BRONISAW WODARSKI

POLSKA I RU
1194-1340
PASTWOWE
Wtf)AWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1966
I
Udzia Romana ksicia halicko-iuodzimierskiego
10 walkach, o pryncypat krakowski
po mierci Kazimierza Spraiiedliioegfo,
jego wyprawa na Polsk w 1205 r.
(1194-1205)
ledzc stosunki polsko-ruskie w okresie piastowskim, ju od pierwszych wystpie Polski n
a widowni dziejow w X w. widzimy bardzo cise jej powizania z ssiadujcym od wschodu pas
em ruskim. Spomidzy wszystkich ssiadw Polski byy to bodaj najbardziej oywione kontakt
y, czego dowodem s najliczniejsze z wszystkich zawartych przez Piastw zwizki maeskie.
ile Piastw i Ruryko-wiczw ruskich miay by gwarancj zawartych ukadw i pokojowych stosun
I chocia od czasu do czasu syszymy na pograniczu polsko-ruskim chrzst ora, to jednake
by on wyrazem tylko chwilowych agresywnych de panujcych obu stron do zaborw terytoria
lnych. Lecz walki te nie mogy osabi oywionych stosunkw handlowych. Z licznych wykopal
isk na ziemiach polskich mamy wiele znalezisk pochodzenia wczesnoruskiego. Mamy
rwnie rda pisane. I tak Ibrahim ibn Jakub w swej relacji z poowy X w., przy opisie past
wa czeskiego podaje, e do Pragi przybywaj kupcy z Krakowa i Rusi. Tak samo nasz Gal
i Anonim zanotowa, e kraj Polakw mao jest znany poza tymi, ktrzy w celach handlowych p
rzejedaj na Ru". Przykadw tych moglibymy cytowa wicej. Rwnie w omawianym przez nas
sto-
sunki handlowe byy bardzo oywione i nie pozwalay na dusz nieprzyja. Najdawniejsze wiad
oci rdowe o handlu Rusi z Europ Zachodni pozwalaj stwierdzi istnienie szlaku handloweg
czcego Kijw z Niemcami przez Krakw, Prag, Ratyzbon i szlak ten dla dziejw wymiany han
owej mia wielkie znaczenie. Ssiadujce z Polsk ruskie ksistwa, a przede wszystkim ksist
wo wodzimierskie, staj si obszarem pod wzgldem gospodarczym bardzo wanym. Wymiana han
dlowa pomidzy Polsk a Rusi zaczyna si bardzo wczenie i wie si z rozwojem rzemiosa rus
o i polskiego. Przedmiotem eksportu ruskiego byo bydo, futra, wosk, mid, len, ptno, o
zdoby srebrne itp. Poza tym z Rusi szed towar wschodni: tkaniny, przyprawy, wino,
owoce. Wielki ten handel zagraniczny szed gwnie przez Maopolsk, w czym Krakw odgrywa z
asadnicz rol, ale take inne miasta uczestniczyy w nim i z Maopolski dociera rwnie do i
ych ziem polskich. Od pocztku XIII w. nastpuje nasilenie eksportu ruskiego tak w k
ierunku zachodnim, jak i pnocno-zachodnim, w kierunku ziem pomorskich. Wana droga h
andlowa biega tu szlakiem wodnym Bug-Wisa, na co wskazuje rozmieszczenie komr celny
ch. Przez ziemie polskie szed take transport towarw zachodnioeuropejskich na Ru, w c
zym kupcy polscy brali czynny udzia. Wieziono sukno flandryjskie, bro i wyroby rze
miosa zachodniego. rda pozwalaj stwierdzi, e w znaczniejszych miastach Rusi mieszkali k
upcy polscy. Pose papieski Jan Piano Carpine opowiada, e do Kijowa w 1245 r. przyb
y z wypraw kupieck z Wrocawia i e w Kijowie przebywali wwczas kupcy z Polski i z Austr
ii. Wszystko to wpywao na zacienienie stosunkw ekonomicznych midzy obu pastwami.
Chocia, jak powiedziaem, stosunki polsko-ruskie rozwijay si ju od dawna *, to jednak
najbardziej cise zwizki przypadaj na wiek XIII. Szczeglnie od czasw Leszka Biaego ksi
polscy bardzo duo uwagi powicali wydarzeniom rozgrywajcym si w ssiednich ksistwach: hal
ickim i wodzimier-skim. Kiedy do czasw Kazimierza Sprawiedliwego moemy ledzi stosunki
midzy ksitami polskimi i kijowskimi, to od rzdw Kazimierza Sprawiedliwego ograniczaj s
i one raczej do ssiadujcych ze sob polskich i ruskich ksistw dzielnicowych. Jest to n
astpstwem rozdrobnienia feudalnego w Polsce, jak i na Rusi. Najwaniejsza ruska dzi
elnica kijowska traci na znaczeniu,-wielkoksica wadza przechodzi z rk do rk, a to powo
duje, e inne ksistwa ruskie zyskuj zupen niezaleno. Wzdu granicy z Polsk powstaje s
ezalenych ksistw, realizujcych wasn polityk zagraniczn. Do najznaczniejszych naleao t
1 Szersze omwienie poruszonych tu przeze mnie zagadnie znajdzie czytelnik w pracy:
B. Wodarski, Polityka ruska Leszka Biaego, Lww 1925. Z historykw radzieckich omawia
je, chocia do skrtowo W. T. Paszuto, Oczerki po istorii galicko-wolynskoj Rusi, Mos
kwa 1950. Autor prac sw podzieli na dwie czci. Pierwsza powicona jest krytycznemu rozbi
orowi podstawowego rda ruskiego do historii tych czasw, tj. trzeciej czci latopisu hip
ackiego, tzw. lato-pisu halicko-woyskiego i druga cz, w ktrej autor na tle stosunkw spo
czno-ekonomicznych omawia gwne zagadnienia dziejw ksistw: halickiego i woyskiego w XII
I w. Na specjalne podkrelenie zasuguje cz pierwsza, w ktrej autor podda gruntownej anal
izie poszczeglne czci trzeciego skadu latopisu hipackiego. Uatwio to wyjanienie niektr
h spraw. Latopisy halicko-woyskie s dla poznania dziejw polskich XIII w., a w szczegl
noci stosunkw polsko-rus-kich, rdem podstawowym, nieliczne bowiem wzmian-
ksistwo halickie, rozwijajce si w XII w. pod rzdami Rocisawiczw, na Woyniu za do wik
znaczenia dochodzi ksistwo wodzimierskie, ktrego ksi z przeomu XII i XIII w. Roman Mci
icz zdoa narzuci swoj przewag innym drobnym ksitom woyskim. Rozdrobnienie nastpuje
Polsce. Z ziemiami ruskimi ssiadoway ksistwa maopolskie (krakowskie i sandomierskie)
oraz mazowieckie. Kiedy ksistwa te skupi w swych rkach Kazimierz Sprawiedliwy sta s
i jedynym ssiadem poudniowo-zachodnich ksistw ruskich i korzystajc z niepokojw wewntrzn
ych, ktrych widowni byy te ksistwa, rozpocz ekspansywn akcj w kierunku tych ziem. Usta
awne kontakty z Rusi kijowsk. Wykorzystujc niepokoje chcia Kazimierz na bliej i dalej
spokrewnionych z nim ksit rozszerzy wpyw polski. I w pewnej mierze udao mu si to. Wpra
wdzie Leszek Biay, ktry gwn cz swego
ki rocznikw polskich notuj tylko suche wydarzenia. Specjaln prac powici ruskim latopiso
m D. S. Licha-czew, Russkije letopisi i ich kulturno-istoriczeskoje znaczenie, M
oskwa 1947. W ostatnich czasach zagadnieniu powstania i redaktorom poszczeglnych
latopisw ha-licko-woyskich powici dwie prace A. I. Gensiorkij, Hayko-woykij litopy
8 i 1961. Spord starszej literatury naley wymieni M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rus
y, t. III, Lww 1905, jak rwnie tego autora: Chronologia podij hayko-woykoj lito-pysy,
piski Tow. Nauk. im. Szewczenki, t. XLI, Lww 1901, w ktrej autor stara si skorygowa bdy
kopisty, ktry w latopisie poda mylnie daty (by on pocztkowo spisany bez dat). Dla p
oznania stosunkw polsko-litewsko-ruskich wiele informacji zawieraj prace: H. owmiask
i, Studia nad pocztkami spoeczestwa i pastwa litewskiego, t. I-II, Wilno 19312, oraz
W. T. Paszuto, Obrazowanije litowskogo gosudarstwa, Moskwa 1959.
10
panowania powici kontynuacji polityki ojcowskiej, obj na trwae rzdy w ksistwie krakows
m sandomierskim dopiero w 1202 r. (modszy jego brat Konrad obj rzdy na Mazowszu i Ku
jawach), to jednake omwienie polityki Leszka rozpoczynam od 1194 r., to jest od ch
wili mierci Kazimierza, poniewa najblisze wydarzenia splot ze sob stosunki Maopolski z
ksistwami woyskimi i halickim bardzo cile i bd miay wpyw na cay przebieg wydarze p
uskich a po rok 1340.
Dnia 5 maja 1194 r. nieoczekiwanie zmar Kazimierz Sprawiedliwy. Kontynuacj jego ru
skiej polityki, streszczajcej si nie zawsze w zajmowaniu i wczaniu do Polski ziem ru
skich, lecz czciej w osadzaniu na ssiednich ksistwach ruskich ksit ulegych ksi-> ciu
lskiemu i rozszerzaniu w ten sposb polskich, wpyww na wschodzie, podj syn jego Leszek
Biay -. By za mody do sprawowania osobistych rzdw, w chwili mierci ojca liczy okoo 8
t, rzdy wic za niego obja regencja zoona z matki jego Heleny, crki w. ksicia kijowskie
Rocisawa, i z monych maopolskich. Wszyscy oni byli doradcami Kazimierza i dalej pro
wadzili jego polityk, a Leszek by do podatny na wpywy swego otoczenia. O ile chodzi o
sprawy ruskie wiele mia do powiedzenia, zdaje si, Awda-niec Pakosaw, pniejszy wojewo
da krakowski, o ktrym nieraz jeszcze bdziemy mwili. Na razie decydujcy wpyw mia biskup
krakowski Peka i wczesny wojewoda krakowski Mikoaj.
Jedn z gwnych postaci, wspczesnych Leszkowi w okresie jego pierwszych lat rzdw w Maopo
ce, koczcym si bitw pod Zawichostem, by ksi wo-
2 Gwnym rdem do poznania tych wydarze jest Kronika Wincentego, MPH, t. II, s. 407, 412
n.
*%!
dzimierski Roman, zaoyciel dynastii halicko-woy-skich Romanowiczw. By synem Mcisawa Ch
brego i Agnieszki, crki Bolesawa Krzywoustego. Nie by wic na dworze krakowskim osob o
bc. Kronikarz Wincenty opowiada3, e nawet wychowywa si na dworze Kazimierza, u ktrego
znajdowa pene poparcie w swoich zabiegach politycznych. Rozprzenie panujce w ssiednim
ksistwie halickim byo Romanowi bardzo na rk. Ambitny bowiem ksi postanowi wykorzysta
zamieszki halickie dla siebie, poczy ksistwo halickie z wasnym wodzimierskim i stworz
y w ten sposb wikszy organizm pastwowy, ktry daby mu mono zajcia pierwszorzdnego st
wrd wanicych si ustawicznie ze sob ksit poudnioworuskich. Rozpocz wic intryg. L
opowiada4, e ju w 1188 r. umia Roman pozyska dla siebie cz bojarw halickich i spowodo
wystpienie ich przeciw wasnemu ksiciu Wodzimierzowi z panujcej w ksistwie halickim rod
ziny Rocisawiczw. Wodzimierz nie bdc pewny ycia w Haliczu uszed na Wgry. Tron halicki
ta si z pomoc Kazimierza Romanowi. Lecz dugo to pierwsze panowanie Romana w Haliczu
nie trwao. Wodzimierz bowiem namwi krla wgierskiego Bel III, aeby mu przyszed z pomoc
zyskaniu utraconego ksistwa. Godzc si na to mia krl wgierski wasne plany. Znaczne wojsk
o wgierskie pod dowdztwem samego krla i ksicia Wodzimierza ruszyo na pnoc przez Karpat
Kiedy si o tym dowiedzia Roman, nie czujc si na siach stawienia oporu, mia zapewne ze
sob tylko cz bojarw halickich, opuci Halicz. Lecz z rzdw tu nie zrezygnowa i zwrci
3 Ibid., s. 433.
4 Latopis hipacki, Pon. sobr. russk. lei., i. II. Petersburg 1908, s. 660.
12
nie o pomoc do Kazimierza. Pomocy tej jednake teraz nie uzyska, w Haliczu bowiem z
aszy zasadnicze zmiany. Wojsko wgierskie zajo Halicz, a atwy swj sukces postanowi krl
erski wykorzysta i ksistwo halickie zaj dla swego rodu. Na tronie halickim osadzi swe
go syna Andrzeja (pniejszy krl wgierski Andrzej II) i sam przyj tytu krla Halicza. Ksi
Wodzimierza uprowadzi ze sob na Wgry, gdzie go osadzi w wizieniu5. Udzielenie wic prze
z Kazimierza Romanowi pomocy grozioby konfliktem z Wgrami. Kazimierz zapewne nie g
odzi si na poczynania Beli w Haliczu, na wojn z Wgrami jednak nie zdecydowa si, tym ba
rdziej e wrd rycerstwa krakowskiego wybucho niezadowolenie tak przeciw gwnemu doradcy
Kazimierza wojewodzie Mikoajowi, jak i przeciw samemu ksiciu6. Roman uda si po pomoc
do swego tecia w. ksicia kijowskiego Rury-ka II, lecz i ta pomoc nie na wiele si p
rzydaa, albowiem bojarzy haliccy spodziewali si pocztkowo, e przy modocianym krlewiczu
wgierskim chwyc wadz w swoje rce i dlatego kiedy Roman ruszy na Halicz z pomoc kijowsk
stanli po stronie wgierskiej. Gorzej, e Romanowi grozio pozostanie w ogle bez dzieln
icy, gdy ksistwo wodzimierskie mia obecnie w swych rkach brat Romana Wsiewood, ktry dob
rowolnie zrezygnowa z niego nie chcia. Nie pomoga pomoc naszego Mieszka Starego, do
ktrego Roman si zwrci7, widzc niech rycerstwa krakowskiego. Dopiero interwencja Ruryka
kijowskiego dopo-
5 Lat. hip. s. 661. Z tego czasu (2 V 1189 r.) mamy dokument krla wgierskiego Bel
i III, w ktrym tytuuje si r e x G a l a t i e, G. Fejer, Cod. dipl. Hung., t.
II, s. 247.
6 Kron. Wincentego, s. 415.
7 Lat. hip. s. 662.
13
moga Romanowi wrci do Wodzimierza, a Wsiewood wrci do swego Beza.
Tymczasem w Haliczu gospodarowali Wgrzy nie liczc si zupenie z miejscow ludnoci8. Nic w
ic dziwnego, e jak pocztkowo bojarom halickim podobay si rzdy modego krlewicza wgiers
o, to obecnie zaczto aowa rodzimego ksicia i powzito plany zrzucenia obcych rzdw. Trud
jednak byo
0 zgod na nowego kandydata, ktrego by mona byo przeciwstawi wgierskiemu krlewiczow
i. Sam los przyszed im obecnie jednak z pomoc. Uwizionemu bowiem na Wgrzech prze
z Bel Wodzimierzowi udao si w nastpnym roku przekupi stra i uj z Wgier. Uda si do
cesarza Fryderyka Rudobrodego i prosi go o pomoc. Za zoenie cesarzowi hodu
1 przyrzeczenie pacenia na znak ulegoci rocznego trybutu 2 tysicy grzywien uz
yska jego poparcie. Poniewa Fryderyk przygotowywa si wanie do wyprawy krzyowej odesa
imierza do Polski do Kazimierza z propozycj udzielenia owemu pomocy. Byo to
nawet Kazimierzowi na rk. Wykonujc zalecenie Fryderyka usuwa z Halicza niekorz
ystne dla Polski panowanie wgierskie i mg utrwali wpyw polski w ssiednim ksistwie hali
ckim. Wyprawa prowadzona w sierpniu 1190 r. przez wojewod Mikoaja osadzia Wodzimier
za z powrotem w Haliczu. Krl wgierski ustpi z Halicza, lecz czeka na lepsz sposo
bno opanowania go znowu.
W pierwszych latach rzdw w Krakowie Leszka Biaego wzy czce Romana z dworem krakowskim
cieniy si jeszcze bardziej. Jak ju wspominalimy9 5 maja 1194 r. zmar nieoczekiwanie Ka
zimierz
8 Charakterystyk tych rzdw daje Lat. hip. s. 665.
9 Kron. Wincentego, s. 424.
14
Sprawiedliwy, zostawiajc wdow Helen i dwch maoletnich synw: Leszka i Konrada. Kwestia
objcia rzdw w Krakowie zostaa na nowo otwarta. Wedug postanowie statutu Bolesawa Krzywo
ustego tron krakowski nalea si najstarszemu z rodu, a tym by wygnany uprzednio z Kra
kowa Mieszko III Stary, rzdzcy w Wielkopolsce. Lecz statut Krzywoustego ju parokrot
nie by zamany. I teraz take monowadcy maopolscy na burzliwej naradzie, cz bowiem pan
sprzyjajca Mieszkowi Staremu chciaa wanie tego ksicia powoa na tron krakowski, postano
wili odda rzdy starszemu synowi Kazimierza, Leszkowi. Stao si to gwnie za spraw biskupa
krakowskiego Peki i wojewody Mikoaja, gorcych stronnikw zmarego Kazimierza. Umiecha im
si widocznie udzia w rzdach za maoletniego Leszka 10. Lecz nie tak atwo byo Leszkowi
obj spokojnie rzdy, mona byo si spodziewa, e energiczny Mieszko nie wyrzeknie si pano
a w Krakowie, choby i zbrojn rk mia je odebra maoletniemu bratankowi. I rzeczywicie, n
pierw wysa Mieszko poselstwo do Krakowa, dajc dobrowolnego odstpienia mu rzdw. Moni o
i owiadczajc, e od raz wybranego ksicia nie odstpi. Wobec tego Mieszko, zapewniwszy so
bie pomoc ksit lskich u, przygotowywa si do wyprawy na Krakw. Dla modego Leszka nadch
grona chwila i naleao obejrze si za jakim sprzymierzecem, aby mc stawi opr nadciga
yjowi. Takim naturalnym sojusznikiem mg by. tylko Roman, z dworem krakowskim silnie
powizany. Same okolicznoci sprzyjay panom maopolskim, nie trzeba byo
10 Ibid. s. 436.
11 Ibid. s. 434. Dugosz, Historia, t. II, s. 142 wspomina o pomocy pomorskiego M
szczuja, lecz ten nie bra udziau w bitwie nad Mozgaw-
15
wysya specjalnego poselstwa do Romana z daniem pomocy, bo oto w tym wanie czasie sam R
oman zjawi si na dworze krakowskim. Lecz aeby pozna przyczyny, ktre go znowu skieroway
na dwr krewnych musimy przenie si do jego ojczystego Wodzimierza i pozna stosunki Rom
ana z innymi ksitami ruskimi.
Wsiewood III, syn Jerzego Dogorukiego, tzw. Wielkie Gniazdo, w. ksi wodzimiersko-suzda
lski i najpotniejszy z ksit pnocnoruskich postawi sobie zdaje si za cel osabienie wi
o ksistwa kijowskiego, jako centrum caej Rusi, a przez to podniesienie wasnego ksist
wa 12. Sposobno wkrtce nadarzya si. Ruryk, w. ksi kijowski, wspomniany ju te Romana
zie z bratem ksiciem smoleskim Dawidem 13, przeprowadzajc zmiany w podziale ziem ru
skich midzy ksitami, nie uwzgldnili Wsiewooda. Tego uy Wsiewood za bezporedni powd
rygi przeciw Rurykowi. Oburzony rzekomo na niego wysa do Ruryka poselstwo z daniem w
ydzielenia mu jakiego dziau. W razie odmowy grozi wojn. Ruryk, ktry musia si liczy ze
acznym ksiciem suzdal-sko-wodzimierskim, uwaanym za seniora ksit ruskich u, objawi goto
wo wszelkiej rekompensaty. I teraz wysza na jaw intryga Wsiewooda. Chcc osabi pooenie
yka przez pornienie go z energicznym ksiciem, jakim bez wtpienia by zi Ruryka, zada
ebie pi grodw, ktre Ruryk da wanie Romanowi. Ruryk znalaz si w przykrej sytuacji. Z
j strony nie chcia naraa si Wsiewoodowi, a z drugiej grozio mu nieporozumienie z wasnym
zi-
12 Lat. hip. s. 683. M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. II, s. 216 n.
13 Ibid. s. 681.
14 Ibid. s. 683.
16
i
ciem, czego take chcia unikn. Z tego pooenia wybawi go sam Roman. Kiedy dowiedzia si
osw Ruryka o daniach Wsiewooda, nie chcc by powodem niezgody 15, sam zrzek si oddanyc
grodw i da dla siebie albo innych grodw, albo odpowiedniej zapaty w pienidzach. Oddane
przez Romana grody odstpi Ruryk Wsiewoodowi. W taki wic sposb zdawao si, e cae niepo
mienie zakoczy si szczliwie. Lecz nie o grody te chodzio przecie Wsiewoodowi, mia inne
ele i postanowi dalej konsekwentnie dziaa. Widzc, e Roman jest wzgldem tecia ugodowo us
posobiony, postanowi raczej straci jeden z owych piciu grodw, aby tylko wywoa wojn domo
w midzy teciem a ziciem. Zwrcony przez Romana grd Torczesk odda synowi Ruryka Rocisa-
, ktry by jego ziciem. Byo to naturalnie wyzwanie skierowane przeciw Romanowi, ktry su
sznie mg uwaa to za komedi uoon przez Ruryka i Wsiewooda tylko w tym celu, aeby jemu
a przyznane podziaem ziemie. Poszuka sobie sprzymierzecw w ksitach czernihowskich i ra
m z nimi chcia wyruszy zbrojnie na Kijw, aeby zemci si na teciu. Jednake i Ruryk nie
zia z zaoonymi rkami. Dowiedziawszy si o poczeniu si Romana z Olgowiczami czernihowski
i o zamiarze uderzenia na Kijw, zada od Wsiewooda pomocy, powoujc si na to, e to wa
wywoa niezgod midzy nim i Romanem. Rozpocz walk z poczonymi siami dwu najznaczniejsz
it ruskich Roman nie mia odwagi. Chcia poszuka innej jeszcze pomocy, a otrzy-mawszy j j
u kilkakrotnie od ksicia krakowskiego, postanowi i teraz tam si zwrci. Uda si wic do
owa na dwr modych Kazimierzowicw 16. I by-
15 Ibid. s. 684.
16 Ibid. s. 686.
2 Polska i Ru
17
o to wanie w czasie, gdy grodowi krakowskiemu zagrozi Mieszko Stary.
Kiedy wic Roman przyby do Krakowa regencja nie tylko nie moga mu uyczy pomocy, lecz z
wrcia si nawet do niego z prob o przysanie posikw przeciw Mieszkowi. Roman pamitajc
rciu, jakiego mu udziela Kazimierz i majc obietnic, e nastpnie Polacy wyrusz mu z pomo
c na tecia, uleg namowom panw krakowskich, wrd ktrych, jak to pniej zobaczymy, mia g
zwolennikw 17 i osobicie ze znacznym wasnym oddziaem popieszy Kazi-mierzowicom na pomo
c 18. Dlaczego Roman stan po stronie synw Kazimierza, a przeciw Mieszkowi, z ktrym g
o przecie czyy, jak to widzielimy z wydarze z 1189 r., przyjazne stosunki? Mona by to w
ytumaczy w ten sposb, e zagroony od wschodu przez Ruryka, niepewny stanowiska innych
ksit ruskich, wola z drugiej strony na tronie krakowskim widzie ksiniczk rusk i regen
zyjazn sobie, anieli Mieszka, na ktrego pomoc, wobec znanych kopotw wewntrznych Mieszk
a, nie bardzo mg Roman liczy 19. Latopisiec ruski opowiada, e Mieszko dowiedziawszy
si o przybyciu Romana z pomoc regencji krakowskiej, wysa do niego posw z owiadczeniem,
nie chce si z nim bi i da, aeby Roman pogodzi go z bratankiem, czyli jak naley si do
nako-
17 Kron. Wincentego, s. 438.
8 Ibid. s. 433: Adest parvulorum subsidio ducis de Wladimiria Romani pia miserati
o, non cum parva Rut-henorum numerositate. Meminit namue idem Roma-nus, uanta erga
se Casimiri fuerint beneficia, apud quem paene a cunabulis educatus, eodemue, qu
o fun-gitur, ab eo principatu est institutus".
' Ibid: Sciebat etiam, illis excisis, suae radici secu-rum imminere, hinc a Mesco
ne, si'vicerit, illinc a prin-cipe de Kiow, cuius filiam repudiaverat".
18
ni go do odstpienia mu tronu krakowskiego, dla Mieszka bowiem to jedno mogo by warun
kiem zgody, Roman jednak wbrew swoim doradcom nie usucha wezwania Mieszka. Do walk
i przyszo niedaleko Krakowa nad rzeczk Mozgaw 13 IX 1195 r. Walka bya zacita, modocian
i Leszek i Konrad w samej bitwie udziau nie brali, a gwn rol odegra Roman, tote jeden z
rocznikw polskich nie bardzo si pomyli, podajc, e nad Mozgaw stoczono walk z Romanem20
. Bitwa bya nierozstrzygnita. Mieszko po stracie syna Bolesawa cofn si do Wielkopolski
. Podobnie Roman, sam ranny, po stracie znacznej liczby swych ludzi, postanowi wrc
i do Wodzimierza.
Kiedy o tym dowiedzia si biskup Peka, ktry w pobliskim klasztorze jdrzejowskim oczeki
wa na wynik bitwy, popieszy za odjedajcym Romanem, aeby nakoni go do powrotu i do obr
Krakowa. I mimo yczliwoci, z jak odnosi si Roman do biskupa, jak to wida z opowiadania
naszego kronikarza, usprawiedliwiajc si odniesionymi ranami i wielk strat wojska, R
oman do powrotu nakoni si nie da, ostrzegajc jedynie, aby nie cigano Mieszka, lecz tyl
ko broniono Krakowa. Jednake obawy Peki przed Mieszkiem byy ponne. Mieszko dotknity u
trat syna zaprzesta ju do koca ycia dochodzi swych praw do Krakowa drog orn. Rzdy o
niu maoletniego Leszka matka Helena, majc przy sobie rad, zoon z biskupa Peki, wojewody
Mikoaja i kilku innych, ktrzy w rzeczywistoci chwycili rzdy w swe rce 21. Roman nato
miast pozornie pogodzi si
20 Rocznik grnolski, MPH, t. III, s. 715: in Mes-cava bellum cum Romano rege fit".
21 Kron. Wincentego, s. 436: praesul Fulco et pala-tinae comes excellentiae Nico
laus, cum uibusdam pro-cerum, reipublicae curam suscipiunt".
z teciem, oczekujc lepszej sposobnoci pomszczenia si za odebranie mu ziem. Tak wic na
razie zapanowa spokj w ssiednich ksistwach: krakowskim i wodzi-mierskim.

Niedugo potem nadarzya si regencji krakowskiej nowa sposobno rozszerzenia wpyww polskic
h w ssiednim ksistwie halickim. Okoo 1199 r. zmar w Haliczu ksi Wodzimierz22. Halicz b
ontn dziel-; nic, dlatego ksita ruscy jedni si, drudzy sztuk, a- inni oboma sposobam
ne ksistwo zaj usiowali" 23. Wprawdzie ju uprzednio widzielimy, e krlowie wgierscy ch
i opanowa ksistwo halickie, teraz jednake o wystpieniu Wgrw nie syszymy. Przyczyn tego
yy zapewne spory, ktre wybuchy na Wgrzech po mierci Beli III (1196 r.) midzy jego syna
mi: Emerykiem i Andrzejem. Wojna midzy brami toczya si w latach 11978 i zawarta ugoda
nie przyniosa uspokojenia. Zamieszki wewntrzne utrudniay ekspansj na zewntrz, f
Midzy ksitami ruskimfpretendentami do tronu halickiego by take Roman, ktry nawet przez
krtki czas zasiada na tronie halickim. Wyparty przez krla
22 Wg przekazu latopisu Wodzimierz uchodzc na Wgry zabra ze sob dwch synw, Lat. hip. s.
660, natomiast z Wgier wrci sam. Co si stao z synami, nie wiadomo, adnej wzmianki o n
ich w latopisie pniej nie ma. Tak samo nie znamy ich imion. M. Hru-szewkij (Istorij
a Ukrainy-Rusy, t. II, s. 454, przyp. 2) domyla si ich imion: Wasylko i Wodzimierz
Jan, na podstawie bulli papiea Honoriusza III z 29 l 1218 r. dla klasztoru bazyli
anw, A. Theiner, Mon. Hung., t. I, nr 16, w ktrej jest wspomniane nadanie na rzecz
klasztoru dwch krlw ruskich: Annuum vere redditum tredecim cantariorum a Basilica e
t Johanne Blande-mero, Russorum Regibus apud Galizan vobis conces-sum".
3 Kron. Wincentego, s. 437. Zob. ry. 1. 20
wgierskiego i zmuszony wrci do swego Wodzimierza, nie wyrzek si myli powrotu do Halicza
i teraz na wiadomo o oprnieniu si tronu halickiego ponownie udaje si do Krakowa prosi
o pomoc. Rzdzca w Krakowie regencja, pamitajc o udziale Romana w walce z Mieszkiem S
tarym, zgodzia si na udzielenie pomocy24. Z osobistym udziaem Leszka ruszyy oddziay p
olskie na Halicz. Wtpi w opowiadanie naszego kronikarza Wincentego, e kiedy wojsko
polskie zbliyo si do Halicza, bojarzy haliccy wyszli naprzeciw i prosili, aeby racze
j sam Leszek zasiad na tronie halickim zamiast ksicia Romana. Mona by jedynie w opo
wiadaniu Wincentego widzie obawy bojarw przed Romanem, ktry mgby mci si za przejcie b
na stron wgiersk, kiedy Roman po raz pierwszy opanowa Halicz. Przy udziale oddziaw po
lskich Roman zasiad ponownie w Haliczu, a zczywszy teraz oba ksistwa: wodzimierskie i
halickie stworzy w poudniowo-zachodniej Rusi nowe znaczne centrum polityczne, ktre
jeszcze za jego panowania doszo do znacznej potgi. Wprawdzie nie mona wierzy Wincen
temu, e Roman chcc pozyska dla swych planw regencj krakowsk obiecywa uznawa nad sob z
zchnictwo Leszka25 i e Leszek osadzi go jako swego namiestnika, lecz mona przyj, e Rom
an dostajc si na tron halicki przy poparciu polskim, czu pewne zobowizania wobec Les
zka za t pomoc.
24 Szczeglnie jeden z czonkw rady wystpi jako gorcy stronnik Romana i tak wyrazi si o
im: qui huius reipublicae semper coadiutor et quasi uidam pe-dagogus... exstiterit
", Kron. Wincentego, s. 438.
25 Ibid. s. 437: non principem Galiciae sed procura-torem suum instituat", Dugosz
, Historia, t. II, s. 152, rozszerzajc to opowiadanie Wincentego dodaje nawet, e R
oman zoy Leszkowi przysig wiernoci, lecz jest to domys Dugosza.
21
Tymczasem na tronie krakowskim dokonyway si cige zmiany. Po nierozstrzygnitej bitwie
nad Moz-gaw na tronie krakowskim utrzyma si Leszek, lecz Mieszko Stary nie wyrzek si
nadziei powrotu do Krakowa. Pocztkowo prbowa pozyska sobie przychylno monych krakowskic
h, lecz kiedy pozna, e wpyw ksinej jest jednak znaczny, rozpocz starania pozyskania jej
dla swoich planw. I uzyska to, e ksina odstpia mu rzdy w Krakowie, zwizawszy go jedy
przysig, e przekae rzdy tu po swej mierci Leszkowi. Widocznie ciy jej wpyw monych.
o zapewne okoo 1199 r. Lecz stan ten nie by trway. Jeszcze dwukrotnie wraca Mieszko
do Krakowa, lecz krtko tu rzdzi; umar 13 III 1202 r. mier ta otworzya monym krakowskim
nowu drog do wyboru ksicia wedug wasnej woli. Przeway gos wojewody Mikoaja, ktry zra
ksinej Heleny przeprowadzi wybr syna Mieszka Wadysawa Laskonogiego. Ksi ten obj w
wie, lecz niedugo tu zabawi. Panowa zaledwie kilka miesicy. Kiedy bowiem zmar, jeszcz
e w tym samym roku co Mieszko Stary, wojewoda Mikoaj, Wadysaw Laskonogi musia Krakw o
puci. Na tron krakowski wrci ponownie Leszek Biay, Laskonogi za wyjecha do Wielkopolski
, a majc za wzr dzieje ojca, przez cae swoje ycie czyni zabiegi, aeby tu powrci.
I w ssiednich ksistwach ruskich spokoju nie byo. Roman z miejsca postanowi utrwali sw
e rzdy w ksistwie halickim, a przede wszystkim ukrci dotychczasowe stanowisko wielki
ch bojarw, ktrzy za czasw Rocisawiczw, a szczeglnie ostatniego, Wodzimierza, chwycili
wie wadz w swe rce. Widocznie czu si Roman pewnie w Haliczu, kiedy postanowi rozgromi o
pozycj wrd bojarw. Zamanie
22
przewagi monych bojarw zjednao mu popularno wrd ludu wiejskiego i drobnego mieszczastw
o czym w przeszo p wieku pniej opowie miejscowy latopis. Wszystko to wysuno Romana na
najznacz-niejszego ksicia poudniowej Rusi, a rozgos o zwycistwach, jakie odnosi w kil
ku nastpnych latach, rozsawi jego imi daleko na zachodzie.
Umocniwszy si w Haliczu prowadzi Roman dalsz walk z Rurykiem kijowskim. Drogi tych k
sit rozeszy si jeszcze przed powtrnym zajciem przez Romana Halicza, a widomym gnakiprn_
Jffgr> byo zerwanie maestwa Romana z crk Ruryka^ Przedsaw, ktr Roman odesa do ojca
. Kto obecnie zacz wojn nie wiadomo. Moe Roman, ktry chcia uprzedzi Ruryka, albo ten
tatni, pozyskawszy jako sprzymierzecw czernihowskich Olgowiczw. Ksita planowali uderze
nie na Romana i odebranie mu Halicza. Kiedy o tym dowiedzia si Roman, uderzy na Kijw
, zaj go i odda swemu bratu stryjecznemu, ksiciu uckiemu Ingwarowi. Dla siebie pozost
awi zwierzchnie stanowisko nad Kijowem, Rurykowi za przydzieli ksistwo owruckie.26 B
ezporednio potem ruszy na Poowcw, ktrzy byli prawdopodobnie w przymierzu z Rurykiem,
pobi ich, spustoszy posiadoci i wrci do Halicza. Niedugo jednak trwa spokj. Ruryk wid
Roman wrci do siebie, a w Kijowie jest tylko Ingwar, postanowi sprbowa szczcia i odbi
jw. Sprowadzi wielkie hordy Poowcw i z pocztkiem 1203 r. zdoby grd kijowski. Z zemsty n
a Kijowianach za ich sympatie okazywane Romanowi odda miasto na up Poowcw, ktrzy je z
upenie zniszczyli. Przymierze Ruryka z Olgowiczami
26 Latopis awrentewski (Poln. sobr. russk. let., t. I, wyd. z 1872 r. s. 396) opow
iada o tych wydarzeniach pod 1202 r. Data ta zdaje si najbardziej wiarogodna.
23
i Poowcami zbliyo na razie Romana do byego tecia. Roman odda mu z powrotem Kijw pod war
unkiem jednak wyrzeczenia si przez Ruryka owego przymierza. W pierwszych miesicach
1204 r. ksita ruscy urzdzili wspln wypraw na Poowcw, chcc pomci zniszczenie Kijow
mi by take Ru-ryk i Roman, ktry w wyprawie odegra gwn rol. Podczas powrotu w jednym z
mkw ziemi kijowskiej nieprzyja Romana z Rurykiem znalaza epilog. Po jakiej sprzeczce
Roman kaza pojma Ruryka, odwie do Kijowa i postrzyc go wraz z on i crk w klasztorze. R
w Kijowie odda synowi Ruryka Roci-sawowi, uzaleniajc go jednak od siebie. W ten sposb
stworzy znaczne pastwo. Nic wic dziwnego, e starano si pozyska przyja potnego ksic
znany na Zachodzie i w rdach zachodnich wystpuje z tytuem krlewskim. Trudno jest stwi
erdzi na pewno, czy odpowiada prawdzie pniejsza wiadomo, e papie Innocenty III mia wys
selstwo do Romana, ktremu w zamian za przyjcie wiary aciskiej obiecywa koron krlewsk.2
Znajc polityk Innocentego III mona by przyj, e fakt taki mg zaistnie, chocia wiadomo
y reminiscencj wydarze z poowy XIII w. e Roman mia kontakty z katolickim Zachodem moe
adczy zapiska w nekrologu klasztoru benedyktyskiego w Erfurcie, w ktrej Roman wystpu
je jako dobrodziej klasztoru.28 S pewne poszlaki, e druga ona Romana (Anna?) moga by
katoliczk i maestwo to doszo moe do skutku
27 Szczegy zob. M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 1112.
Necrol. s. Petri Erfordensis pod dat bitwy pod Zawicb istem ^Romanus rex Ruthenoru
m dedit nobis
^X marcas", zob. W. Abraham, Organizacja ko. tac. na Rusi, s. 95.
24
fc.T Hj-i
- :*4f9i
f =
* !
* 5 ".*-* s 2 s &- r
3 3 1^- l s Pl l S & ? _,*? c * t^ L
i5l a c-3 S?!-5>So-sS'-3''2^:;
rllni*iilUS3irf
i f |11 * -s - If Jl *i s li I
.1 e e ? r "i S I & l Ib f* 1*2 r *""*
?Ua Illft?tli
S 56*>653-'3
5!s*?3^!
|Si?is.s|
s C w MV, ** JT < ><!
Illllllimi
o
60
01
N T3 O
ctf C
o

o! 3
O 60
O
73 S
0$
o
a
a
o
.2* o
a
S> l
g
c o
t-<
M
--J
S s
60
9
rwnoczenie z zawarciem ukadu przyjani midzy Romanem a nowym krlem wgierskim Andrzejem,
w ktrym obie strony zobowizay si, e w razie mierci jednego z kontrahentw drugi zaopieku
je si
dziemi zmarego.29
< Niedugo jednake los da panowa Romanowi, ju bowiem w czerwcu 1205 r. nieoczekiwanie
ginie pod Zawichostem. By to najciekawszy, ale zarazem bardzo zagadkowy epi
zod we wzajemnych stosunkach Leszka i Romana. rda do poznania tego wydarzenia
s bardzo szczupe. Najszczegowiej przedstawiajcy nam stosunki polsko-ruskie Latopis
hipacki ma w tym okresie przerw midzy czci kijowsk a halicko-wo-ysk. Z innych l
isw awrentiewski opowiada wprawdzie o przebiegu wyprawy, nie podaje jednak jej
przyczyn.30 Ze rde polskich Rocznik kapitulny s krakowski jako powd wyprawy Roma
na na Polsk podaje jego pych.31 Podobnie take, zapewne za rocznikiem, podaje
pniejszy kronikarz wielkopolski.3'-Z innych rde dokadn dat bitwy (19 VI 1205) poda
Rocznik Traski.38 Jest wprawdzie jedno ze rde obcych, Kronika Alberyka cystersa z
klasztoru z Trois-
29 Lat. hip. s. 719. Leszek powiada do Andrzeja: To6i 60 spoyr-B 6t. KJiaJiaca 6
0 6tcTa. HKO ocTaBiiito B JKMBorfe njieMeHM ero. JiioGoBB MM^TM. Co do czasu zaw
arcia tego ukadu przyjbym midzy 30 XI 1204 (mier Emeryka VI), a bitw pod Zawichostem (1
9 VI 1205). Zawarcie bowiem takiego ukadu wczeniej, kiedy sam Andrzej prowadzi walk
z bratem, a nawet przez jaki czas bezporednio przed mierci Emeryka by wiziony, nie prz
edstawiaoby dla Romana adnych
korzyci.
30 Lat. awrentiewski, s. 404405. Zob. ry. 2.
31 MPH, t. II, s. 800.
32 Ibid. s. 553.
33 Ibid. s. 836.
25
-fontaines (okrg Chalons nad Marn), wedug ktrego Roman chcia tylko przej przez Polsk,
wzi udzia w walce o koron krlewsk w Niemczech,34 przy bliszym jednak rozbiorze tej zap
iski okazuje si, e jest trudna do przyjcia.35 Przede wszystkim fakt taki, jak wmies
zanie si Leszka do walki w Niemczech przez wstrzymanie Romana byby przekazany w za
pisce rocznika polskiego, lub w dokumencie erekcyjnym otarza w. Gerwazego i Protaz
ego, ufundowanego przez Leszka z okazji odniesionego zwycistwa nad Romanem 19 cze
rwca. Opiekunem tego otarza by wanie Dugosz i jeeli dokument erekcyjny zagin, to pami
go faktu moga si zachowa, a tymczasem Dugosz nic o tym nie wie i niczego podobnego n
ie podaje. A ju cakiem dziwne byoby zamilczanfe podobnego faktu przez kronikarza ru
skiego. Przecie fakt taki podnosiby potg ksicia ruskiego. Z opisu Latopisu awrentiewsk
iego odnosi si wraenie, e wyprawa Romana bya wynikiem ssiedzkich stosunkw midzy Romanem
a Polsk. Dlatego nie mogc bezwzgldnie odrzuca przekazu Alberyka, postaramy si rzuci n
a przyczyny wyprawy Romana nieco inne owietlenie, opierajc si na ruskich latopisach
, ktre jak zobaczymy porednio rzucaj na wypraw t nieco wiata.
Latopis awrentiewski nie podajc przyczyn, krtko opisuje jej przebieg. Roman wyprawi s
i na Polsk, zaj dwa grody i przyby nad Wis, aby si przeprawi i ruszy w gb Polski.
si z maym oddziaem od caego wojska zosta przez wojsko Leszka napadnity i w walce zgin
Wojsko ruskie pozbawione ksicia nie majc celu i dalej, wrcio z powrotem do Halicza". T
yle Latopis awrentiewski. Lecz
34 Kronika Alberyka, MGH SS, t. XXIII, s. 885. 5 B. Wodarski, Polityka ruska, s.
21.
przypatrzmy si jeszcze drugiemu rdu ruskiemu. Wprawdzie Latopis halicko-woyski, ktry m
nam najwicej powiedzie, zaczyna si, jak to wyej podkreliem, wydarzeniami z 1206 r., l
ecz autor pod tym rokiem opowiada, e wdowa po Romanie z dwoma maoletnimi synami Da
nielem i Wasylkiem zmuszona ucieka z Wodzimierza przybya na dwr krakowski do Leszka,
gdzie zostaa z szacunkiem przyjta. I do niej mia Leszek powiedzie, e t niezgod midzy
m a Romanem mia zapali diabe, do ktrych to sw kronikarz dodaje objanienie, e tym diab
y Wadysaw.36: Jak wic widzimy wojn midzy Romanem a Leszkiem wywoa jaki Wadysaw. Wr
ksit polskich znajdujemy tylko dwch Wadysaww: Wadysawa Laskonogiego i Wadysawa Odon
nic nie wchodzi w rachub, by bowiem pod opiek stryja Wadysawa Laskonogiego, czyli owy
m Wadysawem wspomnianym przez ruskiego latopisca mg by tylko Laskonogi.1 O co temu os
tatniemu mogo chodzi w pornieniu Leszka z Romanem? Rzecz dosy zrozumiaa. Od czasu kied
y musia z Krakowa ustpi datuje si jego niech do Leszka i starania odzyskania tronu kra
kowskiego z powrotem. Mamy pewne wskazwki, e myla nawet o uyciu siy zbrojnej, szukajc p
omocy u ksit pomorskich.37 A teraz zapytajmy czy ta akcja Laskonogiego wymierzona p
rzeciw Leszkowi nie wywoaa u tego ostatniego jakich krokw, aeby temu przeszkodzi? Wadys
w Laskonogi musia zdawa sobie spraw z tego, e Leszek i moni krakowscy z pomoc
ecTB Boseprjit,
JI6CTS
6 Lat. hip. s. 719: HKO
CHIO M6JKM HaMM 6i 60
HMa. n 3a3opi> Mivit)H jiioGBJi ero. 37 Szczegy zob. B. Wodarski, Polit
yka ruska, s. 23 26.
26
27
modszego brata Leszka Konrada nie bd spokojnie czeka na zamach na Krakw, lecz bd si st
ali temu zapobiec, choby nawet w formie udzielenia pomocy Wadysawowi Odonicowi prze
ciw stryjowi. Leao wic w interesie Laskonogiego zaj Leszka gdzie indziej. Najodpowied
niejszy wydawa si bezporedni ssiad ze wschodu Roman halicko-wodzimierski, znoszcy nad
sob pewn zaleno od Leszka, od chwili kiedy przy pomocy Leszka dosta si ponownie na tron
halicki. e Laskonogiemu udao si rozerwa dotychczasowe przyjazne stosunki Romana z L
eszkiem i nakoni go do wyprawy na maopolskiego ksicia, to mamy potwierdzenie w wyej w
spomnianym zapisku Latopisu ruskiego. Roman y dotychczas w zgodzie z Leszkiem. Prz
y poparciu Leszka stworzy znaczne pastwo i rozpocz rozszerza swj wpyw na inne drobne ks
istwa ruskie. Nie chodzio mu te o terytorialne powikszenie swych posiadoci, o czym moe
iadczy fakt, e w Kijowie pozostawi Rocisawa Rurykowicza. Dziwny te wydaje si przekaz D
osza, ktry opowiada, e Roman zada od Leszka za trudy poniesione w bitwie nad Mozgaw na
grody w postaci ziemi lubelskiej.38 I Leszek nie dawaby mu tej odpowiedzi, jak pod
aje Dugosz: poniewa uszed z pola bitwy, nic mu si nie naley", y bowiem wtedy jeszcze,
ojcy blisko osoby ksicia, choby biskup Peka, ktry dobrze wiedzia, e w bitwie nad Mozgaw
Roman odegra wybitn rol. Wydaje si to tym mniej prawdopodobne, e midzy jednym i drugim
faktem upyno 10 lat, a pewnym rewanem bya pomoc Leszka dla Romana w opanowaniu ksistw
a halickiego. Trudno przypuci, 'aeby Roman wtedy wystpi z pretensjami do nagrody za u
dzia w bitwie mozgaw-
38
Dugosz, Historia, t. II, s. 172.
28
skiej. Gdyby chodzio tylko o ziemi lubelsk, to po zajciu tamtejszych grodw nie potrze
bowa Roman przeprawia si przez Wis. Denia ksit halickich do opanowania ziemi lubelsk
stpuj pniej w II poowie XIII w. I na tle pniejszych walk o Lublin wykombinowa sobie D
z przyczyny najazdu Romana w 1205 r. Przemawia za tym i to, e adne inne rdo o podobne
j przyczynie nie wspomina. Jaki inny plan mia Roman. Zajwszy dwa nieznaczne grody pi
eszy dalej, przychodzi nad Wis, aeby si przeprawi i i dalej. Lekceway sobie przeciwni
wycizca innych ksit ruskich. Oddali si nieopatrznie z maym oddziaem, zosta napadnity
Leszka i Konrada i w walce zgin. Nieoczekiwana katastrofa pod Zawichostem przecia p
lany Romana. Wojsko ruskie, nie majc celu i dalej, zawrcio z powrotem do Halicza. Dla
Leszka, ktremu grozia utrata rzdw w Krakowie, to niespodziewane zwycistwo wydao si zap
ewne cudowne, skoro funduje otarz dzikczynny. I teraz staje si jasne dlaczego Lesze
k nie wykorzysta zwycistwa. Kiedy na wie o mierci Romana wojsko ruskie musiao opanowa p
ewne zamieszanie, dla Leszka nie byo nic atwiejszego, jak ruszy teraz do Halicza i
wykorzystujc pooenie wzmocni tu swj wpyw. Jednak adne rdo nie podaje, aeby chcia w
ze zwyciskiego pooenia. Dugosz opowiada39, e Leszek zadowoli si zupieniem bogatego obo
ruskiego i za okupem tysica grzywien srebra, jako te zwrceniem pojmanych w niewol P
olakw kaza zwrci ciao Romana, ktre z rozkazu Leszka miano ju pochowa w Sandomierzu.
Leszek zatem po zwycistwie wraca do Krakowa, albowiem z pnocy zagraa mu niebez
pieczestwo. e
Dugosz, Historia, t. II, s. 174.
29
omino go ono i e o adnej zaczepnej akcji ze strony Wadysawa Laskonogiego nie syszymy, t
o Leszek zawdzicza tylko szczliwemu przypadkowi, ktry mu da zwycistwo nad Romanem. Wad
w Laskonogi bowiem pozbawiony potnego sprzymierzeca jakim by Roman, musia zrezygnowa n
a razie ze swych aspiracji do rzdw w Krakowie. Zawikany w walk z arcybiskupem gnienies
kim Henrykiem Kietliczem i z wasnym bratankiem Wadysawem Odonicem od tego czasu ju t
ylko drog dyplomatyczn stara si dosta na tron krakowski.
II
Rywalizacja Leszka Biaego
z Andrzejem II wgierskim
o wpyw w ksistwach halickim
i wodzimierskim do traktatu spiskiego
(1205-1214)
mier Romana wywoaa wielkie wraenie i zamieszanie w ksistwach ruskich 1. Pchna ona te k
twa w wir kilkudziesicioletnich walk wewntrznych. Bya niespodziank, do ktrej rne czynni
ki na Rusi dostosowyway dopiero powoli swoj polityk. Ze mierci t rozpoczyna si na Rusi
halicko-woyskiej dugi, bo przeszo 40-letni okres niepokojw wewntrznych, powodowanych a
gresj z zewntrz i polityk wewntrzn miejscowego, szczeglnie halickiego, bojarstwa. W cz
asie tych niepokojw wielcy bojarzy pragnli chwyci w swe rce wadz, a natomiast obcy int
erwenci, jak Leszek krakowsko-sandomierski, czy Andrzej wgierski, pragnli wykorzys
ta te niepokoje dla siebie. Do tego dodajmy zabiegi dorastajcego syna Romana, Dani
ela, zmierzajcego konsekwentnie do przywrcenia dawnego pastwa Romana, a wic objcia rzdw
w obu ksistwach: halickim i wodzimierskim. Bj bdzie si toczy gwnie o ksistwo halicki
dy to ksistwo byo przede wszystkim zagroone siln agresj wgiersk. Poza tym moni bojarz
liccy nie bardzo byli skonni podda si rzdom modego Romanowicza i szukali wrd innych ksi
uskich kandydatw na
Lat. hip. s. 717.

31
tron halicki. A byo ich kilku. O wydarzeniach tych wiemy nawet szczegowo dziki zapis
kom ruskich latopisw, opierajcych si w duej mierze na relacjach naocznych wiadkw. Co p
rawda nie zawsze umieli autorzy zapiskw poda istotne przyczyny wydarze. Nas natural
nie gwnie interesuje stosunek do tych wydarze Leszka Biaego i na to pooymy gwny nacisk
Z przytoczonego w rozdziale pierwszym opowiadania kronikarza Wincentego wiemy, e
ju po mierci ostatniego z Rocisawiczw, Wodzimierza, byo kilku kandydatw do tronu halic
ego i Roman tylko dziki poparciu ze strony polskiej zdoa zaj ksistwo halickie i poczy
snym wodzimierkim. Zdezorientowani chwilowo moni bojarzy haliccy nie przeciwstawili
si na razie wdowie po Romanie, ktra obja rzdy w imieniu dwch maoletnich synw: czterol
niego Daniela i modszego Wasylka 2. Cikie byo jej pooenie ju od samego pocztku. Nie ba
zo dowierzaa bojarom, obawiaa si moe krokw odwetowych ze strony Leszka, a moe doszy do
niej wiadomoci o przygotowaniach do wyprawy na Halicz byego tecia
2 Kim bya wdowa po Romanie, wybitna osobisto, przez autora latopisu stale nazywana
tylko ksina Romanowa" (ciekawe dlaczego autor nigdzie nie podaje imienia) i skd poch
odzia, trudno jest ustali. W Lato-pisie ruskim jest okrelona w stosunku do Leszka i
Andrzeja jako ich bratowa (jatrow, Lat. hip. s. 717, 719). Byo to wic powinowactw
o przez ma. Co do jej imienia M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 569,
domyla si imienia Anny, poniewa nad jej grobem wnuk jej ksi wodzimierski wybudowa p
okoo 1291 r.) kaplic pod wezwaniem Joachima i Anny. Lat. hip. s. 937. W. T. Paszut
o, Oczerki, s. 194, przyjmuje, e pochodzia ze sfer woyskich bojarw. Blisze szczegy odn
e do ksinej, zob. B. Wodarski, Polityka ruska, s. 29, przyp. 4.
32
Romana, kijowskiego Ruryka. Obron przeciw tym niebezpieczestwom widziaa u Andrzeja
II wgierskiego. Przypominam, e midzy Romanem a Andrzejem istniao porozumienie, zawar
te zapewne w ostatnich miesicach ycia Romana, na mocy ktrego w razie mierci jednego
z nich drugi mia wzi w opiek dzieci zmarego3. Ustalia wic z krlem zjazd w Sanoku, \J k
odby si jeszcze w 1205 r. Na zjedzie krl wgierski przyj opiek nad Danielem, traktujc
jak podaje latopis, jak swego syna. Teraz postanowi jednak wykorzysta sytuacj i zr
ealizowa dawny plan swego ojca Beli, ktry wyprawiajc si przed kilkunastu laty rzekom
o na pomoc Wodzimierzowi zaj Halicz i osadzi tu syna (wanie Andrzeja), majc zamiar ksi
wo halickie zwiza z wasn rodzin. Andrzej podnis teraz te pretensje. Wprawdzie rzdy w H
iczu i Wodzimierzu odda ksinej, by rzdzia w imieniu syna, lecz sam obj zwierzchnictwo
d obu ksistwami, przyjmujc tytu krla Halicza i Wodzimierza4. Liczy si zapewne krl wgi
i z tym, e krok jego bdzie niemile widziany w Krakowie, a take spotka si z oporem bo
jarw halickich i dlatego do Halicza zostaa wysana znaczna zaoga wgierska, nie tyle dl
a ochrony maego Roma-nowicza, ile dla zabezpieczenia tu rzdw wgierskich. Leszek zagr
oony przez Laskonogiego na razie nie wystpi, lecz opozycja bojarska przyduszona chw
ilowo przez bezwzgldne rzdy Romana nie mylaa skapitulowa, cho obecnie wystpi przeciw W
m nie miaa si. A moe nie miaa jeszcze wasnego kandydata? Tote kiedy Ruryk kijowski, ktr
y na wiadomo
3 Lat. hip. s. 719.
4 Galicie Lodomerieue rex". Pierwszy z tym tytuem znany nam dokument Andrzeja poch
odzi z 1206 r., G. Fejer, Cod. dipl. Hung., t. III, s. 3132.
3 Polska i Ru
33
0 mierci Romana porzuci klasztor, porozumia si z dawnymi sprzymierzecami
czernihowskimi, Olgo-wiczami, zyska pomoc poowieck i ruszy na Halicz, bojarzy hali
ccy przy boku zaogi wgierskiej stawili opr i nie dopucili do zajcia Halicza.
Tak min rok 1205 i nastaa wiosna 1206 r., od ktrej rozpoczyna si dusza wdrwka Romanow
po dworze krakowskim i wgierskim. [Teraz bowiem przez zim zawizaa si wielka koalicja,
planujca wystpienie przeciw Romanowiczom i panowaniu wgierskiemu w ksistwach ruskic
h. Ruszyli ponownie Olgowicze, poczywszy si z nowogrodzkimi Igorewi-czami i skierow
ano si na poudnie. Doszli do Kijowa
1 tu przyczy si do nich Ruryk z synami i Poowca-mi. Razem ruszono na Halicz. Wedug la
topisu porozumia si z nimi take i Leszek 5., Teraz bowiem postanowi wycign korzyci ze
ycistwa pod Zawi-chostem. Wadysaw Laskonogi da na razie za wygran, cho by moe ju wted
jawi wrogie zamiary przeciw stryjowi Wadysaw Odonic, co niedugo doprowadzio do otwart
ej wojny. Leszek wic nie obawiajc si wrogich krokw od pnocy, zdecydowa si zap
ne wraz z bratem Konradem wej w porozumienie z ksitami ruskimi. Jaki mg mie c
biorc udzia w tej wyprawie. Sdz, e chcia pomc ksitom ruskim w usuniciu rz
ich i zapewni Polsce wpyw w obu ruskich ksistwach. Uoono si, e ksita ruscy uderz na
a Leszek ruszy pod Wodzimierz6. Na wiadomo o zbliajcym si niebezpieczestwie ksina z
si do krla Andrzeja z prob o pomoc. Zanim jednake krl mg przyby z posikami przez Kar
ksina nie
' Wyprawa ta w latopisie hipackim jest pominita. 6 Lat. awrentiewski, s. 405,
wyranie podaje, e Polacy poszli na pomoc Olgowiczom pod Wodzimierz.
34
czujc si bezpieczna wrd zmiennych bojarw halickich postanowia przenie si wraz z dzie
wier-niejszego Romanowiczom Wodzimierza. Tymczasem i krl wgierski znalaz si ju na ziem
i halickiej. Spieszy jak widzimy i nic dziwnego, wszak rzdy wgierskie byy tu zagroone
.
Na wiadomo o przybyciu krla zebrani ksita ruscy nie mieli podsun si pod Halicz i sta
ekujc dalszych wypadkw. Andrzej jednake postanowi obroni ksin przed stojcymi pod Wod
zem Polakami. Ruszy wic pod Wodzimierz i rozpocz ukady z Leszkiem. Sprawa nietrudno po
sza, wiemy bowiem, e wrd otoczenia Leszka byo wielu zwolennikw przyjaznych stosunkw z W
rami. I tu pod Wodzimierzem przyszo do pierwszego ukadu midzy Andrzejem i Leszkiem w
sprawach ruskich. Na jakich warunkach zawarto porozumienie nie wiadomo. Mona si t
ylko domyla, e nastpi podzia sfery wpyww. Ksistwo wodzimierskie miao pozosta w rk
, przy czym Leszek zastrzeg sobie tu pewien wpyw (ksina opuszczajc niedugo pniej Wodz
rz udaje si do Leszka), z zajcia ksistwa halickiego musia jednak krl wgierski zrezygno
wa, j Za oboplnym porozumieniem postanowiono osadzi tu jakiego niezaangaowanego ksicia
ruskiego, aeby w ten sposb pooy koniec walkom o Halicz. Zgodzono si na osob Jarosawa,
sicia perejasawskiego, syna Wsiewooda w. ksicia suzdalsko-wodzimierskiego, powinowate
go ostatnich Rocisawiczw. W sprawie tej odegraa zdaje si znaczn rol strona polska, gdy
idzy dworem krakowskim a Wsiewoodem istniay jakie blisze stosunki, kiedy jeszcze za yc
ia Kazimierza Sprawiedliwego na dwr krakowski przybywaj posowie Wsiewooda celem zawa
rcia ukadu utrzymania Halicza
35
w rku ostatniego Rocisawicza Wodzimierza 7. W ten sposb Leszek nie chcia dopuci do opa
wania ksistwa halickiego przez Wgrw. Jaka forma zalenoci Jarosawa od Wgrw musiaa jed
tnie, gdy wtpliwe, aeby krl wgierski cakowicie zrezygnowa z wszelkich wpyww w ksist
ckim i nie chcia wycign z wyprawy adnych dla siebie korzyci. Tote zapewne na stray int
esw wgierskich staa pozostawiona w Haliczu nieznaczna zaoga wgierska. Wysunicie kandyd
atury Jarosawa byo korzystne i z tego wzgldu, e jako syn jednego z najznaczniej-szyc
h ksit ruskich, czonek wpywowej rodziny, mg si obroni przed pretensjami innych ruskic
etendentw do ksistwa halickiego i gwarantowa zapewne utrzymanie si we Wodzimierzu mody
ch Romanowiczw. Wysa wic Andrzej zaproszenie do Jarosawa. Przez dwa tygodnie czeka na
jego odpowied, widocznie Jarosaw jako nie bardzo si pieszy. Moe nie umiechao mu si o
zdw w Haliczu w pewnej zalenoci od Wgier? Andrzej nie czeka duej na Jarosawa i opuci
. Chcia by jak najprdzej na Wgrzech, aeby zapewni spodziewanemu potomkowi wierno podda
ch. W tym celu zwrci si nawet do papiea z prob o polecenie biskupom i magnatom wgierski
m zoenia przysigi wiernoci majcemu si narodzi dziecku. Papie przychyli si do proby
wca wysa w odnonej sprawie polecenie 8.
To ociganie si Jarosawa postanowia wykorzysta opozycja wrd pewnej czci bojarw halick
tr kierowa mony bojar halicki Wadysaw, w latopisie
7 Lat. hip. s. 667.
8 G. Fejer, Cod. dipl. Hung., t. III l, s. 37. Co do daty wyprawy Andrzeja na
Ru, zob. B. Wodarski, Polityka ruska, s. 33, przyp. 2.
36
nazwany Kormiliczyc 9, syn znaczniejszego dostojnika ostatniego Rocisawicza. Na tr
on halicki postanowiono powoa jakiego drobnego ksicia nie majcego wikszego oparcia, a
tym samym zalenego od bojarw. Takimi byli idcy obecnie z koalicj ksit trzej bracia: Wo
imierz, Roman i wiatosaw, ksita sie-wierscy 10. Byli oni synami Igora Jerzego, ksicia
no-wogrodzko-siewierskiego i Eufrozyny, siostry ostatniego Rocisawicza Wodzimierza.
O oddaniu rzdw w Haliczu czy to samemu Igorowi, czy te ktremu z jego synw myleli ci bo
jarzy zaraz po mierci Wodzimierza halickiego, lecz uprzedzi ich bliszy Roman wodzimie
rski. Tote za rzdw Romana w Haliczu bojar Wadysaw w obawie przed represjami Romana mu
sia Halicz opuci. Ale po mierci Romana powrci i stan na czele stronnikw Igorewiczw.
go do ksinej i synw Romana bya zapewne znaczna, jednak obawiajc si zaogi wgierskiej, m
ia chwilowo przycichn. Dopiero kiedy Andrzej pieszc na Wgry opuci Halicz, a rzdy mia
osaw, postanowi Wadysaw zapewni sobie wpyw na rzdy przez wprowadzenie na tron halicki W
dzimierza Igorewicza. Korzystajc z tego, e ci ksita przebywali ze swymi sojusznikami
jeszcze w ziemi halickiej, nawiza z nimi kontakt. Sprzymierzeni ksita ruscy obawiajc s
i konfliktu z Wgrami zatrzymali si gdzie na pograniczu ksistwa halickiego i wodzimiers
kiego i ledzili przebieg wydarze. Kiedy przyszo do ksicia Wodzimierza wezwanie z Hali
cza, potajemnie opuci wraz z brami Romanem i wiatosawem sojusznikw i w cigu dwu dni wra
z ze swoim oddziaem przyby do Halicza, wyprzedzajc nie pieszcego si Jarosawa.
Lat. hip. s. 718. ' W. T. Paszuto, Oczerki, s. 195.
37
atwe mia teraz zadanie bojarski obz Igorewiczw. Przekonano reszt bojarw, e korzystniej
bdzie odda rzdy Wodzimierzowi, anieli sta si upem poczonych ksit. Wodzimierz zos
m halickim, a reszta ruskiej koalicji rozesza si do domw. Kiedy o zajciu tronu halic
kiego dowiedzia si w drodze do Halicza Jarosaw, zdaje si bez wikszego alu zawrci z dro
i wrci do swego Pereja-sawia. Nic nam rdo ruskie nie mwi o jakiej reakcji ze strony L
zka czy krla wgierskiego. Na podstawie porozumienia Leszka z Andrzejem ksi krakowski
mia zdaje si zapewniony wpyw na ksistwo wodzimierskie, tote moni krakowscy nie bardzo c
hcieli si miesza do wypadkw halickich. Dlaczego jednake nie wystpi Andrzej odpowiedzie
nie umiemy. Zatrzymyway go zapewne jakie wewntrzne trudnoci na Wgrzech, a moe spodziew
a si, i jak przyszo okazaa susznie, e wobec nastrojw panujcych w Haliczu niedugo na
znowu sposobno ponownej wyprawy i przywrcenia wpywu wgierskiego.
I nie pomyli si krl wgierski. Na razie jednak Wodzimierz Igorewicz zacz umacnia
woje rzdy. Mg liczy tylko na pomoc wasnej rodziny. Bratu Romanowi odda wic Dwinog
(Zwenigorod), a drugiemu, wiatosawowi, przeznaczy ksistwo wodzimierskie n, gd
zie jak wiemy panowaa ksina wdowa w imieniu maoletnich synw. Z zamiarami Wodzimierza c
si tu osobista niech, jak opowiada ruski kronikarz, bojarw halickich do ksiny wdowy
, zapewne niech owego stronnictwa, na czele ktrego sta wygnany niegdy przez
Romana bojar Wadysaw. Za ich rad ksi Wodzimierz posa do bojarw
II Lat. hip. s. 718.
38
wodzimierskich posa, dajc przyjcia na tron brata jego is. danie Wodzimierza wywoao
enie, chciano nawet zabi halickiego posa. Bya jednak pewna cz bojarw, sprzyjajca plano
Igorewicza, ktra uratowaa posa, powiadajc, ,,e nie godzi si zabija go". W rzeczywistoc
uczynia to z sympatii dla planw halickiego ksicia 13. Wobec tego ksina nie czujc si ju
we Wodzimierzu bezpieczna, w orszaku kilku zaufanych ludzi, midzy ktrymi by bojar M
irosaw, wyprbowany przyjaciel Romanowiczw, zabrawszy obu synw potajemnie noc wymkna si
Wodzimierza i udaa si na dwr Leszka. Od tego czasu rozpoczyna si duszy okres tuaczki
nw Romana z ksistwa na ksistwo. We Wodzimierzu zasiad wiatosaw Igorewicz. Leszek przyj
in z wielkim szacunkiem, pomocy jednak nie udzieli, a wpyny na to' rozgrywajce si wa
olsce wypadki,
0 ktrych pokrtce naley tu wspomnie.
W Polsce mamy w tym czasie dwa wrogie obozy, l/ Z jednej strony Leszek wspomagan
y przez rzdzcego na Mazowszu brata Konrada, z drugiej Wadysaw Laskonogi. Rozdwik midzy
tymi ksitami istnia od dawna. Wiemy, e wybuch na tle rywalizacji o tron krakowski i ni
m to staraem si wytumaczy nagy zwrot polityki Romana halickiego wobec Leszka i bitw po
d Zawichostem. Lecz obok tych dwch wrogich sobie ksit powstawa nowy stronnik Leszka.
By nim bratanek Laskonogiego, Wadysaw Odonic, ktry wystpi do walki ze stryjem o wasn d
elnic. Chciwy ziemi
1 wadzy Wadysaw Laskonogi nie myla bratankowi ustpowa. Walka ta bya dla niego tym nie
zpiecz-niejsza, e zczya si z jego sporem z kocioem, na czele ktrego sta wtedy impulsy
arcybiskup Hen-
~
3
Ibid.: HMiHxoy 60 jiecTb BO cpw ceoeMb.
39
ryk Kietlicz. Wygnany z Wielkopolski przez Laskono-giego za rzucenie kltwy, posta
nowi arcybiskup zczy wszystkich ksit przeciw temu ostatniemu. W tym celu uda
i na dwr wrocawski do Henryka Brodatego, a nastpnie na dwr krakowski do Leszka u. Tru
dno wic byo Leszkowi w takich warunkach angaowa si w wydarzenia ruskie, celem przy
wrcenia we Wodzimierzu Romanowiczw. Leszek nie wiedzc co z tym faktem zrobi, przypomn
ia sobie niedawny swj ukad z Andrzejem, zawarty pod Wodzimierzem i dawne porozumieni
e Andrzeja z Romanem. Ksin wic z modszym synem Wasylkiem zatrzyma u siebie, a Daniela
wysa na Wgry z Wicesawem, zapewne pniejszym kasztelanem krakowskim13. Jednak
i Andrzej nie udzieli pomocy, o adnej bowiem wyprawie wgierskiej na Ru w owych
czasach rda nie mwi. By moe udao si Wodzimierzowi halickiemu odwrci niebezpiecze
wysanie bogatych darw tak Andrzejowi, jak i Leszkowi16. Na razie wic ksina wdowa po
zostaa na dworze krakowskim, a Daniel na Wgrzech. Byo to pod koniec 1206, lub na p
ocztku 1207 r.
Tymczasem rok 1207 mia przynie w Haliczu nowe zmiany. Jak nam wiadomo Wodzimierz Igo
rewicz ' przez osadzenie w ssiednich ksistwach braci, sam stara si umocni w ksistwie h
alickim. Widocznie czu si w _ Haliczu zupenie pewnie, skoro nawet wmiesza si do walk
o Kijw. I byliby si Igorewicze
14 Kod. Wielkopolski, t. I, nr 40, Kod. Maopolski, t. I, nr 4.
5 Lat. hip., s. 719. M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 2223, domyla
si, e Leszek zachca krla wgierskiego do wsplnej wyprawy na Igorewi-czw w obronie Roma
wiczw.
6 Lat. hip. s. 719.
40
utrzymali w swoich nowych ksistwach, gdyby panowaa zgoda midzy brami. Tej jednak nie
byo. Midzy Wodzimierzem a bratem Romanem, siedzcym w Dwinogrodzie powstao j
akie nieporozumienie, ktre dla Wodzimierza skoczyo si niefortunnie. Roman bowiem
majc plan opanowania tronu halickiego, zbieg na Wgry. Uzna zapewne nad sob zwierzchni
ctwo Andrzeja, wobec czego otrzyma zbrojn pomoc wgiersk. Razem z ni podstpi pod Halicz
i pokonawszy Wodzimierza zaj Halicz, a Wodzimierz uszed do rodzinnego Putyw
la. Walka midzy brami osabia pozycj Igorewiczw i spowodowaa walki wewntrzne, ktre o
ksistwo halickie i wodzi-mierskie i uatwiy now agresj wgiersk i polsk. Roman bowiem n
nalaz penego poparcia bojarw w Haliczu. Zaledwie Wgrzy odeszli, cz bojarw wez
na tron halicki Rocisawa, syna Ruryka kijowskiego. Po kilku miesicach wrci jednak Ro
man nie wiadomo czy poparty przez ktrego z ssiednich ksit, czy te przy pomo
cy oddanej mu czci bojarw17. Teraz krl wgierski postanowi skorzysta z zamieszek w Halic
zu i wcieli ksistwo halickie do Wgier. By moe mia zamiar odda je potem wraz z rk crk
elowi, ktry w tym czasie przebywa na dworze wgierskim. Ze wzmiank o zamiarze Andrzej
a oenienia Daniela ze swoj crk spotkamy si niej. Andrzej wysa wic wojsko
dowdztwem wojewody Benedykta, ktry podstpi pod Ha- J Ucz, zaj go i zaskoczonego 18
Romana uwizi i odesa na Wgry. Tak rozpoczy si bezporednie rzdy wgierskie w Haliczu
ziemy wierzy autorowi
17 Lat. woskreseski, Pon. sobr. russk. let., t. VII, s. 116117; zob. B. Wodarski, Po
lityka ruska, s. 36, Przyp. 2.
8 Lat. hip. s. 722: n a Poorana B 6amt
41
Latopisu halickiego, to rzdy Benedykta byy dla Ha-liczan bardzo uciliwe. Moe nieco pr
zesadza opowiadajc o gwatach Wgrw wobec miejscowej ludnoci, w kadym razie Benedykt ukrc
i samowol bojarw, osadzajcych na tronie i strcajcych ksit wedug wasnej woli.
Rzecz naturalna, e rzdy wgierskie nie byy po myli bojarw i starali si je zrzuci. Wobec
ego ofiarowano rzdy w Haliczu ksiciu peresopnickiemu Mcisawowi, przezwanemu Niemym.
Mcisaw wyprawi si, jednake siy mia zapewne zbyt szczupe. Nie przyszo nawet do walki.
Haliczem, na wzgrzu zwanym Mogi, spotka si z nim jeden z monych bojarw halickich, stron
nik rzdw wgierskich, Ilja Szczepanowicz i zakpi z ksicia, powiadajc mu, e sam pobyt na
Mogile powinien mu wystarczy za panowanie w Haliczu. Mcisaw wycofa si z Halicza. Zdaw
ao si, e okupacja wgierska potrwa duszy czas. Jednake znowu los przyszed z pomoc Hali
nom. Jak niegdy w 1189 r. Wodzimierz, tak teraz Roman uszed z wizienia wgierskiego i
rozpocz starania o powrt na ksistwo. Byo to zapewne na wiosn 1209 r. Pierwszym krokiem
byo pogodzenie si z bratem Wodzimierzem. Zczywszy swe siy bracia ruszyli na Halicz. M
ajc z jednej strony poczonych ksit, z drugiej wrogo usposobion ludno Halicza, Benedyk
e odway si stawi oporu. Wycofa si z Halicza i wrci na Wgry. Bracia opanowali Halicz i
zielili si ksistwami. W Haliczu zasiad ponownie najstarszy Wodzimierz, Roman w Dwinog
rodzie, a Swiatosaw, ktry tymczasem utraci panowanie we Wodzimierzu i dosta si do niew
oli polskiej, z ktrej teraz powrci, dosta Przemyl19.
s. 723. Odnonie do chronologii tych wydarze, zob. B. Wodarski, Polityka ruska, s. 3
7-8.
42
Popatrzmy teraz jak zareagowa na wydarzenia halickie Leszek, wszak istniao porozum
ienie polsko-w-gierskie w sprawie ksistw halickiego i wodzimierskie-go. JTymczasem
wypadki w Haliczu potoczyy si inaczej i Leszek nie chcia pozosta bezczynny. Sposobno n
adarzaa si, gdy jeden z ksit woyskich, syn brata Romana, Wsiewooda, ksi beski Ale
ic take krewny Leszka (czyo go takie samo pokrewiestwo z Leszkiem jak Daniela i Wasylk
a) *> uda si do niego z prob o osadzenie go we Wodzimierzu.
Jak pamitamy, na mocy ukadu z Andrzejem z 1206 r. podzielono si wpywami na Rusi i Le
szek zachowa zapewne dla siebie wpyw na rzdy we Wodzimierzu, gdzie osadzono ksin wdow.
ymczasem ksistwo wodzimierskie opanowa Swiatosaw Igorewicz. Ksina zwrcia si z prob
do Leszka, ktry na razie pomocy uyczy nie mg. W ten sposb wpyw polski we Wodzimierzu w
un si Leszkowi z rk. Naleao to teraz naprawi. Chwila bya dogodna. Od strony Wielkopols
Leszek by bezpieczny, bo w tym wanie czasie Wadysaw Odonic przy poparciu Henryka Bro
datego rozpoczyna akcj przeciw stryjowi.
Przodem ruszyy oddziay polskie pod dowdztwem Aleksandra i posunito si pod Wodzimierz,
ktry na wiadomo, e to przybywa krewny Romanowiczw podda si bez walki20. To moe wiadcz
ieprzychylnym stanowisku wodzimierzan wzgldem Igore-wicza. Polacy weszli do miasta
, pojmali Swiatosawa, ktrego pniej zabrano do Polski, i zaczli upi miasto. Szczciem d
iasta byo, e za wojskiem pody Leszek i Konrad. Za wstawiennictwem Aleksandra Leszek z
akaza niszczy miasto i wadz odda Alek-
20 Ibid. s. 720.
43
sandrowi, zapewniajc sobie wpyw na rzdy. Lecz Leszek poszed jeszcze dalej. Korzystajc
ze sposobnoci postanowi posun swoje wpywy dalej ku wschodowi. Na wschd od Wodzimierza
znajdowao si ksistwo uckie, gdzie panowa Ingwar, ktry wraz z bratem, znanym ju nam Mci
em Niemym, przyby pod Wodzimierz z pomoc Leszkowi. Midzy nim a Leszkiem tu pod Wodzim
ierzem przyszo do jakiego porozumienia, ktrego utwierdzeniem byo maestwo Leszka z crk
wara Grzymisaw 21. Nastpstwem tego porozumienia bya zmiana decyzji Leszkowej. Odebra
bowiem Aleksandrowi rzdy we Wodzimierzu i osadzi tu swego tecia Ingwara. Wracajcemu d
o Polski Leszkowi zabiegli drog brzecianie, proszc o osadzenie w Brzeciu ksiny wdowy z
dziemi. Byo to nawet na rk Leszkowi, gdy ksina przebywaa jeszcze cigle od swej uciec
z Wodzimierza na dworze krakowskim i zapewne obecno jej ciya Leszkowi. Poniewa starszy
syn Romana Daniel przebywa na Wgrzech, dlatego w Brzeciu osadzi Leszek modszego Wasyl
ka z matk 22.
Wpyw polski rozszerzy si jeszcze i w innym kierunku. Poniewa w czasie wyprawy wgiersk
iej na Halicz w 1210 r. w Przemylu panuje Swiatosaw Igo-rewicz, naley si domyla, e mid
Leszkiem a wiatosawem, ktrego Polacy uprowadzili do Polski, doszo do jakiego porozum
ienia, na podstawie ktrego Leszek dopomg wiatosawowi obj rzdy w Przemylu z zagwaranto
m tu wpywem polskim. Gwa-rantk tego ukadu bya crka Swiatosawa Agafia, zalubiona modsze
bratu Leszka Konradowi. Maestwo obu braci przyjmuj na rok ok. 1207/8.
