊ– ÃÙ ‚ŸÊ ‚Á„UÃ
πÙ¡ ◊¥ ÁŸ∑§‹– ¡„UÊ°-¡„UÊ° ¬⁄U ⁄UÊ◊ ¡Ë ªÈ Ê⁄U Õ, ©U‚-©U‚ ¡ª„U ∑§Ù
¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UÃÊ ø‹Ê– Á¡‚ ◊ÑÊ„U Ÿ ŸÊfl ◊¥ Á’∆UÊ∑§⁄U ¬Ê⁄U Á∑§ÿÊ ÕÊ,
©U‚∑§Ë πÙ¡ ∑§Ë; ©U‚ ª‹ ‹ªÊÿÊ– …Í°U…∏UÃ ¡Ê ⁄U„U Õ– ÷⁄Uà Ÿ πÙ¡ ∑§Ë–
ÄÿÙ¥Á∑§ •Ÿ¡ÊŸ ◊¥ ªÿ Õ– ÃÙ ∑§fl≈U ∑§Ù NUŒÿ ‚ ‹ªÊÿÊ– ∑§„UÊ Á∑§ Ã⁄UË
ŸÊfl ◊¢ ’Ò∆U∑§⁄U ¬Ê⁄U ªÿ– ÃÙ fl„UÊ° ¬„È°Uø– ŒÍ⁄U ‚ ¬«∏U ∑§Ë •Ù≈U ‚ ‹ˇ◊áÊ
¡Ë Ÿ ŒπÊ Á∑§ ÷⁄Uà •Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ‚ŸÊ ÷Ë ‹Ê ⁄U„UÊ „ÒU– flÙ ¬¢øfl≈UË ◊¥ ªÿÊ,
⁄UÊ◊ ¡Ë ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ¡ÀŒË ©U∆UÙ, œáÊÈ·-flÊáÊ ©U∆UÊ•Ù, ŒπÙ, ÷⁄Uà Á∑§ÃŸÊ
∑§¬≈UË ÁŸ∑§‹Ê; flÙ ÿÈh ∑§⁄UŸ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ⁄UÊ◊ ¡Ë Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ ¡ËflŸ
÷⁄U •¬Ÿ ∑§Ù ◊Ê$»§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ¬ÊÿªÊ– ÃÍŸ ∑Ò§‚ ‚Ùø Á‹ÿÊ Á∑§ ÷⁄Uà ∞‚Ê
∑§Ê◊ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU! ÷⁄Uà ¡Ò‚Ê ‡ÊË‹ ∑§Ù߸ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– flÁ‡ÊDÔU ¡Ë
’˝rÊÔflûÊÊ „Ò¥U; flÙ ÷⁄Uà ∑§Ù ’«∏UÊ åÿÊ⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U– flÙ •¬Ÿ Á‹∞ Á∑§‚Ë ∑§Ù
¬Ë«∏UÊ Ÿ„UË¥ Œ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ÃÍŸ ÿ„U œÊ⁄UáÊÊ ÄÿÙ¥ ‹Ê߸? ’„ÈUà ∑§◊ ‹Ùª ¡ÊŸÃ
„Ò¥U Á∑§ ÷⁄Uà ’«∏U Õ– ‡ÊÊÿŒ ∑§„UË¥ ‹ˇ◊áÊ ‚ ÷Ë •Áœ∑§ ‚ÊœŸÊ ÷⁄Uà ∑§Ë
ÕË– ÃÊ$∑§Ã ÷Ë ’«∏UË ÕË– ¡’ „ŸÈ◊ÊŸ ¡Ë ‚¢¡ËflŸË ‹∑§⁄U ¡Ê ⁄U„U Õ ÃÙ
•¬Ÿ flÊáÊ ‚ ŸËø ©UÃÊ⁄U ÁŒÿÊ ÕÊ– ÃÙ ÷⁄Uà ’«∏U Õ– ⁄UÊ◊ ¡Ë ‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ
∑§Ë, ∑§„UÊ Á∑§ ø‹Ù– ⁄UÊ◊ ¡Ë Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Ÿ„UË¥, ‚ÈŸÙ, Ÿ„UË¥ ø‹ŸÊ „ÒU– ∞‚Ê
„UË ÁflÁœ ∑§Ê ÁflœÊŸ ÕÊ–
⁄UÉÊÈ∑ȧ‹ ⁄UËà ‚ŒÊ ø‹ •Ê߸– ¬˝ÊáÊ ¡Êÿ ¬⁄U fløŸ Ÿ ¡Ê߸H
∑§„UÊ Á∑§ Ÿ„UË¥ ø‹ ‚∑§ÃÊ „Í°U– •ÊÁ$π⁄U ◊¥ ∑§„UÊ Á∑§ ÿÁŒ •Ê¬∑§
ÁŒ‹ ◊¥ ÕÙ«∏UÊ ÷Ë ¬˝◊ „ÒU ÃÙ ∞∑§ ’Ê⁄U ◊⁄U Á‹∞ ø‹Ù, Ÿ„UË¥ ÃÙ ‚◊Ê¡ ◊ȤÊ
◊Ê$»§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UªÊ, ‚’ ∑§„¥Uª Á∑§ ÷⁄Uà ÷Ë ‡ÊÊÁ◊‹ ÕÊ– ◊⁄U ∑§Ê⁄UáÊ ‚
ø‹Ù– ⁄UÊ◊ ¡Ë Ÿ ‚◊¤ÊÊÿÊ Á∑§ fløŸ ÁŒÿÊ „ÒU, Áflfl‡Ê „Í°U– ¡¢ª‹ ◊¥ ¡Ù
‚◊ÿ ªÈ Ê⁄UÊ, ©U‚∑§Ê •⁄Uáÿ∑§Êá«U ◊¥ Áflfl⁄UáÊ „ÒU– •¢Ã ◊¥ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸ ÃÙ
©UŸ∑§Ë π«∏UÊ™°§ ‹∑§⁄U ø‹– ÷⁄Uà Ÿ ∑§„UÊ Á∑§ Á‚¢ÉÊÊ‚Ÿ ¬⁄U •Ê¬∑§Ë
114 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
π«∏UÊ™°§ „UË ⁄U„U¢ªË; ◊Ò¥ ◊¢òÊË ’Ÿ∑§⁄U ⁄UÊÖÿ ∑§Ê ‚¢øÊ‹Ÿ ∑§M°§ªÊ– ÿ„U ’«∏UË
’Êà ÕË– ß‚Á‹∞ ¡Ù ’«∏U ‹Ùª „Ò¥U, flÙ SflÊÕ¸ ◊¥ Ÿ„UË¥ „UÙÃ •ı⁄U ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§
flÒ÷fl ◊¥ Ÿ„UË¥ „UÙÃ– ©UŸ‚ ¬⁄U „UÙÃ „Ò¥U– ÿÁŒ ߟ◊¥ „Ò¥U ÃÙ ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ù ⁄UÊSÃÊ
Ÿ„UË¥ Œ ‚∑§Ã „Ò¥U–
ø‹Ù ø‹Ù ‚’ ∑§Ù߸ ∑§„ U , ¬„È ° U ø Ê Á’⁄U ‹ Ê ∑§Ùÿ–
∞∑§ ∑§Ÿ∑§ •L§ ∑§ÊÁ◊ŸË, ŒÈ ª ¸ ◊ ÉÊÊ≈UË ŒÙÿH
‚ÊÁ„U’ Ÿ ¡Ù ∑§„UÊ, •ŸÍ∆UÊ ∑§„UÊ– flÙ ÃÙ ⁄UÊ◊ ¡Ë ∑§ ªÈL§ ∑§
ªÈL§ Õ– ‚Ø‚È∑Χà ∑§ ŸÊ◊ ‚ flÁ‡ÊDÔU ¡Ë ∑§Ù ôÊÊŸ ÁŒÿÊ ÕÊ–
◊Ò¥ ∞∑§ ’Êà ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ „U⁄U ∑§Ê◊ Ã ÊË ‚ ∑§⁄¥U, ¬⁄U ∞∑§ ∑§Ê◊
Ã ÊË ‚ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U– Á∑§‚Ë ∑§Ê •¬◊ÊŸ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U–
•Ê¬ ÷Ë Á∑§‚Ë ∑§Ê •¬◊ÊŸ ∑§⁄UŸ ◊¥ Ã ÊË ◊à ∑§⁄UŸÊ– Á∑§‚Ë ∑§Ë ‚flÊ
◊¥ Ã Ê „UÙ ¡ÊŸÊ– ‚flÊ ◊¥ ÃÊ$∑§Ã ‹ªÊŸÊ– •¬◊ÊŸ ◊¥ …UË‹ „UÙ ¡ÊŸÊ,
∑§ÙÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UŸÊ Á∑§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U¢–
...ÃÙ
◊Ϊ¬Áà •ı⁄U ¡¢ª‹ ‚ •ÊÿÙ....
ÃÙ ¡’ ¡¢ª‹ ∑§Ê ‡Ê⁄U •ÊÿÊ ÃÙ ‚’ Á‚πÊ ÁŒÿÊ–
¬∑§«∏U ÷Œ ÃÊÁ„U ‚◊¤ÊÊŸÊH
¬ÊŸË ∑§ ø‡◊ ◊¥ ÁŒπÊÿÊ Á∑§ ÃÍ ÄÿÊ „ÒU– ∑§„UÊ Á∑§ ÃÍ •¬ŸË ◊Ê¢
‚ Á’¿U«∏U ªÿÊ ÕÊ– ©U‚ ‚’ ∑ȧ¿U Á‚πÊÿÊ, ∑§„UÊ Á∑§ •’ ¡Ê– ‚÷Ë
Á‚πÊÃ „Ò¥U– ÁøÁ«∏UÿÊ ©U«∏UŸÊ Á‚πÊÃË „ÒU– ∑ȧÁûÊÿÊ ÷Ë •¬Ÿ ’ìÊ ∑§Ù
Á‚πÊÃË „ÒU– ÃÙ ¡’ flÙ ’∑§Á⁄UÿÙ¥ ∑§ ’Ëø ◊¥ ªÿÊ ÃÙ ¡Ò‚ ª«UÁ⁄UÿÊ ¬„U‹
‚’∑§Ë Ã⁄U„U ©U‚ ÷Ë «¢U«UÊ ◊Ê⁄UÃÊ ÕÊ, •’ ÷Ë ◊Ê⁄UŸ ‹ªÊ ÃÙ flÙ Œ„UÊ«∏UÊ–
‚Ê⁄UË ÷«∏¥U ÷ʪ ªÿË¥; ª«UÁ⁄UÿÊ ÷Ë ÷ʪ ªÿÊ– M§¬Ê¢Ã⁄U ÿ„U „ÒU Á∑§ ¬⁄U◊Êà◊
M§¬Ë ‡Ê⁄U ∑§Ê ’ìÊÊ ß¢Áº˝ÿ M§¬Ë ÷«∏UÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ Áfl·ÿ M§¬Ë ÉÊÊ‚ πÊ ⁄U„UÊ
„ÒU– ◊Ÿ M§¬Ë ª«UÁ⁄UÿÊ ©U‚ «¢U«U ◊Ê⁄U ⁄U„UÊ „ÒU– ¡¢ª‹ ∑§ ‡Ê⁄U M§¬Ë ‚¢Ã¡Ÿ
Á◊‹Ã „Ò¥U ÃÙ •ÊôÊÊø∑˝§ M§¬Ë ø‡◊ ∑§ ¬Ê‚ ‹ ¡ÊÃ „Ò¥U, ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ Œπ,
ÃÍ •Êà◊Ê „ÒU–
©U‚∑§Ë ÃÊ$∑§Ã ∑§„UË¥ ∑§◊ Ÿ„UË¥ „ÈU߸ ÕË– ¬⁄U ∑§„UÊ° ÕË ÃÊ$∑§Ã?
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 115
ÃÊ$∑§Ã ÷«∏UÙ¢ ¡Ò‚Ë ’Ÿ ªÿË ÄÿÊ? Ÿ„UË¥, ÷«∏UÙ¥ ∑§ ‚ÊÕ ⁄U„U∑§⁄U ÷Ë ‡Ê⁄U ¡Ò‚Ë
„UË ÃÊ$∑§Ã ÕË– ÃÊ$∑§Ã Ÿ„UË¥ ’Œ‹Ë– fl„UË ÕË– Sfl÷Êfl ’Œ‹ ªÿÊ– ÷«∏UÙ¢
∑§Ë ‚¢ªÃ ◊¥ ⁄U„U-⁄U„U∑§⁄U ÷«∏UÙ¥ ∑§Ë Ã⁄U„U „UË „UÙ ªÿÊ– ‡Ê⁄U Á◊‹Ê ÃÙ ©U‚
©U‚∑§Ê SflM§¬ ÁŒπÊ ÁŒÿÊ–
ß‚ Ã⁄U„U ‚¢Ã¡Ÿ Á◊‹Ã „Ò¥U ÃÙ •Êà◊Ê ∑§Ù ¡ªÊ ŒÃ „Ò¥U– ߢÁº˝ÿ M§¬Ë
÷«∏¥U ÷Ë «U⁄UŸ ‹ªÃË „Ò¥U– ◊Ÿ ∑§„UË¥ ÷≈U∑§ÊÃÊ „ÒU ÃÙ •Êà◊Ê ∑§„UÃË „ÒU Á∑§
ÿ„U Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ „ÒU– ◊Ÿ ∑§Ë ÃÊ$∑§Ã Ÿ„UË¥ ⁄U„U ¡ÊÃË „ÒU–
ß‚ Ã⁄U„U •Ê¬∑§Ù ’Œ‹ ÁŒÿÊ– ÿ„U ’Œ‹Êfl ∑Ò§‚ •ÊÿÊ? •Êà◊Œfl
•¬ŸË ÃÊ$∑§Ã ‚◊¤Ê øÈ∑§Ê Á∑§ ◊⁄UË ßë¿UÊ ∑§ Á’ŸÊ ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ
„ÒU– ß‚Á‹∞ •Ê¬ ÁSÕ⁄U „UÙ ªÿ •ı⁄U ßë¿UÊ∞° $πà◊ „UÙ ªÿË¥– •Ê¬ •ŸÍ∆U
„UÙ ªÿ– •Ê¬ ÁŸ⁄UÊ‹ „UÙ ªÿ– •’ •Êà◊Œfl ÷˝Á◊à Ÿ„UË¥ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU– ¡ªÃ
∑§ ¬ŒÊÕÙZ ∑§Ê •Ê∑§·¸áÊ $πà◊ „UÙ ªÿÊ– ∑Ò§‚ $πà◊ „UÙ ªÿÊ? ¡Ò‚ ÷˝◊fl‡Ê
⁄US‚Ë ∑§Ù ‚Ê°¬ ◊ÊŸŸ ∑§ ÷˝◊ ‚ ÷ÿ÷Ëà Õ– •ª‹ ¬‹ ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ „UÙ
ªÿÊ ÃÙ ÷˝◊ $πà◊ „UÙ ªÿÊ– Á»§⁄U øÊ„¥U Á∑§ «U⁄¥U ÃÙ ÷Ë ©U‚ ⁄US‚Ë ‚ ÷ÿ
Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U øÊ„UŸ ¬⁄U ÷Ë •’ ŒÈÁŸÿÊ ∑§ ∑§Ê◊Ù¥ ◊¥ ◊ ÊÊ Ÿ„UË¥
Á◊‹Ÿ flÊ‹Ê „ÒU–
‚êÈL§ ◊Ù⁄U ‡ÊÍ⁄U◊Ê, ∑§‚∑§⁄U ◊Ê⁄UÊ ’ÊáÊ–
ŸÊ◊ •∑§‹Ê ⁄U„U ªÿÊ, ¬ÊÿÊ ¬Œ ÁŸflʸáÊH
‚Œ˜ªÈL§ Ÿ ’«∏UÊ „UË •ŸÍ∆UÊ ∑§Ê◊ Á∑§ÿÊ–
¬∑§«∏U ÷Œ ÃÊÁ„U ‚◊¤ÊÊÿÙH
ß‚ Ã⁄U„U ◊Ÿ ∑§Ê ’«∏UÊ  ÊÙ⁄U „ÒU– •Êà◊Ê ∑§Ù ÷˝Á◊à ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ªÈL§
•Êà◊M§¬ ÁŒπÊ∑§⁄U ß‚ ◊Ÿ ‚ ¬Ê⁄U ∑§⁄U ŒÃÊ „UÒ–
∑§ÙÁ≈U ¡ã◊ ∑§Ê ¬¢Õ ÕÊ, ªÈÈL§ ¬‹ ◊¥ ÁŒÿÊ ¬„È°UøÊÿH
ß‚Á‹∞ ÃÙ ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U Á∑§ ¡Ù flSÃÈ ◊⁄U ¬Ê‚ „ÒU, ’˝rÊÔÊá«U ◊¥
∑§„UË¥ Ÿ„UË¥ „ÒU–
116
ÿÙª◊à •ı⁄U ‚¢Ã◊à ◊¥ •¢Ã⁄U
ÿÙª◊Ã
v. ÿÙª◊à ◊¥ ∑§ÊÿÊ ∑§Ê ŸÊ◊ „ÒU–
w. ÿÙª ◊à øÊø⁄U Ë , ÷Í ø ⁄U Ë ,
•ªÙø⁄UË ◊Ⱥ˝Ê•Ù¢ ∑§ ߌ¸-ÁªŒ¸
ÉÊÍ◊ÃÊ „ÒU, ¡Ù ‡Ê⁄UË⁄U ◊¥ „Ò¥U–
x. ÿ„U ŸÊ◊ Á‹πŸ - ¬…∏ U Ÿ  ◊ ¥
•ÊÃÊ „ÒU– ߟ‚ ∑§Ê‹-¬ÈL§·
Ÿ ¬Ê°ø Ãàfl ¬ÒŒÊ Á∑§ÿ •ı⁄U
‡Ê⁄UË⁄UÙ¥ ∑§Ë ⁄UøŸÊ ∑§Ë–
y. ÿÙª◊à ◊¥ •Ÿ„UŒ œÈŸÙ¥ ∑§Ù
„UË ¬⁄U◊Êà◊Ê ◊ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
z. ÿÙª◊à ∑§⁄UŸË •ÕflÊ ∑§◊Ê߸
∑§Ê ◊ʪ¸ „ÒU–
{. ÿÙª◊à ◊¥ ‚È⁄UÁà ‡ÊéŒ ∑§Ê
•èÿÊ‚ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
|. ÿÙª◊à ◊ ¥ ∑§Ê‹ ∑§Ê ŸÊ◊
Á‹ÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò U – ÿ„ ŸÊ◊U
‡Ê⁄U Ë ⁄U ∑§Ù ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
}. ÿÙª◊à ◊¥ ªÈL§ ∑§Ë ÷͘Á◊∑§Ê Ÿ
∑§ ’⁄UÊ’⁄U „UÙÃË „ÒU–
~. ÿÙª◊à ‚Ë◊Ê’h „ÒU, Á¡‚◊¥
‚Êœ∑§ Œ‚fl¥ mÊ⁄U Ã∑§ „UË
¡ÊÃÊ „ÒU–
‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
‚¢Ã◊Ã
v. ‚¢Ã◊à ◊¥ ÁflŒ„U ŸÊ◊ „ÒU–
w. ‚¢Ã◊à ◊¥ ¬Ê°ø ◊ÈºÊ˝ •Ù¢ ‚ •Êª
‡ÊË‡Ê ‚ ‚flÊ „UÊÕ ™§¬⁄U äÿÊŸ
⁄UπŸ ∑§Ù ∑§„UÊ „ÒU–
x. ÿ„U •∑§„U ŸÊ◊ „ÒU ¡Ù Á‹πŸ-
¬…∏UŸ ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U
¬Ê°ø ÃàflÙ¥ ‚ ’Ê„U⁄U „ÒU–
y. ‚¢Ã◊à ◊¥ •Êà◊Ê Á∑§‚Ë ‡ÊéŒ
∑§Ë ◊Ù„UÃÊ¡ Ÿ„UË¥, ÄÿÙ¥Á∑§
•Êà◊Ê •¬Ÿ •Ê¬ ◊¥ ¬Á⁄U¬Íáʸ
„ÒU–
z. ÿ„U ‚„U¡ ◊ʪ¸ „ÒU, ªÈL§ ∑Χ¬Ê
∑§Ê ◊ʪ¸ „ÒU •ı⁄U ÷΢ª-◊ÃÊ „ÒU–
{. ‚¢Ã◊à ‚È⁄UÁà ∑§Ù øß ∑§⁄UŸ
∑§Ê ◊ʪ¸ „ÒU–
|. ‚¢ à ◊à Á¡¢ Œ Ê ŸÊ◊ ¬˝ Œ ÊŸ
∑§⁄UÃÊ „ÒU ¡Ù Á∑§ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ù ¿UÙ«∏U
•Êà◊Ê ∑§Ù ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
}. ‚¢Ã◊à ◊¥ ÷ÁQ§ ∑§Ê ‚Ê⁄U „UË
‚¢Ã ‚Œ˜ªÈL§ „ÒU–
~. ‚¢ à ◊à •‚Ë◊ „Ò U ¡Ù Á∑§
ÇÿÊ⁄U„Ufl¢ mÊ⁄U ∑§Ë ’Êà ∑§⁄UÃÊ
„ÒU, ¡Ù ‚È⁄UÁà ◊¥ „ÒU–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 117

ÿÙª◊à ‚¢Ã◊Ã
vÆ. ÿÙª◊à ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ∑§Ë vÆ. ‚¢ à ◊à ◊ ¥ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ‚ûÊÊ
„UË ‚ûÊÊ ∑§Ù ‚fl¸üÊDÔU ◊ÊŸÃÊ ‚ •Êª øıÕ ‹Ù∑§ •ÕʸÃ
„ÒU– •◊⁄U ‹Ù∑§ ∑§Ë ’Êà ∑§Ë
¡ÊÃË „ÒU–
vv. ÿÙª◊à ◊¢ ∑§◊Ê߸ ∑§Ê »§‹ vv. ‚¢Ã◊à ◊¥ ¡Ëfl ‚ŒÊ ∑§
πà◊ „UÙŸ ¬⁄U flÊÁ¬‚ ◊ÊÃÊ Á‹∞ •Êflʪ◊Ÿ ‚ ◊ÈQ§
∑§ ¬≈U ◊¥ •ÊŸÊ ¬«∏UÃÊ „ÒU– „U Ù ¡ÊÃÊ „Ò U •ı⁄U •¬Ÿ
ÁŸ¡œÊ◊ ‚àÿ ‹Ù∑§ ∑§Ù
ø‹Ê ¡ÊÃÊ „ÒU–
vw. ÿÙª◊à ’Ò‡ÊÊÁπÿÙ¥ ∑§ ‚„UÊ⁄U vw. ‚¢Ã◊à ◊¥ ‚¢Ã ‚Œ˜ªÈL§ •¬Ÿ
ø‹ÃÊ „ÒU ¡Ù Á∑§ ‡ÊÊSòÊÙ¥ ∑§Ë •ŸÈ ÷ fl ‚ ’Ù‹ÃÊ „Ò U ¡Ù
‚ÊˇÊË Œ∑§⁄U •¬Ÿ •Ê¬ ∑§Ù Á∑§‚Ë ∑§Ê ◊Ù„UÃÊ¡ Ÿ„UË¥
SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄UÃÊ „ÒU– „UÙÃÊ „ÒU–
vx. ß‚◊¥ Á⁄UÁh-Á‚Áh •ı⁄U ÁŒ√ÿ vx. ‚¢Ã◊à ◊¥ ¡Ëfl ∑§Ù •Êà◊ôÊÊŸ
‡ÊÁQ§ÿÊ° ¬˝Ê# „UÙÃË „Ò¥U, ◊ª⁄U „UÙŸ ‚ •ÊäÿÊÁà◊∑§‡ÊÁQ§ÿÊ°
•Êà◊Ê ∑§Ê ôÊÊŸ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ „ÒU– Á◊‹ÃË „Ò¥U–
vy. ÿÙª◊à ◊ËŸ •ı⁄U ¬¬Ë‹ ◊ʪ¸ vy. ¡’Á∑§ ‚¢Ã◊à Áfl„¢Uª◊ ◊ʪ¸
„ÒU– „ÒU–

" ¬Ê° ø ‡ÊéŒ •ı ¬Ê° ø Ù¥ ◊È º ˝ Ê , ‚Ù߸ ÁŸ‡øÿ ◊ÊŸÊ–

•Êª ¬Í ⁄ U á Ê ¬È L §· ¬È ⁄ U Ê ÃŸ, ©U ‚ ∑§Ë $ π ’⁄U Ÿ ¡ÊŸÊH
" Ÿı¥ ŸÊÕ øı⁄UÊ‚Ë Á‚h ‹Ù¥ , ¬Ê° ø ‡ÊéŒ ◊ ¥ •≈U∑ § –
◊È º ˝ Ê ‚Êœ ⁄U „  U ÉÊ≈U ÷ËÃ⁄U , Á»§⁄U •ı¥ œ  ◊È ° „ U ‹≈U ∑  § H
" ∑§ÊÿÊ ŸÊ◊ ‚’Á„¢U ªÈáÊ ªÊflÒ¥, ÁflŒ„U ŸÊ◊ ∑§Ù߸ Á’⁄U‹Ê ¬ÊflÒ–
ÁflŒ„U ŸÊ◊ ¬ÊflªÊ ‚Ù߸, Á¡‚∑§Ê ‚Œ˜ªÈL§ ‚Ê°øÊ „UÙ߸H
" ¡’ Ã∑§ ªÈL§ Á◊‹ Ÿ„UË¥ ‚Ê°øÊ, Ã’ Ã∑§ ªÈL§ ∑§⁄UÙ Œ‚ ¬Ê°øÊH
118 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

‚àÿ¬ÈL§· ∑§Ê ¬Ê°øflÊ ¬ÈòÊ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ „ÒU

¡Ù ÃËŸ ‹Ù∑§ ∑§Ê ⁄UÊ¡Ê, øı⁄UÊ‚Ë ‹Êπ ÿÙÁŸÿÙ¥
fl •Ÿ„UŒ ∑§Ê ⁄UøÁÿÃÊ „ÒU
v. ◊Ò ¥ Á‚⁄U¡ı¥ ◊Ò ¥ ◊Ê⁄U™° § , ◊Ò ¥ ¡Ê⁄Uı ◊Ò ¥ πÊ™° § –
¡‹ Õ‹ Ÿ÷ ◊„°U ⁄UÁ◊ ⁄U„UÊ, ◊Ù⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ŸÊ™°§H
w. ‚Êà ‡ÊÍ ã ÿ ‚ÊÃÁ„U ∑§◊‹, ‚Êà ‚È ⁄ UÁà SÕÊŸ–
ßP§Ë‚ ’˝ r ÊÔ Ê á«U ‹ª, ∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢ U ¡Ÿ ôÊÊŸH
x. ∞∑§ ¬Ê≈U œ⁄UÃË ø‹ , ∞∑§ ø‹ •‚◊ÊŸË–
∑§Ê‹ ÁŸ⁄¢U¡Ÿ ¬Ë‚Ÿ ‹ª, ‚flÊ ‹Êπ ∑§Ë œÊŸËH
y. ªÈ # ÷ÿÙ „Ò ¥ U ‚¢ ª ‚’∑ § , ◊Ÿ ÁŸ⁄¢ U ¡ Ÿ ¡ÊÁŸÿ H
z. •Ÿ„UŒ ∑§Ë œÈŸ ÷°fl⁄UªÈ»§Ê ◊¥, •Áà ÉÊŸÉÊÙ⁄U ◊øÊÿÊ „ÒU–
’Ê¡ ’¡ •Ÿ∑§ ÷Ê¢Áà ∑§, ‚ÈÁŸ ∑§ ◊Ÿ ‹‹øÊÿÊ „ÒUH