21 Ibid,
22 Ibid. s. 720721.
44
Tymczasem Ingwar jaki czas panujcy we Wodzimierzu nie umia pozyska sympatii bojarw, ktr
zy bardziej byli przywizani do Romanowiczw. Take stosunki midzy Ingwarem a Leszkiem
widocznie si popsuy23, kiedy Leszek zgodzi si, aeby Aleksander z powrotem zaj Wodzimie
, z ktrego Ingwar musia ustpi. Kiedy ksina wdowa dowiedziaa si o ponownym objciu rzd
zimierzu przez Aleksandra, wysaa do Leszka posa, znanego ju nam bojara Mirosawa, z wy
rzutami, e Wasylko ma tylko Brze, a ojcowizn jego, ksistwem wodzimierskim, rzdzi za zgo
d Leszka kto inny. Wobec tego na danie Leszka Aleksander odstpi Wasylkowi ksistwo beski
e, zajwszy z niego dla siebie cztery grody: Sto-pie, Wereszczyn, Komow i Ugrowsk 2
4. Poniewa pniej w rku Leszka znajduje si Brze 25, a w latopisie nie znajdujemy nigdzie
wzmianki, e Leszek zaj Brze, domylam si, e dajc Wasylkowi odebrany Aleksandrowi Bez
szek Brze dla siebie. Jak wic widzimy Leszek samowolnie rozporzdza ziemiami woyskimi i
to utwierdza nas w przekonaniu, e ukad polsko-wgierski zawarty pod Wodzimierzem prze
prowadza podzia sfery wpyww.
Tymczasem w Haliczu Wodzimierz Igorewicz chcc bardziej wzmocni swoje stanowisko, sy
na swego Izja-sawa osadzi w Trembowli26. Naleao spodziewa si, e Andrzej zechce wystpi
eciw Igorewiczom. Wodzimierz wic i z tej strony stara si zabezpieczy, wysyajc drugiego
syna Wsiewooda z darami na dwr wgierski. I widocznie dobrze pozna Andrzeja, kiedy na
razie o adnym odwecie ze strony wgierskiej nie
23 Zob. B. Wodarski, Polityka ruska, s. 40, przyp. 2.
24 Lat. hip. s. 721.
25 Ibid. s. 732.
26 Ibid. s. 723.
45
syszymy. Nie sdz jednak, eby tylko to decydowao. Z pniejszych wydarze wiemy, e krl w
z opanowania ziemi halickiej nie zrezygnowa i jakie inne widocznie przyczyny zatr
zymay go, chocia nie ulega wtpliwoci, e z darami szo take owiadczenie Wodzimierza, uz
nad sob supremacj krla wgierskiego. Tak wic chwilowo zapanowa spokj w ziemi halickiej,
a bojarzy przeprosiwszy ksit, zadowoleni z uwolnienia od bezporednich rzdw wgierskich,
zostali na razie wiernymi poddanymi.
Tak min 1209 r. Sta jednake duej przy jakimkolwiek ksiciu byo dla bojarw rzecz zanad
dn. Dla ich denia do ograniczenia wadzy ksicej bardziej dogodna bya ich ciga zmiana.
y ju przykady, jak zmieniali si tu ksita. Tak byo i teraz. Czytamy w jednym z latopisw
, e Haliczanie znienawidzili swego ksicia i jego braci i zaczli prze-myliwa, w jaki s
posb si ich pozby. Na to ksita zareagowali i idc w lady Romana postanowili pozby si
dziej buntowniczych bojarw. Plan uda si. Wiksza cz bojarw zgina, reszta za przerao
alicza28. Midzy zbiegymi by take wyej wspomniany bojar Wadysaw, ktry ze swoimi zwolenn
ami uda si na dwr wgierski.
Dziao si to, jak przypuszczam, pod koniec 1209 r. Tutaj Wadysaw umia wkrci si w aski
zeja, przedkadajc mu, e dla Wgier bdzie korzystniej, jeeli na tronie halickim zasidzie
modziutki Daniel z ramienia wgierskiego. Dla Wadysawa, przeciwnika wprawdzie kiedy ks
icia Romana, byoby rzecz ko-
ystn, aeby po upadku rzdw Igorewiczw na tron halicki dosta si Daniel, na ktrego Wadys
o-
Lat. nikonowski, Pon. sobr. russk, let., t. X, s. 63. 8 Lat. mp. s. 723.
46
dziewa si mie wpyw zapewniony, co te rzeczywicie pniej nastpio. Krlowi ten plan spo
sadzenie Daniela w Haliczu przywracao mu stanowisko zajte za zgod wdowy po Romanie
podczas zjazdu w Sanoku. Daniel przebywajcy jeszcze od 1206 r. na dworze wgierskim
i na ktrego krl i otoczenie wgierskie zdawao si mie wpyw29, dawa gwarancj, e rzdy
rzystne dla Wgier. I dlatego krl chtnie si zgodzi. Rozpoczto robi przygotowania do wypr
awy.j'2Tpocztkiem lata 1210r.3*1 ruszyo wielkie wojsko wgierskie pod dowdztwem palat
yna Pota i kilku innych naczelnikw komitatw. Przez Przecz Dukielsk wyprawa skierowaa s
i najpierw pod Przemyl, gdzie panowa Swiatosaw Igore-wicz. Miasto otoczono i Wadysaw i
dcy wraz z wojskiem wgierskim skoni ludno do dobrowolnego poddania si i wydania ksicia
Std posunito si pod Dwinogrd, gdzie siedzia Roman Igorewicz. Tutaj pfeybyli inni ksit
scy Wgrom na pomoc. Przede wszystkim przysza pomoc od Wasylka siedzcego w Bezie, ksi u
i Ingwar przysa syna, brat jego Mcisaw Niemy przyby osobicie. Poza tym przyby i Aleksan
der z Wodzimierza z bratem. Wszyscy ci ksita spodziewali si zapewne dla siebie pewnyc
h korzyci po upadku rzdw Igorewiczw. Z pomoc przybyli take i Polacy31. Sam Leszek udzi
au w wy-
29 Lat. hip. s. 723 opowiada, e krl mia zamiar oeni Daniela ze sw crk: Kopojib JKG Atm
fcu w. 6oa-pt OyropbCTtu M BCA 36MJL& xoT&uie ^arn fluiept CBOM s KHass ^aHmia. o
6inMa fl^TBCKOMa StisuiMMa. sane ctma oy Hero ne 6t. O trudnociach zwizanych z prz
yjciem tego przekazu zob. B. Wodarski, Polityka ruska, s. 41, przyp. 2.
' Wyprawa skoczya si we wrzeniu, Lat. hip. s. 727.
1 Lat. hip. s. 725.
47
prawie nie bra,, co kronikarz wyranie zaznaczy, e od Leszka zosta przysany Sulisaw._ (J
est to zapewne pniejszy kasztelan sandomierski), jjednake i Roman Igorewicz nie zos
ta bez pomocy. Przyby z ni bratanek Izjasaw, osadzony przez ojca w Trembowli i przyp
rowadzi ze sob chtnych do grabiey Poowcw. Zanim jeszcze pomoc polska i ruska przybya, W
rzy podstpili pod Dwinogrd. Take i tutaj prbowa zapewne Wadysaw nakoni mieszkacw d
si, jednake ludno postanowia broni si. Wobec tego Wgrzy rozpoczli oblenie. Tymczas
za pomoc dla Romana i walka przybraa dla Wgrw niepomylny obrt. Dopiero przybycie Polakw
i ruskich ksit zmienio sytuacj. Widocznie przewaga bya znaczna, kiedy Roman nie chcia
ju prbowa szczcia i uszed z grodu, aeby poszuka pomocy. W drodze jednak koo Szumska z
pojmany i odprowadzony do obozu wgierskiego. To wpyno na dalsze oblenie, albowiem mies
zczanie dowiedziawszy si o uwizieniu ksicia poddali si take. Nastpnie wyprawa skierowaa
si na Halicz. Wobec przewaajcych si Wodzimierz nawet nie prbowa broni si w miecie,
a wiadomo, e Wgrzy si zbliaj, opuci wraz z synem miasto. Spostrzeono ucieczk i pusz
za nim w pogo. Wprawdzie dopdzono uchodzcego syna Izjasawa i stoczono bitw, jednake i
Wodzimierz i Izjasaw zdoali uj, wobec czego poczone wojska wrciy pod Halicz, ktry za
sadzono tu maego Daniela. Kiedy dowiedziaa si o tym ksina wdowa przyjechaa do Halicza,
majc zamiar uj wadz w swe rce w imieniu modego syna. Czy udao DeJ si to zobaczymy
a razie wrmy do wy-e zwizanych z t wypraw. W rku Wgrw tfalijji wiatosaw i Roman Ig
Wgrzy" zamiar pojmanych ksit uprowadzi na Wgry,
48
jednake nienawi bojarw do tych ksit bya zbyt wielka, dlatego wykupiono ich z rk wgie
i powieszono32. Te wypadki halickie kad na 1210 r.
Jak si przedstawia udzia Polakw w tej wyprawie? Pytania, jakie nasuwaj si, s nastpujce
dlaczego Leszek wmiesza si do tych wydarze i jakie odnis z tego korzyci. Na pierwsze p
ytanie atwo jest odpowiedzie. Leszek nie chcia dopuci do tego, aeby <^ Wgrzy sami bez n
iego rozstrzygali w jakikolwiek spo-sb kwesti halick. Czy mia tu panowa Daniel, czy i
nny ksi dla Leszka byo na razie rzecz obojtn, godzi si przecie na panowanie w Halicz
mierza Igorewicza. Ale nie chcia dopuci do opanowania ksistwa halickiego przez Wgrw i
aeby do tego nie doszo wysa oddziay polskie. Kiedy si na to decydowa, zdawao mu si,
unki wewntrzne w Polsce na to pozwalaj. Nie wiedzia zapewne nic
0 akcji dyplomatycznej podjtej w Rzymie, a majcej na celu pozbawienie Leszka rzdw w
Krakowie. Na razie zdaje si zagarn je najstarszy wwczas z ksit piastowskich, przeszo
edemdziesicioletni Mieszko
V raciborski, ktry panowa tu tylko kilka miesicy. Na tron krakowski wrci Leszek, lecz
pod wpywem tych wydarze musia odwoa wojska z Rusi i dalsze wypadki rozgryway si tam be
z jego udziau.
Wszystko przemawiao za tym, e plan wgierski zosta zrealizowany. W Haliczu zasiad mody
Roma-nowicz, przy ktrym moni bojarzy spodziewali si uj rzdy w swe rce, zreszt za zgod
wgier-
32 Lat. hip. s. 727, wymienia trzech powieszonych ksit: Romana, wiatosawa i Rocisawa. T
en ostatni ksi by zdaje si najmodszy z braci Igorewiczw
1 dotychczas w wydarzeniach halickich czynnego udziau nie bra. Odnonie do mierci Igo
rewiczw zob. O. Bal-zer, Genealogia Piastw, s. 270 n. i M. Hruszewkij, Istorija
Ukrainy-Rusy, t. III, s. 509.
/ '.
lu
4 Polska i Ru
49
skiego. Midzy nimi by rwnie wspomniany bojar Wadysaw, obecnie ju stronnik wgierski.
lany ich jednake pokrzyowaa ksina Romanowa, ktra zjechawszy z Beza do Halicza pragna
sprawowa rzdy przy maym Danielu. Midzy ksin a bojarami wkrtce przyszo do konfliktu,
zultacie czego zapewne z pocztkiem 1211 r. bojarzy wypdzili ksin z Halicza i sami chw
ycili przy maoletnim ksiciu wadz w swe rceS3. Ksina udaa si z powrotem do modszego s
anujcego w ksistwie beskim, lecz postanowia zemci si na bojarach halickich. Zwrcia si
alami do Andrzeja. Zadanie uatwio jej stanowisko bojarw wobec Wgrw. Nastpne wydarzenia
, jak uwizienie, a nawet mczenie przywdcw halickich, wiadcz o pewnym nieprzyjaznym sta
nowisku bojarw wobec Wgier. Nie mona twierdzi, jakoby Haliczanie mieli zamiar wystp
owa przeciw Wgrom, ale nie byy to rzdy ksinej zmuszonej wobec zmiennej postaw
y bojarw opiera si cakowicie o dwr wgierski. Jak wyej wspomniaem, krl wgierski, ki
ysaw zjawi si na dworze wgierskim po Daniela i przedstawi swj plan, z wielk ochot plan
en zaakceptowa. Nie sama przychylno do Romanowiczw odgrywaa tu rol. Andrzej bowiem atwo
zgadza si na panowanie tu i innych ksit, o ile ci ulegali jego woli. Widocznie obecn
e kierownictwo w Haliczu nie szo na rk polityce wgierskiej, kiedy krl zdecydowa si na n
ow wypraw. Prawdopodobnie 1211/2 r. wyruszy na Halicz. Ksina, ktra nie chciaa zda si
nie na ask Andrzeja, ze swej strony staraa si pozyska sprzymierzecw. Razem z ksin
li pod Halicz: Wasylko z Beza, Ingwar ucki i posiki wiernych bojarw wodzimie
rskich. Gwnych, przywdcw halickich, jak Wadysawa,
33 Lat. hip. s. 727. 50
Sudysawa, Filipa poddano nawet torturom, od ktrych dopiero okupem uwolnili si. Wadysa
wa krl uwiz ze sob na Wgry, uwaa go widocznie za niebezpiecznego. Tron halicki pozostaw
i krl w rkach Daniela, lecz regencj obja matka. Ponowne jej rzdy nie trway dugo. Hali
ie ju odwykli widocznie od wadzy silnej rki ksinej, opierajcej si na zaodze wgierskie
ak wic wkrtce po odejciu Andrzeja z Halicza dwaj znaczniejsi bojarzy haliccy, Jarop
ekt,' i Jawood, zbiegli z Halicza i udali si do Mcisawa Niemego, wzywajc go do objcia r
zdw. Mcisaw, ktry ju przedtem, podczas okupacji wgierskiej Benedykta, mia zamiar obj
Haliczu, jednake z powodu zbyt szczupych si nie mg go zaj, teraz chtnie posucha wez
Kiedy zbliono si do Buska, osadzeni tam przez ksin bojarzy zbiegli do Halicza i doni
eli o zblianiu si Mcisawa. Ksina widocznie obawiaa si postawy Haliczan i opucia gr
z Danielem na dwr wgierski, a Wasylko wrci do swego Beza. Lecz nie na dugo. Teraz bowi
em Leszek postanowi wycign korzyci ze swej wyprawy z 1210 r. Wyprawi si wic na Bez, o
a go Wasylkowi i odda bratu Aleksandra 34, a za to od Aleksandra otrzyma owe cztery
grody, ktre Aleksander odstpujc Bez Romanowiczom zaj dla siebie (Ugrowsk, Wereszczyn,
Stopie i Komow). Wprawdzie latopis bezporednio o tym nie mwi, lecz pniej podaje, e Da
niel odebra te grody Leszkowi, co wskazuje, e byy w rkach Leszka i teraz bya sposobno d
o ich zajcia. Wasylko za odjecha do Kamieca woyskiego (zdaje si nad grn Sucz).
34 Ibid. s. 728. e Bez odda Wsiewoodowi, a nie Aleksandrowi, jak podaje latopis, mona
wnosi z tego,
- w nastpnym roku na pomoc Leszkowi przybywa Wsiewood z Beza, Ibid. s. 729.
<*
51
III
Traktat spiski
i utworzenie krlestwa halickiego pod rzdami Arpadw
(1214 r.)
Przywoany przez bojarw halickich w 1212 r. Mci-saw Niemy nie utrzyma si jednak dugo w H
aliczu. Ksina wdowa uchodzc z Halicza wraz z synem Danielem udaa si ponownie na Wgry,
majc nadziej przy pomocy wgierskiej znowu powrci do niego. Krl Andrzej zebra rzeczywic
znaczne wojsko, uwolni z wizienia monego bojara Wadysawa, ktrego uprzednio w Haliczu
kaza pojma i uprowadzi na Wgry i ruszy w 1213 r. na pnoc. Ju sam fakt wypuszczenia Wa
a na wolno i wzicia go ze sob na wypraw, przesdza z gry dalsze losy Roma-nowiczw w Ha
u. Na podstawie uprzednich ju wydarze Andrzej musia zdawa sobie dokadnie spraw ze stos
unku Wadysawa do ksinej. Prowadzenie go wic do Halicza moe wiadczy o tym, e ju wtedy
ej powzi plan nieosadzania ponownie ksinej z dziemi w Haliczu, lecz raczej przyczenia H
alicza do Wgier, jak to ju uczyni w r. 1207. Wiedzc, e Haliczanie niechtnie znosiliby
wojewod wgierskiego, Andrzej postanowi mianowa namiestnikiem- wgierskim w Haliczu owe
go Wadysawa. Wyprawa ruszya we wrzeniu 1213 r.1 W poowie drogi midzy Bud
1 Odnonie do celu wyprawy i jej daty zob. B. Wo-darski, Polityka ruska, s. 48, prz
yp. 4.
52
a Haliczem, zdaje si podczas postoju w klasztorze w Lelesz dosza Andrzeja przykra
wiadomo o zamordowaniu ony Gertrudy, ktrej odchodzc zostawi sprawowanie rzdw. Zaskoczo
tym wypadkiem krl zawrci z drogi, a Wadysaw z oddziaem Haliczan i Wgrami (tych bowiem
potem spotykamy przy boku Wadysawa w Haliczu) ruszy dalej na Halicz. Na wiadomo zblian
ia si wyprawy Mcisaw opuci Halicz, a rzdy w nim obj Wadysaw z ramienia krla wgiers
to klska dyplomatyczna polityki Leszkowej.
Wobec tego dalszy pobyt Daniela z matk na dworze wgierskim nie mia celu. Nastpio, jeel
i nie formalne zerwanie stosunkw, to w kadym razie znaczne ich ochodzenie. Ksina post
anowia opuci z synem dwr wgierski. Andrzej spodziewajc si, e Daniel bdzie stara si
osunki halickie, nie chcia go od siebie wypuci. Lecz w jaki sposb udao si ksinej wyp
d krla2. Udano si na dwr krakowski, gdzie wedug latopisu halickiego zostali przez Le
szka chtnie przyjci. Rzecz zrozumiaa, wszak dla Leszka, ktry nie mg by zadowolony z wyd
arze halickich, byo rzecz korzystn mie punkt zaczepienia wmieszania si do spraw halick
ich. Z powodu spnionej pory (zima) adnej wyprawy na razie urzdzi nie mg. Daniel wic z
tk uda si do Kamieca do brata Wasylka, majc by moe obietnic ze strony Leszka, e z wio
zpocznie akcj przeciw panowaniu wgierskiemu w Haliczu.
Tak min rok 1213. Z nadchodzc wiosn chcia Leszek naprawi zeszoroczn porak dyplomaty
zi wypraw na Halicz. Wedug latopisu Leszka przywoa wypdzony z Halicza ksi peresopnick
2 Lat. hip. s. 729: flanmib JKB ofH/je c Marepio
CBOeiO B JIflXM. OTnpOCMBCfl OT KOpOJIA.
53
Mcisaw Niemy3, jednak udzia w wyprawie Daniela ze znacznymi siami kae si domyla, e Le
bra tu pod uwag pretensje do Halicza raczej Daniela anieli Mcisaw a. "Na wezwanie Le
szka przybyli z pomoc Aleksander z Wodzimierza, Wsiewood z Beza, oraz pewne posiki od
Wasylka. Kiedy Wadysaw dowiedzia si o nadcigajcym wojsku, wyruszy naprzeciw z Wgrami
Czechami4. Przyszo do zacitej walki nad rzeczk Bbrk, w ktrej Wadysaw zosta pobity. Le
podsun si pod Halicz, jednak z powodu zacitej obrony zdoby go nie mg. Wobec tego posze
d dalej na wschd ku Seretowi, doszed a do Trembowli i Zbaraa. Zniszczy cay kraj, a zabr
awszy wielkie upy wrci do Polski5. Jak wyej domylaem si gwnym celem wyprawy byo osad
Daniela w Haliczu z ramienia Leszka i obalenie okupacji wgierskiej"Tymczasem.mimo
poniesionej klski nad Bbrk z caej kampanii Leszkowej wychodzi Wadysaw zwycisko. Wobec
ego, e zdobycie Halicza nie udao si, trzeba byo w jaki inny sposb obdarowa
1 Wypraw t rozpoczyna autor latopisu w nastpujcy sposb: IIOTOM JKB MbCTMCJias- Hepecon
romKi nocaflMB-B JleerbKa noiifle B TajiMHb. Lat. hip. s. 729. Co waciwie ma oznacz
a posadiw, wszak Leszka nie trzeba byo w tym czasie nigdzie osadza i cay ten tekst n
ie ma sensu. M. Hruszewkij Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 510, przyjmuje tu ze
psucie tekstu i zamiast sowa posadiw domyla si raczej powabiw. W ten sposb naleaoby zm
ieni dwie litery. Sdz, e nie potrzeba zmienia dwch liter, wystarczy tylko jedn, zamiast
bowiem posadiw powinno by powadiw (F. Miklosich, Lexicon slov. ling., s. 111: in
citavit.)
4 M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 30, domyla si, e to byy wojska na
jemne, lecz sdz, e to bya zaoga wgierska, ktra przybya z Wadysawem do Halicza.
5 Lat. hip. s. 730.
Daniela. Po zerwaniu bowiem stosunkw midzy Danielem a krlem wgierskim dla Leszka byo
rzecz dogodn zwiza go cilej ze sob. Za spraw wic Leszka Aleksander siedzcy we Wodzi
usia odstpi Romanowiczom dwa swoje grody: Tychoml i Pere-myl6, by moe za zwrcony Kamie
niec, na ktrych osiedli obaj bracia z matk. Latopis opowiada, e odtd ksita ci patrzc w
ierunku Wodzimierza zawsze mawiali: A jednak Wodzimierz w kocu bdzie nasz7. Wprawdzi
e wyprawa Leszka na Halicz nie udaa si i gwnego celu nie osigna, Wadysaw bowiem utrzy
w Haliczu jako namiestnik wgierski, to jednake rozgniewaa krla wgierskiego. Zrozumia, e
Leszek nie zgodzi si na przyczenie ksistwa halickiego do Wgier. Nastpio zerwanie stosu
nkw i tym samym przekrelenie ukadu z 1206 r. w sprawie spucizny po Romanie. Lecz zer
wanie tradycyjnych dobrych stosunkw midzy Wgrami a Maopolsk nie byo powszechnie chtnie
widziane. Wszak w Mao-polsce krzyoway si gwne drogi handlowe ze wschodu na zachd i z po
dnia na pnoc, a zyski z tego miaa i Maopolska, i Wgry. Tote zapewne tak w otoczeniu Le
szka, jak i na dworze wgierskim podnosiy si gosy domagajce si przywrcenia dawnych dobro
ssiedzkich stosunkw i zawarcia nowego porozumienia. W zwizku z tym zapewne latopis
bezporednio opowiada, e Daniel przebywa u Leszka, udajc si bowiem na dwr krakowski chc
ia broni swych praw do ojcowizny, ktra w tej chwili moga by przedmiotem targw dyplomat
ycznych krakowsko-wgierskich. Realizacj nowego ukadu przypieszyy wypadki roz-
8 Ibid.: JlecTbKOBOK) noMOiUBio npMACTa TMKOMJIB M IlepeMMJiB OT OjieKca
nflpa.
7 Ibid.: a na BojioAMMept spama. ce JIH OBO JIM naio.
54
55
grywajce si w Haliczu. Kiedy zastanowimy si, czy rzdy Wadysawa mogy pozyska sobie symp
i bojarw, to dojdziemy do wniosku, e to bardzo wtpliwe. Potny bojar majcy na swoje rozk
azy zaog wgiersk, chciwy wadzy, jak to widzielimy wyej, zapewne nie myla dzieli si
mi. Pewne wiato rzucaj na to sowa latopisu, ktry opowiada, e Wadysawowi wiele zaszkodz
jego panowanie8. Wobec tego mona przyj z duym prawdopodobiestwem, jak to si wyrazi nie
co pniej sam Andrzej w licie do papiea Innocentego III, e sami bojarzy haliccy (by moe,
e z planem takim wystpio stronnictwo wgierskie wrd bojarw) wysunli przed Andrzejem pr
ekt, aeby w Haliczu osadzi modszego syna Andrzeja Kolomana, spodziewali si bowiem w
ten sposb udziau w rzdach i usunicia Wadysawa 9. Plan ten wyda si zapewne krlowi wgi
mu korzystny. Jednake zdawa sobie spraw z tego, e urzeczywistnienie go spotka si z op
orem Leszka. Ksi krakowski sta na gruncie ukadu z 1206 r. i na zajcie Halicza przez krl
a wgierskiego nie myla si zgodzi. Wszedszy obecnie w bliszy kontakt z Danielem, widzia
chtnie na tronie modego Ro-manowicza, o ktrym sdzi, e osadzony tam przez Leszka, bdzie
podatny na wpyw polski. Trzeba od razu tu podkreli, e jak wykazaa przyszo, Leszek w t
wypadku si myli i nie pozna jeszcze Daniela.
8 Ibid. s. 731: Hanie/rt SJID njieMeHM csoeMy M ,zr-
T6M CBOMMb KHAJKeHHft fltjIA.
9 A. Theiner, Mon. Hung., t. I, nr 1: Galicie princi-pes et populus nostre dicti
oni subiecti humiliter a nobis postularunt, ut flium nostrum Colomanum ipsis in
re-gem preficeremus", Dugosz, Historia, t. II, s. 183 opowiada take, e bojarzy hali
ccy zwrcili si do Andrzeja z prob o danie im Kolomana na wadc. Dugosz korzysta tu z ni
nanego rda ruskiego.
Aeby plan zrealizowa trzeba byo odpowiednio dziaa. W latopisie hipackim czytamy, e And
rzej poszed do Leszka" 10. Poniewa rda polskie i wgierskie o adnej w tym czasie wypraw
wojennej Andrzeja na Leszka nie wspominaj, mona by si take domyla, e Andrzej raczej gr
ozi Leszkowi wypraw i grob t chcia wymusi na Leszku zgod na plan wgierski. Na dworze
owskim ju od dawna cieray si ze sob dwa pogldy: przyjani z Wgrami i wsplnej z nimi po
ki na terenach ziem ruskich i drugi realizowania wasnych planw ruskich bez ogldania
si na dwr wgierski. Obozowi przyjani z Wgrami przewodzi wczesny wojewoda krakowski Pak
osaw Lasocic z rodu Awdacw. Pod grob najazdu wgierskiego gr wzi mimo niechci Leszka
owy i ksi krakowski poszed cho niechtnie na kompromis z Wgrami. Inicjatorem nowego uka
bya strona polska, zreszt i Wgrom byo potrzebne porozumienie, jeeli krl wgierski chcia
zrealizowa plan opanowania ksistwa halickiego. Latem 1214 r. do krla wgierskiego uda
si wojewoda krakowski u i przedstawi mu plan nowego ukadu polsko-wgierskiego w spraw
ie halickie j. j Pakosaw owiadczy krlowi, e Leszek zgadza si na panowanie krlewicza wg
rskiego w Haliczu (t zmian stanowiska Leszka tumaczy Pakosaw tym, e nie jest dobrze, a
y w Haliczu panowa bojar")12, ale pod pewnymi warunkami. Byy nimi: utworzenie krles
twa halickiego i osadzenie w nim syna Andrzeja Kolomana, co na
10 Lat. hip. s. 730: noioM JKB Kopojib noHfle na Jle-
CTbKa.
11 Ibid. s. 731. Co do osoby wojewody Pakosawa zob. B. Wodarski, Polityka ruska,
s. 52, przyp. 1.
12 Lat. hip. s. 731: ne ecTb jrfeno SoapMHoy
B
56
57
przyszo wykluczao bezporednie rzdy krla wgierskiego w nowym krlestwie, oraz przyznani
szkowi zachodniej czci ksistwa halickiego, a to ziemi przemysk i lubaczowsk13. Ukad bez
wtpienia by korzystniejszy dla strony wgierskiej, wszak nowo utworzone krlestwo hal
ickie dostawao si rodzinie Arpadw. Tote przyjmuj, e ukad taki zosta narzucony przez mo
h krakowskich Leszkowi. Pozornie godzi si na niego, lecz od pocztku zapewne nie myla
o jego dotrzymaniu. Rozumia to krl wgierski i zada jako gwarancji dotrzymania ukadu odd
ania crki Leszka Salomei w maestwo jego synowi Kolo-manowi. Jesieni 1214 r. zjecha si L
eszek z Andrzejem na Spiszu, gdzie traktat oficjalnie zosta zawarty u. Jest to zn
any nam tzw. traktat spiski. e zawarcie go przypada na jesie 1214 r., wynika to z
caego przebiegu wydarze. fWyprawa Andrzeja, w czasie ktrej zostaa zabita ona jego Ger
truda, odbya si w jesieni 1213 r. Z wiosn nastpnego Leszek bezskutecznie wyprawi si w
Halickie na Wadysawa. W odpowiedzi na to nastpio zerwanie stosunkw polsko-w-gierskich
i akcja Andrzeja celem zmuszenia Leszka do ustpstw. Otoczenie Leszka nie chcc dopuc
i do wojny z Wgrami, doprowadzio do ukadu. O ukadzie jako o fakcie ju dokonanym znajdu
jemy wzmiank w licie Andrzeja do Innocentego III, wprawdzie nie datowanym, ktrego j
ednake dat przy dokadnej analizie treci mona ustali na drug poow 1215 r. W czasie per
tacji z Wgrami na dwr krakow-
J Wprawdzie Lat. hip. s. 731, w tym miejscu powiada, e ziemi lubaczowsk dosta Pakosaw
, ale s-tylko w zarzd od Leszka, a wynika to z pniejszego opowiadania latopisu, e krl
odebra Leszkowi Przemyl i Lubaczw.
1 Lat. hip. s. 731. Zob. ry. 3.
58
ski przyby Daniel, wynika wic z tego, e by o nich powiadomiony i nie chcia, aeby w spr
awach halickich rozmawiano bez niego. Sprawa Halicza zostaa jednak przesdzona na j
ego niekorzy. Naleao go wic w jaki sposb wynagrodzi. Zreszt w interesie Polski leao
go cilej z ksiciem maopolskim. Tote Pakosaw, ktry by, jak opowiada latopis, przyjacie
m Romanowiczw15, a raczej jak moemy si domyla by kontynuatorem polityki Kazimierza Spr
awiedliwego wizania cilej ksit ruskich z Polsk przez osadzanie ich z ramienia polskiego
, proponowa w ukadach z krlem wgierskim osadzenie Daniela we Wodzimierzu i w ten sposb
Daniel otrzymaby przynajmniej jedno z ksistw ojcowskich. Leszek na to si godzi, lec
z sprzeciwi si temu Andrzej. Zapewne obawia si, e osadzenie ambitnego syna Romana w ss
iednim znacznym ksistwie wodzi-mierskim zagraaoby panowaniu wgierskiemu w Haliczu. Po
zornie Leszek ustpi i ukad zosta zawarty. Wobec ugodowego zaatwienia zatargu, krl wrci
o siebie, aeby zapewne robi przygotowania do osadzenia syna w Haliczu, co te prawdo
podobnie jeszcze w 1214 r. nastpio. W Haliczu by jeszcze bojar Wadysaw. Naleao go usun
ozostawienie bowiem przy krlewiczu nie byo bezpieczne wobec znanej jego dzy wadzy. Zr
eszt to by zapewne warunek innych bojarw. Dlatego krl kaza Wadysawa wywie na Wgry, g
ia on jakie posiadoci i gdzie umar16.
H
15 Ibid.: HaKocjiaB-b 60 6t npMATejib M Ponanosi
6A.
.
18 W literaturze utar si pogld, e krl Andrzej uwiz Wadysawa na Wgry, uwizi i tam W
eniu zmar. Powstaaby w ten sposb sprzeczno z naszym domysem, e Wadysaw siedzia jako
59
Tymczasem w Krakowie stronnictwo popierajce Ro-manowiczw musiao by znaczne, kiedy wb
rew yczeniom Andrzeja Leszek za namow samego Pakosawa postanowi osadzi Daniela we Wodz
imierzu. W tym celu Aleksander beski, posiadajcy obecnie Wodzimierz, pod grob najazdu
Leszka musia z niego ustpi i wrci do swego Beza, a we Wodzimierzu osiedli Daniel i Was
ylko17. Poniewa panowanie Kolomana w Haliczu nie byo jeszcze zbyt pewne, krl wgiersk
i na razie nie sprzeciwi si i zdawao si, e ugoda pol-sko-wgierska na terenie Rusi hali
ckiej utrzyma si. Tak jednak nie byo i jak zobaczymy niej pierwsze panowanie Koloma
na w Haliczu trwao bardzo krtko.
O wypadkach z 1215 r. z Latopisu hipackiego dowiadujemy si bardzo mao. Nieco wicej
wiemy o nich z dwch listw Andrzeja do papiea Innocentego III i z Latopisu woskresesk
iego. Latopis halicki opowiada bezporednio po traktacie spiskim o odebraniu ziemi
przemyskiej i lubaczowskiej Leszkowi przez Andrzeja, co nie mogo nastpi przed napi
saniem drugiego listu przez krla do papiea. Oba listy s bez daty, lecz mona je w prz
yblieniu oznaczy. Poznajmy gwn ich
namiestnik wgierski i nie byo powodu go wizi. Sprzeczno ta jest jednake tylko pozorna.
Opierajc si wanie na latopisie dochodzimy do innego wniosku. Latopis hipacki s. 731
bowiem podaje, e krl Wadysawa saTOHM M, n B TOMB saTOHeHbM oywuoe, a zatoczi oznacza
nie uwizi, lecz skaza na wygnanie, F. Miklo-sich Lex. slov. ling., s. 48. Dla auto
ra latopisu wywiezienie Wadysawa przez krla na Wgry byo cakiem susznie pojte jako wygn
ie.
Lat. hip. s. 731: nocjia KO AjieKcaH^poBM peic-bi Bojio^MMepb PoMaHOBHHeiwa ^aHM
JiOBM n Ba-
KOBM. Z tego przekazu wynika, e Leszek si zmusi Aleksandra do ustpienia z Wodzimierza.
60
tre. W pierwszym licie 18 Andrzej donosi papieowi, e ksita i nard halicki zwrcili si
go z prob, aeby syna swego Kolomana da im na krla, obiecujc poczy si z kocioem rzy
chowaniem dla siebie wasnego obrzdku. Rwnoczenie Andrzej prosi papiea, aeby poleci Jano
wi arcybiskupowi ostrzyhomskiemu koronowa Kolomana na krla Halicza. Wysanie bowiem
w tym celu legata spowodowaoby zwok, ktra z rnych przyczyn mogaby stanowi przeszkod w
onaniu tego planu. List ten mg by wic wysany bezporednio po zawarciu traktatu spiskieg
o, a wic jeszcze pod koniec 1214 r. Drugi list daje nam o wiele wicej szczegw19. Zazn
acza w nim Andrzej, e bierze na siebie obowizek wysania biskupw ruskich na sobr (late
raneski IV), na ktry papie wzywa na l XI 1215 r., a ktry to sobr w rzeczywistoci rozpoc
z si 11 listopada t. r. Mamy wic termin pocztkowy (jesie 1214 r.) i kocowy (l XI 1215 r
.). Przy bliszym jednak rozpatrzeniu treci pokae si, e termin drugi mona jeszcze bliej
okreli. Rozwamy wic tre listu drugiego od pocztku. Andrzej dzikuje papieowi, e ten s
o pozwolenie koronowania syna na krla Halicza. Nastpnie donosi, e nard halicki nie t
ylko zama przysig wiernoci zoon swemu krlowi, lecz nawet zebrawszy okoliczne wo'jska
g zamek halicki, w ktrym Koloman z ma garstk przebywa. Wskutek tego krl musia spieszni
pody synowi na pomoc, nie czekajc na zebranie si wikszego wojska. Z powodu popiechu nie
mg take odpowiednio przyj papieskiego posa, ktry zapewne przywiz pozwolenie
18 A. Theiner, Mon. Hung., t. I, nr 1; G. Fejer, Cod. dipl. Hung., t. III, cz.
l, s. 163.
19 J. Ptanik, Mon. Poi. Vat., t. III, nr 3.
61
na koronacj, jako te, jak si okazuje niej, mia przyprowadzi biskupw ruskic
h na sobr, jednake z powodu zamieszek w Haliczu nie mg tam pody. Nastpnie Andrzej
nosi, e jeeli mu si powiedzie, bierze na siebie obowizek wysania biskupw ruskich na so
br. Potem nastpuje proba, aeby papie wysa swego posa do Leszka i przypominajc owemu
o powinowactwo z Andrzejem poleci mu wyruszenie z krlem na obron krlestwa
halickiego. Na koniec prosi jeszcze, aeby papie przez zaufanego posa krlewskiego,
wiozcego ten list, przysa Kolomanowi zot koron krlewsk. Przez uzyskanie korony
Rzymu mia Koloman sta si dla swoich poddanych bardziej miym, a poza tym
przez koron przysan przez papiea uzyskaby i u ssiadw wiksz stao" 20. Przypo
adami tymi byy: Wgry, Maopolska i ksistwa ruskie. Czy w tym ostatnim zwrocie
listu nie mia Andrzej na myli take i Leszka, wszak Wgry odpadaj, a ksita rus
z koron przysan przez papiea nie bardzo si zapewne liczyli. Andrzej musia wiedzie,
Leszek na ukad godzi si niechtnie.
Przeszedszy w ten sposb tre, wrmy do prby bliszego oznaczenia daty drugiego listu. And
ej obiecuje wysa biskupw ruskich na dzie l XI 1215 r. na sobr. Liczc wic wstecz mamy: p
odr biskupw z Rusi do Rzymu i wypraw krla na Halicz (okoo 2 miesicy). W ten sposb mamy
u sierpie, gdyby Andrzej pisa ten list bezporednio przed wyruszeniem na Halicz. Ale
przecie na wypraw t mia take wyruszy nakoniony przez papiea Leszek, do ktrego
20 Ac per hoc magis favorabilem se suis efficiat, et convicinis regni sui perpetu
am stabilitatem perpendat".
62
papie mia wysa pismo zachcajce. Jeeli wic, jak wyej przyjmujemy, wypraw Andrzej plan
sierpie, to musiao j poprzedza wysanie posa z listem do papiea i ewentualnie wysanie p
ez papiea polecenia do Leszka. To wszystko, przy najwikszym popiechu, musiaoby zaj zno
wu okoo 6 tygodni. Dat wic tego listu moemy przyj najpniej na czerwiec 1215 r. W zwiz
tym listem Andrzeja postawmy jeszcze jedno pytanie. Czy listy Andrzeja rzucaj ja
kie wiato na dat koronacji Ko-lomana? Sdz, e tak. Andrzej wprawdzie w drugim licie pro
o koron, ale korona ta bya przeznaczona tylko dla dodania uroku i wywarcia pewneg
o wpywu na ssiadw. Na pocztku drugiego listu Andrzej wspomina, e proba o pozwolenie na
koronacj syna na krla Halicza zostaa speniona. Dwukrotnie w licie wspominajc o synu o
jciec wyranie tytuuje go ju krlem. Mona wic wysun wniosek, e koronacja odbya si w p
poowie 1215 r. zapewne na Wgrzech, Andrzej bowiem obawiajc si o syna po pierwszej w
yprawie zabra go ze sob na Wgry. Koronowa Kolomana wedug ycze Andrzeja arcybiskup ostrz
yhomski, jak to widzimy z pierwszej wzmianki o koronacji jako o fakcie dokonanym
w bulli papieskiej z 1222 r.21 Czy koronowano take Salome, crk Leszka? Sdz, e nie. Wpr
awdzie w ywocie Salomei czytamy, e bezporednio po zawarciu ukadu spiskiego zostaa ona
wysana na dwr wgierski, majc zaledwie trzy lata 22, lecz sdz, e po pierwsze Salomea by
jeszcze zbyt moda, by Leszek decydowa si wysya j na dwr wgierski, po drugie zerwanie
zez
1 A. Theiner, Mon. Hung., t. l, nr 65. Vita s. Salomeae, MPH, t. IV, s. 777.
83
Leszka ju w kilka miesicy ukadu wskazywaoby, e Leszek od samego pocztku nie myla dotrz
a go, a w takim razie crki, ktra miaa by gwarantk dotrzymania ukadu, z domu nie byby w
ya.
A teraz popatrzmy co nam mwi Latopis woskrese-ski23. Pod rokiem 1214 czytamy, e ksi no
wogrodzki Mcisaw Mcisawicz, tak zwany Uday (Udatny)2t, zim wyjecha z Nowogrodu i uda s
o Halicza, aeby wyprosi od krla Halicz dla siebie. Byo to zapewne z pocztkiem 1215 r.
Trudno przyj, aeby Mcisaw sdzi, e krl wgierski dobrowolnie mu Halicz odstpi. By m
tego namwiony przez jak grup bojarw, ktra nie chciaa pogodzi si z rzdami krlewicza
go. Akcja ta nie powioda si. Mcisaw wprawdzie podstpi pod Halicz, lecz mia widocznie ze
sob zbyt mae siy, kiedy, jak wiemy ze znanego nam listu do papiea, Andrzej, powiado
miony o niebezpieczestwie syna, wyruszy popiesznie na pnoc i uratowa syna. O dalszych
wydarzeniach mwi nam drugi list Andrzeja. Zabrawszy zapewne syna ze sob krl wrci na Wg
ry celem przygotowania wikszej wyprawy, co wiadczyoby, e Mcisaw z zamiaru zdobycia Hal
icza nie zrezygnowa i zapewne zbiera dla siebie pomoc ruskich ksit. Chcc zwikszy swe s
zwrci si Andrzej do papiea z prob o nakonienie Leszka do udzielenia po-
8 Lat. woskreseski, s. 119.
24 Uday" w jzyku polskim: Chrobry lub miay. Chrobrym nazywa go Dugosz, Historia, t. II
, s. 183. Poniewa ojciec jego Mcisaw by rodzonym bratem Heleny, matki Leszka Biaego,
susznie latopis nazywa go bratem Leszka. Matk Udaego bya crka Jarosawa, ksicia halickie
go, std pretensje Mcisawa do rzdw w Haliczu.
64
mocy. Czy Leszek jej uyczy? Z rozwoju pniejszych wydarze przypuszcza naley, e nie. Tym
asem krl urzdzi wypraw prawdopodobnie w lecie 1215 r. i to z pomylnym skutkiem, na co
wskazywaby fakt, e Mcisaw wraca z powrotem 1216 r. do Nowogrodu. W Haliczu przywrcon
o panowanie wgierskie i rzdy obj jako namiestnik jaki Benedykt, ale zostawi ponownie K
olomana w Haliczu Andrzej ju si obawia.25 Uprzednio wspomniaem, e wbrew woli Andrzeja
Leszek odda ksistwo wodzimierskie Danielowi. Krl wgierski potrzebujc wtedy pomocy Les
zka nie sprzeciwi si zbyt energicznie. Teraz jednake, kiedy Leszek pomocy nie udzie
li i krl zdoa utrzyma rzdy wgierskie w Haliczu wasnymi siami, moliwe, e wanie pod
wyprawy w lecie 1215 r. postanowi zagarn ca ziemi halick dla Wgier. 'Dlatego odebra
kowi odstpione mu ukadem ziemie przemysk i lubaczowsk i tym przypiecztowa zerwanie ukad
u spiskiego ^Odbierajc Andrzej zapewne motywowa to tym, e Leszek pierwszy zerwa waru
nki ukadu, oddajc wbrew woli Andrzeja ksistwo wodzimierskie Danielowi.} e odebranie m
usiao nastpi ju po napisaniu drugiego listu Andrzeja do papiea, a wic najwczeniej w dru
giej poowie 1215 r., wiadczy to, e w przeciwnym wypadku Andrzej nie wyst-
25 Nie jest to jednak w wojewoda Benedykt, znany nam z okupacji wgierskiej w Halic
zu w 1208 r., poniewa ten po raz ostatni wystpuje w dokumentach wgierskich w 1209 r
. i zapewne w tym czasie zmar. Od 1219 r. mamy w dokumentach wgierskich kilku Bene
dyktw, lecz czy ktry z nich jest identyczny z Benedyktem z 1215 r. trudno stwierdz
i.
6 Lat. hip. s. 731: Kopojib o-ra IlepeM-Biiiijib OT Jle-
65
5 Polska i Ru
powa'by z daniem pomocy od Leszka. Mg Andrzej odebra te ziemie Leszkowi, gdy zdawao si
rzdy wgierskie w Haliczu utrwal si na duszy czas 27.
27 Tu naley postawi pytanie, czy biskupi ruscy wzili udzia w soborze lateraneskim, ja
k to obiecywa papieowi Andrzej. W zachowanym spisie biskupw obecnych na soborze nie
ma biskupw ruskich, zob. S. Ktrzyski, Wiadomo o udziale Polski w IV Soborze Lateranes
kim, Przegl. Hist., t. III, s. 139 n. Ale, jak susznie domyla si Ktrzyski, w przerwach
obrad sprawa halicka bya omawiana, szczeglnie midzy korona-torem Kolomana arcybisk
upem ostrzyhomskim i biskupem krakowskim Wincentym Kadubkiem.
IV Niepowodzenie polityki ruskiej Leszka Bialego
(1215-1227)
Odebranie przez Andrzeja Leszkowi ziemi przemyskiej i lubaczowskiej rozgniewao kr
akowskiego ksicia. Byo to ju oficjalnym zerwaniem ostatniego porozumienia zawartego
na Spiszu 1. Nie bardzo godzc si na ustpstwa w sprawie halickiej pod naciskiem mony
ch maopolskich, teraz postanowi Leszek za wszelk cen usun rzdy wgierskie z ksistwa ha
iego, gdzie rzdzi namiestnik wgierski Benedykt. Sam do walki z Wgrami wystpowa nie chc
ia, uwaajc za korzystniejsze nakonienie do tego ktrego z ksit ruskich. Szuka wic so
, a wiemy, e chtnych do objcia rzdw w Haliczu byo kilku. Zwrci si Leszek do znanego j
ksicia nowogrodzkiego Mcisawa Mcisawicza, swego brata ciotecznego, spokrewnionego zr
eszt z dawn rodzin Rocisawiczw halickich. Mcisaw ju z pocztkiem 1215 r. prbowa zaj
z prba ta nie udaa si. Z pocztkiem lutego 1216 r. wrci z powrotem na pnoc, gdzie musia
acza walki z ziciem swoim Jarosawem Wsie-woodziczem, ksiciem perejasawskim, ktry w czas
ie nieobecnoci Mcisawa zaj ksistwo nowogrodzkie. Walca skoczya si w kwietniu 1216 r.
istwem
1 Zob. rozdz. III.
67
Mcisawa 2. Do niego to teraz zwrci si Leszek, zachcajc do nowego najazdu 3. Mcisaw us
ezwania i ruszy na Halicz. Zaoga wgierska pod dowdztwem Benedykta nie czujc si widoczn
ie na siach do stawienia oporu (Mcisaw zdaje si pozyska dla siebie pomoc innych ksit,
take mia zwolennikw wrd bojarw halickich) opucia Halicz. Zaj go teraz Mcisaw4. Jes
zajciem przez Mcisawa pewna cz bojarw halickich ze stronnikiem Romanowiczw bojarem Su
sawem na czele zwrcia si do Daniela, wzywajc go do objcia rzdw. Jednake Daniel, jak o
ada latopis, nie mg". Dlaczego nie mg? moemy si tylko domyla. Panowa on we Wodzim
zony tu przez Leszka. Poczenie ksistwa wodzimierskiego z halickim w rku Daniela byoby
zbyt niebezpieczne dla krakowskiego ksicia, jak to si okazao za czasw Romana. Dlateg
o Leszek nie dopuci do tego, wysuwajc kandydatur Mcisawa, po ktrym mg si spodziewa,
any przez niego bdzie bardziej podatny na wpyw polski. To stanowisko Leszka -jak z
obaczymy niej pornio Daniela z krakowskim ksiciem. Na razie zdawao si zapewne Leszkow
e swj cel osign, obecne bowiem bezporednie rzdy Wgrw w Haliczu upady. Razem z ustp
ami uchodzili na Wgry niektrzy stronnicy wgierscy spord bojarw halickich. Co do czasu
drugiej wyprawy Mcisawa na Halicz historycy nie s zgodni i datuj j na lata 12151219. Z
przebiegu
2 Lat. woskreseski, s. 123.
3 Lat. hip. s. 731: JlecTKO JKe cjKaJincu o cpaMoii oeM w nocjia K Hosoyropofloy
no MbCTncjiasa n peKM
6paT MM eCM nOMflM M CflflM B FajIMHt.
4 Ibid.: MbCTMCJiaB JKe non^e na FajiiiH co CB-TOM-
JleCTbKOBTblM-.
68
jednak nastpnych wydarze wynika, e odbya si ona w 1216 lub 1217 r., na co mamy potwie
rdzenie w kronice Henryka otysza, ktry opowiada, e kiedy Estoczycy chcc urzdzi wypraw
Inflanty (wiosna 1217 r.) wysali posw na Ru z prob o pomoc, Mcisawa w Nowogrodzie nie
yo, albowiem wyprawi si na Halicz 5.
Kiedy w Haliczu zaczyna utwierdza swe rzdy Mcisaw, u Daniela zaczyna si budzi energia o
jca, dcego tak wytrwale do zczenia obu ksistw w swym rku. Mia zreszt przy sobie pewn
stwa wiernie mu oddanego6, ktre w tym kierunku oddziaywao na modego ksicia. Wiemy, e D
aniel przed kilkoma miesicami mia zamiar zaj Halicz, lecz spotka si ze sprzeciwem Lesz
ka. Ustpi wtedy, nie chcia zreszt wchodzi w konflikt z silniejszym od siebie Mcisawem,
gonym ze zwycistwa nad Jarosawem Wsiewoodziczem. Ustpowa, ale czego nie mg osign o
uzyska drog pokojow. Kiedy wic Mcisaw utrwali si w ksistwie halickim, Daniel wszed z
porozumienie, ktre umocniono maestwem Daniela z crk Mcisawa Ann. By moe, e ju wt
o ewentualnym objciu rzdw w Haliczu po Mcisa-wie. Porozumienie takie byo korzystne take
i dla Mcisawa, bo zyskiwa dla siebie w Danielu sprzymierzeca, zamiast mie w nim rywa
la do rzdw w Haliczu. Byo to, moemy przyj, niedugo po objciu rz-
5 Henrici Chronicon Lywoniae, Script. rer. Germ. in usum schol. s. 136: Sed rex
magnus Nogardie Mislawe eodem tempore abierat contra regem Ungarie pugna-turus p
ro regno Galatie". Zob. B. Wodarski, Polityka ruska, s. 62, przyp. 3.
6 Lat. hip. s. 729.
69
dw przez Mcisawa w Haliczu, najprawdopodobniej w 1217 r.7.
(Majc na razie widoki na otrzymanie w przyszoci ksistwa halickiego, przystpi Daniel do
realizacji pierwszego etapu swego planu: zbierania dawnych ziem ojcowskich. Cho
dzio mu w tej chwili o odzyskanie tych ziem, ktre mia w swych rkach Leszek. Chcia wic
Daniel odebra Leszkowi ziemi brzesk, oraz tereny midzy Wieprzem a Bugiem, ktre autor
latopisu okrela mianem Ukraina" (z grodami: Ugrowsk, Wereszczyn, Stopie i Komow)8.
Napita sytuacja midzy Danielem a Leszkiem istniaa wczeniej, obecnie Daniel zdecydowa
si na zerwanie pozornie przyjaznych stosunkw i w ten sposb chcia zemci si za niedopuszc
zenie go do Halicza. Decydujc si na zerwanie z Leszkiem zwrci si o pomoc do swego teci
a, przedstawiajc owemu, e Leszek zajmuje jego ojcowizn. Mcisaw nie odradza wyprawy, le
cz sam udzieli pomocy nie chcia, tumaczc si: za poprzedni mio nie mog na niego pows
zukaj sobie kogo innego"9. Ju ze sw poprzednia mio" widoczny jest pewien rozdwik, jak
panowa wtedy midzy Mcisawem a Leszkiem. Postaram si przyczyny jego wytumaczy. Zobaczymy
pniej, e kiedy wielka wyprawa polsko-wgierska wyruszy na Halicz i podstpi pod Przemyl
(1219 r.)10, bdzie si on znajdowa w rkach Jarona, ktry zbiega std przed Wgrami i Polak
ami, by wic osadzony w Przemylu przez stron rusk. Jeeli teraz przy-
7 Ibid. s. 732.
8 Ibid.
Ibid.: OHOMoy JKB B"feru;aBiii!O ctiHoy s nepsoyio jiio6oBB ne Moroy Ha H
B BOCTaTM a Apoyrn.
10 Ibid. s. 733.
pomnimy sobie, e ziemia przemyska ukadem spiskim zostaa oddana Leszkowi, a po zerwa
niu stosunkw midzy Andrzejem i Leszkiem wrcia do Wgrw, dojdziemy do wniosku, e nastpni
musia j Mcisaw Wgrom odebra. Wprawdzie latopis nigdzie nie wspomina o tym, z podanych
jednak wyej przesanek mona wyprowadzi wniosek, e odbierajc Wgrom Halicz odebra im wted
i Przemyl. e Leszek mia pretensje do ziemi przemyskie], atwo zrozumie, ale e Mcisaw ni
odda jej Leszkowi, to widzimy z przytoczonego epizodu z wyprawy z 1219 r. W ten s
posb mielibymy moe wytumaczenie owego rozdwiku. Ale i neutralno Mcisawa bya dla Dan
cz cenn. Wrci do siebie i wraz z bratem Wasylkiem uderzy na owe grody i zaj je. Latopis
opowiada, e na wiadomo o tym Leszek wpad w gniew, jednake nie zaraz si wyprawi z odwet
em na Daniela. Na razie gniew Leszka odbi si przede wszystkim na inicjatorze oddan
ia ksistwa wodzimierskiego Danielowi, wojewodzie krakowskim Pakosawie, ktry traci w
tym czasie urzd wojewody, a nastpc jego zostaje Marek Gryfita. Dopiero na wiosn11, w
edug naszego datowania 1218 r., oddziay polskie wyruszyy na Daniela. Dlaczego wypra
wa Daniela na Leszka tak atwo mu posza, cho Mcisaw odmwi mu swej pomocy, i dlaczego Les
zek nie zaraz wyprawi si, aeby Danielowi przeszkodzi w zajciu tym ziem. Moemy domyla s
z pomoc Danielowi przyszed, obraony na Leszka za odebranie Wodzimierza, Aleksander
beski, ktrego niedugo potem znajdziemy w jednym obozie z Mcisawem i Danielem przeciw
Wgrom i Polakom12. Ale i ten udzia jeszcze wszystkiego nie tumaczy,
11 Ibid. s. 732.
12 Ibid. s. 733.
70
71
musiay by inne przyczyny, ktre Leszka zatrzymay w kraju. Jak wynika z przytoczonego
biegu wydarze t wypraw Daniela przyjmujemy na 1217 r.
Dotychczasowe powodzenie na Rusi przypuszczam zawdzicza Leszek pomocy brata Ko
nrada mazowieckiego. Popatrzmy, co si wwczas dzieje na Mazowszu. Z niewyjanionych p
rzyczyn z rozkazu Konrada ginie wojewoda mazowiecki Krystyn (1217 r.), w rdach na
zwany tarcz Mazowsza" 13. Z jego mierci nastaj czstsze najazdy Prusw na Mazowsze. Kto w
ie, czy jednym z takich napadw nie by najazd pruski z 1217 r., kiedy
to jak opowiada Dugosz przypadkowo spali si koci na zamku pockim14. Trudno twierdzi s
nowczo, jakoby wtedy nastpio midzy Prusami a Danielem jakie porozumienie,
ale pewien zwizek midzy tymi wydarzeniami nasuwa si na myl. Nic wic dziwne
go, e w takich okolicznociach Konrad nie mg popieszy bratu z pomoc i dopiero z wiosn 1
8 r. Leszek rozpocz wypraw odwetow. Na powodzenie wyprawy Daniela wpyna sytuacja w Pols
ce. Musimy bowiem przypomnie sobie, e Polska wczesna to dwa obozy. Z jednej strony
Wadysaw Laskonogi, z drugiej Leszek, Konrad, Wadysaw Odonic i po czci Henryk Broda
ty. Powiadamy po czci dlatego, e midzy Henrykiem Brodatym a Wadysawem Odonicem ju wted
y byy stosunki napite. Trzeba przyzna, e intryg dyplomatyczn przewysza ich wszystkich
ysaw Laskonogi. Z kocem 1216 r. pozornie godzi si z bratankiem, ale tylko po to,
aeby zebra siy i w 1217 r. uderzy na niego i odebra mu z powrotem ziemie poznask i
kalisk, ktre Odonic od stryja wywalczy, a samego Odonica
13 Roczn. kapit. krak., MPH, t. II, s. 802. 4 Dugosz, Historia, t. II, s. 205.
72
zmusi do ucieczki z kraju. Nastpnie wchodzi w porozumienie z Henrykiem Brodatym. B
yo to wszystko zrobione celem rozbicia wrogiej sobie koalicji. A naley pamita, e Lask
onogi nadziei powrotu na tron krakowski nigdy si nie wyrzek. Jeeli zestawimy te wsz
ystkie fakty, to mimo woli nasuwa si domys, czy te Wadysaw Laskonogi w owym najedzie D
aniela i Prusw nie by gwn spryn. Wszak nietrudno byo mu zachci z jednej strony Prus
zdu na ziemie Konrada, z drugiej namwi Daniela do uderzenia na Leszka. Idc za zacht L
askonogiego jedni i drudzy realizowali wasne cele i osabiali pozycj Leszka. Przypom
ina si historia z 1205 r. Byo to tym atwiej Laskonogiemu przeprowadzi, poniewa przy D
anielu byli jeszcze bojarzy z dawnego otoczenia Romana, ktrzy kierowali polityk mod
ego ksicia i midzy nimi a Wadysawem Laskonogim istniaa dawna znajomo. Tym sposobem gro
dla Laskonogiego koalicja przestaa istnie, co wicej wszyscy jej czonkowie wychodzil
i ze stratami, a Wadysaw Laskonogi zwycizc.
A teraz popatrzmy, jakie stanowisko wobec tych wydarze zaj Andrzej wgierski. Kiedy p
o drugiej wyprawie na Halicz w 1215 r. utwierdzi dalsz okupacj wgiersk w ksistwie hali
ckim i odpar zabiegi Mcisawa, zdawao si Andrzejowi, e rzdom wgierskim tu nic nie zagra
Powzi wic plan urzdzenia wyprawy krzyowej. Jeszcze ojciec Andrzeja,.Bela III, lubowa ur
zdzi tak wypraw, a poniewa jej nie odby poleci to modszemu synowi Andrzejowi. Andrzej,
ocztkowo za wikany w walk z bratem o rzdy w pastwie, z wykonaniem zwleka, a i pniej za
w duej mierze sprawami halickimi nie bardzo si pieszy z wykonaniem przyrzeczenia. D
opiero od 1216 r. zaczto na dworze wgierskim myle o wypr -
73
wie. Moe przyczynili si do tego take i biskupi wgierscy, ktrzy wzili udzia w IV soborze
laterane-skim, na ktrym omawiano m. in. zagadnienie wypraw krzyowych. Andrzej wido
cznie ju si za bardzo zaangaowa w przygotowaniach do wyprawy, kiedy nawet nie prbowa p
rzeszkodzi Mcisawowi w likwidacji rzdw wgierskich w Haliczu. Moe czu si zobowizany w
apiea za przychylne stanowisko w sprawie koronacji Kolomana, przez co papie utwier
dza rzdy Arpadw w Haliczu. Chcia Andrzej mie dalsze poparcie papiea w tej sprawie. W k
adym razie wyprawa krzyowa Andrzeja bya ju zadecydowana pod koniec 1216 r., kiedy z
pocztkiem lutego
1217 r. papie wzi w opiek pastwo i dzieci Andrzeja podczas jego nieobecnoci. I chocia
zapewne prawie rwnoczenie wrci na Wgry z Halicza wojewoda Benedykt, cofn si z re
izacji wyprawy Andrzejowi byo trudno. W lecie Andrzej rozpocz wypraw, na ktrej co
prawda nie zabawi dugo, albowiem ju z pocztkiem 1218 r. uda si w dro
g powrotn. Wszystko to uatwio znacznie Mcisawowi akcj opanowania Halicza.
Wrmy do wydarze ruskich. Dopiero wiosn
1218 r. rozpocz Leszek walk o ponowne zajcie ziem midzy Wieprzem a Bugiem.
W tym celu wysa nieznaczny oddzia, ktry dotar do Bugu15. Wyprawa jednak nie udaa
si i skoczya si klsk Polakw. Daniel bowiem wysa znaczniejsze od si pols
ojsko, ktre wyparo Polakw poza Wieprz, zabrao jecw i wrcio do Wodzimierza. Czy Mci-s
cztkowo odmwiwszy pomocy, uyczy poparcia Danielowi podczas wyprawy odwetowej Le
szka,
Lat. hip. s. 732.
nie wiadomo. W kadym razie wszystko to stao si z wiedz i za zgod Mcisawa, ktry tym sam
zrywa stosunki z Leszkiem.
Wyprawa Daniela na Leszka i poniesiona klska zmieniy polityk rusk krakowskiego ksicia
, a raczej powiedziabym zwrciy j na poprzednie tory. Decydujc si na zerwanie z Andrzej
em, Leszek nie rozporzdza jednak ju takimi siami, aby mg realizowa swj ruski program p
eciw Wgrom i bronicym swej niezalenoci ksitom ruskim. Kiedy podraniony zerwaniem przez
ndrzeja ukadu spiskiego przez odebranie mu ziemi przemyskiej i lubaczowskiej, zwr
aca si do ksicia nowogrodzkiego Mcisawa z propozycj usunicia rzdw wgierskich z Halic
odziewa si, e zemci si na Andrzeju, usunie panowanie wgierskie z Halicza i zyska wpyw n
a to ksistwo. Jeeli dodamy, e osadzajc Daniela we Wodzimierzu liczy, e i tu wpyw polsk
bdzie znaczny, zobaczymy, e Leszek wytrwale dy do zajcia stanowiska w ssiednich ksistw
h ruskich, to znaczy do celu, ktry wytkn sobie jego ojciec w polityce ruskiej. Jedn
ak stosunki teraz byy inne. Okazao si, e obaj ksita ruscy i Mcisaw, i Daniel nie tylk
e myl ulega krakowskiemu ksiciu, ale sami czynnie wystpuj przeciw Leszkowi, aeby odzysk
a utracone ziemie. Naleao wic zmieni postpowanie i wrci do przymierza z Wgrami. Lesze
dzi si ju teraz na rzdy wgierskie w Haliczu, by zdecydowany zrezygnowa z czci ziem ks
halickiego, byleby tylko odzyska niedawno odebrane przez Daniela ziemie ksistwa wo
dzimierskiego. Wprawdzie o obecnym ukadzie lato-pis szczegowiej nic nam nie mwi, jed
nak porednio rzuca pewne wiato na takie rozwizanie. Latopis bowiem opowiada, e Leszek
wysyajc posa na dwr wgierski, zrzeka si wszelkiej korzyci w Halickiem,
74
75
gdzie rzdy mia obj Koloman 16. Na warunki ukadu wskazuje take wyprawa na Woy, przedsi
po utrwaleniu si ponownych rzdw wgierskich w Haliczu, o czym mwimy niej.
Trudno przyj, aeby Leszek zrzeka si zupenie wszelkich korzyci i wysya wasne wojsko,
jc si jedynie rozdranieniem na Mcisawa i Daniela. Czy Leszek w ukadzie z Andrzejem por
usza spraw usunicia Daniela z ksistwa wodzimierskiego, co leao take w interesie krla
skiego, obawiajcego si, e Daniel zechce usun rzdy wgierskie z Halicza, trudno jest na p
ewno twierdzi, ale mona si tego domyla. Jest to wic trzeci ukad polsko-w-gierski za Le
ka w sprawie ksistwa halicko-wodzi-mierskiego. Chcc mie wiksz gwarancj dotrzymania prze
z Leszka nowego ukadu, zada obecnie Andrzej przysania na dwr wgierski crki Leszka Salo
i, ktra teraz miaa by zalubiona Kolomanowi. Leszek si zgodzi i maoletni Salome wysan
ry, gdzie odbyy si zalubiny.
Na podstawie nowo zawartego ukadu Andrzej wyprawi znaczne wojsko pod dowdztwem pala
tyna Filii. Wyprawa odbya si pod koniec 1219 r.17. Trzeci bowiem ukad przyjmuj na dr
ug poow 1218 r., kiedy to Andrzej powrci z wyprawy krzyowej, i od pocztku 1219 r. zacz
robi przygotowania do wyprawy. Utartym szlakiem ruszono w kierunku Przemyla. Do w
ojska wgierskiego przyczyo si wojsko polskie. W Przemylu wczesny dowdca Jaron, nie maj
ostatecznych si, a nie mogc liczy na Mcisawa,
16 Ibid. s. 733: JlecTBKO JKB nocjia KO Kopojiesu ne XOHK> Hacra B FajinHH HO f
lan ero SATM MoeMoy.
17 Ibid. Co do daty wyprawy i osoby dowdcy wgierskiego, zob. B. Wodarski, Poli
tyka ruska, s. 67, przyp. 5.
76
ktrego wyprawa polsko-wgierska zaskoczya niespodziewanie i sam by wwczas na zjedzie ks
it ruskich, opuci Przemyl, ktry zajy sprzymierzone wojska polsko-wgierskie. Nastpni
ono pod Grdek, bdcy w rku zwolennikw rzdw wgierskich. Grd si podda, tym bardziej e
m wgierskim wraca mony bojar halicki Sudysaw. Mcisaw powiadomiony o wyprawie wraca, by
stawi opr, lecz kiedy przodem wysany oddzia zosta rozbity, Mcisaw cofn si, rozgldaj
moc. Na razie obron zleci Danielowi i Aleksandrowi beskiemu. Jednake tylko Daniel prbo
wa broni si w Haliczu, Aleksander bowiem nie mia", jak opowiada latopis, widzc zapewne
wielk wypraw pol-sko-wgiersk. Z wypraw przybywa take Koloman, koronowany ju na krla h
kiego. Kiedy nie udao si zaj od razu Halicza, gdzie Daniel stawi zacity opr, zwrcono s
a Mcisawa, przebywajcego jeszcze w ziemi halickiej i wyparto go z niej. Widzc bezowo
cno dalszej obrony halickiego grodu, Mcisaw poleci Danielowi opuci Halicz. Wobec tego D
aniel przedar si wraz z zaog do Mcisawa, ktry kaza mu wrci do Wodzimierza, a sam ud
oc do Poowcw, ktrych chan Kotjan by jego teciem. Tron halicki zaj powtrnie Koloman. Tu
rzybya take modziutka Salomea. Byo to pod koniec padziernika 1219 r., z latopisu bowi
em dowiadujemy si, e podczas walk pod Haliczem spad nieg. Nastpnie Daniel, zmuszony o
puci Halicz, przyby do Mcisawa w dniu w. Dymitra (26 X).
Jak ju wspominalimy, Leszek wracajc do przymierza z Wgrami mia nadziej odzyska odebrane
mu przez Daniela zachodnie ziemie ksistwa wodzimierskiego. Wobec tego Polacy uder
zyli teraz na Da-
77
niela18. Byo to zapewne ju w 1220 r. Wyprawa si nie udaa, co wicej cigna na Polsk na
itwinw i Prusw. Daniel wykorzysta wic teraz zawarte rok przedtem przymierze z ksitami l
itewskimi, a co do drugiego sprzymierzeca - - Prusw to wiemy, e zwizki ich z Daniele
m datoway si ju od kilku lat19. Od najazdu tych ostatnich gwnie ucierpiao Mazowsze, ni
c wic dziwnego, e Konrad stara si rozerwa porozumienie Leszka z Wgrami i pogodzi z Dani
elem. Jednake nie udao mu si to20 i sojusz polsko-wgierski zdawa si trwa na razie silni
e. Mamy dane pozwalajce domyla si, e okoo 1220 r. Andrzej wysya do Leszka swego posa,
ocznie obiecywa mu pomoc w nowej wyprawie na Woy. Ostatni ukad z Leszkiem w sprawach
ruskich by korzystny dla Wgrw i Andegawenowi zaleao na jego utrzymaniu. Leszek na po
rozumienie z Danielem nie poszed, a nawet przygotowywa si do nowej wyprawy na niego
, wzywajc krla wgierskiego na pomoc. Na polecenie krla dowdca wgierski przy Kolomanie
Filja prawdopodobnie w zimie 1220/21 r. ruszy na ziemie Daniela. Z tego chcia skor
zysta Mcisaw, przebywajcy gdzie niedaleko ksistwa halickiego, i z pomoc innych ksit
h i Poowcw wkroczy do ksistwa halickiego, a nawet podsun si pod grd
18 Lat. hip. s. 736: J!AXOM JKB ne npecTaromMM-B na-n npHBe/je na HR JlM
TBoy M Boesama
19 Lat. czeski, Font. rer. Boh., t. II, s. 283: Anno domini 1220 Poloni a Pruthe
nis occisi sunt et a Ruthenis furor gladii interfecti"; take Roczn. Kras
iskich MPH, t. III, s. 132.
20 Lat. hip. s. 737: KoH^paTOBM JKB npn-fcxaBiiioy MJ-I-pMTb JlecTbKa M flanmi
a nasnaBinio ace eivroy jiecTb JlecTKOBoy M ne BCJii KHH3K) flaHHjioy exaTM KT
. Jle-
CTbKOy.
78
halicki. Bya to dywersja zrobiona na rzecz Daniela, aeby odcign siy wgierskie z Woynia
Rzeczywicie Filja cofn si z powrotem do Halicza, obawiajc si o losy modocianej pary kr
wskiej. Niewielkimi widocznie siami rozporzdza Mcisaw, kiedy na wiadomo o zblianiu si
sk wgierskich wycofa si spod Halicza, pozwoliwszy Poowcom na zupie-nie kraju 21.
Tak wic zdawao si, e obecne rzdy Kolomana utrwal si. Ale silne stanowisko Wgrw w Hali
byo tylko pozorne. Zagraa im nie tylko Mcisaw, ktry nie chcia zrezygnowa z tronu halic
ego. Nie mg si pogodzi z rzdami wgierskimi w Haliczu Daniel, wszak ksistwo halickie uwa
za sw ojcowizn i mia nadziej, a moe nawet i obietnic Mci-sawa, e po nim to ksistwo o
. Ale najniebezpieczniejsze byo stanowisko ludnoci wiejskiej caej ziemi halickiej o
raz mieszczan halickich, ktrzy zaczli przeciw rzdom obcych wystpowa. Wiedzc o tym, Mcis
w w porozumieniu z Danielem ruszy z wiosn 1221 r. ponownie na Halicz 22. Rozpoczy si
na nowo dziaania wojenne. Aeby Daniel nie mg popieszy z pomoc teciowi, Leszek popar W
szak w Haliczu przy boku Kolomana bya crka jego Sa-lomea i zapewne nieliczni co pr
awda Polacy. Cz si polskich wysa na pomoc do Halicza, z drug sam ruszy na posiadoci
a. Na wiadomo o zblianiu si Mcisawa Filja, obwarowawszy uprzednio cerkiew Panny Marii,
gdzie by w razie potrzeby mona si byo broni, wobec tego, e i mieszkacy Halicza
1 Lat. hip. s. 736; Lat. woskreseski, s. 128.
2 Lat. hip. s. 737; Lat. woskreseski, s. 128, Lat. a-wrentiewski, s. 432. Jest to
wic trzecia z rzdu wyprawa Mcisawa na Halicz.
79
mogli wystpi przeciw zaodze wgierskiej23, wyszed z miasta na spotkanie nieprzyjaciela
. Spotkanie to wypado dla Wgrw i Polakw niepomylnie. Zostali zupenie pobici, a sam Fil
ja dosta si do niewoli. Tylko dziki jednemu ze stronnikw wgierskich, bojarowi yrosawowi
, zdoa z niej uj. Resztki uciekajc schroniy si do wspomnianej cerkwi, gdzie zamkny si
lomanem, postanawiajc si broni. Obrona jednak bya trudna. Wobec braku wody musiano p
odda si Mcisawowi, ktry znaczniejszych Wgrw z Kolomanem i Salome osadzi w jednym ze s
zamkw (Torczesk)? 24. Kiedy Mcisaw zaj ju Halicz przyby do niego Daniel. Pojmano take
ednego z gwnych stronnikw wgierskich, bojara Sudysawa, lecz Mcisaw, ktry zasadniczo rz
swoje opiera na popieraniu wielkich bojarw 2S, okaza si bardzo wspaniaomylny. Sudysawa
nie tylko nie ukara za wystpowanie przeciw jego rzdom i popieranie Wgrw, lecz nawet c
hcc go pozyska dla siebie, obdarzy Dwi-nogrodem.
Dla krla wgierskiego nie pozostawao teraz nic innego, jak wej w rokowania pokojowe z
Mcisa-wem, przygotowanie bowiem nowej wyprawy, wobec obecnej klski i wewntrznych nie
pokojw na W-
3 O postawie Haliczan mona by wnioskowa ze sw kronikarza, ktry opowiada, e obleni w ce
wi Wgrzy rzucali kamienie na mieszkacw, Lat. hip. s. 738.
24 Wg Dugosza, Historia, t. II, s. 187, jecy zostali osadzeni w grodzie Tor
czesk (w ziemi kijowskiej). Wzmiank o tych wydarzeniach znajdujemy
take w dokumencie Andrzeja II z 1234 r., G. Wenzel, Cod. dipl. Arpad., t. IV, s
. 547, w ktrym jest wzmianka, e Dymitr nauczyciel Kolomana wraz z brami zo
sta pojmany i przez duszy czas wiziony.
25 M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 41; W. T. Paszuto, Oczerki,
s. 202.
80
grzech, byo rzecz niemoliw. Rokowania trway przez kilka miesicy, przy czym zapewne kon
sultowa si krl z Leszkiem, ktrego crka przecie te bya wiziona przez Mcisawa. Ostate
kocem 1221 r. obie strony doszy do porozumienia. Znaczn rol odegra obz prowgierski wr
jarw halickich, a przede wszystkim przewdca jego, bojar Sudysaw. Warunki nowego ukad
u byy nastpujce: Koloman zrezygnowa z panowania w Haliczu, a w zamian za to odzyskiw
a wolno on, jego ona Salome, oraz poj-mani w Haliczu Wgrzy i Polacy. Rzdy w Haliczu obe
jmowa z powrotem Mcisaw, 'jednak tylko do koca ycia. Po jego mierci tron halicki mia ot
rzyma najmodszy syn Andrzeja II, take Andrzej. Gwa-rantk ukadu bya druga crka Mcisawa
ia26, ktr zarczono z Andrzejem. Ugod t poznajemy tylko porednio z bulli papieskiej z 2
7 I 1222 r., ktra jest odpowiedzi na list krla wgierskiego. Mg on by wysany w pierwszy
dniach 1222 r., lub, co bardziej prawdopodobne, w ostatnich miesicach 1221 r., c
o rzuca wiato na czas zawarcia ukadu midzy Mcisa-wem a Andrzejem27. Chocia ukad ten w
ecnych warunkach by korzystny dla krla wgierskiego (wprawdzie z tronu halickiego zr
ezygnowa w imieniu syna Kolomana, ale po mierci Mcisawa mia przej tron halicki na Arpad
), jednak Andrzej, ktremu chodzio tylko o uwolnienie syna, z ukadu by niezadowolony
i bezporednio po jego zawarciu zwrci si do papiea z prob, aeby go zwolni od przysigi
Mcisawowi w sprawie cesji krlestwa halickiego z Kolomana na modszego syna Andrzeja,
oraz od przysigi w sprawie maestwa midzy synem Andrzejem
26 Takie imi daje jej Dugosz, Historia, II, s. 190, ktry mia przed sob zaginione rd
skie.
27 J. Ptanik, Mon. Poi. Vat., t. III. nr 25.
6 Polska i Ru
31
i crk Mcisawa. Papie w odpowiedzi zwolni rzeczywicie Andrzeja od pierwszej przysigi, m
ywujc to tym, e Koloman by koronowany ju na krla halickiego z polecenia papieskiego i
w ukadzie pol-sko-wgierskim (z 1219 r.) obie strony przysigy broni praw Kolomana do
Halicza, wobec czego przysiga ostatnia jako przeciwna poprzedniej jest niewana, le
cz co do drugiej przysigi, to od niej zwolni nie chcia, dodajc, e narzeczem s jeszcze
w modym wieku, a kiedy dojd do lat starszych bdzie mg Andrzej stosownie postpi. Natomia
st dla Mcisawa rezygnacja Kolomana bya gwnym warunkiem ukadu. Wszak jego pozycja w ksis
twie halickim przy przebywajcym na Wgrzech krlu Halicza, bya cigle zagroona. Mcisaw ni
umia pozyska dla siebie, stronnikw wrd bojarw, mimo e dy do tego. Wrd nich byli al
icy rzdw wgierskich, albo stronnicy modego Romanowicza, ktry w ostatnich wydarzeniach
odegra wybitn rol. Mcisaw pragn utrzyma si w Haliczu, a przez obietnic oddania po s
rci Halicza modszemu Andrzejowi zdawa si ten cel osign. Nie by pewny stanowiska Daniela
, w czym go utwierdzali bojarzy, stronnicy Wgier, i liczy zapewne na to, e ze stron
y wgierskiej nie bdzie zagroony. Zdawa sobie Mcisaw spraw z tego, e Daniel z panowania
Haliczu nie zrezygnowa, a sprzymierzony z Litw i Prusami mg by w kadej chwili dla Mcis
wa gronym przeciwnikiem. Nie ulega wtpliwoci, e ostatni ukad Mcisawa z Andrzejem oburzy
Daniela, ale na razie przeciwko niemu nie wystpowa. Chcia widocznie najpierw zabezp
ieczy si ze strony polskiej.
Wobec zawarcia pokoju midzy Mcisawem i Andrzejem i nieudania si wyprawy Leszka na Woy,
take i Leszek uzna za korzystne wej w ukady
z Danielem, Ksi wodzimierski zawiedziony w swych przyszych planach postpowaniem Mcisaw
zrozumia, e na tecia liczy nie moe i musi liczy na wasne siy. Pokojowe stosunki z ma
skim ksiciem uwaa take za korzystne dla siebie. Mona nawet przyj, e inicjatywa porozum
nia wysza od Daniela, przy poparciu stronnikw Romanowiczw wrd monowadcw maopolskich.
awarcia ukadu przyszo zapewne jeszcze w 1221 r.28. Ze strony polskiej brali w nim
udzia Dzierysaw Abrahamowie i Florian Wojciechowie, a ze strony ruskiej tysicznik De
mian. Pokj zawarto przypuszczam na tych warunkach, e Leszek zrzeka si ziem midzy Wiep
rzem a Bugiem, a w zamian za to Daniel zrywa zwrcone przeciw Polsce porozumienie z
Prusami. Leszek zapewne gwnie za namow brata Konrada planowa nawet wypraw na Prusw, t
ote zerwanie przymierza prusko-ruskiego byo dla niego konieczne. Na stray pokoju z
Danielem sta Pakosaw Awdaniec, dawny wojewoda krakowski, obecnie kasztelan krakows
ki. Najgorzej na pokoju zawartym-midzy Leszkiem a Danielem wychodzi Aleksander besk
i. Poniewa wystpowa przeciw Danielowi, teraz ten postanowi si zemci na Aleksandrze. Wsp
nie z bratem Wasylkiem uderzy na ziemi besk i znacznie j zniszczy. Dopiero interwencja
Mcisawa u Daniela pooya kres dalszemu zniszczeniu 29.
Tymczasem nowe wydarzenie, najazd Tatarw, odwrcio uwag wszystkich ksit ruskich w inn s
on. Poowcy, ktrym przede wszystkim zagraa najazd, zostali pobici, a wwczas gwny chan i
, Kotjan, te Mcisawa, zwrci si do zicia o pomoc. Rzeczy-
28 Lat. hip. s. 739.
29 Ibid.
82
83
wicie ksita ruscy zebrani w Kijowie porozumieli si co do wsplnej wyprawy 30. Midzy nimi
by take Mcisaw i Daniel. Po zacitej walce nad Kak (maj 1223 r.) pobici ksita ruscy
i do domu. Zdawaoby si, e znaczna klska uspokoi te cige walki wewntrzne. Jednake tak n
byo. Ju w nastpnym roku doszo do jakich nieporozumie midzy Mcisa-wem a Danielem 31.
dzenia wzajemnych stosunkw przypuszczam leao cigle w owej ugodzie Mcisawa z Wgrami. To
prawda, e od ugody tej mamy okres okoo trzechletni, w czasie ktrego Daniel wystpuje
wsplnie z teciem przeciw Tatarom. Lecz tu chodzio o oglny interes ksit ruskich i wspln
ich wystpienie nie wiadczy bynajmniej o zgodzie midzy nimi. Z tego postanowi skorzys
ta Aleksander beski i aeby pomci zniszczenie swego ksistwa namwi Mcisawa do wsplnej
na Daniela. Ksi wodzimierski bdc w przymierzu z Leszkiem uda si do niego o pomoc. Dla
isawa nastaa grona chwila, albowiem oprcz Daniela i Polakw od poudnia zagraali Wgrzy.
drzej niezadowolony z ukadu z Mcisawem mg teraz wykorzysta sytuacj. Obawia si tego M
postanowi zaegna niebezpieczestwo ze strony Wgier. Dopomogo mu do tego prowgierskie st
ronnictwo bojarskie w Haliczu i za jego namow Mcisaw odda swemu przyszemu ziciowi ziem
i przemysk. Teraz Mcisaw ruszy na pnocny zachd na poczone siy Daniela i Polakw i d
ieprza. Jednake poczone wojsko polsko-ruskie byo zapewne znaczne, kiedy Mcisawa odpart
o, a nawet Daniel majc pomoc polsk
30 Lat. hip. s. 741: Jioyne H-BI i>i CCTB npnflTM a na seMJit neaKejiM na CBoen.
upi ziemie Mcisawa i Aleksandra32. Zdaje si, e na tle podziau upw wybuchy jakie nie
idzy Polakami a Rusinami, ktre jednak zagodzono. Widzc zniszczenie swej ziemi postan
owi Mcisaw zwrci si o pomoc do Poowcw i ksicia kijowskiego Wodzimierza. To grozio r
nowej wojny, dlatego ksita ruscy zjechali si w Peremylu i pogodzono si, tym bardziej
e wysza na jaw intryga Aleksandra, ktry wmawia Mcisawowi, e Daniel chce mu odebra Hal
z, a nawet go zabi.
Zgoda Mcisawa z Danielem nie bya na rk stronnictwu wgierskiemu bojarw, ktre obawiao s
iela. Na jego czele sta teraz bojar yrosaw. Porozumienie Mcisawa z Poowcami dao mu spos
obno wywoania niepokojw przeciw ksiciu. Nastraszy bojarw, e Mcisaw nosi si z zamiar
wadzenia ich na wypraw, aby nastpnie wyda ich Poowcom. Dziki tej intrydze yrosaw osign
, bojarzy bowiem uszli z Halicza i udali si do ziemi przemyskiej, pozostajcej pod
rzdami Wgrw. Emigranci spowodowali now wypraw wgiersk na Mcisawa, Andrzej bowiem korz
z kadej okolicznoci, aeby zawadn Haliczem. Bojarzy nastraszyli modego Andrzeja w Przemy
u Poowcami i spowodowali jego wyjazd do ojca. Krl wystpi w obronie syna. Do wsplnej a
kcji udao mu si wcign take i Leszka. Jeszcze w czasie zimy (1227 r.) wyprawa pod dowdzt
wem samego krla i najstarszego syna jego Beli ruszya na pnoc 33. Utart drog udano si po
d Przemyl. Tysicznik Jerzy, ktrego osadzi tu Mcisaw po opuszczeniu Przemyla przez krle
cza, widzc znaczne wojsko wgierskie, wyda grd i sam uszed do
31 Ibid. s. 745: cjrfeimaBt HKO MbCTMCJias-B ne
J1K6BM K 3RTJO CB06MOy KHA3K)
32 Ibid. s. 745746.
33 Ibid. s. 748.
84
85
Mcisawa. Nastpnie Andrzej podstpi pod Dwino-grd. Tutaj sam si zatrzyma i pod Halicz w
na. Kiedy zbliono -si do Dniestru, okazao si, e rzeka wezbraa (koniec zimy) 34, a Mcis
wyszed z grodu, aeby uderzy na przeprawiajcych si. Wobec tego Wgrzy i Polacy ruszyli
na wschd i zajto Trembowl, Tychoml i powrcono pod Dwinogrd35. Mcisaw zwrci si o pom
niela. Ksi wodzimierski majc na wzgldzie, e wszelka walka o Halicz jest walk o jego oj
wizn, mimo niezbyt dobrych stosunkw z Mcisawem, zdecydowa si udzieli pomocy. Przedtem j
eszcze odpar Leszka, ktry wysawszy krlowi posiki pod dowdztwem Awdaca Pakosawa, sam ud
zy na Woy 36. Nastpnie Daniel uda si do Mcisawa. Wojsko wgierskie stojce pod Dwinog
ostao pobite. Wobec tego Andrzej popiesznie opuszcza ziemi halick. Poczone siy Mcisa
o-manowiczw mogy sta si zbyt niebezpieczne dla Wgrw, gdyby ksita ruscy dalej go ciga
rawdzie Daniel chcia i dalej, w interesie jego bowiem leao cakowite zlikwidowanie wpywu
wgierskiego na Rusi halickiej, lecz nie byo to znowu na rk bojarom, ktrzy obawiali s
i, e po pokonaniu Andrzeja Daniel siln stop stanie w Halickiem. Wobec tego za namow
1 Ibid. s. 748: ^ni npoy xce HaBo/nroBiiiiocfi. O wyprawie Andrzeja na Ru mwi pod
r. 1227 Gont. San-crucens. I, MGH SS, s. 627. Wg przedstawionych wyej wydarze przy
pada ona wanie na ten rok. Walk bowiem Mcisawa z Danielem przyjmuj na 1224 r., sprowad
zenie Poowcw, intryg yrosawa i opuszczenie Przemyla przez modszego Andrzeja na lata nas
tpne.
5 O wyprawie tej zdaje si wspomina Bela IV w jednym z dokumentw z 1235 r., G. Feje
r, Cod. dipl. Hung., t. IV, s. 23.
36 Lat. hip. s. 749750.
86
Sudysawa (widzimy jak znaczny wpyw mia na Mcisawa), Mcisaw zaniecha dalszego pocigu.
stronnictwu wgierskiemu i tego byo za mao. Chwiejny Mcisaw by zupenie w ich rku.
Przekonano go, e bojarzy haliccy nie chc go za ksicia. Dodajmy do tego jeszcze, e st
anowisko Mcisawa w Haliczu w stosunku do Daniela nie byo zbyt jasne. Tym tumaczybym s
obie fakt, e Mcisaw postanowi sam zrezygnowa z rzdw w Haliczu. Chcia pocztkowo wynagr
Daniela za zajcie jego ojcowizny i jemu przekaza Halicz, lecz do tego bojarzy nie
chcieli dopuci. Sudysaw przekona go, e moe kiedy zechce jeszcze wrci do Halicza, a je
eraz odda go Danielowi, to Halicz na zawsze dla niego stracony37. Dlatego Sudysaw
radzi odda go krlewiczowi wgierskiemu, od ktrego bdzie mona w razie potrzeby Halicz od
ebra. Mcisaw po krtkim wahaniu zgodzi si. I znowu umiechno si szczcie do krla wg
w 1221 r., tak i teraz waciwie pokonany wychodzi z caej sprawy obronn rk. Okoo poowy
7 r. Mcisaw opuci Halicz, w ktrym zasiad krlewicz wgierski.
Czy Leszek odnosi jakie korzyci z tego nowego porozumienia rusko-wgierskiego? Czytajc
Latopis hi-packi moemy stwierdzi, e adnych. Czy zagarnicie rzdw w ksistwie halickim p
ez krlewicza wgierskiego bez adnych korzyci dla Polski nie rozdranio maopolskiego ksic
? Wprawdzie o tym nic rda nie mwi, moemy si jednak domyla, e na obecne rozwizanie k
alickiej Leszek si nie godzi. Jednake planom jego stana na przeszkodzie mier i to wan
chwili kiedy Polacy stracili wszelki wpyw
37 Ibid. s. 750.
87
na ksistwa ruskie, a Polsk ogarn wewntrzny zamt38.
Na zakoczenie sprbujmy uj ca dziaalno Leszka w stosunku do ssiednich ksistw ruskich
zna cel, jaki mu przywieca w cigych wyprawach na Ru, przypomnijmy sobie pokrtce te wyda
rzenia. Utrwaliwszy si ostatecznie na tronie krakowskim, Leszek przejmowa take ojco
wski ruski program polityczny. Na stray jego realizacji stali doradcy -wychowani
w szkole Kazimierza Sprawiedliwego. Program ten streszcza si w narzucaniu wpywu ksic
ia polskiego w ssiednich ksistwach: woyskich i halickim, przez osadzanie w nich ulegy
ch ksit. Po wymarciu halickich Rocisawiczw, regencja rzdzca w imieniu maoletniego Les
dopomoga zaprzyjanionemu dotychczas ksiciu wodzimierskiemu Romanowi do objcia rzdw tak
w ksistwie halickim, co uatwio mu stworzenie znacznego centrum politycznego w poudni
c -wo-zachodniej Rusi. Byo to niekorzystne dla maopolskiego ksicia, a e nie przyszo z
apaci to stratami, zawdzicza Leszek niespodziewanej mierci Romana pod Zawichostem. Al
e te na przyszo stara si Leszek nie dopuci do zbyt wielkiego wzrostu potgi ssiednich
kich. Ze strony polskiej chciano wykorzysta mier Romana, jednake jako wspzawodnik wystp
i teraz przywoany przez wdow po Romanie krl wgierski Andrzej II, ktry z Romanem zawar j
aki ukad przyjani. Bdc ustawicznie zagroony od pnocy przez Wadysawa Laskonogiego Le-
38 O mierci Leszka wspomina latopis dalej pod 1229 r., Lat. hip. s. 754, podajc, e
zgin z rki Swi-topeka za spraw Wadysawa Odonica: JICTBKO oy-SBBH-B GBIC Be JIMK^IM KH
JlfiflBCKBiJi na coHMt oyBent
6BIC CBHTOnOJIKOMt OflOBMHeMB BojIOAMCJiaBOM-B CBi-6op-B
88
szek godzi si na podzia sfery wpyww z Wgrami. Od siebie chcia uzaleni ksistwa woys
zostawia wpyw w ksistwie halickim. Zadanie to uatwiaa maoletno synw Romana: Daniela i
sylka. Kiedy jednak krl wgierski osadzi w Haliczu swego namiestnika, wcigajc w ten sp
osb ksistwo halickie w orbit pastwa wgierskiego, Leszka rozgniewao to. Zdawao si, e d
ie do konfliktu. Za wpywem jednak monych krakowskich i mieszczastwa maopolskiego, za
interesowanych w pokojowej polityce z Wgrami, Leszek godzi si z Wgrami i na podstaw
ie ukadu spiskiego zostaje utworzone krlestwo halickie. Zgod na ten korzystny dla Wg
rw projekt pragn krl wgierski uzyska przez odstpienie Leszkowi zachodniej czci krles
lickiego. Nie zadowalajc si tym, pragn Leszek zapewni , wpyw polski w ksistwie wodzimi
skim przez osadzenie tu ze swej strony wbrew woli Andrzeja dorastajcego syna Roma
na, Daniela. To wpyno na ochodzenie stosunkw polsko-wgierskich, czego nastpstwem byo z
wanie przez Leszka ukadu spiskiego, przypiecztowane odebraniem przez krla wgierskieg
o przyznanych Leszkowi ziem. Leszek ze swej strony nie pozosta duny i sprowadzi na Wg
rw w Haliczu ksicia nowogrodzkiego Mcisawa Udaego, sdzc, e w ten sposb zapewni wpyw
take i w ksistwie halickim. Tak jednake nie stao si i nowy ksi halicki nie myla ule
kowi. Take i Daniel wodzimierski wystpi przeciw niemu. Wobec przymierza Daniela z Li
twinami i Prusami o zajciu zachodnich ziem ksistwa wodzimierskiego nie byo mowy, cho
Leszek czyni w tym kierunku prby. Nie mg take Leszek przeszkodzi ponownemu objciu rzd
Haliczu przez krlewicza wgierskiego. Mimo wic corocznych prawie wypraw i chwilowych
sukce-
89
sw wpyw polski w ssiednich ksistwach ruskich zupenie upad, co jeszcze bardziej uwidocz
nio si po mierci Leszka wskutek walk dzielnicowych w Polsce. Tragedia gsawska w list
opadzie 1227 r. przerwaa prby interwencji polskiej, a do tego dodajmy, e dorastajcy
syn Romana okae wkrtce energi ojca i stanie si najznaczniejszym ksiciem poudniowo-rusk
im. On te wkrtce przejmie w swe rce inicjatyw w stosunkach polsko-ruskich.
V
Rola Konrada I mazowieckiego w stosunkach polsko-ruskich
(1227-1247)
Jednym z najwybitniejszych ksit polskich XIII w. by bez wtpienia Konrad I, ksi Mazowsz
i Kujaw, syn Kazimierza Sprawiedliwego 1< Ju Stanisaw Za-chorowski, podajc na og traf
ne charakterystyki naszych ksit XIII w., susznie podkreli, e brak monograficznego ujc
aoksztatu panowania Konrada sprawi, e wszyscy historycy pozostawali pod sugesti uprze
dze i ujemnych sdw, ktre od czasw Dugosza towarzyszyy Konradowi, a ktrych istotnym pow
em, by fakt sprowadzenia Krzyakw. W obecnym rozdziale pragn owietli tylko jeden odcine
k bardzo ywej akcji politycznej Konrada, a mianowicie jego powizania z ssiednimi ks
istwami ruskimi: woyskimi i halickim. A trzeba podkreli, e stosunki te byy bardzo oywi
e. W poprzednich rozdziaach zajmowaem si stosunkami polsko-ruskimi w pierwszej wierc
i XIII w. Na pierwszy plan wysun si wwczas starszy brat Konrada, Leszek Biay. Wpraw-
1 Zagadnienie stosunkw Konrada z Rusi omwiem szerzej w pracy, ktra wysza w 1936 r. Wyd
arzenia te poruszaj w znacznym skrcie: M. Hruszewkij: Isto-rija Ukrainy-Rusy, t. II
I, Lww 1905 oraz z historykw radzieckich W. T. Paszuto, Oczerki po istorii gali-ck
o-woynskoj Rusi, Moskwa 1950.
91
dzie ju wwczas spotykamy si w splocie interesw polsko-ruskich z osob Konrada, jednak
wobec Leszka Biaego schodzi on na plan drugi, rzadko biorc inicjatyw w swoje rce. Ju
wtedy wystpowa jako sprzymierzeniec Romanowiczw, ksit Daniela i Wasylka, synw Romana ks
icia halicko-wodzimierskiego, polegego w 1205 r. w walce z Leszkiem Biaym, i pozosta
nim do koca swego ycia, nic wic dziwnego, e nadworny historiograf Romanowiczw notujc mi
er Konrada napisa: Umar wielki ksi polski Konrad, ktry by sawny i przedobry i aowa
el i Wasylko" 2. Przyja z Romanowiczami wydawaa si dla Konrada w pniejszych czasach ty
m cenniejsza, e od chwili mierci brata pod Gsaw (1227 r.) by Konrad cigle zapatrzony w
tron krakowski, skierowujc dla uzyskania go wszystkie swe wysiki. Wikszo jego posuni p
olitycznych naley pod tym ktem rozpatrywa, a wic take jego zwizki z Romanowiczami, ktry
ch stanowisko wobec dugiej granicy polsko-ruskiej dla Konrada nie mogo by obojtne. U
rok krakowskiej stolicy mimo rozbicia dziel-nicov7ego musia by znaczny, kiedy w deni
u do posiadania wawelskiego grodu tyle trudu przez cay wiek XIII powicali ksita dzieln
icowi od Mieszka Starego poczwszy, a koczc na energicznym i szczliwym zjednoczycielu
pastwa Wadysawie okietku. Z dworami Rurykowiczw, panujcych w poudniowych ksistwach rus
ch, by Konrad cile zwizany. Przyja do nich wynosi z domu, matk jego bya Helena, ksi
uska, crka w. ksicia kijowskiego Rocisawa. Tradycj czynnej akcji na ssiednich dworach
ruskich znajdowa w dziaalnoci ojca, kt-
Lat. hip. s. 809: OyMpe KHASB
. poste 6t cjiasen-B n npe,n;o6prb. cojKajiwcu no n BacwjibKO. Zob. ry. 7.
92
rego polityka ruska zapowiadaa pomylne wyniki rozszerzenia wpyww polskich w ssiednich
ksistwach ruskich. Przedwczesna mier Kazimierza stana temu na przeszkodzie. W walce
z Mieszkiem Starym o utrzymanie rzdw w Krakowie znalaza Helena pomoc u ksicia wodzimi
erskiego Romana, bardzo silnie zwizanego z dworem krakowskim, na ktrym czsto mia prz
ebywa3. Pomoc ta uatwia Helenie pozostanie w Krakowie, a odjedajcy do domu z pobojowis
ka nad Mozgaw ranny Roman wzbudzi zapewne w siedmioletnim Konradzie uczucie sympat
ii, ktr przenis nastpnie na synw tego ksicia.
(Kiedy starszemu Leszkowi przypady rzdy w ksistwach maopolskich, modszy Konrad otrzym
a Mazowsze, Kujawy oraz ziemi sieradzko-czyck. Uwag swoj zwrci Leszek przede wszystki
stron ssiednich ziem ruskich, pragnc wykorzysta niepokoje, jakie ogarny ksistwo halicki
e i wodzimierskie po mierci Romana. W pierwszych latach tej akcji Lesz-kowej stan Ko
nrad przy boku brata, wic si nawet przez to jeszcze bardziej z Rusi. Wzi udzia w wypra
e Leszka na ksistwo wodzimierskie przeciwko panujcemu tu Swiatosawowi Igorewiczowi.
Wypraw t datuj na rok 1207. W czasie wyprawy Swiatosaw Igorewicz zosta pojmany i wywi
eziony do Polski, a we Wodzimierzu Leszek osadzi krewnego swego Aleksandra beskiego
. W najbliszym czasie, moe jeszcze w 1207 r. Leszek popar Swiatosawa w uzyskaniu zac
hodniego terytorium ksistwa halickiego z Przemylem, naturalnie z zagwarantowanym t
utaj wpywem polskim. Gwarantk dotrzymania ukadu bya crka Swiatosawa Agafia, ktr Leszek
sam od kilku miesicy onaty z Grzymisaw) odda bratu
3 Kron. Wincentego, MPH, t. II, s. 433.
93
Konradowi za on. Maestwo to moim zdaniem zostao zawarte na przeomie 1207/8 r.4 Odtd st
a si Konrad zachowa przyjazne stosunki z ssiednimi ksitami ruskimi, a przede wszystkim
z utrwalajcymi si w ziemiach ojcowskich Romanowiczami.j By moe krok ten by podyktowa
ny take chci zabezpieczenia si przed najazdami Prusw i Litwinw, od ktrych Mazowsze najw
icej musiaoby ucierpie. Midzy Danielem i Wasylkiem a niektrymi plemionami pruskimi is
tniao bowiem jakie porozumienie. Do tego dodajmy jeszcze zblienie midzy Romanowiczam
i i Litwinami. Kiedy jeszcze w 1208 czy 1209 r. Litwini urzdzali wyprawy na Woy, do
chodzc a pod bra-
4 Zob. rozdz. III. Odnonie ony Konrada Agafii pragn zwrci uwag czytelnika na ilustracj
przedstawiajc paten kielicha ofiarowanego, jak si powszechnie przyjmuje, przez Konra
da mazowieckiego katedrze pockiej. Mamy tam w czterech medalionach podpisane post
acie, a mianowicie: Konrada (DUX CONRADUS), Agafii (OAFIA), Kazimierza (Hazimiru
s), Siemowita (Semovitus), zob. ry. 4. Jest rzecz sporn kiedy kielich ten mg by fundow
any. Brak wizerunku najstarszego syna Konrada Bolesawa, zmarego po 25 II 1248 r.,
pozwala wysun wniosek, e kielich zosta wykonany ju po jego mierci. Ale wtedy i Konrad
ju nie y. Poniewa przyjmuje si, e by to dar ksicej rodziny dla katedry pockiej, a M
pockie po mierci Bolesawa dostao si Siemowitowi, mona by wysun domys, e on by funda
peniajc zapewne zlecenie ojca, ktrego wizerunek oraz matki i yjcego brata Kazimierza
Siemowit kaza umieci na patenie. Imi Bolesawa i reszty dzieci Konrada umieszczono na
czaszy kielicha, gdzie powtrzono take imi Konrada. Zob. O. Balzer, Genealogia Piastw
, s. 268270, a take E. Meyer, Der Kelch von Schrottersburg, Pantheon, Monatsschrif
t fur Freunde und Sammler der Kunst, 1945, s. l, s. 1823.
94
my Czerwieni i znacznie upic kraj5, to potem najazdy litewskie na ziemie woyskie ust
aj. Porou--^ > -mienie Litwy i Rusi byo szczeglnie grone dla Ma-"*^*"8*""*-zow
sza 6. Cige _zagr.o^ejMeJ|!Iazowsza_^d pnocy tu-^t**vJ^xfl' maczy nam konieczno utrzymy
wania przez Konradafv ""^ przyjaznych stosunkw z ksitami woyskimi. Nic '<
' , wic dziwnego, e stara si skoni take brata do** f ^ zaniechania wrogi
ch krokw przeciw Danielowi. Z opo-W^o^ wadania latopisu mona si domyla, e K
onrad?^'^-pragn zainicjowa zjazd Leszka z Danielem, lecz do 4^?-T- -> tego nie doszo
7. Wobec tego Konrad,wy_co|a si z dal- ' _szLJ_jwa]klJ^sz^ka_z_Daniela^^
zupen ne-
utralno^ wobec wydarze w ssiednich ksistwach ruskich" a do 1228 p., kiedy to w
skutek otwarcia siej; ,j\, widokw na uzyskanie tronu krakowskiego Kon
rad,^^; -uzna dla siebie za korzystne nawizanie z Romanowi-A*, jO^,.^-czarni b
liszych stosunkw. -.,. .^...i. ^Wj
Byo to po zbrodni gsawskiej,.jp wadztwo nad Kra$w, >*w.t kowem rozpoczy si walki, w kt
h wzajemnie si^~-\jL-zwalcza j/K^onrad jmazowieckj/ /Wadysaw Laskonogj/ i/Henryk Broda
tyy Wprawdzie pretendentem do tronu \ A V krakowskiegd""Ju od lat kilkunas
tu by .WadysawjC r**^ Laskonogi i on to gwnie wystpowa przeciw rzdom..i-_i^->"^t Les
a Biaego, lecz__zajrqojiy^e^ wasnej jizielnicy"*^ , t" w JWjelkopolsce^przez b
ratan]sJaie.jnjagL.pflfir^e^,sj^^ "^T1 swych _pretensj|i. Nic wic dziwnego, e w ty
ch wa--^ "'x* runkach zdawao si, e najwiksze szans bdzie miaU*y
5 Lat. hip., s. 721. Stosunki panujce wwczas Litwie omawia: H. owmiaski, Studia na
d pocztkam spoeczestwa i pastwa litewskiego, t. III, Wilno' 19311932 oraz W. T. P
aszuto, Obrazowanie litowsko go gosudarstwa, Moskwa 1959, szczeglnie c
z. III, s. 366 n.
6 H. Paszkiewicz, Jagiellonowie a Moskwa, Warszawa 1933, s. 64.
7 Lat. hip. s. 737.
\'**V^:
2>ss*>V
VU^=
v ^
fy, a%xW
N^ VM*VVV
Konrad. Ale tak atwo ustpi z Krakowa bynajmniej * 0^3 n-e mylaa wdowa po- Leszku
, energiczna ksina V Grzymisawa, pragnc zatrzyma w swych rkach rz-^^ *1Sy w imien
maoletniego syna Bolesawa. Czy Kon-^ rad wzi udzia w wyprawie Leszka na
Pomorze w 122(7 r. rda nic nam nie mwi, mona by si jedynie tego domyla. Po przer
u wyprawy wskutek mierci Leszka Konrad powrci do siebie. By moe najazd Prusw zmusi
Konrada do powrotu na Mazowsze,"zamiast udania si wprost do Krakowa. Lecz
poleci uda si tam najenergiczniejszemu z synw, Kazimierzowi, aeby broni interesw ojca.
Stanowisko ksinej popierali pocztkowo moni maopolscy, tak wieccy jak i duchowni,
ktrzy za wszelk cen nie chcieli dopuci Konrada do rzdw w Krakowie. iKiedy zacz im p
e zagraa Konrad, . ktry nawet zjecha ju do ziemi krakowskiej, weszli w porozumienie
z Wadysawem Laskonogim i zawarli z nim umow, na podstawie ktrej Laskonogi obj opiek
nad maoletnim Bolesawem i obieca broni dziedzictwa jego przed wszelkim najazdem. N
astpnie mia adoptowa Bolesawa i przekaza mu swoj dzielnic wielkopolsk. W z
ian za to moni otrzy-V mali zatwierdzenie dotychczasowych przywilejw. Spo
dziewali si oni, e rzdy Laskonogiego, zagroonego ustawicznie w Wielkopolsce przez b
ratanka, nie M1 d dla ich aspiracji niebezpieczne, z drugiej strony chroni ich prze
d rzdami Konrada. Lecz Wadysaw n^tj**.. Laskonogi wskutek stanowiska Wadysawa Odo
nica \ "^*J f nawet sam do Krakowa popieszy nie mg. Konrad <t4x>W>"C_przebywajcy wraz
dwoma synami w Maopolsce stara si Grzymisaw pozyska dla swych planw, jednak ks
ina stawiaa opr. Naturalnie, e pobyt Konrada w Maopolsce stawa si dla Grz
isawy uciliwy. Dopiero wiadomo o nowym najedzie
\ V l ) \ ' t) -
\ l ,
,.,;..,; >JVA' "^ r'^v**>vv$'*. \TWfc i*yL-*p*''* '*'*><*\>j A>i'-\>jjvv
Prusw na Mazowsze zmusia Konrada do powrotu do domu. Grzymisawa odetchna zapewne
z ulg, lecz musiaa zdawa sobie spraw, e w tych warunkach utrzymanie si przy ksistw
ie krakowskim i sandomierskim bdzie bardzo trudne, wobec zajcia wszystkich si La
skonogiego w Wielkopolsce. Trzeba si byc*t rozejrze za innym opiekunem. Wybr nie by w
ielki, ''6^*l^r* jedynym waciwie ksiciem, ktry mg da gwaran-0^^***^ cj pokoju by Hen
odaty. Za nim te opowie-Zpy1^
dziaa si znaczna cz monowadcw krakowskich M*, im
\ Dlatego te Grzymisawa nawizaa z nim ukady, naLY,
podstawie ktrych Henryk Brodaty obj rzdy w Kra-\ (- v kowie, a ksina z synem zost
aa przy dzielnicy sando- Vt iSW mierskiej.
^* HM^**^
Zdawao si zapewne Grzymisawie, e zapanuje teraz spokj, dlatego nawet zgodzia si wysa
i pod dowdztwem wojewody sandomierskiego Pakosa-wa na pomoc Danielowi, panujcemu we
Wodzimierzu. Przypominam, e Pakosaw to czonek rodu Awdacw, zwolennikw przyjani z Roma
wiczami. Czy posiki wysa take Konrad, trudno stwierdzi, raczej nie. Byo to w lecie 122
8 r. Poniewa pomoc Grzymisawy przez wysanie Pakosawa, wyklucza w 1228 r. powszechnie
w naszej literaturze przyjt wypraw Daniela z bratem na Wielkopolsk na pomoc Konrado
wi, musimy bliej zaj si wypraw z 1228 r. i pozna okolicznoci, wrd ktrych do niej dos
alki ksit ruskich przy wspudziale Leszka i krla wgierskiego Andrzeja II staraem si pr
^y, stawi w poprzednim rozdziale. Nawizujc obecnie^.,^v, do niego przypominam, e z w
iosn 1227 r. odbya si^^.i,. wielka wyprawa polsko-wgierska na panujcego*
v:f1
panujcego\ w Haliczu ksicia Mcisawa Udaego i wspierajcego s
go Daniela. Wprawdzie wyprawa skoczya si niepowodzeniem, mimo to drog
ukadw w poowie.
7 Polska i Ru
tf
7
1227 r. Mcisaw odstpi Halicz krlewiczowi wgierskiemu Andrzejowi, a sam osiad na Poniziu
(kraj na prawym brzegu rodkowego Dniestru). Byo to naturalnie z krzywd Daniela, ktr
y ju od kilku lat zmierza do odzyskania ojcowizny, jednak jak dugo y Mcisaw, Daniel wal
ki nie rozpoczyna, ca energi powicajc zjednoczeniu ziem woyskich. Stosunki Daniela z
i ksitami ruskimi ukaday si pod
.,^}j.,cOi^'wpywem sojuszu politycznego trzech najznaczniej- ^ ^rszych ksit poudniowor
uskich, a to: kijowskiego, czernihowskiego i halickiego, ktrzy utrzymywali rwnowag
polityczn. Porozumienie to powstao jeszcze za rzdw Mcisawa w Haliczu utrzymao si i p
kiedy w Haliczu rzdzi ju krlewicz wgierski 8/J
(Przyczyn nowego konfliktu, do ktrego zostali wcignici i Polacy bya sprawa Czartoryjs
ka. Gdzie okoo 1225 r. zmar Mcisaw Niemy, ksi ucki i pe-resopnicki, stryj naszej Grzy
y, poruczajc opiek nad synem Iwanem i rzdy w jego dzielnicy Danielowi. Niedugo przey I
wan ojca, zmar bowiem okoo 1227 r. Korzystajc z tego, brat stryjeczny Iwana, v v-Ml
a wic rodzony brat Grzymisawy, Jarosaw Ingwaro-"<L- wie, zaj ziemi uck. Pnocn je
<t
Czartoryjskiem zajli ssiedni ksita piscy9. Tym _ \si poczuli dotknici obaj R
anowicze, a przede V**- 'wszystkim Daniel, ktry ju od kilku lat rozpocz czenie w s
wych rkach ziem woyskich. Pod koniec 1227 r. uderzy na Jarosawa i zagarn ziemi uck.
e postanowi odebra take i Czartoryjsk od ksit piskich. W tym celu porozumia si z tec
ym Mcisawem Udaym. Mimo bowiem, e Mcisaw ojcowizn Daniela, ksistwo halickie, odstpi
8 M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. II, s. 243, t. III, s. 45.
9 Lat. hip. s. 752.
98
browolnie Wgrom, midzy teciem a ziciem utrzymyway si przyjazne stosunki, przynajmnie
j pozornie. Latopis opowiada, e Mcisaw mia wyrzuty sumienia z powodu oddania Halicz
a Wgrom, a nie Danielowi, usprawiedliwiajc si intrygami bojarw halickich. Kiedy wic p
ose Daniela przyby do Mcisawa, uoono, e Mcisaw nakoni Poowcw do najazdu na Halicz,
a go Andrzejowi i odda Danielowi, w sprawie za Czartoryjska Mcisaw zachca Daniela do wy
prawy. Z takimi planami powrci pose do Daniela w sam Wielk Sobot (marzec 1228 r.). Wo
bec tego obaj bracia zaraz wyruszyli i w sam Wielkanoc zajli Czartoryjsk
, usuwajc stamtd rzdy ksit piskich. Wypadki te przedstawia Latopis hi-packi pod 1227 r
. Poniewa jednak opowiada bezporednio potem pod tym samym rokiem o mierci Mcisawa Udae
go, ktr na podstawie wiadomoci innych latopisw, majcych dobre daty, historycy przyjmu
j na rok 1228, zajcie ziemi uckiej przez Daniela naley przyj na koniec 1227 r., a Cza
rtoryjska na marzec 1228 r.10 Jedna cz planowanej akcji, jak widzimy, powioda si Dani
elowi, natomiast plan wyprawy na% %. Halicz upad wobec mierci Mcisawa. Dotychczas
owa '"v"^'lt rwnowaga polityczna zostaa zachwiana i Daniel zna- "*V laz si w wielkim
niebezpieczestwie. Z namowy bo- |/~^* , wiem ksicia piskiego Rocisawa powstaa przeci
w i.,>,xC * ksiciu wodzimierskiemu wielka koalicja. Weszli d^. niej ksita piscy
ksi kijowski Wodzimierz Ru-rykowicz, onaty z siostr Daniela, ksi czer ihowskiWY^l Mi
az stronnicy wgierscy wrd bojarw halic-^ N *i. kich. Akcja mediatorska metro
polity nie przyniosa **^*p^
~~~~
x * *\
10 Midzy jednym a drugim wydarzeniem autor lat^VM**^^ pisu umieszcza opowiadanie
o najedzie na ziemie ru- < skie Jawingw, ktrzy zostali pokonani przez Daniela
i Wasylka. Wypadaoby to na przeomie 1227/8 r.
7*
99
\^W:

III^A^a
ii^A'-
l*. lw*<W
M.
IHK' 1Wx -
rezultatw, wobec czego Daniel zwrci si osobicie
0 pomoc do Polski, domylam si, e przede wszystkim do ksiny Grzymisawy ". Pomoc
poprowadzi, jak ju wiemy, wojewoda Pakosaw r2. Wyprawa skierowaa si na
Kijw, lecz po drodze spotkano posw koalicji, ktrzy zawarli igoki. Byo to nastpstwe
m pornienia midzy Wodzimierzem kijowskim, a Michaem czernihowskim. Wobec tego pomoc p
olska wrcia z powrotem. W zwizku z udzieleniem pomocy przez Grzymisaw pozostaje zapew
ne pogodzenie si Daniela z bratem ksiny, Jarosawem, ktremu za ziemi uc-k da Daniel Pe
l i Midzyb.
Ju w roku nastpnym przyszo"do dalszego zacienienia zwizkw midzy Romanowiczami a Konra-d
em. Ksi mazowiecki nie chcia pogodzi si z rzdami Henryka Brodatego w Krakowie. Jako bra
t Leszka mg susznie roci sobie pretensje do rzdw opiekuczych nad~lnaToletnim bratankie
Dlatego te postanowi si opanowa grd krakowski. Przyszo do znanych walk Konrada z Broda
tym w ziemi krakowskiej, ktre toczono pod koniec 1228 r., moe wtedy t&anie, kiedy ry
cerstwo Bolesawa byo jeszcze na Rusi. Walka skoczya si dla Henryka niefortunnie, gdy z
osta przez Konrada pojmany i uwiziony ls. Lecz
1 ten suces .nie odda mu w rce rzdw w Krakowie,
[<U*r3i<
? px}<,V~
4lT*
vi
'\ I
11 Lat. hip. s. 753: n txa B J!AXI. no noMOmt.
W sprawie wysuwanej w naszej literaturze wzmianki o odbyciu przez Grzymisaw kolokw
ium z bliej nieznanym Stefanem synem Romana, ktry miaby by jednym z Romanowiczw, zob.
B. Wodarski, Rola Konrada mazowieckiego, s. 9, przyp. 2.
12 Lat. hip. s. 753: ^anmi-b }Ke M BacwjibKo co6paB-iiia JlAxbi MHorbi. Mfl
ocTa KbieBoy co ITaKOCJiaBONT
BOeBOflOK).
O.13 Szczegy zob. B. Wodarski, Rola Konrada mazowieckiego, s. 11, przyp. 3.
100
^4 wv \\C i ',, , ' V fr
albowiem obj je tu najprawdopodobniej Wadysaw M^ Laskonogi, ktry wanie w 1228 r. kocz
hwilowo ^K^Wyl wojn z bratankiem. Do rk Konrada dostaa si za- AI
pewne tylko pnocna cz dzielnicy sandomierskiej, \^ ^^^ w ktrej osadzi najstarszego syna
Bolesawa. Reszt \/ -\\ ziemi sandomierskiej zatrzymaa Grzymisawa. Mimo ^'M*^ft' e
znaczna cz historykw naszych przyjmuje, e po^/lUuww^1 uwizieniu Henryka Brodatego
rzdy obj Konrad,^ ^5^ l jestem zdania, e rzdy obj raczej Wadysaw Lasko- ' nogi. W
a tp_ .bowiem z przebiegu wyprawy Konrada z Romanowiczami na Wielkopolsk, o ktrej
bd/ mwi niej. Gdyby K"onrad mia wwczas w rk*u rwnie ksistwo krakowskie, wypr
ielkopolsk na Laskonogiego nie miaaby celu. Decydujc si wic teraz na walk o Krakw z sil
niejszym Wadysawem, postanowi Konrad poszuka sobie sprzymierzeca. Zwrci si o pomoc do
manowiczw. Z poprzedniego omwienia wydarze wiemy, e wzajemne stosunki midzy Konradem
a Danielem i Wasylkiem byy przyjazne i to uatwio mu teraz zadanie. Autor Lato-pisu
hipackiego rozpoczynajc opowiadanie o tych wypadkach mwi, e po mierci brata K
onrad wielk mio okaza Danielowi i Wasylkowi i prosi ich, aeby mu przyszli z pomoc na
ysawa Starego 14. Przyjmuj, e wyprawa na Wielkopolsk ruszya w lecie 1229 r.15 C
o do bliszego jej terminu, to trudno go usta-
14 Lat. hip. s. 754: no CMeTpn SpaTa CBoero KOH-flparB npnH .ZJaHMjia
n BacmiKa. B BejiMKoyro jiro6oBb. M npocM ero. a 6i,iCT'a mjia eMoy na noMomb M
noM^o-CTa eMoy na noMomb. na Bojio^HCJiaBa na craparo.
15 Nie mona wyprawy tej umiejscowi w 1228 r., jak to przyjmuje cz historykw, wykluc
zaj to bowiem przedstawione wydarzenia z 1228 r. Terminu jej nie mona przesuwa take
poza 1229 r., albowiem lato-pis, po opisie tej wyprawy mwi, e w jaki czas po powroc
ie z niej, Wasylko pojecha do Suzdala na we-
101
lic, chocia bowiem latopis do szczegowo przedstawia wypraw, to jednak nie okrela go bli
j. W jednym tylko miejscu autor wspomina, e w nocy w czasie wyprawy gp_ad__wielki
deszcz. Wojska ruskie prowadzili dwaj bracia. Z wojskami tymi, idcymi zapewne prz
ez pnocne Sandomierskie poczy si Konrad oraz dwaj dygnitarze ziemi sandomierskiej, wysa
ni przez Grzymisaw, a to znany ju nam przyjaciel Romanowiczw wojewoda sandomierski P
akosaw, i oraz kasztelan wilicki Mciwoj. Udzia ich podyktowany by zdaje si przymusem.
Godzia si na ni i Grzymisawa, nie tyle zapewne z obawy cignicia na siebie najazdu ruski
ego, ile raczej w obronie interesw Laskonogiego. Obaj dowdcy otrzymali zapewne od
ksinej odpowiednie instrukcje, aeby raczej uatwiali Laskonogiemu obron, z czego trzeb
a przyzna rzeczywicie si wywizali. (Obaj zreszt niedawno przyzywali Laskonogiego do K
rakowa). Wyprawa ruszya na dzierawy Wadysawa Laskonogiego i pod-stpiona pod Kalisz16.
Kiedy jednak zobaczono, e zaoga zamkna si w grodzie i prbuje nawet stacza walki, wojsk
o" ruskie pozostawio oddziay polskie i zaczo niszczy kraj, kierujc si w okolice Starogr
odu. Nastpnie ksita ruscy skierowali si na lsk, zu-pili Milicz oraz okolice Wrocawia.
mawszy znaczn cz lucTnoci, BuslnT~wTetti--do_Dbozu pod Kaliszem z zamiarem zdobywania
grodu. Lecz oddziay polskie jako nie miay ochoty do walki (domylam si, e to wanie chod
o oddziay obu monych sandomier-
sele swego szwagra Wsiewooda, syna wielkiego ksicia Jerzego, ktre jak z innych lato
pisw wiemy, odbyo si 14 IV 1230 r. Wasylko by onaty z crk Jerzego.
6 Lat. hip. s. 754757. Mamy przedstawiony szczegowy przebieg wyprawy. Zob. ry. 5.
102
skich), wobec czego Daniel i Wasylko wziwszy swoich sami podstpili pod grd kaliski.
Konrada, w ktrego interesie leao zdobycie grodu, rozgniewao stanowisko oddziaw polski
ch, lecz widocznie nic na to nie mg poradzi17. Do oblenia grodu przystpiy tylko oddzia
ruskie, lecz wobec jego obronnoci nie byo to atwe. Ale te i pooenie oblonych byo ci
ocy prosili, aeby przysa do nich Mciwoja i Pa-kosawa (wynika z tego, e wiedzieli o ich
obecnoci). Razem z nimi pod mury grodu przyby i Daniel i za spraw Pakosawa przyszo do
porozumienia. Daniel nakoni Konrada do zawarcia ugody: przyjcia okupu, ktry poszed d
la Rusinw za pojmanych w znacznej lic/bie jecw. Poza tym latopis opowiada o zawarci
u wtedy midzy Polakami i Rusinami porozumienia, e w wypadku wybuchu midzy nimi walk
i, adna ze stron nie bdzie grabia czeladzi.
Zakoczywszy w ten sposb wypraw, ksita ruscy wrcili do siebie. Wyprawa przyniosa im opr
korzyci materialnych, take znaczny rozgos, co autor latopisu nie omieszka zaznaczy, p
odnoszc, e aden z ksit ruskich z wyjtkiem Wodzimierza Wielkiego nie wszed tak gboko
e polskie. W porwnaniu przez autora latopisu wyprawy Daniela z wypraw Wodzimierza w
idz stwierdzenie pogldu panujcego na- Rusi w XIII w., e ziemie, na ktre wkroczy Wodzimi
erz naleay do Polski18. Ale dla Konrada wypra-
17 Ibid. s.-755: JlaKOMt 5Ke ne KOTAIUMM-B Gwinea.
18 Lat. hip. s. 758: n BHMAOCTa co cjiaBoro. B seMJiio.
CBOIO. HHIM 60 KHS3B H6 BKOflMJTB 6t B 36MJIK) JlAflb-
CKoy TOJI rjioy6oKO. npo^e BojioAMMepa BejiHKaro. Naturalnie nie umiem tu stwierd
zi, o ktr wypraw Wodzimierza na ziemie polskie chodzi. Zob. D. S. Licha-czew, Powiesi
' wrem, Het., t. II, s. 346. Zaznaczam tylko, e Roczniki hildesheimskie nie mwi pod
r. 992 o woj-
103
wa skoczya si waciwie politycznym fiaskiem, niczego bowiem w niej nie zyskiwa. Nie mona
zaprzeczy, e przyczynili si do tego w duej mierze obecni na wyprawie moni sandomiers
cy, a przede wszystkim wojewoda Pakosaw, ktry nakoni Daniela do zaprzestania walki.
Ale te za to zemci si pniej Konrad, po zajciu caego ksistwa sandomierskiego. Pakosaw
oimi stronnikami poszed na wygnanie, szukajc opieki na ssiednim dworze Romanowiczw 1
9. Kwestia rzdw w Krakowie pozostaa nadal dla Konrada otwarta. Chcc sobie czciowo powe
towa straty wezwa Grzymisaw na kolokwium, w czasie ktrego wymg na niej odstpienie syn
jego Bolesawowi caego ksistwa sandomierskiego. Grzymisawie pozostawi zapewne tylko cz
emi sandomierskiej jako zaopatrzenie.
W krtkim czasie mia Konrad sposobno odwzajemni si Danielowi. Pozostawao to w zwizku z
padkami w ksistwie halickim. Kiedy po powrocie z wyprawy na Wielkopolsk Wasylko ju
uda si do Suzdala na uroczystoci weselne szwagra, zabrawszy ze sob znaczniejszych bo
jarw, do Daniela przebywajcego wtedy w Ugrowsku przybyo poselstwo od Ha-liczan, don
oszc, e bojar Sudysaw (by on niegdy stronnikiem Romanowiczw, lecz od 1217 r. sta na cze
le stronnictwa wgierskiego wrd bojarw halickich i by gwn podpor rzdw krlewicza wg
nie polsko-ruskiej, lecz tylko o tym, e wwczas grozia Polsce wojna z Rusi, (imminebat
uippe illi grand contra Ruscianos bellum", MGH, SS t. III, s. 69).
19 Wiadomo z dokumentu Grzymisawy z 18 XI 1230 r., Kod. Maopolski, t. II, nr 401: Act
a sunt hec... nobis et eisden testibus ad colloium cum duce Con-rado et militibus
per eum pulsis olim de Polonia, tunc autem per filium eius de Russia revocatis"
\
104
skiego w Haliczu) wyjecha z Halicza i uda si z wojskiem na Ponizie, a w Haliczu poz
osta z maymi siami krlewicz Andrzej. Posowie wezwali Daniela, aeby skorzysta z tego i r
uszy na Halicz. Daniel, ktrego gwnym marzeniem byo odzyskanie caej ojcowizny, nie pozo
sta nieczuy na to wezwanie. Nieoczekiwanie rozpocza si zacita walka o Halicz, trwajca z
przerwami lat okoo 15 od synnej bitwy jarosawskiej i w ostatecznoci miaa przynie Danie
lowi panowanie w Haliczu. Lecz wrmy do jej pocztkw. Aeby zatrzyma Sudysawa poza Halicze
m, wysa ksi bojara Demiana z czci zbrojnych przeciwko temu, a sam z drobnym oddziaem
y popiesznie pod Halicz. Trzeciego dnia na noc stan ju pod Haliczem. Lecz tak samo z
wielkim popiechem wraca do Halicza uprzedzony widocznie Sudysaw, zdoawszy wymkn si Demi
anowi. pieszy, bo zna zmienne nastroje Haliczan i wiedzia, e upadek rzdw wgierskich je
upadkiem take i jego stanowiska. Daniel zasta Halicz zamknity. Zaj tylko przedmiecia.
W nocy zdoa Sudysaw dosta si do miasta. Natychmiast zorganizowa obron, polecajc strze
do lodu na zamarznitym Dniestrze. Chodzio bowiem o to, aeby ld rozbi i utrudni przejcie
przez rzek. Wypraw wobec tego przyjmuje si na luty-marzec 1230 r. Ld zosta rzeczywici
e rozbity i, jak opowiada latopis, rzeka nawodnia si"20. Ponadto zapalono jeszcze m
ost na rzece. Daniel mia ze sob tylko nieznaczne siy. W trudnym pooeniu dopomogo przyb
ycie Demiana, ktry opanowa znaczn cz ziemi halickiej. Chodzio teraz o to, aeby przedos
si przez rzek. Na szczcie dla Daniela drewniany most wskutek wilgoci nie spon, wojska D
a-
20 Ca wypraw Daniela podaje Lat. hip. s. 758759.
*
105
niela przeszy wic po nim i zajy Halicz. Pomny na dawne stosunki czce Daniela z krlem w
rskim, ksi puci wolno do domu krlewicza wgierskiego, z ktrym opuszcza Halicz take i
Sudysaw.
Panowanie Daniela nie trwao jednak dugo. Krlewicz Andrzej przybywszy na Wgry nakoni oj
ca i brata Bel 21 do wyprawy odwetowej. Do popiechu przynagla i Sudysaw utrzymujc, e n
ie naley dopuci do umocnienia si Daniela w Haliczu. Na czele znaczniejszych si ruszy B
ela na pnoc, aeby zdoby Halicz. Okry grd i wysa posa z daniem poddania si, gro
Lecz Demian, w ktrego rku spoczywaa obrona nie podda si. W krytycznym pooeniu z pomoc
anielowi przybyli Polacy i Poowcy22. Domylam si, e kiedy Daniel dowiedzia si o rozpoczc
iu wyprawy wgierskiej, zwrci si o pomoc do Polski, Do kogo mg si zwrci? Przyjmuj, e
o Konrada, ktry w ten sposb odwzajemnia si za pomoc rusk z poprzedniego roku. Wskutek
wielkich deszczw i powodzi Bela musia ustpi spod Halicza, wyprawa, w ktrej wygino do
Wgrw, skoczya si niepowodzeniem. Nie oznacza to bynajmniej, jak zobaczymy niej, aeby Da
niel utrzyma si duej w Haliczu. W czasie wyprawy posikw polskich na Ru wstawi si zape
Daniel u Konrada za rycerstwem sandomierskim wypdzonym przez Konrada w ubiegym rok
u. Przebywajc najprawdopodobniej na dworze Daniela, w obecnych wypadkach halickic
h rycerze polscy z pewnoci wzili udzia. Tote po zakoczeniu wyprawy Bolesaw, syn Konrada
, sprawujcy rzdy w Sandomierskiem,
21 Bela IV od 1222 r. wystpuje jako wsprzdca.
22 Lat. hip. s. 761: flanmit ace npimefle K co6i Jla-
106
zjecha si z ojcem 23 i zadecydowano o powrocie wygnanych rycerzy. W. zwizku z tym w
yonia si kwestia ich powrotu na urzdy. W listopadzie tego roku (1230) odby si zjazd Gr
zymisawy z Konradem oraz z odwoanymi z Rusi. Pakosaw nie powrci ju na stanowisko wojew
ody sandomierskiego, ale wraz z Mciwojem pozosta przy Grzymisawie i Bolesawie Wstydl
iwym w Wiicy, gdzie Mciwoj obj palacj, a Pakosaw kasztelani.
Po tych wydarzeniach przez kilka lat nie mamy w rdach adnych wzmianek o bliszych stos
unkach ksit polskich z ssiednimi ksitami ruskimi. Wypywa to moe i std, e wspczesn
ie, jak szczeglnie dworski latopis Romanowiczw, kady nacisk przede wszystkim na dziaa
nia wojenne, a w tych czasach wzajemne wspomaganie si Konrada i Romanowiczw chwilo
wo ustao. Co byo przyczyn wzajemnej nieufnoci trudno odgadn. Zapewne jedna i druga str
ona wyrzucay sobie zbyt sabe popieranie si wzajemne. A obaj dotychczasowi sprzymier
zecy tej pomocy potrzebowali. Jak wiemy z poprzedniego opowiadania, wyprawa wgiers
ka z lata 1230 r., majca na celu przywrcenie rzdw wgierskich w Haliczu, zakoczya si ni
owodzeniem. W Haliczu utrzyma si Daniel, ale tylko chwilowo. Latopis opowiada o da
lszych niepokojach w Haliczu w najbliszym czasie. Zdaje si, e w' 1232_ r. mamy now w
ypraw wgiersk, w nastpstwie ktrej krlewicz Andrzej wrci do Halicza. Wprawdzie mier k
a Andrzeja (pod koniec 1233 r.) uatwia Danielowi chwilowe opanowanie rzdw w Haliczu,
lecz ju w jesieni 1235 r. niechtni mu bojarzy ofiarowali tu rzdy ksiciu czer-
23 Zob. przyp. 19.
107
nihowskiemu Michaowi24. Nie uratowaa pooenia Daniela w Haliczu prba pozyskania dla si
ebie nowego krla wgierskiego Beli IV (Andrzej II zmar 21 IX 1235), do ktrego uda si Da
niel i bra udzia w uroczystociach intronizacyjnych Beli25. Czy mu si udao pozyska dla
siebie nowego krla zobaczymy niej 26. Byy wic chwile, kiedy Daniel potrzebowa pomocy
polskiej, a przecie szczegowy latopis nic nie mwi, aeby si zwraca o ni do Konrada. I K
rad nie prowadzi spokojnego ycia, dc do opanowania Krakowa. Mona snu rne domysy na t
rzyczyn ochodnicia stosunkw midzy Danielem a Konradem, lecz na podstawie latopisu mon
a tylko stwierdzi, e rozdwik jaki istnia, cho na razie panowa pokj. Lecz niedugo prz
otwartego zerwania. Pozostawao to w zwizku z wypadkami, jakie rozgryway si w ssiedni
ch ksistwach ruskich w zimie 1235/6 r. Kiedy akcja na Wgrzech nie udaa si, postanowi
Daniel powrci do brata przebywajcego we Wodzimierzu. Nie chcc dopuci do utrwalenia si
Michaa w Haliczu, Daniel jeszcze przed swoim powrotem na Woy poleci zdaje si Wasylko
wi rozpocz akcj w kierunku odzyskania Halicza. W^tym celu Wasylko zwrci si o pomoc do
Polakw 2VPo-
4 By to m starszej przyrodniej siostry Daniela.
25 Chro, pictum Yindob., Font. Hist. Hung., t. II, s. 232: Rex Bela filius eius
coronatus est pridie Idus Octobris feria prima dn cathedrali ecclesia beati Petr
i Alb, quam ipse consecrare fecit, Colomano duce fratre eiusdem ensem regaem ad la
tus ipsius honorifice te-nente, Daniele vero duce Ruthenorum euum suum ante
ipsum summa cum reverentia ducente".
26 Bardziej szczegowe przedstawienie tych wydarze w latach 12301235, zob. B. Wodars
ki, Rola Konrada mazowieckiego, s. 4753.
27 Lat. hip. s. 774.
niewa jak zobaczymy niej stosunki midzy Danielem a Konradem byy ju napite a wkrtce zost
ay zerwane i Konrad zacz zwalcza Romanowiczw, do Konrada Wasylko si nie zwraca. Wtpliw
take, aeby to by panujcy wtedy w Krakowie Henryk Brodaty. Pozostaje jedynie Bolesaw W
stydliwy.
Przyjrzyjmy si wic stosunkom panujcym w ssiednim ksistwie sandomierskim.! Na podstawi
e uchwa zjazdu odbytego przez Konrada z Henrykiem Brodatym przy wspudziale arcybisk
upa w 1234 r. Konrad uzna prawa Bolesawa Wstydliwego do ksistwa sandomierskiego, za
trzymujc dla siebie tylko pnocn cz ziemi sandomierskiej, tj. ziemi arnowsk i skrzys
stydliwy nie bardzo dowierza Konradowi.. Zostawi wic rzdy w Sandomierzu Pa-kosawowi a
sam odda si pod opiek Henryka Brodatego. Znajc ju z poprzedniego przedstawienia trad
ycyjn przyja Awdacw z Romanowiczami sdz, e to Pakosaw, za zgod zreszt Bolesawa Wst
wysa jaki oddzia na pomoc Wasylkowi. Niewielka to bya sia, kiedy obaj bracia, nie dosz
edszy nawet do Halicza zawrcili do domu. Bezsilno Romanowiczw omielia ich przeciwnikw.
eszcze wrd zimy w pocztkach 1236 r. poczyli si bojarzy haliccy z ksitami boochowskim
m wsplnego najazdu na ksistwo wodzimierskie28. By to wstp
28 Nazwa Boochowo wystpuje po raz pierwszy w la-topisach w XII w., bez bliszego ozn
aczenia. W XIII w. Boochowcami zwali si osadnicy nad grn Sucz, terytorium wic ich byo
graniczem trzech ziem: kijowskiej, woyskiej i halickiej. Jaki to by element etnogra
ficzny nie wiadomo. Do poowy XIII w. o tery^ torium tym mao wiemy, dopiero w czasa
ch omawianych walk wystpuj w latopisie ksita boochow-
109
do szerszej akcji, majcej zapewni Michaowi panowanie w Haliczu. Zaczto upi ssiednie od
strony Boochowcw ziemie. Z pomoc Romanowiczom popieszy ksi kijowski Wodzimierz, objc
iem rzdw w Haliczu przez Michaa czernihowskiego naruszao dotychczasow rwnowag polityczn
w Rusi poudniowej. Napastnicy zostali rozbici, a ksita bo-ochowscy zostali pojmani i
sprowadzeni do Wodzimierza.
Zwyciskie zakoczenie walki przez Daniela stwarzao niebezpieczestwo dla rzdw Michaa. Wob
ec tego postanowi zorganizowa przeciw Danielowi wielk koalicj. Poczenie si Daniela z W
zimierzem kijowskim sprowadzio do koailicji przeciw nim Izja-sawa Mcisawicza, ksicia s
moleskiego, pretendenta do ksistwa kijowskiego. Do koalicji wcign Micha take i Konrada
mazowieckiego 29. Ot przyjmuj, e do dawnych przyczyn rozdwikw istniejcych midzy Konra
a Romanowiczami doczya si nowa, a mianowicie zblienie midzy Romanowiczami i Bolesawem W
stydliwym, czego wyrazem byo udzielenie pomocy Wasylkowi. Inicjatorem tego porozu
mienia by bez wtpienia Pakosaw. Fakt ten rozgniewa Konrada i rzuci gwatownego ksicia do
obozu przeciwnikw
scy" jako sprzymierzecy bojarw halickich przeciw Danielowi. Jako wolnych ksit bdzie ic
h uznawa Bolesaw Konradowie, kiedy w kilka lat pniej uderz na jego ziemi, Lat. hip., s
. 792. Odtd Boochowcy wystpuj coraz czciej, zob. M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy,
t. III, s. 155 i 536; W. T. Paszuto, Oczer-M, s. 150151.
29 Lat. hip. s. 775: BO3Bejn> 60 6ameTb na
M MsACJiaBt JlfiKTj H PoyCfc M
. KoHpaTOBM JKe cTaBiiioy. Kfle Htitrb
XOJIM. CTOHT.
Romanowiczw. Gdyby w tych warunkach udao si Danielowi powrci do Halicza, Bolesaw Wstyd
liwy zyskiwaby znacznego sprzymierzeca do ewentualnej walki ze stryjem. Nawizanie b
liszych stosunkw midzy Konradem a Michaem nie natrafiao zreszt na znaczniejsze trudnoci
. Konrad by wujem Michaa, ''ktrego matk bya nieznana z imienia najstarsza crka Kazimie
rza Sprawiedliwego, przyrodnia siostra Konrada 30. W ukadach o pomoc jako jej war
unek moga by moe obietnica ze strony Michaa poparcia Konrada w uzyskaniu tronii krak
owskiego, f /
Pod koniec lata 1236 r. Konrad wyruszy i stan w okolicy Chema. Przodem wysa oddzia pod
Czerwie, lecz ten zosta przez Wasylka rozbityS1. Micha oczekiwa tymczasem nadejcia Iz
jasawa, ktry mia przyprowadzi Poowcw, po czym mia si poczy z Konradem. Lecz Poowcy
a Daniela spustoszyli ziemi halick i odeszli z powrotem. Moe zo- . stali przekupien
i przez Daniela? Wobec tego Micha powrci do Halicza, a take Konrad w szybkim odwroci
e wraca do siebie, straciwszy znaczn liczb zbrojnych podczas przeprawy przez Wieprz
. Przyjmuj, e caa ta kampania zakoczya si jeszcze przed nastaniem zimy. Fakt, e przepra
wa Konrada przez Wieprz miaa pocign tyle ofiar w ludziach32, by nastpstwem wezbrania r
zeki wskutek jesiennych deszczw,
30 Lat. hip. s. 783; O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 258.
si Wprawdzie latopis opowiada, e oddziay Konrada pobi Wasylkowicz", przyjmuj, e powinn
o by Wa-sylko".
32 Lat. hip. s. 775: KoHflpar& no6tace flo J!AXOB-B ne-pec-B HOIITS. n Tonmica S
flmecTb OT BOM ero BO Benpro
MHOJK6CTBO.
110
111
lub te pierwsze lody nie wytrzymay. Take odwrt Poowcw moe wskazywa na zbliajc si z
Omielony powodzeniem Daniel zaraz z pocztkiem nastpnego roku (1237) mia zamiar opano
wa Halicz, lecz prba ta nie udaa si, w Haliczu mieli bowiem Micha i odgrywajcy coraz z
naczniejsz rol syn jego Rocisaw znaczn zaog wgiersk. Wynika z tego, e Bela IV kontyn
dnak w dalszym cigu polityk ojca niedopuszczania Daniela do Halicza, gdy to przekrel
aoby plany wgierskie utrzymania ksistwa halickiego pod zwierzchnictwem Arpadw. Widoc
znie wic dobrze tu poznano ju plany ambitnego Romano-wicza. Zaoga wgierska w Haliczu
miaa nie tyle pomc Michaowi, ile utrzyma tu zwierzchnictwo wgierskie. Nieduo wic przyn
ioso Danielowi uczestnictwo w uroczystociach intronizacyjnych Beli34.
Nie rezygnujc bynajmniej z opanowania Halicza, z wiosn 1238 r. skierowa Daniel swoj
uwag ku pnocy. Interesoway go dwie kwestie. Pierwsza to zagadnienie jawiskie. Opanowan
iu ziem zamieszkaych przez Jawingw powici Daniel w pniejszych latach, kiedy ju si utw
zi w ksistwie halicko-wodzimierskim, duo stara i na tym odcinku zarysuje si silna ryw
alizacja polsko-ruska. Zagadnienie to omawiamy w osobnym rozdziale. Na razie to
byy pierwsze kroki na tym terenie. Oddziay Romanowi-czw przybyy do Brzecia35, lecz z
powodu wylewu
33 wczesne najazdy o charakterze przewanie u-pieskim trway zawsze bardzo krtko, wypr
awa rozpoczta w penym ju lecie moga si przecign co najwyej do pnej jesieni.
34 Stosunek dworu wgierskiego do Daniela tumaczy nam take porozumienie mizy Daniele
m a Fryderykiem Bitnym austriackim.
35 Lat. hip. s. 776.
112
rzek zosta Daniel zmuszony do zaniechania wyprawy i przystpi do realizacji drugiej
kwestii, ktr zaplanowa, gotujc si do wyprawy na pnoc. Skierowa si ku ziemi drohiczys
Krok ten porednio godzi w Konrada. Kiedy Konrad zagarn na Rusi ziemi drohiczysk, trudno
jest oznaczy (wedug Kadubka Drohiczyn uzaleni od siebie Kazimierz Sprawiedliwy), nig
dzie bowiem w rdach faktu tego podanego nie mamy. Mona by przyj z duym prawdopodobiest
m, e nastpio to wanie niedawno w czasie niefortunnych walk Daniela z Michaem, kiedy pr
zyjazne stosunki midzy Konradem a Danielem urway si. Grd drohiczyski w chwili wyprawy
Daniela na pnoc w rkach Konrada nie by. Rok bowiem przedtem (3 III 1237 r.) odda go
Konrad wraz ze znaczn czci ziemi midzy rzekami Bug i Nurzec zakonowi braci dobrzyskich
. Z dokumentu donacyjnego Konrada wynika, e kiedy nastpio wcielenie zakonu do-brzycw
do Zakonu Krzyackiego (1235 r.), mistrz Bruno i pewna cz braci zakonnych wystpia z zak
onu niemieckiego i zaoya wasn organizacj do walki z poganami. Skorzysta z tego Konrad i
postanowi uy jej do obrony przed Jawingami i, co dla nas bardziej ciekawe, przed Ru
sinami (w dokumencie he-retici), a wic przed Danielem. Liczy si wic Konrad z tym, e D
aniel zechce odebra zabran mu ziemi. Ot Daniel rzeczywicie napad na Drohiczyn, zdoby g
(marzec 1238 r.) i pojma mistrza Brunona wraz ze starszyzn do niewoli. Odzyskanie
Drohiczyna miao dla ksistwa wodzimierskiego wielkie znaczenie, by to bowiem bardzo w
any orodek handlowy. O duej roli handlowej Drohiczyna wiadcz znalezione tam w wielkie
j iloci plomby oowiane, suce do piecztowania towarw. Znaleziona wielka ich ilo pozwal
wierdzi due obroty handlowe caego terenu bua-
8 Polska i Ru
113
skiego. Chcc przeszkodzi ewentualnej wyprawie odwetowej Konrada spowodowa Daniel na
jazd na Mazowsze Mendoga i ksicia nowogrdzkiego Izjasawa36. Sam za ruszy ponownie na
Michaa halickiego. Widocznie obecne pooenie tego nie byo zbyt silne, kiedy by zmuszon
y odstpi Danielowi ziemi przemysk.
W krtkim czasie nadarzya si Danielowi sposobno opanowania Halicza, a to w zwizku z now
ymi wypadkami kijowskimi. Korzystajc z zamieszek w Kijowie, jeszcze w 1236 r. zaj K
ijw znany ju nam Jarosaw, redni syn w. ksicia suzdalsko-wodzimierskiego Wsie-wooda III.
Lecz dugo tu nie zabawi. Ju w dwa lata potem, na wiadomo o mierci starszego brata Jer
zego II, ktry poleg w bitwie z Tatarami nad rzek Sita (4 III 1238 r.), opuci grd kijow
ski i uda si do Suz-dala, obejmujc zwierzchne kierownictwo caego rodu 37. Kijw zosta b
ez ksicia, wida z tego, jak ju bardzo straci na znaczeniu. Niebezpieczestwo dla stare
go grodu byo tym wiksze, e o miedz staa potga tatarska, gotowa kadej chwili do najazdu.
By moe, e w tym pooeniu bojarzy kijowscy zwrcili si do dawnego pretendenta do tronu ki
jowskiego, panujcego obecnie w Haliczu Michaa. Ten da si nakoni, oddawszy rzdy w Halicz
u synowi Rocisawo-wi. Zapewne przywiecaa mu myl utworzenia znacznej potgi opartej na k
sistwach: czernihowskim, kijowskim i halickim, aeby mc przeciwstawi si grozie tatarsk
iej. Lecz siy i zdolnoci nie dorastay planom. Da temu dowd prawie zaraz syn Rocisaw. Pe
wny swego stanowiska w Haliczu wobec objcia
8 Ibid.: no TOM JKe jrhTi flarom-B ace sosBe^e na KOH-Apara JIuTBoy Mnir&flora.
Maacjiasa HoBropofl&CKoro.
' W. T. Paszuto, Geroiczeskaja borba russkogo na-roda za nezawisimost' , Moskwa
1956, s. 173.
114
przez ojca tronu kijowskiego, odebra Danielowi ziemi przemysk, przez co naraa si na ro
zpoczcie nowej wojny. Nastpnie da si namwi do wyprawy na Litw. Latopis podaje tylko kr
wzmiank, e Rocisaw wyprawi si na Litwinw 38. Poniewa ksistwo halickie nigdzie nie ss
z Litw, ani adnych zatargw nie miao, naley si domyla, e Rocisaw szed komu z pomo
s, e szed z pomoc Konradowi, ktry chcia wzi odwet za poprzedni najazd. Doniesiono o ty
Danielowi, przebywajcemu w ulubionym Chemie. Daniel szybko ruszy ku Haliczowi. Wido
cznie zaogi wgierskiej ju w nim nie byo (nic o niej bowiem latopis nie wspomina) i t
o uatwio stronnikom Daniela poddanie grodu, mimo opozycji niektrych bojarw39. Rocisaw
dowiedziawszy si o tym, zawrci z drogi (i to zapewne sparaliowao wypraw Konrada na Lit
w, tak e o adnej wojnie z Litw wwczas nie syszymy), lecz nie prbujc nawet wyprze Dani
z grodu, uda si na Wgry szuka tam pomocy. Nie mg mu jej udzieli ojciec, sam coraz bardz
iej zagroony najazdem tatarskim.
Dotychczasowe swary wewntrzne midzy ksitami ruskimi miay wkrtce ustpi na dalszy plan
c nowej groby, ktra zawisa nad Europ. By ni nowy najazd tatarski. Niebezpieczestwo to p
rzerwao na pewien czas rozgrywki o rzdy w Krakowie. Caa uwaga bya teraz skierowana k
u wschodowi, skd szy pierwsze wieci o zwycistwach tatarskich. Szy tym bardziej nieocz
ekiwanie, e po niespodziewanym cofniciu si Tatarw po zwycistwie nad Kak (1223 r.) powsz
echnie sdzono, e niebezpieczestwo mino. Jest
38 Lat. hip. s. 777. 59 Ibid., s. 778.
115
to troch dziwne, gdy Tatarzy przygotowywali si dosy jawnie do dalszych wypraw. Wiedz
iaa o tej wyprawie misja dominikaska, ktra w 1236 r. dotara a nad Wog. Jeden z dominika
nw, brat Ryszard, donosi, e Tatarzy chc i na Niemcy" 40.
Wczesn wiosn 1236 r. ruszya armia tatarska z zachodniego Ataju. Naczelnym wodzem by w
nuk Te-mudyna Batu, ale faktycznymi wodzami byli dowiadczeni w walkach wodzowie ta
tarscy41. Przeszedszy przez Bram Narodw ju w czerwcu stan Batu nad Wog. Pierwszym jego
adaniem byo umocnienie panowania tatarskiego nad Wog i Karn, wobec cigego zrywania si,
nawet czasami pomylnego, kam-skich Bugarw przeciw rzdom tatarskim. Std take poszo wezwa
nie do najbliszych ksit riazaskich do poddania si. Najpierw zniszczyli Tatarzy ziemi Bu
arw. By to wstp do najazdu na Ru. Z pocztkiem zimy 1237 r. rozpoczli podbj ziem ruskich
. Na pierwszy ogie poszo ksistwo riazaskie42. 21 grudnia po szeciodniowym obleniu pad
aza. Rozpocz si wic pochd od ksistw pnocnych. Po Ria-zaniu pada Koomna, nastpnie M
zdal. Z pocztkiem lutego zosta zdobyty Wodzimierz nad Klam. Prbowa stawi Tatarom opr
si wo-dzimiersko-suzdalski Jerzy II Wsiewoodzicz, lecz stoczona 4 marca bitwa nad rze
k Sita zakoczya si klsk Rusinw i mierci Jerzego. Wie o tej klsce i mierci Jerzego
leko po Europie rod-
40 Exercitus Tartarorum contra Alamanniam yellet ire, sed alium quem ad destruct
ionem Persarum mise-rat expectabat", M. L. Endlicher, Rer. Hung. Mon. A
rpad. s. 253.
41 Szczegowy przebieg wyprawy tatarskiej podaje W. T. Paszuto, Geroiczeskaja borb
a, s. 150 n.
42 Lat. hip. s. 778 n.
kowej i Zachodniej43. Nadchodzce wiosenne roztopy, jak i silny opr, na jaki natraf
ili Tatarzy u ludnoci ruskiej bronicej swej niepodlegoci44, zmusiy Tatarw do powrotu n
a stepy. Reszt 1238 r. dowdztwo tatarskie powicio na wypoczynek i zorganizowanie na n
owo zdziesitkowanej armii. Ru poudniowa zyskaa w ten sposb zwok jednego roku. Z pocztk
m 1239 r. wojska tatarskie rozpoczy najazd na Ru poudniow. 3 marca zdobyto Perejasaw p
oudniowy, w padzierniku pad Czernihw. Jeden z chanw tatarskich Menge podstpi pod Kijw
zada poddania si. Sdzi widocznie, e uda si zaj Kijw bez walki. Panujcy wwczas w K
odmwi. Tatarzy widocznie nie przygotowani jeszcze do zdobywania potnego grodu, cofnli
si45. Lecz i Micha pewnie nie bardzo wierzy w moliwo obrony, albowiem opuci z rodzin
i uda si na Wgry. Rzdy w Kijowie obj chwilowo ksi smoleski Ro-cisaw Mcisawicz,
o. Na wiadomo bowiem o tych wydarzeniach Daniel wyprawi si na Kijw, Rocisawa pojma i o
dzi tu swego namiestnika Dymitra, polecajc mu obron grodu przed Tatarami. Sam na st
ae przenosi si do Kijowa nie my-
43 Zapewne za porednictwem relacji dominikaskich, jak o tym wiadczy Ex Thomae Histo
ria pont. Spalati-norum, MGH SS, t. XXIX, s. 585.
4 Np. dzielna obrona Kozielska, gdzie caa ludno zostaa wymordowana. Oblenie trwao przez
7 tygodni i kosztowao Tatarw duo strat, tak e sama nazwa grodu budzia w nich strach,
Lat. hip. s. 781: OTToyfloy JKe Boy TaTap4x-&. ne CM^IOT ero napemu rpa/j Koseji
CKi,. HO rpafl SJTBM. nonesce GranacA no
C6MB HCA^JIi.
45 Lat. hip. s. 782, zob. B. Wodarski, Hola Konrada mazowieckiego, s. 30, przyp.
3.
116
117
sia, Kijw bowiem ju straci swe zwierzchnie stanowisko 46. Byo to ju w 1240 r.
Udajc si z synem na Wgry chcia Micha pozyska pomoc wgiersk przeciw Tatarom. Aeby bard
zwiza krla wgierskiego z losami Halicza, proponowa maestwo Rocisawa z crk Beli. L
iczego na Wgrzech nie zyska. Bela IV, ktry niedawno wyda najstarsz crk Kunegund (King
Bolesawa Wstydliwego mimo uprzednich ukadw na temat maestwa crki z Rocisawem, odmwi
widocznie nie chcia angaowa si do walki z Tatarami. Obaj wic ksita nie mieli co robi
dworze wgierskim. Udali si teraz do Konrada 47. Std nawizali ukady z Danielem, przy c
zym znaczn rol moga odegra ona Michaa, a siostra Daniela, przebywajca na dworze brata.
Popiera te zabiegi i Konrad, ktremu teraz zaleao na dobrych stosunkach z Romanowicza
mi wobec wzmocnienia stanowiska Bolesawa Wstydliwego przez oparcie si o dwr wgierski
. Obaj ksita ruscy chcieli odzyska od Daniela utracone ksistwa. Do porozumienia doszo,
jednak Daniel zrezygnowa z Halicza nie chcia. Podstaw ukadu bya zapewne rezygnacja M
ichaa i Rocisawa z pretensji do Halicza, a w zamian za to Daniel odda Michaowi ksistwo
kijowskie, Rocisaw za otrzyma ziemi uck 48. Jednak wobec cigej groby tatarskiej, Mi
odway si powrci do Kijowa, lecz pozosta u Daniela. Taki stan trwa do chwili, kiedy prz
ysza wiadomo, e Kijw wpad w rce tatarskie.
46 Lat. hip. s. 782.
47 Ibid., s. 783: Kopojit JKB ne BflacTb A^BK-I CBOBM PocTMCJiaBoy. n norna
M nponb, pmocTa. Mnxanjrb M PocTMCJiast. KO oyeBH cBoeMoy B JIaxbi M KO
KOH-
flpaTOBM.
48 Ibid.
118
Batu, zgromadziwszy wszystkie siy, obieg grd kijowski i zdoby go (6 XII 1240 r.) 49.
Bezporednie niebezpieczestwo tatarskie zawiso teraz nad ksistwami Ro-manowiczw. Wiad
omo o zdobyciu Kijowa przysza do Halicza pod nieobecno Daniela, ktry w tym czasie wyje
cha z synem Lwem na Wgry. Jako cel podry Daniela latopis podaje plan oenienia syna z
crk Beli, wtedy to jednak nie doszo do skutku50. Nie maestwo to byo wszake motywem pod
aniela. Jak niedawno Micha, tak samo teraz i Daniel chcia zapewne pozyska pomoc wgie
rsk przeciw Tatarom, a maestwo crki Beli IV z najstarszym synem Daniela Lwem, miao mu
da t pomoc, oraz miao mu zagwarantowa w przyszoci spokojne posiadanie ksistwa halickieg
o. Podobnie jak Michaowi, krl odmwi take i Danielowi. Z obawy przed Tatarami Micha raz
em z synem uszed ponownie do Konrada 51, a kiedy oddziay tatarskie wpady na ziemie
polskie, uszli na lsk do ziemi wrocawskiej i schronili si w rodzie.
Po zajciu Kijowa Tatarzy ruszyli dalej na zachd. Pierwszym etapem byo ksistwo wodzimi
erskie i halickie. Latopis opowiada, e Batu osobicie ruszy na Wodzimierz. Po drodze
paday grody, na zacity opr
49 Data zajcia Kijowa jest sporna, poniewa Lat. awrentiewski podaje, e stao si to w dz
ie w. Mikoaja, niektrzy kad to na maj (przeniesienie zwok, 9 maja), inni przyjmuj 6 gr
nia. Dat t podaje take Lat. woskreseski, s. 145. W. T. Paszuto, Geroicze-skaja borba
, s. 157, przyjmuje 19 XI, chocia na mapce podaje 6 XII.