..................................................................................–
ÿ„U ‚’ ∑§Ê‹ ¡Ê‹ ∑§Ù »°§ŒÊ, ◊Ÿ ∑§ÁÀ¬Ã ∆U„U⁄UÊÿÊ „ÒUH
{. ÄUÊ° •Ÿ„UŒ ∑§Ë ÉÊÙ⁄U ‡ÊéŒ ¤ÊŸ∑§Ê⁄U „Ò U –
‹ª ⁄„ U Á‚h ‚ÊœÈ Ÿ ¬Êflà ¬Ê⁄U „Ò U H
|. ◊Ÿ „UË ÁŸ⁄Ê∑§Ê⁄U ÁŸ⁄¢ U ¡Ÿ ¡ÊÁŸ∞H
}. ÖÿÙÁà ÁŸ⁄¢ U ¡Ÿ ‹ª ∑§Ê‹ ¬‚Ê⁄UÊ–
◊Ÿ ◊ÊÿÊ ÷߸ Á∑§ÿÊ ‚Î Á CÔ U ÁflSÃÊ⁄UÊH
~. Á’ŸÊ ¡ÊŸ ¡Ù Ÿ⁄U ÷ÁQ§ ∑§⁄U߸ –
‚Ù Ÿ„UË¥ ÷fl‚ʪ⁄U ‚ Ã⁄U߸ H
vÆ. ◊Ÿ „UË ‚M§¬Ë Œfl ÁŸ⁄U¢¡Ÿ ÃÙÁ„U ⁄U„UÊ ÷⁄U◊Ê߸–
„U „¢U‚Ê ÃÍ •◊⁄U ‹Ù∑§ ∑§Ê, ¬«∏UÊ ∑§Ê‹ ’‚ •Ê߸H
ó∑§’Ë⁄U ‚ÊÁ„U’
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 119