30 Lat. hip. s. 785, 787.
51 Ibid. s. 783: MnxaHjrb sce oyBiA^B-b npMHTbe KneBCKoe M Stjzca co CHHOKTB CBOM
M^ BO JIflXbi KOH-
119
natrafili Tatarzy pod Krzemiecem, a poniewa chodzio o popiech, nie chcc traci czasu na
oblenie, ruszyli dalej. Ba tu podstpi pod Wodzimierz, zaj go i zupenie zniszczy nie
zc nikogo. Podobny los podzieli Halicz i inne grody. Teraz ruszy na Wgry, a przed ni
m uchodzia przeraona ludno. Byo to pod koniec grudnia 1240 r., kiedy na Wgry przysza wi
adomo, e Tatarzy opanowali ju ssiednie ksistwa ruskie52. Krl Bela wysa palatyna (zdaj
Dionizego), aeby zamkn przecze karpackie. Ten broni si do poowy marca, lecz nie mg w
a naway tatarskiej. Tatarzy rozlali si po nizinie wgierskiej, 11 kwietnia nastpi pogro
m Wgrw nad rzek Sajo. Krl z resztkami wojsk uchodzi za Dunaj. Tymczasem Daniel po nie
udanej misji wraca do domu. Z przytoczonych zdarze wynika, e mogo to by w pierwszych
dniach onego nieszczsnego roku (1241 r.). Daniel nie wiedzia dokadnie, co si w jego
ziemiach dzieje. Kiedy stan w klasztorze w ,Syno-wdzku natkn si na uciekajc z ziemi ha
ckiej ludno. Dowiedziawszy si od uchodcw o wypadkach, zawrci na Wgry. Tu pozostawi sy
a sam przez Bardjw uda si do Polski i przyby do Sandomierza. By zapewne niespokojny o
rodzin, albowiem od uchodcw dowiedzia si tylko, e ona z dziemi i bratem Wasylkiem usz
ake do Polski53. Spotka-
52 Rogerii Miserabile carmen super destructione Hun-garie: Circa nativitatem Dom
ini fama fuit, quod con-finia Hungarie Russie continua Tartari devastabant,
MGH SS, t. XXIX, s. 553554.
53 Lat. hip. s. 787: M^O MSO Oyropt BO J!AXI na BapfloyeB^) n npHp,e
BO CoyAOMMpb, cjibiuia o Spari CM
M O .ZrTeK. M O rHAFHHM CBO6M. HKO BT>1IIIJIM COyTfc M3
PoycKoe aeMjrt B JLixBi.
120
nie nastpio w jakiej miejscowoci nad Pilic54. Poniewa zbliay si coraz bardziej oddzia
arskie idce przez Polsk, uznano-, e nie jest bezpiecznie by tak blisko i caa rodzina
ksica wraz z Danielem udaa si na Mazowsze pockie, gdzie rzdzi najstarszy syn Konrada B
esaw. Kiedy spotkalimy go ju jako ksicia sandomierskiego, jednak w 1234 r., kiedy prz
yszo do ugody Konrada z Grzymisaw, musia Konrad odda Sandomierz Bolesawowi Wstydliwemu
. Bolesawowi wydzieli ojciec wtedy Mazowsze pockie. Bez wtpienia z polecenia ojca Bo
lesaw odda Danielowi na czas pobytu w Polsce Wyszogrd 55. Zacieniy si znowu wzy przyja
midzy Romanowiczami i Konradem, na czym ksiciu polskiemu bardzo zaleao. Konrad i jeg
o syn wracaj do polityki cisej z nimi przyjani, ktr ju bd prowadzi do koca swego y
zowszu przebywa Daniel do czasu, kiedy nawaa tatarska przesza ju przez ziemie polski
e i ruskie i zdawao si, e niebezpieczestwo mino. Kiedy powraca do siebie zdarzy si za
owy epizod. Chcia bowiem po drodze wstpi do zamku drohiczy-skiego, lecz dowdca zamku
nie chcia go puci. Ustpi dopiero po duszych namowach Daniela. Epizod dziwny, jeeli prz
omnimy sobie, e przed trzema laty Daniel zaj Drohiczyn na zakonie dobrzyskim, no i z
apewne obsadzi go wasn zaog. Nastpnie obaj bracia udali si -przez Brze do Chema.
Dalszy pobyt w Polsce Michaa i Rocisawa take ju nie mia celu. Kiedy wic Tatarzy opucil
k, wrcili obaj ksita do Konrada, chcc zapewne uzy-
54 Latopis w ten sposb okrela miejsca spotkania: n oGptTe nxt na piiri peKOM
in Hojmi, ibid. Domylam si, e jest to Pilica, ktra w dokumentach wystpuje jako P
ilca, Pilcza, Pylcza.
55 Lat. hip. s. 788.
12!
ska jego poparcie. Konradowi jednak zaleao na utrzymaniu dobrych stosunkw z Romanowi
czami, tote w wewntrzne sprawy tych ksit miesza si nie myla. Wobec tego Micha z syne
li Polsk i wyjechali na Ru, planujc zajcie dla siebie ksistwa piskiego5e. wczesny ksi
Rocisaw zwrci si do Daniela z prob o opiek. Pod naciskiem Daniela Micha ustpi i po
zynajmniej pokojowe stosunki midzy Danielem a Michaem popsuy si. Micha osiad w ziemi k
ijowskiej, a Rocisaw uda si do Czernihowa.
Lecz nawet ogromne zniszczenie, jakie dotkno ziemie ruskie nie zdoao okieza niektrych n
iespokojnych bojarw halickich i niektrych ksit. Nalea do nich Rocisaw Michaowicz i k
owscy. Szczeglnie kiedy z Wgier powrcili przywdcy bojarw halickich, korzystajc z nieob
ecnoci obu Romano-wiczw, przebywajcych w ksistwie wodzimierskim, rozpoczli grabie ziemi
halickiej. W porozumienie z nimi wszed przebywajcy obecnie w Czernihowie permanen
tny pretendent do tronu halickiego, Rocisaw. Przecign na swoj stron ksit boochow-sk
zem ruszyli na Ponizie. Podstpili pod grd Bakot (nad Dniestrem, niedaleko ujcia Uszy
cy). Grodem tym zarzdza z ramienia Daniela jego kanclerz Cyryl. Najpierw prbowa skoni
Rocisawa do wycofania si z ziemi halickiej, a kiedy mu si to nie udao, wyruszy na nieg
o, wobec czego Rocisaw cofn si do siebie za Dniepr.
Lecz wiadomo o wrogim wystpieniu ksit bo-ochowskich rozgniewaa Daniela. Zebra wic te
ne siy i brata Wasylka, ruszy na ziemie boo-chowskie i wszystkie ich grody zburzy. L
atopis wy-
56
Ibid.
ranie opowiada, e Tatarzy nie tylko pozostawili ksitom boochowskim wszystkie ich grody
, lecz nawet zaopatrzyli je w ywno. Wynika wic z tego, e ksita boochowscy dobrowolnie
dali si Tatarom i teraz omieleni ich opiek uderzyli na posiadoci Daniela. Zdaje si, e o
becna surowo Daniela tumaczy si faktem dobrowolnego poddania si ksit boochowskich Tat
, co Daniel uwaa za niepodany' objaw polityczny, kryjcy w sobie na przyszo wielkie nie
zpieczestwo. Wyprawa Daniela odniosa swj skutek, albowiem ksita ci uznali teraz zwierz
chnictwo Daniela. Miao to przynajmniej na razie t dobr stron, e kiedy wiosn 1242 r. ro
zpocz Rocisaw nowe starania o zajcie Halicza, pomocy tu nie otrzyma. Wprawdzie Rocisaw
majc poparcie biskupa halickiego Artemija i innych bojarw halickich, zaj Halicz, lec
z nie na dugo. Chwila dla Rusi halickiej zdawaa si by niebezpieczna, przysza bowiem w
iadomo, e Tatarzy opuciwszy Wgry wracaj z powrotem na stepy. Zaniepokojony tym Rocisaw
puci Halicz. Dopiero po zupenym uspokojeniu Daniel zaj ponownie Halicz, Rocisaw za uda
na Wgry. Chtnie go teraz przyj Bela. Po wycofaniu si Tatarw z Wgier wraca Bela do dawny
ch planw odnonie do ksistwa halickiego i chce je znowu zwiza z krlestwem wgierskim. Rz
mia tu sprawowa Rocisaw, za ktrego zgodzi si obecnie Bela wyda sw crk Ann.
Maestwo jednej crki Beli IV z Bolesawem Wstydliwym, dcym do opanowania ksistwa krakow
go, a drugiej z Rocisawem, pretendentem do ksistwa halickiego zbliyo obu szwagrw do si
ebie. Dziaaa tu zreszt dyplomacja wgierska, ktra chciaa widzie w Haliczu Rocisawa, zi
eli, a pomc w tym mia mu drugi zi, nasz Wstydliwy. Akcja wspoma-
122
123
gania Rocisawa w jego planach halickich bya take nastpstwem wrogich stosunkw midzy Bole
sawem Wstydliwym a Romanowiczami, jakie zaistniay po znikniciu groby najazdu tatarsk
iego. Wiemy ju, e w czasie tego najazdu nastpio pewne zblienie midzy Konradem a Romano
wiczami, co wpyno wanie na pogorszenie si stosunkw midzy Wstydliwym a Romanowiczami. W
adki maopolskie zostawilimy w chwili, kiedy w Krakowie obj rzdy z powrbtem Henryk Bro
daty, a w Sandomierzu Bolesaw Wstydliwy. Konrad oddawszy synom dzielnice pooone w pno
cnej czci, na pograniczu pomorskim, pruskim, ja-wiskim i litewskim, zatrzyma dla sieb
ie ziemi sieradzk, czyck, Mazowsze czerskie i pnocn cz ziemi sandomierskiej, jakby
osb chcia si uwolni od cikich obowizkw obrony ziem od pnocy, aeby ca uwag zwrci
Lecz Henryk Brodaty utrzyma si w Krakowie a do swej mierci, a po nim obj rzdy syn jego
Henryk Pobony, ktry take a do klski legnickiej (9 IV 1241 r.) mia w swych rkach Krakw.
o mierci Pobonego rzdy w Krakowie obj najstarszy syn jego Bolesaw ysy (Rogatka), lecz t
eraz Konrad ju otwarcie wystpi i zaj Krakw. W kadym razie stao si to niedugo przed 1
. r., kiedy to Konrad wystpuje ju jako ksi Krakowa". Poniewa jednak mia Konrad zacity
rzeciwnikw wrd monych krakowskich i znaczna ich cz pozostaa wierna Bolesawowi Wstydli
, tuajcemu si podczas najazdu tatarskiego na Wgrzech i Morawach, Konrad zwoa rycerstwo
maopolskie na wiec do Skalmierza (ac. Scar-bimiria) i znaczniejszych zwolennikw Ws
tydliwego
57 Domys S. Zachorowskiego, Studia do dziejw XIII wieku, Rozprawy PAU, Wydz. Hist.
-Filoz., seria II, t. XXXVII, s. 101.
uwizi. Czy ten fakt, czy te jak opowiada Dugosz surowe rzdy Konrada, spowodoway, e znac
zna cz rycerstwa porozumiaa si ze sob i wysano posw, ktrzy wyszukali Bolesawa i wpr
go z pomoc wgiersk do Krakowa. 12 V 1243 r. Konrad wystpuje jeszcze jako ksi krakowski
, lecz ju 25 tego miesica rozstrzygny si losy jego panowania w Maopolsce. W bitwie pod
Suchodoem ponis klsk, ziemia krakowska i sandomierska wrciy do Bolesawa Wstydliwego.
e Konrad tak atwo nie rezygnowa. Jeszcze tego samego roku zupi ziemi krakowsk, a co go
rsze sprowadzi na bratanka najazd Romanowiczw, skierowany na ziemi lubelsk 58. Odyy de
a Romanowiczw do opanowania ziemi lubelskiej. Daniel pustoszy kraj wok samego Lublin
a, wszak tu byo gwne centrum zainteresowania ruskiego, Wasylko niszczy kraj w dorzec
zu ady (dopyw Tanwi), dwaj inni dowdcy: Andrzej okolice Sandomierza, a Wysza-ta blie
j nieokrelonego Podgrza. Zabrawszy znaczny up w ludziach, wojska ruskie powrciy do si
ebie. Widocznie Lublin by zbyt warownym grodem, aeby mona byo atwo go zaj. Z wiosn nas
ego roku (1244) uderzy Konrad ponownie na ziemi kieleck i znowu przyszy mu w pomoc s
iy ruskie. Wasylko uderzy na ziemi lubelsk, dochodzc a do Wisy i Sanu. Latopis opowiada
, e mia zamiar przej Wis koo Zawichostu, lecz nie mg tego zrobi z powodu wezbrania r
9. Wziwszy znowu znaczny up, wr-
58 Lat. hip. s. 795/6: ^amuioBM JKe co GpaiOM-b Ba-
CMJIKOMt. SapaTMBIIIMMCfl C BOJieCJiaBOM^b. KHA36M JlflflbCKbI
MB. BHMflOCTa BO 3eMJIK> JlAflbCKOyK). HeTblpMH
floporaMM. caiwb ^aHMJio saeBa OKOJIO JIioSjiMHa. a Ba-CHJIKO no MSBOJIM M no Jl
a^-fe.
59 Lat. hip. s. 796: ne Moroina 60 nepetxaTM en pt-KBI. nonejKe HaBOflHHjiaca 6m
e. Byy to ju wiosenne wezbrania rzek.
124
125
ci do siebie. Ani Konrad, ani Rusini wikszych korzyci z tej wyprawy nie odnieli, co
wicej, w odpowiedzi na najazd ruski rycerstwo krakowsko-sando-mierskie wpado do zi
em Daniela, pustoszc je koo Andrzejewa. (Przypuszczam, e jest to Andrzejw, dzi wie w p
owiecie chemskim). Na wiadomo o tym Daniel z bratem zebrali wszystkie siy i z machin
ami oblniczymi ruszyli pod Lublin i obiegli grd. Latopis podaje, e zaoga widzc wielk si
blegajcych prosia o pokj i Daniel zgodzi si na niego pod warunkiem, e zachowaj neutraln
o i nie bd wspomaga swego ksicia. Naleaoby si domyla, e obleni zobowizali si n
mie 60.
e ksita ruscy mimo swej przewagi odstpili spod Lublina, rezygnujc z jego zdobycia, byo
to jak sdz nastpstwem wiadomoci o zagroeniu Halicza. Teraz bowiem (1244 r.) Bela post
anowi zrealizowa swe plany halickie i osadzi tu swego zicia Rocisawa. Na czele wojsk wg
ierskich ruszy Rocisaw w kierunku ziemi przemyskiej. Tu z pomoc miejscowego bojar-st
wa zebra licznych chopw i utworzy z nich oddziay piesze. Daniel wysa przeciw niemu syna
swego Lwa, lecz widocznie niezbyt wielkie byy te siy, kiedy w walce nad rzeczk Sie
czn61, Rocisaw rozbi je.
60 Ibid. Roczn. kapit. krac., MPH, t. II, s. 804, 1244. Rutheni per diversos insu
ltus Lublin devastant et eccle-sias succendunt", do czego Rocznik witokrzyski, MPH
, t. III, s. 72, dodaje: et castrum pro se edificare cepe-runt et turrim muratam
fecerunt". Wprawdzie na podstawie tych wiadomoci M. Hruszewkij, Istorija Ukrai-ny-
Rusy, t. III, s. 78, przyjmuje, e Rusini zajli wtedy Lublin, jednake szczegowe
opowiadanie ruskiego latopisu przeczy temu.
61 Lat. hip. s. 797, nazywa t rzek Siecznica. Domylam si, e jest to Sieczna (druga
nazwa Czarnego Potoku) dopyw Wiszni, Sownik geogr., t. X, s. 496.
126
Kiedy jednak wyruszy sam Daniel ze znacznymi siami, Rocisaw nie wdajc si w bitw powrci
Wgry. I siy wgierskie widocznie nie byy zbyt znaczne. Nieudana ta wyprawa nie osabia
zapau ani Rocisawa, ani samego krla. Dlatego rozpoczto przygotowania do nowej wielkie
j wyprawy. W lecie 1245 r. wyruszy Rocisaw ze znacznym wojskiem wgierskim na ostatni
walk o Halicz. Wyprawa skierowaa si przez ziemie Bolesawa Wstydliwego, poniewa Roci-saw
owi chodzio o poczenie si z posikami polskimi. Bolesaw i Grzymisawa rzeczywicie dostar
yli posiki 62. Tutaj te w Krakowie pozostawi Rocisaw sw on u jej siostry Kingi. Wzici
j na wypraw wskazuje, e krl wgierski by pewny pomylnego jej zakoczenia. Wyprawa podstp
pod najbliszy znaczny grd jarosawski. Majc ze sob machiny oblnicze rozpoczli Wgrzy ob
grodu. Na wiadomo
0 wyprawie Rocisawa Daniel i Wasylko zaczli take zbiera siy. Zwrcono si o pomoc do Ko
ada, Men-doga i Poowcw 63. Wszyscy popieszyli z pomoc, lecz zanim posiki polskie i li
tewskie nadeszy (a czas nagli, nie naleao bowiem dopuci do zajcia Jarosawia, majc
ynie pomoc poowieck) obaj bracia ruszyli w kierunku Jarosawia. Do walki przyszo 18 s
ierpnia (w dzie mczennikw Fora i awra, zwracam uwag, e wszystkie daty s oznaczane
wedug starego stylu). Wziy w niej udzia posiki przysane przez Bolesawa Wstydliwego,
ktre uderzyy na oddziay Wasylka. Obie strony walczyy zacicie, w kocu zwycistwo
przypado Danielowi. Oddziay wgierskie
1 polskie zaczy si cofa, a z wojskami polskimi ucho-
62 Lat. hip. s. 800 n.
63 Ibid., s. 801: nocjiacTa KoimpaTOBJi peKoyme, HKO Te6e flijifl HSHHflonia na
naio JIflxoBe HKO
TM ecsi. nocjiaBinoy JKB eMoy
127
dzi i Rocisaw. Wprawdzie Daniel chcia ciga uciekajcych, lecz powstrzyma go od tego Was
ko, ktry w cikiej przeprawie z Polakami ponis znaczne straty. Wobec tego Daniel z lic
znymi jecami ruszy do Chema. Teraz dopiero nadeszy posiki litewskie i od Konrada, lec
z w tej sytuacji wrciy do siebie. Rocisaw uda si do Polski po on, a nastpnie wyjecha
y.
Bitwa jarosawska zakoczya dwudziestokilkuletni walk Daniela o odzyskanie caej ojcowizn
y i od tego czasu Halicz na trwae dosta si Danielowi. Jak tragedia gsowska w listopa
dzie 1227 r. przerwaa prby ingerencji ze strony maopolskiego ksicia w wewntrzne spraw
y ruskie, tak teraz zwycistwo Daniela pod Jarosawiem przekrelio denia wgierskie opanowa
nia ksistwa halickiego. Pozbawiona poparcia z zagranicy opozycja wielkich feudaw zo
staa zamana. Ta feudalna wojna w poudnio-zachodniej Rusi midzy ksiciem a monowadztwem o
rent, dochody z produkcji, o utrzymanie silnego wojska jako gwarancji staoci wadzy
ksicej i politycznej jednoci kraju po pierwsze przybieraa midzynarodowy charakter, wcig
ajc do walki Polsk i Wgry, a po drugie decydujce sukcesy w niej zawdzicza Daniel popar
ciu bogatych warstw miejskich, ktre dostarczay mu znacznych posikw. Oparty na tych s
iach mg ksi przeama opr halickich feudaw, ktrzy dyli do tego, by samowolnie rzd
moc z zewntrz 64.
Po zjednoczeniu w swych rkach obu ksistw Daniel przeprowadzi nowy podzia ojcowizny.
Odstpujc Wa-sylkowi Woy wraz z Wodzimierzem Woyskim, dla siebie zostawi ksistwo halic
Poza tym z ziem wo-
64 W. T. Paszuto, Oczerki, s. 287.
128
yskich Daniel zatrzyma dla siebie cay zachodni pas, a po granice Jawingw, a wic cae p
nicze pol-sko-ruskie. Podzia ten nie mia w istocie gbszego znaczenia, poniewa obaj Ro
manowicze wystpowali solidarnie, uwaajc si raczej za ksit Halicza i Wodzimierza 65. Ta
wic obaj sprzymierzecy Konrad i Daniel nie wychodzili jednakowo z walk o swe ideay.
Prawie rwnoczesna klska Konrada pod Suchodoem przekrelia jego denia do opanowania tron
u krakowskiego, zwycistwo Daniela pod Jarosawiem utwierdzio go w upragnionym celu yc
ia, w panowaniu nad Haliczem. Teraz mg Daniel rozpocz na wiksz skal odbudow zniszczone
najazdem kraju. Jak opowiada latopis pragn przede wszystkim podnie rzemioso. Przyzyw
a wic obcych rzemielnikw i znaczna ich liczba widocznie przybywaa, latopis bowiem mwi,
e przychodzili Niemcy i Polacy i szli dzie i noc". W Haliczu bya nawet niemiecka bra
-
ma
66
Bitwa jarosawska oddawaa Danielowi rzdy w Haliczu, lecz aeby tu si utrwali, trzeba byo
jeszcze wej w porozumienie z Tatarami, tym bardziej e przyszo od nich wezwanie do st
awienia si. Przygotowujc si do podry chcia si Daniel zabezpieczy od zachodu przed ewen
alnym dalszym popieraniem pretensji Rocisawa przez Bolesawa Wstydliwego. W tym celu
wybra si w podr do Konrada Wasylko. Dowiadujemy si o niej z relacji posa papieskiego
do Tatarw Jana de Piano Carpini. Na Wielkanoc 1245 r. (16 IV) Jan opuci Lyon (gdzie
si wanie odbywa sobr). Za namow krla czeskiego Wacawa I drog do Tatarw odbywa prze
65 M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 6263.
66 Lat. hip. s. 778.
Polska i Ru
129
i Ru 67. Najpierw przyby do Wrocawia. Przyjty gocinnie i zaopatrzony na dalsz drog pod
dwr Konrada do czycy. Z dalszego opowiadania Jana mona si domyla, e byo to ju pod k
lata. W czycy spotka ksicia ruskiego Wasylka. Na drugi jeszcze szczeg relacji pragn tu
zwrci uwag. W relacji mamy wiadomo, e Jan zetkn si take z ksin i ksiciem krakows
i niektrymi rycerzami krakowskimi, ktrzy go obdarowali, a odbyo si to w obecnoci Wasy
lka, lecz co dla nas ciekawe, jak wynikaoby z relacji, take w obecnoci Konrada68. T
rudno przypuszcza, aeby to wszystko byo nastpstwem przypadkowego spotkania Jana z Ko
nradem, jego synem (mg nim by zapewne Kazimierz), ksin Grzymisaw, Bolesawem Wstydliwy
iskupem krakowskim oraz szeregiem monych w czasie przejazdu Jana z Wasylkiem prze
z ziemi
67 Relatio fratris Johannis de Piano Carpini, wyd. Pulle, Historia Mongolor
um, Florencja 1913, s. 105; Reuisit consilio eius [Wacawa czeskiego] cum esset
nobis familiaris dominus ab antiuo, uae via esset nobis melior ad eundum, respon
dit, quod esset melius, prout ei yidebatur ire per poloniam et russiam, habe-ba
t enim consanguineos in polonia, uorum adiutorio russiam intrare possemus... Yeni
remus ad lancisci ducem Conradum, quo tempore nobis gratia dei favente yenerat i
bi dominus vasilica dux ruscie, a quo inte-leximus de facto plenius tartororum m
iserat enim ibi nuntios suos, qui ad ipsum et fratrem suum danielem redierant po
rtantes securitatem de transeundo ad bati domino danieli".
68 Ibid. s. 106: dux conradus et ducissa cracorne et quidam milites et episcopus
cratonie hoc scientes plures etiam huius nobis pee donarunt dux etiam conradus et
filius eius et dux craconie rogaverunt multum atten-te ducem vasilitonem predict
um ut nos ad transeundum ad tartaros iuvaret in quantum posset, qui respondit, q
uod faceret hoc libenter".
sandomiersk z czycy do Wodzimierza. Szczegowe podanie caej drogi Jana wyklucza moliwo
zenia do Krakowa. Wobec tego przyjmuj, e pobyt Jana w czycy przypad wanie na wczeniej
uoony zjazd Konrada z bratankiem. Poniewa jest tu take rwnoczenie Wasylko, sdz, e to
by inicjatorem zjazdu, a popierali go w tym sprzyjajcy Ro-manowiczom monowadcy krako
wsko-sandomierscy. Celem Wasylka byo pogodzenie ksit polskich midzy sob i co moe dla Ro
manowiczw byo najwaniejsze, nawizanie z powrotem przyjaznych stosunkw z ksiciem krakow
skim, aeby go odcign od obozu wrogiego Romanowiczom i od popierania ewentualnych wys
tpie Rocisawa. O ile ten drugi cel zosta osignity, to do pogodzenia si stryja z bratan
em nie doszo. Trudno bowiem byo Konradowi, mimo dotychczasowych niepowodze, zrezygn
owa z planw objcia rzdw w Krakowie.
Kiedy Jan z ksiciem Wasylkiem przyby do Wodzimierza, Daniela ju nie zasta, uda si on bo
wiem do Tatarw. Jak wynika z opowiadania latopisu z Wodzimierza wyjecha Daniel pod
koniec padziernika 69. Jaki czas zabawi Jan na dworze Wasylka we Wodzimierzu, po czy
m wyruszy w dalsz drog do Kijowa, skd 3 II 1246. r. pody dalej70. W drodze spotka si
nielem, ktry ju wraca do siebie. Dozna on w Ordzie przychylnego przyjcia, zaleao bowiem
cha-
69 Ibid. s. 106: ,,sed quia eodem tempore quo dux predictus in poloniam veni
t, frater eius daniel iverat ad bati". Lat. hip. s. 806, podaje, e Da
niel wyjecha w dzie w. Dymitra (26 X). Wprawdzie koci wschodni powica w. Dymitrowi
a dni w roku, poniewa jednak Jan opuci Kijw 3 lutego i w drodze spotka wracajce
go ju Daniela, najbardziej prawdopodobny bdzie padziernik.
70 Relacja Jana, s. 108.
130
131
nowi na pozyskaniu energicznego ksicia. Wiz Daniel ze sob zatwierdzenie chaskie. Miao
ono take i t dodatni stron dla niego, e mogo mu przynie w razie potrzeby pomoc tatarsk
zeciw Rocisawo-wi, gdyby ten z pomoc wgiersk chcia znowu sign po rzdy w Haliczu. Lec
y te byy ponne, zmieni si bowiem na. dworze wgierskim stosunek do Daniela. Bela IV ro
zpoczynajc z wiosn 1246 r. wojn z Fryderykiem Bitnym austriackim, postanowi zmieni sw
polityk wobec ksit ruskich. Uzna wic prawa Daniela do Halicza i zaproponowa mu zawarcie
porozumienia (niestety o bliszych jego warunkach poza zwrotem jecw wgierskich wzityc
h pod Jarosawiem nic nie wiemy). Porozumienie z krlem wgierskim byo dla Daniela tym
cenniejsze, e utrwaliwszy si w obu ksistwach, majc spokj ze strony tatarskiej, Daniel
zwraca baczniejsz uwag na Jawie. Nazwabym to pnocn polityk" Daniela. Chcia zrealiz
am, ktry nakrelili ju pierwsi Rurykowicze kijowscy. Ukad wic by korzystny dla obu stro
n. Daniel, cho prawdopodobnie mia pewne zastrzeenia co do szczeroci postpowania krla wg
ierskiego, zleci prowadzenie rokowa kanclerzowi swemu Cyrylowi, ktrego wanie desygnow
a na stanowisko metropolity i wysya do Carogrodu po wywicenie. Po drodze przez Wgry Cy
ryl omwi warunki, w nastpstwie ktrych Daniel uda si na dwr wgierski, gdzie ukad zosta
alizowany. Gwarancj ukadu byo maestwo syna Daniela Lwa z crk Beli Konstancj, o co Dan
przed kilku laty bezskutecznie zabiega71. Przypomn, e Konstancja bya rodzon siostr Kin
gi, ony Bolesawa Wstydliwe-
1 Lat. hip. s. 809: npucjia Kopojib OyropbCKbin. EPtbKaro peita. noHMW Ainepb MM
s cwna csoero Jlsa. 6oHiiie 60 CA ero HKO 6biJT 6-t B
go. Zwiza si wic Daniel z dworem wgierskim i stawa w jednym obozie stronnikw Beli w Pol
sce, ktrych gow by Bolesaw. I na tej platformie byo atwiejsze porozumienie Wstydliwego
z Danielem i w innych kwestiach. Rocisaw za otrzyma najpierw banat Sawonii, a nastpnie
w 1247 r. stworzy Bela dla niego nowy banat Maczwy, zajmujcy obszar midzy Dunajem,
Saw, Dryn i Moraw.
Jak ju wyej podniosem, pokojowa misja Wasylka nie udaa si, do-pogodzenia si Konrada z
Bolesawem Wstydliwym nie doszo. Konrad raz jeszcze sprbowa odzyska ksistwo krakowskie.
Jako sprzymierzecw poszuka sobie Litwinw, adne natomiast rdo ani polskie, ani ruskie
pomocy ruskiej nie wspomina. Widz wic w tym potwierdzenie wyraonego wyej przypuszcze
nia, e przyszo do porozumienia midzy Romanowiczami i 'Wstydliwym. Wprawdzie pocztkow
o Konrad odnis nad wojskami Wstydliwego zwycistwo pod Zaryszowem, lecz by moe rwnoczes
ny najazd Prusw i Jawingw odcign Konrada od Maopolski i uatwi Bolesawowi Wstydliwemu
manie w swych rkach obu caych dzielnic. Rozgniewany Konrad zwrci si do Wasylka z prop
ozycj wsplnej wyprawy na Jawie. Poniewa Romanowi-cze mieli z ni stare porachunki, Wasy
lko zasadniczo si zgodzi, lecz nie bardzo si do niej spieszy. Nie wkroczyli nawet do
ziemi Jawingw, kiedy pod pretekstem nadchodzcej zimy zawrcono z wyprawy72.
Bya to ju ostatnia wyprawa wojenna Konrada. Ostatniego sierpnia 1247 r. zakoczy Konr
ad swj burzliwy ywot. Jego stosunki z Romanowiczami naj-
72 Ibid. s. 808: Toe JKB SMM-I Konflparb. npwcjia no-cojrb. no BacMJiKa. peica no
M^eMb na HTBAS^. na^nioy CHeroy M cepenoy. ne Moroma HTM n sopOTMUiaca na Hoyp-.
.; ,, ., j. ,.
132
133
lepiej charakteryzuj sowa nadwornego historiografa tych ksit, ktre przytoczyem na pocz
u. Przyja Konrada z Danielem i Wasylkiem miaa tym wiksze znaczenie dla tych ksit, e po
awiona bya raczej de zaborczych. Polityka ruska Konrada rnia si bardzo od posuni pol
ych na wschodzie jego brata Leszka Biaego. Leszek stara si realizowa program ojcowsk
i ugruntowania wpywu polskiego w ssiednich ksistwach ruskich. Std jego przerzucanie
si bd do obozu wgierskiego, bd Roma-nowiczw w miar tego co w danej sytuacji zdawao si
go do celu. Inaczej zupenie Konrad. Dla tego ksicia od chwili mierci brata istnia waci
wie jeden gwny cel, tj. opanowanie ksistwa krakowskiego. Temu powica wszystkie swe sta
rania i siy. I stosunki z Rusi naley pod tym ktem rozpatrywa, przyja z Romanowiczami mi
aa na celu uzyskanie od nich pomocy. Kiedy mu si wic wydawao, e Daniel w Haliczu nie
utrzyma si wobec sprzeciwu krla wgierskiego i niechtnego mu stanowiska bojarw halicki
ch, popar siostrzeca swego Michaa czer-nihowskiego, mniemajc, e std bdzie mia pomoc. L
z przekonawszy si, e i ci ksita nie maj oddanego sobie silnego stronnictwa bojarskiego
, a Romano-wicze z Halicza rezygnowa nie chc, wrci do przymierza z nimi, tym bardzie
j e Rocisaw zostawszy szwagrem Bolesawa Wstydliwego stan w obozie wrogim Konradowi. A
moe i maestwo najstarszego syna Konrada Bolesawa z Anastazj, crk ksicia beskiego Ale
a, zawarte w ostatnich latach ycia Konrada i zapewne z jego inicjatywy, miao take n
a celu pozyskanie sprzymierzeca do dalszej walki o Krakw? Naley rwnie podkreli, e Roma
wi-cze take yczliwie odnosili si do Konrada, widzc w nim sprzymierzeca w walce o Hali
cz. Nie mogli
134
mu udzieli znaczniejszej pomocy, bo sami ni nie rozporzdzali i wszystkie siy obracal
i na walk o ojcowizn. A moe take mimo caej yczliwoci dla Konrada nie bardzo yczyli sob
zjednoczenia w rku ksicia mazowieckiego zbyt wielkiej potgi, aeby w przyszoci nie pow
trzyy si dla zachodnich ksistw ruskich czasy Kazimierza Sprawiedliwego. Std to obaj s
przymierzecy nie wychodzili jednakowo z walk o swe ideay. Kiedy w rkach Daniela zos
tay zjednoczone ksistwo halickie i wodzimierskie, Konradowi opanowanie ksistwa krako
wskiego nie udao si.
,jp-
\\ ,
\v
VI
Polska i Ru w walce o spucizn po Baberibergah
(1246-1278)
Po okresie wietnych dla krajw austriackich rzdw Leopolda VI Babenberga, obj rzdy syn je
go Fryderyk II Bitny. Mimo osobistej dzielnoci ksicia pooenie polityczne Austrii zna
cznie si pogorszyo, do czego w duej mierze przyczyniy si wewntrzne konflikty midzy ksi
em a monymi. Take stosunki ksicia z duchowiestwem na tle wczesnej walki cesarstwa z p
apiestwem nie uatwiay Fryderykowi rzdw. Wewntrzne osabienie Austrii chciay wykorzysta
ednie pastwa, a przede wszystkim Bawaria, Czechy i Wgry. Take i cesarz Fryderyk II
Hohen-sztauf dla wzmocnienia swego stanowiska wobec walki z papieem i lig miast lo
mbardzkich uzna za korzystne dla siebie wmiesza si do wewntrznych sporw austriackich
i z pocztkiem 1237 r. wkroczy do Austrii1. W rkach Babenberga pozostaa tylko nieznac
zna cz kraju. Z tego okresu mamy ciekaw wiadomo Latopisu halickiego, ktry opowiada, e
ksicia (naley domyla si austriackiego) najecha cesarz Fryderyk. Daniel i Wasylko, ktrz
y wtedy byli na Wgrzech chcieli i na pomoc ksiciu austriackiemu, lecz krl (wgierski) n
ie dopuci do tego (wedug
jednego rocznika niemieckiego do Wiednia do cesarza przybyli posowie krla Rusi), w
obec czego obaj ksita wrcili do domu2. Krok krla wgierskiego by podyktowany napronymi
sunkami midzy Wgrami i Austri. Ale z opowiadania latopisu wynika, e ju wtedy istniay j
akie kontakty midzy Romanowi-czami a ksiciem austriackim. Dat tego epizodu mona do dok
nie okreli, albowiem cesarz w kwietniu 1237 r. wskutek nowego wystpienia papiea i zw
izku lombardzkiego musia wycofa si z Austrii i wyruszy do Italii, co uatwio Fryderykowi
Bitnemu odzyskanie swych posiadoci. I widocznie uzna Fryderyk obecne swoje pooenie z
a do silne, kiedy zdecydowa si na krok bardzo ryzykowny. W czasie najazdu tatarskieg
o na Wgry w 1241 r. Fryderyk postanowi wykorzysta trudne pooenie Wgrw i zaj trzy nadg
czne komitaty wgierskie. Po wycofaniu si jednak Tatarw z Wgier, Bela IV odebra te zie
mie, lecz stan wojenny midzy obu pastwami trwa nadal. Na czele znacznego wojska dow
odzonego przez samego krla i jego zicia Rocisawa, byego ksicia halickiego, wtargnli Wg
y w 1246 r. do Austrii. Do walki przyszo nad rzek Litaw 15 czerwca. Wprawdzie Fryde
ryk odnis zwycistwo, ale zapaci to yciem i na nim wymara mska linia Babenbergw.
Brak potomstwa u Fryderyka spowodowa, e jeszcze za ycia tego ksicia zaczto z rnych stro
n snu plany opanowania dzieraw Babenbergw, ktre stay si obecnie przedmiotem zabiegw pol
itycznych ssia-
E. Zollner, Geschichte Osterreichs, Monachium 1961.
2 Lat. hip. s. 776: B TO spewa nomejit. 6ame
u;ap na ripijHKa BOMHOIO. M BOCxoi"fecTa MTM flanMji-B co paioiWB BacmiKOMi, ripuw
KOBM BO no-Moin;b. KopojiesM JKe BosSpaHMBiiioy wwia. Latopis podaje to pod 1235
r., lecz przypominam, e s tu lata pomylone i wydarzenia te odnosz si do 1236/7 r.
136
137
dw. Tak zwane privilegium minus, nadane jeszcze przez Fryderyka Rudobrodego Henry
kowi II w 1156 r. zapewniao nastpstwo rzdw tak linii mskiej, jak i eskiej. Na tym opier
ali swoje pretensje do spadku po Babenbergach nowi pretendenci. Dwie byy przedsta
wicielki tego rodu, ktre wchodziy teraz w gr. Jedna to najstarsza siostra Fryderyka
, Magorzata, druga to jego bratanica, crka starszego jego brata Henryka, Gertruda.
Przez maestwo z tymi ksiniczkami prbowali oprze swoje pretensje tak czescy Prze-mylid
, jak i wgierscy Arpadzi. Take i cesarz Fryderyk II na tym budowa nadzieje opanowan
ia spadku po Babenbergach. Zmary bowiem w 1242 r. syn jego Henryk (VII) krl rzymsk
i by pierwszym mem Magorzaty. Na kilka tygodni przed mierci Fryderyka Bitnego starszy
syn krla czeskiego Wacawa I Wadysaw, wczesny margrabia morawski oeni si z Gertrud (l
246) i on teraz po Fryderyku Bitnym wystpi jako kandydat do rzdw w Austrii i Styrii.
Wacaw I popar syna i to wywoao zerwanie stosunkw midzy cesarzem i Wacawem czeskim i wc
ignicie Czech do wczesnej walki midzy papieem i cesarzem po stronie papieskiej. Byo to
take jedn z przyczyn wojny domowej w Czechach, kiedy przeciw ojcu wielmoe czescy p
ornieni z Wacawem wysunli po rychej mierci margrabiego Wadysawa -(pocztek 1247 r.) m
o syna Wacawa Przemyla Otokara obecnego margrabiego morawskiego. Walka syna z ojce
m trwaa prawie do koca 1249 r. i zakoczya si ostatecznie ich pogodzeniem. Przemyl Otok
ar pozosta przy margrabstwie morawskim. Teraz dopiero postanowi Wacaw zwrci baczniejs
z uwag na Austri, do ktrej wystpi nowy pretendent. Wdowa bowiem po Wadysawie czeskim G
truda pod duym wpywem kurii rzymskiej wysza za m po raz drugi za
margrabiego badeskiego Hermana. Papie nie chcc . dopuci do objcia dziedzictwa Babenber
gw przez Hohensztaufa nada je obecnie Hermanowi. Lecz pooenie Hermana byo bardzo cikie,
zagraa mu bowiem teraz i cesarz, i Bela wgierski. Fryderyk II chcc pozyska oprnione le
nno dla swej rodziny zaj znaczn cz Austrii i Styrii, o czym mwi rda austriackie, a
kie. rda austriackie podaj rwnie, e niektrzy z monych austriackich (moe stronnicy ma
ego Hermana) uderzyli na posiadoci wgierskie. Byaby to odpowied na cige najazdy wgiers
e na kraje austriackie. Bela bowiem nie zaprzesta dy do opanowania Austrii i Styrii
i z dalszego przebiegu wydarze wy- nika, e mia tu swoich zwolennikw. O akcji krla wgier
skiego opowiada take Latopis hipacki, ktry nadal bdzie dla nas gwnym rdem dla stosunk
lsko-wgiersko-ruskich. Ot latopis opowiada (co prawda pod myln dat 1252 r.), e do Beli
zwrcili si niektrzy moni niemieccy (austriaccy) ze skarg, e cesarz zaj Wiede oraz zi
akusk i styryjsk 3 i prosili go o pomoc. Krl wgierski wyruszy, ale przedtem wezwa na p
omoc Daniela halickiego. Byo to ju po bitwie jarosawskiej, po ktrej Bela zrezygnowa z
planw opanowania Halicza i pogodzi si z Danielem4. Daniel umocniwszy si w Haliczu,
3 Lat. hip. s. 814.
4 Ibid. s. 813814: npwcjia KOPOJIB OyropCKbi K fla-HMJioy rtpocA ero na noMomb. 6
^ 60 MMt par& na 6on c HtMijM. Mfle eiwoy Ha noMom; M npMAe K-B IIoHcroy. Co do c
hronologii tego wydarzenia, zob. M. Hruszew-kij, Chronologija podij, s. 53, 67; B
. Barwinkij, Presz-burskij zjizd, Zapiski Tow. Nauk. im. Szewczenki t. LII; M.
Hruszewkij Istorija Ukrainy-Rusy, t. II, s. 74, przyp. 3. Bardzie
j przekonywajce jest stanowisko Hruszewskiego.
\ -;../->, ..;-.:.:,,.,
138
139
zainteresowany w dalszym umacnianiu pozycji pou-dniowo-zachodniej Rusi we Wschodn
iej Europie, a take we wzmocnieniu dawnych zwizkw handlowych z krajami nad Dunajem,
uzna za wskazane wmiesza si do wojny o dziedzictwo austriackie. W rzeczywistoci rus
zy z pomoc. Byo to w lecie 1248 r. Krla wgierskiego spotka w Poonie (Presz-burgu), gdzi
e odbyway si pertraktacje Beli z posami Fryderyka. Do dalszej wyprawy nie doszo i Da
niel wrci do domu. Take i cesarz ju w poowie 1249 r. wycofa si z Austrii i Herman bade
i zdoa opanowa ca spucizn babenbersk.
Niedugo jednak panowa spokj. Spraw skomplikoway dwa wydarzenia. A mianowicie 4 X 1250
r. zmar Herman badeski, a wkrtce potem zakoczy ycie take cesarz Fryderyk II (13 XII).
tym kto teraz obejmie dziedzictwo miaa zadecydowa walka gwnie midzy dwoma pretendent
ami: Przemylidami i Arpa-dami, cho znaleli si i inni kandydaci. Pewne zamieszanie wy
woao take stanowisko stanw austriackich i styryjskich. Moni austriaccy zebrani dla wy
boru ksicia, aeby si zabezpieczy przed cigymi i niszczcymi kraj najazdami wgierskimi,
iarowali rzdy synowi krla czeskiego Przemylowi Otokarowi, ktry w przyszoci mia obj tr
zeski. W jesieni 1251 r. energiczny mody ksi przyby do Austrii i uzyska powszechne uzn
anie. Aeby wybr stanw austriackich jeszcze bardziej umocni, postanowiono modego, bo 2
3-letniego Otokara oeni ze starsz od niego Magorzat, wspomnian ju wyej siostr ostatni
Baben-berga, wdow po Henryku Hohensztaufie. W lutym 1252 r. odbyy si uroczystoci wes
elne. Magorzata wszystkie swe prawa do dziedzictwa po bracie przelaa na Otokara. W
alka jednak o spucizn babenbersk na tym si nie skoczya. Monowadcy bowiem
140
styryjscy zerwali zwizek z Austri i ofiarowali rzdy synowi ksicia bawarskiego Ottona
Henrykowi, ktry jako zi Beli wgierskiego mg liczy na jego pomoc.
Krl wgierski postanowi wykorzysta rozdwik, ktry opanowa Austri i Styri. Objcie rzd
przez zicia uwaa w tej chwili za korzystne dla Wgier. Widzia w tym zapewne utrwalenie
wpyww wgierskich. Podobnie take chcia utrwali wpywy wgierskie w Austrii, o czym przy
ach Przemyla Otokara trudno byo myle. Aeby to zrealizowa i zachwia stanowisko Otokara w
szed w porozumienie z Gertrud, wyszukawszy dla niej ma. By nim syn Daniela halickiego
Roman, ktry przy Gertrudzie mia obj rzdy w Austrii. Jak wic widzimy obie ksiniczki au
riackie byy tylko figurami w rkach dwu zwalczajcych si ssiednich dynastii. Plan ten s
potka si ze zgod Daniela, wszak podnosi stanowisko Romanowiczw wrd ksit ruskich. By
zystny i dla krla wgierskiego. Utwierdza w ten sposb Bela przewag wgiersk w Austrii i u
suwa kandydatur Przemylidy. Wiedzc, e realizacja tego planu pocignie za sob wojn przed
wszystkim z Czechami, zyskiwa znacznego sprzymierzeca w ksiciu halickim, zwizanym ju
z dworem wgierskim przez maestwo najstarszego syna Daniela Lwa z crk Beli. lub Romana z
Gertrud odby si w pierwszej poowie 1252 r. Naleao teraz wprowadzi Romana na tron austr
iacki. Wzi to na siebie Bela. Wystpujc w imieniu Gertrudy, z posikami ruskimi i po-owi
eckimi ruszy w poowie tego roku, upic Austri, Styri i Morawy. W ten sposb rozpocza si
rwaa walka midzy Czechami i Wgrami o kraje alpejskie. Wcignita zostaa do niej i Polska
, i Ru.
Nie tak atwo jednak byo wprowadzi Romana na tron austriacki, z ktrego Przemyl Otokar
nie myla
141
zrezygnowa. Tote na nastpny rok (1253) zmontowa Bela wielk koalicj5. Po stronie wgiersk
iej stanli ksita bawarscy, Daniel halicki z synem Lwem i posikami brata Wasylka, nastp
nie zi Beli Rocisaw, obecnie ba Maczwy6. Z ksit polskich w obozie wgierskim rda ws
ia krakowskiego Bolesawa Wstydliwego i Wadysawa opolskiego. Dlaczego tak liczny zas
tp sprzymierzecw stan po stronie wgierskiej? Wobec zgaszanych przez Przemyla Otokara p
tensji do Styrii udzia ksit bawarskich jest zrozumiay, wszak bronili rzdw Henryka bawar
skiego w Styrii. Tak samo mona wytumaczy udzia Romanowiczw (Daniela i Wasylka), wypra
wa bowiem miaa umocni na tronie austriackim syna Daniela Romana. Rocisaw prowadzi pos
iki jako ba wgierski. Trudniej jest wyjani przyczyny, ktrymi kierowa si Bolesaw Wstyd
. La-topis hipacki, ktry o wyprawie ksit ruskich z 1253 r. opowiada bardzo szczegowo 7
, podaje, e do tego kroku miaa Bolesawa nakoni ona jego Kinga, crka Beli IV. Dugosz ta
wspomina, e te nakoni go do tego i prosi" 8. Nie mogc znale innego tumaczenia, mon
moliwe, Bela bowiem mg oczywicie wpywa przez crk na Bolesawa. W najbliszych atach
ysunie si na czoo obozu prowgierskiego wrd ksit polskich. Udzia jednak Wadysawa opo
jest do zagadkowy i rnie prbowano go wytumaczy. Natomiast mimo
5 Szczegy zob. B. Wodarski, Polska i Czechy w drugiej poowie XIII w., Lww 1931, s. 13
n.
3 Wspominany w rdach zachodnich krl ruski" wspomagajcy Bel w wojnie z Fryderykiem austr
iackim jest to wanie w Rocisaw.
7 Lat. hip. s. 820826.
8 Dugosz, Historia, t. II, s. 344.
142
silnych powiza w owym czasie z dworem praskim ksit lskich, inni ksita polscy udziau
ch w 1253 r. nie wzili. Koalicja bya dla Czechw do grona, tym bardziej e Bel wspomagal
take niektrzy moni tak austriaccy jak i styryjscy. Bela uderzy na Austri od wschodu,
od zachodu ksi bawarski. Nastpnie Bela ruszy na Morawy, gdzie przystpi do oblenia Oo
ziki latopisowi najlepiej znamy najazd polsko-ruski, oddziay bowiem polsko-ruskie
uderzyy oddzielnie od pnocnego-wscho-du. Daniel z wojskami swoimi i brata, wraz z s
ynem zjecha si w Krakowie z Bolesawem Wstydliwym i razem ruszyli na pograniczne zie
mie morawskie. Wyprawa ta trwaa krtko (czerwieclipiec) i poza znacznymi upami, ktre u
wozili tak Polacy jak i Rusini wikszych efektw nie daa. Za porednictwem papiea Innoce
ntego IV zosta zawarty w nastpnym roku pokj. Spucizn Babenbergw podzielili si dwaj wsp
odnicy. Bela otrzyma znaczn cz Styrii, ktr odda w zarzd swemu synowi Stefanowi, a w z
n za to godzi si na pozostawienie Austrii i czci Styrii w rku Przemyla Otokara. O pret
ensjach Romana nie byo mowy. Jeszcze przed zawarciem pokoju w 1253 r. wyprawi si Ot
okar przeciw Romanowi, przebywajcemu wraz z on w Haimburgu i obieg go. Wprawdzie Rom
an zwrci si do Beli z daniem pomocy, lecz krl wgierski, jak nas informuje latopis, pomo
cy nie udzieli (widocznie ju wtedy omawiano warunki przyszego ukadu pokojowego). Obi
eca tylko Romanowi da jakie grody na Wgrzech. Wwczas Gertruda wysaa Romana do ojca, ae
uzyska jego pomoc. Roman wyjecha do Halicza i ju wicej do Gertrudy nie powrci. Maest
ozpado si i z nim upad plan objcia w Austrii rzdw przez Romanowi-
1-13
czw 9. Wobec wycofania si z walki Beli i poniechania sprawy Romana i ksiciu halicki
emu trudno byo na tak odlegych od Halicza terenach popiera syna.
Po zawarciu pokoju midzy Czechami i Wgrami obie strony staray si pozyska do swego obo
zu nowych sprzymierzecw. Przemyl Otokar rozpocz starania za porednictwem biskupa krako
wskiego Prando-ty o pozyskanie Bolesawa, a przez niego i Daniela halickiego. Prba
jednak nie udaa si. Nie ulega wtpliwoci, e do pewnego ochodzenia stosunkw midzy Daniel
a krlem wgierskim doj mus/.ao, jednak do zerwania nie doszo. Wydarzenia najbliszych la
t wskazuj, e Daniel w dalszej walce o spucizn babenbersk jest w obozie wgierskim. Wido
cznie nie traci nadziei osadzenia syna w Austrii, a moe udzi go jeszcze Bela. Krl wgie
rski nie wierzy zapewne w trwao zawartego ukadu, a liczc si z moliwoci dalszej wojny
trzyma nadal dotychczasowych sprzymierzecw. Mgby o tym wiadczy dokument Beli z 1256 r.
dla jakiego Jor-dana, w ktrym krl nagradza go za trudy poniesione w poselstwie na R
u i do Polski. Tak wic pierwszy akt walki o kraje alpejskie na razie si zakoczy. Jesz
cze przed zawarciem pokoju zmar krl czeski Wa-
9 Pod koniec 1254 r. osoba Romana posuya przy ukadach pokojowych midzy Danielem a Men
dogiem litewskim. Na podstawie tego porozumienia Roman otrzyma od Mendoga ksistwo
nowogrodzkie, ktre byo dotychczas w rkach syna Mendoga Wojsieka. Niedugo pniej Wojsiek
dstpi Romanowi wszystkie dotychczasowe swoje posiadoci (ca Ru Czarn), a sam wstpi do
toru. Roman przy nowo nabytych ziemiach utrzyma 'si tylko kilka lat. Okoo 1258 r. M
endog zerwa ugod z Rusi i odebra Romanowi Ru Czarn. W nieznanych bliej okolicznociach
man w kilka lat pniej zmar.
144
L
c}aw I, a rzdy obj syn jego jako Przemyl Oto-kar II.
Wsplna wyprawa polsko-ruska z 1253 r. zbliya ksicia halickiego do Bolesawa Wstydliweg
o. W czasie powrotu z wyprawy w kocu lipca spotka Daniel w Krakowie legata papiesk
iego Opiza, ktry wiz wanie koron krlewsk dla Daniela, przysan mu przez papiea Innoc
V. Latopis hipacki opowiada, e w Krakowie namawia Bolesaw Daniela do przyjcia korony
. Daniel jednak twierdzi, e na obcej ziemi nie moe widzie si z posem". Wobec tego Opizo
pody za ksiciem na Ru do Chema 10.
Ukad czesko-wgierski z 1254 r. nie mia cech trwaoci i rzeczywicie niedugo przyszo do n
ego starcia, w ktrym po stronie wgierskiej stan Bolesaw Wstydliwy i pozyskany przez t
ego Leszek Czarny, a take i Daniel halicki. Jak widzimy dobrych stosunkw midzy Bolesa
wem i ksitami ruskimi nie popsu udzia posikw ruskich w najedzie tatarskim na Maopolsk
rzeomie 1259/60 r., wszak oddziay ruskie szy pod przymusem. Wedug Latopisu hipac-kie
go Daniel przed Tatarami uszed do Polski, a nastpnie na Wgry". Tymczasem zbliaa si now
a wojna midzy Czechami i Wgrami. Bezporedni przyczyn jej by najazd Wgrw pod wodz syna
i Stefana na Karynti, co byo zamaniem ukadu z 1254 r., albowiem ukadem tym byli objci
ksita karynccy. To by jeden powd bynajmniej nie najwaniejszy. Za to drugi by decydujcy
Mianowicie najazd na Karynti Wgrom nie uda si i umoliwi monym styryjskim, niezadowolony
m z rzdw wgierskich, wywoanie powstania przeciw nim i wezwanie na pomoc Przemyla
10 Lat. hip. s. 826. Zob. ry. 6.
11 Ibid. s. 850.
10 Polska i Ru
145
Otokara. Od pocztku wystpienia Przemyla Otokara do opanowania spucizny po Babenberga
ch objcie rzdw w Styrii leao w jego planach. Nic wic dziwnego, e chtnie posucha wezw
w grudniu 1259 r. wojsko austriackie ruszyo do Styrii. Wybucha walka i wkrtce cay p
rawie kraj dosta si w rce Otokara. W tej sytuacji musiao przyj do nowej wojny. Z pocztk
iem marca 1260 r. ruszy Otokar z Czech przeciw Wgrom, wysawszy na pomoc -posiki Styr
yjczykom, przeciwko ktrym wyprawi si rwnoczenie Stefan wgierski. Do wojny tej zdoa Prz
yl Otokar pozyska pomoc ksit lskich, z ktrych Henryk wrocawski wzi osobisty udzia.
e wgierskiej byy jak wyej wspomniaem posiki Bolesawa Wstydliwego i Leszka Czarnego12.
Liczne rda wymieniaj take posiki ruskie i poo-wieckie 1S. Kampani wojenn rozstrzygn
pod Groissenbrunn (Kressenbrunn), 12 lipca 1260 r., w kt-
12 Czy ksita ci wzili osobisty udzia w wyprawie bardzo wtpliwe.
13 O pomocy ruskiej mwi roczniki czeskie i austriackie, wymieniajc udzia Daniela i
jego synw. Za nimi zapewne Dugosz, Historia, t. II, s. 377, ktry wymienia dwch synw D
aniela: Lwa i Romana. Historycy ukraiscy I. Szaraniewicz, Hyp. Chronik als Quelle
n-Bei-trag, s. 86, uwaa udzia Daniela za wtpliwy, a ju udzia Romana za zupenie wyklucz
ony; M. Korduba,' Uczast Danya w bytwi pid Kressenbrunn. Zap. Tow. Nauk im. Szewc
zenki t. X i M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 76 i 519, uwaaj udzia
Daniela (jeeli istotnie wzi udzia) raczej tylko za przypadkowy, poniewa Daniel podcza
s najazdu tatarskiego uszed na Wgry. rda jednak mwi o znacznych stratach wojsk ruskich,
a przecie Daniel uchodzi przed Tatarami na Wgry co najwyej z maym orszakiem. Dlatego
przypuszczam, e po wycofaniu si Tatarw (koniec zimy 1260 r.) Daniel wrci do siebie i
mg wy-
rej Wgrzy zostali zupenie pobici. W tych warunkach z kocem lipca lub w pocztkach sie
rpnia zawarto w Preszburgu preliminarze pokojowe. Gwnym warunkiem, na ktry Bela mus
ia si zgodzi, bya rezygnacja Wgrw na rzecz Przemyla Otokara z posiadania Styrii, ktra
tak caa bya w rkach tego ostatniego. Ostateczny pokj zosta zawarty w marcu 1261 r. w
Wiedniu u. Plany Daniela osadzenia w Austrii syna Romana definitywnie zostay prze
krelone, przy czym niema rol w tym odegra krl wgierski, ktry mia na oku korzyci was
iny. Wydarzenia te wpyny na ochodzenie stosunkw midzy dworem wgierskim i halickim, cho
jakich krokach nieprzyjaznych nic nam rda nie mwi. Latopis hipacki wspomina ubocznie,
e Daniel jedzi na Wgry, a byo to najprawdopodobniej w lecie 1262 r., jednak celu wyj
azdu nie podaje 15.
sa posiki w myl porozumienia, ktre omwiono w czasie pobytu Daniela na Wgrzech. Wszak wy
darzeniami austriackimi Daniel interesowa si ze wzgldu na syna Romana. W licie Przem
yla Otokara do papiea Aleksandra IV z padziernika tego roku, Reg. Boh. t. II, nr 27
1 i Annales Otocariani, MGH SS, t. IX, s. 184, krl czeski wyranie jako sprzymierzecw
Beli wymienia: Danielem regem Russie et f iii os eius... qui ei-dem in auxilium
venerant et Boleslaum Cracoviensem et Lestconem Lansacie duces".
14 Na zjedzie tym wg jednego ze rde niemieckich mia by obecny take i Daniel, Gregorii
Hageni Cro-nicon, Script. rer. Austr., t. I, s. 1709. Wobec braku wiadomoci o t
ym w innych rdach, przekazy Grzegorza skontrolowa trudno.
15 Lat. hip. s. 857. Posowie Wasylka, ktrzy mieli donie Danielowi o zwycistwie Wasyl
ka nad Litw, nie zastali Daniela w domu, lecz dopdzili go w Tyli-czu, bdcego ju w dro
dze na Wgry. Jest to zapewne miejscowo podkarpacka, leca w powiecie nowo-
146
10*
147
By moe udzia oddziaw, ruskich w najedzie tatarskim na Polsk w 1259/60 r. wywoa rozdra
e w Maopolsce. Moe w rkach ruskich bya cz poj-manej podczas najazdu ludnoci polskiej.
byy take jakie spory graniczne, kiedy latopis opowiadajc nieco niej o zjedzie ksit,
e, e ugodzono si o ziemi rusk i polsk". Moe w czasie przejazdu Daniela przez ziemie Bol
esawa w lecie 1262 r. zosta ustalony termin i miejsce zjazdu. Na zgodzie polsko--r
uskiej zaleao take i krlowi wgierskiemu, ktry nie chcia dotrzyma warunkw ukadu wiede
i liczy si z dalsz wojn. Porozumienie to byo Beli tym bardziej potrzebne, poniewa na Wg
rzech panowaa niezgoda midzy Bel a jego synem i nastpc Stefanem. Obu ssiadw zbliaa do
bie take i kwestia litewska, wszak Litwini najechali w tym roku i na Polsk, i na W
oy. Take i zagadnienie jawiskie wymagao porozumienia midzy Bolesawem Wstydliwym i Dani
em. Jak wic widzimy byo wiele spraw do omwienia. Zjazd odby si zapewne w jesieni (po
powrocie Daniela z Wgier) 1262 r. w Tarnawie (przy drodze z Lublina do Bigoraja) n
a pograniczu ziem polskich i ruskich16. W zjedzie wzili udzia: Bolesaw Wstydliwy, a
z ksit ruskich Daniel z synami Lwem i Szwarnem, oraz Wasylko z synem Wodzimierzem. J
ak z tego skadu widzimy strona ruska bya
sdeckim, przez ktr przechodzi gociniec na Wgry. Ciekawe dlaczego Daniel przejeda prze
polsk, zamiast wprost z ksistwa halickiego. Czyby przed spotkaniem z krlem wgierskim
chcia si spotka z Bolesawem i moe omwiono wtedy zjazd ksicia krakowskiego z ksitami
i, do czego, jak niej zobaczymy, rzeczywicie jeszcze w tym roku doszo.
16 H. owmiaski, Problematyka Grodw Czerwieskich, Kwart. Hist. t. LX, s. 61, przyp. 1
7.
licznie reprezentowana, widocznie ksitom ruskim bardzo zaleao na porozumieniu. Rzeczy
wicie we wszystkich sprawach przyszo prawdopodobnie do porozumienia, ugoda zostaa z
awarta i obie strony w przyjani powrciy do siebie 17.
Niedugo ju po zjedzie w Tarnawie panowa Daniel, albowiem najprawdopodobniej w 1264 r
. zmar18. Daniel to jeden z najwybitniejszych ksit ruskich XIII w. Jego polityka zew
ntrzna i wewntrzna wysuna poudniowo-zachodni Ru na poczesne miejsce w stosunkach midzy
twowych tej czci Europy. Kontakty Rusi halicko-wodzimierskiej sigay daleko na zachd, j
ak o tym wiadczy choby epizod baben-berski. mier Daniela miaa doniose znaczenie dla lo
sw pastwa Romanowiczw. Wprawdzie po opanowaniu na trwae ksistwa halickiego odda Daniel
modszemu bratu Wasylkowi ksistwo wodzimierskie, zatrzymujc dla siebie oprcz ksistwa h
alickiego, take zachodni pas ziem ksistwa wodzimierskiego, a wic cae pogranicze polsk
o-ruskie, ale faktycznym kierownikiem polityki zagranicznej obu Romanowiczw by Dan
iel. Ta wi urywa si po jego mierci. Obecnie najstarszym z rodu by Wasylko, ale jak bi
erne raczej byo jego stanowisko za czasw Daniela, tak i teraz przez dalszych kilka
lat swoich rzdw pozosta mao
17 Lat. hip. s. 857858: K CHMMamacA B Tepnast Ra-
HMJIO KHA3B CO o6tHMa CMHOMa CO JlBOMTj M CO IIIbBap-
Hoiwb a BacMjiKO KHAS, co CBOMIWB CMHOM-B BojioflMMe-
POMB MM nOJIOJKMUia pflfl-B M6JKM CO6oK> O 36MJIK) PoyC-KOyiO M JlfiflbCKOy
OyTBepflMB-bllieCA KpeCTOMt HTeCHblKTB.
18 Lat. hip. s. 862 i tam charakterystyka Daniela. Zob. charakterystyk
podan przez W. T. Paszuto, Oczerki, s. 287. Co do daty mierci Daniela, zo
b. M. Hru-szewkij, Chronologia podij, s. 4445 i tene, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III
, s. 9092.
148
149
aktywny. Dzierawy Daniela ulegy podziaowi: najwikszy dzia dosta najmodszy z synw Danie
Szwarno, ktry otrzyma wschodni cz ksistwa halickiego z Haliczem i cae Zabue (Bez, C
Chem, Mielnik, Drohiczyn). Najstarszy z synw Lew rzdzi zachodni czci ksistwa halicki
ze Lwowem i Przemylem, trzeci syn Mcisaw dosta ksistwo uckie i zdaje si trembowelskie 1
9. Roman znany nam z epizodu austriackiego w chwili mierci ojca ju Jiie y.
Niedugo przed Danielem zmar drugi znaczny wadca tej czci Europy, Mendog (1263 r.). Po
jego mierci obj chwilowo rzdy Trojnat, jednak ju po kilku miesicach zosta usunity prz
syna Mendoga Woj-sieka, ktry opuci klasztor. Za jego rzdw nastpuje znaczne zblienie z
Szwarnem, ktry by oeniony z siostr Wojsielka. Obejmujc rzdy wielkoksice na Litwie Woj
odstpi Szwarnie Ru Czarn. Z tego okresu mamy jak pograniczn walk midzy Szwarnem i Was
em a Bolesawem Wstydliwym (1265/6 r.), jako nastpstwo najazdu litewskiego na ziemi
e Bolesawa z udziaem posikw ruskich. Decydujcym momentem byy zadane przez Bolesawa kls
oddziaom Szwarna. Powaniejszych nastpstw ta walka nie miaa i wkrtce zawarto pokj, ktry
utrzyma si przez duszy czas. Niedugo jednak rzdzi Litw Wojsiek. Po kilku latach, w 1
r., odda-rzdy na Litwie Szwarnie, a sam wrci z powrotem do klasztoru w Ugrowsku. Nas
tpi okres przewagi Rusi Romanowiczw nad Litw, lecz nie trwa on dugo. Wrd Romanowiczw
tay dwa niechtne so-
bie obozy. Z jednej strony Wasylko i sprzymierzony i nim Szwarno, z drugiej bard
zo im niechtny Lew, ktry zapewne czu si pokrzywdzony podziaem ojcowizny, a biorc czynn
y udzia w polityce ostatnich lat rzdw ojca, pragn zaj jego miejsce. Objcie rzdw na L
przez Szwarna jeszcze bardziej rozgniewao Lwa. Wkrtce te nakoni Wasylka, aeby zaprosi W
ojsieka na zjazd do Wodzimierza, dokd te sam przyby. Tu przyszo widocznie do gwatownej
rozmowy midzy Lwem i Wojsiekiem, w czasie ktrej Lew zamordowa Wojsieka jak latopis mo
tywuje -z zemsty, e Wojsiek odstpi rzdy na Litwie Szwarnie a nie jemu 20.
mier Wojsieka bya dla rzdw Szwarna na Litwie katastrof, osoba Wojsieka bya bowiem mor
stoj dla ruskiego ksicia. Niedugo te Szwarno rzdzi Litw. Okoo 1269 r. zmar i rzdy tu
j-den, ktrego latopis woyski przedstawia w bardzo niekorzystnym wietle jako wroga Ru
si21. Dotychczasowy dzia Szwarna: wschodni cz ksistwa halickiego i Zabue obj teraz Le
ad Zabuem odda rzdy w swym imieniu synowi Jerzemu (po kilku latach zostawi mu tylko
pnocn cz z Mielnikiem i Drohiczynem). Ru Czarn zagarna ponownie Litwa. Zdaje si, e
ym roku (1269) zmar take i ksi Wasylko, zostawiajc rzdy jedynemu swemu synowi Wodzimie
owi. Rozdzia midzy ksiciem halickim i wodzimierskim pogbi si jeszcze bardziej. Na pier
ze miejsce wysun si teraz Lew, co mu uatwiaa take trwaa choroba Wodzimierza. Lew Zacz
adzi wzorem ojca aktywn polityk zagraniczn. Zwizany z Wgrami przez maestwo z crk
19 Tak ustala W. T. Paszuto, Oczerki, s. 289, chocia s i inne pogldy, np. M. Hrusze
wkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 92.
20 Lat. hip. s. 868.
21 Ibid. s. 869.
150
151
Beli Konstancj pozostawa te nadal w dobrych stosunkach z dworem wgierskim. Spr Beli z
najstarszym synem Stefanem, ktry by wspregentem, cigncy si ju od 1262 r. trwa do 126
, kiedy to przyszo do ukadu midzy ojcem i synem. Ukadu dla nas tym ciekawszego, e Bel
a zobowizywa w nim syna do dotrzymania jego warunkw poza czonkami rodziny krlewskiej,
take z Otokarem czeskim, a z ksit polskich z Bolesawem Wstydliwym, Bolesawem 'Pobonym
i Leszkiem Czarnym. O wydarzeniach tych by Lew dobrze poinformowany. Mamy bowiem
wzmiank, e w tym czasie na dwr wgierski zjechay crki Beli, a to: Kinga, ona Wstydliwego
, Jolanta, ona Pobonego i Konstancja, ona Lwa. Oprcz crek mieli si take zjecha i ich m
22.
Z pocztkiem maja 1270 r. zmar Bela IV. Rzdy obj Stefan. Jeszcze za ycia ojca wystpowa
zeciw pokojowej polityce ojca w stosunku do Czech, nic wic dziwnego, e bezporednio
po objciu przez niego rzdw rozpoczy si kroki nieprzyjacielskie, ktre doprowadziy do wy
chu nowej wojny. I znowu jak przed kilkunastu laty po stronie wgierskiej stanli ks
ita polscy z obozu prowgierskiego, oraz ksita ruscy. Oglnikowo o udziale ich opowiadaj
m roczniki austriackie, lecz szczegowo wymieniaj ich dokumenty zawartego 3 i 13 lip
ca 1271 r. pokoju. Dokumenty te nie dochoway si w oryginale, lecz tylko w regestac
h papieskich i znajdujemy w nich pewne pomyki, jak np. wiadomo o udziale po stronie
czeskiej Leszka kujawskiego i jego brata (?), a brak natomiast Konrada czerskie
go, o ktrym wiemy na pewno, e wzi udzia po stronie wgierskiej. Ze strony ruskiej mamy
tu Lwa, Mcisawa i Wodzimierza syna
22 Zob. B. Wodarski, Polska i Czechy, s. 44, przyp. 3.
152
Wasylka 23. Tych samych ksit wymienia Latopis woyski jako sprzymierzecw Bolesawa Ws
dliwego w czasie jego najazdu na lsk przeciwko ksiciu wrocawskiemu 24. Lew i Mcisaw wz
ili udzia osobicie, a Wodzimierz przysa posiki. Wiadomo take, e w wyprawi
zemyla Otokara w 1271 r. wzi osobisty udzia Henryk wrocawski. I znowu jak w 1253 r. o
ddziay polskie i ruskie urzdziy dywersj, uderzajc na ziemie czeskiego sprzymierzeca
lskiego. Kiedy krl czeski uderzy na Wgry, ksita polscy i ruscy uderzyli na lsk
li gwnie ziemie ksistwa wrocawskiego, nic wic dziwnego, e latopis podaje jakoby
wyprawa bya skierowana przeciw ksiciu wrocawskiemu 25.
Bya to ju ostatnia wojna czesko-wgierska zwizana ze spucizn po Babenbergach. Po
dwuletnich
23 Reg. Boh., t. II, nr 753: Leonem generem (?) no-strum ducem Rutenorum, Mitizl
aum fratrem eiusdem et Wazulam [raczej Wodzimierz] filium Wazulae, du-cis Rutenor
um".
24 Lat. hip. s. 870: OyMMpwmacfi c JI&xbi c BoJie-cjiaBOMb KHflseM Boji
ecjias JKe ca Torfla sapaTMjit c Bo-
pOTblCJiaBCbKMKT KHA36MB MAOUia 6MOy B IIOMOHB JleB-B
MbCTMCJiaBij a BojioflMMept cawrb ne H/je HO nocjia
CBOK) paTb CO SCMJIMCJiaBOM-b.
25 Latopis o pomocy ruskiej opowiada pod r. 1273 i to zdaje si skonio Hruszewsk
iego (Istorija Ukrainy-Rusy, s. 95 i tene Chronologija podij, s. 48) do wysunicia
wniosku, e jest to udzia ksit ruskich z pomoc Bolesawowi Wstydliwemu, ktry w 1273 r. w
rawi si na Wadysawa opolskiego. rdo polskie, na ktre Hruszewski si powouje (Ro
Traski, MPH, t. II. s. 842) nie wspomina o udziale Rusinw w wyprawie Wstydliweg
o. Data za latopisu nie moe decydowa, gdy wiemy, e datacja latopisu halicko-woyskiego
znacznie szwankuje, a identyczno osb w dokumentach pokojowych i w latopisie raczej
wskazuje, e jest to wyprawa z 1271 r.
153
rzdach Stefan wgierski zmar (1272 r.), a tron po nim obj modziutki, 10-letni syn Wadys
IV. Na Wgrzech wybuchy wanie domowe, ktre chcia wykorzysta Otokar czeski i zdaje si po
prze Bel, brata ony swej Kunegundy. W czasie zawieruchy zosta Bela zamordowany, a to
dao krlowi czeskiemu powd do rozpoczcia nowej wojny, w ktrej chodzio o zapewnienie .n
a Wgrzech wpyww czeskich. Otokar liczy si z wojn i wbrew ukadowi na dworze praskim przy
jmowa zbiegw wgierskich. Wojn rozpoczli sami Wgrzy uderzajc na Morawy. Z kocem czerwca
273 r. krl czeski rozpocz wypraw, ktra trwaa 8 tygodni. Wiadomo o dokonanym rwnoczen
orze Rudolfa Habsburga na krla rzymskiego spowodowaa, e krl czeski zgodzi si na zawarc
ie pokoju pod koniec padziernika 1273 r. Ukad zatwierdza posiadanie w rkach Przemyla
Otokara dziedzictwa po Babenbergach. W ten sposb zakoczya si wojna Czech i Wgier o pa
nowanie nad Austri i Styri na korzy Przemylidw. Co wicej Przemyl Otokar zdoa nawet r
zy swoje panowanie na inne kraje alpejskie, tak e pastwo jego rozcigao si od Sudetw a
Morze Adriatyckie.
Teraz ca energi zwrci w stron rozgrywek w Niemczech o koron rzymsk. Pretendowa do nie
on. Tymczasem krlem zosta wybrany Rudolf. Bya to przegrana dyplomatyczna Przemyla Ot
okara nie tylko dlatego, e nie zdoby korony rzymskiej, lecz i ze wzgldu na dotychcz
asowe jego stanowisko w Rzeszy. Szlachta i wysze duchowiestwo w krajach austriacki
ch, Styrii i Karyntii przechodziy teraz na stron Rudolfa. Wybr Rudolfa ju w najbliszy
m czasie okaza si dla Przemyla Otokara niebezpieczny. W poowie grudnia tego roku na
sejmie w Spirze po-
154
stanowiono, e wszystkie nieprawnie zajte posiadoci koronne maj by zwrcone. Byo to wyra
skie-.rowane przeciw krlowi czeskiemu. O dalszych wydarzeniach musiaa rozstrzygn wa
lka midzy Rudolfem, ktry spucizn po Babenbergach chcia uzyska dla swego rodu, a Przemyl
em Otokarem. Otokar pragn zapewni sobie neutralno ze strony Wgier, lecz prby te nie dop
rowadziy do spodziewanego rezultatu. Na dworze wgierskim mia krl czeski monego przeci
wnika w osobie podkomorzego Wadysawa IV, Joachima Gutkeled (mylnie czasem nazywane
go Pektari), oenionego z Mari, crk Gertrudy i Romana halickiego. Przyczyn nieporozumi
e midzy nimi byy posiadoci podkomorzego w Styrii. Wykorzysta to Rudolf i doprowadzi do
isego przymierza z Wgrami. Przemyl Otokar cigle odmawia uznania Rudolfa krlem. W listo
padzie 1274 r. na sejmie w Norymberdze postanowiono, e Otokar ma odda wszystkie za
brane ziemie. Take i papie Grzegorz IX opowiedzia si po stronie Rudolfa. Nawet obiet
nica Otokara zorganizowania wyprawy krzyowej nie zjednaa mu papiea. Lecz najboleniej
sze byo zapewne dla krla czeskiego pozyskanie sobie przez Rudolfa czeskich poddany
ch. Dotychczasowy konflikt czesko-wgierski o kraje austriackie zamieni si teraz w k
onflikt habsbursko-czeski, a moment wybuchu zblia si szybko. Obie strony szukay sprz
ymierzecw wrd ksit polskich. Na lsku rozwin bardzo oywion dziaalno sam Przemy
wet w bezporedni zarzd ksistwo wrocawskie. Stara si take pozyska dla siebie Bolesawa
dliwego. Rzeczywicie, Bolesaw Wstydliwy zacz si przechyla na stron czesk. Do tego czas
mona odnie take zwrcenie si Przemyla Otokara do ksicia halickiego Lwa,
155
a nawet do Tatarw26. Z drugiej strony mamy wiadomo, e na lsku rozwin oywion akcj ta
lf habsburski. W tym celu wysa tu zaufanego swego burgrabiego norymberskiego Fryde
ryka, ktry zawar zwizek maeski z wdow po Henryku III wrocawskim Helen, siostr ksici
go Albrech-ta, a macoch Henryka IV. Przez maestwo to spodziewa si Rudolf uzyska wpywy
ksit lskich. 21 VIII 1277 r. pisze Rudolf z Wiednia do zaufanego swego franciszkanin
a Henryka z Breny i dzikuje mu za przygotowanie u ksit lskich przychylnego przyjcia jeg
o posa (zapewne wic Fryderyka). W odpowiedzi na to Henryk donosi Rudolfowi, e bdzie
stara si pozyska dla niego tak ksit polskich, jak i ruskich, z ktrymi jest spokrewniony
27.
Wrd tych stara pozyskania sobie nowych sprzymierzecw z rozpoczciem nowego starcia zwle
kano, lecz Otokar nie rezygnowa z dalszej walki. Byo to tylko cige odwlekanie decydu
jcej rozprawy. Krl czeski nie wyrzek si utworzenia wielkiego pastwa, a do tego celu w
obec stanowiska Rudolfa, prowadzia
26 Dawiadujemy si o tym z listu Przemyla Otokara do ksicia krakowskiego, zachowan
ego w formularzu biskupa praskiego Tobiasza, w ktrym Otokar prosi ksicia krak
owskiego, aeby pozwoli na przejazd przez swoje posiadoci posom tatarskim i jego posom
do ksicia Lwa. Zob. B. Wodarski, Polska i Czechy, s. 67, przyp. 4.
27 C. Griinhagen, Regesten z. schles. Gesch., t. II, nr 1539, 1540. Franci
szkanin Henryk z Breny by synem Teodora hr. Breny i Wetynu i Eudoksji, crki Konrad
a I mazowieckiego. By wic rzeczywicie spokrewniony z ksitami polskimi d ruskimi. rda
kie wspominajc o tym pokrewiestwie, nazywaj go; con-sanguineus principum Slesie et P
olonie, O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 302303. Przypominam, e Eudok-sja bya crk Agaf
ii, ksiniczki ruskiej.
156
tylko decydujca wygrana w walce z Habsburgiem. Chcia si wic do niej dobrze przygotow
a i dlatego na przeomie 1277/8 r. odby w Opawie zjazd z ksitami polskimi28. Wybuch zbl
ia si rzeczywicie coraz bardziej, Z pocztkiem lipca 1278 r. Otokar wyruszy z Pragi w k
ierunku Brna, gdzie miay go spotka posiki polskie, a moe i ruskie. Std ruszy w kierunk
u Austrii. Gwn si oczekujcych go wojsk Rudolfa stanowili Wgrzy. Do rozstrzygajcej walk
przyszo pod Suchymi Krutami (Diirnkrut), w ktrej Czesi ponieli znaczn klsk, a sam Prze
myl Otokar znalaz mier. Wszystkie prawie rda omawiajce t bitw wspominaj o udziale P
st tylko trudno w oznaczeniu, ktrzy ksita wzili osobicie udzia, a ktrzy tylko przys
i. rda niemieckie, czeskie i polskie mwi tylko oglnikowo o posikach polskich. Jedynym
, wymieniajcym imiennie ksit polskich jest rymowana kronika Otokara styryjskiego, le
cz udzia wszystkich wymienionych przez kronikarza ksit susznie historycy odrzucaj. Oto
kar styryjski podaje, e midzy sprzymierzecami krla czeskiego by Lew krl Rusi" 29. Wiado
mo ciekawa, lecz ani w rdach czeskich, ani ruskich potwierdzenia tego nie mamy30. e ks
ita polscy wysali posiki krlowi czeskiemu, nie moe ulega wtpliwoci, wszystkie bowiem
znaj, e najwiksze straty ponieli Polacy.
28 Cont. Claustrone ob. IV, MGH SS, t. IX, s. 745; Rocznik Traski, MPH, t. II,
s. 841; Roczn. Maopolski, ibid. t. III, s. 175; Roczn. franc. krak., ibid., s. 49
.
29 Zob. B. Wodarski, Polska i Czechy, s. 86 i 87.
30 Niektre roczniki niemieckie wspominaj o udziale Rusinw po stronie Rudolfa (np.
Chro, magni presb. cont., MGH SS, t. XVII, s. 533).
157
Bezporednim nastpstwem klski Przemyla Otoka-ra by upadek jego planw utworzenia wielkie
go pastwa Przemylidw. Zadecydowaa ona take o przejciu spucizny babenberskiej w rce Hab
urgw. Jednak biorcym udzia w zmaganiach o t spucizn, pocztkowo midzy krlem czeskim i
skim, a pniej midzy Przemylem Otokarem i Rudolfem, ksitom polskim i ruskim udzia ten n
da adnych korzyci i narazi ich tylko na niepotrzebne straty w ludziach i dobytku.
VII
Zagadnienie pruskie w stosunkach polsko-ruskich w XIII w.
Chocia wiek XIII by okresem najwikszego rozbicia dzielnicowego Polski, to jednake i
w tym czasie spotykamy si z ekspansj polsk na zewntrz. Naturalnie w wczesnych warunka
ch denia ekspansywne realizowali poszczeglni ksita na wasn rk, brak bowiem jednej zw
niej wadzy nad ca Polsk wyklucza realizacj planw oglnopolskich. Byy wprawdzie przez c
ek XIII denia do przywrcenia dawnej wadzy ksicia zwierzchniego, co znajduje potwierdze
nie w prbach opanowania Krakowa, ktry przecie w oczach wspczesnych by cigle stolic ksi
zwierzchniego, ale na wznowienie dawnej wczesnofeudalnej monarchii proces dziej
owy ju nie pozwala, a warunki, ktre na przeomie XIII i XIV w. uatwiy realizacj procesu
zjednoczeniowego, jeszcze nie dojrzay. O ile chodzi o dzielnicowe plany ekspansyw
ne, to do takich zaliczybym plany Leszka Biaego opanowania ssiednich ksistw ruskich,
czy plany Konrada mazowieckiego podbicia plemion pruskich. Te ostatnie naleaoby t
raktowa jako kontynuacj planw polskich jeszcze od czasw Bolesawa Chrobrego l.
1 Zagadnienie pruskie omawiaem w dwch pracach: Rywalizacja o ziemie pruskie w p. XII
I wieku, Roczn. Tow. Nauk. w Toruniu, Toru 1958 i Problem jawiski
159
Znany nam kupiec-podrnik Ibrahim Ibn Jakub w swojej relacji podaje, e pastwo polskie
od pnocy ssiaduje z Prusami. Z przekazw rdowych z czasw Mieszka I wynika, e w okresi
edy Ibrahim zbiera wiadomoci o wschodnich ssiadach pastwa wschodniofrankoskiego stosu
nki polsko-pruskie byy raczej przyjazne, cho dla Polski oparcie granic o brzeg Baty
ku odpowiadajce rozcigoci jej terytorium, byoby bardzo korzystne. Da si to wytumaczy t
, e Polska w owych czasach ca uwag miaa zwrcon ku ujciu Odry i granicom zachodnim. Tot
najstarszym dokumencie polskim z lat okoo 990992 pnocna granica Polski biegnie brze
giem morskim do ziemi Prusw, a nastpnie granic Prus do granic Rusi. Rnie si ukaday od
go czasu stosunki polsko-pruskie. Prusowie byli nieraz wcigani do wewntrznych rozg
rywek w Polsce, ale na og uciliwym ssiadem dla Polski plemiona pruskie wtedy nie byy.
Zmienio si to dopiero od przeomu XII/XIII w., co si czy z narastajcymi wrd plemion pr
ch tendencjami pastwowotwrczymi. Odtd coraz czciej syszymy o najazdach plemion pruskic
h na ssiadujce z nimi Mazowsze. Chcia Konrad niebezpieczestwo pruskie dla Mazowsza z
likwidowa przez podbj ich i na pomoc sprowadzi Zakon Krzyacki. e mu si to nie udao, e
rowadziwszy Krzyakw nie zdoa nagi ich dto spenienia zada, ktre im stawia, to ju mo
wina Konrada. I chocia uwag mia zwrcon
w stosunkach polsko-ruskich, Zapiski Hist. TNT, t. XXIV. Dziejom Jawiey specjaln mo
nografi powici A. Ka-miski, Jawie, d 1953. O stosunkach litewskich, zob. H. owmias
nad pocztkami spoeczestwa i pastwa litewskiego, Wilno 19311932; W. T. Pa-szuto, Obra
zowanije litowskogo gosudarstwa, Moskwa 1959.
gwnie ku Krakowowi, zagadnienia pruskiego nie spuszcza z oczu i wcign do tego najenerg
iczniej-szego z synw, Kazimierza, a chcc mu zadanie uatwi, wydzieli dzielnic kujawsk. T
ake i modszy z synw Konrada Siemowit, najduej przebywajcy przy boku ojca, kiedy pniej
ednoczy w swych rkach cae Mazowsze, wystpi z planami pruskimi, ktre bdzie chcia zreali
zowa nawet w walce z bratem. O ile Kazimierz zwraca pocztkowo uwag gwnie w kierunku zi
em zachodniopruskich, o tyle Siemowit zaangaowa si w walk o zdobycie ziemi Jawingw. Dr
ugim pastwem, ktre podchodzio do terytorium zamieszkaego przez plemiona pruskie bya R
u kijowska. Po opanowaniu ziemi turowsko-piskiej zetkna si ona z najznaczniejszym i n
ajsilniejszym plemieniem pruskim, jakim byli Jawingowie 2. Mimo znacznej odlegoci K
ijowa od Jawiey, ktrej granice byy prawie na caej dugoci granicami naturalnymi, a tworz
yy je liczne bagna i bory, ju od czasw Wodzimierza Wielkiego mamy czste wyprawy ruski
e na Jawie. Badacze radzieccy stwierdzaj, e historyczne losy Rusi ju od dawna byy zwiza
ne z losami narodw zamieszkujcych wschodnie pobrzea Batyku. Wprawdzie latopisy ruski
e zachoway tylko uamkowe wiadomoci o rusko-pruskich stosunkach w okresie pastwa star
oruskiego, to jednake z zachowanych wzmianek o pochodach ksit ruskich na Jawie wy-
2 Ksistwo turowskie powstao na terytorium zajtym niegdy przez plemi Dregowiczan, a oro
dkiem jego by Turw i Pisk. Ju w X w. byy to znaczne polityczne centra, lece na szlaku p
rzemarszw wojskowych- i drogi handlowej z Rusi na zachd. O znaczeniu tego ksistwa m
oe wiadczy fakt, e ksita kijowscy osadzali tu najwybitniejszych swoich synw. Oczerki i
orii SSSR, t. I," Moskwa 1950, s. 415.
160
11 Polska i Ru
161
nika, e staroruskie pastwo bacznie ledzio dzieje zachodnich ssiadw 3. Ekspansja pastwa
kijowskiego w kierunku ziem pruskich miaa wielkie znaczenie gospodarcze. Prawda, e
gwne drogi handlowe i Wa-riag w Grieki" szy od Dniepru Wochowem i dochodziy do Nowogro
du i adogi4, ale dla handlu z Zachodem 5 wan rol odgrywaa zachodnia Dwina6, a mg odegr
Niemen, ktrego grny bieg przechodzi przez ziemie ruskie. Opanowanie ujcia Niemna sk
rcioby drog handlow z Zachodem, a take ze Skandynawi. Handel ruski na zachd szed tranz
em przez Polsk, ale gdy zaistniay zatargi z Polsk, Ru kijowska musiaa korzysta z dalek
iej i okrnej drogi do pnocnych portw nad Batykiem, a przecie przez ziemie pruskie byob
znacznie bliej. Panowanie Wodzimierza Wielkiego (ok. 9801015) stanowi okres najwysze
go rozkwitu pastwa staroruskiego, kiedy to granice jego znacznie si powikszaj"'. W 9
81 r. Wodzimierz zaj terytorium Grodw Czerwieskich 8, a dwa ata pniej wyprawi si na
i narzuci im swoje zwierzchnictwo9. Z tej wzmianki latopisu wy-
3 W. T. Paszuto, O wozniknowienii litowskogo gosu-darstwa, Izwiest. Akad. Nauk
SSSR, 1952, t. IX, s. 42.
4 Powiesi' wremiennych let, t. I, Moskwa 1950, s. 11.
5 O stosunkach handlowych rusko-niemieckich, zob. B. D. Grekw, Ru Kijowska, Warsz
awa 1949, s. 483..
6 O Dwinie jako jednej z trzech najwikszych arterii rzecznych (obok Dniepru i
Wogi) prowadzcych z Rusi do innych krajw wspomina Pow. wrem. let, t. I, s. 12.
7 B. D. Grekw, op. cit., s. 467, przyp. 1.
8 Pow, wrem. let, t. I, s. 58, zob. komentarz D. S. Li-chaczewa, ibid. t. II, s
. 326.
9 Ibid. t. I, s. 58. Jawingw do plemion pruskich zalicza wielu historykw. Kronikar
z Zakonu Krzyackiego Dusburg, Chronica terrae Pruss., Script. rer. Pruss., t. I,
kilkakrotnie okrela Jawingw jako najznaczniej-
nika, e w chwili najazdu Wodzimierza Jawingowie nie uznawali zwierzchnictwa Rusi ki
jowskiej, chocia jakie wczeniejsze jej kontakty z Jawingami musiay istnie, kiedy wrd s
u wielkiego poselstwa ksicia Igora do cesarza bizantyjskiego w 945 (?) r. by jaki J
awing 10. I tu na terenie Jawiey zetkny si ze sob interesy Polski i Rusi.
Jak ju wyej podaem za Mieszka I nie syszymy o wyprawach polskich na ziemie pruskie,
cho nie wyklucza to tendencji ekspansywnych w tym kierunku. By moe wypadki rozgrywa
jce si na granicy zachodniej Polski kazay Mieszkowi chwilowo z tych planw zrezygnowa
i na odcinku batyckim realizowa raczej program pomorski. Podj je dopiero Bolesaw Chro
bry. Ekspansja polska ku Prusom moga i kilkoma drogami. Albo na ziemie zachodniopru
skie od strony Wisy i brzegiem Batyku w kierunku Warmii, albo przez ziemi chemisk ku P
omezanii, lub ze wschodniego Mazowsza na ziemie wschodniopruskie ku Galindii i z
iemiom jawiskim. Bolesaw Chrobry na pocztku swoich, rzdw stara si podbi zachodnie zie
Prusw, a kiedy plany si nie powiody, nie zniechcio to ksicia polskiego i w kilkanacie l
at pniej zwrci uwag na plemiona jawiskie. Prba ta take si nie powioda. Z kierunku d
usiowa Bolesawa Chrobrego mona wnosi, e narzucone Jawiey przez Wodzimierza Wielkiego
wanie ruskie nie trwao dugo. Jawingowie wykorzystujc cige zagroenie pastwa kijowskiego
d strony Pieczyngw zrzucili panowanie Kijowa.
Kwestia pruska w stosunkach polsko-ruskich wyst-
sze i najsilniejsze plemi pruskie. Zob. take A. Kami-ski, Jawie, s. 171 n.
10 Pow. wrem. let, t. I, s. 34. Odnonie do tej postaci zob. W. T. Paszuto, O wozn
iknowienii, s. 48.
162
163
puje szczeglnie wyranie w okresie katastrofy pastwa polskiego po wypdzeniu Kazimierz
a Odnowiciela i w czasie jego rzdw po powrocie do Polski. Ten okres osabienia Polsk
i w stosunkach midzynarodowych i wewntrz kraju jest wanie okresem silnego stanowiska
midzynarodowego Rusi, szczeglnie w drugiej poowie rzdw Jarosawa Mdrego n. Opanowuje on
prawie ca lini Bugu, ktry stanowi gwn arteri komunikacyjn. Tdy miay i wyprawy ru
zywrci panowanie nad Jawingami. Chwila dla Rusi bya bardzo dogodna, osabiona wewntrzni
e Polska przeszkodzi temu nie moga. Lecz dla planw Jarosawa wyrasta nowy grony przeciw
nik, mazowieckie pastwo Masawa. Aeby wzmocni swoje stanowisko czy si Masaw z plemionam
pomorskimi, jawiskimi i zdaje si litewskimi, tworzc znaczny blok skierowany take prze
ciw Rusi. Jego polityka batycka krzyowaa si z\ planarni batyckimi ksit kijowskich. Kil
nieudanych wypraw Jarosawa w tym kierunku wiadczy, e sojusz Masawa z Jawingami i Lit
w stanowi dla Rusi due niebezpieczestwo. Likwidacja tego bloku bya teraz naczelnym za
daniem pastwa kijowskiego, a poniewa Masaw mia zdaje si plany zajcia miejsca dynastii
piastowskiej, likwidacja jego rzdw leaa w interesie Kazimierza. To stanowio podstaw so
juszu obu pastw, ktry doprowadzi do likwidacji nowego pastwa mazowieckiego gwnie przez
Jarosawa Mdrego12. Uatwio to utrwalenie si rzdw Kazimierza Odnowiciela, ktry oprcz i
h ustpstw na
11 O wzmoeniu midzynarodowego stanowiska Rusi za Jarosawa Mdrego mog wiadczy maestw
dzieci, zob. W. Dworzaczek, Genealogia, tabl. 21.
12 Wydarzenia te przedstawi w ostatnich czasach J. Bieniak, Pastwo Miecawa,
Warszawa 1963.
164
rzecz Jarosawa, zostawi zapewne ksiciu ruskiemu woln rk w sprawie Jawiey. Jednake wew
e niepokoje, ktre opanoway Ru kijowsk po mierci Jarosawa Mdrego, oraz rozpoczynajcy si
oces rozdrobnienia feudalnego na Rusi, powodujcy upadek znaczenia Kijowa, sprawiy,
e kwestia pruska, jako postulat polityki oglnoruskiej, przestaje istnie i odtd moemy
mwi o planach pruskich tylko poszczeglnych ksit dzielnicowych, ktre to zjawisko wystp
pniej take i po stronie polskiej. Wprawdzie przez cay wiek XII syszymy o wyprawach na
Jawin-gw, lecz s to wyprawy odwetowe ksit dzielnicowych, ssiadujcych z Jawingami, kt
orzystajc z osabienia ssiednich pastw, najedaj na nie. Jeli chodzi o Ru bd to ssie
cy i woyscy, a ze strony polskiej kujawscy i mazowieccy, a take i maopolscy. I tu no
tujemy raczej wyprawy odwetowe za niszczycielskie najazdy Prusw na terytoria pols
kie. Najczciej wyprawy polskie i ruskie skierowane byy przeciw Jawingom, chocia na ty
m terenie wanie mogy istnie wzajemne zadranienia polsko-ruskie. Kolonizacja ruska idca
od Bugu w kierunku Narwi opanowaa ju te tereny i zetkna si tu z nurtem kolonizacyjny
m mazowieckim, idcym z zachodu ku pnocnemu wschodowi bram midzy Bugiem a Narwi. Na pno
od rodkowego Nurca obie kolonizacje wzajemnie si przenikay, zajmujc pogranicze Jawiey.
Intensywniejsza akcja przeciw Jawingom tak ze strony polskiej, jak i ruskiej zacz
yna si pod koniec XII w. Na przeomie bowiem XII i XIII w. plemiona pruskie, wykorz
ystujc osabienie polskiego i ruskiego ssiada przeszy do formowania ustroju pastwowego
, zwizanego ze znaczniejsz ekspansj upiesk w kierunku tak ruskich ksistw woyskich, jak
polskiego
165
Mazowsza, a nawet pnocno-wschodniej Maopolski. By moe jedn z przyczyn tych wypraw byy w
zgldy natury gospodarczej, brak poywienia zwaszcza w latach nieurodzaju.
Ze strony polskiej akcj odwetow na Prusw podj Kazimierz II Sprawiedliwy okoo 1193 r.,
a ze strony ruskiej urzdza wypraw okoo 1196 jeden ze znaczniejszych ksit poudnioworuski
ch z koca XII w. Roman Mcisawicz wodzimierski, blisko zwivzany z dworem krakowskim. P
rzy poparciu Kazimierza, z ktrym w dziedzinie politycznej cile si zwiza, zjednoczy w sw
oich rkach znaczne ksistwo, sigajce na pnocy do granic jawiskich. Latopis ruski opowia
, e Roman wyprawi si na Jawingw i wszed gboko w ich ziemie, mszczc si za zniszczenie
dzieraw 13. Wyprawa Romana jak i naszego Kazimierza okazaa si skuteczna tylko na ki
lka lat. Przedwczesna mier Romana w 1205 r. pod Zawichostem, zachcia Litw i Jawingw do
nowych najazdw na Ru woysk. Tak samo osabione dalszym podbiaem ziemie polskie stay si
edmiotem cigych najazdw pnocnego ssiada. Najazdy te musiay by bardzo dotkliwe, kiedy L
opis halicko-woyski tak si na nie uskara14. Dorastajcy starszy syn Romana Daniel, objw
szy po kilkuletnich staraniach tylko pnocn cz spucizny po ojcu, to jest ksistwo wo-dz
rskie, zagroony agresj polsk i wgiersk uzna za konieczne wej w porozumienie z plemiona
pruskimi i litewskimi. Nie ulega wtpliwoci, e chodzio tu o Jawingw, z nimi tylko bowi
em ssiadowaa Ru. Porozumienie obejmowao i Litw, ktra kontakty z Jawie ju nawizaa.
. notuje
Rocznik czeski i polski najazd Rusinw i Prusw na ziemie polskie, przy czym Latopis
ruski (pniejszy tzwi gustyski) wyranie tych Prusw okrela jako Jawingw 15.
Koalicja plemion pruskich z Danielem zwrcia uwag ksit polskich na niebezpieczestwo gro
Polsce od pnocnego ssiada i przypomniaa im znowu dawne plany podboju ziem pruskich.
Zawarcie pokoju midzy Danielem a Leszkiem Biaym uatwio realizacj tych zamierze. Zostay
zorganizowane dwie wyprawy na Prusy w 1222 i 1223 r., w ktrych wzio udzia kilku ksit dz
ielnicowych. Byy to wic wyprawy oglnopolskie. Spodziewanego celu te wyprawy nie osig
ny, spowodoway jedynie chwilowe uspokojenie na granicy prusko-mazowieckiej. Z kieru
nku obu wypraw naleaoby si domyla, e chodzio tutaj o plemiona za-chodniopruskie; widocz
nie rozpoczcie walki z najsilniejszym plemieniem pruskim, jakimi byli Jawingo-wie,
pozostajcy w porozumieniu z pobratymcami litewskimi, byo teraz trudne do zrealizo
wania. Zreszt osadzenie Krzyakw w ziemi chemiskiej, a nie gdzie na pograniczu mazowiec
ko-jawiskim wskazuje, e ekspansja polska sza teraz raczej w kierunku plemion zachodn
iopruskich. Nie znaczy to, aeby Jawingowie zaprzestali by uciliwymi dla Mazowsza ssiad
ami. I stosunki ich z Rusi take si pogorszyy. Latopis hipacki opowiada o kilkakrotny
ch najazdach jawiskich na ziemie Romanowiczw. Wprawdzie tak Daniel, jak i jego modsz
y brat Wasylko w pierwszym okresie swych rzdw urzdzaj wyprawy odwetowe celem zmuszen
ia Jawingw do zaprzestania upieskich wypraw, ale o wikszych dziaaniach ksit ruskich ni
13 Lat. hip. s. 702.
14 Ibid., s. 721.
15 Ptn. Sobr. Russk. Lei., t. II (wyd. z 1843 r.), s. 721.
166
167
syszymy. By moe przyczyn tego bya ciga wa/lka Daniela o Halicz, z ktrego zrezygnowa n
hcia i decydujc wypraw na Jawingw odkada na pniej.
Dopiero bitwa jarosawska w lecie 1245 r., ktra przekrelia denia wgierskie do opanowania
ksistwa halickiego i oddaa ostatecznie rzdy tu w rce Daniela, uatwia temu ksiciu zajc
si spraw jawisk. Najwybitniejszy z ksit poudnioworuskich XIII w. postanowi zlikwido
kre dla Rusi ssiedztwo jawiskie przez podporzdkowanie Jawingw sobie. Lecz Daniel prowa
dzi bardzo oywion polityk midzynarodow, ktra wymagaa uycia si zbrojnych w rnych ki
dlatego kwesti jawisk pragn rozwiza w porozumieniu z ksitami mazowieckimi, ktrym
dentyczne cele. Porozumienie z Mazowszem byo tym konieczniejsze, e na terenie prus
kim wystpili nowi pretendenci do zagarnicia tych ziem. By to Zakon Krzyacki i Litwa
Mendoga. Wprawdzie Zakon rozszerza swoje podboje na obszarze zachodnich plemion p
ruskich li do ziem Jawingw jeszcze nie dociera, ale mia plany zagarnicia wszystkich z
iem pruskich, jak o tym wiadcz bulle papieskie, o ktre wystara si w Rzymie. Przesuwan
iu si w przyszoci Krzyakw ku granicy pastwa Romanowiczw naleao wyj naprzeciw. O ile
i o Litw, to w poowie XIII w. powstaje znaczne pastwo litewskie Mendoga. Wyszo ekonomi
czna Litwy centralnej i podbicie przez Mendoga rozwinitych gospodarczo ziem ruski
ch, uatwiy Mendo-gowi zjednoczenie znacznej czci Litwy, a czciowo take i ziem jawiski
Mendog przez cay okres rzdw nie wyrzek si de do opanowania Jawiey, a nawet teraz rz
czci. Trudno wic byo Danielowi porozumie si z Mendogiem w sprawie
168
wsplnej akcji przeciw Jawingom, tym bardziej e midzy ksiciem halicko-woyskim a Mendogie
m istnia zatarg o Ru Czarn. Ju z pocztkiem 1238 r. powzi Daniel zamiar urzdzenia wypra
na Jawingw, lecz wskutek wylewu rzek do realizacji jej nie doszo 16.
Z planami podboju ziem pruskich wystpi jeszcze inny ksi. By nim Kazimierz, ksi kujaws
edni syn Konrada. Pierwszy okres swych rzdw wypeni Kazimierz gwnie walk ze witopekie
im, ktra si zbiega z walk tego ksicia z napierajcym ze wschodu na jego posiadoci Zako
Krzyackim. Wprawdzie obaj starsi synowie Konrada mieli ju wydzielone wasne dzielnic
e, lecz o wszystkich waniejszych sprawach decydowaa bezwzgldnie wola ojca. Pocztkowo
utrzymywa Konrad z witopekiem stosunki przyjazne, ale wkrtce zaczy si one psu. Powst
eporozumienia, a powodw byo kilka. Du rol odegra spr o kasztelani wyszo-grodzk, ktr
rz pragn odebra witope-kowi, co popchno go do obozu krzyackiego. Midzy Kazimierzem a
em rozpocza si duga wojna. I witopek szuka sprzymierzecw. Okolicznoci byy dla pom
a znacznych terytoriach pruskich, podbitych ju przez Zakon, wybucho wielkie powsta
nie Prusw. Nawrceni na wiar chrzecijask, ktra miaa ich broni przed niewol krzyack,
nie jednak przez Krzyakw uciskani, co niedugo pniej przyzna sam legat papieski17, w w
alce ornej szukali ocalenia. Z nimi wszed witopek w porozumienie. Pooenie Zakonu byo
, wszak cay ich plan utworzenia wasnego pastwa nad Batykiem zawis na wosku. Nic wic dzi
wnego, e
16 Lat. hip. s. 776.
17 Preuss. Urkundenbuch, t. I, nr 218; szczegy zob. B. Wodarski, Rywalizacja, s. 2
3 n.
169
starali si cilej zwiza ze sob ksicia kujawskiego. Najazd witopeka wraz z Prusami na
Kazimierza (1244 r.) zwrci Kazimierza przeciw nim. Idc rka w rk z Krzyakami, pomg im
yniszczaniu ludnoci pruskiej, ktra bronia si przeciwko tym, ktrzy w imi wiary nieli jej
ucisk i niewol. Lecz i Swi-topek nie ustawa w walce z Kazimierzem. Te niszczycielsk
ie wzajemne napady, oraz zaostrzajca si sytuacja wewntrzna i zewntrzna skoniy Kazimier
za do wycofania si z przymierza z Zakonem. Krzyacy zapewne tego si obawiali i dlate
go, aeby go bardziej zwiza ze sob, oddali mu w pocztkach lutego 1247 r. poow, posiadane
j przez nich ziemi lubawskiej (cz ziemi Prusw przylegajcej do ziemi chemiskiej). Chciel
i w ten sposb zachci Kazimierza do wytrwania z nimi w walce ze Switopekiem. Nie przyp
uszczali bracia zakonni, e wanie odstpienie Kazimierzowi czci ziemi lubawskiej wpynie n
a zmian jego dotychczasowej polityki, zwrci jego uwag w'; kierunku ziem pruskich i
ze sprzymierzeca Zakonli stanie si Kazimierz nieugitym jego wrogiem. Na Mazowszu bo
wiem nie zrezygnowano z planw podboju Prus. Jeszcze przed wspomnianym ukadem Zakon
u z Kazimierzem, gdzie z pocztkiem 1246 r. przysa Konrad do Wasylka posw, wzywajc go do
wsplnej wyprawy na Jawingw. Wyprawa wyruszya, lecz z powodu wielkich opadw nienych mus
iaa zawrci 18.'
Zbliylimy si do przeomowej chwili w polityce Kazimierza, kiedy to uwag zwrci gwnie w k
runku podboju ziemi jawiskiej. Wcignie go to do rywalizacji o te ziemie z gwnymi ssiad
ami Jawiey, a to: Mazowszem, Rusi halicko-woysk, Litw i Za-
18 Lat. hip. s. 808. Dat ustala M. Hruszewkij, Chro-nologija podij, s. 33.
170
konem Krzyackim. W kilka miesicy po zawarciu ukadu midzy Zakonem a Kazimierzem zmar K
onrad mazowiecki (31 VIII 1247 r.), zostawiajc trzech sy-' nw: Bolesawa, Kazimierza
i Siemowita. Starszym synom, jak wiemy, wydzieli Konrad dzielnice ju wczeniej. Naj
starszy Bolesaw po kilku zmianach posiada Mazowsze pnocne (pockie), modszy Kazimierz m
ia Kujawy. Powstaje pytanie co dostaf najmodszy Siemowit. Przyjmuj, e Siemowit za ycia
ojca wasnej dzielnicy nie posiada, a by tylko dopuszczony do wsprzdw na Mazowszu poud
owym (czerskim), ktre Konrad zatrzyma dla siebie, przeznaczajc je w przyszoci dla Sie
mowita. Drugi swj dzia: ziemi sieradzko-czyck przeznacza dla Kazimierza 19. Przyjazne s
tosunki czce Mazowsze z Romanowiczami nie urway si bynajmniej z chwil mierci Konrada. N
a stray tych stosunkw stay nie tylko ksiniczki ruskie, przebywajce na Mazowszu, lecz i
interes Mazowsza, ktre wcinite midzy Ru, Litw i Prusy musiao szuka zblienia z Rusi.
nnikami tego zblienia byli take i dwaj synowie Konrada: Bolesaw i Siemowit.
Niedugo po mierci Konrada zmar take jego syn Bolesaw. Ale Bolesaw, onaty niedawno po ra
z drugi z Anastazj, crk Aleksandra beskiego, chorowa ju od duszego czasu, a poniewa b
dzietny, powstawaa kwestia dziedziczenia po nim. W gr wchodzi Kazimierz, albo Siemo
wit. Blisze stosunki czyy zdaje si Bolesawa z najmodszym bratem, na co wskazywaby fakt
w ostatnich latach ycia Bolesawa Siemowit wystpuje na niektrych jego dokumentach. B
y moe od mierci ojca przebywa stale na dworze
19 Szczegy takiego podziau omawiam w Rywalizacja o ziemie pruskie, s. 2729.
171
pockim, pomagajc w rzdach choremu bratu. Na decyzji jednak Bolesawa przekazania dzie
dzictwa po sobie Siemowitowi zaway wpyw ksicia halickiego, a dowiadujemy si o tym z w
iarogodnego przekazu Latopisu ruskiego podajcego, e za namow Daniela Bolesaw przezna
czy na swego nastpc na Mazowszu Siemowita 20. Przypominam, e blisze kontakty Daniela
z Konradem l Bolesawem istniay ju dawniej. Czym si kierowa Daniel popierajc u Bolesawa
Siemowita? atwo to odgadn z przekazu latopisu i niedalekich ju wydarze. Daniel, ktry o
prcz ksistwa halickiego zatrzyma dla siebie i zachodni cz ksistwa wodzi-mierskiego, m
swych rkach cae pogranicze pol-sko-ruskie, a po granice Jawingw. W ten sposb pragn zab
pieczy sobie dostp do ich ziem, a do realizacji planu jawiskiego chcia, jak ju wiemy,
wcign ksicia mazowieckiego. Poniewa Bolesaw by chory, Daniel pragn pozyska dla siebi
ego Siemowita. Wszed wic z nim w porozumienie i zwiza go cilej ze sob, dajc mu sw cr
jasaw za on. Wprawdzie maestwo to doszo do skutku zdaje si okoo 1248 r., a wic moe
i Konrada, ale jest bardzo prawdopodobne, e zostao ju omwione przez Konrada. Odtd Sie
mowit znalaz si pod wpywem Daniela i da si wcign do ekspansywnych planw ksicia halic
zreszt nie bez widokw korzyci dla siebie. W cigu nastpnych kilkunastu lat bdzie Danie
l organizowa wyprawy na Jawingw, do ktrych wcign Siemowita
20 Lat. hip. s. 810: FIOTOM JKB CMH- ero oyMpe Bojie-CJiast MasoBeiubCKbiH KHAS M
Bflacib Ma3OBenib 6pa-Toy cBoeMy COMOBMTOBM nocjioymaBTj KHASA 6i 60 6paToynaAa
ero s HMM-B MMeneMb HacTacbH. Zob. ry. 7.
172
i Bolesawa Wstydliwego. Jawingowie bowiem przez ziemie nadbuaskie czsto niszczyli take
i pnocno--wschodnie kresy Maopolski.
Bezporednio po wiadomoci o interwencji Daniela u Bolesawa mazowieckiego autor latop
isu opowiada, e kiedy Siemowit obj rzdy nad caym Mazowszem, Daniel i Wasylko przysali
do niego posa wzywajc go na wspln wypraw na Jawingw 21. Lecz rwnoczenie w kierunku zi
awiskich zwrci swoje plany take i Kazimierz. Na razie ssiadowa z plemionami pruskimi na
nieznacznej tylko granicy, dalsz podstaw, ktra miaa mu uatwi realizacj planw ojcowski
, bya ziemia dobrzyska, ktr Kazimierz zaj, moe nawet za zgod brata Bolesawa. Obecne w
enie Kazimierza z programem pnocnym musiao zmieni jego stosunek do Zakonu i witopeka i
zwrci baczniejsz uwag na zagadnienie jawiskie, wysuwane przez Daniela i Siemowita.
Jak wyej podaem, latopis opowiada, e Daniel wezwa Siemowita na wypraw na Jawingw. Wypra
wa (1248/9 r.) ruszya z Drohiczyna, gdzie by punkt zborny. Rozpocza si na pocztku zimy
, latopis bowiem wspomina, e uczestnicy przeszli przez bota, czyli e ziemia bya jesz
cze niezamarznita. Siemowit przyby osobicie, Bolesaw Wstydliwy nadesa posiki22. Wyprawa
, poza zniszczeniem ziemi jawiskiej nic nie przyniosa. Nie naley sdzi, aeby Siemowit wz
i udzia w wyprawie nie majc wasnych planw. Przypuszczam raczej, e liczy si z pewnymi
yczami
21 Ibid.: B Ta ace jiira ce^e CaMOBMTt BO MasoBini' nocjia K HeMoy flanmio n Ba
cnjiKo peKiiia eMoy HKO
A06pO BMAMJTB 6CM OT HaiO M M3MflM C HaMM Ha
M oy BoJiecJiasa noMOHb noaera.
22 Ibid.
173
terytorialnymi dla siebie, chocia akcj rozpoczyna nie samodzielnie, ale zosta do nie
j przez Daniela wci -Ngnity. Tote z wyprawy wraca zapewne niezadowolony. Da temu wyra
z zaraz w nastpnym roku. Kiedy Daniel da si wcign do wewntrznych walk na Litwie, chcc
pewne wykorzysta je dla zagarnicia grodw na Rusi Czarnej i chcia mie pomoc w tym Pola
kw (domylam si, e Siemowita), to wedug relacji latopisu Polacy wprawdzie obiecali wzi u
dzia, lecz w ostatniej chwili zawiedli23. A moe nie chcia Semowit cign na Mazowsze naj
du litewskiego? Wypadki na pograniczu rusko-mazowiecko-jawi-skim ledzi Kazimierz z w
ielkim zainteresowaniem, ale na razie sam w nie nie angaowa si. Wrogie jeszcze stos
unki ze Switopekiem nie pozwalay na otwarte wystpienie z programem pruskim, co w prz
yszoci musiao doprowadzi do konfliktu z Zakonem. Na razie uwaa za wskazane uzgodnienie
postpowania z bratem, co byo zapewne przedmiotem rozmw obu braci na dwch zjazdach,
z ktrych jeden odby si> pod koniec 1248 r., drugi w kwietniu 1249 r. Nie angaujc si na
razie czynnie zacz jednak Kazimierz okazywa swe zainteresowanie. Ju w 1248 r. udzie
li poparcia i opieki legatowi papieskiemu, ktry nawet mianowa specjalnego biskupa d
la Jawingw. Popierajc prace misyjne przygotowywa sobie grunt pod akcj polityczn. Reali
zacj planw co do Prus pragn zapewne rozpocz z pocztkiem 1253 r. Ziemia dobrzyska bya
stem do przyszych zdobyczy. Chcc sobie zapewni do nich prawa i zasoni si przed atakiem
ze strony Zakonu, zwrci si z pocztkiem tego roku do Rzymu. Z odpowiedzi Innocentego
IV z 19 V 1253 r. dowiadujemy si, e ksi Kazimierz donis papie-
23 Lat. hip. s. 815.
174
owi, i poganie mieszkajcy w ziemi zwanej Polexia u, ktra przylega do jego posiadoci, c
htnie nawrciliby si, gdyby ksi wzi ich pod swoj opiek. Papie wyrazi zgod na wzic
pod panowanie tych, ktrzy dobrowolnie przyjm wiar chrzecijask, ale nie chcc sobie zra
rzyakw zastrzeg si, e zgoda jego nie ma w niczym narusza przywilejw danych uprzednio Za
konowi, na podstawie ktrych papiestwo oddawao Krzyakom na wasno ziemie Prusw zdobyte or
. Papie dodawa, e chodzi tu
0 ludno, ktra wedug relacji Kazimierza dobrowolnie chce si nawrci. (Rzecz ciekawa, e
identyczn prob wystpi do Rzymu take i Bolesaw Wstydliwy
1 tego samego dnia, co dla Kazimierza wysza z kurii taka sama bulla i dla Bolesaw
a). Jak wic widzimy zrczny Kazimierz chcia wykorzysta cele kocielne dla swoich c
elw politycznych. Zgoda i poparcie Rzymu miay by atutem przeciw roszczeniom krzyacki
m. Moemy wtpi, czy Kazimierz by zadowolony cakowicie z decyzji papieskiej, wszak dopu
szczaa ona dalsze orne zabory krzyackie i Rzym pozostawia sobie furtk do dalszej inger
encji w kraju przybatyckim.
Rwnoczenie z tymi zabiegami obu ksit posza na Jawingw pnym latem 1253 r. nowa znaczn
awa ruska. Prowadzi j Daniel z synem Lwem, a wzi w niej udzia take i nasz Siemowit, z
ktrym Daniel spotka si w Drohiczynie 25. Jest to znana wyprawa Daniela, w czasie ktr
ej przyj on z rk legata papieskiego Opiza koron krlewsk. Legat wiozcy dla Daniela koron
spotka si z nim jeszcze przed kilkoma miesicami w Krakowie, lecz Daniel na obcej
24 e Polezia oznacza Jawde zob. S. Zajczkowski, Problem Jawiey w historiografii, Zapi
ski TNT, t. XIX. s. 40.
25 Przebieg wyprawy przedstawia Lat. hip. s. 827.
175
ziemi" z posem papieskim rozmawia nie chcia2!i. Wobec tego legat uda si na Ru do ulubi
onego przez Daniela Chema. Jednak i tu Daniel korony przyj nie chcia, mimo namw w Kra
kowie Bolesawa Wstydliwego i monych krakowskich, a na Rusi namw ze strony matki, ja
k to relacjonuje latopis. Legat, ktry wiedzia jak papieowi zaley na zwizaniu Daniela
z Rzymem, nie przestawa nalega, lecz ksi ruski cigle odmawia. Rozumia dobrze, e kuria
mska pomocy przeciw Tatarom, o co Danielowi gwnie chodzio, udzieli nie jest w stanie
. Poniewa Daniel wybiera si wanie na wypraw przeciw Jawingom, Opizo pody razem z nim
ziewajc si, e w kocu uda mu si skoni ksicia do przyjcia korony. I rzeczywicie w czas
rawy w Drohiczynie Daniel zgodzi si na koronacj 27. Wtpi, aeby przewayy namowy obecneg
tu Siemowita zicia Daniela. Wedug radzieckiego historyka 28 przez przyjcie korony w
Drohiczynie w czasie wyprawy na Jawingw chcia Daniel podkreli swoje prawa do/ziem jaw
i-skich wobec Zakonu i Litwy.
Wyprawa z 1253 r. przyniosa znaczniejsze korzyci Danielowi, a w zawartym niedugo uka
dzie rusko-li-tewskim (1254 r.) Mendog midzy innymi ustpstwami godzi si na zajcie pou
dniowych ziem jawiskich przez Daniela. Nad ludem jawiskim zawiso znaczne
26 Zob. rod. VI.
27 Lat. hip. s. 827. Miejsce i okolicznoci koronacji (Drohiczyn i podczas wypraw
y wojennej) budziy zawsze pewne wtpliwoci. Z drugiej jednak strony trudno jest odrz
uca przekaz wspczesnej zapiski latopisu, tym bardziej e koronacja Daniela bya z
darzeniem pierwszorzdnej wagi. Koronacja odbya si zdaje si w sierpniuwrzeniu 1253 r.
28 W. T. Paszuto, Geroiczeskaja borba russkogo na-roda za nezawisimost', Moskwa
1956, s. 243.
176
niebezpieczestwo, ziemie bowiem Jawingw staj si vv najbliszym czasie przedmiotem targw
politycznych midzy silnymi ssiadami. I tak ju w lipcu 1253 r. Mendog nadaje Zakonow
i Krzyackiemu cz ziemi jawiskiej, w 1254 r. nastpuje wspomniana wyej ugoda z Danielem,
w 1259 r. mamy dalsze nadania tych ziem przez Mendoga dla Zakonu. Czy w czasie
wyprawy z 1253 r. Daniel prbowa do akcji tej wcign i Kazimierza nic nam rda nie mwi.
j nie, bo Daniel nie chcia si dzieli zdobyczami, a Kazimierz take chcia realizowa prog
ram jawiski wycznie dla siebie. Zagroeni planami jawiskimi Krzyacy chcieli je sparali
rzez ukad z Danielem i Siemowitem. Chocia chciwi byli nowych ziem, zagroeni przez K
azimierza, godzili si nawet na chwilow rezygnacj z podboju caej Jawiey. Pod koniec 125
4 r. przychodzi w Raciu do porozumienia midzy mistrzem krajowym Burchardem Hornhaus
enem a Danielem i Siemowitem29. W traktacie tym Zakon odstpi im i ich dzieciom Vs
ziemi jawiskiej w zamian za pomoc przy jej podbiciu. Poniewa w pniejszej ugodzie Zako
nu z Siemowitem z 1260 r. nowy mistrz krajowy Hartmund Grumbach wspomni, e Zakon
darowa niegdy Siemowitowi Ve cz ziemi jawiskiej, widocznie teraz mieli si Daniel i Sie
wit podzieli po poowie. Dla nas jednak ciekawy jest dalszy warunek Zakonu: obaj sp
rzymierzecy mieli wspomaga Zakon nie tylko przeciw poganom, lecz take przeciw kademu
, kto go zaatakuje. Tym trzecim, ktry by rywalem obu ukadajcych si stron, mg by tylko
zimierz. Na wspomniany ukad Daniela i Siemowita z Zakonem Kazimierz natychmiast z
areagowa. Pod koniec bowiem tego roku (1254) uwi-
29 Preuss. Urkundenb., t. I, nr 298.
'2 Polska i Ru
177
zi Siemowita wraz z on, crk Daniela 30. Uwizienie take i ony Siemowita wiadczy, e Ka
z czu si widocznie do silny, kiedy na ten krok si decydowa. Chcia on przez to co od Si
owita wytargowa i mona by si domyla, e chcia go skoni do rezygnacji z planw zajcia
iskiej. Jak si rokowania potoczyy nie wiemy w kadym razie po kilku miesicach Kazimier
z uwizionych zwolni. Uwizienie Siemowita i crki wywoao bez wtpienia gniew Daniela, ale
nie mamy adnej wzmianki, ktra by wskazywaa na natychmiastow interwencj halickiego ksic
ia. Nie chcia na razie rozpoczyna wojny z Kazimierzem, bo zapewne pragn najpierw wyc
ign korzyci z ukadu raciskiego. Zbiera siy do nowej wyprawy na Jawie.
I rzeczywicie w zimie 1255/6 r. mamy now wypraw Romanowiczw na Jawie. Wspomaga j Siemo
t i Bolesaw Wstydliwy, ktry nadesa posikiS1. Bya to ostatnia ju wyprawa Daniela na Jaw
gw, zakoczona penym sukcesem. Poudniowe ziemie jawi-skie zostay spustoszone, ksi rus
zi znaczne upy, a plemiona jawiskie na znak uznawania zwierzchnictwa ruskiego ksicia
zobowizay si do pacenia trybutu i budowy grodw dla zag ruskich na. wasnym terytorium.
pudzia ksit polskich w tej wyprawie wikszych korzyci poza upami im nie przynis. Jak
r silniejszy, z wszystkich wypraw na Jawingw tylko Daniel odnosi korzyci terytorialn
e. I to moe skonio Siemowita do szukania porozumienia z bratem na terenie pruskim.
W nowo zawartym ukadzie obu braci z Krzyakami (1257 r.) Kazimierz i Siemowit zobow
izali si, e ani oni sami,
30 Roczn. kapit. pozn. MPH, ser. nova, t. VI, s. 35. 1 Lat. hip. s. 831835.
178
atli ich nastpcy nie bd zgasza adnych pretensji do ziem, ktre Zakon obecnie posiada,
ani do tych, ktre Zakon w przyszoci zbrojnie zdobdzie, lub vv inny suszny sposb
nabdzie. Nie naley uwaa tego warunku za rezygnacj Kazimierza i Siemowita z ziem jawiski
ch. Zakon ukadem tym chcia zapewne wygra spraw w Rzymie, przedstawiajc go jako rezyg
nacj obu ksit z ziemi jawiskiej, lecz obaj bracia stanli tylko na gruncie stanowiska Rz
ymu, ktry przyznawa Krzyakom prawo do ziem zdobytych orem, a nie do tych, ktre dobrowo
lnie poddadz si. Dlatego w ukadzie nie dopuszczono do wymienienia nazw ani Galindii
, ani Jawrngw.
Wkrtce dla Kazimierza nastay cikie chwile. Bolesaw wielkopolski na tle zatargw swoich
z Kazimierzem o posiadanie ziemi ldzkiej zmontowa przeciw niemu znaczn koalicj. Wcig
n do niej pornionego z Kazimierzem za uwizienie crki Daniela halickiego. Solidarnie z
teciem wystpi i Siemowit. Z poznania ich wzajemnych stosunkw wynika, e midzy brami zbyt
wielkiej mioci nie byo. Jeeli odbywali wsplne zjazdy, na ktrych uzgadniali wsplne wyst
ienia w realizacji planw pruskich, to jednake zawsze Kazimierz mia przewag i Siemowi
t musia ustpowa. Ciya mu zapewne przewaga starszego energiczniejszego brata i dranio g
e Kazimierz chcia narzuci Prusom swoje zwierzchnictwo. Kiedy wic przeciw
bratu montowano koalicj, da si do niej wcign. Z dalszych wydarze wynika, e Siemowita p
yskano obietnic oddania mu z dzieraw Kazimierza ziemi czyckiej. Z pocztkiem
padziernika 1259 r. wszyscy uczestnicy porozumienia uderzyli z rnych stron na ziem
i czyck, jednak wzajemne porachunki midzy ksitami zeszy chwilowo na drugi plan wobec
, jaka znowu zawisa nad Polsk w postaci drugiego
179
najazdu tatarskiego. Ju w 1258 r. Tatarzy wraz z Wa-sylkiem, ktrego zmusili do wspdz
iaania, spustoszyli Litw, a nastpnie Jawie. Spowodowao to zerwanie sojuszu Mendoga i J
awingw z poudniowymi ksitami ruskimi. Odtd Jawingowie zczyli si cile z Litw, co
og i cz Jawiey wczy do Litwy. Z rozkazu wodza tatarskiego Burundaja w najedzie tatars
na Polsk wzili udzia ksita Wasyl i Lew. Sam Daniel uszed przed najazdem najpierw do Pol
ski, a nastpnie na Wgry 32.
Po najedzie tatarskim wewntrzne walki midzy ksitami polskimi rozpoczy si na nowo. Prz
wszystkim czu si zagroony Semowit. Nie bardzo widocznie liczy na pomoc tecia, kiedy oc
hrony przed Kazimierzem szuka teraz u Krzyakw, ktrzy take obawiali si Kazimierza. 15 V
I 1260 r. zawar Siemowit z Zakonem ukad w Troszynie. Chodzio w nim przede wszystkim
o zabezpieczenie stanu posiadania Zakonu i Siemowita w ziemi Jawingw, albowiem la
ndmistrz Hartmund Grumbach wraz z] innymi przedstawicielami Zakonu potwierdza Si
emowitowi posiadanie Ve tzci tej ziemi, odstpionej niegdy Danielowi i Siemowitowi, a
w zamian za to Siemowit zobowizuje si popiera Zakon w walce z Jawingami. Ukad by zwrco
ny raczej przeciw Kazimierzowi. Krzyacy woleli zatwierdzi Siemowitowi dawne odstpie
nie Ve czci ziemi Jawiey, eby tylko Kazimierz nie usadowi si w niej. Lecz i ich denia
coraz bardziej utrudnione. Przeciw Zakonowi Krzyackiemu wybucho wielkie powstanie
Prusw, wspierane przez Mendoga, ktry coraz bardziej umacnia swj zwizek z nimi. I rzec
z ciekawa, e ze strony poudniowej Rusi nic nam wspczesny latopis nie mwi o dalszych de-
32 Ibid., s. 850.
niach opanowania ziem pruskich. Nie wida ju tej jawnej energii Daniela. Czyby zamaa g
o przewaga tatarska nad Rusi, ktra znalaza szczeglnie swj wyraz w czasie ostatniej wy
prawy przez ziemie ruskie na Polsk, kiedy to wdz tatarski nakaza zniszczenie znaczn
iejszych grodw ruskich? A moe apatia bya wywoana jak chorob, ktra niedugo pooya kr
iela?
Ukad troszyski Siemowita z Zakonem przynis temu ksiciu zgub. By on nas
tpstwem zmiany polityki zapocztkowanej niegdy przez Konrada I mazowieckiego. Mazo
wsze wcinite midzy Litw, Zakon, Prusy i Ru halicko-wodzimiersk, aeby si uchroni od n
ie mogo z adnym z tych ssiadw pozostawa w stosunkach wrogich, nie majc zapewnionej pom
ocy innych ssiadw. Trzyma si tej linii Konrad, trzymali si jej i nastpcy Siemowita. Si
emowit zapatrzony w Jawie szuka teraz porozumienia tylko z Zakonem i cign przez to na s
iebie najazdy litewskie. Najgroniejszy dla Siemowita okaza si najazd w czerwcu 1262
r. Sprzymierzeni Litwini i Prusowie najechali na Mazowsze. Niczego nie spodziew
ajcy si Siemowit zosta w Jazdowie zabity, zdaje si wskutek zdrady kogo ze swego otocz
enia. Mylny jest przekaz Kroniki Wielkopolskiej, e w najedzie bra udzia Szw
arno syn Daniela (Kronika mylnie nazywa go synem siostry Daniela)33. Latopis woysk
i mwi z oburzeniem o udziale innego Rurykowicza, a mianowicie Ostafiego Konstanty
nowicza, zbiega z Riazania34. Poniewa Kazimierz by w kontaktach z Mendogiem, niektr
zy wysuwaj domys o istnieniu porozumienia ku-
53 Kronika Wielkopolska, MPH, t. II, s. 588.
34 Lat. hip. s. 855. Szerzej o nim zob. W. T. Paszuto, Oczerki, s. 115, 149. O z
dradzie otoczenia Siemowita wspomina Katalog bisk. krak., MPH, t. III, s. 362.
181
180
jawsko-litewskiego odnonie do najazdu litewskiego jest to jednak bardzo wtpli
we.
Ze mierci Siemowita liczba pretendentw do opanowania Jawiey zmniejszya si. Take i Kazi
erz nie wystpuje teraz z planami jawiskimi. Przyczyn tego mogo by kilka.
Moe chcia wykorzysta maoletno synw Siemowita i obj opiekucze rzdy nad caym Mazowsz
czego nie mg angaowa si do walki z Krzyakami. Godzi si nawet na sd polubowny, ktry m
dzi wszystkie midzy nimi sporne sprawy, wrd ktrych kwestia jawiska wysuwaa si na pla
ierwszy. Nastpnie na jak akcj na zewntrz nie pozwalay niepokoje wewntrzne. Najdobitni
ejszym wyrazem tego by zatarg z biskupem wocawskim Wolimirem. Wewntrzne niepokoje na
Litwie, jakie zapanoway po mierci Mendoga i jednorocznych rzdach Trojnata, osabiy zn
acznie pooenie Jawingw szukajcych dotychczas oparcia w Litwie. Z tego za postanowi skor
zysta Bolesaw Wstydliwy, aeby rozbi siy Jawiey l zabezpieczy si przed dalsz grob
wych najazdw upieskich. W poowie wrzenia 1264 r. sam jeden zorganizowa wypraw, o k
trej mwi nam rda polskie. Nie wzili w tej wyprawie udziau ani Kazi
erz, ani ksi ruski. Kazimierza zatrzymay w domu wyej wymienione wewntrzne stos
unki na Mazowszu, a niedugo potem zachorowa i zmar (w 1*267 r.). Wczeniej jeszcze ze
szli z tego wiata dwaj inni pretendenci do ziem jawiskich. W jesieni 1263 r.
zgin Mendog, a w kilka miesicy pniej (1264 r.) zmar Daniel. Wyprawa Bolesawa zakoczya
wycistwem Polakw i znacznie podkopaa siy Jawingw.
mier Daniela spowodowaa zmian wzajemnego ukadu zjednoczonych dotychczas faktycznie ks
istw halickiego i wodzimierskiego. Nastpi podzia na dwa
gwne ksistwa halickie i wodzimierskie, midzy ktrymi harmonii nie byo. Wprawdzie po mie
i Daniela najstarszy by Wasylko, ale wrd Romanowiczw na pierwsze miejsce wysun si najm
szy z synw Daniela Szwarno, zwizany silnie z nastpc Mendoga Wojsiekiem, ktry mu ods
tpi rzdy na Litwie. Na to wysunicie si Szwarna na czoo Romanowiczw niechtnym okie
patrzy Lew, podczas kiedy midzy Szwarnem a Wasylkiem byy stosunki bardzo przyjazne.
Szwarno wraz z Wojsiekiem wystpi take z pretensjami do ziemi Jawingw i dlatego
zdaje si urzdzili wypraw odwetow na Bolesawa Wstydliwego. To spowodowao zerwanie prz
yjaznych stosunkw midzy Bolesawem a Romanowiczami, datujcych si ju od lat kilkudziesici
u, chocia obecne zerwanie nie objo wszystkich Romanowiczw. Kiedy Szwarno, popierany
przez Wasylka wodzimierskiego, zczony z Litwinami, wystpuje przeciw Polsce, to L
ew halicki, wrogi Litwie, zachowuje stanowisko neutralne. Szereg rde polskich pod
1266 r. podaje wypraw Bolesawa Wstydliwego na dzielnic Szwarna. Chcia Bolesaw odc
ign Wasylka od popierania Szwarna, lecz projektowany zjazd ksit nie doszed do skutku.
Latopis ruski przypisuje Bolesawowi faszywe stanowisko. Na powracajcych z wyprawy P
olakw uderzy Szwarno, gdzie na granicy polsko-ruskiej, lecz ponis zupen klsk35. Nied
j (ok. 1269 r.) Szwarno zmar. Na Litwie obj rzdy Trojden, a ruskie dzierawy Szwarna z
aj najstarszy syn Daniela Lew, wydzieliwszy synowi swemu Jerzemu ziemie Zabua. Rwnoc
zesna mier Wasylka spowodowaa objcie rzdw w ksistwie wodzimierskim przez jedynego syna
asylka, Wodzimierza. mier obu synw Romana, Da-
to przedstawia Lat. hip., s. 864-867.
183
182
niela i Wasylka, sprowadzia jeszcze wikszy rozdzia midzy obu ksistwami, chocia oficjal
nie panowaa zgoda. O jakiej wybitniejszej roli trzeciego syna Daniela, Mcisawa, wspcze
sny latopis na razie nic nie mwi.
W stosunkach z Polsk widzimy take pewn zmian. Wodzimierz zwiza si bliej ze starszym s
Siemowita Konradem II, ktry pocztkowo obj rzdy nad caym Mazowszem, podczas gdy Lew zw
rci baczniejsz uwag na ssiednie ksistwa maopolskie. O ile stosunek Wodzimierza do Konr
a by bardzo yczliwy i Wodzimierz traktowa go jak swego brata36, o tyle na pograniczu
halicko-maopolskim zaczn si ju niedugo niepokoje i tak rda polskie, jak i ruskie mwi
o wzajemnych najazdach. Z pniejszych wiadomoci mona by si domyla, e przyczyn tego by
ksicia halickiego do zajcia ziemi lubelskiej 37. Lecz o tym bdziemy mwi dalej.
Wrmy do kwestii jawiskiej. Naturalnie problemem jawmskim najbardziej by zainteresowany
Wodzimierz. Jednak ekspansywna polityka ^v stosunku do Jawingw, prowadzona tak ene
rgicznie przez Daniela z chwil jego mierci ustaje. Wodzimierz prowadzi raczej polity
k pokojow i rozwija gwnie dziaalno gospodarcz i kulturaln. Ustay wielkie wyprawy na
Wprawdzie latopis wspomina od czasu do czasu o starciach z Jawingami, lecz rozmia
ry ich byy znacznie mniejsze. I tak np. mamy wypraw Wodzimierza w zimie 1273/4. Jawi
ngowie pokonani przez Bolesawa Wstydliwego w 1264 r. byli ju bardzo osabieni, a zag
roeni przez Krzyakw uznali za korzyst-
36 Ibid. s. 906.
37 Roczn. kapit. krak., MPH, t. II, s. 808; Roczn. franc. krak., ibid.
s. 829; Dugosz, Historia, t. II, s. 394, Lat. hip. s. 864865.
niejsze dla siebie utrzymanie przyjaznych stosunkw i wysane na Ru poselstwo doprowa
dzio szybko do przywrcenia pokoju. Odwetowe napady Jawingw na Mazowsze take ustay. Now
y ksi mazowiecki Konrad, wmieszawszy si czynnie w wojny czesko--wgierskie, a poza tym
majc kopoty wewntrzne38, problemem jawiskim nie interesowa si. Jawingowie szukali ter
obrony u nowego w. ksicia litewskiego Trojdena, ktry zdoa znowu zjednoczy w swych rka
ch ca Litw. Ssiadujce z Litw plemiona jawiskie zwizay si cilej z Litw, natomiast
ujce z ksistwami ruskimi prboway jeszcze utrzyma wzgldn niezaleno.
Wprawdzie wyprawa Wstydliwego podcia siy Ja-wiey, lecz te plemiona, ktre poczyy si z
razem z Trojdenem urzdzay nadal upieskie najazdy dochodzce w gb ziem maopolskich. Ale s
tan taki na dusz met utrzyma si nie mg. Kiedy w 1282 r. ponieli Jawingowie znaczn k
ia krakowskiego Leszka Czarnego, kiedy sza na nich zagada od zachodu ze strony Zak
onu Krzyackiego, wikszo plemion jawiskich przeniosa si na Litw, a niektre poudniowe
z Rusi.
Sprbujmy na zakoczenie scharakteryzowa poruszone zagadnienie pruskie w stosunkach p
olsko-ruskich. Interesuje nas gwnie problem jawiski, ktry by w krgu zainteresowa polit
znych tak Polski, jak i Rusi. Stosunek obu pastw wobec Jawiey.by prawie identyczny.
Wytworzone wczeniej w Polsce i na Rusi organizacje pastwowe miay przewag nad ssiednim
i plemionami pruskimi i, jak pozwalaj stwierdzi zachowane rda, od chwili zetknicia si z
nimi oba pastwa staraj si narzuci im swoje zwierzch-
38
Zob. rozdz. VIII.
184
185
nictwo. Du rol odgrywao tu denie do oparcia granic przez terytorium pruskie o brzeg Bat
yku. Najwicej zagroone byy najblisze plemiona pruskie, a jeeli chodzi o polityk Polski
i Rusi, to plemiona ja-wiskie. Przez dugie lata potrafili Prusowie nie tylko broni
swej niepodlegoci, lecz take wystpowa zaczepnie. rda pozwalaj stwierdzi, e ekspansj
unku ziem jawiskich datuje si ze strony ruskiej od czasw Wodzimierza Wielkiego; a Pol
ski od Bolesawa Chrobrego. Od tego te czasu zaczyna si na tym terenie rywalizacja m
idzy obu partnerami. W pewnych okresach, jak np. za Masawa problem ja-wiski czy Polsk i
Ru. Niepokoje wewntrzne na Rusi na przeomie XI i XII w., oraz rozdrobnienie feudal
ne w XII i XIII w. na Rusi i w Polsce uatwiy Jawingom utrzymanie przez cay wiek XII
niezawisoci politycznej, a w XIII w. uatwiy nawet przejcie do akcji zaczepnej wobec o
bu tych pastw, szczeglnie wobec ssiedniego Mazowsza i Rii^i woyskiej. Wprawdzie na za
chodnich ziemiach pruskich powstaje dla nich nowe niebezpieczestwo ze strony spro
wadzonego tu Zakonu Krzyackiego, lecz plemiona pruskie szukaj pomocy w organizujcym
si pastwie pobratymcw litewskich. Cige w XIII w. najazdy Jawin-gw cznie z Litwinami
iednie ziemie polskie i ruskie oywiy dawne plany podboju Jawiey, aeby w ten sposb obro
ni si przed niszczycielskimi ich napadami. Organizatorem tych wypraw1 by, energiczn
y ksi halicko-woyski Daniel Romanowicz. Aeby pozyska sobie do zrealizowania tego planu
pomoc ssiedniego Mazowsza, wie si cile z ksiciem mazowieckim Siemowitem i godzi si na
stpienie mu czci zdobytej w przyszoci ziemi jawiskiej. Plan Daniela czciowo si uda
zne poudniowe plemiona Jawingw uznay zwierzchnictwo ruskie. Lecz kiedy
ju nie stao Daniela, a Jawingowie w znacznej czci dostali si w orbit przewagi litewskie
j, plan podboju przez Ru caej Jawiey upad. Tak samo nie zosta zrealizowany mazowiecki
plan podboju Jawingw. Jak wynika ze wzmianek rdowych wrd Jawingw zacz si wtedy for
alizowany orga-.nizm pastwowy. Byo jednak ju za pno. Napr niemiecki postpowa coraz bar
iej na wschd. Zagroone plemiona jawiskie opuszczay swoje siedziby i przechodziy bd na
rytorium litewskie, bd ruskie. W ziemi jawiskiej z dawnych mieszkacw prawie nikt nie p
ozosta, lud jawiski znik z kart dziejowych. Jawie przestaa istnie jako niezaleny orga
plemienny. Ziemie Jawingw zostay podzielone midzy Litw, Ru, Polsk i Zakon Krzyacki.
186
VIII
JRu halicka i wodzimierska
wobec walk ksit na Mazowszu
w drugiej poowie XIII w.
Bardzo ciekawym epizodem w stosunkach polsko-ruskich w XIII w. jest udzia Rusi w
walce ksit na Mazowszu, ktra toczya si midzy synami ksicia mazowieckiego Siemowita I,
. starszym Konradem II i modszym Bolesawem II *. Epizod tym ciekawszy, e znany jest
nam tylko z wiarogodnego rda ruskiego, jakim jest wspczesny wydarzeniom Lato-pis woysk
i2. Ze rde polskich o\wydarzeniach tych wspomina Dugosz. Zna je zapewne ze rda ruskieg
ale mg take wykorzysta nieznane nam dzi rda mazowieckie. Drobne wzmianki dorzucaj ni
zne zreszt dokumenty mazowieckie z tego okresu, ale podstawowym rdem pozostaje jedna
k Latopis ruski.
Przyjazne zwizki czce Mazowsze z ssiadujcymi od wschodu ksistwami ruskimi: halickim i w
dzi-mierskim, tak bardzo ywe za czasw Konrada 13
1 Zob. Alians rusko-mazowiecki z drugiej poowy XIII wieku, Studia ku czci S. K
utrzeby, Krakw t. II i Udzia Rusi halicko-wodzimierskiej w walce ksit na Mazowszu, Wie
ki rednie, Warszawa 1962.
2 Latopis hipacki, Pon. Sobr. Russk. Letop., t. II, Petersburg 1908.
3 Zob. rozdz. V.
188
utrzymay si dalej za rzdw jego syna Siemowita 4. Sprzyjay temu zapewne zwizki mae
ksit mazowieckich z ksiniczkami ruskimi, ktre bray ywy udzia w wydarzenia
olitycznych. Konrad I wytyczy kierunek polityki wschodniej: przyjazne stosunki z
ssiednimi ksistwami ruskimi. Tote obu synw, ktrym w przyszoci miao przypa Mazowsze,
ednimi dworami ruskimi. jNajstarszego syna Bolesawa eni w drugim maestwie z An
astazj, bratanic Daniela halickiego, a jeszcze waniejsze byo maestwo, ktre bez wtpie
przygotowa ojciec, najmodszego syna, przyszego dziedzica caego Mazowsza, Siemo
wita z Perejasaw, crk Daniela. Kiedy wic ostatniego sierpnia 1247 r. zmar Konrad I, k
tremu tak pochlebne wspomnienie powici autor latopisu, w stosunkach mazowiecko-ruski
ch nie tylko nic si nie zmienio, ale nawet wzy zacieniy si jeszcze bardziej. W kil
ka miesicy po mierci Konrada I zmar take i syn jego Bolesaw I, a bdc bezr dzietny za
namow Daniela swoj cz Mazowsza (Mazowsze pockie) przekaza najmodszemu bratu S
-mowitowi, dla ktrego ojciec przeznaczy poudniowe Mazowsze (czerskie). W ten sposb S
iemowit zjednoczy w swych rkach cae Mazowsze, przyjmujc tytu ksicia Mazowsza i Czerska
. Przez cay czas rzdw Siemowita utrzymyway si przyjazne stosunki midzy nim i Romanow
iczami. Ton sw latopisu, opowiadajcego o akcji Daniela zmierzajcej do zapewnienia na
stpstwa po Bolesawie Siemowitowi, nasuwa przekonanie, e blisze kontakty midzy
tym Piastem a Danielem mona cofn na czas przed objciem przez niego rzdw nad caym M
azowszem. Plany, z ktrymi teraz wystpi Daniel, zbiegay si z planami Siemo-
4 Zob. rozdz. VII.
189
wita, ktry szed drog zakrelon przez ojca. Na dworze mazowieckim ju od dosy dawna utrzym
ywaa si koncepcja, nazwijmy j polityk pnocn", zmierzajca do podporzdkowania Mazowsz
u Prusw. Mia te plany i Konrad I i do tego dyli jego synowie. Siemowit nie czu si na s
iach zrealizowa je sam, wobec de Rusi, Litwy, brata Kazimierza kujawskiego i Zakonu K
rzyackiego. Dlatego szuka poparcia. I znalaz wanie u Daniela, ktry widzia w Sie-mowicie
dogodnego sprzymierzeca. Siemowit znalaz si pod zupenym wpywem tecia. Namawiajc Boles
a do przekazania swej dzielnicy Siemowitowi mia Daniel swj cel: zwiza Siemowita cile z
e sob i wcign go do walki o ziemie jawiskie. I to mu si udao. Po pierwszej wsplnej wy
ie w zimie w 1248/9 r. poszo kilka wypraw nastpnych. W kadej z nich bierze Siemowit
osobisty udzia. Byy one wyrazem cisej wsppracy midzy dwrem halickim i mazowieckim i k
yy si na og klsk Jawin-gw. Tak si jednak zoyo, e korzyci trwalszych Siemowit z t
odnis prawie adnych. Natomiast sojusz z Rusi przeciw Jawingom cign odwetowe najazdy
azowsze. Byy one tym bardziej grone, e wspomaga je teraz ksi litewski Mendog. Wyprawa z
1260 r. zniszczya cae pnocne Mazowsze, dochodzc a do Pocka. Jeszcze bardziej tragiczny
by najazd z 1262 r. Na nie spodziewajcy si dwr ksicy w Jazdowie napad znaczniejszy od
ia litewski. Siemowit zosta zabity, a starszy syn, okoo dwunastoletni Konrad, dosta
si do niewoli. W tragedii jazdowskiej zgin ksi, ktry przez cay czas swych rzdw utrzy
rdzo przyjazne stosunki z Romanowiczami. |Umierajc zostawi Siemowit dwch synw: star-
190
szego Konrada i modszego Bolesawa. Wspomniaem ju, e w czasie najazdu Konrad dosta si do
niewoli, jak dugo w niej przebywa, trudno jest na pewno stwierdzi. Sam Konrad w je
dnym z dokumentw z 1285 r. wspomina, e w niewoli by duszy czas, jednake z innych rde
by wnioskowa, e by wiziony krtko, przy czym opierajc si na pniejszych bardzo bliskich
kach Konrada z ksitami ruskimi, mona by si domyla, e to ksita ruscy dopomogli Konra
oby si z niewoli. Jaka bya rnica wieku midzy brami, wobec braku wiadomoci rdowych t
o okreli, tym samym nie moemy stwierdzi, kiedy nastpi podzia ojcowizny i kiedy obaj obj
i osobiste rzdyTj W kadym razie na podstawie dokumentw moemy stwierdzi, e w czerwcu 12
71 r. Konrad ju sprawuje rzdy osobiste. By ju wtedy w bliskich stosunkach z Bolesawem
Wstydliwym, zaangaowa si w obozie pro-wgierskim w Polsce i moe ju wwczas myla o rzd
Krakowie po bezdzietnym Bolesawie. Nastpnie domylam si, e drugi syn Siemowita, Bolesaw
, by co najmniej o kilka lat modszy od Konrada i kiedy w 1271 r. Konrad sprawowa ju
rzdy osobicie, Bolesaw nie mia jeszcze wydzielonej dzielnicy. Z pniejszych rzdw Boles
wiemy, e by to bardzo energiczny i przedsibiorczy czowiek i zapewne niechtnym okiem p
atrzy na jedynowadztwo brata. Na tle wic podziau ojcowizny widz pniejsz nieprzyja ob
i do siebie. Zdaje si, e w 1274 lub 1275 r. musia Konrad wydzieli modszemu bratu dzia,
oddajc mu zachodni cz ziemi mazowieckiej z Raw, Sochaczewem, Gostyninem i Pockiem, nad
ktr Bolesaw sprawowa rzdy wraz z matk Pere-jasaw. Podzia nie by rwny i znacznie us
191
dzia Bolesawa 5. Poniewa Konrad nie by skonny do ustpstw na korzy modszego brata, Bol
gotowa si do walki z nim i szuka sprzymierzecw. Odpowiednim kandydatem by bezporedni s
ad, ksi brzesko-kujawski Wadysaw okietek. Trzeba go jednak byo czym pozyska. L> pewn
laki rdowe, ktre pozwalaj wysun domys, e Bolesaw, przynajmniej chwilowo, za udzielon
odstpi okietkowi obwd gostyski.
Wmieszanie si Wadysawa okietka do wewntrznych walk na Mazowszu sprawio, e zetkn si t
ksitami wodzimierskim i halickim, ktrzy, jak zobaczymy niej, zostali take do wewntrzn
h walk na Mazowszu wcignici. Dotychczas Wadysaw okietek, bezporednio z ksistwami ruskim
i nie ssiadujc, adnych kontaktw z nimi nie mia. Dopiero teraz bliej zainteresowa si ws
odnim ssiadem ruskim i trzeba przyzna, e przyjazne/stosunki szczeglnie z ksitami halick
imi bd'si utrzymyway do koca ycia Wadysawa okietka. Drugim sprzymierzecem, ktry mia
sawowi w walce z bratem byli Litwini. W 1279 r. doszo do porozumienia Bolesawa z Li
tw, umocnionego jego maestwem z Gaudemund Zofi, crk ,w. ksicia litewskiego Trojdena.
nastpuje zasadniczy zwrot w stosunkach Mazowsza z Litw. '^Najazdy litewskie, niszc
zce dotychczas powanie Mazowsze, skierowuj si raczej na poudniowe ziemie polskie.
Ale i Konrad postara si o sprzymierzeca. Chocia wzy krwi czyy go raczej z Lwem halick
to jednake zwiza si cilej z ksiciem wodzimierskim Wodzimierzem. Natomiast Lew halicki
zniejsz uwag zwrci na ssiednie ksistwa maopolskie.
5 Szczegy zob. Udzia Rusi w walce ksit, s. 173 n.
192
Z przedstawionych wydarze zobaczymy, e w drugiej poowie XIII w. znaczn rol bd odgrywali
ksita wodzimierscy w dziejach Mazowsza, a ksita haliccy w dziejach ksistw maopolskic
pokojnie upyway lata rzdw Wodzimierza Wasylkowicza. Ksi ten prowadzi poluylfc pokojo
wija yw dziaalno gospodarcz i kulturaln, bdc czowiekiem wyksztaconym, co autor lat
ie podkrela 6. Ustaa ekspansywna polityka w stosunku do Jawiey, do ktrej byo wcigane Ma
zowsze. Wprawdzie latopis opowiada o wyprawie ruskiej na Jawingw w zimie 1273/4 r.
, lecz do wikszej akcji nie przyszo. Tak samo Konrad, zwracajcy wicej uwagi na wypad
ki rozgrywajce si w ssiednim ksistwie krakowsko-sandomierskim, jak rwnie majcy wasne k
ty z powodu modszego brata, zagadnieniem jawiskim zupenie si nie zajmowa. Ale midzy dwo
rem mazowieckim a ssiadem ruskim bez wtpienia kontakty byy bardzo ywe. e w latopisie
ruskim o nim wzmianek prawie nie ma, to dlatego, e autorzy latopisu przedstawiali
gwnie wydarzenia wojenne, a tych midzy Konradem i Wodzimierzem nie byo.
Raz tylko, i to przez krtki czas, stosunki te popsuy si. Byo to na wiosn lub wczesnym
latem 1279 r. By to rok godu w ziemi jawiskiej, a take i na Mazowszu. A wic niej opowi
edziane wydarzenia dziay si na przednwku, kiedy gd najbardziej dawa si we znaki. Wtedy
Jawingowie zwrcili si do Wodzimierza z prob, aeby sprzeda im zboe, ofiarujc zapat
bd futrami lub srebrem. Wodzimierz zgodzi si i wysa zboe z Brzecia w odziach Bugiem,
ym Narwi przez ziemie Konrada miao
6 Lat. hip. s. 913: SBIC KHMJKHMK-B cccb-, aKorojKe ne OBI BO scen H 6oyfleTb.
K dpmio-n HM no
13 Polska l Ru
193
by dostarczone Jawingom. Transport szed wic drog rzeczn. Tymczasem pod Putuskiem nocn
r, kiedy przewonicy ruscy odpoczywali, zostali napadnici i zabici, zboe zrabowano, a
odzie potopiono7. Na wiadomo o tym Wodzimierz wpad w gniew i wysa posw do Konrada z
utami, e poniewa wypadek zdarzy si na jego ziemi, zosta dokonany albo przez umylnie wy
sanych ludzi ksicych, albo przez obcych, lecz za wiedz ksicia. Konrad usprawiedliwia si
e o niczym nie wiedzia, a przyjmuj, e mwi prawd. Tak dotychczasowe, jak i pniejsze w
zenia wiadcz, e z ksiciem wodzimierskim Konrad pragn utrzymywa jak najprzyjaniejsze s
nki. Wszake gd panowa take i na ziemiach polskich, o czym latopis wspomina, i wypadek
putuski nie moe wiadczy o wrogoci nawet w stosunku do Jawingw. Nieporozumienie zostao
zaagodzone, gdyby nie Bolesaw Wstydliwy, ktry podburzy Wodzimierza przeciw Konradowi
. Zjecha si nawet z Wodzimierzem i przekona go, e Konrad narazi go na wstyd" 8. Mimo us
prawiedliwie Konrada Wodzimierz wysa na Mazowsze zbrojny oddzia, ktry zupi kraj po pra
m brzegu Wisy i uprowadzi znaczne upy. Konrad czym prdzej wysa posw do ruskiego ksici
oszc o pokj. Wodzimierza ju gniew odbieg i cay zatarg zaagodzono. Domylam si, e Konr
agrodzi straty Wodzimierza, a ten zwrci zagarnity up. Chwilowa wzajemna niech ustpia
ca ywej sympatii i przyjani, ktra trwaa do koca ich ycia.
7 Lat. hip. s. 879.
8 Ibid. s. 880: Bojiecjias JKB pene
BtflaMCA C HMMB. BejIMKt 60 COpOM-b B03JI03KHJIT> H3
. a CJIOJKH c c6e copOMt CBOM. .
194
Cae postpowanie Konrada w stosunku do Wodzimierza, gdy usprawiedliwia si przed ruski
m ksiciem i stara si go przekona o swej niewinnoci, a potem mimo najazdu ruskiego ni
e szczdzi wysikw, aeby znowu nastpi pokj i przyja z Wodzimierzem, wiadczy o tym, e
onrad opar si na Rusi. W zwizku z tym ciekawa jest obecno Bolesawa krakowskiego u Wodzi
mierza. Znamienne jest jego nieprzychylne odnoszenie si do Konrada, ktry przecie by.
z Bolesawem w obozie wgierskim, bra udzia w wyprawie z 1271 r. i w najedzie Bolesawa
w 1273 r. na ziemie Wadysawa opolskiego. Teraz Bolesaw stara si popsu dobre stosunki
Wodzimierza z Konradem i nie tylko odosobni Konrada, ale nawet spowodowa najazd rus
ki na jego ziemie. Widocznie uwaa spraw za wan, kiedy nie szczdzi trudu i osobicie spo
a si1 z Wodzimierzem. Ciekawe, ale nieatwe do wyjanienia wobec milczenia naszych rde b
y poznanie przyczyn tego nieporozumienia. Latopis wyranie mwi, e Bolesaw le y wwczas z
swoim synowcem. Wysun pewien domys. Niezgoda ta nie bya zdaje si zupenie wiea. Niedugo
ej, ju po mierci Bolesawa Wstydliwego, Konrad wystpi z pretensjami do Krakowa i pona
wia je bdzie kilkakrotnie, a znajdujc jakie poparcie w Mao-polsce przyczy si do buntw
eciw Leszkowi Czarnemu, ju nawet przez elekcj uznanemu i panujcemu w Krakowie. Skdind
wiadomo, e Bolesaw Wstydliwy na swego nastpc wskaza wanie Leszka Czarnego. Czyby to b
powodem zerwania dobrych dotychczas stosunkw Konrada z Bolesawem? Konrad ywi zapewne
nadziej odziedziczenia spadku po bezdzietnym Bolesawie za jego wol, a gdy te plany
si rozwiay, porni si ze Wstydliwym. Wobec pniejszych walk Konrada o Krakw mona przy
195
ym prawdopodobiestwem, e to nieporozumienie, o czym nas informuje latopis, wyniko wani
e na tym tle.
Dnia 7 XII 1279 r. zmar Bolesaw Wstydliwy 9. Kandydatw do rzdw w Krakowie byo kilku. D
okadnie o wydarzeniach tych poinformowany autor Latopisu ruskiego10 wymienia imie
nnie ksit, ktrzy mogli by brani w rachub. Byli to" czonkowie modszej linii Kazimierza
rawiedliwego, ksita mazowiecko-ku-jawscy, a mianowicie: trzej Kazimierzowice kujaws
cy: Leszek Czarny, Siemomys i Wadysaw okietek oraz dwaj Siemowitowice mazowieccy: Ko
nrad i Bolesaw u. Lecz mona przyj, e znalaz si jeszcze jeden pretendent do tronu krakow
skiego, a by nim ksi halicki Lew. Susznie podniesiono w literaturze, e Lew nie pretend
owaby do rzdw w Krakowie, gdyby nie mia tu jakich stronnikw 12. Zarwno dobrze poinformo
wany Latopis ruski, jak i nasze roczniki, a za nimi Dugosz podaj zgodnie (niezaleni
e od siebie), e Lew mia plany zajcia ziemi krakowskiej i sandomier-
9 Lat. hip. s. 880, daje bardzo przychyln charakterystyk zmarego Bolesawa: Toroac jr
iTa npeeraBHCA
BeJIMKHM KHASb KpaKOBCKMM BoJieCJiaB-B. floOptlM, TM-
XMM KpoTKitM CMupeH-BiM. He3Jio6nBBiH. Autor latopisu wie nawet, e Bolesawa pochow
ano w kociele franciszkaskim w Krakowie.