∞‚ ∑§⁄¥U ‚êÈL§ ÷ÁQ§

ªÈL§-÷ÁQ§ ÄÿÙ¥ ∑§⁄¥U? ÄÿÊ ¬«∏UË „ÒU ªÈL§-‚flÊ ∑§Ë? ‚ËœÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê
(¬⁄U◊-¬ÈL§·) ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U ‹Ã „Ò¥U– •ÊÁ$π⁄U ªÈL§-÷ÁQ§ ∑§ Á‹∞ ÄÿÙ¥
’Ù‹Ê ªÿÊ?
Á‡Êcÿ ∑§Ù ∞‚Ê øÊÁ„U∞, ªÈL§ Á⁄U¤ÊÊÿ •Ê¬Ê πÙ߸H
‚◊¤Ê¥– flÙ ¬⁄U◊Êà◊Ê ÁŸm¸ãm „ÒU, ◊ÊÿÊÃËà „ÒU, √ÿÙ◊ÊÃËà „ÒU–
©U‚∑§Ë Ã⁄¢ª¥ •Ê¬∑§Ù Ÿ„UË¥ ‚◊¤ÊÊ ‚∑§ÃË „Ò¥U– flÙ •Ê¬∑§Ù Ÿ„UË¥ ‚◊¤ÊÊ
‚∑§ÃÊ „ÒU– •Ê¬ ©U‚ Ÿ„UË¥ ‚◊¤Ê ‚∑§Ã „Ò¥U– ¡’Á∑§ ªÈL§ ◊ÊÿÊ ◊¥ „ÒU, ◊Ÿ
◊¥ „ÒU, ߢÁº˝ÿÙ¥ ◊¥ „ÒU, ß‚Á‹∞ flÙ •Ê¬∑§Ù ‚◊¤ÊÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU, •Ê¬ ©U‚ ‚◊¤Ê
‚∑§Ã „Ò¥U– flÙ ◊ÊÿÊ ◊¥ ⁄U„UÃ „ÈU∞ ÷Ë ◊ÊÿÊ ‚ ¬⁄U „ÒU– ¬⁄U flÙ ß‚◊¥ ⁄U„U ⁄U„UÊ
„ÒU, ß‚Á‹∞ flÙ •Ê¬∑§Ù ∆UË∑§ ‚ ‚◊¤ÊÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU, ¬⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê (¬⁄U◊-
¬ÈL§·) •Ê¬∑§Ù ‚◊¤ÊÊŸ ◊¥ ‚ˇÊ◊ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ê¬ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§Ù ‚◊¤Ê
‚∑§Ÿ ◊¥ ‚ˇÊ◊ Ÿ„UË¥ „Ò¥U– ß‚Á‹∞ ©U‚∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄UŸÊ øÊ°Œ ¬⁄U ¬àÕ⁄U
»¥§∑§Ÿ ∑§Ë Ã⁄U„U „ÒU– ‚ÊÁ„U’ Ÿ ÃÙ œ◊¸ŒÊ‚ ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ¬⁄U◊-¬ÈL§· ∑§Ë
÷ÁQ§ ∑§Ê ∑§Ù߸ ◊Ë’ Ÿ„UË¥ „ÒU, ∑§Ù߸ ‹Ê÷ Ÿ„UË¥ „ÒU– ’∑§Ê⁄U „ÒU ©U‚∑§Ë ÷ÁQ§
∑§⁄UŸÊ–
¡Ò‚ ‚Íÿ¸ ∑§Ù •Ê¬ SÕÍ‹ •Ê°πÙ¥ ‚ Ÿ„UË¥ Œπ ‚∑§Ã „Ò¥U– •°œ⁄UÊ ¿UÊ
¡ÊÿªÊ– ¬⁄U ø¢º˝◊Ê ∑§Ë Ã⁄U»§ Œπ ‚∑§Ã „Ò¥U– ©U‚◊¥ ¡Ù ¬˝∑§Ê‡Ê „ÒU, flÙ ÷Ë
‚Íÿ¸ ∑§Ê „UË „ÒU, ¬⁄U flÙ ‚ıêÿ „ÒU– ß‚ Ã⁄U„U ªÈL§ ‚„U¡ „ÒU– ªÈL§ ◊¥ flÙ ‚ûÊÊ
øß „ÒU–
‚àÿ ¬È L §· ∑§Ë •Ê⁄U‚Ë, ‚¢ à Ÿ ∑§ ⁄ UË Œ „ U–
‹πÊ ¡Ù øÊ„U •‹π ∑§Ù, ßã„UË¥ ◊¥ ‹π ‹„UH
119
120 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ß‚Á‹∞ ªÈL§-÷ÁQ§ ’Ù‹Ë–
∞∑§ ‚◊ÿ œ◊¸ŒÊ‚ ¡Ë Ÿ ‚ÊÁ„U’ ‚ ¬Í¿UÊó
œ◊¸ŒÊ‚ ÁflŸÃË ∑§⁄U, Á„Uÿ ◊¥ ’„ÈU „ÈU‹‚Êÿ–
„U SflÊ◊Ë ◊È¤Ê ŒËŸ ∑§Ù, ŒË¡ •◊‹ ’ÃÊÿH
∑§ıŸ •◊‹ ∑§⁄UŸÊ øÊ„U, ¡Ù ÃÈ◊ „UÙÿ ŒÿÊ‹–
ÄÿÊ •ãÃ⁄U „U◊ ÃÈ◊◊¥, ß‚‚ ∑§⁄UÙ ÁŸ„UÊ‹H
¬Í¿UÊ Á∑§ ÄÿÊ ∑§Ê◊ ∑§⁄¥U, Á¡‚‚ •Ê¬ ¬˝‚ÛÊ „UÙ ¡Ê∞°? •ÊÁ$π⁄UU
•Ê¬◊¥ •ı⁄U „U◊◊¥ •ãÃ⁄U ÄÿÊ „ÒU? ÄÿÙ¥ •Ê¬∑§Ù ¬˝‚ÛÊ ∑§⁄UŸÊ „ÒU?
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
œ◊¸ŒÊ‚ ◊◊ ∑§„Uà „È°U, ¡Ù „ÒU ŸË∑§Ë ’ÊÖ
„U◊ ÃÈ◊◊¥ •ãÃ⁄U Ÿ„UË¥, »§Q§ ÷◊¸ ∑§Ë ÷˝ÊãÃH
•ªŸ¬È¢¡ ∑§’Ë⁄U ¡Ë, Áø¢ªÊ⁄UË ‚’ ŒÊ‚–
Áø¢ªÊ⁄UË •ı⁄U •ªŸ ◊¥, ÄÿÊ ∑§Ë¡ ÁflEÊ‚H
∑§„UÊ Á∑§ ¡Ò‚ •Êª •ı⁄U Áø¢ªÊ⁄UË ∑§Ê •ãÃ⁄U „ÒU, ∞‚Ê „UË ◊⁄UÊ •ı⁄U
¡ËflÙ¥ ∑§Ê ‚◊¤ÊÙ–
œ◊¸ŒÊ‚ ¡Ë Ÿ ¬Í¿UÊó
•ªŸ¬È¢¡ „ÒU SflÊ◊ËÿÊ, ¡Ê«UŸ ∑§⁄UŒ ¤Ê≈U–
„U◊◊¥ ‡ÊÁQ§ ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥, ß‚‚ ∑§⁄U ¬˝ª≈UH
ÃÈ◊ ÃÙ ‚’ ∑ȧ¿U ∑§⁄U ‚∑§Ù, „UÙ ‚’ ∑§⁄UŸ ÿÙª–
∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃ ¡Ù „U◊, fl„U ÷Ë „UÙà •ÿÙªH
∑§„UÊ Á∑§ •Ê¬◊¥ ÃÙ ’«∏UË ÃÊ$∑§Ã „ÒU, ¡Ù øÊ„U¢ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U, ¬⁄U
„U◊◊¥ ÄÿÙ¥ Ÿ„UË¥ „ÒU?
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
œ◊¸ M §¬ ∞Á„U œÍ ⁄ U „Ò U , ⁄U„UË ∞Á„U ¬⁄U ¿UÊÿ–
„U◊◊ ¥ ÿ„U √ÿʬ Ÿ„UË¥ , ÿÙ¥ ‚◊¤ÊÙ ◊Ÿ ◊ÊÿH
ÃÈ ◊ ÁòÊªÈ á Ê ∑§Ë ÷ÁQ§ ◊ ¥ , ©U⁄U¤Ê „UÙ ‚’ ‹Ùª–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 121
„U◊‚ ÁòÊªÈ á Ê «U⁄Uà „Ò U , ÿÍ ° „U◊ ¡Ê«UŸ ÿÙªH
∑§„UÊ Á∑§ ÃÈ◊¬⁄U ◊ÊÿÊ ∑§Ê •Êfl⁄UáÊ „ÒU, ¬⁄U ◊ȤÊ ◊ÊÿÊ Ÿ„UË¥ ‹ªÃË–
ÃÈ◊ ÁòʪÈáÊ ∑§Ë ÷ÁQ§ ◊¥ ©U‹¤Ê „ÈU∞ „UÙ, ¬⁄U ◊Ȥʂ ÁòʪÈáÊ ÷ÿ÷Ëà ⁄U„UÃÊ
„ÒU–
œ◊¸ŒÊ‚ ¡Ë ¬Í¿U ⁄U„U „Ò¥Uó
ÄÿÙ¥ ÁòʪÈáÊ ÃÈ◊‚ «U⁄U, „U ªÈL§ ŒËŸ ŒÿÊ‹–
¡’ ÃÈ◊ „U◊ ‚’ ∞∑§ „ÒU, ÃÈ◊‚ ÄÿÙ¥ ÁŸ⁄UÊ‹H
Ãàfl ¬˝∑ΧÁà „ÒU fl„UË, •ı⁄U ’˝rÊÔ ∑§Ê •¢‡Ê–
∑§„UË ∑§Ê⁄UáÊ •ãÃ⁄U ¬«∏UÙ, „ÒU ªÈL§ ÷◊¸ „UË œ¢‚H
∑§„UÊ Á∑§ •Ê¬‚ ÁòʪÈáÊ ÄÿÙ¥ «U⁄UÃÊ „ÒU? ¡’ „U◊ ‚’ ∞∑§ „Ò¥U, ∞∑§
„UË ’˝rÊÔ ∑§ •¢‡Ê „Ò¥U ÃÙ •Ê¬ „U◊‚ ÁŸ⁄UÊ‹ ÄÿÙ¥ „Ò¥U, •Ê¬◊¥ •ı⁄U „U◊◊¢ •ãÃ⁄U
ÄÿÙ¢ „ÒU?
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
„U◊‚ ÁòʪÈáÊ ÷ÿÊ, „U◊ ÁòʪÈáÊ ◊¥ ŸÊÁ„¢U–
ÃÈ◊ ‚’ ÁòʪÈáÊ ‚ ÷ÿ, ÿÍ° ‚◊¤ÊÙ ◊Ÿ ◊ÊÁ„¢UH
ÃÈ◊ ¬⁄U ÃÙ ÁòʪÈáÊ ∑§Ë, ¿UÊÿ ⁄U„UË ¡Ù œÍ⁄U–
¡Ù ÃÈ◊Ã ∞„UË ¿ÈU≈U, Ã’ „U◊ ∑§⁄U ∑§’Í‹H
∑§„UÊ Á∑§ ÃÈê„UÊ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ ÁòʪÈáÊ ‚ „UË „ÈU߸ „ÒU, ¡’Á∑§
ÁòʪÈáÊ ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „U◊‚ „ÈU߸ „ÒU •ı⁄U „U◊ ÁòʪÈáÊ ◊¥ Ÿ„UË¥ „Ò¥U, ©U‚‚ ¬⁄U „Ò¥–
¡’ Ã∑§ ÁòʪÈáÊ ∑§Ë ¿UÊÿÊ ÃÈ◊¬⁄U ⁄U„UªË, Ã’ Ã∑§ ÿ„U •ãÃ⁄U ⁄U„UªÊ–
œ◊¸ŒÊ‚ ¡Ë Ÿ ∑§„UÊó
•ãÃ⁄U ÃÈê„UÊ⁄UÊ ‚’ ‚ÈŸÊ, ◊Ÿ ’ÈÁh Áøà ‹Êÿ–
•’ ÁŸ∑§Ê‹ ß‚ ⁄UÊ„U ‚, ŒË¡ ◊Ù„U ’ÃÊÿH
∑§ıŸ ÿ% ‚ ©UÃM°§, ‚Ù ∑§„UËÿ ¬˝ª≈UÊÿ–
¡ıŸ œÍ⁄U ¿UÊßZ „ÈU߸, ÃÊ∑§Ù ÿ% ’ÃÊÿH
∑§„UÊ Á∑§ Á»§⁄U ◊ȤÊ ß‚ ÁòʪÈáÊ ∑§Ë ⁄UÊ„U ‚ ÁŸ∑§Ê‹Ù– Á¡‚‚
122 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
ÁòʪÈáÊ ∑§Ë ◊ÊÿÊ ‚ ¿ÍU≈U ‚∑Í°§, fl„UË ©U¬Êÿ ’ÃÊ•Ù–
‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
¬˝ Õ ◊ ‚à ‚¢ ª à ∑§⁄UÙ, ¬È Ÿ — ‚¢ à ∑§Ë ‚ fl –
ÿÊÃ ‚’ ∑È § ¿U ’Ÿ ¬«∏  U , ÿÈ ¡ÊŸÙ ◊Ÿ ÷ fl H
∑§„UÊ Á∑§ ¬„U‹ ‚¢ÃÙ¥ ∑§Ë ‚¢ª ∑§⁄UÙ •ı⁄U Á»§⁄U ©UŸ∑§Ë ‚flÊ– ß‚Ë
‚ ’Êà ’ŸªË– ß‚Á‹∞ ‚÷Ë ‚¢ÃÙ¥ Ÿ ªÈL§ ∑§Ë ◊Á„U◊Ê ∑§„UË „ÒU–
ª⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚êÈL§ •ª◊ ÷ÍÁ◊ ‚ •Êÿ– ∑§◊¸ ∑§Êá«U ¡Ëfl ’¢œ ¿ÈU«U∏ ÊÿH
‚# ÷ÍÁ◊ ∑§Ê ÷ÿ Ÿ„UË¥ ∑§Ê߸– Œ‡ÊÙ¥ ÁŒ‡ÊÊ ∞∑§ ◊Ϊ ¡Ù߸H
‚# ÷ÍÁ◊ ◊¥ Á’ø⁄UŸ ‹ÊªÊ– ÁŒ√ÿ ŒÎÁCÔU ŒπÊ •ŸÈ⁄UʪÊH
•∑§‹ •‹Ë‹ ÷ÍÁ◊∑§Ê ÷Ê⁄UË– ‚’ ◊ÍÁø ‚ ◊ÍÁø ãÿÊ⁄UËH
¡Ê ◊ÍÁø ∑§Ê ∑§„Í°U Áflfl∑§Ê– ‚êÈL§ Á’Ÿ ∑§ıŸ ∑Í°§ ŒπÊH
Á‚¢œÈ ‡ÊéŒ ◊¥ ∑Ò§‚ Á◊Á‹ „Ò¥U– Á’Ÿ ¬ª ¬¢ÕË ∑Ò§‚ øÁ‹ „Ò¥UH
◊ʪ¸ Á’ŸÊ ø‹Ÿ „ÒU Ã⁄UÊ– ‚êÈL§ ◊≈U ÁÃÁ◊⁄U •°œ⁄UÊH
Á»§⁄U ∞∑§ ‡ÊéŒ ◊¥ ª⁄UË’ŒÊ‚ ¡Ë ¬ÈŸ— ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë ◊Á„U◊Ê ∑§Ê
’πÊŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥Uó
‚ÃªÈ L § ÷ Œ Ë ÷ Œ ‹πÊ߸ – ∑§ÊªÊ ‚ „¢ U ‚Ê „UÙÿ ¡Ê߸ H
‚êÈL§ •œ⁄U œÊ⁄U •Áœ∑§Ê⁄UË– ‚êÈL§ πÙ‹ fl¡⁄U Á∑§¢flÊ⁄UËH
‚êÈL§ ‡Ê¢π ∑§‹Ê Œ‡Êʸfl– ‚êÈL§ •⁄‡Ê Áfl◊ÊŸ Á’∆UÊflH
‚êÈL§ ¡Ù øÊ„U ‚Ù ∑§⁄U„UË¥– øıŒ„U ∑§ÙÁ≈U ŒÍà ÿ◊ «U⁄U„UË¥H
™§Ã ÷Íà ‚’ òÊÊ‚ ÁŸflÊ⁄¥U– ÁøòÊ ªÈ# ∑§ ∑§Êª¡ »§Ê⁄ÒH
∑§ıfl ‚ „¢U‚ „UÙ ¡ÊÿªÊ– ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë ßÃŸË ◊Á„U◊Ê „ÒU Á∑§ „¢U‚ ∑§Ù
∑§Ê‹ ∑§ ¬¢¡ ‚ ¿ÈU«U∏Ê ‡ÊéŒ M§¬Ë ¡„UÊ Ê ¬⁄U Á’∆UÊ ‹Ã „Ò¥U •ı⁄U •◊⁄U-‹Ù∑§
‹ ¡ÊÃ „Ò¥U– flÙ ÁøòʪÈ# ∑§ ‚’ ‹π ÷Ë Á◊≈UÊ ŒÃ „Ò¥U– ‚Œ˜ªÈL§ ¡Ù øÊ„¥U,
flÙ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U– ©UŸ∑§ •Êª ÿ◊ ∑§ vy ŒÍà ÷Ë ∑ȧ¿U Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã „Ò¥U–
•Ê∆U ¬„U⁄U ‚ã◊È π ‹«∏ Ò U , ‚Ù ’Êãœ ’ÊŸÊ–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 123
¡Ëfl ø‹Ê ÷fl‚ʪ⁄UÊ, ‚Ù߸ ‚Í ⁄ U ◊⁄UŒÊŸÊH
‚ÃªÈ L § ∑§Ë ‚ fl Ê ∑§⁄ U , ¬Êfl ¬⁄UflÊŸÊ–
∑§„Ò U ¢ ∑§’Ë⁄U œ◊¸ Œ Ê‚ ‚ , Ã Á „U ∑§Ê‹ «U⁄UÊŸÊH
ß‚Á‹∞ ªÈL§-‚flÊ ∑§⁄UŸË „ÒU, ß‚Á‹∞ ªÈL§-÷ÁQ§ ∑§Ë ◊Á„U◊Ê „ÒU–
flÙ ∑§Ê‹ ‚ Á¡ÃÊ∑§⁄U •¬Ÿ Œ‡Ê ◊¥ ‹ ¡ÊÿªÊ–
∑§÷Ë ∞‚Ë ¬Á⁄UÁSÕÁà •Ê ¡ÊÃË „ÒU¢ Á∑§ ‹ªÃÊ „ÒU Á∑§ ¡Ù ªÈL§ ∑§„U
⁄U„U „Ò¥U flÙ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU •ı⁄U ¡Ù ◊⁄UÊ ÁŒ◊Ê$ª ∑§„U ⁄U„UÊ „ÒU, flÙ ∆UË∑§ „ÒU– Ÿ„UË¥,
∞‚Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ– ¡„UÊ° ◊Ÿ ∑§Ê ¬˝ÿÙª ∑§⁄Ùª, ◊Ÿ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ „UË ¬≈U∑§ªÊ–
ß‚Á‹∞ ªÈL§ ∑§ •Êª ‚◊Á¬¸Ã „UÙŸÊ– •¬ŸË •Ä‹ Ÿ„UË¥ ø‹ÊŸÊ–
ŸÊ◊ ‚àÿ ªÈ L § ‚àÿ „UÙ, •Ê¬ ‚àÿ ¡Ù „UÙÿ–
ÃËŸ ‚àÿ ¡’ ∞∑§ „UÙ¥ , Áfl· ‚ •◊Î Ã „UÙÿH
ÿ„U ÃË‚⁄UÊ •Ê¬ ‚àÿ ∑Ò§‚Ê? ¡Ù ªÈÈL§ ∑§„UÃÊ ø‹, ∑§⁄UÃ ¡ÊŸÊ–
•¬ŸË •Ä‹ Ÿ„UË¥ ø‹ÊŸÊ, •¬Ÿ ◊Ÿ ∑§Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ– ¡Ù ªÈL§ ∑§„U, flÙ
∑§⁄UŸÊ–
πÊ∑§ „UÙ ªÈL§ ∑§ ø⁄UáÊ ◊¥, ÃÙ ÃȤÊ ◊¢Á¡‹ Á◊‹H
Ÿ„UË¥ ‚ÙøŸÊ Á∑§ ¡Ù ◊Ò¥ ‚Ùø ⁄U„UÊ „Í°U, flÙ ∆UË∑§ „ÒU–
◊ȤÊ „ÒU ∑§Ê◊ ‚êÈL§ ‚, ŒÈÁŸÿÊ M§∆U ÃÙ M§∆UŸ ŒH
∑§÷Ë ∞‚Ë ÷Ë ¬Á⁄UÁSÕÁà •ÊÿªË Á∑§ ¬Í⁄UË ŒÈÁŸÿÊ ∑§„UªË Á∑§ ÿ„U
∑§Ê◊ ∆UË∑§ „ÒU, ¬⁄U ªÈL§ ∑§„UªÊ Á∑§ ÿ„U ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÃÙ ªÈL§ ∑§Ë ◊ÊŸ ‹ŸÊ–
∞∑§ ◊„UʬÈL§· ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ë œÊ⁄UÊ ◊¥ Ÿ„UË¥ ’„UÃÊ „ÒU– flÙ ŒÈÁŸÿÊ ∑§Ë œÊ⁄UÊ ‚
’Ê„U⁄U ÁŸ∑§‹ ¡ÊÃÊ „ÒU– flÙ ◊Ÿ-◊ÊÿÊ ∑§Ë ‚Ë◊Ê ‚ ’Ê„U⁄U „ÒU– ß‚Á‹∞
©U‚∑§Ë ◊ÊŸ ‹ŸÊ– ’‚, ’Ê¡Ë •Ê¬∑§ „UÊÕ ◊¥ •Ê ªÿË–
ŒÈÁŸÿÊ ∑§„U Á∑§ $»§‹ÊŸË ¡ª„U ◊ÊÕÊ ≈U∑§Ù– •Ê¬ ◊à ‚Ùø¥ Á∑§
ŒÈÁŸÿÊ ŸÊ⁄UÊ Ê „UÙ ¡ÊÿªË– „UÙŸ ŒŸÊ–
124 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