10 Wprawdzie W. T. Paszuto, Oczerki po istorii gat-wo. Rusi, s. 109 n. przyjmuje
, e ta cz latopisu (rzdy Wasylka i Wodzimierza) powstaa na 'dworze wo-dzimierskim, g
ie autor mia dokadne wiadomoci o wydarzeniach woysko-mazowieckich, trzeba jednak
stwierdzi, e i o stosunkach halicko-maopolskich wie autor duo, i to nawet szczegy.
11 Lat. hip. s. 881.
12 J. Baszkiewicz, Powstanie zjednoczonego pastwa polskiego, Warszawa 1954, s. 1
57, przyp. 69.
196
skiejls. Wprawdzie latopis wyranie nie mwi, e Lew chcia obj rzdy w Krakowie, i podaje,
rzdy tu oddano Leszkowi, lecz kilka wierszy dalej opowiada, e wobec nieudanej akc
ji, kiedy w Krakowie zosta ju wybrany Leszek, Lew zapragn zaj choby tylko cz ziemi p
j14. W tym celu zwrci si o pomoc do chana tatarskiego Nogaja, Z pocztkiem 1280 r. z
oddziaem tatarskim i z pomoc ksit ruskich, Wodzimierza i Mcisawa, Lew wraz z synem Jer
m uderzyli na Maopolsk. Wyprawa ta nie udaa si, wojska
13 Lat. hip. s. 881: BOcxor coSi JIeBi> seMJit HO oapi 6axoyT CHJIHHM ne flama eia
oy seMjri. Rocznik Traski: ,,Venit Leo dux Russie volens possidere ducatum Craco
vie et Sandomirie", MPH, t. II, s. 847; tak samo Rocznik franc. krak. i Rocznik
maopolski, ibid. t. III, s. 180181, oraz Dugosz, Historia, t. II, s. 445; S. Krakow
ski, Obrona pogranicza wschodniego Maopolski, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu dzkiego,
Nauki hum.-spo. z. 15, d 1960, s. 99, zaprzecza temu, aeby Lew mia takie plany. Pomij
am zagadnienie, czy plan by realny, ale e Lew mia zamiar opanowa Maopolsk, to cytowane
rda wyranie o tym mwi. Midzy dworem krakowskim i halickim kontakty istniay, wszak Kin
ona Bolesawa Wstydliwego i Konstancja ona Lwa byy rodzonymi siostrami. Niedugo pniej
Swiatosawa crka Lwa przesza na obrzdek rzymski i wstpia do klasztoru klarysek sdeckich,
gdzie przebywaa ju Kinga. O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 350. Nie by wic Lew Polak
om tak cakiem obcy i by moe mia tu nawet jakich swoich zwolennikw. Moe o tym wiadczy
kawy epizod sprzed kilkudziesiciu lat. Kiedy Bolesaw Wstydliwy na prob Rocisawa, idce
go na zdobycie Halicza, mia mu udzieli pomocy przeciw Danielowi, cz monych nie chciaa
wystpi przeciw Romanowiczowi, co rozgniewao Bolesawa, Lat.
hip. s. 800.
14 Lat. hip. s. 881: IIoceM JKB Jles-B BOCXOTi co6t B seMjit JIAABCKOM ropo
wa na BtKpawHH.
197
ruskie i tatarskie zostay rozbite pod Koprzywnic!. Leszek nie zosta duny i w kilka tyg
odni pniej w pierwszych dniach marca uderzy na pograniczne ziemie ruskie i spali Prz
eworsk, a rwnoczenie jaki oddzia polski upi ziemie koo Brzecia 16. J polska, i ruska w
rawa przyniosy tylko zniszczenie kraju. Lecz dla nas ciekawy jest udzia Rusinw w we
wntrznych walkach toczonych wwczas przez ksit na Mazowszu. Opowiedziawszy o najedzie L
eszka Czarnego na Ru halick w marcu 1280 r. Latopis woyski bezporednio potem podaje, e
nastpia niezgoda midzy dwoma synami Siemowita: Konradem i Bolesawem i zaczli ze sob w
ojn17. Jest to jedyne rdo mwice o tych wydarzeniach, ktre do szczegowo przedstawia
i. Jak przy wszystkich walkach bratobjczych, tak samo i tu autor latopisu widzi i
ntryg diabelsk. Do walki tej pozyska Konrad pomoc Wodzimierza woyskiego, podczas kiedy
Bolesawa wspomaga Wadysaw okietek i Leszek Czarny 18. Latopis wic wyranie okrela uka
zymierzy. Z jednej strony Konrad z ksiciem Wodzimierzem, z drugiej Bolesaw pocki z Wa
dysawem okietkiem i Leszkiem Czarnym. O co obu braciom mogo chodzi? Mwiem ju wyej o pr
dopodobnym wydzieleniu przez Konrada Bolesawowi tylko drobnego dziau na Mazowszu.
Reszt rzdzi Konrad. Dla Konrada majcego aspiracje panowania w Maopolsce, gdzie mia swo
ich zwolennikw, posiadanie jak najwicej ziemi na Mazowszu, a przede wszystkim ziem
i czerskiej, byo
15 Ibid. s. 882.
16 Ibid., s. 882 i 890.
17 Ibid., s. 882883: HOTOM ace BJIOZKM ^BHBOJI^ ne-
HaBMCTB BO flBa CoMOBHTOBHHa BO KoHflpaTa M BO Bo-
jiecjiasa n nanacTa BpajKtCTBOBaTM MCJKH co6oio.
18 Ibid.
198
koniecznoci. Przypominam, e pniej rokoszanie przeciw Leszkowi Czarnemu wysun wanie Kon
da. Ale ambitny Bolesaw wydzieleniem drobnego tylko dziau zadowoli si nie chcia i poz
yskawszy dla siebie Wadysawa okietka drog orn prbowa na bracie wymusi dalsze ustpst
a rozpocza si w 1282 r. niespodziewanym najazdem Bolesawa na ulubiony grd Konrada Jaz
dowo. Konrada tam nie byo, bya tylko ona i crka. Bolesaw zaj grd i zupi go.
Aeby si zemci za ten najazd, Konrad zwrci si o pomoc do Wodzimierza, obawiajc si zap
ikszych poczonych si Bolesawa, Leszka i Wadysawa. Jak wic widzimy, nieporozumienie z p
odu wydarze pod Putuskiem byo tylko chwilowe. Rozpocza si kilkuletnia walka. Kiedy Bol
esaw uderzy na ziemie Konrada, ksicia tego na Mazowszu nie byo, bo nic nam nie wiado
mo, aeby stara si odeprze najazd. Naley zwrci uwag na fakt, e rda polskie opowiada
ym samym rokiem (1282) o pierwszym za panowania Leszka Czarnego buncie rycerstwa
sandomierskiego, ktre chciao wprowadzi na tron krakowski wanie Konrada. Mg wic Konrad
czasie najazdu Bolesawa na Jazdowo by wanie w Sandomierskiem. Ewentualna rwnoczesno wy
darze moe nasuwa domys, e atak na Jazdowo by nie tylko wynikiem porachunkw braci midzy
ob, ale prawdopodobnie mia na celu sparaliowanie swobody ruchw Konrada i odcignicie go
z Maopolski. Naturalnie, e wystpienie Bolesawa przeciw Konradowi w tej chwili cigno n
niego gniew tego ostatnjego, ale cel sprzymierzonych ksit zosta osignity. Nie dopuszcz
ono do obalenia rzdw Leszka Czarnego w Krakowie i osadzenia tu Konrada.
Bezporednio po wydarzeniach jazdowskich Latopis
199
woyski opowiada, e Konrad wysa posw do Wodzimierza, proszc go o pomoc przeciw bratu.
mierz chtnie si zgodzi i, aeby zapewni wojskom mazowiecko-ruskim przewag, wezwa do udzi
au Jerzego syna Lwa i Wasylka ksicia sonimskiego, ktry dowodzi oddziaami ruskimi w zas
tpstwie chorego ju Wodzimierza. Zwrcenie si Wodzimierza do Jerzego pozwala nam bliej ok
reli chronologi wyprawy. Jerzy Lwowicz bowiem na wypraw sam si nie uda, lecz przysa ty
o wasne rycerstwo, poniewa wybiera si wanie na pnoc, celem zawarcia maestwa. Jest t
ze maestwo Jerzego. Latopis woskreseski, ktry ma na og dobre daty, zawarcie tego mae
dzie na 1282 r.19 Poniewa wojska ruskie przeprawiy si na odziach przez Wis, przyjmuj,
wyprawa na Bolesawa odbya si na wiosn 1283 r. Punktem zbornym wojsk ruskich by Brze, do
kd przyby Wasylko i rycerstwo Jerzego. Std ruszya wyprawa wzdu Bugu do Mielnika i oddz
iay ruskie pod dowdztwem Wasylka wkroczyy na ziemie polskie. Jeszcze z Brzecia wysa Wod
zimierz posa do Konrada. Ksiciu ruskiemu chodzio o to, eby zaskoczy Bolesawa i aeby ten
nie dowiedzia si przedwczenie o wyprawie ruskiej i nie zyska -pomocy sprzymierzecw. P
oniewa w otoczeniu Konrada mieli znajdowa si stronnicy Bolesawa, Wodzimierz uoy podst
try si uda, tak e Bolesaw o idcej wyprawie ruskiej nic nie wiedzia. Oddziay ruskie prz
rawiy si przez Wis (zapewne koo Czerska) i ruszono na ziemie Bolesawa. Wodzimierz zakaz
a zapuszcza si w gb ziem polskich i oddziay ruskie miay doj tylko do Sochaczewa. Lecz
rad nakoni Wasylka i podstpiono a pod Gostynin, ktry za-
19 Lat. woskreseski, Poln. sobr. russk. let. t. VII, s. 176, zob.- M. Hrusze
wkij, Chronologija podij, s. 51.
200
jto i zupiono20. Powracajc spod Gostynina oddziay ruskie przeszy koo Sochaczewa, gdzie
doszo do starcia Bolesawa z jakim oddziaem ruskim21, po czym wojska ruskie ze znacz
nymi upami wrciy do domu. Czy te w przysaniu posikw przez Jerzego, pozostajcego pod si
ym wpywem ojca, nie mona by widzie epizodu walki Lwa z Leszkiem Czarnym, sprzymierz
ecem Bolesawa? Ale zaangaowanie si w te wydarzenia Wodzimierza woyskiego moe wskazywa
zcze na co innego. Wprawdzie latopis kilkakrotnie wspomina o tym, e Wodzimierz udzi
ela Konradowi pomocy, aeby pomci wyrzdzon drogiemu
20 Lat. hip. s. 884886. Szczegy wyprawy ruskiej, zob. Alians rusko-mazowiecki, s.
619, Roczn. Traski, MPH, t. II, s. 851, opowiada o najedzie Rusinw (i Litwinw) i
Konrada na Gostynin pod r. 1286. Jednak wiadomo ta odnosi si do wydarze 1283 r.,
bo dokadne rdo ruskie najazd na Gostynin odnosi wanie do tej wyprawy, a pod r. 1286 (
o czym niej) przed- stawia tylko zdobycie Sochaczewa. Dugosz, Historia, t. II, s.
469 pod r. 1283 take donosi, e Gostynin zosta przez Konrada spustoszony. Susznie pr
zyjmuje O. Bal-zer, Genealogia Piastw, s. 315316, e Dugosz, ktry w tym miejscu podaje
kilka zdarze z dziejw Mazowsza, nie dajcych si wprawdzie nawiza do adnego ze znanych d
zi rde, ale noszcych cechy wiadomoci autentycznych, musia je zaczerpn z zaginionego d
cznika mazowieckiego. Tak samo sdzi i A. Semko-wicz, Rozbir krytyczny Dugosza, s. 3
01. Dugosz, Historia, t. II, s. 482483, pod r. 1286 powtarza t wiadomo za Rocznikiem,
przy czym opowiadanie swoje rozpoczyna nastpujco: Indigne et moleste fere
ns Conradus Masovie et Cirnensis Dux cas.trum et distric-tum Gostynin a sua sort
e et Ducatu seuestratum esse et in dictione atue sorte Wladislai Loktek fratris pa
-truelis Brestensis et Cuiaviensis ducis consistere".
1 Lat. hip. s. 887. Z opowiadania latopisu wynika, e Bolesaw obawia si uderzy na cae s
iy ruskie.
201
bratu Konradowi" przez Bolesawa krzywd, lecz w udziale Wodzimierza w walce braci na
Mazowszu widziabym jeszcze co innego. Moe ju wtedy w popieraniu Konrada upatrywa Wodz
imierz moliwe do zrealizowania widoki osadzenia w Krakowie swego protegowanego Ko
nrada i dlatego w akcji Konrada bierze tak czynny udzia. Domys ten popr i nastpne wy
padki.
Bolesaw dotkliwie odczu najazd ruski, ale z odwetem czeka na lepsz sposobno. Zdawao si
nadesza odpowiednia chwila, kiedy z kocem 1284 r. rozesza si wie zapowiadajca najazd t
atarski na Wgry. Z pocztkiem 1285 r. ksita ruscy dostali nakaz wyruszenia z Tatarami
na Wgry. Poszed wic Lew, Mcisaw, syn Lwa Jerzy, pod ktrego dowdztwo odda Wodzimierz s
oddziay. Sam Wodzimierz z powodu choroby uzyska pozwolenie pozostania w domu. Lato
pis opowiada, e Bolesaw mazowiecki, skorzystawszy z nieobecnoci ruskich ksit, z wiksz
czb rycerstwa wpad do ziemi ruskiej koo Szcze-karzowa i zniszczy znaczn cz kraju zosta
ajc za sob un poarw22. Poniewa Szczekarzw ley na pograniczu ziemi sandomierskiej, Bol
musia przez ni przechodzi, najazd wic by omwiony z Leszkiem Czarnym i jest to dalszy e
pizod walk Leszka z ksiciem halickim.
Wie o najedzie Bolesawa dosza do ksit ruskich biorcych udzia w wyprawie tatarskiej i
natychmiastow reakcj. Najazd bowiem wzbudzi groz i czym prdzej doniesiono o tym Lwowi
.
22 Lat. hip. s. 888: BojiecjiaB sue GAiiieTt eme rop-CBOMM-B GesoyMbeM oycMOTpiB
-B BepeMfi. TaKOBO npMiue,zr&. BO flsoy CToy BoeBa OKOJIO IIJeKapeBa. M BSA flec
ATb cejT. M xaKO MflAineTb nasafl- c BCJIHKOIO rop-
flOCTbKD.
Dao to podstaw do uwolnienia si Lwa od dalszego udziau w najedzie tatarskim. Jak lato
pis opowiada, Tatarzy Lwa odpucili" do domu2S. Lew zapragn odwetu i porozumia si z
Wodzimierzem co do wsplnej wyprawy na Bolesawa. Wezwano take na pomoc Litwinw, jedna
k nie czekajc na ich przybycie (moe roztopy wiosenne zatrzymay ich?), gdy
ksitom ruskim spieszyo si, sami rozpoczli najazd. Osobicie jednak wyprawy nie poprowa
dzili, lecz wysali swe oddziay pod dowdztwem wojewodw. Przeszedszy przez dziel
nic Konrada wojsko ruskie ruszyo na ziemie Bolesawa. Uderzono na Wyszogrd,
pierwszy waniejszy grd, niszczc kraj i zabierajc ludno i dobytek. Tymczasem
do przebywajcego w Brzeciu Wodzimierza (Lwa ju tam nie byo) przybyli wezwani Litwini
, ktrych Wodzimierz skierowa na ziemi lubelsk. Latopis ruski podaje, e najazd litewski
odby si kiedy rzeki ju si rozlay". Byy to ju wiosenne roztopy, a wic marzeckwiecie
Ciekawe jest dlaczego ksita ruscy osobicie nie poprowadzili wyprawy na ziemie Bolesaw
a, lecz wysali oddziay pod dowdztwem wojewodw. Mona by si tylko domyla. Wodzimierz by
y (jaka choroba ng) i nie bra osobistego udziau w adnej dotychczas wyprawie. Natomias
t Lwa zatrzymao w domu co innego. Najazd ruski nie by moe tylko odwetem za pogranicz
ne zatargi, lecz t mg mie gbsze podoe w zwizku z wewntrznymi wydarzeniami w Polsce. W
wa ruska, jak to wyej podniosem, odbywaa si w marcu lub kwietniu. W tym samym mniej
wicej czasie rozgorza drugi, groniejszy dla Leszka Czarnego, bunt przeciw niemu i z
nowu elektem buntownikw by Konrad mazowiecki. Przyjty przez
23
Ibid.
202
203
rokoszan w Sandomierzu, gotowa si do zajcia Krakowa. Przygotowywany bunt zbiega si w
czasie z wypadkami na Wgrzech i zbrojnym zatargiem pol-sko-ruskim. Nasuwa si wobec
tego pytanie, czy nie ma jakiego zwizku midzy tymi wydarzeniami? Porozumienie co d
o wzajemnego wspdziaania midzy maopolskimi oponentami i Konradem nastpio prawdopodobnie
na wie o przygotowywanym najedzie tatarskim na Wgry. Malkontenci maopolscy budowali
swoje plany na wmieszaniu si w sprawy polskie Rusinw i mile zapewne przyjli wiadomo o
najedzie Tatarw na Wgry, ktry uniemoliwia na pewien czas interwencj Wgrw na rzecz Le
Czarnego. Moe Leszek Czarny mia zamiar z Bolesawem uderzy na Ru, lecz wybuch buntu n
ie pozwoli na to i Bolesaw sam przez ziemie Leszka urzdzi wypraw na Lwa.
Chwila ponownego wystpienia Konrada ze swoimi zwolennikami celem realizacji planw
krakowskich bya dobrze wybrana. Wyprawa Rusinw na Bolesawa pozbawia Leszka pomocy z
tej strony, a najazd tatarski na Wgry mia uniemoliwi udzielenie pomocy przez Wgrw. Lec
z niepowodzenie Tatarw na Wgrzech 24 odbio si katastrofalnie na wyniku buntu. Leszek
zwrci si o pomoc do krla wgierskiego Wadysawa IV, ktry rzeczywicie wysa natychmias
zbrojne. Z ich pomoc Leszek pokona rokoszan pod Bogucicami 3 maja i obj z powrotem
rzdy w Sandomierzu. Jeeli przypomnimy sobie, e latopis wyranie podkrela powstanie w t
ych czasach dwch obozw w Polsce, to zwizek midzy tymi wydarzeniami nasuwa si sam prze
z si. Linia odgraniczajca te dwa obozy zarysowuje si do wyranie, a rwnie
24 Ibid. s. 890891.
204
jasno odcina si wiele znaczca rola Bolesawa pockiego. I teraz moe wyjani si nam dlaczeg
o Lew nie wzi osobistego udziau w wyprawie na ziemie Bolesawa. Chcia by bliej wydarze,
szak nie byo dla niego rzecz obojtn, kto si utrzyma na ksicym stolcu w Krakowie.
W nastpnym roku (1286) wzajemne walki grabiecze trway nadal. Bolesaw pustoszy ziemie
Wodzimierza i Jerzego, pragnc wzi odwet za zniszczenie jego ziem przez Rusinw 25. Moli
we jest znowu porozumienie Bolesawa z Leszkiem, ktry ze swej strony rwnie w tym roku
najecha mazowieckie ziemie Konrada, mszczc si za prby odebrania mu rzdw w Krakowie. I
znowu oddziay ruskie Wodzimierza i Jerzego bez osobistego udziau ksit, wspomagane prz
ez Litwinw, przeszy przez ziemie Konrada i doszy a do Sochaczewa. Miasto zostao zajte,
po czym ze znacznymi upami i jecami wojska ruskie wrciy do domu 26. Nic nam rdo ruskie
nie mwi, czy Konrad namawia swoich sprzymierzecw, aeby poszli dalej, jak to zrobi pod
czas wyprawy w 1282 r., i czy Rusini i wspierajcy ich Litwini podyli dalej a pod Gos
tynin. Natomiast roczniki polskie podaj, e w 1286 r. Konrad z pomoc rusk i litewsk za
j Gostynin, a Dugosz t wiadomo uzupeni dodatkiem, e Konrad zabra Gostynin Wadysawo
i. Byy to ju typowe najazdy upieskie, pozbawione gbszego podoa politycznego, a tym gors
ze dla pastwa polskiego, e wcigano w nie siy obce. Dalsze wewntrzne spory polskie mus
iay zej na jaki czas na drugi plan wobec niebezpieczestwa idcego znowu
' Tak chyba naley rozumie opowiadanie latopisu. Ibid. s. 891. Przypominam, e Jerzy
mia wydzielony przez ojca dzia na Zabuu. 26 Ibid. s. 891.
205
ze wschodu. Z kocem 1287 r. Tatarzy ponownie ruszyli na Polsk. Razem z Tatarami mu
sieli i take ksita ruscy. Szed wic Lew z synem Jerzym, Mci-saw i Wodzimierz, ktry
d Sandomierza zawrci z powodu choroby. Najazd dotkn gwnie poudniow Polsk i trwa krt
d grudnia 1287 do lutego 1288 r. Po drodze Tatarzy spldrowali take i ziemie ruskie
27. Nastpstwem najazdu byy choroby i gd, ktre wyniszczyy ziemie polskie i ruskie.
Nic nam rda nie mwi o dalszej walce braci na Mazowszu, tylko latopis ruski wspomina p
o najedzie tatarskim o wypadzie rycerstwa Leszkowego na ziemie Konrada28. Najazd
ten przekona Konrada, e nie-przyja Leszka trwa nadal. Bya ona moe spowodowana dalszymi
kontaktami z Konradem malkontentw maopolskich, wystpujcych przeciw rzdom Leszka. Kon
rad bowiem, jak z dalszych wydarze wynika, nie zrezygnowa z planw objcia rzdw w Maopols
cc i w dalszym cigu liczy na pomoc ruskiego Wodzimierza. Tote bardzo zaniepokoiy go w
ypadki rozgrywajce si w ssiednich ksistwach ruskich. Zmartwia go szczeglnie wiadomo o
ej chorobie Wodzimierza. Kiedy ksita ruscy ruszyli z Tatarami, Wodzimierz, jak wiemy,
z powodu choroby zawrci z drogi. Powrci do Wodzimierza, po czym przez Luboml i Brze po
dy do Kamieca i tu postanowi zatrzyma si przez jaki czas, aeby ponownie nie spotka s
arami29. Dopiero na wiadomo, e Tatarzy ju odeszli, uda si do ulubionej swej rezydencji
, Raju. Bdc bezdzietnym na nastpc swego wyznaczy Mci-
27 Ibid. s. 891895.
28 Ibid. s. 896.
29 Ibid. s. 899901. Chodzi tu o Kamieniec nad Len (dopyw dolnego Bugu) na pnoc od Brz
ecia, ktry to grd zbudowa Wodzimierz (ok. 1277 r.).
206
sjawa, syna Daniela, zdaje si dotychczasowego ksicia uckiego, swego stryjecznego br
ata. Byo to nastpstwem niechci, jak Wodzimierz ywi do Lwa i Jerzego. Wezwa do siebie M
wa i kaza spisa testament, ktry publicznie ogoszono. Nastpnie Wodzimierz opuci Raj i p
rci do Lubomla, a Mcisaw uda si do swego ucka. Testament Wodzimierza wywoa niezadowo
Lwa i Jerzego, ktrzy liczyli, zdaje si, na sukcesj po bezdzietnym Wodzimierzu. Jak w
ida z opowiadania latopisu, do silna bya niech Wodzimierza do Lwa. Rne mogy by przy
j niechci. Na decyzj Wodzimierza mogo wpywa take i stanowisko bojarw wodzimierskich.
ili si oni bowiem przed supremacj bojarw halickich, ktrzy do niej dyli ju od pocztku X
I w. Jerzy by jedynym synem Lwa i po ojcu mia obj ksistwo halickie, bojarzy wic wodzimi
er^cy mogli take wpyn na decyzj Wodzimierza.
Zaniepokojny Konrad postanowi szybko dziaa. Wysa do ksicia Wodzimierza posa i prosi g
by poredniczy w zadzierzgniciu jeszcze pod powag swego autorytetu takiego samego zwiz
ku, jaki istnia dotd midzy Wodzimierzem a Konradem. Chodzio Konradowi o pomoc w razie
potrzeby ze strony Mcisawa. Wodzimierz t prob speni przez swego posa i poleci Konra
ece Mcisawa, dajc od niego, aeby tak jak on uwaa Konrada za brata i wspomaga go w ka
trzebie30. Mcisaw wyrazi sw zgod i w celu zawarcia przymierza za rad Wodzimierza zapros
i Konrada do siebie. Konrad te zaraz pospieszy na Ru. Najpierw przez Brze uda si do Lu
mla do chorego Wodzimierza, dla omwienia ostatnich wydarze, a nastpnie pody do Mci-
30
Ibid. s. 906 n.
207
sawa. Wszystkie te wydarzenia latopis opowiada bardzo szczegowo i wida, e s spisane pr
zez naocznego wiadka. Tym bardziej zasuguj na wiar. Mci-saw przyj Konrada z wielk yc
i przy porednictwie Wodzimierza porozumienie doszo do skutku. Wida, e dla obu partnerw
taki zwizek rus-ko-mazowiecki by bardzo podany. Wskazuje na to czsto i szybko porozu
idzy ksiciem ruskim a Konradem, widocznie Wodzimierzowi zaleao na tym, aeby w ssiednim
ksistwie polskim panowa ulegy mu ksi, a pobudki Konrada s zupenie zrozumiae, wszak po
usi nie mia nigdzie przyjaci. Konrad by zupenie odosobniony wrd Piastw, przyja rusk
o wida z dotychczasowych jego dziejw i wyraonej przez niego samego opinii, to jedyn
y kapita, na ktrym opiera swoj polityk. Autor lato-psu wkada w usta Konrada nastpujce
, kiedy si zwraca do Wodzimierza bye mi bratem zamiast ojca, miae mnie w swojej opiece
i w swojej mioci, dziki tobie panowaem i posiadaem swoje grody, przeciwstawiaem si brac
iom moim i byem grony" 31. Obdarowany przez ruskiego ksicia Konrad, za-
31 Ibid.: npMCJia K Bojioflicwtpio. nocojr& CBOM. peica T3KO. rocnoflMHe ftparb
MOM TLI ace MM BIJI-B BO OTija
MtCTO. K3KO MA 6CH flep^KaJTB. IKWB CBO6IO pOyKOyK) CB06IO MMJIOCTBK). TOSoK) 6C
M rOCnOflHHe KHAJKHJTb
M ropoflbi CBoi flepJKajTt, H 6paTbn CBOBM OTHJI^CA ecMb M rposen- biji-b. Ten prz
ekaz latopisu sta si podstaw wysunitego przez radzieckiego historyka twierdzenia, W.
T. Paszuto, Oczerki, s. 139140, e Konrad wobec Wodzimierza by ksiciem suebnym, czyli
stosunek Konrada do Wodzimierza mia charakter zalenoci. Autor opiera si na zdaniu: dzik
i tobie panowaem i dzieryem moje grody". Chyba tu moe by mowa o grodach mazowieckich,
bo o posiadaniu przez Konrada jakichkolwiek grodw ruskich nic nam rda nie mwi. Pogld t
en nie wydaje mi si
dowolony z zawartego przymierza, poegna Mcisawa, nie przypuszczajc nawet, w jak bardz
o krtkim czasie bdzie apelowa do tego ksicia o pomoc.
Wszystko to si dziao tu przed mierci Leszka Czarnego (30 IX 1288 r.), ktra rozptaa w P
sce now wojn domow. Sprawa objcia rzdw w dzielnicy krakowsko-sandomierskiej staa si zn
u aktualna. Dziedziczna dzielnica Leszka Czarnego, ksistwo sieradzkie, dostaa si pr
zyrodniemu bratu Leszka, Wadysawowi okietkowi. Fakt ten, oraz niedawny przedwczesny
zgon drugiego starszego jego brata Sie-momysa, ksicia kujawsko-inowrocawskiego (12
87 r.), po ktrym pozostao nieletnie potomstwo wymagajce
suszny. Prawda, e stosunki midzy Wodzimierzem a Konradem byy bardzo cise. Wodzimierz u
iela Konradowi poparcia w jego rozgrywkach w Polsce i Konradowi bardzo zaleao na zw
izkach z nim, ale o stosunku zalenoci poza tym opisem latopisu nie wiemy. W podrczni
ku Istoria SSSR, t. I. Moskwa 1948, s. 178, wyranie jest sformuowane stwierdzenie,
e ksita suebni", s to byli ksita samodzielni, ktrzy utracili niezaleno". A pr
ich nie nalea. Wysun tu pewien domys. Po badaniach W. T. Paszuty, Oczerki, s. 109 n.
, nad Latopisem halicko-woyskim, widzimy, jak autorowi odnonej czci latopisu chodzio o
szczeglne podniesienie znaczenia ksicia wodzimierskiego. Moe w ten sposb autor latop
isu chcia przeciwstawi stanowisko Wodzimierza wobec Mazowsza roli, jak odgrywa Lew ha
licki, ktry nawet siga po rzdy w Krakowie. Przebijaaby si wic tutaj rywalizacja Wodzim
rza z Lwem. W sytuacji, jaka wytworzya si midzy Leszkiem Czarnym a Konradem, drczya K
onrada obawa przed przyszoci, przewidywa pooenia, w ktrych przydatna byaby mu pomoc ru
a. Opisany przez latopis pobyt Konrada na Rusi obrazuje jego stosunek do Wodzimie
rza. Przypominam, e Konrad stale jest nazywany nbratem" Wodzimierza.
208
14 _ Polska i Ru
209
opieki, wysuny okietka na pierwsze miejsce wrd linii kujawskiej. Zachowujc dla siebie
rzdy na Kujawach brzeskich i w Sieradzu, ksistwo czyckie odda we wadanie modszemu bratu
Kazimierzowi. Obecnie otwieray si przed nim widoki na objcie rzdw w Krakowie, chocia
na razie z wasn kandydatur nie wystpowa. Pretendentw byo kilku, i to majcych wiksze s
ni okietek. Miejscowe monowadztwo krakowsko-sandomierskie, a midzy nimi bya
zapewne take i wikszo dotychczasowych stronnikw Konrada, zjechao si w
Sandomierzu i ofiarowao rzdy Bolesawowi mazowieckiemu. Wadysaw okietek wraz z brate
m Kazimierzem postanowi poprze dotychczasowego sprzymierzeca. Kandydatur jego pop
ar take biskup krakowski Pawe, ten sam, ktry w buncie przeciw Leszkowi Czarn
emu jako kandydata wysuwa przedtem Konrada. Co wpyno obecnie na zmian stanowiska
biskupa i czci monych? Sdz, e zadecydowao o tym przekonanie, e Konrad jest za sa
aeby mg si utrzyma w Krakowie i stawi opr najsilniejszemu z pretendentw, jakim by
nryk IV wrocawski. Tymczasem bowiem mieszczastwo krakowskie, ktre stao si ju za Leszka
Czarnego czynnikiem decydujcym w rozgrywkach politycznych i ktrego interesy byy sp
rzeczne z interesami monowadczej klasy spoecznej, zajo inne stanowisko. Kiedy monowa
dcy dyli do osadzenia w Krakowie ksicia, ktry by uleg ich wpywom, to m
ieszczanie stanli po stronie Henryka IV, popierajcego u siebie rozwj miast. Zna
na im bya jego polityka w stosunku do mieszczastwa i jego denia do zjednoczenia jak
najwicej dzielnic, czemu dawa wyraz w planach koronacyjnych. Rzdy jego daway mies
zczanom gwarancj spokoju i adu. Decydoway tu take widoki na znaczne korzyci materialn
e,
wypywajce z poczenia Maopolski z dobrze zagospodarowanym lskiem. Wytknli wic sobie ja
el obsadzenie tronu krakowskiego wedug wasnej woli wbrew stanowisku monych maopolski
ch. Dotychczasowy protektor Konrada, Wodzimierz, lea ciko chory, stanowisko jego przy
szego nastpcy Mcisawa wobec roszcze Lwa i Jerzego byo jeszcze niepewne. Ale Konrad o r
zdach w Maopolsce myla, a wiadczy o tym take obecna jego akcja.
Autor latopisu opowiada, e po wyjedzie Konrada z Lubomla do Mcisawa, do Lubomla przy
by goniec z Lublina, przynoszc wiadomo o mierci Leszka32. Goniec szuka Konrada zapewne
na Mazowszu, a na wiadomo, e ksi uda si na Ru, pody tu za nim. Wedug relacji pos
o Konrada lublinianie, wzywajc ksicia do objcia rzdw w Krakowie 83. Goniec spotka Konr
ada ju w powrotnej drodze we Wodzimierzu i powiadomi o wezwaniu 34. Ucieszy si Konrad
z zaproszenia, lecz widocznie nie bardzo dowierza swoim maopolskim zwolennikom, n
ie pody bowiem od razu do Lublina, lecz uda si do ksicia Wodzimierza, pragnc pozyska
e jego pomoc. Wierny swej dotychczasowej polityce chory Wodzimierz wprawdzie sam
ju Konrada nie przyj, lecz wysa z nim oddziay ruskie z wojewod Dunajem. Pod Lublinem cz
ekaa jednak Konrada niespodzianka, zasta bowiem bramy zamknite, a lublinianie zaprz
eczyli, jakoby go wzywali i poddanie uzalenili od decyzji Krakowa, Mona w tym widz
ie ch mieszczan lubelskich niemieszania si zupenie do sporw poli-
2 Lat. hip. s. 908909. 33 Ibid. s. 909: a npncjiajin MA JIu,6jinHtu;H.
KHAJKMTB K HaMT> flO KpaKOBa.
34 Ibid.
210
211
tycznych i wyczekania, jak si potocz wypadki w Krakowie 35, ale mona take domyla si por
ozumienia midzy mieszczanami lubelskimi i krakowskimi. Wida wic z tego, e wspomniany
goniec uda si do Konrada bd na wasn rk, bd te by wysannikiem nieznacznej grupy z
rada. Nie majc wikszych si, Konrad nie prbowa zdobywa Lublina, lecz stan w klasztorze
za murami miasta i rozpocz pertraktacje. W czasie tego doniesiono mu, e zblia si jaki
oddzia zbrojny. Pocztkowo sdzono, e to s Litwini, dopiero po zblieniu si oddziaw rozp
no Rusinw. By to Jerzy Lwowicz, ktry chcia wykorzysta wewntrzne niepokoje w Polsce i z
aj ziemi lubelsk 36. Jednake i temu ksiciu lublinianie stawili opr i nie wpucili go do
iasta. Wobec tego Jerzy zniszczy okolice Lublina i ze znaczn zdobycz w ludziach i b
ydle wrci do siebie. Konradowi nie pozostawao take nic innego jak wrci na Mazowsze. Za
mao mia si, aeby i dalej i zdobywa Krakw. Zamiast piknego mirau panowania w Maopol
stawao mu upokorzenie. Cae to opowiadanie koczy autor latopisu uwag, e potem w ziemi
polskiej byy wielkie niepokoje 37.
Istotnie, nastpstwo po Leszku stao si celem zabiegw kilku pretendentw i od razu wywoao
burz wojenn, a na dalsz met zapocztkowao okres wojen o tron krakowski. Krakw, owa prin
palis civitas", przedmiot nieustannych zabiegw ksit, mimo rozbicia dzielnicowego i u
padku znaczenia wadzy zwierzch-
35 Ibid. s. 910: MBI Te6e ne npMBejin M HM cjiajrb no TA. HO rojiosa HaMt KpaK
OBt, Taiwo ace n BOCBO^BI na-IIIM. w. 6oHpn Bejrunim. OJKB HMemt KHAJKMTM BO Kpa
KO-
Bt, TOTb MBI TOTOBi TBOM.
36 Ibid.
37 Ibid. s. 911.
212
njej zachowujc znaczenie orodka pastwa piastow-skiego, mia si sta znowu aren zapasw mi
tymi, ktrzy w myl de unifikacyjnych czy tylko dla dogodzenia ambicji i podniesienia
wasnego znaczenia, pragnli osign tron krakowski. Do walk tych wmiesza si take i ksi
Lew.
Znajc popiech Konrada moemy przyj, e wyej opowiedziane wydarzenia rozegray si w padz
u i z pocztkiem listopada. W kilka tygodni pniej, 10 XII 1288 r., zmar Wod
zimierz woyski. Jeszcze za jego ycia zwrci si do niego Jerzy i skarc si, e ojciec o
ane mu uprzednio: Bez, Czerwie i: Chem, a zostawi mu tylko Drohiczyn i Mielnik,
prosi Wodzimierza, aeby mu da Brze. Wodzimierz zasaniajc si tym, e ogoszona ju os
wola ustanawiaa Mcisawa spadkobierc wszystkich jego ziem, odmwi. Kiedy Lew przysa
o Wodzimierza biskupa przemyskiego domagajc si oddania mu Brzecia, Wodzi
mierz take odmwi. Ale bezporednio po mierci tego ostatniego wybuchy w ksistwie wod
mierskim niepokoje. Jerzy przy poparciu brze-cian zaj Brze, a wwczas Mcisaw zagrozi s
adzeniem pomocy tatarskiej, co mogo spowodowa wojn domow. Najazdu tatarskiego obawi
a si take Lew i dlatego nakaza synowi opuci Brze. W tych warunkach trudno byo Konrado
awet myle o pomocy ruskiej, celem opanowania Krakowa. Kwestia objcia rzdw w t
ym grodzie komplikowaa si i dwaj ksita stanli do walki o Krakw: Henryk IV wrocawski i
lesaw mazowiecki. Zdaje si, e ju pod koniec 1288 r. Henryk wysa oddziay lskie, ktre
asto i grd krakowski. Jednak rwnoczenie rozpoczli akcj i dwaj bracia mazowiec
cy, chocia kady z nich na wasn rk i z wasnymi celami na widoku. Bolesaw mazowiec
nie chcia tak atwo
213
ustpi Henrykowi, tym bardziej e wybrany przez rycerstwo maopolskie, mia jego poparcie
. Z pomoc przyby mu Wadysaw okietek i brat tego Kazimierz i na powracajce do domu wojsk
a lskie poczeni ksita uderzyli pod Siewierzem i zadali im (26 II 1289 r.) druzgocc kl
ycistwo to jednak nie zadecydowao o objciu rzdw w Krakowie przez Bolesawa, w grodzie b
owiem utrzymaa si zaoga lska pozostawiona przez Henryka. Rozpoczo si kilkumiesiczne o
, w czasie ktrego Bolesaw prbowa skoni mieszczan do poddania si. Otrzyma jednak odpowi
e ten bdzie nimi rzdzi, kto bdzie mia grd krakowski. Walka si przecigaa, Bolesawa
piera Wadysaw okietek, a co ciekawsze, take i brat jego Konrad. Jak doszo do porozumie
nia midzy brami?
Po nieudanej akcji pod Lublinem Konrad wrci do siebie, ale o rezygnacji z ziem maop
olskich nie myla. Nie bra na razie udziau w akcji, poniewa widzia, e brat jego, mimo po
parcia przez okietka rycerstwo maopolskie, nie mg zyska przewagi nad ksiciem wrocawsk
. Pomocy od ruskiego sprzymierzeca w tej chwili nie mg si spodziewa. Pocztkowo rzdy Mc
wa we Wodzimierzu, jak ju wiemy, natrafiay na trudnoci ze strony Jerzego. Spory z Je
rzym zajy ca wiosn 1289 r. Dopiero po intronizacji Mcisawa (10 IV 1289 r.) mg Konrad
si do nowego ksicia wodzimierskiego o poparcie. Konrad by ju teraz gotw zrezygnowa z pl
anu opanowania rzdw w Krakowie i wykorzystujc panujce w Maopolsce niepokoje chcia zape
wni sobie panowanie przynajmniej w ksistwie sandomierskim. Nie ulega wtpliwoci, e w d
uej mierze mg tu zadecydowa popiech. Ksi mazowiecki rozumiejc powag chwili osobicie
Mcisawa. We Wo-
dzimierzu odbywa si zjazd bojarw38. Dziao si to bd w czasie uroczystoci intronizacyjny
co wydaje mi si prawdopodobnejsze bd nieco pniej.
W latopisie czytamy, e w czasie zjazdu bojarw przyby tam take i Konrad i prosi Mcisawa
o pomoc w zajciu ksistwa sandomierskiego39. Mcisaw obdarowawszy Konrada i jego orsza
k, poleci mu uda si naprzd i obieca wysa za nim posiki. Obietnicy dotrzyma. Oddziay
rzeczywicie wprowadziy Konrada na ksistwo sandomierskie40. Udao si to tak atwo Konrad
owi zapewne dziki temu, e pozostali pretendenci byli wwczas zajci walk pod Krakowem,
a majc znaczne trudnoci nie chcieli way si na jednoczesn walk z ruskim protektorem Konr
ada. Wprawdzie tymczasem udao si Bolesawowi zdoby samo miasto Krakw, lecz grd krakowsk
i obsadzony przez Henryka znaczn zaog lsk, zaopatrzony w ywno, przez cae lato wytrzy
e.
Mamy podstawy do stwierdzenia, e Bolesaw widzc swe niedostateczne siy nie zasypia spr
awy wzmocnienia ich. Zwrci si wic o pomoc do ksicia halickiego Lwa. Dawny pretendent
ruski do rzdw w Krakowie posucha wezwania i chtnie przyby osobicie pod Krakw, prowadz
aczne siy. I bardzo mu byli radzi Bolesaw, Konrad i okietek", notuje Lato-pis ruski4
1. Podkrelam, e pod Krakowem przy boku
8 Ibid. s. 933.
39 Ibid.: Torfla xe
KHA3 COMOBMTOBMHB, KO MbCTMCJiaBOy, ITOOCA IIOMOHH Ha JlAXbI
nOMTM KOTA Ha KHAJKeHHe MMpbCKOe.
40 Ibid.
41 Ibid. s. 935. Cae opowiadanie latopisu o tych wydarzeniach sprawia wraenie, e z
ostao oparte na relacji naocznego wiadka.
214
215
Bolesawa i okietka by take i Konrad. Nowy wzmocniony atak nie przynis jednak zmiany na
lepsze. Wobec tego Lew podstpi pod Tyniec (jak z tego wida i tu trzymaa si zaoga lska
lecz i Tyca zdoby nie mg. Wobec tego przystpiono ponownie do ataku na grd krakowski.
I teraz opowiada latopis ciekawe zdarzenie 42. W czasie ataku donie-/ siono Lwow
i, e nadchodzi jakie wielkie wojsko. Wstrzyma wic dalsze zdobywanie grodu i zwrci swe
wojska przeciw nadcigajcym. To samo zrobiy i oddziay polskie Bolesawa i Konrada. Okaz
ao si jednak, e to by tylko podstp Polakw, ktrzy nastraszyli Lwa, aeby nie dopuci do
krakowskiego grodu43. Krok ten mg by zrobiony przez stronnikw Henryka IV, ale mona t
ake domyla si, e to bya inicjatywa rycerstwa krakowskiego i sandomierskiego, dotychcza
sowych zwolennikw Bolesawa mazowieckiego. Zrezygnowali oni obecnie z kandydatury t
ego ksicia. Zniechcony tym Lew zaprzesta oblenia, a nie chcc wraca do domu bez korzyci
la siebie, wysa wojsko swoje na lsk, aeby zupi ziemie Henryka44. Najazd odby si w ost
ch dniach lipca i rezultatem jego byo zniszczenie kraju. Po powrocie wojsk ruskic
h pod Krakw, Lew uda si do Opawy na zjazd z krlem czeskim Wacawem II. By tamTTake zdaje
si i Henryk IV, z ktrym Lew zawar jaki ukad 45. Porozumienie opierao si zapewne
2 Ibid. s. 936.
43 Ibid.: n ne 6bic HmerojKe, HO BOCBOSBI
nojiomaxoyT n a6i ne BSATM ropowa.
44 Ibid.: nocjia paib CBOKD K BopoTbCJiaBoy BoesaTM
45 Urywek z rkopisu formularza biskupa praskiego Tobiasza, zob. J. Hlavaek, Nowy z
iomek jormulare To-bide z Bechyne, Ceskoslovensky asopis historycky, R. VI, 1958,
s. 560.
5 jednej strony na uznaniu przez Lwa rzdw Henryka w Maopolsce, a w zamian za to, mon
a by si domyla, e Henryk jako ksi krakowsko-sando-jnierski godzi si na zajcie przez
halickiego ziemi lubelskiej46. Obdarowany przez krla czeskiego Lew wrci pod Krakw i
z wojskiem oraz wielkimi upami uda si do siebie.
W tym caym opowiadaniu wydarze krakowskich przez autora latopisu najbardz
iej frapujca jest wzmianka o udzieleniu pomocy Bolesawowi przez Ko
nrada. e nie jest to pomyka autora latopisu, wiadczy fakt kilkakrotnego wymie
nienia Konrada jako stronnika Bolesawa pod Krakowem. Zgodne wspdziaanie Ko
nrada z Bolesawem jest jednak niezwykym i niespodziewanym zdarzeniem. Co skonio Konr
ada do popierania brata i to w przedsiwziciu, ktre dotd byo sfer jego zabiegw i w ktry
tylko niepowodzenie i stracone sympatie Maopolan usuny jego pretensje na p
lan drugi. Sprbujmy t zagadk wyjani. Zajcie Sandomierza przez Konrada odbyo si bez
ytnich trudnoci, bo latopis, tak lubujcy si w dokadnych opisach bitew, teraz
tylko krtko zaznaczy, e Konrad z pomoc rusk obj rzdy w ksistwie sa
ierskim, zupenie natomiast nie wspomina o tym, jakoby Konrad pros
i Mcisawa jeszcze o pomoc w zajciu ziemi krakowskiej. Wysun domys, czy te Konrad id
z pomoc Bolesawowi nie czyni tego na podstawie zawartego ju porozumienia z Bolesaw
em, ktry w zamian za rezygnacj
4 Kiedy w trzynacie lat pniej (1302 r.) rycerstwo maopolskie odbierze Rusinom ziemi lu
belsk, r karz polski MPH, t. II, s. 853, powie, e ziemi lubel sk zajmowali pluribu
s annis.
216
217
Konrada z ksistwa krakowskiego i udzielon pomoc, odstpowa mu dzielnic sandomiersk.
Taka polityka nie moga si podoba monowadcom maopolskim. Zbyt dugo dzielnica krakowska i
sandomierska byy ze sob zespolone, zbyt silnie byy powizane interesy monych obu ksist
w, eby zgodzili si na stay rozdzia obu dzielnic. Za ten krok Bolesaw zapaci utraceniem
praw do Krakowa. rda bowiem wspominaj o zagadkowym wycofaniu si Bolesawa z wydarze krak
owskich47. Mona by tu postawi pytanie, czy zwrcenie si Bolesawa w stron brata byo zupe
e samodzielne, czy zawiera moe wspomniane porozumienie z wiedz tych, ktrzy go na tro
n krakowski wynosili. Jeli by to przejaw inicjatywy ksicia mazowieckiego, bez ogldan
ia si na wol popierajcych go monych, to zrozumiae, e musia zapaci za ten krok koniecz
yrzeczenia si Krakowa. A jeli Bolesaw dziaa tu z wiedz monych, bo nie zaprotestowali od
razu przeciw temu i przez pewien czas godzili si walczy wsplnie z Konradem przeciw
Henrykowi, to fakt ten rwnie nie obalaby wyej podanej hipotezy. W okresie, gdy Konr
ad mg liczy na pomoc rusk, stawa si on znowu czynnikiem, ktrego nie naleao lekceway
ym na og obleniu krakowskiego grodu. Kiedy jednak nawet zajcie miasta nie polepszyo sy
tuacji, poniewa mieszczanie odmwili wszelkiej pomocy, zasaniajc si sprytnie tumaczenie
m, e kto zasidzie na zamku
47 Jedyne tylko rdo, ale wiarogodne, a mianowicie Rocznik maopolski, MPH t. III, s.
184, podaje, e Bolesaw zosta przez rycerstwo maopolskie wypdzony: Mortuo Lescone sine
prole Boleslaus succedit dux Ma-sovie electus a militibus, qui eodem anno eiicit
ur per eosdem".
218
krakowskim ten jest ich ksi" i okazao si, e siy Konrada s mae i nie zawa na przebie
, ksi czerski stawa si dla nich bezuyteczny. Z t chwil mona te byo przekreli doko
Siemowitowicw projektowany na dusz met podzia Maopolski, a to przez pozbawienie tym ra
zem obu braci swego poparcia. Poparcie to, jak wiadomo, byo istotnym realnym ich
tytuem i podstaw denia do wadzy w Maopolsce, albowiem szafarzami wadzy w tej dzielnicy
ju od dawna byli wielcy feudaowie. Rzeczywicie w przebiegu dalszych walk nie syszymy
o udziale w nich Bolesawa i Konrada. Nowym elektem rycerstwa maopolskiego by teraz
Wadysaw okietek. Wypdzajc Bolesawa moni przekrelali dokonany podzia Maopolski.
I Konrad w Sandomierskiem dugo si nie utrzyma. Wrd wrogich nastrojw monych byo mu trud
duej tu panowa. Zaledwie kilka miesicy trway jego rzdy, skoczyy si bowiem najpniej
padzie jeszcze tego samego roku (1289) 48. Moemy by pewni, e nie zrobi tego dobrowol
nie. Wprawdzie na wydarzeniach tych urywa si to przebogate take i dla dziejw polski
ch ruskie rdo, jakim jest latopis ha-licko-woyski, lecz rda polskie pozwalaj stwierdz
u nie prbowa tu wrci. Zniechcony ostatnimi wypadkami, wycofa si z czynnej polityki. Zd
e si, e midzy brami zapanowaa ju teraz zgoda. Zostaa zapewne uregulowana sprawa podzia
ojcowskiej spucizny. Domylam si, e Konrad musia bratu odstpi jaki wikszy dzia, gdy
imo niepowodzenia krakowskiego w najbliszych ju latach
48 Na dokumencie z 1289 r. (20 XI), Kod. Mazowiecki, nr 39 Konrad wystpuje ju tylk
o jako ksi mazowiecki i czerski.
219
odgrywa powan rol. Niedugo ju Konrad y, umar bowiem w 1294 r., a dzielnic jego zaj
ednoczc w swych rkach ca ziemi mazowieck. Jeeli wic nawet ju po utracie ziemi sandomi
iej utrzymywa Konrad kontakty z Mcisawem wodzimierskim, to alians ten niedugo trwa i wa
iwie wikszych korzyci ani Rusi, ani Mazowszu nie przynis.
IX
Udzia Rusi halicko-wodzimierskiej w akcji zjednoczeniowej Wadysawa okietka
(1290-1308)
Kiedy po mierci Leszka Czarnego (30 wrzenia 1288 r.) rozgorzaa w Polsce walka o tro
n krakowski, oprcz ksit polskich zosta do niej wcignity take i ssiedni ksi halicki
tosunki midzy nim a Bolesawem Wstydliwym byy na og przyjazne, co w poprzednich rozdzi
aach staraem si wyjani. Za rzdw Leszka Czarnego stosunki te pogorszyy si. By moe,
tego byy plany Lwa opanowania ziemi lubelskiej. Wida to z przekazu wspczesnego Latop
isu ruskiego, dobrze poinformowanego o wydarzeniach polskich, a take na podstawie
wiadomoci naszych rocznikw1. Zamiar ten nie uda si. W okresie krtkich rzdw Leszka Czar
nego rda notuj kilka wypraw ruskich na Mao-polsk i polskich na ssiednie ksistwo ruskie
lecz w rezultacie przynosiy one tylko wzajemne wyniszczenie kraju. Po mierci Leszk
a syn Lwa Jerzy, ktry mia ju wydzielony przez ojca niewielki dzia na Zabuu (zwierzchn
i wadz zatrzyma jednak w swych
1 Zob. rozdz. VIII. Wydarzenia te omawiaem pokrtce w pracach: Polska i Czechy w dr
ugiej poowie XIII w., Lww 1931 r. oraz Stanowisko Rusi halicko-wodzimierskiej wobec
akcji zjednoczeniowej Wadysawa okietka, Zapiski Hist. TNT, t. XXVIII, Toru 1962.
221
rkach Lew2), prbowa take, lecz bez skutku, opanowa ziemi lubelsk. Udao si to dopiero
u Lwwi, kiedy wmiesza si do walk pod Krakowem, ktre toczyy si midzy pretendentami do tr
onu krakowskiego. Lew wspomaga wwczas Bolesawa mazowieckiego przeciw Henrykowi IV w
rocawskiemu. Zniechcony jednak wydarzeniami pod Krakowem3, uda si na zjazd z krlem cz
eskim Wacawem II do Opawy (15 sierpnia 1289 r.), gdzie by zdaje si take i Henryk IV.
I tu przyszo do bliej nieznanego ukadu Lwa z Henrykiem IV, na mocy ktrego, jak si mon
a domyla, Henryk za zaprzestanie wspomagania Bolesawa mazowieckiego przeciw niemu g
odzi si odstpi ksiciu halickiemu ziemi lubelsk. Kiedy w 13 lat pniej (1302 r.), jak z
zymy niej, rycerstwo maopolskie odbierze Rusinom ziemi lubelsk, rocznikarz polski po
wie, e Rusini ziemi lubelsk zajmowali przez wiele lat4. Ustpstwo to byo cikie dla Henry
ka, ale zyskiwa neutralno Lwa w walce o Krakw. Nie godzi si z tym wtedy zapewne Wadysa
kietek, ktry zaj teraz pod Krakowem miejsce Bolesawa mazowieckiego, lecz pozbawiony
pomocy ruskiej nie mia w ogle si do stawienia oporu Henrykowi, ktry zaj ksistwo krakows
kie i sandomierskie.
Ju w kilka miesicy pniej kwestia rzdw w Ma-opolsce zostaa na nowo otwarta. 23 VI 1290
zmar Henryk IV. Wprawdzie w testamencie przeznaczy Ma-
2 W. T. Paszuto, Oczerki po istorii gal.-wo. Rusi, s. 289.
3 Zob. rozdz. VIII.
4 Rocznik Traski, MPH, t. II, s. 853. Przypominam, e pod koniec 1288 r. Jerz
y Lwowicz prbowa bez skutku zaj ziemi lubelsk, naleaa wic wtedy do Polski.
222
opolsk Przemysowi II wielkopolskiemu, lecz ten ostatni utrzyma si tylko w ksistwie kra
kowskim, ksistwo sandomierskie za mia w swych rkach Wadysaw okietek. Z wypadkw krakows
ch postanowi skorzysta Wacaw II czeski, by samemu obj tu rzdy. W nastpstwie zorganizowa
nej pod koniec maja 1291 r. wyprawy zbrojnej udao mu si zaj tylko ksistwo krakowskie,
wyprawa bowiem na ksistwo sandomierskie nie udaa si i Wadysaw okietek Sandomierza ode
bra sobie nie da. Wprawdzie jedn z podstaw, na ktrych Wacaw opiera swe pretensje do Kr
akowa, bya cesja ze strony Przemyla wielkopolskiego, lecz okietek wybrany przed dwo
ma laty przez rycerstwo . krakowskie i sandomierskie nie uznawa jej i zbrojnie ch
cia Krakw odzyska. W tych warunkach musia poszuka sprzymierzecw. Nieobojtne dla niego
stanowisko ksicia halickiego, wszak Lew od czasu zjazdu jrpawskiego 5 by zaprzyjan
iony z krlem czeskim. Przyjmuj wic, e Wadysaw okietek porozumia si z Lwem i za cen j
utralnoci godzi si pozostawi w rkach ruskich ziemi lubelskJUgod wzmocniono wedug wcz
zwyczaju zwizkiem maeskim. Jako gwarantka dotrzymania umowy sza na dwr halicki najmods
za siostra okietka Eufemia, wydana za syna Lwa, Jerzego, ktry niedawno owdowia 6.
Drugim sprzymierzecem by krl wgierski Andrzej III, z ktrym Wadysaw okietek zawar przy
ze ju w pierwszych tygodniach po mierci Henryka IV. I tu take wzmocniono ukad zwizkie
m maeskim. Mianowicie okietek wyda za Andrzeja swoj bratanic Fenenn. Oba te sojusze w
j chwili
5 Zob. rozdz. VIII.
6 O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 347. Synami z tego maestwa byli Andrzej i Lew.
223
Wadysawowi okietkowi niewiele daway. Andrzej sam zagroony w swoich rzdach na Wgrzech, w
ydatniejszej pomocy okietkowi nie udzieli, a ze strony ruskiej mia okietek tylko t pe
wno, e od wschodniej granicy nie grozi mu niebezpieczestwo najazdu. Tote nka cigle rz
zeskie w ksistwie krakowskim, ale wyprze stamtd Czechw nie mg. Aeby pozby si tak przy
o ssiada Wacaw urzdzi w' 1292 r. znaczn wypraw na Wadysawa okietka, w ktrej nastpst
ek musia zrezygnowa z wszelkich praw do ksistwa krakowskiego i sandomierskiego. Dla
Wadysawa okietka rezygnacja z ziemi sandomierskiej miaa tym bardziej niekorzystne n
astpstwo, e traci teraz bezporedni czno z zaprzyjanionym ksiciem halickim, zyskiwa
ast krl czeski. Z tego czasu pochodzi nawizanie przez Wacawa przez Ru kontaktu z Tat
arami, o czym wiadczy poselstwo tatarskie u Wacawa.
Z ustpstwami na rzecz krla czeskiego Wadysaw okietek pogodzi si jednak nie chcia i w d
szym cigu myla o zbrojnej walce. Zdawao si, e los idzie mu na rk. 10 VI 1294 r. zgin
tomnie w walce z Litwinami brat Wadysawa Kazimierz, ksi czycki, i dzielnic jego obj
. Dodajmy, e po tragicznej mierci Przemyla II wielkopolskiego opanowa znaczn cz Wielko
lski i Pomorze Gdaskie. Dla rzdw czeskich w Polsce stawa si wic Wadysaw okietek coraz
dziej grony. Dyplomacja czeska zajta wydarzeniami w Rzeszy Niemieckiej staraa si sta
rcie z okietkiem odsuwa drog ukadw, lecz wobec nieugitego stanowiska okietka do wojny p
rzyj musiao. Wybr nowego krla rzymskiego Albrechta habsburskiego (17 VII 1298 r.) prz
ynis chwilowe uspokojenie w Rzeszy. Teraz postanowi Wacaw zaj si sprawami polskimi. By
decydowany
224
na orn rozpraw z Wadysawem okietkiem, aeby go w ogle zmusi do opuszczenia ziem polsk
szystkie czeskie posunicia dyplomatyczne zmierzay teraz do pozbawienia okietka wsze
lkiej pomocy z zewntrz. Jeden z rocznikw czeskich notuje pod 1299 r., e do krla czes
kiego do Brna przyby krl Rusi" 7. Mg nim by tylko Lew halicki, ktry jak wiemy dziesi
temu podczas zjazdu z Wacawem w Opawie zawar jakie porozumienie. Dotyczyo ono zdaje
si objcia rzdw w Krakowie przez Henryka IV. Poniewa na podstawie dokumentw mona stwierd
zi, e Wacaw w 1299 r. w Brnie przebywa od pocztku marca do poowy maja, zjazd mg si od
lko w tym czasie. Jaki by przebieg rozmw, nie wiemy. Inicjatorem zjazdu by bez wtpie
nia krl czeski, ktremu chodzio o skonienie Lwa do zachowania neutralnoci w czasie pro
jektowanej wyprawy czeskiej na okietka. Lecz jeeli nawet Lew przyrzek krlowi czeskie
mu "w Brnie nie wspomaga okietka, to przyrzeczenie to nie miao dla krla czeskiego pr
aktycznych nastpstw, bo zanim w nastpnym roku ruszya wielka wyprawa czeska na Wadysaw
a okietka, Lew prawdopodobnie ju nie y8, a syn jego i nastpca Jerzy I, m siostry okiet
, zaj wobec de Wacawa w Polsce inne stanowisko. fju od roku Wacaw przygotowywa si do
wy na Wadysawa okietka. Aeby mie podstaw prawn
7 Henryk Heimburski, Font. rer. Boh. t. III, s. 321, pod r. 1299. Rex Russie ven
it ad regem Wenceslaum in Brunnam". Wg M. Hruszewskiego, Istoria Ukrainy-Rusy, t
. III, s. 97, fakt ten wiadczy, e Lew zaj wobec planw polskich Wacawa przychylne stano
wisko. Moliwe ale niekonieczne.
8 Wikszo historykw jako dat mierci przyjmuje wanie rok 1300.
15 Polska i Ru
225
do niej dyplomacja czeska skonia okietka zapewne grob najazdu do zawarcia w sierpniu
1299 r. ukadu, w ktrym zobowizywa si do przybycia w kocu grudnia tego roku do Pragi i
uznania si za lennika czeskiego. W razie niedotrzymania warunkw ukadu mia okietek str
aci wszystkie swe posiadoci na rzecz krla czeskiego. Ukad by niekorzystny dla okietka,
ale znajc jego dotychczasowe stanowisko moemy by pewni, e nie myla go dotrzyma, lecz ^c
hcia tylko zyska na czasie.]! na dworze praskim zdawano sobie z tego spraw, ale dyp
lomacji czeskiej wanie chodzio o to, bo zyskiwaa w ten sposb podstawy prawne do wystpi
enia przeciw niemu. Drug podstaw miao by maestwo Wacawa z crk Przemyla II wielkopol
Ryks, na czym krl czeski opiera swe prawa do korony polskiej. Z wypraw bowiem na Pol
sk czy Wacaw plan koronacji na krla polskiego. Denia wic swe opiera na prawach po k
a maestwo z Ryks torowao mu drog. Pod koniec lipca 1300 r. ruszyo znaczne wojsko czeski
e na Wadysawa okietka. Na wypraw wezwano oprcz sprzymierzecw czeskich take rycerstwo k
kowskie i sandomierskie. Wobec tej przewagi trudno byo myle, aeby okietek zdoa si jej
rze. Liczy on zapewne na dwch sprzymierzecw.
Pierwszy z nich to wyprbowany przyjaciel Bolesaw mazowiecki, ktry od 1294 r., to je
st od mierci brata Konrada czerskiego, wada caym Mazowszem. Ju kilkakrotnie udziela Wad
ysawowi okietkowi zbrojnego poparcia, lecz teraz sam zagroony na Mazowszu przez krla
czeskiego, pomocy udzieli nie mg. Tym cenniejszy by przeto nowy ksi halicki Jerzy. I t
u dokonay si wane przemiany. Czy Lwa przey Mci-saw, ksi wodzimierski, nie wiemy, gd
m
226
ju latopisu woyskiego. Na wstpnych zarzdzeniach Mcisawa z pierwszych miesicy jego rzd
dkrelajc, e Mcisaw objwszy rzdy utrzymywa pokj ze wszystkimi ssiadami, urywa si to
uskie. Odtd mamy ju tylko bardzo szczupe przekazy dokumentarne, bo adnego poudnioworu
skiego latopisu z tych czasw ju nie mamy, a latopisy p-nocnoruskie nie podaj adnych wi
adomoci o wydarzeniach poudniowych. Czy Mcisaw pozostawi po sobie syna wtpliwe, w kad
razie Jerzy, ktry po ojcu obj rzdy w ksistwie halickim, panowa pniej take i w ksist
zimierskim, przenisszy stolic do Wodzimierza. Zjednoczy w ten sposb cae dziedzictwo Rom
anowiczw, jak wiadczy o tym uywana przez niego piecz z tytuem r e x Russie princeps La
domirie9.
okietek porozumia si z Jerzym i aeby zwizek z nim jeszcze bardziej zacieni doprowadzi
maestwa najmodszego brata swego Siemowita, ksicia
9 Do dokumentu Andrzeja i Lwa (synw Jerzego I) dla Zakonu Krzyackiego z 1316 r.,-
o ktrym mwimy w rozdziale X, byy doczone dwie pieczcie, zachowane tylko w uamkach. Jedn
a z nich bya pieczci Jerzego I, jak to w legendzie odczyta w pocztkach XIX w. wczesny
dyrektor archiwum krlewieckiego E. Hennig. Na awersie zachowanej wwczas jeszcze w
caoci pieczci by napis: S. Domini Georgi regis Russie, a na rewersie: S. Domini Geor
gi principis Ladi-merie. Wynika z tego, e jeden z synw (Andrzej?) uy pieczci ojca. Rwn
oczenie przy dokumentach pniejszego ksicia halicko-wodzimierskiego Bolesawa Jerzego II
Trojdenowica dla Zakonu Krzyackiego z lat 1334 i 1335 (szerzej o nich w rozdz. X
I) zachowaa si w caoci piecz, ktra na awersie ma napis: S. Domini Georgi regis Rusie, a
na rewersie: S. Domini Georgi ducis Ladimerie. Zob. ry. 8 i 9. W nauce rosyjskie
j
15*
227
dobrzyskiego z siostr Jerzego Anastazj. W ten sposb zacieniy si jeszcze bardziej zwizk
kietka z Jerzym i trzeba podkreli, e nie mamy odtd wiadomoci o jakichkolwiek sporach
midzy Polsk o-kietkow a Rusi halicko-wodzimiersk, tak za panowania Jerzego I, jak i jeg
o nastpcw. Wikszo waniejszych posuni politycznych Wadysawa okietka bdzie powizana
mi jego stosunkami z tymi ksitami. Mona by przyj, e Jerzy nie uwaa za korzystne dla R
ssiedztwo tak znacznej potgi, jak mogo si sta poczone w rkach Przemylidy pastwo pol
kie i dlatego na rk mu byo porozumienie z Wadysawem okietkiem. ,
Wacaw II, dowodzc osobicie wojskiem, wyruszy latem 1300 r. na Wadysawa okietka, natrafi
ajc gdzieniegdzie na silny opr. Po zajciu Wielkopolski Wacaw koronowa si w Gnienie na k
rla Polski (sierpie). W czasie trwania wyprawy czeskiej oddziay ruskie Jerzego naje
chay na ksistwo sandomierskie,
panowa pogld, e jest to jedna piecz, czyli e tak syn, jak i Bolesaw. Jerzy posugiwali
pieczci Jerzego I. Zagadnieniu temu powici specjaln rozpraw A. S. appo-Danilewskij, Pe
ati posliednich galicko-wadymirskich kniaej i ich sowietnikow w: Bolesaw Jurij, knj
a wsiej Maoj Rusi, Petersburg 1907, s. 211 n. i doszed do wniosku, e s to dwie rne piec
zcie. Zdaje mi si, e za tym przemawia take i to, e na pieczci Jerzego I mamy na rewers
ie napis: p r i n c i-p i s Ladimerie (appo-Danilewskij, op. cit., s. 241), a na
pieczci uywanej przez Bolesawa Jerzego II: d u c i s Ladimerie. Okrelenie Russia na
jednej i drugiej pieczci oznacza ksistwo halickie, tu bowiem z pocztkiem XIII w. zo
stao utworzone krlestwo. Bolesaw Jerzy II, mimo tytuu na pieczci ,,rex Russie", w dok
umentach stale tytuuje si tylko dux". Zob. pogld M. Hruszewskiego, Istorija Ukrainy-
Rusy, t. III, s. 113.
228
dochodzc do granic ksistwa krakowskiego 10. Bya to dywersja na rzecz Wadysawa okietka,
rezultat porozumienia z Jerzym. Jednak okietek pod naporem wielkiej przewagi cze
skiej, kiedy to monowadztwo wielkopolskie w duej czci opowiedziao si przeciw niemu, po
zajciu przez Wacawa wszystkich jego posiadoci, musia z kraju uchodzi, pozostawiajc on
wig na rodzinnych Kujawach. Ustpowa, przekonany, e jest to tylko chwilowa rezygnacja
, e do kraju powrci i utracone ziemie odzyska. Opuszczajc Polsk Wadysaw okietek nie bar
dzo mia si dokd uda. W gr wchodziy Wgry albo Ru. Z ostatnich wydarze okietek wiedzia
omoc Wgier liczy nie moe. Porozumienie Andrzeja wgierskiego z Wacawem i wewntrzne tu n
iepokoje nie daway widokw na oficjaln pomoc wgiersk. Wprawdzie jeden z naszych roczni
kw wspomina pod 1300 r., e Ku-mani z Wgrami spustoszyli ziemi krakowsk ", byaby to wic
druga dywersja na rzecz Wadysawa okietka, nie bya to jednak oficjalna pomoc Andrzeja
III. Wgry byy ju wtedy rozdarte wojn domow i sam Andrzej u Wacawa szuka pomocy. Ze sty
lizacji przekazu rocznikarskiego wynika, e na pierwszym miejscu
10 Rutheni terram Sandomiriensem intrant et No-vam civitatem [Nowe Miasto, czyli
Korczyn] spoliant et comburrunt et multa maa in tota terra fecerunt mili-tibus e
xistentibus in bello cum rege Bohemie". Rocznik Traski, MPH, t. II, s. 853, Dugos
z, Historia, t. III, s. 4, mylnie t wiadomo interpretowa, e rycerstwo krakowskie i sa
ndomierskie wyruszyo przeciw Wacawowi na pomoc Wadysawowi okietkowi. W istocie bowiem
Wacaw jako ksi krakowsko-sandomierski wezwa je do udziau w wyprawie przeciw okietko
wi.
11 Roczn. miechowski, MPH, t. II, s. 883: Cumani dicti vulgariter Cunove simul
cum Ungaris venientes spoliaverunt ecclesiam Miechoviensem".
229
byli Kumani, a przecie tych trzeba byo najmowa. Pozostawaa wic tylko Ru Jerzego. Tu wic
uda si szukajc pomocy do dalszej walki i tu, jak sdz, przebywa do 1303 r. W procesie
wytoczonym w kilka lat pniej (1308 r.) biskupowi krakowskiemu Janowi Muskacie prze
z arcybiskupa Jakuba wink ten ostatni zezna, e Wadysaw okietek musia uchodzi przed kr
zeskim do obcych i schizmatykw12. [Koronacja gnienieska Wacawa, ktry uwaa si za krla
Polski, nie przyniosa bynajmniej utrwalenia si rzdw Przemylidw w Polsce. Nie wszyscy k
sita polscy uznali zwierzchnictwo Wacawa. Sprzyjali wygnacowi na Rusi zapewne Bolesaw
mazowiecki, brat okietkowy Siemowit, oraz bratankowie kujawscy. Podtrzymywao to na
duchu okietka, ktry od chwili opuszczenia Polski nie zaniecha myli dalszej walki z
krlem czeskim. W danym momencie opiera j na cisym porozumieniu z ksiciem Jerzym. Byy mu
bardzo na rk wypadki rozgrywajce si na Wgrzech. !Tu 14 I 1301 r. zmar Andrzej III, os
tatni z Arpadw. Ju przeciw niemu papie wysuwa kandydatur andegawesk. Wikszo monych
h stana teraz na stanowisku, e wybr nastpcy naley do nich, przy czym miao by respektow
e i prawo po kdzieli. Wysunito wic kandydatur ksit Dolnej Bawarii Ottona i Stefana, syn
crki Beli IV Elbiety. Na tej samej podstawie Wacaw II wysuwa kandydatur swego syna W
acawa (pniejszy Wacaw III), jako wnuka wnuczki Beli IV Kunegundy i w poowie maja 1301
r. przeprowadzi wybr syna, chocia kandydat andegaweski Karol przyby ju tak-
2 Ad gentes exteras et scismaticas", J. Ptanik, Mon. Poi. Vat., t. III, nr 121, zo
b. B. Wodarski, Stanowisko Rusi, s. 343, przyp. 65.
230
e na Wgry i zyskiwa coraz to nowych zwolennikw. Jedn z bardzo wanych pobudek, ktre sko
Wacawa II do signicia po rzdy na Wgrzech dla syna, bya bez wtpienia sprawa polskafl
Wobec niepewnego pooenia Przemylidw w Polsce, przy oywionych kontaktach handlowych Mao
polski z Wgrami uzyskanie korony wgierskiej dawao oparcie rzdom czeskim w Polsce. Wp
rawdzie w sierpniu tego roku (1301) Wacaw modszy koronowa si na krla wgierskiego jako
Wadysaw V, lecz koronacja ta wywoaa jeszcze wikszy rozam na Wgrzech, tym bardziej e pa
e zaj zdecydowanie wrogie Przemylidom stanowisko. Ta postawa papiea podwaaa take panow
ie czeskie w Polsce. Wykorzystujc trudne pooenie Wacawa Wadysaw okietek, uzyskawszy pom
oc od Jerzego i majc ze sob jakie oddziay tatarskie w 1302 r. wtargn do ziemi sandomie
rskiej13. Bya to zapewne niewielka wyprawa, ktr Wadysaw okietek chcia tylko zaznaczy,
ie uznaje rzdw Przemylidw w Polsce. Poza upami dla Rusinw i Tatarw okietkowi wyprawa n
zego nie daa. W odpowiedzi na ten najazd rycerstwo krakowskie i sandomierskie urzd
zio wiksz wypraw odwetow na Ru. Rozpocza si walka o ziemi lubelsk i Polacy przystp
ia Lublina, ktry zdobyli. W rezultacie odebrano Rusinom zajt przed kilku laty ziemi
lubelsk14. Strat t bardzo
13 Roczn. maopolski, MPH, t. III, s. 186.
14 Roczn. Traski, MPH, t. II, s. 853: E. a. inierunt milites Cracovienses et San
domirienses Russiam, vide-licet Lublin Novum quod Rutheni occupaverunt pluribus
annis, expugnaverunt, deinde in paucis cum multitudine Ruthenorum et Lithuanor
um ac Tartarorum pugna-verunt et Domino cooperante de omnibus triumphave-runt.
Postea reversi ipsum castrum Lublin optinue-runt".
231
dotkliwie zapewne odczu Jerzy i miaa ona wpyw na jego stanowisko wobec wypadkw polsk
ich. Wprawdzie z samym Wadysawem okietkiem przyjazne stosunki utrzymay si, ale o ornej
pomocy ruskiej dla okietka ju nie syszymy. W tych warunkach dalsze przebywanie na R
usi nie miao dla niego celu. Nie pozostawao nic innego jak uda si na Wgry, aeby tu szu
ka porozumienia z przeciwnikami rzdw Prze-mylidw. By to zapewne 1303 r.
Opozycja przeciw rzdom Przemylidy na Wgrzech rosa coraz bardziej. Wrd oponentw by tak
elmoa Amadej, niegdy zaufany Andrzeja III, ktrego krl wgierski wysya z pomoc okietkow
Polski. Znajomo wic bya dawna i moe to u niego przebywa teraz ksi polski, kiedy opu
pomoc Amadeja uderzy okietek pod koniec 1304 r. na Mao-polsk, przystpujc do walki z Cz
echami. Rozpocza si likwidacja panowania czeskiego w Polsce. Pooenie Czechw komplikowaa
choroba i mier Wacawa II (21 VI 1305 r.), po ktrym obj rzdy modociany Wacaw III. Ae
i wszystkie siy przeciw okietkowi, dyplomacja czeska sfinalizowaa tdczce si ju od kilku
miesicy ukady z cesarzem Albrechtem. Najwaniejszym warunkiem zawartego ukadu z pols
kiego punktu widzenia byy postanowienia o oddaniu margrabiom brandenburskim polsk
iego Pomorza oraz uznanie przez cesarza zaborw Przemylidw w Polsce. Zdecydowano si t
ake na rezygnacj Wacawa z korony wgierskiej. Duy wpyw na to miao stanowisko monych wg
kich, stronnikw czeskich, ktrzy widzc oglne rozgoryczenie na Wgrzech z powodu wywiezi
enia jeszcze przez Wacawa II klejnotw koronacyjnych, szukali nowego kandydata, ale
takiego, ktry by by zaprzyjaniony z Wacawem i skoni go do zwrotu korony. Mg nim by O
bawarski,
232
ktrego kandydatura bya ju przedtem na Wgrzech wysuwana. Otto propozycj przyj.
Tymczasem Wadysaw okietek likwidowa rzdy czeskie, a rwnoczenie Henryk gogowski zaj
lkopolsk. Na dworze praskim zdawano sobie spraw z tego, e tylko rycha wyprawa zbrojn
a moe jeszcze uratowa sytuacj. Wyprawa prowadzona przez modego krla w lipcu 1306 r. j
u nie dosza do Polski i zakoczya si tragiczn mierci Wacawa III w Oomucu (4 VIII 130
rzypiecztowaa ona upadek rzdw czeskich w Polsce. Wadysaw okietek opanowa Krakw i na w
im zjedzie l IX 1306 r. rycerstwo krakowskie uznao go za ksicia. Teraz ruszy na Pomo
rze Gdaskie, gdzie musia stacza walki z zaogami brandenburskimi, jak i z opozycj moneg
o rodu Swicw. Dopiero w poowie grudnia 1306 r. Gdask znalaz si w jego rkach i w ten spo
sb koczy si pierwszy etap jednoczenia ziem polskich przez okietka.
Lecz ju na samym pocztku rzdw ponis okietek dotkliw strat. Mam na myli utrat ni
dzyskanego Pomorza Gdaskiego. Objwszy nad nim rzdy Wadysaw okietek niedugo tu zabawi i
u z pocztkiem lutego 1307 r. spotykamy go w Krakowie. Spieszy z powrotem, gdy nie ba
rdzo dowierza biskupowi krakowskiemu Muskacie, z ktrym tylko chwilowo si pogodzi, or
az chcia ledzi wypadki rozgrywajce si na Wgrzech. Tu toczya si wojna domowa midzy K
em andegaweskim a przybyym na 'Wgry Ottonem bawarskim, ktry jeszcze 6 XII 13
05 r. koronowa si na krla wgierskiego. W walce tej Karol ostatecznie zy
ska przewag. Aeby zdoby pomoc, Otto uda si do wojewody siedmiogrodzkiego Wadysa
, lecz tu wpad w puapk. Wadysaw bowiem, ktry pocztkowo zachowywa neutralno wobec obu
zajcych si pretendentw, uwizi teraz
233
Ottona i odebra mu insygnia koronne. Po kilku ty. godniach udao si Ottonowi uj z wizie
nia, a majc drog powrotn do Bawarii zamknit przez wgierskich stronnikw andegaweskich i
absburgw, wybra drog okrn15. Uda si najpierw do Jerzego halickiego, ktry by jego bra
otecznym 16 i zosta przez niego przychylnie przyjty17. Niedugo tu jednak zabawi i pr
zez ziemie Wadysawa okietka pody na lsk do Henryka gogowskiego 18.