∑§Ê‹ ¬ÈL§· ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ÁŸ⁄¢U¡Ÿ

∑§ øıŒ„U ¬Á⁄UflÊ⁄U∑§ ŒflÃÊ•Ù¥
∑§ ŸÊ◊

◊Ÿ ∑§ ŒflÃÊ — ø¢º˝◊Ê

’ÈÁh ∑§ ŒflÃÊ — ’˝rÊÔÊ
ÁøûÊ ∑§ ŒflÃÊ — ŸÊ⁄UÊÿáÊ
•„¢U∑§Ê⁄U ∑§ ŒflÃÊ — ‡Ê¢∑§⁄U
ŸòÊ ∑§ ŒflÃÊ — ‚Íÿ¸
∑§ÊŸ ∑§ ŒflÃÊ — ÁŒ‡ÊÊ
flÊøÊ ∑§ ŒflÃÊ — •ÁÇÔŸ
àfløÊ ∑§ ŒflÃÊ — flÊÿÈ
ŸÊ∑§ ∑§ ŒflÃÊ — •Á‡ÔflŸË ∑ȧ◊Ê⁄U
¡Ë÷ ∑§ ŒflÃÊ — flL§áÊ
„UÊÕ ∑§ ŒflÃÊ — ߢº˝
¬Ê°fl ∑§ ŒflÃÊ — ©U¬ãº˝
Á‹¢ª ∑§ ŒflÃÊ — ¬˝¡Ê¬ÁÃ
ªÈŒÊ ∑§ ŒflÃÊ ŒflÃÊ — ÿ◊
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 125

flÊáÊË ‚ÊÁ„U’ ∑§Ë

Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÒ ∑§„UÊ ª°flÊ⁄U
Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÒ ∑§„UÊ ª° fl Ê⁄U, ◊Ò ¥ ∑Ò § ‚ ∑§„Í ° U ‚◊¤ÊÊÿH
¤ÊÍ ∆  U ∑§Ù ÁflEÊ‚ ∑§⁄U à „Ò U , ‚Ê° ø  ŸÁ„¢ U ¬ÁÃÿÊÿH
•ÊÃ◊ àÿÊÁª •ŸÊÃ◊ ¬Í ¡ Ã, ◊Í ⁄ U π ‡ÊË‡Ê ŸflÊÿH
‚ÊœÈ ‚¢ª Áfl◊‹ ª¢ªÊø¡, ÃÁ„U ÃÁ¡ ÃË⁄UÕ ¡ÊÿH
•¬ŸÙ Á„Uà •ŸÁ„Uà ŸÁ„¢U ‚ͤÊ, ⁄U„UË •ÁfllÊ ¿UÊÿH
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U ¬˝ à ÿˇÊ Ÿ ◊ÊŸ , ÃÊ∑§Ù ∑§ıŸ ©U ¬ ÊÿH
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊Ò¥ Á∑§‚ ‚◊¤ÊÊ∑§⁄U ∑§„Í°U, ÿ„U ◊Íπ¸ ◊ŸÈcÿ ◊⁄UË ’ÊÃ
∑§Ù ◊ÊŸÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ÃÙ ¤ÊÍ∆U ∑§Ê „UË ÁflEÊ‚ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ‚ìÊ ¬⁄U ÁflEÊ‚
Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– •Êà◊Ê ∑§Ù ¿UÙ«∏U∑§⁄U •ŸÊà◊ ÃàflÙ¥ ∑§Ë ÷ÁQ§ ∑§⁄U ⁄U„UÊ „ÒU,
¡«∏U ÃàflÙ¥ ∑§Ë Ã⁄U»§ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU, ©UŸ∑§ •Êª ‡ÊË‡Ê ¤ÊÈ∑§Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ‚¢Ã¡ŸÙ¥
∑§Ê ‚¢ª ª¢ªÊ¡‹ ∑§ ‚◊ÊŸ NUŒÿ ∑§Ù ÁŸ◊¸‹ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê „ÒU, ¬⁄U ©UŸ∑§Ê ‚¢ª
Ÿ ∑§⁄U∑§ ÃËÕÙZ ◊¥ ¡Ê ⁄U„UÊ „ÒU– ß‚ •¬ŸÊ Á„UÃ-•ŸÁ„Uà ∑ȧ¿U ÷Ë Ÿ„UË¥
‚ͤÊÃÊ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ ◊ÊÿÊ ß‚ ¬⁄U ¿UÊ߸ „ÈU߸ „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ◊Ò¥ ÄÿÊ
©U¬Êÿ ∑§M°§, ∑§Ù߸ ÷Ë ◊⁄UË ’Êà ∑§Ù ¬˝àÿˇÊ ŒπÃ „ÈU∞ ÷Ë ◊ÊŸÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–

„ÒU •¢œ⁄U ÿ„UË

◊Ò ¥ ∑§Ê‚Ù¥ ∑§„Í ° U ∑§Ù߸ Ÿ ◊ÊŸ ∑§„UË–
Á’Ÿ ‚ßÊ◊ ÷¡Ÿ ÿ„U Á’⁄U Õ Ê, •ÊÿÈ ¡Êÿ ⁄U „ U Ë H
125
126 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
•ÊÃ◊ àÿÊÁª ¬·ÊáÊÁ„U ¬Í ¡  , œÁ⁄U ŒÈ ‹ „UÊ ŒÈ ‹ „UË–
Á∑§⁄UÃ◊ •Êª ∑§Ãʸ ŸÊøÃ, „Ò U •¢ œ  ⁄ U ÿ„UËH
¬‡ÊÈ ∑§Ù ◊ÊÁ⁄U ÿôÊ ◊ ¥ „U Ù ◊ , ÁŸ¡ SflÊ⁄U Õ •’„U Ë –
∞∑§ ÁŒŸ ÃÈ◊‚ •Êÿ •øÊŸ∑§, ’Œ‹Ê ‹ÿ ‚„UËH
¬Ê¬ ∑§◊¸ ∑§Á⁄U ‚È π ∑§Ù øÊ„ U , ÿ„U ∑Ò § ‚ ÁŸ’„U Ë –
¬Ê⁄U ©UÃ⁄UŸÊ ø„Ò U Á‚¢ œ È ‚ , SflÊŸ ∑§Ë ¬Í ° ¿ U ª„UËH
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U ∑§„Í ° U ◊Ò ¢ ¡Ù ∑È § ¿U, ◊ÊŸÙ „UflÊ ’„UË–
∑§Ù߸ Ÿ ‚È Ÿ  ∑§„U Ë ¡ª ◊ ⁄ U Ë , ’Á„U ⁄ U ãÿÊÿ ‚’„U Ë H
◊Ò¥ Á∑§‚ ∑§„Í°, ∑§Ù߸ ÷Ë ◊⁄UË ’Êà ∑§Ù ◊ÊŸÃÊ „UË Ÿ„UË¥ „ÒU– ‚àÿŸÊ◊
∑§ ‚ÈÁ◊⁄UŸ-÷¡Ÿ ∑§ Á’ŸÊ ÃÙ •ÊÿÈ √ÿÕ¸ ◊¥ „UË ‚◊Ê# „UÙÃË ¡Ê ⁄U„UË „ÒU–
øß •Êà◊Ê ∑§Ù ¿UÙ«∏U∑§⁄U ‹Ùª ŒÈ‹„UÊ-ŒÈ‹Á„UŸ ∑§Ê fl· ’ŸÊ∑§⁄U ¬àÕ⁄UÙ¥
∑§Ë ¬Í¡Ê ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ’ŸÊfl≈UË ◊ÍÁø ∑§ •Êª ©U‚ ⁄UøŸflÊ‹Ê ◊ŸÈcÿ „UË
ŸÊøÃÊ „ÒU– ÿ„UË •ôÊÊŸ Á∑§‚Ë ∑§Ù ‚◊¤Ê Ÿ„UË¥ •Ê ⁄U„UÊ „ÒU– •¬Ÿ SflÊÕ¸ ∑§
∑§Ê⁄UáÊ ‹Ùª ¬‡ÊÈ ∑§Ë ’Á‹ Œ∑§⁄U ÿôÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ¬⁄U ÿÊŒ ⁄U„U Á∑§ ∞∑§ ÁŒŸ
flÙ •øÊŸ∑§ •Ê∑§⁄U ß‚∑§Ê ’Œ‹Ê ‹ ‹ªÊ– ‹Ùª ¬Ê¬-∑§◊ÙZ ◊¢ ‹ËŸ
⁄U„U∑§⁄U ‚Èπ ∑§Ë øÊ„U ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥U– ÿ„U ∑Ò§‚ ‚¢÷fl „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU! ß‚ Ã⁄U„U
‹Ùª ◊ÊŸÙ ∑ȧûÊ ∑§Ë ¬Í°¿U ¬∑§«∏U∑§⁄U ‚◊Ⱥ˝ ‚ ¬Ê⁄U „UÙŸÊ øÊ„U ⁄U„U „Ò¥U– ‚ÊÁ„U’
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ‹Ùª ◊⁄UË ’ÊÃÙ¥ ∑§Ê ∞∑§ ∑§ÊŸ ‚ ‚ÈŸ∑§⁄U ŒÍ‚⁄U ∑§ÊŸ ‚ ∞‚
ÁŸ∑§Ê‹ ŒÃ „Ò¥U, ¡Ò‚ „UflÊ ’„U ⁄U„UË „Ù– ◊⁄UË ’Êà ∑§Ù ∑§Ù߸ ÷Ë Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃÊ
„ÒU–

øà ⁄U ªÈ◊ÊŸË ¡ª ◊¥ ¡ã◊ Ÿ Á◊‹

øà ⁄U ªÈ◊ÊŸË ¡ª ◊¥ ¡ã◊ Ÿ Á◊‹, ◊ÊÿÊ ‚¢ª ŸÊ ø‹H
Œ‚ ‚ ‚Ù‹„U ªÿ π‹ ◊¥, ’Ë‚ ªÿ Ã⁄U ◊Ÿ ∑§ ◊‹ ◊¥–
øÊ‹Ë‚ ŸÊ⁄UË ∑ § » § ⁄U ◊ ¥ , ¬ø¬Ÿ „UÊÕ ◊‹ H
•’ ÷Ë ¡Êª ¬«∏UÊ ÄÿÙ¥ ‚ÙflÒ, ‚ÙŸ ‚ Ã⁄U ∑§Ê◊ Ÿ „UÙflÒ–
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 127
÷⁄U◊Ÿ ∑§Ë ÃÍ ∑§„UÊ° Ã∑§ …UÙflÒ , ≈UÊ‹ ŸÊÁ„¢ U ≈U‹ H
÷¡Ÿ ∑§⁄U ‚Ù „UÁ⁄U ‚Èπ ¬ÊflÒ, œŸ Œı‹Ã Ã⁄U ∑§Ê◊ Ÿ •ÊflÒ–
∑§ÊÿÊ ÷Ë Ã ⁄  U ‚ÊÕ Ÿ ¡ÊflÒ , •ÁªA ’Ëø ¡‹ H
‚ÈÁ◊⁄UáÊ äÿÊŸ ‹ªÊ ‹ ¬˝ÊáÊË, „UÙ ŸÁ„¢U Ã⁄UË ∑ȧ¿U ÷Ë „UÊÁŸ–
∑§„Uà ∑§’Ë⁄U ‚È Ÿ Ù •ôÊÊŸË, ∑§⁄U‹ ∑§⁄U◊ ÷‹ H
ÿ„U ◊ŸÈcÿ ¡ã◊ ’Ê⁄-’Ê⁄U Ÿ„UË¥ Á◊‹Ÿ flÊ‹Ê „ÒU– ß‚ •◊Ù‹∑§
ß ∑§Ù ¬Ê∑§⁄U „U ◊ŸÈcÿ! ◊ÊÿÊ ◊¥ Ÿ ©U‹¤Ê– ◊ÊÿÊ Ã⁄U ‚ÊÕ ◊¥ Ÿ„UË¥
¡ÊÿªË– ∑§÷Ë π‹Ÿ ◊¥ ‹ªÊ ⁄U„UÊ ÃÙ ∑§÷Ë SòÊË ◊¥ ©U‹¤ÊÊ ⁄U„UÊ– •’U œŸ-
Œı‹Ã ◊¥ πÙ∑§⁄U ◊ÊÿÊ ∑§Ë ŸË¥Œ ‚Ù ⁄U„UÊ „ÒU– •’ ÷Ë ‚◊ÿ „ÒU, ÃÍ ¡Êª ¡Ê
•ı⁄U ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ê ÷¡Ÿ ∑§⁄U; ÿ„U œŸ-Œı‹Ã Ã⁄UË ∑§Ê◊ Ÿ„UË¥ •ÊÿªË– ÿ„U
∑§ÊÿÊ ÷Ë Ã⁄UË ‚ÊÕ Ÿ„UË¥ ¡ÊÿªË •ı⁄U •ÁªA ◊¥ ¡‹Ê ŒË ¡ÊÿªË– ß‚Á‹∞
ÃÍ ªÈL§ ∑§Ê ‚ÈÁ◊⁄UŸ •ı⁄U äÿÊŸ ‹ªÊ •ı⁄U •ë¿U ∑§◊¸ ∑§⁄U, Á¡‚‚ Ã⁄UË ∑ȧ¿U
÷Ë „UÊÁŸ Ÿ„UË¥ „U٪˖

‚¢ÃÙ ‚◊¤Ê ∑§Ê ◊à ãÿÊ⁄UÊ

‚¢ÃÙ ‚◊¤Ê ∑§Ê ◊à ãÿÊ⁄UÊ, ¡Ù •ÊÃ◊ Ãàfl ÁfløÊ⁄UÊH
•ı⁄UŸ ‚Ù ∑§„U •Ê¬Ê πÙ¡Ù, •Ê¬ •¬Ÿ Ÿ ¡ÊŸ–
◊Èπ ∑ȧ¿U •ı⁄U Á„U⁄UŒÿ ∑§¿ÈU •ÊŸÊ, ∑Ò§‚ ŸÊ◊ Á¬¿UÊŸH
•ı⁄UŸ ‚Ù¥ ∑§„U ◊Ù„U Ÿ ∑§Ë¡Ò, ÁŸ◊Ù¸„UË „UÙÿ ⁄UÁ„Uÿ–
◊ÊÿÊ ◊Ù„U ‚∑§‹ •Ê¬Á„U ◊¥, ÿÊ ŒÈπ ∑§Ê‚Ù ∑§Á„UÿH
•ı⁄UŸ ∑§Ù ∑§„ U á٠’«∏ U Ê߸ , •Ê¬ ’«∏ U Ê߸ øÊ„ –
◊ÊŸ-’«∏ U Ê߸ ¿Í U ≈Uà ŸÊ„UË¥ , ¤ÊËŸÊ ¬Ë⁄U ∑§„UÊflÒ H
•ı⁄UŸ ‚Ù ∑§„U ¬ˇÊ Ÿ ∑§Ë¡Ò, •Ê¬Ÿ ¬ˇÊ Ÿ ¿ÍU≈U–
∑§„UŸ ‚ÈŸŸ ∑§Ù ‚ÊœÈ ∑§„UÊflÒ, ‚Ê°ø ∑§„U Á⁄U‚ ≈ÍU≈UH
¡ı¢ ‹ª ⁄Uʪ m · ◊Ÿ ◊Ê„UË, SÃÈ Á à ÁŸ¢ Œ Ê ÷ÊflÒ –
Ã’ ‹ª ÃËŸÙ¥ Ãʬ Ÿ ¿ÍU≈U, ∑§„UÊ ÷ÿ ’„ÈU ªÊflÒH
128 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
¬Œ ‚ÊπË •ı⁄UŸ ‚◊¤ÊÊflÒ , •Ê¬Ê ‚◊È ¤ Êà ŸÊ„UË¥ –
∑§„Ò ¥ U ∑§’Ë⁄U ŸÊ◊ ÄÿÙ¥ Œ⁄U ‡ Ê , ◊Ò ¥ ÃÒ ¥ ¿Í U ≈ U à ŸÊ„U Ë ¥ H
‹Ùª ŒÍ‚⁄UÙ¥ ∑§Ù ©U¬Œ‡Ê ÃÙ ŒÃ „Ò¥U, ¬⁄U Sflÿ¢ ©U‚¬⁄U •◊‹ Ÿ„UË¥
∑§⁄UÃ „Ò¥U– ¬⁄U ¡’ Ã∑§ Sflÿ¢ ŒÙ·Ù¥ ‚ ¬⁄U Ÿ„UË¥ „UÙ ¡ÊÃ, ¬Œ •ı⁄U ‚ÊÁπÿÊ°
ªÊ∑§⁄U ŒÍ‚⁄UÙ¥ ∑§Ù ‚◊¤ÊÊŸ ∑§Ê ∑§Ù߸ ‹Ê÷ Ÿ„UË¥ „ÒU–