Wyjazd Wadysawa okietka do Maopolski wykorzysta na Pomorzu Gdaskim rd Swicw, ktrzy n
woleni z objcia tu rzdw przez okietka poddali si margrabiom brandenburskim. Nastpstwem
tego bya w sierpniu 1308 r. wyprawa margrabiw Ottona IV i Waldemara na Pomorze ce
lem opanowania go. Mieszczanie gdascy poddali si, ale zaoga polska
15 Stosunki midzy ksitami bawarskimi i Habsburgami byy napite, poniewa ksita bawars
lczali plany Habsburgw objcia rzdw w Czechach, obawiali si bowiem okrenia Bawarii.
16 Matka Jerzego Konstancja i Ottona Elbieta to byy rodzone siostry, crki Beli
IV.
17 Przygody Ottona bawarskiego opowiada bardzo szeroko Otokar styryjski,
Mon. Germ. Deutsche Chro-niken, t. V, s. 1154 n., gdzie mamy podane, e Otto usz
edszy z wizienia na Wgrzech, uda .si do kunie Georin von Riuzen". Opowiadaj o nich tak
liczne rda niemieckie, MGH SS, t. IX, s. 662, 734, t. XVII, s. 555.
18 Poniewa obaj Habsburgowie, Rudolf, a po jego mierci brat jego Fryderyk (obaj s
ynowie Albrechta I), jako pretendenci do korony czeskiej rocili sobie take-pretens
je do korony polskiej, Otto bawarski i Wadysaw okietek byli sprzymierzecami. Nie wid
z wic potrzeby, aeby Otto jadc z Rusi musia okra ziemie polskie i przez posiadoci kr
udawa si do Henryka gogowskiego (mylny przekaz niektrych rocznikw niemieckich).
234
grodu gdaskiego stawia opr i zwrcia si do Wadysawa okietka o pomoc. Ksi jak wiadom
eli jej. Widocznie co bardzo wanego musiao zatrzyma okietka i jego siy zbrojne w Maopo
ce. Przypominam, e Wadysaw okietek nie mg uy do obrony Pomorza si wielkopolskich, bo
kopolsk zaj Henryk gogowski, j
Z wydarze, ktre chronologicznie zbiegy si z wypadkami na Pomorzu, na pierwsze miejsc
e wysuwaj si wydarzenia w ssiednim ksistwie halicko-wodzi-mierskim. Pod koniec marca
1308 r. dosza Wadysawa okietka wie o mierci siostry Eufemii, ony ksicia Jerzego, ktr
18 marca. Bola zapewne nad zgonem siostry, ale wiksze wraenie wywara bez wtpienia wi
adomo o mierci Jerzego, ktry zmar 23 kwietnia tego roku 19. Wprawdzie jedynym rdem wia
moci o obu zgonach jest przekaz naszego Dugosza, znajdujcy si w jego autografie, prz
y czym wiadomo ta jest dopisana wasn rk Dugosza na dolnym marginesie karty pod waciwy
kstem, lecz jak susznie stwierdzono w literaturze nie moe on budzi adnej wtpliwoci20.
Wiemy, jak cise zwizki czyy Wadysawa okietka z Jerzym halicko-wodzimierskim, wszak n
19 Dugosz, Historia, t. II, s. 39: Quintodecimo Kalen-das Aprilis ducissa Eufemia
filia Kasimiri ducis et con-sors Georgii Russiae ducis absumpta est. Quam
vir suus dux Russiae Georgius secutus yicesima prima aprilis obiit. Qui in die b
eati Georgii natus, baptisatus et nomen suum sortitus foret, etiam in die
suo rebus absumptus est humanis".
20 O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 347, ktry pierwszy dokona analizy tego przekaz
u i wykaza, e wiadomo Dugosza opiera si na zaginionym dzi rdle ruskim. Przyjmuje to
M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 522. Zob. ry. 10.
235
jego dworze nie tak dawno spdzi kilka lat wygnania. Prawda, e niewojowniczy Jerzy t
ylko dwa razy (1300 i 1302 r.) udzieli okietkowi czynnej pomocy, lecz skutki drugi
ej wyprawy, jak widzielimy, byy dla Rusi raczej niekorzystne i zniechciy ruskiego ks
icia do czynnego popierania okietka w odzyskaniu rzdw w Polsce. O ile odpowiada praw
dzie skarga biskupa Muskaty, wniesiona w 1308 r. przed legatem papieskim kardynae
m Gentilisem, e Wadysaw okietek niepomny na zbawienie sprowadzi na ziemie biskupa w ro
ku ubiegym pogan i schizmatykw", byaby to pomoc udzielona okietkowi przez Jerzego21.
Moe Jerzy nie chcia ryzykowa wojny z potnym krlem czeskim, dbajc bardzo o gospodarcze
podniesienie kraju. Jak wiadcz rda, grd wodzimierski by do poowy XIV w. gwnym konty
m skadem wschodnich towarw, gdzie tak polscy, jak i niemieccy kupcy zaopatrywali s
i w jedwab, futra czy korzenie. Jerzy dba o wszechstronny rozwj kraju, jak wiadczy o
tym podana take przez Dugosza pochlebna charakterystyka jego osoby, zaczerpnita z
ruskiego rda. Gosi ona, e by mem rozumnym, wspaniaym i hojnym, pod ktrego rzdami R
i wielkim bogactwem"22. Dla Wadysawa okietka byo rzecz bardzo wan, e od granicy wscho
iej nic mu nie grozi i w wybitnym wadcy ruskim ma sprzymierzeca. A przecie od zacho
du niebezpieczestwo najazdu cigle zagraao. Po wymarciu Przemyli-
21 Kod. Maopolski, t II, nr 547, zob. W. Abraham, Sprawa Muskaty, Rozprawy AU. Wy
dz. Hist-Filoz., seria II, t. V, s. 140, przyp. 2.
2 Dugosz, Historia, t. III, s. 39: vir industrius et liberalis et in religiosos mu
nificus, sub cuius regimine Russia et pacis puchritudine et divitiarum amplitudi
ne inclita habebatur".
236
dw na Wacawie III nowi wadcy czescy przyjmowali tytuy krlw Czech i Polski, podkrelajc
ten sposb pretensje do panowania w Polsce. e do adnej wyprawy na Polsk nie doszo na r
azie, to tylko dziki temu, e na tronie czeskim aden z nich duej utrzyma si nie zdoa.
ie podkrelono w literaturze jako rzecz godn szczeglnej uwagi, e przez cay cig rzdw w P
sce Wadysawa okietka nie ma ladw jakichkolwiek kolizji midzy Polsk a Rusi halicko-wod
ersk zarwno za czasw Jerzego I, jak te i jego synw. Zobaczymy, e ten stosunek utrzyma
si take i za Jerzego II. mier Jerzego I chronologicznie nie zbiega si cile z opowiedzia
nymi wydarzeniami na Pomorzu, bo wyprzedzia ona wypraw margrabiw, ale zwizek midzy ni
mi by. Wiadomo o mierci Jerzego zostaa wczona przez Dugosza do opowiadania o zajciu G
przez Krzyakw. Dugosz wic ten zwizek widzia. Sprbujmy ustali te powizania. Jerzy I z
wi dwch synw: Andrzeja i Lwa, oraz crk Mari. Jeeli przypomnimy sobie, e maestwo Jer
ufemi nastpio okoo 1291 r., to obaj synowie w chwili mierci ojca mieli najwyej 1516 lat
. Czy po mierci Jerzego powstay na Rusi halicko-wo-dzimierskiej jakie wewntrzne zamie
szki, trudno stwierdzi, rde bowiem ruskich do dziejw tego okresu nie mamy. Znajc stano
wisko wielkich bojarw halickich i wodzimierskich choby przez cay wiek XIII mona by si
domyla, e jakie niepokoje byy i one to zmusiy Wadysawa okietka do zwrcenia caej uwa
edni Ru. Dla Wadysawa okietka, zagroonego pretensjami do korony polskiej nowych wadcw
eskich, wrogim stanowiskiem biskupa Muskaty i niepewnym^ zachowaniem si mieszczast
wa krakowskiego, byo rzecz bardzo wan, eby od granicy Wschodniej nic mu nie grozio. Co
wicej, okietkowi
237
chodzio o to, aeby mie sprzymierzecw w nowych ksitach ruskich. Chcia synw Jerzego, a
h siostrzecw, utwierdzi w Haliczu i Wodzimierzu, chcia obj nad nimi opiek i ugruntowa
wpyw polski. Krok ten by podyktowany koniecznoci. Konsolidacja stosunkw w ssiednich ks
istwach ruskich w duchu dla okietka podanym bya realn asekuracj dyplomatyczn, ktra ch
Polsk przed agresj z Zachodu, groc caoci pastwa polskiego, tym niebezpieczniejsz, e
i czy z wewntrznymi wrogami okietka. Kiedy pooenie polskiej zaogi w Gdasku byo cora
do Wadysawa okietka udao si do Maopolski poselstwo z prob o pomoc, ewentualnie o wyra
zgody na wezwanie na pomoc Krzyakw, posowie zastali ksicia w Sandomierzu. Wadysaw okie
tek uwaajc spraw rusk za waniejsz zgodzi si na wezwanie Krzyakw. Widocznie wierzy w
re chci, chocia wiedzia chyba dobrze o zamiarach krzyackich odnonie do Pomorza Gdaskie
go. Wszak jeszcze w 1301 r. starali si uzyska je od Wacawa II. Zwrci si okietek o pomoc
take do wiernego swego sprzymierzeca Bolesawa mazowieckiego 23. Sam jednak na Pomo
rze nie pody ani pomocy nie posa.
O zajciu si Wadysawa okietka sprawami ruskimi, bezporednio i porednio wiadcz zeznania
kw w procesach wytoczonych Zakonowi tak w procesie inowrocawskim, jak i w procesie
warszawskim. I tak biskup wocawski Gerward, jeden z najbliszych doradcw Wadysawa okiet
ka, w procesie inowrocawskim zeznaje, e Krzyacy opanowali Gdask, kiedy Wadysaw okietek
rzebywa z dala i walczy
23 Lites ac res gestae, t. I2, s. 22. Zeznania syna Bolesawa Wacawa.
238
ze schizmatykami" 24. Jeszcze raz powtrzy to w innym zeznaniu, opowiadajc o zajciu
Tczewa i wiecia25. Andrzej, kasztelan rozpierski, wiadek w procesie warszawskim, z
eznaje, e kiedy Krzyacy zajmowali Pomorze Wadysaw okietek by zajty innymi wielkimi spra
wami poza ziemi krakowsk" 26. Wilhelm, lektor dominikanw pockich, wiadek w procesie wa
rszawskim, zezna, e Wadysaw okietek zgodzi si na wezwanie Krzyakw, poniewa sam nie m
27. Skromne to s wiadomoci, ale z braku innych rde i one pozwalaj stwierdzi, e wydarze
a rozgrywajce si na Rusi po mierci Jerzego I bardzo Wadysawa okietka zaabsorboway.
Dziki wic poparciu okietka obaj synowie Jerzego utrzymali si przy ojcowskim dziedzic
twie. W ten sposb zabezpiecza sobie Wadysaw okietek nie tylko spokj od wschodniej gran
icy, lecz take zyskiwa sprzymierzecw. I trzeba przyzna, e decydujc si na udzia w wyda
iach ruskich lat 1308/9 Wadysaw okietek nie pomyli si. Na tronie halicko-wo-dzimierski
m zasiedli oddani mu siostrzecy28, ktrzy przez krtki okres swych rzdw zawsze wiernie
go wspierali.
Czy obaj modzi ksita rzdzili dziedzictwem
24 Ibid. s. 119. dieto domino rege, tunc duce, in re-motis agente et contra scis
maticos pugnante".
25 Ibid. s. 19: in remotis agente".
26 Ibid. s. 243: dominus Wladislaus rex Polonie illo tempore, quo dicti Crucifer
i dictam terram expugnarent et occuparent esset et fuisset occupatus aliis negot
iis circa terram Cracoviensem".
27 Ibid. s. 373: ,,quia ipse dominus Wladislaus non poterat eos iuvare".
28 Wyranie ich nazywa nepotes nostri", pochodzili wic z drugiego maestwa Jerzego z Eu
femi, siostr okietka.
239
ojcowskim wsplnie, czy podzielili si nim od razu, trudno na to pytanie definitywni
e odpowiedzie. Do naszych czasw dochoway si tylko trzy dokumenty tych ksit, tj. dokumen
t wystawiony we Wodzimierzu dla Zakonu Krzyackiego' przez obu ksit wsplnie w dniu 9 VI
II 1316 r., w ktrym wystawcy tytuuj si ksita caej ziemi ruskiej Halicza i Wodzimierz
i dwa dokumenty samego tylko Andrzeja, oba wydane we Wodzimierzu tego samego rok
u i dnia (27 VIII 1320 r.). Jeden z nich dla kupcw krakowskich, drugi dla kupcw to
ruskich, w ktrych Andrzej tytuuje si ksi wodzimierski i pan ziemi ruskiej"so lub ksi
za i pan Rusi"31. Na podstawie tych dokumentw mona wnioskowa, e pocztkowo, a w kadym r
azie do 1316 r. obaj bracia rzdzili wsplnie, a nastpnie podzielono si w ten sposb, e s
tarszy Andrzej obj ksistwo wodzimier-skie, a modszy Lew ksistwo halickie. Przypominamy
, e Jerzy I po zjednoczeniu obu ksistw w swych rkach stolic przenis z Halicza do Wodzim
ierza, co znalazo swj wyraz w tytulaturze na wspomnianej wyej pieczci Jerzego 32.
Pragnc jeszcze bardziej zwiza siostrzecw z Polsk, niedugo po utwierdzeniu ich panowania
doprowadzi Wadysaw okietek take do maestwa ich siostry Marii z Trojdenem synem ksici
zowieckiego Bolesawa II, swego wiernego sprzymierzeca. Na-
9 J. Yoigt, Cod. 'dipl. Pruss., t. II, nr 75: Andreas et Leo dei gratia duces tot
ius terre Russie, Galicie et Ladimerie".
30 Kod. miasta Krakowa, t. I, nr 12: dux ladomirien-sis et dominus terre Russie"
.
31 Bolesaw Jurij II, knia wsiej Maoj Rusi, Petersburg 1907, s. 151: dux Ladimirie e
t dominus Russie".
82 Zob. przyp. 9.
240
wizywa w ten sposb do tradycyjnych przez cay wiek XIII cisych zwizkw Mazowsza z Rusi
c-ko-wodzimiersk3S. Nie mg naturalnie ju wtedy przewidzie katastrofy Romanowiczw z 1323
r. i zwizanych z tym widokw dla syna Trojdena i Marii, ale silniejsze powizania Ru
si halicko-wodzimierskiej z Mazowszem, wobec zwizkw czcych Bolesawa mazowieckiego z Wa
sawem okietkiem, byy dla tego ostatniego rzecz nader cenn34. Docenia ten krok Wadysawa
ietka zapewne take i Bolesaw i dlatego niedugo pniej nadajc Krakowowi cenny przywilej
wolnoci celnych w swej dzielnicy uzasadnia ten krok tym, e chce si przypodoba -kocha
nemu bratu" 35.
Udzielajc poparcia synom Jerzego, a swoim siostrzecom, w objciu rzdw w ksistwie halick
o-wo-dzimierskim Wadysaw okietek osign swj cel, cho zapaci za to wysok cen - - ut
daskiego.
33 O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 439 uwaa, e maestwo to zostao zawarte najpniej w
1309.
34 Widocznie zwizki maeskie midzy ssiednimi narodami polskim i ruskim musiay by czst
iedy legat papieski Gentilis w statutach wydanych na synodzie w Preszburgu w 130
9 r. zakazuje pod grob eks-komuniki zawierania takich maestw. W. Abraham, Powstanie o
rganizacji ko. ac. na Rusi, s. 172, przyp. 2. Bardzo wtpliwe, czy zakaz ten odnis jaki
powaniejszy skutek.
35 Kod. miasta Krakowa, 1.1, nr 5: placere cupientes dilectissimo fratri nostro
Wladislao".
16 Polska i Ru
X
Zwizki ostatnich Romanowiczw z Wadysawem okietkiem
(1308-1323)
Dziki wic poparciu Wadysawa okietka dwaj synowie Jerzego I, Andrzej i Lew, utrzymali
si przy ojcowskim dziedzictwie. W ten sposb zabezpiecza sobie okietek spokj od wschod
niej granicy, a trzeba pamita, e ze strony czeskiej nastpcy Przemylidw zgaszali cigle
etensje do panowania w Polsce1. O stosunkach obu ksit z Wadysawem okietkiem w nastpnych
latach ich rzdw nic nam rda nie mwi. Byo to wynikiem zapewne tego, e Wadysaw okie
a prowadzi bardzo oywion akcj dyplomatyczn, o jakich dziaaniach wojennych, do ktrych
zebowaby pomocy ruskich siostrzecw, w tych czasach nie myla. Ale z moliwoci wojny licz
i i kiedy inni, jak Jan Luksemburski, margrabiowie brandenburscy czy Zakon Krzyack
i, tworzyli sojusze skierowane przeciw Polsce, Wadysaw okietek nie mg pozosta w zupenej
izolacji. Dlatego w tworzcych si sojuszach bierze udzia, aeby przeciwstawi si wrogiej
agresji.
Dowiadujemy si o tym, kiedy 27 VI 1315 r. zawiera przymierze z krlem duskim Erykiem
VI2. > W owym
1 B. Wodarski, Polityka Jana Luksemburczyka wobec Polski, Lww 1933, s. 4.
2 Kod. dypl. Wielkopolski, t. II, nr 976. zob. L. Ko-
242
bowiem czasie (13141317) toczya si wojna midzy krlem duskim a margrabi brandenburskim W
aldemarem o wpywy na Pomorzu Zachodnim. Eryk stworzy ogromn koalicj pnocn, do ktrej we
li krlowie Szwecji i Norwegii, tudzie ksita Rugii, Pomorza Zachodniego i Meklembu
rgii; przystpi do niej take Wadysaw okietek. Mia polskie interesy na oku, chodz
io mu bowiem o przeciwstawienie si agresji brandenburskiej skierowanej przeciw Wie
lkopolsce i Pomorzu. Ze swej strony Wadysaw okietek zobowizywa si wcign do tego ukad
ymierzonych ze sob: krla wgierskiego, bratankw kujawskich, Icsit mazowieckich,
spord lskich Piastw ksit owicimskich, bytomskich i raciborskich i co nas
chwili najbardziej interesuje ksit ruskich. S to bez wtpienia Andrzej i Lew. Utwierd
zajc ich na tronie halicko-wodzimierskim wystpowa Wadysaw okietek jako ich opiekun, a w
cignicie ich do tego przymierza moe wanie wiadczy, e ow opiek rzeczywicie obj. Sk
polsko-<uskiego byy bardzo nike, ograniczyy si bowiem, zdaje si, do jakiego nieznaczn
o najazdu Wadysawa okietka na Marchi Brandenbursk w nastpnym roku (1316)3 i
nieudanej wyprawy odwetowej margrabiego na Wielkopolsk jesieni tego roku. Obie wyp
rawy dadz si sprowadzi do pogranicznych porachunkw, tote o udziale w wypr
awie Wadysawa okietka posikw ruskich nic nam rda nie mwi, bo ich nie byo. Mona si
ka z pogldem, e przyja
czy, Przymierze polsko-duskie z 1315 r., Roczn. Hist. t. VII i rec. S. Zajczkowski
, Kwart. Hist. t. XLVI, s. 181.
3 Wspomina o niej Roczn. maopolski, MPH, t. III, s. 188, pod r. 1316: Hic [Wadysaw ok
ietek] intravit provinciam Saxonie".
243
obu ksit ruskich z Wadysawem okietkiem nie bya tak cakowicie szczera, bo wanie w tym
roku, kiedy Wadysaw okietek urzdza wypraw na Brandenburgi, obaj ksita ruscy wspln
li ukad z pornionym z Wadysawem okietkiem Zakonem Krzyackim. Przypatrzmy si wic blie
nemu przez ksit dokumentowi. Jest to, jak ju w poprzednim rozdziale wspomniaem, pier
wszy znany nam ich dokument z 9 VIII 1316 v.4 Inicjatywa zawarcia tego ukadu wysza
ze strony krzyackiej. Dowiadujemy si bowiem, e Zakon wysa w tym celu do obu ksit
swego penomocnika komtura grudzidzkiego Sigharda ze Schwarzburga, ktremu zada
nie to zlecono zapewne dlatego, e by spokrewniony z ksitami ruskimi5. Komtur przywiz zd
aje si ze
4 J. Yoigt, Cod. dipl. Pruss., t. II, nr 75, A. Kunik, Objasnitelnoje wwedenie
k gramotam, w: Bolesaw Jurij, s. 113, 149 i tabl. I.
5 Do misji dyplomatycznych z Polsk i Rusi hali-cko-wodzimiersk na przeomie XIII i XI
V w. oraz w pierwszej p. XIV, uywali Krzyacy dwch braci hrabiw Schwarzburgw Giinthera
i Sigharda. Byli to czonkowie znacznej rodziny turyngskiej, odgrywajcej w Zakonie
Krzyackim powan rol, zob. S. Szacher-ska, Opactwo cysterskie w Szpetalu a misja pru
ska, Warszawa 1960, s. 74 n. Obaj bracia sprawowali w Zakonie znaczne urzdy. I ta
k Giinther w latach 1292
~1298 by komturem grudzidzkim, a w 13021309 prowincjaem ziemi chemiskiej. Modszy Sighar
d w latach 13011316 komtur dzierzgoski, w latach 1316 1335 z pewn przerw by komturem g
rudzidzkim, zob. Cod. dipl. Pruss. i J. Voigt, Namen-Codex der Deutschen Ordens-B
eamten, Kbnigsberg 1843 (uwzgldniam tylko niektre ich urzdy). Mwiem ju, e w wydarzeniac
h polskich bior Schwarzburgowie czynny udzia. I tak 27 IV 1292 r. w zawarciu ukadu
midzy Salome, wdow po Siemomyle kujawsko-inowroc-awskim i jej synami Leszkiem, Przemy
sem i Kazi-
244
gob dokumenty dawniej zawartych midzy Zakonem a poprzednikami ksit ukadw, na ktre Zako
teraz si powoywa, proponujc zawarcie takiego ukadu przyjani przez obu ksit, jakie pop
nio byy ju zawarte. Idc za wzorem przodkw ksita postanawiaj odnowi dawny sojusz. Zobo
ia ich wobec Zakonu s jednak bardzo skromne. Przyrzekaj bowiem dotrzyma przyjani i b
roni ziemie zakonne przed Tatarami i jakimkolwiek innym najedc. I to wszystko. O co
obu ukadajcym si stronom chodzio ooecnie? e Ru halicko-wodzimiersk z pastwem krzyack
se stosunki handlowe, i te na pierwszy plan naley wysun, to nie ulega wtpliwo-
mierzem a landmistrzem Meinhardem z Kwerfurtu bierze udzia Giinther, Cod. dipl. P
russ., t. II, nr 25. W 1303 i 1304 r. Giinther wspdziaa w zastawie przez Leszka ino
wrocawskiego Zakonowi ziemi michaow-skiej, a nawet sam poycza Leszkowi 62 grzywny,
zob. J. Karwasiska, Ssiedztwo kujawsko-krzyackie, Warszawa 1927, s. 101 i 120. 3 II
1306 r. w Golubiu Giinther poredniczy w ukadzie Siemowita dobrzyskiego, wystpujcego
z on Anastazj, siostr halicko-wodzi-mierskiego Jerzego, z Zakonem, Cod. dipl. Pruss.,
t .II, nr 53. Do tego dodajmy jeszcze, e Giinther w 1308 r. prowadzi oddziay krzya
ckie na Pomorze Gdaskie i bierze udzia w zaborze Pomorza. Tak samo czynn rol odgrywa
modszy Sighard, szczeglnie w akcjach dyplomatycznych. Nas jednak interesuje tu in
ny szczeg. Obaj bracia wystpuj jako krewni ksit ruskich Andrzeja i Lwa, Siemowita dobrz
yskiego i Bolesawa Jerzego Trojdenowica. W omawianym teraz ukadzie rusko-krzyackim z
1316 r. Andrzej i Lew nazywaj Sigharda consanguineus noster dilectus". W ukadzie g
olubskim z 1306 r. Siemowit dobrzyski take nazywa Giinthera dilectus consanguineus"
. W ukadzie Bolesawa Jerzego z 9 III 1327 r., Cod. dipl. Pruss., t. II, nr 119, je
st Sighard nazwany consanguineus noster". Na jakich podstawach opierao si to pokrew
iestwo? Stwierdzano sam fakt, nie umiejc pokrewiestwa
245
ci. Wracajc jednak do zawartego w 1316 r. porozumienia musimy stwierdzi, e obu
stronom musiao teraz chodzi o co innego. Naturalnie niebezpieczestwo tatarskie mo
go by aktualne tylko dla Rusi, Tatarzy przecie Zakonowi nie zagraali. Wtpi zreszt, czy
Romanowicze liczyliby na pomoc krzyack, gdyby rzeczywicie niebezpieczestwo tatarskie
im zagrozio. Nie o Tatarw obu stronom chodzio. Wzmianka o Tatarach bya tylko z
ason dymn, aeby ukry co innego. Nie mamy dokumentu krzyackiego, ktry by nam mwi
czego zobowizywa si Zakon. Roma-nowicze zobowizywali si broni Zakon przed jakimkolwiek
wrogim najazdem. To oglnikowe sformuo-Schwarzburgw z ksitami ruskimi, czy dobrzysk
im i mazowieckim wytumaczy (np. O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 345; M. Hruszewkij,
Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 116 przyp. 1; A. Prochaska, Stosunki Krzyakw z
Gedyminem i Wadysawem okietkiem, Kwart. Hist., t. X, s. 4849). Susznie zwrci uwag O. B
zer, e pokrewiestwa tego naley raczej szuka przez ksit ruskich, poniewa wiadomo, e Pi
wie bliszych kontaktw politycznych ze Schwarzburgami nie mieli. W 1903 r. ukazaa s
i praca Bertolda Schmidta, Die Reussen. Genealogie des Gesamthauses Reuss alter
er und jungerer Linie, Schleiz 1903 (s to tablice genealogiczne z objanieniami). K
rtkie uzupenienia genealogiczne do pracy B. Schmidta podaje Arnold B
erg w Archiv fur Sippenforschung und alle verwandten Geschichte, XVII Jahrgan
g, Grlitz 1940, s. 198. Zagadnieniem powstania nazwy Reuss zaj si ponowni
e Ernst Paul Kretschmer w pracy: Russland und Reussen. Omawiajc t prac Arnold Berg
w artykule: Die Entstehung des Familienamens der Fiirsten Reuss, Archiv fur Sipp
enforschung, XVIII Jahrgang, Grlitz 1941, s. 1819, podaje tablic genealogiczn Schwar
z-burgw. Poniewa wiadomo, e on Henryka V hr. Schwarzburga w latach 12591285 bya Zofia,
a synami ich byli Giinther i Sighard consanguinei" Andrzeja i Lwa, autor uwaa j za
ksiniczk rusk, crk ksi-
246
Branie nasuwa podejrzenie, e co zamilczano. Chodzio o kogo, kto w owej chwili zagraa o
bu stronom. Nie mogo to by pastwo okietkowe. Wiemy, e dotychczasowe stosunki Romanowi
czw z Wadysawem okietkiem byy jak najlepsze i Zakon by dobrze poinformowany, a ju chyba
najlepiej o tym wiedzia komtur grudzidzki, majcy bliskie kontakty z Piastami. Ukad
obecny nie by wic skierowany przeciw Polsce. Ale byo inne pastwo, ktre wtedy zagraao ob
u ukadajcym si stronom, bya nim Litwa. Zawarcie ukadu rusko-krzyackiego zbiega si chron
ologicznie z niedawnym objciem rzdw na Litwie przez
cia Daniela halickiego, co chronologicznie si zgadza, zob. Stammtafeln ur Ge
schichte der europdischen Staaten, Marburg 1956, tabl. 157 i 159
. Poniewa Schwarzburgowie byli silnie powizani z Zakonem Krzyackim, o c
zym wyej wspomniaem, a Daniel pozostawa take w bliskich kontaktach z Zakonem, maestwo t
akie jest moliwe do przyjcia. Giincher i Sighard byliby wic wujami Andrzeja i Lwa.
Siostr ich ojca Jerzego I bya Anastazja, ona Siemowita dobrzyskiego, std dla niej oba
j Schwarzburgowie byli ciotecznymi brami, a wic po onie byli i dla jej ma Siemowita k
rewnymi. Wreszcie matk Bolesawa Jerzego Trojdenowica bya Maria, crka Jerzego I, dlat
ego i Bolesaw Jerzy nazywa Sigharda consanguineus noster". O zwizkach Schwarzburgw z
Rusi moe wiadczy jeszcze co innego. Mianowicie crka Henryka Schwarzburga i Zofii Jud
yta w pierwszym maestwie bya zamna za Henrykiem I wjtem z Plauen, ktry od 1286 r. (zap
ne od chwili zawarcia maestwa) przyjmuje przydomek: de Russia, Ruthenus (Reuss), ja
ko zi ruskiej ksiniczki. Synem ich by Henryk II, wjt z Plauen, po matce od 1302 r. zwa
ny Schwarz-burg, ktry w 1307 r. wystpuje z przydomkiem der R e u s s e. W drugi
m maestwie by onaty z Salo-me, ksiniczk gogowsk, i od nich rozpoczyna si linia ksi
auen (za Arnoldem Bergiem, op. cit).
247
Gedymina. Znamy stanowisko Gedymina wobec Zakonu ju w najbliszych latach, a take je
go zabory na Rusi wodzimierskiej. Ze strony Litwy grozio wic niebezpieczestwo tak Za
konowi, jak i Rusi woyskiej. e nie wymieniono w ukadzie wyranie Litwy, to zapewne dla
tego, e obie strony nie chciay jeszcze otwarcie wystpowa przeciw Gedyminowi. Na razi
e ukad praktycznych nastpstw nie mia. Susznie wic w literaturze naszej podkrelano racz
ej formalne anieli realne znaczenie zawartego ukadu z Krzyakami przez ostatnich Rom
anowiczw i na pewno nie mia on antypolskiego charakteru 6.
Podniosem wyej, e przy zawieraniu tego ukadu wan rol odegray take momenty ekonomiczne
zaobserwujemy take w ukadach zawartych z Zakonem za rzdw Bolesawa Jerzego Trojdenowi
ca. Nawizanie oywionych stosunkw handlowych nastpio znacznie wczeniej, na co w dokumen
cie Andrzej a i Lwa mamy potwierdzenie. Ju od poowy XIII w. rs na Rusi wpyw Zakonu Kr
zyackiego. Nawizanie cisych stosunkw handlowych midzy Rusi i miastami zakonnymi, wrd
h Toru odgrywa zasadnicz rol, gdy w jego rkach znajdowa si gwnie handel z Rusi, prz
czasy Daniela. Z posiadoci krzyackich prowadzia z Torunia i Chemna ku ziemiom ruskim
droga handlowa, a w znaczniejszych miastach Rusi halicko-woyskiej kolonie kupcw ni
emieckich cigle wzrastay. Sza ta droga przez ziemie Wadysawa okietka, tote ju w 1286 r
komtur toruski prosi tego ksicia w imieniu Torunia i Chemna, aby nie stawia
6 H. Paszkiewicz, Ze studiw nad polityk polsk, litewsk i krzyack Bolesawa Jerzego ostat
niego ksicia Rusi halicko-wodzimierskiej, Atenenum Wileskie, t. II, s. 54, J. Baszk
iewicz, Powstanie zjednoczonego pastwa polskiego, s. 158.
przeszkd kupcom powracajcym Wis z Rusi. Wadysaw okietek rozumia, jakie korzyci z tego
dlu Rusi z Zakonem moe on sam odnie, dlatego 18 maja tego roku nie tylko zgadza si n
a prob komtura, ale nawet zachca mieszczan z ziem Zakonu do czstego przybywania do k
sistwa brzeskokujawskiego, obiecujc im opiek zbrojn7. Jeszcze bardziej oywiona wymian
a handlowa midzy ziemiami ruskimi a pastwem zakonnym, idca tranzytem przez ziemie p
olskie, rozwija si z Torunia po zagarniciu przez Krzyakw Pomorza Gdaskiego. Zakon
cign z tego znaczne dochody. Szed tdy z Rusi towar wschodni na zachd do Lubeki, Fland
rii czy Anglii, skd znowu wieziono towar zachodni na Ru. Wszystko to wpywao na zacien
ienie stosunkw handlowych midzy krajami, kt-j; re w tym handlu bray udzia. Kiedy okiet
ek skupi w swoim rku znaczn cz ziem polskich, ponowi dla kupcw toruskich zapewnie
wolnego i bezpiecznego przejazdu na znanej ju trasie do Sandomierza, Krako
wa i dalej na poudnie i ku wschodowi8. Tak samo Andrzej wodzimierski, aeby handel j
eszcze bardziej rozwin, wydaje 20 VIII 1320 r. za zgod monych bojarw przywilej
dla kupcw toruskich, zatwierdzajc te uprawnienia handlowe, ktre mieli ju od
jego ojca i rozszerzajc je od siebie, oraz gwarantujc w swoim i bojarw imieniu ich
przestrzeganie 9. Tego samego dnia i roku wystawia Andrzej take
7 M. Hein, Preuss. Urkundenbuch, t. I, cz. 2, nr 486: quod cives de Thorun et'de
Culmine mercatores vide-licet qui sunt in terra Russie per terram nostram cum m
ercibus navigio sine impedimento transire permitte-
remus".
8 Ibid. t. II, nr 228.
9 A. Kunik, Objasnitelnoje wwedenie [w] Bolesaw Jurij, s. 114 i 151, tabl. II. Z
ob. ry. 11.
249
248
drugi dokument, tym razem dla kupcw krakowskich 10, a wiadomo, e kupcy krakowscy m
ieli w swym rku porednictwo handlowe midzy Wodzimierzem a Wrocawiem. Przywilej dla ni
ch jest pod wzgldem treci prawie identyczny z przywilejem dla Torunia. Ksi za rad swoi
ch bojarw obnia opaty celne we Wodzimierzu i zatwierdza wszystkie prawa, z jakich ku
pcy krakowscy korzystali w jego ziemiach za ycia jego ojca. Zapewnia, e wszystkie
szkody, jakie by po--nieli ze strony jego urzdnikw czy celnikw, wynagrodzi im w dwjna
sb. Dochowanie tych wszystkich postanowie obiecuje im w imieniu swoim i swoich bo-
jarw-rady. Z okrelenia w obu dokumentach (dla Torunia i Krakowa), e przywileje te w
ydaje za rad monych, wynika, i midzy ksiciem a bojarami istniaa raczej harmonia.
Sdz, e mimo dokonanego ju podziau ojcowizny, midzy brami panowaa cakowita jedno
o-
10 Kod. miasta Krakowa, 1.1, nr 12; A. Kunik, op. cit., s. 114 i 150. Oba dokume
nty s wystawione we Wodzimierzu i dzie wystawienia oznaczony jest witym (in die Ruffi
mart.). Wprawdzie Rufa mczennika w rnych diecezjach obchodzono w kociele zachodnim
w rnych dniach, jednake we wszystkich diecezjach polskich, a take w pastwie krzyackim
obchodzono 27 VIII. Koci wschodni obchodzi Rufa 29 IV (zob. Chronologia polska, Wars
zawa 1957, s. 199, 254, 281). Kunik podaje pod dat 27 VIII. Nie wiem na jakiej po
dstawie I. Reabek, op. cit., s. 13, rozwizuje dat na 28 XI. Jeeli przyjmiemy 27 VIII,
to musimy przyj, e oba dokumenty byy sporzdzone przez odbiorcw i ci datowali zapewne
wg kalendarza kocioa zachodniego. Bardzo podobna stylizacja obu dokumentw pozwala w
ysnu wniosek, e redakcja obu dokumentw wysza spod jednej rki. Jeeli za by to urzdnik
elarii ksicej, mg datowa take wg kalendarza wschodniego (29 IV).
250
rninajca okres rzdw Daniela i Wasylka. Tak samo cise przyjazne stosunki midzy Wadysawe
kietkiem a siostrzecami utrzymyway si nadal. wiadczy o tym moe wiadomo o udziale oddzi
uskich wspomagajcych okietka w jego walce na lsku. W 1321 r. wybucha tu wojna domowa,
do ktrej wmiesza si take i Wadysaw okietek, chcc wykorzysta sytuacj, aeby wzmo
e wpywyu. Udzia Rusinw i Litwinw w tej wojnie, ktrych zjawienie si, jak to susznie stw
ierdza Jan Dbrowski, bez udziau Wadysawa okietka jest wykluczone, mamy potw
ierdzone rdami12. O bliszych szczegach tego udziau w najedzie na lsk nie wiemy, ale
ay ruskie to mogy by tylko posiki Roma-nowiczw, nie ulega wtpliwoci i to wiadczy o dal
ych dobrych i cisych zwizkach midzy Wadysawem okietkiem a ruskimi siostrzecami.
Ale jeszcze na jeden moment pragn zwrci uwag, tj. na udzia oddziaw litewskich obok rusk
ich. Nie znaczy to bynajmniej, aeby midzy Rusi halicko-wo-dzimiersk a Litw panoway harm
onijne stosunki. Wiemy, e od pocztku objcia rzdw przez Gedy-mina stosunki te byy napite
, i to chcia wykorzysta Zakon, wysyajc do ksit ruskich komtura Sigharda
11 O walkach tych zob. J. Dbrowski, Dzieje polityczne lska, s. 357; J. Kochanowska-
Wojciechowska, Stosunek lska do Polski i Czech, Roczn. Hist. t. IV, s. 4, przyp. 2
; B. Wodarski, Polityka Jana Luksembur-czyka wobec Polski, s. 2527; K. Maleczyski,
Historio
lska, t. I, s. 544 n-.
12 Cod. dipl. Sil., t. V, s. 209. Kapitua wrocawska proszc z pocztkiem 1322 r. o dys
pens dla zawarcia maestwa Konrada ks. olenicko-namysowskiego z Elbiet crk Henryka VI
skiego, wspomina o zniszczeniu ziemi wrocawskiej, dokonanym przez Rusinw i Litwinw.
251
Schwarzburga, o czym mwiem wyej. Krzyacy rozpoczli szereg najazdw na Litw. Aeby sparal
a obron Gedyminowi, zawarli znany ukad z ksitami ruskimi.^ Tak sam grob dla Gedy
mia by ukad z ziciem Gedymina ksiciem pockim Wacawem zawarty 24 kwietnia 1321 r.
w Golubju. Ukad ten Krzyacy wymusili na Wacawie (stosunki midzy tym ksiciem a Zakone
m nie byy bynajmniej przyjazne). Tre ukadu znana bya bez wtpienia Gedyminowi, wszak
midzy teciem i ziciem panoway dobre stosunki. A moe ukadem tym chcieli si Krzy
y zabezpieczy przed ewentualn dywersj ze strony Wacawa w czasie swych najazdw na Litw?
13 Aeby krzyack akcj sparaliowa i zabezpieczy sobie tyy podczas walk o ziemie ruskie,
okd chcia skierowa wszystkie swoje siy, Gedymin wysun plany przyjcia chrztu. Nie uleg
a wtpliwoci i wszyscy historycy godz si na to, e czyni to z pobudek czysto politycznyc
h. Wsplna pomoc Litwinw i Rusinw Wadysawowi okietkowi w walkach na lsku wskazuje, e d
rwania stosunkw midzy Rusi i Litw jeszcze nie doszo. Moe odegra w tym rol take i Wad
etek, ktry przecie z ksitami by bardzo cile powizany, a wrogi stosunek Zakonu Krzyac
do
13 Chcc uatwi sobie sytuacj skoni Zakon zicia Gedymina, ksicia pockiego Wacawa do za
16 IV 1321 r. w Golubiu przymierza, ktre oficjalnie byo skierowane przeciwko Litw
ie, cho z pewnoci zawiera je Wacaw w porozumieniu z Gedyminem. Cod. dipl. Pruss., t.
II, nr 96; zob. H. Paszkiewicz, Ze studiw, s. 47; S. Zajczkowski, Przymierze polsk
o-litew-skie, Kwart. Hist. t. XL, s. 592; B. Wodarski, Midzy Polsk, Litw a Zakonem K
rzyackim, Zapiski TNT, t. XVI, s. 9 n. Inna rzecz, czy Wacaw rzeczywicie myla o dotrz
ymaniu ukadu.
252
Polski i Litwy zbliy okietka i Gedymina do siebie. W kadym razie do jakiego porozumie
nia midzy Litw a Rusi halicko-wodzimiersk w tym czasie musiao doj (ok. 1321 r.).
W tym miejscu pragn poruszy zagadnienie mae-twa syna Gedymina Lubarta z crk ksicia wo
lierskiego, o czym nas informuj pniejsze rda, sprawie tego maestwa panuj w literat
i-torycznej sprzeczne pogldy. e Lubart by onaty ksiniczk rusk, zdaje si nie ulega
oci,
tle czyj ona bya crk, pewne nie jest. Moga by ork Jerzego I, a wic siostr Andrzeja i
ale to ydaje si bardzo wtpliwe. Niektrzy uwaaj j za crk jednego z ksit Romanowicz
wicie Andrzeja, poniewa ten by ksiciem wodzimierskim. Hruszewkij domyla si, e moga by
lesawa Jerzego14. Ten ostatni domys uwaam za wykluczony. Bolesaw Jerzy oeni si w 1331 r
.15, crka jego w chwili mierci ojca miaaby najwyej 8 lat. Jeeli wic istotnie bya crk
a wodzimierskie-go, to naley j uwaa' raczej za crk Andrzeja. Druga kwestia, to data ma
a. Mona domyla si, e spraw tego maestwa omawiano przy zawieraniu wyej wspomnianego p
ienia rusko-litewskiego (ok. 1321 r.) ze wspudziaem Wadysawa okietka. Ale o ile ju wted
y omawiano moliwo zawarcia tego maestwa, co by otwierao dla Lubarta widoki otrzymania j
akiego dziau w ziemiach ruskich, to jednak sdz, e maestwo zostao zawarte ju po objc
zez Bolesawa Jerzego, jako utwierdzenie porozumienia w sprawie zajcia przez Gedymi
-
14 M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 530532.
15 Dugosz, Historia, t. III, s. 155.
253
na Podlasia le. I w tym take gwn rol odegra zapewne Wadysaw okietek.
Zbliamy si do tragicznego koca obu Romanowi-czw. Wiadomoci rdowe o wydarzeniach ty
s tak drobne i lakoniczne, e o dokadniejszym ich odtworzeniu trudno mwi. Std rne pr
ozwizania tej zagadki przez, rnych badaczy. W zwizku z tym naley postawi sobie kilka p
yta. Zacznijmy od prby ustalenia daty mierci obu Romanowiczw. Pewn dat kocow jest data
isma Wadysawa okietka do papiea Jana XXII, w ktrym donosi o ich .mierci. Zaraz bowiem
po nadejciu wiadomoci o katastrofie Romanowiczw Wadysaw okietek wysa do Awinionu specj
ne poselstwo, zoone z Piotra, kanonika krakowskiego i Mikoaja Manentis, obywatel
a genueskiego, ktre zawiozo pismo krla polskiego z 21 V 1323 r.17 Da
ta ta dzi ju nie ulega wtpliwoci. Blisze okrelenie w dokumencie ,,in vigilia sancte tr
inita-tis XII cal. junii" odpowiada rokowi 1323. Wadysaw okietek z alem donosi pa
pieowi, e dwaj ostatni schizmatyccy ksita ruscy, ktrych uwaa za niezdo-
lfi H. Paszkiewicz, Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1925, s. 16; t
ene, Z dziejw Podlasia, Kwart. Hist. t. XLII, s. 238.
17 J. Ptanik, Mon. Poi. Vat., t. I, nr 83; A. Kunik, op. cit., s. 151. Mikoaj Mane
ntis by to wybitny miesz-czanin-kupiec krakowski, ktry rwnoczenie by obywatelem genues
kim. Poniewa zwizki Genui z wybrzeem czarnomorskim i miastami na Rusi byy bardzo oywi
one i dla kupiectwa krakowskiego cise zwizki Rusi z Polsk byy bardzo korzystne, wybr o
soby Mikoaja do poselstwa do Awinionu ma take swoj wymow. Zob. J. Ptanik, Woski Krakw z
a Kazimierza Wielkiego, Rocznik Krakowski 1911, s. 58; M. Hruszewkij, Istorija Uk
rainy-Rusy, t. III, s. 120 i 527; H. Paszkiewicz, Ze studiw, s. 36, przyp. 1; tene
, Polityka ruska, s. 11, przyp. 5.
254
byt tarcz przed Tatarami, zeszli z tego wiata; z ich mierci nad nim i jego ziemiami z
awiso zagroenie z powodu ssiedztwa tatarskiego 18. Wprawdzie w pierwszym okreleniu Wa
dysaw okietek powiada, e obaj ksita zeszli z tego wiata", przez co mona by rozumie i
uralny zgon, lecz ju drugie okrelenie interitus moe wskazywa na ich nienaturaln mier. Z
wrmy przy tym uwag na wiek obu ksit. Pochodzili z drugiego maestwa Jerzego I z Eufemi
to maestwo, jak staraem si wykaza, doszo do skutku okoo 1291 r.19, czyli w roku 1
3 mogli mie najwyej 3130 lat. Byli to wic ludzie modzi, naturaln mier, i to rwnoczesn
ksit trudno przyj, a okrelenie interitus mona by rozumie raczej jako nienaturaln m
dokumentu Wadysawa okietka moemy take wnosi, e midzy zgonami obu ksit nie byo wi
czasu. Poniewa Wadysaw okietek w licie do papiea pisze, e wskutek mierci obu ksit,
li niezdobyt tarcz przed Tatarami, zagrozio mu niebezpieczestwo tatarskie, prosi pa
piea o ogoszenie wyprawy krzyowej przeciw Tatarom20, nie mogo wic
18 Duo ultimi principes ruthenorum de gente schis-matica, quos immediatos pro scu
to inexpugnabili contra crudelem gentem Tartarorum habebamus, decesserunt ex hac
luce, ex uorum interitu nobis et terris nostris ex vicinitate Tartarorum... pert
urbacio indicibilis... im-minebit". Papieowi byli zreszt znani, gdy jeszcze 3 II 13
17 r. wzywa ich do poczenia si z kocioem zachodnim, J. Ptanik, Mon. Poi. Vat., t. I, nr
138, do czego jednak nie doszo, gdy Wadysaw okietek wyranie nazywa ich schizmatykami.
19 Zob. rozdz. IX.
20 W sprawie wyprawy krzyowej przeciw Tatarom i schizmatykom wydaje papie kilka b
uli, ale dopiero w poowie 1325 r. A. Theiner, Mon. Poi., t. I, nr 316,
334, 338.
255
upyn zbyt wiele czasu midzy mierci Romanowi-czw a napisaniem tego listu. Std wysuwam w
osek, e mier ich nastpia w pierwszych miesicach 1323 r.
Wrd jakich okolicznoci moga ta mier nastpi? Wysunity domys, e katastrofa obu ksi
walki z monymi bojarami, jest raczej wtpliwy21, wszak z dokumentw dla kupcw krakows
kich i toruskich mona wnosi o zupenej harmonii midzy ksiciem Andrzejem a bojarami. Jeel
i nie wewntrzne przyczyny doprowadziy do zagady ksit, to naleaoby przyj, e zginli
ssiadami, tylko pytanie, z ktrym z ssiadw prowadzono wojn. Trudno przyj jakie najazdy
pastwo Romanowi-czw ze strony innych ksit ruskich. Z takimi wydarzeniami spotykalimy
si jeszcze w pierwszej poowie XIII w., kiedy to rni ksita ruscy, korzystajc z maoletn
ynw Romana starali si opanowa rzdy w Haliczu, lub rozszerzy swe posiadoci kosztem ziem
woyskich. Jednak od chwili objcia rzdw przez obu synw Romana w poowie XIII w. o adnych
alkach innych ksit ruskich z tutejszymi ksitami nie syszymy. Spokj panowa w pastwie
o-wodzimierskim ju od czasw Jerzego I, co rdo ruskie, wykorzystane przez Dugosza, wyra
e podkrela, dajc charakterystyk rzdw Jerzego22. Z innych ssiadw naley wyeliminowa Pol
dy wzajemny stosunek Romanowiczw i Wadysawa okietka wyklucza stan wojenny. Tak samo b
ardzo wtpliwy jest jaki najazd tatarski na ksistwo Romanowiczw. O wszelkich ruchach
tatarskich miaa Europa
21 Wg H. Paszkiewicza, Polityka ruska, s. 10, przyczyny mierci naley szuka w walka
ch bojarw z ksitami.
22 Dugosz, Historia, t. III, s. 39.
rodkowa dokadne relacje od kupcw i misji domim-askich czy franciszkaskich i w rdach ws
snych znajdoway one zawsze oddwik, a przecie rda te o adnym najedzie
arskim me mo
la-.
Pozostaj jeszcze dwa pastwa: Wgry i Litwa. Mamy, co prawda, pewne wiadomoci, e ze str
ony wgierskich przeciwnikw Karola andegaweskiego starano si pozyska pomoc ksicia halic
kiego (a wic Lwa), ale chronologicznie s to czasy wczeniejsze. Mianowicie jeden z m
agnatw wgierskich, nadupan zempliski Piotr, majcy znaczne posiadoci wzdu granicy rus
wgierskiej, powzi plan wysunicia kandydatury ksicia ruskiego na tron wgierski. Dowiadu
jemy si o tym z dokumentu samego Karola z 2 I 1317 r.-4, a w dokumencie z 1321 r
. Karol wyranie wspomina, e w Piotr uda si na Ru i chcia nakoni ksicia ruskiego do p
korony wgierskiej25. Plan si nie uda i jak przyjmuje Hruszewkij, okoo 1321 r. Karol
odebra Piotrowi posiadoci na pograniczu rus-ko-wgierskim. Epizod ten jest do niejasny
i nie mamy pewnoci, czy ruski ksi da si do tego planu wcign. W kadym razie cae to
ie zostao zlikwidowane najpniej w 1322 r. Pozostaje wic jeszcze Litwa. Jak ju wyej pod
krelilimy stosunki Litwy z Rusi halicko-wodzimiersk od pocztkw objcia rzdw przez
na byy naprone wskutek agre-
256
23 Opowiadanie kronikarza szwajcarskiego Jana Win terturskiego o otruciu ksit prze
zy Tatarw M. H szewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III s. 527 n. s odnosi do osoby
Bolesawa Jerzego II.
24 Cod. Andegavensis, t. I, s. 412.
G Fejer, Cod. dipl. Hung., t. VIII, s. 293, M. szewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t.
III, s. l
17 _ polska i Ru
257
sywnych planw Gedymina26. Uatwio to Zakonowi nawizanie porozumienia z oboma Romanowi
czami i nastpnie zorganizowanie szeregu wypraw na Litw, a szczeglnie na mud. Opierajc
si na pniejszych kronikach litewskich niektrzy przyjmuj, e Gedymin po zabezpieczeniu s
i od najazdw krzyackich, rozpocz wojn z Romanowiczami. Byoby to ju po powrocie z wypra
na lsk. Celem de Gedymina byo opanowanie Podlasia. Czy ju wtedy udao mu si zaj ca
, czy tylko pnocn jego cz, trudno stwierdzi i zdania historykw na ten temat s podziel
W kadym razie zagadnienie podlaskie w krtkim czasie miao odegra bardzo powan rol.
Podlasiem bya zainteresowana nie tylko Ru halic-ko-wodzimierska i Gedymin, lecz take
i Mazowsze, a w krtkim czasie i dla Wadysawa okietka stao si zagadnieniem bardzo wanym
. Jest rzecz pewn, e jeszcze do koca XIII w. Podlasie naleao do Rusi, a w poowie XIV w.
jest w rkach litewskich. Poniewa o otwartym konflikcie midzy Gedyminem a Bolesawem
Jerzym II nie syszymy, jest bardzo prawdopodobne, e zostao zajte przed objciem rzdw na
Rusi przez Bolesawa Jerzego. Tu od razu zaznacz, e w kierunku Podlasia sza take ekspa
nsja mazowiecka i to musiao doprowadzi do konfliktu midzy Litw a Mazowszem 27. Na ra
zie przyszo zdaje si do wojny z Romanowiczami, niepomylnej dla obu ksit. Gdybymy w okre
eniu interitus chcieli widzie mier
26 S. Zajczkowski, Przymierze polsko-litewskie, s. 588589; H. owmiaski, Studia
nad pocztkami, t. II, s. 368.
27 Odnonie do kwestii podlaskiej, zob. S. Zajczkowski, Przymierze polsko-li
tewskie, s. 604 n.; H. Pasz-kiewicz, Z dziejw Podlasia w XIV w., Kwart. Hist, t.
XLII, s. 238 n.
w walce, to naleaoby rzeczywicie na pierwszy plan F"wysun walk z Litw 2S.
Schodzili z tego wiata dwaj ksita ruscy, ostatni ; przedstawiciele rodziny Romanowi
czw. Za jej rzdw ksistwa halickie i wodzimierskie wrd rozbitej na dzielnice poudniow
Rusi odgryway znaczn rol, szczeglnie kiedy oba ksistwa byy zczone w jednym rku,
to byo za krtkich rzdw Romana, za czasw Daniela, ktry mimo rzdw we Wodzimierz
sylka, w rzeczywistoci kierowa polityk obu ksistw, czy za Jerzego I.
Ksistwo halicko-wodzi-mierskie brao czynny udzia w wydarzeniach politycznych tej
czci Europy, a zwizki z ssiednimi ksistwami polskimi byy bardzo cise. Nic wic dziwne
mier obu ksit zwrcia uwag wszystkich ssiadw ksistwa halicko-wodzimierskiego. Zaga
o teraz obejmie tu rzdy nie byo dla nich obojtne, a Wadysaw okietek stawia je na pierws
zym miejscu w swych zabiegach dyplomatycznych.
28 Wiadomoci z pniejszych kronik litewskich
0 mierci ostatnich Romanowiczw zebra A. Kunik, op. cit., s. 164 n. Zob. take I.
Reabek, Jurij II po-sliednij knja wsiej Malyja Rusi w: Bolesaw Jurij; M. Hruszewkij,
Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 117
1 525527.
258
17*
XI
Stosunek Bolesawa Jerzego II Trojdenowica do Wadysawa okietka i Kazimierza Wielkiego
1
(1323-1340)
Wiadomo o nieoczekiwanej mierci obu ksit Romanowiczw, Andrzeja i Lwa, bardzo poruszya
ysawa okietka. Nie chodzio ju tylko o wzgldy rodzinne. Wpyn na to nie tylko fakt, e A
ej
1 Do poznania dziejw ksistwa halicko-wodzimier-skiego za Bolesawa Jerzego Trojdenowi
ca mamy tylko kilka obcych wzmianek historograficznych oraz kilka jego dokumentw
, co pozwala nam jedynie ustali osob tego ksicia. Zasb ten jest jednak b
ardzo may i brak rde sprawia, e wiele pyta pozostaje bez odpowiedzi i mona snu tylko d
ysy. Cay ten materia rdowy zosta wydany i krytycznie omwiony w pracy zbiorowej: Bol
w Jurij knja wsiej Maoj Rusi, Petersburg 1907. O ile chodzi o literatur do czasw Bol
esawa Jerzego, to specjalnej monografii nie mamy. Pewne zagadnienia poruszaj: H. P
aszkie-wicz, Ze studiw nad polityk polsk, litewsk i krzyack Bolesawa Jerzego, ostatnieg
o ksicia Rusi halic-ko-wodzimierskiej, Ateneum Wileskie, t. II, Wilno 1924 i w
pracy: Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1925, gdzie wydarzenia z cz
asw Bolesawa Jerzego s tylko wstpem do omwienia polityki ruskiej Kazimierza Wielkiego
. Ubocznie poruszaj je J. Dbrowski, w pracach powiconych stosunkom polsko-wgierski
m i S. Zajczkowski, w pracach omawiajcych stosunki polsko-litewskie i pol
sko-krzyackie. Z historykw ukraiskich na czoo wysuwa si M. Hru-szewkij w Istorija Ukra
iny-Rusy, t. III, Lww 1905.
l
i Lew utrzymywali, jak niegdy ich ojciec, przyjazne stosunki z Wadysawem okietkiem,
lecz wyania si przed Polsk nowy problem: bliskie niebezpieczestwo tatarskie. Ksita h
icko-wodzimierscy od poowy XIII w. uznawali nad sob zwierzchnictwo tatarskie. Po
bezpotomnej mierci obu ksit i wymarciu mskiej linii Romanowiczw ksistwa te mogy si do
od bezporednie rzdy naczelnikw tatarskich, a w takim razie wschodnia granica Maopols
ki z granicy pol-sko-ruskiej staaby si granic polsko-tatarsk. O niebezpieczestwie z
powodu bezporedniego ssiedztwa z Tatarami mwi Wadysaw okietek w swoim pimie do papiea
Obawa ta moga sta si realna i to w bardzo krtkim czasie. Znajc denia niektrych wielkic
bojarw, szczeglnie halickich, mg Wadysaw okietek sdzi, e z chwil kiedy zabrako Rom
echc chwyci wadz w swoje rce, przywoujc nawet na pomoc Tatarw i w bezporedniej od nic
lenoci2. Mona przyj, e przyjazne stosunki Andrzeja i Lwa z Polsk mogy w duej mierze w
take z chci osabienia zalenoci tych ksit od Ordy3. Wadysaw okietek, ktry
k wobec Czech, Brandenburgii i Zakonu Krzyackiego opiera na pewnych i dobrych s
tosunkach z ssiadem
2 Domyla si tego M. Hruszewkij w Istorija Ukrainy--Rusy, t. III, s. 122. Sojusz tat
arsko-bojarski przyjmuje take H. Paszkiewicz, Polityka ruska, s. 10. By moe, e korzy
stajc ze zmienionych stosunkw (pod wpywem najazdw tatarskich i upadku Kijowa), niektr
zy bojarzy dyli przez zniszczenie dotychczasowej scentralizowanej wadzy ksicej do stwo
rzenia szeregu drobnych kompleksw terytorialnych, jakby autonomicznych,
zalenych bezporednio od chana tatarskiego, pragnc w ten sposb zaj stanowisko
dawnych ksit. (H. Paszkiewicz, Ze studiw, s. 34).
3 Oczerki istorii SSSR, Moskwa 1953, s. 906.
261
260
ruskim, nie mg obojtnie patrze na wypadki rozgrywajce si w ksistwie halicko-wodzimiers
m. Wobec tego postanowi zabezpieczy si przez wywarcie wpywu na bieg wydarze w ssiednie
j Rusi.
Podobnie jak Polska zainteresowane byy rozgrywajcymi si wypadkami w ksistwie halicko
-wodzimierskim take i Wgry. Decydoway tu dwa momenty. Ju od przeszo wieku Wgry chciay
cztkowo opanowa, a gdy tp_ si nie udao, uzaleni oba ksistwa od siebie, wszak mimo przyj
aznych ukadw z Danielem halickim krlowie wgierscy cigle tytuowali si krlami Halicza i
zimierza. Nastpnie i dla Wgier grone byo tak bliskie usadowienie si Tatarw. Przyjmuj,
od pierwszych dni po mierci ostatnich Romanowiczw midzy Wadysawem okietkiem i Karolem
wgierskim byy oywione na ten temat rozmowy i wobec cisego wwczas powizania midzy obu d
rami szybko doszo do uzgodnienia stanowiska.
Wadysaw okietek liczy si z koniecznoci zorganizowania zbrojnej wyprawy na Ru i dlatego
znanym pimie do papiea prosi o pomoc, a nawet ogoszenie wyprawy krzyowej przeciw Tat
arom, aeby nie dopuci do zajcia przez nich ksistwa halicko-wo-dzimierskiego 4. Wprawdz
ie w zwizku z tym wysunito domys, e Wadysaw okietek mia zamiar zaj Ru halicko-wodz
siebie 5, ale sdz, e takiego planu okietek nie mia. Zajty w tej chwili wydarzeniami n
a lsku, gdzie otwieraa si moliwo przywrcenia przynajmniej czciowo zwierzchnictwa kr
4 Contra gentem Tartarorum supradictam, ne occu-pent terram Ruthenorum", J. Ptani
k, Mora. Poi. Vat., t. I, nr 83.
5 W. Abraham, Powstanie organ. ko. la. na Rusi, s. 174; S. Zachorowski, Dzieje Pol
ski redn., t. I, s. 390.
262
polskiego6, zainteresowany w odzyskaniu Pomorza Gdaskiego, chcia raczej n
a tronie halicko-wodzimierskim widzie osadzonego przez siebie ksicia. A kandydatw do
tego tronu byo zapewne kilku. Pretensje ich musiay si opiera na jakich zwizkach rodzi
nnych z Romanowiczami. Nie mamy adnych wiadomoci, aeby zgosili pretensje inni ksita rus
cy, widocznie poza ogln przynalenoci do rodu Rurykowiczw, bliszych zwizkw midzy Roma
ami i innymi ksitami ruskimi w tym czasie nie byo.
Przypatrzmy si pretendentom spoza terenu ruskiego. Tron halicko-wodzimierski chcia
zapewne pozyska dla swego rodu Gedymin, wszak ju od kilku lat podbija pnocne ziemie
Romanowiczw. Chcc zaszachowa Zakon, w tym samym prawie czasie, kiedy Wadysaw okietek w
ysa znane pismo do papiea, Gedymin donosi (26 V 1323 r.) przeoonym zakonw franciszkask
h i dominikaskich na Zachodzie, oraz miastom hanzeatyckim z Lubek na c
zele, o swych planach chrystianizacyjnych7. Rwnoczenie pertraktowa z Krzyakami
, czego owocem byo zawarcie z nimi pokoju, o czym zawiadomi
wszystkich 2 X 1323 r.8. W swoich planach agresywnych wobec ziem ruskich patr
zy na ksistwo halicko-wodzimier-skie jak na przysz cz Litwy i przygotowywa grunt dla
zajcia. W sprawie ruskiej by wia Gedymin w najwyszym stopniu zainteresowany, lecz p
ooenie jego w chwili mierci Romanowiczw nie byo takie, aeby mg sobie pozwoli na ewent
wojn z Tatarami, Polsk i Wgrami. Zawar wprawdzie, jak wie-
6 J. Kochanowska-Wojciechowska, Stosunek lska do Polski i Czech, s. 1213.
7 O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 454.
8 J. Ptanik, Mon. Poi. Vat., t. III, nr 168.
263
my, chwilowy pokj z Zakonem, lecz zdawa sobie dobrze spraw z tego, e na neutralno Zako
nu liczy nie moe. Trzeba wic byo i na porozumienie z krlem polskim.
I o innych pretendentach moemy snu tylko domysy. Z powodu braku powiza rodzinnych nal
ey wykluczy moliwo wystpienia z pretensjami ksicia gogowskiego Henryka II, co w litera
rze przyjmowano 9, ale co odrzuci i wyjani Henryk Paszkiewicz 10. Natomiast dwa byy
w owym czasie zwizki rodzinne midzy Romanowiczami a ksitami polskimi, ktre mogy da pod
aw do zgoszenia pretensji do spadku po Romanowiczach. Byo to maestwo (z roku okoo 1301)
Anastazji, crki Lwa I halickiego, a wic siostry Jerzego I, z Siemowitem dobrzyskim
, najmodszym bratem Wadysawa okietka, i drugie Marii, crki Jerzego I, z synem Bolesawa
II mazowieckiego Troj-denem, zawarte okoo 1308 r.11 Wiksze prawa miaa Anastazja. M j
ej Siemowit ju nie y, ale byli synowie z tego maestwa. Z rodzin t by Wadysaw okiet
ile zwizany, przez jaki czas po mierci Siemowita sprawowa nawet opiek nad bratankami 1
2, chocia jeszcze po dojciu do penoletnoci synw Anastazja miaa wielki wpyw na rzdy. Ni
mamy powodw wtpi, e Anastazja wystpia z pretensjami do ksistwa halicko-wodzimierskiego
la kt-
9 W. Abraham, op. cit:, s. 174, przyp. 1; J. Dbrowski, Ostatnie lata Ludwika wag.
, s. 110; M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 122.
10 H. Paszkiewicz, Polityka ruska, s. 25, przyp. 2.
11 Zob. rozdz. IX.
12 Lites ac res gestae, t. I, cz. 2, s. 251 i 299, w zeznaniach Marcina podkomo
rzego czyckiego i Antoniego z Kujaw w procesie warszawskim: tamuam tutor ne-potum su
orum, qui iuvenes sunt".
264
rego ze swoich synw. Domylam si, e i Wadysaw okietek, jako opiekun bratankw, popiera
owo pretensje Anastazji i chtnie byby widzia jednego, z nich na tronie halicko-wodzi
mierskim. Lecz kandydatura ta miaa przeciwnikw przede wszystkim wrd ksit mazowieckich,
ktrych stanowisko wobec sporu polsko-krzyackiego dla Wadysawa okietka byo bardzo wane.
Z kilku rde wiemy, e najprawdopodobniej we wrzeniu 1323 r. Litwa najechaa na ksistwo r
dobrzyskie 1S. Brak wzmianki w rdach o zniszczeniu ziemi mazowieckiej, przez ktr Lit
wini musieli przechodzi, nasun Paszkiewiczowi domys, e najazd ten by zrobiony w porozu
mieniu z Wacawem pockim i z jego inicjatywy, a w dalszej konsekwencji, e pozostawa
w zwizku z planami ruskimi Anastazji14. Przyczyna wic jego tkwiaby w rywalizac
ji w obsadzeniu ksistwa ruskiego. Domys ten jest bardzo po-ii. ntny, ale wtpliwy. Po
mijam pytanie, czy by jeden, II czy dwa najazdy (1321 i 1323 r.) i sdz, e to byy P t
ylko spory midzy lini mazowieck i kujawsk. Moe chodzio o jakie zatargi graniczne, w kt
ch rozwizaniu Wacaw szuka pomocy u litewskiego tecia. Susznie przypuszcza niegdy Stanis
w Zachorowski, e to byy tylko domowe spory Wacawa z Anastazj". Midzy lini mazowieck a
brzysk ju od dosy dawna trwaa nieprzyja, znajdujca czsto wyraz w walce, w ktr
li udzia i ksita halicko-wo-dzimierscy. Przypuszczam, e i teraz by to tylko jaki spr
iczny, w ktrego rozwizaniu Wacaw szuka poparcia u litewskiego ksicia.
Pozostaje jeszcze do omwienia kandydatura Bole-
13 B. Wodarski, Midzy Polsk, Litw i Zakonem Krzyackim, Zapiski TNT, t. XVI, s.
11.
14 H. Paszkiewicz, Polityka ruska, s. 1819; tene, Z dziejw Podlasia, s. 239.
265
sawa, najstarszego syna Trojdena mazowieckiego i Marii, crki Jerzego I
, a wic siostrzeca ostatnich Romanowiczw. Bolesaw w 1323 r. mg mie okoo 13 lat13. Zag
nieniem, kto obejmie spucizn po Ro-manowiczach, byy zainteresowane przede wszystki
m trzy czynniki: bojarzy halicko-wodzimierscy, Wadysaw okietek i Gedymin litewski. J
eeli przyjmiemy, co ju wyej podnosiem, e wrd bojarw moga by pewna grupa, ktra chcia
zdy w swe rce -nawet przy poparciu Tatarw, to z pewnoci nie byo wrd nich zgody, kto sp
nich ma obj stolec ksicy18. W tych warunkach najdogodniejszym dla nich kandydatem by
modociany ksi mazowiecki, przy ktrym sprawowaliby faktyczne rzdy. Jest bardzo prawdopo
dobne, e to wanie pewna grupa monych bojarw moga wysun koncepcj mazowieck". W ten s
aa si take zabezpieczy przed bezporednimi rzdami namiestnikw tatarskich. To stanowisko
bojarw mogo w duej mierze przechyli szal na rzecz Bolesawa Trojdenowica i tak rozumiaby
m przekaz Janka z Czarnkowa 17. Ale kto obejmie stolec
15 Maestwo Trojdena z Mari halick przypada moim zdaniem na ok. 1308 r. Bolesaw Jerzy b
y drugim z rzdu dzieckiem, zob. O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 453 i M. Hruszewkij
, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 123, przyp. 3.
18 Wiemy np., e kiedy w pocztkach XIII w. jeden z monych bojarw halickich, opierajc s
i zreszt na zaodze wgierskiej, obj rzdy, wywoao to niech wrd innych bojarw.
17 Quem Rutheni unanimiter sibi in ducem et domi-num susceperunt" MPH, t. II, s.
629, chocia zdanie to moe take oznacza, e bojarzy zgodzili si na zaproponowan im przez
Wadysawa okietka kandydatur Bolesawa. Wybr przez bojarw uwaa M. Hruszewkij, Istorija
ainy-Rusy, t. III, s. 123, za prawdopodobny.
266
ksicy w ksistwie halicko-wodzimierskim, o tym faktycznie miao zadecydowa porozumi
enie Wadysawa okietka z Gedyminem. Niedojcie do porozumienia grozio konfliktem midz
y tymi dwoma pastwami, a to w tej chwili nie odpowiadao ani Wadysawowi okietkowi
, ani Gedyminowi ze wzgldu na stosunki z Krzyakami. I chocia Wadysaw okietek by w blisk
ich stosunkach z ksitami dobrzyskimi i byby chtnie widzia jednego z bratankw na rus
m tronie, wysunicie kandydatury Bolesawa Trojdenowica (nie umiem stwierdzi przez
kogo), pokrzyowao te plany i Wadysaw okietek musia przechyli si na stron ma
eck. Stanowisko bowiem ksit mazowieckich w przewidywanej przez niego wojnie z Zakone
m byo bardzo wane. Pozostawaa wic kandydatura Bolesawa Trojdenowica i na ni godzi si t
i Gedymin. Wprawdzie midzy ksitami mazowiec- kimi Siemowitem i Trojdenem a Gedymi
nem stosunki byy napite na tle rywalizacji o Podlasie (z Wacawem pockim, ziciem Gedym
ina stosunki byy dobre), ale moe wanie Gedymin liczy na to, e godzc si na kandydatur
sawa Trojdenowica zdoa uzyska ze strony ksit mazowieckich rezygnacj z planw podlaskich
Porednictwa podj si Wadysaw okietek, ktry uzna za korzystne objcie rzdw na Rusi pr
a i nakania zapewne ksit mazowieckich do ugody z Gedyminem. Jednak, jak pokazaa prz
yszo, nie bardzo mu si to powiodo.
Pontne dla ksit mazowieckich byo objcie przez Bolesawa rzdw w ksistwie halicko-wodz
m, ale z Podlasia zrezygnowa nie chcieli. Wbrew ich woli, a szczeglnie Siemowita,
Gedymin Podlasie (moe tylko cz?) zaj i w ten. sposb Litwa staa si bezpored-
267
nim ssiadem Mazowsza18. Domylani si, e za namow Wadysawa okietka, ktry spraw rusk t
o si zaj, mody kandydat na ksicia halicko--wodzimierskiego, widzc, e tylko drog ustp
iknie walki z Gedymineni i uatwi sobie objcie rzdw na Rusi, wyrazi zapewne zgod na zajc
ie przez Gedymina (czci?) Podlasia 19. W kadym razie o adnej walce midzy Bolesawem a G
edymineni nie syszymy. Lecz nie godzi si z tym Siemowit i zbrojny konflikt na tym t
le midzy Gedymineni a ksitami mazowieckimi wkrtce wybuchn. Przeforsowanie kandydatury B
olesawa byo niewtpliwie sukcesem Wadysawa okietka. Wprowadzajc na tron halicki tego ksi
ia uwzgldnia Wadysaw okietek take i stanowisko bojarw ruskich i to mogo nada rzdom B
cech trwaoci, co dla okietka byo rzecz bardzo wan 20.
Kiedy ostatecznie porozumienie w sprawie kandydatury Bolesawa midzy Wadysawem okietki
em a Ge-
* W licie do papiea z 1325 r., Cod. dipl. Pruss. t. II, nr 114, Siemowit i Trojden
prosz papiea o ratunek, podkrelajc niebezpieczestwo groce im od bezporedniego ssiedz
Litwinw.
19 Porozumienie Wadysawa okietka z Gedymineni w sprawie halicko-wodzimierskiej przy
jmuj: A. Pro-chaska, W sprawie zajcia Rusi, Kwart. Hist., t. VI, s. 6; H. Paszkiew
icz, Ze studiw, s. 45 i S. Zajczkowski, Przymierze .polsko-litewskie, Kwart. Hist
., t. XL, s. 66. Za moliwe uwaaj to porozumienie: M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Ru
sy, t. III, s. 123 i W. T. Paszuto, Obrazowanije litowskogo gosud., s. 424, ktry
podkrela, e zblienie nastpio wobec groby, jaka zawisa nad Rusi halicko-woysk ze st
arskiej.
20 H. Paszkiewicz, Polityka ruska, s. 43, wysun domys, e to uwzgldnienie przez Wadysaw
a okietka stanowiska bojarw wiadczy o sile, jak wtedy bojar-stwo halicko-wodzimierski
e reprezentowao.
268
dyminem nastpio21, trzeba byo go wprowadzi na tron ksicy. Naleao liczy si z tym, e
bojarw moe stawi opr, sprowadzajc nawet na pomoc Tatarw. Poprowadzi wic Wadysaw ok
rojn wypraw, z ktr zapewne szed Bolesaw. Jest zasug Jana Dbrowskiego, e pierwszy zwr
a urzdzon teraz przez Wadysawa okietka wypraw i to z posikami wgierskimi22. Udzia Wg
prawie nie by tylko wyrazem bliskich stosunkw Wadysawa okietka z krlem wgierskim, lecz
take zainteresowania Wgier sprawami halickimi, istniejcego ju od przeszo wieku. I dla
Wgier nie byo rzecz obojtn, czy w ksistwie halicko-wodzimier-skim obejm' rzdy namies
y tatarscy, czy zaleni od Tatarw bojarzy, czy kandydat sprzymierzonego z Wgrami Wady
sawa okietka. Jak wykaza H. Paszkiewicz -z wyprawa odbya si midzy lipcem 1323 a czerwc
em 1324 r. Sdz, e raczej w drugiej poowie 1323 r. i zakoczya si osadzeniem Bolesawa. B
esaw obejmowa rzdy jako sukcesj po matce wskutek wymarcia linii mskiej. Uwaa si wic z
adkobierc dziadka ze strony matki, co zaznaczy w dokumencie dla Krzyakw z 1325 r., n
azywajc Jerzego I najdro-
21 S. Zajczkowski, Polska a Zakon Krzyacki, Lww 1929, s. 57, susznie przyjmuje, e po
rozumienie w sprawie Podlasia i osadzenia Bolesawa na Rusi byo wstpem do zblienia si
Polski i Litwy, ktre doprowadzio z pocztkiem 1325 r. do zawarcia przymierza midzy Po
lsk a Litw.
22 J. Dbrowski, Z czasw okietka, Rozprawy AU, Wydz. Hist.-Filoz., seria II, t.
XXXIV, s. 318321. Autor przytacza dokumenty Karola wgierskiego, z ktrych wynik
a, e krl wgierski przysa okietkowi na t wypraw posiki.
23 H. Paszkiewicz, Polityka ruska, s. 15, tene, Ze studiw, s. 39.
269
szym dziadkiem i przyjmujc jako drugie imi Jerzy. Pragnc pozyska sobie miejscow ludno n
owy ksi przeszed na wiar wschodni 24.
Kiedy wyprawa polsko-wgierska wprowadzaa Bolesawa na tron halicko-wodzimierski25, Ge
dymin zajmowa Podlasie. By moe wtedy wanie, pragnc utrzyma si przy nowych nabytkach i
e w rku atut przeciwko ksitom mazowieckim, zada zawarcia maestwa syna swego Lubarta
r zmarych Romanowiczw. Czy akcji Gedymina zajcia Podlasia starali si przeszkodzi ksit
zowieccy -- trudno stwierdzi, w kadym razie okoo poowy 1324 r. musieli ksita rozpocz
i wojenne przeciw Gedy-minowi, co spowodowao najazd litewski w listopadzie tego r
oku na Mazowsze26. Niechtni zapewne byli Wadysawowi okietkowi ksita mazowieccy za
24 W starym Roczniku poznaskim, MPH, seria nova, t. VI, s. 130, mamy nastpujc zapis
k: Anno domini MCCCXL obiit Boleslaus dictus Georgius dux Russie VII Idus Aprilis"
, Zapiska ta stwierdza, e Bolesaw i Jerzy II, to jedna i ta sama osoba i wyklucza
pogld, e po mierci Andrzeja i Lwa obj rzdy Jerzy, syn ktrego z tych dwch ksit, po
ro mia obj rzdy Bolesaw mazowiecki. Ca odnon literatur zestawia H. Paszkiewicz, Ze s
s. 49. Opowiadanie Jana Winterturskiego o osadzeniu Bolesawa Jerzego przez chana
tatarskiego susznie odrzuca M. Hruszew-kij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 527.
Odnonie do przejcia Bolesawa Jerzego na prawosawie, zob. ibidem, t. III, s. 123124.
25 Z dokumentu Karola wgierskiego mona by si domyla, e na Rusi toczyy si jakie walki
pozycj pewnej czci bojarw, zob. H. Paszkiewicz, Polityka ruska, s. 27, przyp. 3, a m
oe take i z Tatarami, A. Theiner, Mon. Hung., t. I, nr 732.
26 Dusburg, Script. rer. Pruss., t. I, s. 191192, zob. Cod. dipl. Pruss., t. II,
nr 114.
270
spraw Podlasia, ale oficjalnie poprawne stosunki nadal si utrzymyway, kiedy Wadysaw ok
ietek zawierajc 18 czerwca 1325 r. w Nakle przymierze z Pomorzem Zachodnim obejmu
je nim take i ksit mazowieckich 27.