„¢U‚Ê ÁŸ¢Œ∑§ ∑§Ê ÷‹ ŸÊ„UË¥

„¢ U ‚Ê ÁŸ¢ Œ ∑§ ∑§Ê ÷‹ ŸÊ„UË¥ –
ÁŸ¢Œ∑§ ∑§ ÃÙ ŒÊŸ ¬Èáÿ ’˝Ã, ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U Á◊≈U ¡Ê„UË¥H
¡Ê ◊Èπ ÁŸ¢ŒÊ ∑§⁄U ‚¢Ã ∑§Ë, ÃÊ ◊Èπ ¡◊ ∑§Ë ¿UÊ¢„UË–
◊îÊ L§Áœ⁄U ø‹ ÁŸÁ‡ÊflÊ‚⁄U, ∑ΧÁ◊ ∑ȧ’Ê‚ ß ◊Ê¢„UËH
‡ÊÙ∑§ ◊Ù„U ŒÈπ ∑§’„Í°U Ÿ ¿ÍU≈U, ⁄U‚ ÃÁ¡ ÁŸ⁄UÁÉÊŸ πÊ„UË¥–
Áfl¬Ã Áfl¬Êà ¬«∏U ’„ÈU ¬Ë«∏UÊ, ÷fl‚ʪ⁄U ’Á„U ¡Ê„UË¥H
ÁŸ¢Œ∑§ ∑§Ê ⁄UˇÊ∑§ ∑§Ù߸ ŸÊ„UË¥, Á»§⁄U Á»§⁄U ß ◊Ÿ «UÊ„UË¥–
ªÈL§ º˝Ù„UË ‚ʜȟ ∑§Ù ÁŸ¢Œ∑§, Ÿ⁄U∑§ ◊Ê¢Á„U Á’‹πÊ„UË¥H
¡ Á „U ÁŸ¢ Œ  ‚Ù Œ „ U „U◊Ê⁄UË, ¡Ù ÁŸ¢ Œ  ∑§Ù ∑§Ê„UË–
ÁŸ¢Œ∑§ ÁŸ¢ŒÊ ∑§Á⁄U ¬Á¿UÃÊflÒ, ‚ÊœÈ Ÿ ◊Ÿ ◊¥ ‹Ê„UË¥H
ÁŸ¢Œ∑§ ∑§Ê ÃÙ Á∑§‚Ë ÷Ë Ã⁄U„U ‚ ÷‹Ê Ÿ„UË¥ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU– ÁŸ¢Œ∑§
∑§ mÊ⁄Ê Á∑§ÿ ªÿ ŒÊŸ, ¬Èáÿ, fl˝Ã •ÊÁŒ ‚’ ’∑§Ê⁄U „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U– Á¡‚ ◊Èπ
‚ ‚¢ÃÙ¥ ∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, flÙ ◊Èπ ∑§Ê‹ ∑§Ë ¿UÊÿÊ ◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU– fl„UÊ°
◊îÊÊ, L§Áœ⁄U, ∑§Ë«∏U •ÊÁŒ ª¢ŒË øË Ê¥ „UË ’„UÃË ⁄U„UÃË „Ò¥U, Á¡‚‚ ‡Ê⁄UË⁄U ◊¢
’Œ’Í ⁄U„UÃË „ÒU– ©U‚∑§Ê ◊Ù„U •ı⁄U ŒÈπ ∑§÷Ë ŒÍ⁄U Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ „ÒU– flÙ ◊Ë∆U
⁄U‚ ∑§Ù ¿UÙ«∏U∑§⁄U ÁŸ¢ŒÊ ∑§Ê „UË •Ê„UÊ⁄U ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ©U‚∑§ ™§¬⁄U Áfl¬ÁûÊÿÙ¥ ∑§Ê
¬„UÊ«∏U ≈ÍU≈U ¬«∏UÃÊ „ÒU, Á¡‚‚ ©U‚ ’«∏UË ¬Ë«∏UÊ „UÙÃË „ÒU •ı⁄U flÙ ÷fl‚ʪ⁄U
◊¥ ’„U ¡ÊÃÊ „ÒU– ÁŸ¢Œ∑§ ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê ∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– ©U‚∑§ ß,
◊Ÿ ‚ŒÊ ߸cÿʸ, ⁄Uʪ, m· ◊¥ ¡‹Ã ⁄U„UÃ „Ò¥U– ªÈL§ ‚ º˝Ù„U ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê •ı⁄U
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 129
‚¢ÃÙ¥ ∑§Ë ÁŸ¢ŒÊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê Ÿ⁄U∑§ ◊¥ ¬«∏UÊ Á’‹πÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ÁŸ¢ŒÊ ∑§⁄UŸ
flÊ‹Ê ÃÙ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë „UË ÁŸ¢ŒÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¬⁄U ‚ÊœÈ ∑§Ù ß‚‚ ∑§Ù߸ •¢Ã⁄U Ÿ„UË¥
¬«∏UÃÊ „ÒU ¡’Á∑§ ÁŸ¢Œ∑§ ÁŸ¢ŒÊ ∑§⁄U∑§ ¬¿UÃÊÃÊ „UË „ÒU– ‚ÊÁ„U’ ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§
Á¡Ÿ◊¥ ŒÿÊ, ‚¢ÃÙ·, œ◊¸, ˇÊ◊Ê, ‡ÊË‹ •ÊÁŒ ªÈáÊ „UÙÃ „Ò¥U, fl ‚ÊœÈ „UÙÃ „Ò¥U
•ı⁄U ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ ‚¢ª ◊¥ ⁄U„UÃ „Ò¥U, ©Uã„UË¥ ∑§ ©U¬Œ‡ÊÊŸÈ‚Ê⁄U ¡ËflŸ √ÿÃËÃ
∑§⁄UÃ „Ò¥U–

•flœÍ ß ∑§Ê ◊Ÿ ⁄UπflÊ⁄UÊ

•flœÍ ß ∑§Ê ◊Ÿ ⁄UπflÊ⁄UÊ, ∑§Ù߸ ¡ÊŸ ¡ÊŸŸ„UÊ⁄UÊH
◊Ÿ „UË Œ fl Œ „ U⁄UÊ ◊Ÿ „UË, ◊Ÿ ‚ fl Ê ◊Ÿ ¬Í ¡ Ê–
◊Ÿ „UË ◊Ÿ ‹ ¬ÊÃË ÃÙ«∏U, ◊Ÿ „UË ◊Ÿ ∑§ ⁄UÊ¡ÊH
◊Ÿ „UË ©U∆ U ◊Ÿ „Ë ’Ò ∆  U , ◊Ÿ ◊ ª Ê ◊Ÿ ãÿÊ⁄UÊ–
◊Ÿ „UË ÃÊÃÊ ◊Ÿ „UË ‡ÊËË, ◊Ÿ ◊Ë∆UÊ ◊Ÿ πÊ⁄UÊH
äÿÊŸ ‹ªÊÿ ’Ò∆U ÉÊ≈U ÷ËÃ⁄U, á Œ Áfl·ÿ Áfl∑§Ê⁄UÊ–
∑§„Ò¥U ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ ÷Ê߸ ‚ÊœÙ, ‚Ù ¡Ÿ ¡ª ‚ ãÿÊ⁄UÊH
ß‚ ‡Ê⁄UË⁄U ∑§Ë ⁄πflÊ‹Ë ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê ◊Ÿ „Ò, ¬⁄U ß‚ ’Êà ∑§Ù ∑§Ù߸
Áfl⁄U‹Ê „UË ¡ÊŸÃÊ „ÒU– ◊Ÿ „UË ŒflÃÊ „ÒU, ◊Ÿ „UË ◊¢ÁŒ⁄U „ÒU, ◊Ÿ „UË ‚flÊ-
¬Í¡Ê ∑§⁄UŸ flÊ‹Ê „ÒU, ÁŸ⁄Ê∑§Ê⁄U ◊Ÿ „UË ‡Ê⁄UË⁄U M§¬Ë SÕÍ‹ ◊Ÿ ∑§Ù ‹ ¡Ê∑§⁄U
¬Í¡Ê ∑§ Á‹∞ ¬ÁûÊÿÊ° ÃÙ«∏UÃÊ „ÒU, ◊Ÿ „UË ß‚ ‡Ê⁄UË⁄U M§¬Ë SÕÍ‹ ◊Ÿ ∑§Ê ⁄UÊ¡Ê
„ÒU, ◊Ÿ „UË ©U∆UÃÊ „ÒU, ◊Ÿ „UË ’Ò∆UÃÊ „ÒU, ◊Ÿ „UË ‹ÙªÙ¥ ‚ ŸÊÃÊ ¡Ù«∏UÃÊ „ÒU
•ı⁄U ◊Ÿ „UË ©UŸ‚ ŸÊÃÊ ÃÙ«∏U ‹ÃÊ „ÒU, ◊Ÿ „UË ª◊¸ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, ◊Ÿ „UË
‡ÊËË „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, ◊Ÿ „UË ◊Ë∆UÊ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, ◊Ÿ „UË πÊ⁄UÊ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU
ÿÊŸË ◊Ÿ ∑§Ê Sfl÷Êfl ’Œ‹ÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ß‚Á‹∞ ‚ÊÁ„U’ ∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§
ÉÊ≈U ∑§ ÷ËÃ⁄U äÿÊŸ ‹ªÊ∑§⁄U ÁSÕ⁄U „UÙ ¡Ê•Ù •ı⁄U Áfl·ÿ-Áfl∑§Ê⁄UÙ¥ ∑§Ù
àÿʪ ŒÙ ÃÙ ‚¢‚Ê⁄U-‚ʪ⁄U ‚ ◊ÈQ§ „UÙ ¡Ê•Ùª–
130 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

ÃÍ ŸÊ◊ ‚È◊⁄U ¬¿UÃÊÿªÊ

ÃÍ ŸÊ◊ ‚È ◊ ⁄U ¬¿UÃÊÿ ª ÊH
¬Ê¬Ë Á¡ÿ⁄UÊ ¬Ê¬ ∑§⁄Uà „ÒU, •Ê¡ ∑§‹ ¿ÈU≈U ¡ÊÿªÊH
‹Ê‹ø ‹Êª ¡Ÿ◊ ª°flÊÿÙ, ◊ÊÿÊ ÷⁄U◊ ‹È÷ÊÿªÊ–
œŸ ¡ÙflŸ ∑§Ê ªfl¸ Ÿ ∑§Ë¡, ∑§Êª¡ ‚Ê ª‹ ¡ÊÿªÊH
‚È◊⁄UŸ ÷¡Ÿ ŒÿÊ ŸÁ„¢U ∑§Ëã„UË, ÃÊ ◊Èπ øÊ≈U πÊÿªÊ–
œ◊¸⁄UÊ¡ ¡’ ‹πÊ ◊Ê°ª, ÄÿÊ ◊È°„U ‹∑§⁄U ¡ÊÿªÊH
¡ËflŸ ÷⁄U ÃÍ ‚Èπ ∑§Ù πÙ¡Ò, ‚Èπ ŒÈπ ‚’ ¿ÈUÁ≈U ¡ÊÿªÊ–
∑§„Uà ∑§’Ë⁄U ‚ÈŸÙ ÷Ê߸ ‚ÊœÙ, ‚Êœ ‚¢ªÃ Ã⁄U ¡ÊÿªÊH
ŸÊ◊ ∑§Ê ‚ÈÁ◊⁄UŸ ∑§⁄U ‹Ù, Ÿ„UË¥ ÃÙ ’ÊŒ ◊¥ ¬¿UÃÊŸÊ „UË ¬«∏UªÊ–
œŸ-Œı‹Ã ∑§ ‹Ê‹ø ◊¥ ¡ã◊ ª°flÊ ⁄U„UÙ „UÙ– ∞‚ ◊¥ ÃÙ ◊ÊÿÊ ◊ÙÁ„Uà ∑§⁄U
‹ªË •ı⁄U ‚„UË ÉÊ⁄U ◊¥ Ÿ„UË¥ ¬„È°Uø ¬Ê•Ùª– œŸ •ı⁄U ¡flÊŸË ÃÙ ∑§Êª¡
∑§Ë Ã⁄U„U ª‹ ¡Êÿ¥ª, ß‚Á‹∞ ߟ∑§Ê •Á÷◊ÊŸ Ÿ ∑§⁄UŸÊ– ÿÁŒ ∑§„UË¥ ’Ê„U⁄U
◊ÎàÿÈ „UÙ ªÿË ÃÙ Á¡‚ ◊Èπ ‚ ‚ÈÁ◊⁄UŸ-÷¡Ÿ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ flÙ ∑ȧûÊ •ı⁄U
Á‚ÿÊ⁄UÙ¥ mÊ⁄UÊ øÊ≈UÊ „UË ¡ÊÿªÊ– „U ◊ŸÈcÿ! ¡’ œ◊¸⁄UÊ¡ ÃÈ◊‚ ÃÈê„UÊ⁄U ∑§◊ÙZ
∑§Ê Á„U‚Ê’ ◊Ê°ªªÊ ÃÙ fl„UÊ° ∑§ıŸ-‚Ê ◊Èπ ‹∑§⁄U ¡Ê•Ùª– ÃÈ◊ ÃÙ ¡ËflŸ-
÷⁄U ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ ‚Èπ ∑§Ë πÙ¡ ∑§⁄UÃ ⁄U„U, ¬⁄U ÿÊŒ ⁄U„U Á∑§ ‚¢‚Ê⁄U ∑§ ‚Ê⁄U
‚Èπ-ŒÈπ ÿ„UË¥ ¿ÍU≈U ¡Êÿ¥ª– ß‚Á‹∞ „UÙ ‚∑§ ÃÙ ‚ÊœÈ ∑§Ë ‚¢ªÃ ∑§⁄U,
ÄÿÙ¥Á∑§ ©UŸ∑§ ‚¢ª ‚ ÃÍ ◊ÊÿÊ ∑§ ‚¢‚Ê⁄U ‚ ¬Ê⁄U „UÙ ¡ÊÿªÊ–

¡Ù ¡Ù ŒπÍ° ‚Ù ‚Ù ⁄UÙªË
¡Ù ¡Ù ŒπÍ° ‚Ù ‚Ù ⁄U٪˖ ⁄UÙª ⁄UÁ„Uà ◊⁄U ‚êÈL§ ¡ÙªËH
„U◊ ÁŸ⁄UÙª ◊Ÿ ◊ÙˇÊÁ„U ŒËã„UÊ– ∑§Ê◊ ⁄UÙª ∞∑§ ÁŸflZ‡Ê ∑§Ëã„UÊH
Á¡èÿÊ ⁄UÙª ‚ ◊ËŸ »°§‚ÊŸÊ– flÊ‚ŸÊ ⁄UÙª ∑§◊⁄U ‹¬≈UÊŸÊH
ŒÎÁCÔU ⁄UÙª ¡‹ ◊⁄Uà ¬Ã¢ªÊ– ŸÊª ªÿÙ ¬«∏U ∑§Ê‹ ‚È⁄¢UªÊH
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 131
„ U à Á„U ⁄U Ù ª ‚∑§‹ ‚¢ ‚ Ê⁄U Ê – ÁòÊ⁄U Ù ª ◊ ¥ ’° œ à Áfl∑§Ê⁄U Ê H
⁄UÙª ¡ã◊Á„U ⁄UÙª ◊⁄UÁ„U– » § ⁄U •ÊÁŸ ‚¢ ∑ §≈U ◊ ¥ ¬⁄UÁ„UH
⁄UÙªË ôÊÊŸ ¡Ù ÃËŸÙ¥ ¬ÊflÒ– ⁄UÙª ªÈL§ Á’Ÿ ∑§ıŸ ¿ÈU«∏UÊflÒH
‚êÈL§ ‚ÊÁ„U’ ŒÿÊ ¡’ ∑§Ëã„UË–¥ ∑§„Uà ∑§’Ë⁄U ªÈL§ ⁄UÙª ‹Ò ‹Ëã„UËH ¥
∑§„U ⁄U„U „Ò¥U Á∑§ ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ù ¿UÙ«∏U∑§⁄U ‚÷Ë ⁄UÙªË „UË „Ò¥U– „U◊ ÁŸ⁄UÙªË
„UÙ ªÿ „Ò¥U, ÄÿÙ¥Á∑§ ◊Ÿ ∑§Ù ◊ÙˇÊ ∑§Ë ⁄UÊ„U ¬⁄U ‹ªÊ∑§⁄U ©U‚∑§ $πÃ⁄UŸÊ∑§
„UÁÕÿÊ⁄U ∑§Ê◊ ∑§Ù ©U‚∑§ fl¢‡Ê ‚Á„Uà ‚◊Ê# ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU– ¡Ë÷ ∑§ ⁄UÙª
∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊¿U‹Ë ∑§Ê°≈U ◊¥ »°§‚ ¡ÊÃË „ÒU– ◊¿U‹Ë ∑§Ë ¡Ë÷ ’«∏UË Ã Ê „ÒU–
ÿÁŒ ∑§Ê°≈U ◊¥ •Ê≈UÊ ’ªÒ⁄U„U ‹ªÊ∑§⁄U »¥§∑§Ù ÃÙ ÿ„U ¡ÊŸÃ „ÈU∞ ÷Ë Á∑§ ∑§Ù߸
©U‚ ¬∑§«∏UŸ ∑§ Á‹∞ ™§¬⁄U π«∏UÊ „ÒU, flÙ øȬ∑§ ‚ ©U‚ πÊ ‹ŸÊ øÊ„UÃË „ÒU–
ÄÿÙ¥Á∑§ ¡Ë÷ ∑§ SflÊŒ ∑§Ù Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏U ¬ÊÃË „ÒU, Á¡‚‚ Á‡Ê∑§Ê⁄UË ∑§ ø¢ªÈ‹
◊¥ »°§‚ ¡ÊÃË „ÒU– flÊ‚ŸÊ ∑§ ⁄UÙª ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ê◊Ë ¬ÈL§· SòÊË ∑§Ë ∑§◊⁄U ‚
Á‹¬≈UÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU– •Ê°πÙ¥ ∑§ ⁄UÙª ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬Ã¢ªÊ ŒË¬∑§ ∑§Ë ‹ı ◊¥ •¬ŸÊ
¡ËflŸ ‚◊Ê# ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– flÙ •Ê°π ߢº˝Ë ∑§Ê ∑§Êÿ‹ „ÒU; ŒË¬∑§ ∑§Ë ‹ı
‚ ¬˝◊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– ©U‚∑§Ë •Ê°πÙ¥ ∑§Ê ÿ„U ⁄UÙª ©U‚∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU– ◊ΪÊ
‚¢ªËà ‚ÈŸŸ ∑§Ê ∑§Êÿ‹ „ÒU, Á¡‚∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl„U Á‡Ê∑§Ê⁄UË ∑§ ¡Ê‹ ◊¥ »°§‚
¡ÊÃÊ „ÒU– ◊Ù„U M§¬Ë ⁄UÙª ‚ ‚Ê⁄UÊ ‚¢‚Ê⁄U ª˝Á‚à „ÒU– ß, ◊Ÿ •ı⁄U œŸ M§¬Ë
ÃËŸ ⁄UÙª ‚’∑§Ù ‹ª „Ò¥U, Á¡‚‚ ‚Ê⁄U ’°œ ªÿ „Ò¥U– ß‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ ’Ê⁄-’Ê⁄U
∑§Ê ¡ã◊-◊⁄UáÊ ∑§Ê ⁄UÙª ‹ªÊ „ÈU•Ê „ÒU– ÿÊÁŒ ß, ◊Ÿ •ı⁄U œŸ M§¬Ë ⁄U٪٥
∑§Ê ôÊÊŸ „UÙ ¡Ê∞ ÃÙ „UË ’ø ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¬⁄U ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ Á’ŸÊ ߟ ⁄U٪٥ ‚
∑§Ù߸ Ÿ„UË¥ ¿ÈU«U∏Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU– ¡’ ‚Œ˜ªÈL§ ŒÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U fl٠ß, ◊Ÿ •ı⁄U œŸ
ÃËŸÙ¥ ⁄UÙª ‹ ‹Ã „Ò¥U ÿÊŸË ¡’ Á‡Êcÿ ∑§Ù ŸÊ◊ ∑§Ê ŒÊŸ ŒÃ „Ò¥U ÃÙ ¬„U‹
©U‚‚ ß, ◊Ÿ •ı⁄U œŸóÃËŸÙ¥ ‹Ã „Ò¥U– ÿ ÃËŸ „UË ¡Ëfl ¬⁄U ⁄U٪٥ ∑§Ë Ã⁄U„U
¿UÊ∞ „ÈU∞ „Ò¥U– ß‚Á‹∞ ªÈL§ ߟ ⁄U٪٥ ∑§Ù ‹∑§⁄U ©U‚ ÁŸ⁄UÙª ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU–
132 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

◊⁄U ‚ÊÁ„U’ πÙ‹Ë ⁄UÊ°¤Ê«∏UË ø „U^ÔU •«∏UË•Ù

◊⁄U ‚ÊÁ„U’ πÙ‹Ë ⁄UÊ°¤Ê«∏UË ø „U^ÔU •«∏UË•Ù,
ŸÊ◊ Œ ∑§ øı⁄UÊ‚Ë Œfl ∑§≈U •«∏UË•Ù–
ŸÊ◊ Œ∑§ øÙ⁄UÊ‚Ë.................
÷΢ª ◊ÃÊ ‚ãà ◊ÃÊ ‚ÊÁ„U’ ’ÃÊ◊ŒÊ,
÷΢ªÊ Á¡fl ∑§Ë≈U »§«∏U ‡ÊéŒ ‚ÈŸÊflŒÊ–
‚ÊÁ„U’ ¬‹ ◊¥ ∑§ÊÿÊ Œ ¬‹≈U •«∏UË•Ù–
ŸÊ◊ Œ ∑§ øı⁄UÊ‚Ë................
‚àÿ ŒÊ ¤Ê¢«UÊ øÈ∑§ ‚ÊÁ„U’ •Ê¬ •Ê ªÿÊ,
‚ËÙ∑§ Áflø ‚Ê⁄U ¡Ëfl ¬„È°UøÊ Á⁄U„UÊ–
ÁŸ⁄¢U¡Ÿ «U⁄ÒU ŸÊ‹ Œπ •°πÊ •aÔU •«∏UË•Ù–
ŸÊ◊ Œ ∑§ øı⁄UÊ‚Ë...............
vÆfl¥ mÊ⁄U Ã∑§ ∑§Ê‹ ÉÊ⁄UÊ ¬ÊÿÊ ∞,
•Ÿ„UŒ ŸÊŒ ◊¥ ‚÷Ë ©U‹¤ÊÊÿÊ ∞–
‚ÊÁ„U’ vvfl¥ ∑§Ê ÷Œ ⁄U„U Œ‚ •«∏UË•Ù–
ŸÊ◊ Œ ∑§ øı⁄UÊ‚Ë..................
‚ËÙ∑§ ŒÊ ‚ÊÁ„U’ ‡ÊéŒ ‚ÈŸÊflŒÊ,
∑§⁄U◊Ê ŒÊ fl„UË πÊÃÊ ¬‹ ø ◊È∑§Ê◊ŒÊ–
◊Ÿ •Êà◊Ê ÃÙ¥ „UÙ ªÿÊ •‹ª •«∏UË•Ù–
ŸÊ◊ Œ ∑§ øı⁄UÊ‚Ë..................
¬Ê¢ø Ãàfl Áflø ∑§Ê‹ ¡ËflÊ ŸÍ° »§‚ÊÿÊ ∞,
∑§ÊÿÊ Áflø ŸÊ◊ Œ‚ ¡Ëfl ©U‹¤ÊÊÿÊ ∞–
ÁflŒ„U ŸÊ◊ ⁄U„U ‚ÊÁ„U’ Œ‚ •«∏UË•Ù–
ŸÊ◊ Œ ∑§ øı⁄UÊ‚Ë..................
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞ 133

•Ê⁄UÃË
•Ê⁄UÁà ∑§⁄U„È°U ‚¢Ã ‚Œ˜ªÈL§ ∑§Ë, ‚Œ˜ªÈL§ ‚àÿŸÊ◊ ÁŒŸ∑§⁄U ∑§Ë–
∑§Ê◊, ∑˝§Ùœ ◊Œ, ‹Ù÷ Ÿ‚ÊflŸ, ◊Ù„U ⁄UÁ„Uà ∑§Á⁄U ‚È⁄U‚Á⁄U ¬ÊflŸ–
„U⁄UÁ„¢U ¬Ê¬ ∑§Á‹◊‹ ∑§Ë, •Ê⁄UÁà ∑§⁄U„È°U ‚¢Ã ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ËH
‚Œ˜ªÈL§ ‚àÿŸÊ◊.......................§
ÃÈ◊ ¬Ê⁄U‚ ‚¢ªÁà ¬Ê⁄U‚ Ã’, ∑§Á‹◊‹ ª˝Á‚à ‹ı„U ¬˝ÊáÊË ÷fl–
∑¢§øŸ ∑§⁄UÁ„¢U ‚Èœ⁄U ∑§Ë, •Ê⁄UÁà ∑§⁄U„È°U ‚¢Ã ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ËH
‚Œ˜ªÈL§ ‚àÿŸÊ◊.......................§
÷È‹„È°U ¡Ù Á¡fl ‚¢ªÁà •Êfl¥, ∑§◊¸ ÷◊¸ ÃÁ„U ’Ê°Áœ Ÿ ¬Êfl¥–
÷ÿ Ÿ ⁄U„U ÿ◊ ÉÊ⁄U ∑§Ë, •Ê⁄UÁà ∑§⁄U„È°U ‚¢Ã ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ËH
‚Œ˜ªÈL§ ‚àÿŸÊ◊.......................§
ÿÙª •ÁÇŸ ¬˝ª≈UÁ„U Áß∑§ ÉÊ≈U, ªªŸ ø…∏U üÊÈÁà πÈ‹ flÖÊ˝¬≈U–
Œ‡Ê¸ Ÿ „U Ù ¥ „U Á ⁄U „ U ⁄ U ∑§Ë, •Ê⁄U Á à ∑§⁄U „ È ° U ‚¢ à ‚Œ˜ ª È L § ∑§ËH
‚Œ˜ªÈL§ ‚àÿŸÊ◊.......................§
‚„U‚ ∑°§fl‹ øÁ…∏U ÁòÊ∑ȧ≈UË •Êfl¥, ‡ÊÍãÿ Á‡Êπ⁄U øÁ…∏U ’ËŸ ’¡Êfl¥–
πÈ ‹  mÊ⁄U ‚ÃÉÊ⁄U ∑§Ë, •Ê⁄U Á à ∑§⁄U „ È ° U ‚¢ à ‚Œ˜ ª È L § ∑§ËH
‚Œ˜ªÈL§ ‚àÿŸÊ◊.......................§
•‹π •ª◊ ∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ¬Êfl¥, ¬ÈL§· •ŸÊ◊Ë ¡Êÿ ‚◊Êfl¥–
‚Œ˜ªÈL§ Œfl •◊⁄U ∑§Ë, •Ê⁄UÁà ∑§⁄U„È°U ‚¢Ã ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ËH
‚Œ˜ªÈL§ ‚àÿŸÊ◊.......................§
∞∑§ •Ê‚ Áfl‡flÊ‚ ÃÈê„UÊ⁄UÊ, ¬«∏UÊ mÊ⁄U ◊Ò¥ ‚’ ÁflÁœ „UÊ⁄UÊ–
¡ÿ, ¡ÿ, ¡ÿ ªÈL§fl⁄U ∑§Ë, •Ê⁄UÁà ∑§⁄U„È°U ‚¢Ã ‚Œ˜ªÈL§ ∑§ËH
‚Œ˜ªÈL§ ‚àÿŸÊ◊.......................§
134 ‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë

•Ê⁄UÃË
¡ÿ ‚Œ˜ªÈL§ ŒflÊ, ‚ÊÁ„U’ ¡ÿ ‚Œ˜ªÈL§ ŒflÊ,
‚’ ∑ȧ¿U ÃÈ◊ ¬⁄U •¬¸áÊ ∑§⁄U„Í°U ¬Œ ‚flÊ–
¡ÿ ªÈL§Œfl ŒÿÊ ÁŸÁœ, ŒËŸŸ Á„UÃ∑§Ê⁄UË, ‚ÊÁ„U’ ÷Äß Á„UÃ∑§Ê⁄UË,
¡ÿ ¡ÿ ◊Ù„U ÁflŸÊ‡Ê∑§, ¡ÿ ¡ÿ ÁÃÁ◊⁄U ÁflŸÊ‡Ê∑§, ÷ÿ ÷¢¡Ÿ „UÊ⁄UË–
‚ÊÁ„U’ ¡ÿ....................
’˝rÊÔÊ ÁflcáÊÈ ‚ŒÊÁ‡Êfl, ªÈL§ ◊Í⁄UÁà œÊ⁄UË, ‚ÊÁ„U’ ¬˝÷È ◊Í⁄UÁà œÊ⁄UË,
flŒ ¬È⁄UÊáÊ ’πÊŸÃ, ‡ÊÊSòÊ ¬È⁄UÊáÊ ’πÊŸÃ, ªÈL§ ◊Á„U◊Ê ÷Ê⁄UË–
‚ÊÁ„U’ ¡ÿ....................
¡¬ ì ÃËÕ¸ ‚¢ÿ◊, ŒÊŸ ÁflÁœ ŒËã„U, ‚ÊÁ„U’ ŒÊŸ ’„ÈUà ŒËã„U,
ªÈL§ Á’Ÿ ôÊÊŸ Ÿ „UÙfl, ŒÊÃÊ Á’Ÿ ôÊÊŸ Ÿ „UÙfl, ∑§ÙÁ≈U ÿàŸ ∑§Ëã„U–
‚ÊÁ„U’ ¡ÿ....................
◊ÊÿÊ ◊Ù„U ŸŒË ¡‹, ¡Ëfl ’„U ‚Ê⁄U, ‚ÊÁ„U’ ¡Ëfl ’„U ‚Ê⁄U,
ŸÊ◊ ¡„UÊ¡ Á’∆UÊ∑§⁄U, ‡ÊéŒ ¡„UÊ¡ ø…∏UÊ∑§⁄U, ªÈL§ ¬‹ ◊¥ ÃÊ⁄U–
‚ÊÁ„U’ ¡ÿ....................
∑§Ê◊ ∑˝§Ùœ, ◊Œ, ‹Ù÷, øÙ⁄U ’«∏U ÷Ê⁄UË, ‚ÊÁ„U’ øÙ⁄U ’„ÈUà ÷Ê⁄UË,
ôÊÊŸ π«˜Uª Œ ∑§⁄U ◊¥, ‡ÊéŒ π«˜Uª Œ∑§⁄U ◊¥, ªÈL§ ‚’ ‚¢„UÊ⁄U–
‚ÊÁ„U’ ¡ÿ....................
ŸÊŸÊ ¬¢Õ ¡ªÃ ◊¥ ÁŸ¡-ÁŸ¡ ªÈáÊ ªÊfl,¥ ‚ÊÁ„U’ ãÿÊ⁄U-ãÿÊ⁄U ÿ‡Ê ªÊfl,¥
‚’ ∑§Ê ‚Ê⁄U ’ÃÊ∑§⁄U, ‚’ ∑§Ê ÷Œ ‹πÊ ∑§⁄U, ªÈL§ ◊ʪ¸ ‹Êfl¥–
‚ÊÁ„U’ ¡ÿ....................
ªÈL§ ø⁄UáÊÊ◊Îà ÁŸ◊¸‹, ‚’ ¬ÊÃ∑§ „UÊ⁄UË, ‚ÊÁ„U’ ‚’ ŒÙ·∑§ „UÊ⁄UË,
fløŸ ‚ÈŸÃ Ã◊ ŸÊ‚, ‡ÊéŒ ‚ÈŸÃ ÷˝◊ ŸÊ‚, ‚’ ‚¢‡Êÿ ≈UÊ⁄UË–
‚ÊÁ„U’ ¡ÿ....................
ß, ◊Ÿ, œŸ ‚’ •¬¸áÊ, ªÈL§ ø⁄UáÊŸ ∑§Ë¡Ò, ‚ÊÁ„U’ ŒÊÃÊ •¬¸áÊ ∑§Ë¡Ò,
‚Œ˜ªÈL§ Œfl ¬⁄U◊¬Œ, ‚Œ˜ªÈL§ Œfl •ø‹¬Œ, ◊ÙˇÊ ªÃË ‹Ë¡Ò–
‚ÊÁ„U’ ¡ÿ....................
÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞
¬ÈSÃ∑§ ‚ÍøË
Á„UãŒË ◊¥
v. ¬⁄UÊ ⁄U„USÿÊ
w. ◊ÊÁ‚∑§ ¬ÁòÊ∑§Ê ‚àÿ∑§ÃÈ
x. ¬ÊflŸ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ∞°
y. ‚Œ˜ªÈL§ øÊ‹Ë‚Ê
z. flÊÁ·¸∑§ «UÊÿ⁄UË
{. ‚Œ˜ªÈL§ ÷ÁQ§
|. ∑§„UÊ° ‚ ÃÍ •ÊÿÊ •ı⁄U ∑§„UÊ°
ÃȤÊ ¡ÊŸÊ ⁄?
}. ‚à‚¢ª ‚ÈœÊ⁄U‚
~. ŸÊ◊ •◊Îà ‚ʪ⁄U
vÆ. •◊Îà flÊáÊË
vv. ‚Œ˜ªÈL§ ŸÊ◊ ¡„UÊ Ê „ÒU
vw. ø‹ „¢U‚Ê ‚ËÙ∑§
vx. ∑§ÙÁ≈U ŸÊ◊ ‚¢‚Ê⁄U ◊¥ ÁßÃ
◊ÈÁQ§ Ÿ „UÙÿ
vy. ◊Í‹ ŸÊ◊ ªÈ# „ÒU, ¡ÊŸ Á’⁄U‹Ê
∑§Ùÿ
vz. ªÈL§ ‚ÈÁ◊⁄ÒU ‚Ù ¬Ê⁄U
v{. ÃËŸ ‹Ù∑§ ‚ ãÿÊ⁄UÊ
v|. ‚„Uà ∑§ Á‹∞  ÊM§⁄UË
135
v}. ‚„U¡ ‚„U¡ ¬Êßÿ
v~. ⁄U٪٥ ‚ ¿ÈU≈U∑§Ê⁄UÊ
wÆ. ‚Œ˜ªÈL§ ◊Á„U◊Ê
wv. ÷ÁQ§ ∑§ øÙ⁄U
ww. •ŸÈ⁄Uʪ‚ʪ⁄U flÊáÊË
wx. ÷ÁQ§ ‚ʪ⁄U
wy. „UÁ⁄U ‚flÊ ÿȪ øÊ⁄U „ÒU, ªÈL§
‚flÊ ¬‹ ∞∑§
wz. ‚àÿ ŸÊ◊ ∑§ ¬≈UÃ⁄U ©U’⁄U
¬ÁÃà •Ÿ∑§
w{. ∑§Êª ¬‹≈U „¢U‚Ê ∑§⁄U ŒËŸÊ
w|. ∑§SÃÍ⁄UË ∑ȧá«U‹ ’‚Ò ◊Ϊ
πÙ¡ ’Ÿ ◊ÊÁ„¢U
w}. ªÈL§ ¬Ê⁄U‚ ªÈL§ ¬⁄U‚ „ÒU
w~. ªÈL§ •◊Îà ∑§Ë πÊŸ
xÆ. ‡ÊË‡Ê ÁŒÿ ¡Ù ªÈL§ Á◊‹ ÃÙ
÷Ë ‚SÃÊ ¡ÊŸ
xv. ◊Í‹ ‚È⁄UÁÃ
xw. ÷¢Îª ◊ÃÊ „UÙÿ Á¡Á„U ¬Ê‚Ê,
‚Ù߸ ªÈL§ ‚àÿ œ◊¸ŒÊ‚Ê
136
xx. ◊Ò¥ ∑§„UÃÊ „Í°U •Ê°ÁπŸ ŒπË
xy. ªÈL§ ‚¢¡ËflŸ ŸÊ◊ ’ÃÊfl
xz. ŸÊ◊ Á’ŸÊ Ÿ⁄U ÷≈U∑§ ◊⁄U
x{. ⁄U٪٥ ∑§Ë ¬„UøÊŸ
x|. ÿ„U ‚¢‚Ê⁄U ∑§Ê‹ ∑§Ù Œ‡ÊÊ
x}. ãÿÊ⁄UË ÷ÁQ§
x~. ‚ÊÁ„U’ Ã⁄UË ‚ÊÁ„U’Ë ‚’
ÉÊ≈U ⁄U„UË ‚◊Êÿ
yÆ. ¡Ê¬ ◊⁄U •¡¬Ê ◊⁄U •Ÿ„UŒ
÷Ë ◊⁄U ¡Ê∞
yv. •ÊÿÈfl¸Œ ∑§Ê ∑§◊Ê‹ ⁄U٪٥ ∑§
ÁŸŒÊŸ ◊¥
yw. ‚È⁄UÁà ‚◊ÊŸË ŸÊ◊ ◊¥
yx. ‚’∑§Ë ª∆U⁄UË ‹Ê‹ „ÒU, ∑§Ù߸
Ÿ„UË¥ ∑¢§ªÊ‹
yy. ÁŸ⁄UÊ‹ ‚Œ˜ªÈL§
yz. ∑È°§¡«∏UÙ¥ ∑§Ë „UÊ≈U ◊¥ „UË⁄U ∑§Ê
ÄÿÊ ◊Ù‹
‚ÊÁ„U’ ’㌪Ë
y{. ¡Ëfl«∏UÊ ÃÍ ÃÙ •◊⁄U ‹Ù∑§ ∑§Ê
¬«∏UÊ ∑§Ê‹ ’‚ •Ê߸ „UÙ
y|. ◊ȤÊ „ÒU ∑§Ê◊ “‚Œ˜ªÈL§ ‚
¡ªÃ M§∆U ÃÙ M§∆UŸ Œ”
y}. ¡Á„U πÙ¡Ã ∑§À¬Ù ÷ÿ
ÉÊ≈UÁ„U ◊ÊÁ„¢U ‚Ù ◊Í⁄U
y~. •Êà◊ ôÊÊŸ Á’ŸÊ Ÿ⁄U ÷≈U∑§
zÆ. Á’Ÿ ‚êÈL§ ’Ê°ø Ÿ„UË¥
∑§ÙÁ≈UŸ ∑§⁄U ©U¬Êÿ
zv. •°œË ‚È⁄UÁà ŸÊ◊ Á’Ÿ ¡ÊŸÙ
zw. ‚àÿŸÊ◊ ÁŸ¡ •ı·Áœ
‚Œ˜ÔªÈL§ Œß¸ ’ÃÊÿ
zx. ‚„Uà ‚¢¡ËflŸË
zy. ÷ÁQ§ ŒÊŸ ªÈL§ ŒËÁ¡∞