Osadzenie Bolesawa Jerzego przez Wadysawa okietka na tronie halicko-wodzimierskim i j
ego zblienie do Gedymina litewskiego oraz poprawne stosunki Wadysawa okietka z ksitami
mazowieckimi zaniepokoiy Krzyakw. Rozpoczli akcj dyplomatyczn, aeby pooenie okietka
rbowano skoni go do zrzeczenia si Pomorza. W tym celu przyby do Wadysawa okietka na zj
d w Brzeciu w 1324 r. znany ju nam specjalista" od spraw ruskich i polskich wrd dygni
tarzy krzyackich komtur grudzidzki Sighard Schwarzburg, lecz misja jego zupenie si n
ie udaa, krl polski nawet nie chcia sucha o propozycji rezygnacji z Pomorza28. Krzyacy
zrozumieli, e wojna z Wadysawem okietkiem jest nieunikniona, a upewnia ich w tym oywi
ona akcja dylomatyczna Wadysawa okietka. Porozumienie jego z Gedyminem w sprawie ru
skiej uatwio zawarcie w pierwszych miesicach 1325 r. polsko-litewskiego przymierza,
skierowanego bez wtpienia przeciw Krzyakom. Mg Zakon nie zna szczegw zawartego ukadu
e o toczcych si rozmowach z pewnoci wiedzia. Nastpnie w czerwcu tego roku zawar Wadys
ietek wspomniane wyej przymierze z ksitami Pomorza Zachodniego. Tote i Krzyacy ze swej
strony rozpoczli kontrakcj dyplomatyczn. Do tych krokw zaliczam: ukad biskupa pockieg
o Floriana z wielkim mi-
27 Lites ac res gestae, t. I2 s. 431, dod. nr 11.
28 Ibid., s. 287. Poselstwo to omwi S. Zajczkowski, Polska a Zakon, s. 5354.
271
strzem (kwiecie 1325 r.)29 i ukad Warcisawa pomorskiego, ktry obiecuje Zakonowi, e an
i krlowi polskiemu, ani nikomu innemu nie bdzie pomaga przeciw niemu30. Nastpnie zwr
aca si Zakon ku Rusi halic-ko-wodzimierskiej. Zdawao si, e zadanie bdzie mia tu uatwio
, wszak teren by znany, stosunki nawizane ju dawniej. Ukad przyjani zawarty przez ost
atnich Romanowiczw z 1316 r. oficjalnie nadal obowizywa. Zakon chcia jednak mie pewno,
i nowy ksi bdzie go dalej przestrzega. Nie tyle moe chodzio Zakonowi o nieudzielenie W
dysawowi okietkowi pomocy zbrojnej przez Ru w razie konfliktu midzy Zakonem i okietki
em, ile o trzymanie w szachu przez ruskiego ksicia Gedymina litewskiego. Za
kon sdzi, e zadanie to bdzie mia obecnie uatwione, poniewa ksita mazowieccy
wrogo ustosunkowani wobec Litwy, a Bolesaw Jerzy rezygnowa z Podlasia z
apewne nie z lekkim sercem31. Moe nie bardzo si pomyl, jeeli wysun domys, e do Wodzimi
za pody znowu komtur grudzidzki Sighard Schwarzburg, aeby nawiza cilejsze stosunki mi
owym ksiciem a Zakonem. I znowu wyniki poselstwa byy raczej nike. Bo oto mamy dokum
ent Bolesawa Jerzego wydany w 1325 r., bez daty dziennej i miejsca wystawienia, w
ktrym Jerzy z Boej aski ksi Rusi, idc w lady swoich przodkw krla Daniela, pradziadk
o Lwa, oraz najdroszego dziadka Jerzego, przyrzeka wielkiemu mistrzowi Wernerowi
v. Orseln i innym braciom zakonnym yczliwo i po-
29 Cod. dpl. Pruss., t. II, nr 112.
30 Ibid., nr 115.
31 Stosunki Bolesawa Jerzego z najblisz rodzin mazowieck byy bardzo przyjazne, zob.
H. Paszkiewicz, Z dziejw Podlasia, s. 241.
272
zostanie z nimi w zgodzie. I nic wicej32. O adnych ' innych zobowizaniach nie syszym
y i Zakon adnych korzyci z tego ukadu nie mia. Widzie w nim jakiego aktu zwrconego prze
ciw Wadysawowi okietkowi nie mona. W tej chwili Bolesawowi Jerzemu tym bardziej musiao
zalee na dobrych stosunkach z Wadysawem okietkiem i idcym z nim wsplnie krlem wgiers
gdy w obu tych pastwach mamy wanie lady akcji zmierzajcej do zorganizowania wyprawy p
rzeciw Tatarom, co mogo by tylko pomoc dla Bolesawa Jerzego. Czu si zapewne zagroony pr
zez Tatarw, a moe take przez jak grup sprzyjajcych im bojarw, wrogo usposobionych do n
ego ksicia. W zwizku z tym dokumentem zwrc jeszcze uwag na inn rzecz. Bolesaw Jerzy tyt
uuje si w nim na razie tylko ksi Rusi", czyby nie mia jeszcze w swoich r
h obu ksistw? Nastpnie wymieniajc swoich przodkw (progenitores) nie wspomina o wujac
h Andrzeju i Lwie i prawa swe opiera na dziedziczeniu przez matk po najukochaszym s
wym dziadku Jerzym". Niewymienienie Andrzeja i Lwa da si wytumaczy tym, e rzeczywicie
obu wujw trudno byo wlicza do przodkw, byli oni bowiem tylko jego poprzednikami (pr
aedecessores) na tronie halicko-wodzi-mierskim i jako takich w pniejszych dokumenta
ch Bolesaw Jerzy ich wymienia33. Lecz co jest najciekawsze w dokumencie, to
okrelenie ,,z Boej aski
32 Cod. dipl. Pruss., t. II, nr 116, Bolesaw-Jurij, s. 4: pacem et omnimodam ka
ritatem". Jest to pierwszy znany nam dokument Bolesawa Jerzego, z pieczci Jerzego
I, ktrej i pniej Bolesaw Jerzy uywa. Domylam si, e zosta wystawiony w stolicy ksist
zimierzu. Fotografia dokumentu zob. Bolesaw-Jurij,
tabl. III.
33 M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 530.
18 Polska i Ru
273
ksi Rusi" (dei gracia dux Russie). W ten sposb ju od samego pocztku swych rzdw Bolesa
rzy podkrela sw niezaleno od bojarw i zaznacza, e tron zawdzicza swoim przodkom. Wy
ylaem si, e wrd bojarw byli take niechtni wadzy ksicej, ktrzy widzieli swoj kor
alenieniu si od chanw tatarskich. Destrukcyjne ich stanowisko ju od pocztku cierao si
pastwo-wo-dynastyczn polityk Bolesawa Jerzego, jak zreszt take i Romanowiczw. Od samego
wic pocztku rzdw Bolesawa Jerzego zrodzi si zapewne zatarg midzy czci bojarw i ks
rg nabrzmiewa coraz bardziej i mia si w przyszoci zakoczy katastrof ksicia.
O ile Krzyakom nie udao si przecign na swoj stron Bolesawa Jerzego, z czego zreszt n
zygnowali, to odnieli sukces w stosunkach z ksitami mazowieckimi. W pierwszych dniac
h 1326 r. (2 stycznia) zawar Zakon w Brodnicy z ksitami mazowieckimi: Siemowitem, Tr
ojdenem i Wacawem ukad obronny, majcy na celu obron obu ukadajcych si stron przed wszel
kimi najazdami34. Ukad ten niewtpliwie wzmacnia pozycj Zakonu wobec krla polskiego, k
try w tej wanie chwili mia przygotowany ju plan najazdu na Brandenburgi. Wykorzystujc w
ic pooenie okietka, skonili go Krzyacy do zawarcia ro-zejmu czyckiego (7 II 1326 r.),
ktrym Wadysaw okietek poczyni pewne ustpstwa w sprawie pomorskiej 35. Wyprawa okietka n
a Brandenburgi bya im bardzo na rk, gdy cigaa na Wadysawa okietka gniew cesarza i i
it niemieckich. Aeby
34 Cod. dipl. Pruss., t. II, r. 118, Lites P, s. 432; zob. S. Zajczkowski, Polsk
a a Zakon, s. 67.
35 S. Zajczkowski, Polska a Zakon, s. 71 n.
274
wzmocni swe stanowisko, w lipcu tego roku zawar Zakon ukad z Konradem, biskupem kam
iskim i War-cisawem pomorskim36, a w miesic pniej (18 sierpnia) ukad z Henrykiem w
rocawskim37. Chcc zamkn krg wymierzonych przeciw Wadysawowi okietkowi przymierzy, po
anowi Zakon ponownie uczyni prb przecignicia na sw stron Bolesawa Jerzego. W marcu 13
. zjecha znowu do Wodzimierza stay negocjator Zakonu do spraw ruskich komtur grudzid
zki Sighard Schwarzburg. I znowu przywiz zdaje si ze sob dokumenty zawartych
uprzednio przez ksit ruskich z Zakonem ukadw przyjani. Nieduo jednak i teraz zyska
trudno bowiem byo mwi o pozyskaniu Bolesawa Jerzego przeciw Wadysawowi okietkowi, ktr
u przecie w duej mierze zawdzicza rzdy. Poprawne stosunki z Zakonem ze wzgldu na korzyc
i handlowe 38, jak rwnie ewentualn w przyszoci wojn z Litw o zagarnite na Rusi Podlasi
byy owszem Bolesawowi Jerzemu na rk, ale wiza si przeciw Wadysawowi okietkowi nie m
a 9 marca 1327 r. Bolesaw Jerzy wydaje we Wodzimierzu (,,in civitate capitali"),
tytuujc si ju penym tytuem Jerzy z Boej aski ksi ziemi ruskiej Halicza i Wodzim
ius dei gracia dux terre Russie Galicie et Ladimerie") na rce Sigharda, ktrego naz
ywa swoim krewnym (consanguineus noster") nowy dokument39. Prcz drobnych zmian
stylistycz-
36 Kod. dypl. wielkopolski, t. II, nr 1071; W. Semko-wicz, Rd Palukw, Rozprawy AU
, Wydz. Hist.-Filoz., seria II, t. XXIV, s. 193.
37 Lites ac res gestae, t. P, s. 434; S. Zajczkowski, Polska a Zakon, s. 102.
38 Zob. np. Hansisch. Urkundenbuch, t. II, nr 420.
39 Cod. dipl. Prus?,., t. II, nr 119; Bolesaw-Jurij, s. 4 i tabl. IV.
18*
275
nych byo to prawie dosowne powtrzenie dokumentu wydanego Krzyakom przez Andrzeja i L
wa w 1316 r. i praktycznych korzyci Zakonowi znowu nie dawa. Bolesaw Jerzy zobowizuj
e si, jak i jego poprzednicy broni ziemie Zakonu przed Tatarami i przed jakimkolwi
ek wrogim -najazdem (terras vestras fideliter premunire curabimus pro tartaris du
mmodo nobis con-stiterit et ab hostili ualibet invasione"). Niebezpieczestwo tatar
skie dla Krzyakw byo nieaktualne, a ci inni agresorzy take bardzo niejasno okreleni.
Musieli si wic Krzyacy zadowoli tylko wyrazami przyjani modego ksicia ruskiego. Nie uda
im si rozerwa wizw przyjani, czcych Bolesawa Jerzego z Wadysawem okietkiem. O tyc
stosunkach wiedziano i w dalekim Awinionie.' Moe o tym czciowo wiadczy bulla papiea Ja
na XXII, ktry wzywa (1327 r.) Wadysawa okietka, aeby wpyn na ksicia ruskiego do powro
o kocioa katolickiego. Bulla papieska bya nastpstwem wiadomoci, jakie doszy w tej mate
rii do Awinionu, o czym papie pisze i do samego Bolesawa Jerzego 40. Wezwania papi
eskie adnego rezultatu nie day41 i jest wtpliwe, aeby Wadysaw okietek, znajc trudne po
e Bolesawa Jerzego na Rusi, do takiego kroku namawia go.
Z danego Zakonowi przez Bolesawa Jerzego w 1327 r. zapewnienia przyjani Krzyacy zad
owoleni z pewnoci nie byli. Jesieni 1330 r. Wadysaw okietek uderzy na ziemie zakonne. Z
pomoc przyszed mu Gedy-min litewski, poza tym krl polski prowadzi take znaczne posiki
wgierskie. Wojskami zakonnymi dowodzi wielki mistrz Werner v. Orseln. Wedug danej
przez Bolesawa Jerzego Zakonowi obietnicy, powinien
by on broni Zakon od jakiegokolwiek nieprzyjacielskiego najazdu". Tymczasem mam
y ciekaw relacj o tej wyprawie Wadysawa okietka. Mianowicie w 1331 r. naj
prawdopodobniej w padzierniku, nowy wielki mistrz Zakonu Luter ks. brunszwicki pi
sze instrukcj dla agenta Zakonu w Awinionie, w ktrej donosi, e w ubiegym rok
u (a wic w 1330) krl polski z Wgrami, Litwinami, Rusinami i Kumanami wk
roczy na ziemie krzyackie42. Niektrzy historycy susznie przyjmuj, e to byy posiki przy
e Wadysawowi przez Bolesawa Jerzego. Z tego wida, e polityka tego ksicia raczej zgodna
bya z interesami polskimi, a nie krzyackimi43. Gdybymy nawet nie przyjli udziau po
sikw ruskich po stronie Wadysawa okietka (a mogy to by tylko posiki przysane przez
esawa Jerzego), to ju samo wymienienie ich przez wielkiego mistrza midzy prz
eciwnikami Zakonu nie wiadczy bynajmniej o tym, aeby Zakon zalicza Bolesawa Je
rzego do swoich sprzymierzecw. Jeeli Zakon Krzyacki nakaniajc Bolesawa Jerzego do wy
dania nowego przyrzeczenia obrony przed obcym najazdem (w 1327 r.) sdzi, e go
zwie ze sob przeciw Wadysawowi okietkowi i przeciw Ge-dyminowi, to si bardzo pomyli
ke odnonie i do Li-
40 A. Theiner, Mon. Poi., t. I, nr 383, 384.
41 M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy'-Rusy, t. III, s. 134.
42 Nec latet sanctam graciam vestram, uomodo idem rcx anno preterito receptis treu
gis cum rege Bohemie, conplice guerre nostre, cum Ungaris, Litwinis, Ruthenis et
Cumanis iterum terras nostras intrayit". A. Ko-dziski, Ze studiw krytyczny
ch nad rokiem 1331, Kwart. Hist., t. XIX, s. 40.
43 S. Zakrzewski, Wpyw sprawy ruskiej na pastwo polskie w XIV w., Przegld Hist., t
. XXIII, s. 96; S. Za-jczkowski, Polska a Zakon, s. 157. Za mao prawdopodobn uwaa t p
omoc H. Paszkiewicz, Polityka ruska, s. 32, przyp. l,
277
276
twy. Mamy bowiem wiadomo o zblieniu si Bolesawa do ksicia litewskiego. Dugosz bowiem, o
pierajc si na jakim zaginionym roczniku mazowieckim, opowiada pod 1331 r.44, e w Pock
u (a wic na Mazowszu u Wacawa pockiego) odbyy si zalubiny crki Gedymina, ktra na rwno
e odbytym chrzcie otrzymaa imi Eufemii, z ksiciem Bolesawem Jerzym. Maestwo to jest dow
odem zblienia midzy Litw i Rusi halicko-wodzimiersk, a du w tym rol musia odegra Wa
ktry wtedy ju od lat dziesiciu by onaty z Elbiet, drug crk Gedymina, a starsz sios
i. Ju przed kilku laty staraem si wykaza przyjazne stosunki Wacawa pockiego z Wadysawe
kietkiem i pornienie ksicia pockiego z Zakonem45. Susznie podkrelono w literaturze, e m
aestwo Bolesawa Jerzego z crk Gedymina nie byo sukcesem w polityce ruskiej Zakonu46. Mo
a przyj, e to zblienie Bolesawa Jerzego do Litwy dawao ksiciu ruskiemu wiksz samodzie
ke i w stosunku do Polski, ale w warunkach, kiedy w przymierzu polsko-litewskim z
1325 r. zaczy pokazywa si rysy, porozumienie midzy zaprzyjanionym z Wadysawem okietk
Bolesawem Jerzym a Gedyminem dla krla polskiego byo korzystne, a dla Zakonu wskazwk, e
na przyja z ksiciem halicko-wodzimierskim tak bardzo liczy nie mona.
Tymczasem nadchodzia zima 1332/3 r., ktra bya ostatni dla steranego dugimi i cikimi zm
aganiami
44 Dugosz, Historia, t. III, s. 155, zob. O. Balzer, Genealogia Piastw, s
. 455.
45 B. Wodarski, Midzy Polsk, Litw i Zakonem Krzyackim, Zapiski TNT, t. XVI.
46 H. Paszkiewicz, Polityka ruska, s. 34.
278
z losem Wadysawa okietka. Z pocztkiem marca 1333 r. zmar, pozostawiajc odrodzone Krl
estwo Polskie swemu jedynemu spadkobiercy Kazimierzowi. W niepisanym tes
tamencie zostawi mu program polityczny, w ktrym niepolednie miejsce zajmowaa kwestia
ruska, majca stanowi podstawowy element polityki Kazimierza. Std to Kazimie
rz od pierwszych chwil swych rzdw zwraca baczn uwag na rozgrywajce si w ssiedniej
Rusi halicko-wodzimierskiej wypadki. Ju wtedy zacza si zarysowywa w ukadzie stosunkw P
skaWgryLitwaBolesaw Jerzy i bojarzy halicko-wodzimierscy sytuacja, ktra miaa z
owane miejsce w stosunkach midzy Kazimierzem i Bolesawem Jerzym. Trzeba pamita, e trud
ne byo pooenie Bolesawa Jerzego na Rusi. Mody ksi musia broni si nie tylko przed na
m sobie przewagi Polski, Wgier czy Litwy, lecz take natrafia na niechtne mu s
tanowisko bojarw. Do przyczyn niechci, z jak odnosili si bojarzy do energiczniejs
zych dawnych ksit, jak Roman, Daniel, a teraz Bolesaw Jerzy, doczyy si obec
e i inne momenty. Wykorzystywano sprowadzanie przez Bolesawa Jerzego ywiou cudzozie
mskiego. Nie tyle moe popieranie przez ksicia obcego elementu rzemielni-czo-kupieck
iego, a klasycznym na to przykadem moe by nadanie prawa magdeburskiego Sanokowi
, cho moe byy jeszcze take i inne podobne nadania, o ktrych zaginy lady47, gniewao
kich feudaw, bo z procesem sprowadzania obcych kupcw i rzemielnikw na Ru halicko-wodzim
iersk spotykamy si ju wczeniej, ale gniewao ich bez wtpienia osadzanie przez Bole
sawa Jerzego rycerstwa polskiego, w ktrym
to zreszt Bolesaw celem podniesienia c chodw ksicych.
279
ksi znajdowa oparcie przeciw bojarom48. Wygodnym momentem podburzajcym bya kwestia rel
igijna. Wprawdzie sam Bolesaw Jerzy, mimo stara kurii papieskiej, do kocioa zachodni
ego nie wrci, ale koci zachodni popiera. Wszak ona przyja chrzest w Pocku z pewnoci
zachodnim. Wszystko to zaostrzao przeciwiestwa i pogbiao rozdzia midzy bojarami a ksi
em, co tego ostatniego zmuszao do szukania oparcia na dworach zachodnich, przy rwn
oczesnym deniu do utrzymania jak najwikszej samodzielnoci. Czy wic w tych warunkach m
ona mwi o jakichkolwiek zadranieniach midzy Bolesawem Jerzym a krlem polskim lub wgier
im? Jeeli odpowiada prawdzie wiadomo, e w jakim najedzie tatarskim na Wgry w 1332 r. br
ali udzia Ru-sini, o czym mona powtpiewa, to w kadym razie nie byy to oddziay Bolesawa
erzego.
Minio wewntrznych trudnoci Bolesaw Jerzy by nadal cennym sprzymierzecem. Zawarty jesz
cze w sierpniu 1332 r. przez Wadysawa okietka rozejm z Krzyakami, przeduony nastpnie 24
IV 1333 r. w Krakowie, mia obowizywa do 15 V 1334 r. Krzyacy nie byli pewni, czy mod
y krl polski zechce dalej przedua rozejm i czy nie dojdzie do nowego ornego starcia. P
rzy majcych si toczy w najbliszym czasie rokowaniach Zakonu z Kazimierzem, chcieli K
rzyacy mie wiksze atuty w swych rkach. Stanowisko Bolesawa Jerzego w czasie wojny pol
sko-
48 Wysunito domys, e rodzina Jana syna Pako-sawa, ktry odegra w pniejszych czasach zna
n rol na Rusi halickiej, pozostawaa ju w subie Bolesawa Jerzego. Nie ulega wtpliwoci,
kcj Bolesawa Jerzego popiera we wasnym interesie take i nasz Kazimierz.
280
krzyackiej w 1330 r., kiedy to wbrew zapewnieniom z 1327 r. co do obrony posiadoci
krzyackich Bolesaw Jerzy udzieli pomocy Wadysawowi okietkowi w najedzie na ziemie krzy
kie, dawao zwierzchnikom zakonnym wiele do mylenia. Dodajmy do tego zblienie Bolesaw
a Jerzego do Gedymina. Jeeli ju nie
0 pomoc, to naleao zatroszczy si o zachowanie przez Bolesawa Jerzego neutralnoci w raz
ie wybuchu konfliktu midzy Zakonem a Polsk. Inicjatywa zawarcia nowego ukadu z Bole
sawem Jerzym wysza bez wtpienia od Krzyakw. Nie dowierzali Krzyacy ju teraz
samemu ksiciu i dlatego domagali si, aeby nowy ukad zagwarantowali najwybitniej
si przedstawiciele bojarw przez swj udzia w sfinalizowaniu ukadw toczcych si we L
wowie z pocztkiem 1334 r.
1 przez przywieszenie wasnych pieczci. To ograniczenie wadzy ksicia, przed czym Bol
esaw si broni, nie byo mu mie, tote w intytulacji wydanego Krzyakom owiadczenia z miej
a zaznaczy, e nie jest zaleny od bojarw (ex dono dei natus dux et dominus Rusie"). W
ten sposb dochodzimy do trzeciego dokumentu Bolesawa Jerzego, wydanego dla Kr
zyakw 11 lutego 1334 r. we Lwowie, dokd przybyli przedstawiciele Zakonu 49. Dokumen
t ten, jeli chodzi o tre, podobnie jak i poprzednie dokumenty dla Krzyakw, jest bardz
o oglnikowy. Bolesaw Jerzy powoujc si na ukady swoich poprzednikw: Romana, Da
niela, Lwa, Jerzego i Andrzeja zapewnia uroczycie, e pragnie utrzyma
trway pokj i zgod z Zakonem. Nie mamy adnego przymierza ani zaczepnego,
ani
49 Coci. dipl. Pruss., t. II, nr 145; Bolesaw-Jurij, s. 153 i tabl. VI, zob. H. P
aszkiewicz, Polityka ruska, s. 38; S. Zajczkowski, Przymierze pol.-lit., s. 605.
Zob. ry. 12.
281
odpornego, nie ma konkretnie wymienionego wroga, przeciw ktremu to porozumienie b
yoby zwrcone. Jak wyej wspomniaem, w wydaniu tego dokumentu wzili udzia najwybitniejsi
dostojnicy Jerzego z biskupem halickim Chodorem i przywdc bojarw Dymitrem Dtk na cze
le, ktrzy przywieszaj swoje pieczcie.
W ptora roku po wydaniu tego dokumentu wystawia Bolesaw Jerzy 20 X 1335 r. we Wodzim
ierzu ponownie dokument dla Zakonu50. Dokument ten pod wzgldem treci jest waciwie po
wtrzeniem dokumentu wydanego w 1334 r. Bolesaw, podkrelajc swe niezalene stanowisko51
, powouje si na ukady z Zakonem swoich poprzednikw i poza przyjani i zgod niczego nie o
biecuje52. Krzyacy domagali si znowu porczenia dokumentu przez najznaczniejszych ur
zdnikw ksicia, ktrzy rzeczywicie wraz z nim przywiesili swoje pieczcie, gwarantujc dotr
zymanie danych przez ksicia przyrzecze. Ksi dwukrotnie stwierdza swoj ch dotrzymania p
yjani. Krzyacy widocznie nie bardzo dowierzali przyrzeczeniom danym w ukadzie z 133
4 r. i pragnli mie ponown gwarancj ze strony ksicia i jego doradcw. Widocznie zaszo co
co ich zaniepokoio. Z pewnych, zreszt bardzo oglnikowych okrele w dokumencie wynika, e
istniay jakie niesnaski pomidzy Bolesawem Jerzym a Krzyakami, ktre ksi pragnie teraz
-
50 Kilkakrotnie ju publikowany, ostatnio w Bole-saw-Jurij, s. 154 i tabl. IX.
51 Dei gracia natus dux tocius Russie Minoris".
52 Promittentes bona fide, semoto omni dolo... una cum prefatis nostris baronibu
s, militibus, nobilibus ter-ris nostrisue et hominibus eandem favorabilem unio-ne
m et concordiam... perpetuis ternporibus firmiter et irrefragabiliter observare"
.
282
na 53. Zakon musia mie jakie podstawy, na ktrych obawy swe opiera. Sprbujmy to wyjani
staraniach Zakonu o uzyskanie dokumentu Bolesawa Jerzego z 1334 r. widzielimy niep
okj Krzyakw take z powodu zblienia midzy Bolesawem Jerzym a Ge-dyminem, ktre przynajmn
j na razie likwidowao agresj litewsk w kierunku Rusi halicko-wodzimier-skiej i pozwa
lao Gedyminowi skierowa ca uwag na poczynania Zakonu. Nic nam jednak teraz rda nie mw
y ponownie zawiso nad Zakonem niebezpieczestwo litewskie i o co innego musiao tu
chodzi.
Przypuszczam, e obecnie w gr wchodziy stosunki polsko-ruskie. Wprawdzie susznie podk
rela H. Pasz-kiewicz, e na dokumenty Bolesawa Jerzego dla Krzyakw naley patrze przede w
szystkim jako na denie do utrzymania pokojowych stosunkw handlowych Rusi z Zakonem,
przynoszcych obu krajom powane korzyci54, ale w tym wypadku chodzio Krzyakom zdaje
si o cele polityczne. Wiadomo, e podczas I kongresu wyszehradzkiego w listopadzie
1335 r. gwnym i oficjalnym zagadnieniem w ukadach midzy Janem czeskim, Karolem wgiers
kim i Kazimierzem polskim byo zaagodzenie sporu polsko-krzyackiego o Pomorze. S jedn
ak pewne lady pozwalajce przypuszcza, e podczas osobistego spotkania Kazimierza z Ka
rolem w Wyszehradzie omawiano take pewne sugestie co do ewentualnego objcia rzdw w P
olsce przez Andega-wenw, co mona by wnosi z wiadomoci przesanych
ss Yolentes litium dispendia eudtatis et unionis compendio coartare
ut per hoc zyzame scrupulus evj-tari pacisue et concordie tranuillitas possit eo,
ter ventius augmentari amicicie pacis concordi.
amicabilis unionis". r,r7vn 2
54 R. Paszkiewdcz, Polityka ruska, s. 39, przyp
283
Zakonowi Krzyackiemu przez Jana czeskiego po zakoczeniu kongresu53. Ale pertraktac
je na ten temat mogy si ju toczy przed kongresem wyszehradzkim, wszak Kazimierzowi w
przededniu wydania wyroku w sprawie pomorskiej zaleao zapewne na cilejszym zwizaniu
Karola z Polsk. Wiadomo, e Kazimierz czy spraw sukcesji ze spraw rusk, by wic moe,
aktacjach tych poruszano take i spraw rusk. Wykluczam, aeby ju w 1335 r. bya mowa o za
jciu Rusi halicko-wodzimierskiej przez Kazimierza 56, ale mg si wtedy Karol zgodzi na
pewn pe*-netracj polsk w ksistwie halicko-wodzimierskim, o czym moe wiadczy proba Kaz
rza Wielkiego skierowana do papiea w sprawie obsadzenia biskupstwa lubuskiego po m
ierci biskupa Stefana. Kazimierz prosi, aby papie mianowa sam kogo kto byby oddany i
ulegy kocioowi i krlowi polskiemu. Papie na
55 Tak mona rozumie ustp z listu Jana czeskiego. Krl bowiem bezporednio po zjedzie wy
szehradzkim (3 XII 1335) zawiadamia w. mistrza na jakich warunkach stan pokj w Wysz
ehradze. W ostatnim zdaniu Jan tak pisze do w. mistrza: ,,Vortmer der Knig von Pol
an sal euch schikken Yorsache Briefe des Knigis von Ungern uff dy gesprochene Lan
d Culmen und Po-meren, vor sich und sinen Erben, wen her hat dy Swe-ster des Knig
s von Polan", Lites ac res gestae, t. P, s. 450, nr 24.
56 Zob. pogldy na ten temat: W. Abraham, Powstanie organ. ko. la. na Rusi, s. 207208
; J. Dbrowski, Ostatnie lata, s. 109110; H. Paszkiewicz, Polityka ruska, s. 40.
Rzekomy dokument Kazimierza Wielkiego z 24 VI 1337, Kod. maopolski, t. III, nr 6
51, w ktrym Kazimierz tytuuje si dziedzicem i panem caej ziemi ruskiej, jest falsyf
ikatem, co wykaza S. Ktrzyski, Zapis Kazimierza Wielkiego dla Kazimierza Bogusl
awo-wica, Przegl. Hist., t. XIV, s. 303, przyp. 3.
284
to si zgodzi57. Przypominam, e biskupi lubuscy rocili sobie pretensje do
jurysdykcji w ziemiach ruskich i akcj t zdaje si Bolesaw Jerzy popiera, chocia sam do
kocioa katolickiego nie wrci. Sympatie Bolesawa Jerzego dla wyznawcw kocioa zachodnie
wykorzystywali niechtni mu bojarzy, podburzajc przeciwko ksiciu ludno, a to znw powod
owao zblienie Bolesawa Jerzego do Kazimierza. Krzyacy, ktrzy wszdzie mieli swj doskona
wywiad, wkrtce si o tym wszystkim dowiedzieli. I obawiajc si, aeby zblienie to ni
e przekrelio zobowiza Jerzego w umowie z 1334 r., zwrcili si do niego o potwierdzen
ie uprzedniego ukadu. W ten sposb doszo, zdaje si, do wydania dokumentu z 1335 r. Pon
ne byy niepokoje krzyackie, gdy ani Kazimierz nie myla w tej chwili o wojnie z Zakon
em, ani Bolesaw Jerzy nie chcia zrywa przyjaznych stosunkw z Krzyakami, widzc jak z
naczne korzyci daje Rusi handel z ziemiami pruskimi.
Zblienie Bolesawa Jerzego do Kazimierza byo teraz bardzo dla niego podane, poniewa pog
orszyy si stosunki Jerzego z Litw. Wiemy z opowiadania Dugosza, korzystajcego z zagin
ionego dzi rocznika mazowieckiego, e w padzierniku 1336 r. Litwini napadli na Mazow
sze 58, co wywoao rozdwik take midzy Gedyminem a Bolesawem Jerzym, ktrego do koca yc
se stosunki z krewnymi mazowieckimi. W nastpnych latach mamy dalsze najazdy Litwy
na Mazowsze. By moe dochodzio do nich na tle sprawy podlaskiej. H. Paszkiewicz przy
jmuje bowiem, e
"^TzTw. Abrahamem, Powstanie organizacji ko.
la. na Rusi, s. 207208 Soominki pockie,
ss Dugosz, Historia, t. III, s. 172, bpo
MPH, t. III, s. 119.
285
w owym czasie Gedymin zaj dalsz cz Podlasia59, z czym ksita mazowieccy nie chcieli si
dzi. Zajmujc cae Podlasie Gedymin zrywa porozumienie z Bolesawem Jerzym z 1331 r., a
to wpyno zapewne na wiksze zblienie tego ostatniego do Kazimierza, ktrego stosunki z l
itewskim teciem take ochody. Ci badacze, ktrzy przyjmuj niechtne stanowisko Bolesawa J
zego do Wadysawa okietka i Kazimierza Wielkiego ju od pierwszych chwil objcia przez n
iego rzdw w ksistwie ruskim, a na co miayby wskazywa jego ukady z Krzyakami (chocia ja
widzielimy wyej aden dokument Bolesawa Jerzego do takich wnioskw nie daje podstaw) tw
ierdz, e jeszcze w 1337 r. stosunek Bolesawa Jerzego do Polski by wrogi. Na dowd przy
taczano wiadomo Rocznika witokrzyskiego, ktry pod rokiem 1337 opowiada, e Tatarzy wraz
z Rusinami oblegali Lublin przez dwanacie dni i dopiero po mierci wodza tatarskie
go odstpili60. Wprawdzie H. Paszkiewicz zdaje si cakiem jasno wykaza, e najazd odnosi
si do walk z 1341 r.61, to gdybymy nawet przyjli, e najazd odby si w 1337 r., nie byob
y to dowodem wrogiego stosunku Bolesawa Jerzego do Polski. Posiki ruskie (niekonie
cznie zreszt Bolesawa Jerzego) mogy i pod przymusem tatarskim, wszak takie wypadki la
to-pis kilkakrotnie notowa w drugiej poowie XIII w. Moga to by take akcja bojarw niecht
nych Bolesawowi za jego bliskie stosunki z Polsk. W kadym razie gwny argument co do k
onfliktu midzy Bolesawem Jerzym i Kazimierzem upada.
59 H. Paszkiewicz, Z dziejw Podlasia, Kwart Hist. t. XLII, s. 239 n.
60 Rocznik witokrzyski, MPH, t. III, s. 78.
61 H. Paszkiewicz, Polityka ruska, s. 3637.
286
Zagroony ze strony Litwy i Tatarw, nie widzc w odlegym Zakonie pomocy dla siebie, na
ktr prawdopodobnie w ogle nie liczy, wobec narastajcej do niego niechci bojarw, Boles
Jerzy musia szuka oparcia gdzie indziej. Wyej wspominaem, e dobre stosunki z dworem
polskim, istniejce od pocztku jego rzdw na Rusi, w ostatnich latach zacieniy si jeszcze
wicej. Ju w 1335 r. istniao jakie porozumienie polsko-wgierskie w sprawie ruskiej, n
a podstawie ktrego krl wgierski mimo cigle zgaszanych pretensji Andegawenw do ziem rus
kich patrzy na sprawy ruskie pod ktem sukcesji w Polsce. Za niejasn jeszcze obietni
c sukcesji syna w Polsce, godzi si Karol na wiksze zaangaowanie si Kazimierza w sprawa
ch ruskich. Sprawy te chcia uj zapewne w konkretny traktat, a bdc ciko chory zaprosi d
siebie na Wgry Kazimierza. Wiemy to z relacji nuncjusza papieskiego na Wgrzech Gal
harda, ktry 11 VI 1338 r. donosi do Awinionu, e krl wgierski ciko zachorowa i zaproszon
y przez niego krl polski Kazimierz przyby do niego 82. Nie .ulega wtpliwoci, e porusz
ono w rozmowach spraw sukcesji Andegawenw w Polsce, lecz gwnym tematem rokowa bya spra
wa ruska. Z wszystkich pniejszych ukadw Kazimierza z dworem wgierskim w sprawie przek
azania korony polskiej Andegawenom wiemy, e Kazimierz obie te sprawy wiza nierozdzi
elnie. Nie mona za byo sprawy ruskiej rozwizywa ponad gow Bolesawa Jerzego. I dlatego
pewne krl wgierski wysa zaproszenie take do Bolesawa Jerzego do przybycia do Wysze-hra
du. Wgierska kronika budziska podaje pod 1338 r.
62 J. Ptanik, Mon. Poi. Vat., t. I, nr 181: ...dominus rex Hungarie graviter infir
matur et... dominus rex Polonie per ipsum vocatus ad eum pervenit".
287
ciekaw wiadomo o przybyciu pod koniec czerwca do krla wgierskiego ruskiego ksicia63. P
oniewa z ksit ruskich moe by brany w rachub tylko Bolesaw, tajemnicze imi Lothka" mo
ko znieksztaconym imieniem Bolka" 64.
Jaki by cel tej wizyty? Chyba nie kierowaa nim jedynie ch odwiedzenia chorego krla i
ofiarowania mu przyjani. Chodzio o rzecz waniejsz. Trudno jest na podstawie dokumentw
Kazimierza Wielkiego
63 M. Florianus, Hist. Hung. Fontes dom. Chronicon Dubnicense, s. 128: A. d. 133
8, Circa festum ap. Petri et Pauli dominus Lothka dux Ruthenorum venit in Vy-seg
rad cum electo populo militum suorum ad regem Karolum Hungarie, promittens ei om
nis amicicie incre-mentum. W sprawie przekrcenia imienia Bolesawa Jerzego, zob. J.
Dbrowski, Ostatnie lata Ludwika, s. 112, przyp. 1; W. Abraham, Powstanie organ.
ko. la. na Rusi, s. 206, przypuszcza, e projekty polsko-wgierskie odnonie do Rusi nie
powstay bez zgody Bolesawa Jerzego, i sdzi, e wanie wtedy (1338) zadecydowano spraw nas
tpstwa Kazimierza po Bolesawie Jerzym na Rusi. O. Balzer, O nastpstwie tronu w Pols
ce, Rozprawy AU, Wydz. Hist.-Filoz. seria II, t. XI, s. 430, przyjmuje, e Bole
saw Jerzy wyznaczy Kazimierza swym nastpc jako jednego z Piastw, majcych hipotetyczne
prawo do dziedzictwa na Rusi.
64 S. Zakrzewski, Wpyw sprawy ruskiej, s. 99, przyjmowa, e Lothka" to moe by bojar z
otoczenia Bolesawa Jerzego. Na dokumencie bowiem Bolesawa dla Sanoka na pierwszym
miejscu wiadkuje: Johannes dic-tus Lacta. Jest to jednak wtpliwe, aeby Bolesaw w tak
wanych dla. siebie sprawach wysya bojara. Zapiska kroniki jest zreszt prawie wspczesn
a i wyranie powiada, e to by ksi Rusinw ze znacznym orszakiem zbrojnych. Zreszt gdyby
awet przyjli, e to by jeden z bojarw, to i tak kwestia ta nie zmienia rzeczy zasadni
czej, gdy w bojar byby tylko wysannikiem ksicia. Zob. M. Hruszewkij, Istorija Ukr
ainy-Rusy, t. III, s. 132.
283
stwierdzi, czy pod koniec czerwca by jeszcze na Wgrzech, bo brak nam
z tego czasu dokumentw jego, ale moemy si domyla, e by. Co mogo by przedmiotem tego
zdu? By moe ju wtedy nastpio porozumienie midzy nimi w sprawie ewentualnego
nastpstwa Kazimierza po Bolesawie Jerzym w wypadku bezpotomnej mierci Bolesawa, na c
o wyrazi zgod krl wgierski, majc zapewnione nastpstwo dla Andegawenw po Kazimierz
u w Polsce. W zamian za to Bolesaw Jerzy zyskiwa od Karola i Kazimierza zapewnieni
e udzielenia pomocy w razie niebezpieczestwa tatarskiego czy litewskiego. Omawian
o dalej zapewne wsplne plany i wsplne dziaania na Rusi, majce na celu utrwalenie sta
nowiska i wadzy Bolesawa Jerzego. Czy liczono si take z otwartym buntem mon
ych feudaw ruskich, trudno stwierdzi, ale jest to moliwe, gdy odam niechtnych ksiciu b
arw musia by znaczny. Wobec tych grocych niebezpieczestw Bolesaw Jerzy widzc, e bez p
y polskiej moe nie utrzyma si na Rusi, zawar ukad z Kazimierzem, zyskujc poparcie Pols
ki i Wgier w wypadku zagroenia.
Oprcz obcego rycerstwa popiera Bolesaw Jerzy take i element miejski, a dowd na to mam
y w zachowanym dokumencie lokacyjnym dla Sanoka z 20 I 1339 r. Jest to ostatni z
nany nam dokument Bolesawa Jerzego fl5. Wyda go na rce zaufanego swego Bartka z San
domierza, przyszego wjta Sanoka, w obecnoci m. in. Adalberta wjta Bochni i Bartomieja
wjta Warszawy. e ksi nie czyni tego, aeby specjalnie faworyzowa Polakw kosztem ywio
ego, moe wiadczy wzmianka z tego dokumentu, gdzie czytamy, e kolonici maj si rekrutowa
pord Niemcw, Po-63 Kod. dypl. Polski, t. III, nr 881; Bolesaw Jurij, s. 77 i 119 i t
abl. X.
19 Polska i Ru
289
lakw, Wgrw i Rusinw. I nasz Rocznik Traski mwic pniej o mierci Bo
a Jerzego wspomina, e sprowadza on na Ru Czechw i Niemcw. Mwic o dokumencie dla San
oka pragn zwrci jeszcze uwag na owego wjta warszawskiego Bartomieja. By on w przyjaznyc
h stosunkach z Zakonem Krzyackim i w czasie procesu warszawskiego odgrywa nawet zn
aczn rol, skoro penomocnicy Zakonu mianowali go 5 II 1339 r. swoim zastpc86. We
Wodzimierzu spotykamy go 20 stycznia, czy 5 lutego by ju z powrotem w Warszawie,
trudno na pewno stwierdzi, gdy zwrot z dokumentu stwierdzajcego to peno
mocnictwo nie daje na to odpowiedzi (transferentes in predictum dominum Bartholom
eum absentem tam-quam presentem suas vices"). Nie pody Bartomiej do Bolesawa Jerzego
tylko po to, aeby wiadkowa na dokumencie ksicia dla Sanoka, lecz przybywa do Wodzimier
za zapewne jako pose Zakonu, majc zlecon pewn misj dyplomatyczn. Mieli Krzyac
y w swych rkach ju czterokrotne potwierdzenie przez Bolesawa Jerzego przyjaznych je
go stosunkw z Zakonem, lecz widocznie zaniepokoia ich wiadomo o nowym poro
zumieniu osignitym przez Karola, Kazimierza i Bolesawa Jerzego w Wyszehradzie w poow
ie 1338 r. W przededniu majcego si odby procesu . warszawskiego pragnli zapewne odcig
n Bolesawa od Kazimierza. e Krzyakom cigle bardzo zaleao na dobrych stosunkach z
lesawem Jerzym, moe wiadczy poselstwo krzyackie udajce si na Ru67,
68 Lites ac res gestae, t .I2, s. 101.
67 Ibid., t. F, s. 78: timens ne aliua sibi vis vel vio-lencia per nuncios et hosp
ites transeuntes a magistro et fratribus predictis versus Russiam ibidem in Ploc
ensi chdtate inferretur", zob. J. Karwasiska, Ssiedztwo kujawsko-krzyackie, Warszaw
a 1927, s. 193194.
290
o czym dowiadujemy si z zeznania prepozyta opolskiego Mikoaja zoonego 28 XI 1338 r.
Lecz najblisze wydarzenia nastpoway ju teraz poza Bolesawem Jerzym. Z p
ocztkiem kwietnia 1340 r. ginie on z rk wasnych poddanych. Inspiratorami zamachu
byli moni feudaowie, ktrzy od samego pocztku byli mu niechtni, widzc, e mody ksi
ej nie myli dzieli si z nimi wadz. Sami moe nie odwayliby si na wystpienie przeciw ks
lecz umieli podburzy przeciw niemu szerokie masy ludowe. Jako argumentu uyto prop
agandy religijnej i narodowej skierowanej przeciw obcym w ogle. Zarzucano ksiciu p
opieranie katolikw i sprowadzanie obcych do kraju. Uwaam za rzecz prawie pewn, e boj
arzy przygotowujc spisek weszli w kontakt z Ta-, tarami. Tylko bowiem porozumieni
e z Tatarami mogo im zapewni realizacj celw. Dla Tatarw za, dotychczasowych nominalnyc
h zwierzchnikw Rusi halicko-wodzimierskiej, ewentualna sukcesja na Rusi Kazi
mierza polskiego, popieranego przez Wgrw, bya nie
do przyjcia.
Jest moliwe, e dla pewnej grupy bojarw kandydatem na tron ksicy by Lubart litewski, spo
winowacony z dynasti Romanowiczw 68. Moe porozumiewano si z nim za ycia Bolesawa Jerze
go. Mona by si take domyla, e Bolesaw Jerzy o jakich przygotowaniach do spisku wiedzia
zwrci si o pomoc do Kazimierza i Karola, w myl ukadw z 1338 r.t!1)
68 Domys M. Kraszewskiego, Istorija Ukrainy-Rusy,
t. III, s. 139140.
69 Moe dlatego wysa on do Polski obawiajc si o jej los, w chwili bowiem mierci Boles
Jerzego nie byo jej na Rusi. S wskazwki, e zgina dopiero 5 II 1342 r. zob. O. Balzer,
Genealogia Piastw, s. 457, cho caa ta wiadomo o jej mierci w Polsce jest bardzo
291
19'
Z pocztkiem lutego 1340 r. nastpi znaczny najazd tatarski na ziemie polskie 70. Ze
strony polskiej i wgierskiej przygotowywano si do wyprawy na Ru z pomoc
Bolesawowi. I bardzo by moe, e wiadomo o tym przypieszya mier Bolesawa Jerzego. In
gy potoczy si wydarzenia, gdyby ta pomoc nadesza rychlej. Kiedy dowiedziano si o przy
gotowaniach Kazimierza, spiskowcy postanowili dziaa szybciej. 7 IV 1340 r. zosta Bo
lesaw Jerzy otruty we Wodzimierzu, a ju w 9 dni pniej Kazimierz wkroczy do Lwowa. Fakt
ten mona by wytumaczy tym, e wiadomo o mierci ksicia ruskiego dosza go ju w drodze,
szed z pomoc Bolesawowi. W pierwszej poowie maja byy ju na Rusi wojska wgierskie .pod
wodz palatyna Wilhelma Drugetha 71. O mierci Bolesawa Jerzego mwi szereg rde72. Cho ni
alenie od siebie, wszystkie rda podaj zgodnie, e ksi zgin z rk wasnych poddany
ch
wtpliwej wartoci, na co zwrci moj uwag dr Kazi-
_ mierz Jasiski.
70 Wiadomo o najedzie tatarskim na Polsk dosza do kolektora witopietrza w Polsce i na W
rzech Piotra Gerwazego w poowie lutego, wobec czego zebrane pienidze odesa zaraz 'do
Zagrzebia. Item anno domini MCCCXL die XX Februarii, cum Tartari intrassent regn
um Polonie et ob hoc rex et totum regnum Ungarie turbaretur, commutavi subito pe
cunias quas tunc habe-bam et per fratrem Thomam de Zothomar, priorem provinciale
m ordinis Predicatorum misi ipsas pecunias ad civitatem Zagrabiensem in Sclavoni
a", J. Ptanik, Mon. Poi. Vat, t. I, nr 208.
71 Rocznik Traski, MPH, t. II, s. 860; Cod. Andeg., t. VI, nr 20, zob. J. Dbrows
ki, Ostatnie lata Ludwika,
s. 113.
72 Zestawienie ich podaje M. Hruszewkij, Istorija Ukrainy-Rusy, t. III, s. 5
34535, o dacie mierci, zob. O. Balzer, Genealogia Piastw, s. 457.
292
otruty. Zaszed fakt brzemienny w skutki dla przyszych losw Rusi halicko-wodzimi
erskiej, ktra na kilka wiekw dostaa si pod obce rzdy Polski i Litwy. Z przedstawie
nia wydarze caego okresu rzdw ostatnich Romanowiczw i Bolesawa Jerzego Trojde-no
wica wynika ich przyjazny stosunek do Polski, pogld wic niektrych historykw, jakoby
w tym okresie ksita ci odnosili si do Polski niechtnie, a raczej sprzyjali wrogowi Po
lski, Zakonowi Krzyackiemu, utrzyma si nie da. Ostatni Romanowicze, Andrzej i Lew,
objwszy rzdy przy poparciu Wadysawa okietka, byli jego wiernymi sprzymierzecami. Okrel
i to sam Wadysaw okietek w pimie do papiea, nazywajc ich niezdobyt tarcz" Polski prz
bezpieczestwem tatarskim. Tak samo pogld, jakoby Bolesaw Jerzy odnosi si nieprzychyln
ie do Wadysawa okietka, czy Kazimierza Wielkiego, nie wydaje mi si suszny. I
ten ksi zawdzicza rzdy w ksistwach ruskich gwnie Wadysawowi okietkowi.
cztery znane nam dokumenty Bolesawa Jerzego dla Zakonu upragnionego ce
lu, tj. przecignicia Bolesawa Jerzego na swoj stron, Krzyakom nie daway. W sporze
polsko-krzyackim sta Bolesaw Jerzy niewzruszenie po stronie polskiej.
wiadczy o tym take wydanie w tak krtkim czasie a czterech dokumentw, widocznie aden
z nich nie dawa Zakonowi tego, o co mu chodzio. Prawda, e wskutek braku rde w wielu wy
padkach trzeba byo wysuwa hipotetyczne wnioski.
Tragiczna mier rzuca cie na osob ksicia, bo nie wszystkie rda zgodnie podaj przyczyny
sku przeciw niemu. Ksi polski obejmujcy spucizn po matce Rusince, potomek po babce prz
edgedyminow-skich ksit litewskich dysponowa doskonaymi warunkami, aby zapewni swej now
ej ojczynie korzyst-
293
ne warunki rozwoju. Ale na jego drodze stana opozycja bojarska, majca wasne interesy
rodowe na oku. Mody, niedowiadczony ksi nie umia pozyska sobie bojarw. Chcia i zap
mi wielkich swych poprzednikw, na ktrych w swych dokumentach si powoywa: Romana i Dan
iela, ktrzy si potrafili zgnie opozycj bojarsk. Oparty na przymierzu z Polsk, Wgrami,
w i Zakonem chcia Bolesaw Jerzy stawi opr deniom bojarw, ktrych znowu popierali Tatar
widzc w tym rkojmi utrzymania zwierzchnictwa swego na Rusi halicko-wodzimierskie j.
Majc to poparcie zdecydowali si bojarzy na wystpienie przeciw swemu ksiciu. Bolesaw J
erzy walk podj, lecz przegra j i tragicznie zgin. O ksistwo halicko-wodzimierskie roz
si teraz wojna midzy Polsk, Litw i Tatarami, przy czym niema rol odegrao take i miejs
bojarstwo. Stosunki polsko-ruskie wchodziy teraz w now faz.
Tablice genealogiczne
Tablica I
PIASTOWIE MAOPOLSCY I KUJAWSCY*
Kazimierz II Sprawiedliwy . Helena, c. Rocisawa, w. ks. kijowskiego
Leszek Biay
. Grzymisawa, c. Ingwara ks. uckiego
Konrad I
. Agafla, c. wiatosawa ks. wodz.-woyskiego
Salomea, Bolesaw V Wstyd- Bolesaw I Kazimier
z I Eudoksja Siemowit I
m. Koloman, liwy . 2 . Anastazja, . 2. Kons
tancja, m. D y tryk I . Perejasawa,
kr. hal. . Kunegunda c. Aleksandra c. Henry
ka II nr. Breny c Daniela ks. hal.
(Kinga), ks beskiego Pobonego, i Wettyn
u potomstwo zob.
c. Beli IV, kr. wg. 3. Eufrozyna tabl. II
c. Kazimierza,
ks. opolskiego
2 Leszek Czarny 2 Siemomys 3 3 Wadysaw
okietek Kazimierz 3 II Siemowit 3 Eufemi
a
t. Grydna, c. Roci- . Salomea, c. Sam- . Jadwiga, .
Anastazja m. Jerzy I,
sawa, bana Maczwy bora II, ks. pomor- c. Bolesawa Pobo-
c. Lwa, ks. hal. ks. hal. -wodz.
skiego nego, ks. wielkopol.
Fenenna m. Andrzej III, Leszek Kazimierz III Przemys Konst
ancja Kazimierz Wielki . Anna, c. Gedymina,
kr. wg. w. ks. lit.
* W tablicach zostay uwzgldnione tylko osoby wystpujce w pracy.
Tablica II
PIASTOWIE MAZOWIECCY
Siemowit I . Perejasawa, c. Daniela ks. hal.
Konrad II
Bolesaw II
1. Gaudemunda-Zofla, c. Trojdena, w. ks. lit.
2. Kunegunda, c. Przemyla Otokara II,
kr. czeskiego
1 Siemowit II 1 Trojden . Maria, c. Jerzego I, ks. hal.-wodz. 2 Wacaw (
Wako) . Elbieta, c. Gedymina, w. ks. lit.
Bolesaw Jerzy II . Eufemia, c. Gedymina, w. ks. lit..
Tablica III
ROMANOWICZE HALICKO-WODZIMIERSCY
Roman Mcisawicz
. I. Przedslawa, c. Ruryka II, w. ks. kijowskiego 2. Anna (?)
N.N.m. Micha s. Wsiewooda, ks. czernihowski i hal.
2
Daniel . Anna, c. Mcisawa Udalego, ks. hal.
2
Wasylko
. Helena-Dubrawka, c. Jerzego II, w. ks. wodz.-suzdalskiego
Wodzimierz-J an
Rocislaw
Lew Perejasawa Zofia Roman
Mcisaw Szwarno
. Anna, c. Beli . Konstancja m. Siemowit I m. Henryk hr. . Gertruda
; N. N.,
IV, kr. wg. c. Beli IV ks. ma. Schwarzburg Bab
enberg c. Mendoga
Potomstwo kr. wg. Potomstwo ks. lit.
zob. tabl. IV zob. tabl. II
Jerzy I wiatosawa Anastazja Giin- Sig- Maria
. 1. N. N. klaryska m. Siemowit ther hard m.
Joachim
c. Jarosawa, sdecka ks. dobrz. hr. Schwarz- Gu
tkeled
ks. twer- burg owie podkomorzy
skiego Wadysawa IV
2. Eufemia
c. Kazimierza,
ks. kuj.
2 2 2
Andrzej Lew II Maria
ks. wodz. ks. hal. m. Trojden,
ks. ma.
Potomstwo
zob. tabl. II
Tablica IV
ARPADZI WGIERSCY
Bela III kr. WQg.
Emeryk kr. wg.
Kunegunda
(Kinga)
m. Bolesaw
Wstydliwy,
ks. maopolski
Andrzej II kr. wg.
. 1. Gertruda, c. ks. Meranu
3. Beatrycza d' Este
Anna m. Rocisaw,
ks. hal., ba Maczwy
Bela ba Maczwy Kunegunda,
rn. Przemyl Oto- uv/v kar II, kr-
kr. czeski
1 Bela IV kr. wg. . Maria, c. Teodora, ces. Nicei _ --------- - ----------- " Elbie
ta m. Henryk I, ks. dolno-bawarski 1 1 Ko
loman kr. hal. Andrzej ks. hal. . Salomea, c. Leszka Biaego 3 Stefan
ks. Sawonii
Konstancja Stefan V Jolanta-Helena An
drzej III n.L6w*Tha. kr.wg. m-BolesawPobozny, kr.wg-..Fenenna ks w
ielkouol c. Siemomysa ptomstwo
ks. kujaw, zob. tabl. III
Otto III ks. n- dolnobawarski, Wadysaw IV kr. wg.
Indeks osb
Abraham Wadysaw 288 Adalbert wjt Bochni 289 Agafia c. Swiatosawa Igore-wicza, . Ko
nrada I mazowieckiego 44, 93, 156 Agnieszka c. Bolesawa Krzy-woustego, . Mcisawa
II Chrobrego 12
Alberyk z Trois-fontaines, kronikarz 26
Albrecht I cesarz 224, 232, 234 Albrecht II ks. saski 156 Aleksander IV papie 147
Aleksander s. Wsiewooda, ks. beski 4345, 47, 51, 54, 55, 60, 71, 77, 8385,
93, 171, 172
Amadej monowadca wg. 232
Anastazja c. Aleksandra ks.
beskiego, . Bolesawa I ks.
mazowieckiego 134, 171, 172,
189
Anastazja c. Lwa I ks. halickiego, . Siemowita ks. dobrzyskiego 228, 245, 247, 264
, 265
Andegawenowie rodzina panujca na Wgrzech 78, 283, 287, 289
300
Andrzej II kr. wg. 13, 20, 24, 3138, 40, 41, 43, 45, 46, 50 53, 5667, 71, 7376, 78, 8
082, 8486, 8889, 97, 108
Andrzej III kr. wg. 223, 224, 229, 230, 232
Andrzej s. Andrzeja II, ks. halicki 81, 82, 85, 86, 98, 99, 105107
Andrzej s. Jerzego I, ks. wo-dzimierski 223, 227, 237, 240, 242, 243, 245249, 253,
255, 260, 261, 270, 273, 276, 281, 293
Andrzej kasztelan rozpierski 239
Andrzej dowdca Daniela ks. halickiego 125
Anna (?) druga . Romana ks. wodzim.-halickiego, zob. Ksina Romanowa
Anna c. Beli IV, . Rocisawa ks. halickiego, bana Macz-wy 123
Anna c. Mcisawa Udaego, . Daniela ks. wodzim.-halickiego 69
Antoni z Kujaw, wiadek w procesie warsz. 264
Arpadzi rodzina panujca na Wgrzech 52, 58, 74, 81, 112, 138, 140, 230
Artemij bp. halicki 123
Babenbergowie rodzina panujca w Austrii 136140, 143, 146, 153155 Balzer Oswald
201, 235, 241,
246, 288 Bartek z Sandomierza wjt
Sanoka 289 Bartomiej wjt Warszawy
289, 290
Batu chan tatarski 116, 119, 120 Bela III kr. wg. 1214, 20,
33, 73
Bela IV kr. wg. 85, 86, 106, 108, 112, 117, 119, 120, 123, 126, 132, 13
3, 137, 139144, 147, 148, 152, 230, 234 Bela s. Rocisawa ks. halickiego, ba Macz
wy 154 Benedykt wojewoda wg. 41,
42, 51, 65 Benedykt namiestnik wg. w
Haliczu 65, 67, 68, 74 Bieniak Janusz 164 Bolesaw Chrobry kr. polski
159, 163, 186
Bolesaw Krzywousty ks. polski 12, 15
Bolesaw Pobony ks. wielkopolski 152, 179
Bolesaw Wstydliwy ks. kra-kowsko-sandomierski 96, 100, 107, 109111, 118, 12
1, 123125, 127, 129, 130, 132 134, 142148, 150, 152, 153,
155, 173, 175, 176, 178, 182 185, 191, 194197, 221 Bolesaw s. Mieszka Starego
,
ks. kujawski 19 Bolesaw I s. Konrada I mazowieckiego, ks. mazowiecki 94, 10
1, 104, 106, 110, 121, 134, 171173, 189, 190 Bolesaw II s. Siemowita, ks
. pocki 188, 190192, 196, 198205, 210, 213220, 222, 226, 230, 233, 240,
241, 264, 266, 270, 273 Bolesaw Rogatka s. Henryka
Pobonego, ks. lski 124 Bolesaw Jerzy II s. Trojdena, ks. halicko-wodzimierski 227
, 228, 237, 245, 247, 248, 253, 257, 258, 260, 265273, 275283, 285294 Boochowcy
109, 110, 122, 123 Bruno mistrz zakonu dobrzyskiego 113
Bugarzy kamscy 116 Burchard Hornhausen land-
mistrz pruski 177 Burundaj wdz tatarski 180
Chodor bp halicki 282
Cyryl kanclerz ks. Daniela halickiego 122, 132
Czesi 54, 142, 144, 157, 224, 232, 290
Daniel s. Romana, ks. wodzi-miersko-halicki 27, 3133, 40, 41, 43, 44, 4656, 59,
60, 65, 6880, 8288, 92, 94, 95, 97101, 103115, 117123, 125136, 139150, 166169, 172
, 186, 187, 189, 190, 197, 207, 247, 248, 251, 259, 262, 272, 279, 281,
294
301
Dawid s. Rocisawa, ks. smoleski 16
Dbrowski Jan 251, 269
Demian tysicznik ks. Daniela 83, 105, 106
Dionizy palatyn wg. 120
Dugosz Jan 15, 21, 26, 28, 29, 56, 64, 72, 81, 91, 125, 142, 146, 188, 196, 201,
205, 229, 235237, 256, 278, 285
Dobrzyski zakon 113, 121
Dregowiczanie 161
Drugeth Wilhelm palatyn wg. 292
Dunaj wojewoda wodzimier-ski 211
Dusburg kronikarz krzyacki 162
Dymitr Dietko bojar halicki 282
Dymitr namiestnik ks. Daniela 117
Dymitr nauczyciel Kolomana, s. Andrzeja II 80
Dytryk I hr. Breny i Wettynu 156
Dzierysaw Abrahamowie mony maopolski 83
Elbieta c. Beli IV, . Henryka I ks. dolno-bawarskiego 230, 234
Elbieta c. Gedymina, . Wacawa ks. pockiego 278
Elbieta c. Henryka VI ks. wrocawskiego, . Konrada I ks. olenickiego 251
Emeryk kr. wg. 20, 25
Eryk IV kr. Danii 242, 243
Estoczycy 69
Eudoksja c. Konrada I, ks. ma-
zowieckiego, . Dytryka hr. Breny i Wettynu 156
Eufemia c. Gedymina, . Bolesawa Jerzego II ks. halic-ko-wodz. 278
Eufemia c. Kazimierza I ks. kujawskiego, . Jerzego I ks. halicko-wodz. 233, 235, 2
37, 239, 255
Eufrozyna c. Jarosawa ks. halickiego, . Igora Jerzego 37
Fennena c. Siemomysa ks. kujawskiego, . Andrzeja III, kr. wg. 223
Filip bojar halicki 51
Filja palatyn wg. 76, 7880
Florian Wojciechowie mony maopolski 83
Florian bp pocki 271
Fryderyk I, Barbarossa cesarz 14, 138
Fryderyk II cesarz 136, 138 140
Fryderyk II Bitny, ks. austriacki 112, 132, 136138, 142
Fryderyk Habsburg, ks. austr. 234
Fryderyk burgrabia norymberski 156
Fulko, zob. Peka
Galhard de Carceribus nuncjusz papieski 287
Gali Anonim kronikarz polski 7
Gaudemunda Zofia c. Trojde-na w. ks. litewskiego, . Bolesawa II ks. pockiego 192
Gedymin w. ks. litewski 248, 251253, 257, 258, 263, 266 268, 270272, 276278, 281, 28
3, 285, 286
302
Gensiorskij A. J. 10 Gentilis legat papieski 235, 241 Gertruda c. Bertolda
III ks. Meranu, . Andrzeja II kr. wg. 53, 58
Gertruda c. Henryka Baben-berga, . Romana s. Daniela halickiego 138, 141, 143, 15
5
Gerward bp wocawski 238 Grzegorz XI papie 155 Grzymisawa c. Ingwara ks. uckiego
, . Leszka Biaego 44, 93, 9698, 100102, 104, 107, 121, 127, 130 Gutkeled Joachim
(Pektari)
magnat wg. 155 Giinter hr. Schwarzburg 244 247
Habsburgowie rodzina panujca w Austrii 158, 234 Hartmund Grumbach land-
mistrz pruski 177, 180 Helena c. Albrechta ks. saskiego, . Henryka III ks. wrocaws
kiego 156
Helena c. Rocisawa w. ks. kijowskiego, . Kazimierza Sprawiedliwego 11, 15,
19, 22, 64, 92, 93 Hennig E. 227 Henryk VII cesarz 138, 140 Henryk Brodaty ks. ls
ki 40, 43, 72, 73, 95, 97, 100, 101, 109, 124
Henryk Pobony ks. lski 124 Henryk III ks. wrocawski 146,
156
Henryk IV ks. wrocawski 153, 156, 211), 213218, 222, 223, 225
Henryk VI ks. wrocawski 251,
275
Henryk I (III) ks. gogowski 233235
Henryk II (IV) ks. gogowski 264
Henryk II Jasomirgott ks. austriacki 138
Henryk Babenberg s. Leopolda VI ks. austriackiego 138
Henryk (I) ks. bawarski 141, 142
Henryk V hr. Schwarzburg 246,
247
Henryk I wjt z Plauen 247 Henryk II Schwarzburg wjt
z Plauen 247
Henryk Kietlicz arcybp. gnienieski 30, 39 Henryk z Breny franciszkanin
156
Henryk otysz kronikarz 69 Herman V margr. badeski
139, 140
Honoriusz III papie 20 Hruszewkij Micha 10, 16, 20, 32, 40, 54, 91, 126, 146, 150,
153, 170, 225, 235, 253, 257, 261, 266, 268, 270
Ibrahim ibn Jakub kupiec-po-drnik arabski 7, 160
Igor ks. kijowski 163
Igor-Jerzy ks. w.-nowogrodzki i siewierski 37
Igorewicze rodzina ks. w. nowogrodzkich i siewierskich 34, 3741, 43, 4547, 49
Ilja Szczepanowicz bojar halicki 42
Ingwar s. Jarosawa, ks. ucki 23, 44, 45, 47, 50
303
Innocenty III papie 24, 56, 58,
60 Innocenty IV papie 143, 145,
174 Iwan s. Mcisawa, ks. ucki
i czartoryjski 98 Izjaslaw ks. w.-nowogrodzki
114
Izjaslaw s. Mcisawa, ks. smoleski 110, 111 Izjasaw s. Wodzimierza Igo-
rewicza, ks. trembowelski
45, 48
Jawingowie 99, 112, 113, 129, 133, 161170, 172176, 179, 180, 183187, 190, 193, 194 J
adwiga c. Bolesawa Pobonego, . Wadysawa okietka 229
Jakub winka arcybp gnienieski 230
Jan XXII papie 254, 276 Jan Luksemburski kr. czeski
242, 283, 284
Jan arcybp ostrzyhomski 61, 62 Jan Muskata bp krakowski.
230, 233, 235, 237 Jan Piano Carpine, franciszkanin 129131
Jan zwany Lacta, bojar Bole-. sawa Jerzego II 288 Jaron namiestnik Mcisawa
ks. halickiego 70, 76 Jaropek bojar halicki 51 Jarosaw Mdry w. ks. kijowski 164, 16
5
Jarosaw Omiomys s. Wodzimierza, ks. halicki 64 Jarosaw s. Ingwara, ks. ucki
98, 100 Jarosaw s. Wsiewooda, ks.
perejasawski 3538, 67, 69, 114
Jasiski Kazimierz 292
Jawood bojar halicki 51
Jerzy I Dogoruki s. Wodzimierza, ks. rostowski i suz-dalski 16
Jerzy I s. Lwa, ks. halicko--wodzimierski 151, 183, 197, 200202, 205207, 211214, 2212
23, 225232, 234242, 245, 247, 253, 255, 256, 259, 264, 265, 269, 272, 273, 281
Jerzy II s. Wsiewooda III, w. ks. wodzimierski 114, 116
Jerzy II ks. halicko-wodzi-mierski, zob. Bolesaw Jerzy II
Jerzy tysicznik ks. Mcisawa Udaego 85
Jolanta Helena c. Beli IV, . Bolesawa Pobonego 152
Jordan pose Beli IV 144
Judyta c. Henryka hr. Schwarz-burga, . Henryka I wjta z Plauen 247
Karol andegaweski kr. wg. 230, 233, 257, 262, 270, 283, 284, 287291
Kazimierz Odnowiciel ks. polski 164
Kazimierz Sprawiedliwy ks. polski 7, 915, 18, 35, 59, 88, 91, 93, 111, 113, 135,
166, 196
Kazimierz Wielki. kr. polski 260, 279, 280, 283293
Kazimierz I s. Konrada ks. mazowieckiego, ks. kujawski 94, 96, 130, 161, 169171,
173182, 190, 235
304
Kazimierz II s. Kazimierza I, ks. kujawski i czycki 210, 214, 224 Kazimierz III
s. Siemomysa,
ks. inowrocawski 244 Ktrzyski Stanisaw 66, 284 Kinga, zob. Kunegunda c. Beli IV
Koloman s. Andrzeja II kr. wg., kr. halicki 5658, 60 63, 65, 66, 74, 7682, 1
08 Konrad I s. Kazimierza Sprawiedliwego, ks. Mazowsza 11, 15, 19, 28, 29, 3
4, 39, 43, 44, 72, 73, 78, 83, 9197, 100104, 106111, 113115, 118, 119, 1
21, 122, 124131, 133135, 159161, 169172, 181, 188190
Konrad I s. Henryka ks. gogowskiego, ks. olenicko--namysowski 251 Konrad II
s. Siemowita ks. mazowieckiego, ks. czerski 152, 184, 185, 188, 190196,
198220, 226 Konrad bp kamiski 275 Konstancja c. Beli IV kr. wg. . Lwa I ks. halickie
go 132, 152, 197, 234 Korduba Miron 146 Kotian chan poowiecki 77, 83 Krakowski St
efan 197 Krystyn wojewoda mazowiecki 72
Krzyacki zakon 91, 113, 160, 167171, 173175, 176182, 184187, 190, 227, 237240, 242, 24
4249, 251, 252, 258, 261, 263, 264, 267, 269, 271 278, 280287, 290, 293, 294 Krzyacy
zob. Krzyacki zakon
20 Polska i Ru
Ksina Romanowa 24, 27, 32, 34, 3740, 4345, 47, 5053
Kumani 229, 230, 277
Kunegunda c. Beli IV kr. wg., . Bolesawa Wstydliwego 118, 127, 132, 142, 152, 197
Kunegunda c. Rocisawa bana Maczwy, . Przemyla Oto-kara II 154, 230
Leopold VI Babenberg, ks.
austriacki 136
Leszek Biay s. Kazimierza Sprawiedliwego, ks. maopolski 911, 14, 15, 19, 21, 22, 253
6, 3840, 4345, 4749, 51, 5355, 5660, 6279, 8193, 9597, 100, 134, 159, 167
Leszek Czarny s. Kazimierza I ks. ku jawskiego, ks. sieradz-ko-czycki i maopolski 1
45147, 152, 185, 195199, 201206, 208, 211, 212, 218, 220
Leszek s. Siemomysa ks. kujawskiego, ks. inowrocawski 244, 245
Lew I s. Daniela, ks. halicki 119, 126, 132, 141, 142, 146, 148153, 155157, 175, 1
80, 183, 184, 192, 196, 197, 200 203, 205207, 209, 211, 213, 215217, 221223, 225, 22
6, 264, 272, 281
Lew II s. Jerzego I, ks. halicki 223, 227, 237, 240, 242, 243, 245248, 253, 25
7, 260, 261, 270, 273, 276, 293 Lichaczew D. S. 10 Litwini 78, 89, 94, 115, 133
, 148, 181, 183, 186, 192, 203, 205,
305
212, 224, 231, 251, 252, 265, 268, 277, 285
Lothka, zob. Bolesaw Jerzy II Lubart s. Gedymina w. ks. litewskiego, ks. litewski
253, 270, 291
Luter ks. brunwicki w. mistrz krzyacki 277
appo Danilewskij A. S. 228 owmiaski Henryk 10
Magorzata c. Leopolda VI ks. austriackiego, . Przemyla Otokara II 138, 140
Marcin podkomorzy czycki 264
Marek Gryfita wojewoda krakowski 71
Maria c. Mcisawa Udaego 81
Maria c. Jerzego I, . Trojdena ks. mazowieckiego 237, 240, 241, 247, 264, 266
Maria c. Gertrudy Babenberg 155
Masaw ks. Mazowsza 164, 186
Meinhardt z Kwerfurtu, land-mistrz pruski 245
Mendog w. ks. litewski 114, 127, 144, 150, 168, 169, 176, 177, 180183, 190
Menge chan tatarski 117
Micha s. Wsiewooda, ks. czer-nihowski i halicki 99, 100, 108, 110114, 117119, 121, 1
22, 134
Mieszko I ks. polski 160, 163
Mieszko III Stary ks. wielkopolski 13, 15, 18, 19, 21, 22, 92, 93
Mieszko Pltonogi ks. raciborski 49
306
Mikoaj wojewoda krakowski 11, 1315, 19, 22
Mikoaj prepozyt opolski 291
Mikoaj Manentis, Genueczyk mieszczanin krakowski 254
Mirosaw bojar wodzimierski 39, 45
Mszczuj I ks. pomorski 15
Mcisaw s. Daniela, ks. wodzimierski 150, 152, 153, 184, 197, 202, 206209, 211, 213 21
5, 217, 220, 226, 227
Mcisaw Chrobry s. Izjasawa, ks. perejasawski 12
Mcisaw Niemy s. Jarosawa, ks. peresopnicki 42, 44, 47, 5154, 98
Mcisaw Uday s. Mcisawa, ks. w.-nowogrodzki i halicki 64, 65, 6771, 7376
Mcisaw s. Rocisawa, ks. w.-nowogrodzki 64
Mciwoj kasztelan wilicki 102, 103, 107
Nogaj chan tatarski 197
Olgowicze rodzina panujca w ks. czernihowskim 17, 23, 34
Opizo opat benedyktyski legat papieski 145, 175, 176 Orda tatarska zob. Tatarzy
Ostafi s. Konstantyna ks. ria-
zaskiego 181
Otokar styryjski kronikarz 234 Otto II ks. bawarski 141 Otto III ks. dolnobawars
ki kr.
wg. 230, 232234 Otto IV margrabia brandenburski 234
Pakosaw Lasocic (Starszy) wojewoda krakowski 11, 5760, 71, 83, 86
Pakosaw Wojciechowie (Modszy) wojewoda sandomierski 97, 100, 102104, 107, 109, 110
Paszkiewicz Henryk 256, 261, 264, 265, 269, 270, 277, 283, 285, 286
Paszuto W. T. 9, 32, 91,119,149, 150, 176, 196, 208, 209, 268
Pawe z Przemankowa bp krakowski 210
Pektari zob. Gutkeled Joachim
Peka bp krakowski 11, 15, 19, 28
Perejasawa c. Daniela, . Sie-mowita I ks. mazowieckiego 172, 189, 191
Piastowie rodzina panujca w Polsce 7, 189, 208, 243, 246, 247
Pieczyngowie 163
Piotr nadupan wgierski 257
Piotr kanonik krakowski 254
Piotr Gerwazy kolektor witopietrza w Polsce i na Wgrzech 292
Polacy p a s s i m
Poowcy 23, 24, 34, 48, 7779, 83, 85, 99, 106, 110112, 127, 141, 146
Pot palatyn wg. 47
Prandota bp krakowski 144
Prochaska Antoni 268
Prusowie 72, 73, 78, 82, 83, 89, 94, 96, 97, 133, 160, 163, 165 167, 169171, 173175
, 179 181, 186, 190
Przedsawa c. Ruryka II w. ks.
kijowskiego, . Romana ks.
halicko-wodzim. 23 Przemys II ks. wielkopolski
223, 224, 226 Przemys s. Siemomysa, ks.
inowrocawski 244 Przemyl Otokar II kr. czeski
138, 140147, 152158 Przemylidzi rodzina panujca
w Czechach 138, 140, 141,
154, 158, 228, 230232, 238,
242
Roman s. Daniela ks. halickiego, ks. sonimski i nowogrdzki 141144, 146, 147, 150, 1
55
Roman s. Igora, ks. dwino-grodzki i halicki 37, 38, 41, 42, 4749
Roman s. Mcisawa, ks. wo-dzimiersko-halicki 7, 10, 1234, 3740, 43, 44, 46, 47, 55, 59
, 68, 73, 8890, 92, 93,
166, 183, 189, 197, 256, 259, 279, 281, 294
Romanowicze rodzina ksit halicko-wodzimierskich 12, 3436, 39, 40, 43, 45, 4952, 55, 56
, 59, 60, 68, 82, 83, 86, 92, 94, 95, 97, 98, 100102, 104, 107, 109112, 118, 119,
121, 122, 124, 125, 129, 131, 133, 134, 137, 141143, 149, 150,
167, 168, 171, 178, 183, 190, 227, 241, 242, 246248, 251, 253, 254, 256, 25
8266, 270, 272, 274, 291, 293
Rocisaw s. Igora ks. nowo-grodzko-siewierskiego 49
Rocisaw s. Michaa, ks. halicki ba Maczwy 112, 114,
20*
307
115, 117, 121124, 126129, 131134, 137, 142, 197
Rocislaw I Micha s. Mcisa-wa, ks. smoleski, w. ks. kijowski 11, 92
Rocisaw II s. Mcisawa, ks. smoleski 117
Rocisaw s. Ruryka, w. ks. kijowski 17, 24, 28, 41
Rocisaw s. Swiatopeka, ks. piski 99, 122
Rocisawicze rodzina panujca w ksistwie halickim 10, 12, 22, 32, 35, 36, 37, 67, 88
Rudolf I Habsburg cesarz 154158
Rudolf s. Albrechta I, ks. austriacki 234
Ruryk II Wasyl s. Rocisawa, w. ks. kijowski 13, 1618, 23, 24, 33, 34
Rurykowicze rodzina panujca na Rusi 7, 92, 132, 181, 263
Rusini passim
Ryksa-Elbieta c. Przemyla II, . Wacawa II kr. czeskiego 226
Ryszard dominikanin 116
Salomea c. Henryka ks. gogowskiego, . Henryka II wjta z Plauen 247
Salomea c. Leszka Biaego, . Kolomana kr. Halicza 58, 63, 76, 77, 7981
Salomea c. Sambora II, . Sie-momysa ks. kujawskiego 244
Siemomys s. Kazimierza I, ks. ku jawsko-ino wrocawski 196, 209, 244
Siemowit I, s. Konrada I, ks.
308
mazowiecki 94, 161, 171
182, 184, 186, 188190, 198 Siemowit II s. Bolesawa II ks.
pockiego, k. mazowiecki
267, 268, 274 Siemowit s. Kazimierza I ks.
kujawskiego, ks. dobrzyski
227, 230, 245, 247, 264 Sighard hr. Schwarzburg kom-
tur grudzidzki 244247,
251, 271, 272, 275 Stefan V kr. wg. 143, 145, 148,
148, 152, 154
Stefan I ks. dolnobawarski 230 Stefan bp lubuski 284 Sudysaw Bernatowicz boja
r
halicki 51, 68, 77, 80, 81, 87,
104106
Sulisaw kasztelan sandomierski 48
Szaraniewicz Izydor 146 Szwarno s. Daniela, ks. halicki
i w. ks. litewski 148151,
181, 183
Swiatosaw s. Igora, ks. wo-dzimierski 3739, 4244, 4749, 93
Swiatosawa c. Lwa I ks. halickiego, klaryska sdecka. 197
Swicowie mony rd pomorski 233, 234
Switopek ks. Pomorza Gdaskiego 88, 169, 170, 173, 174
Tatarzy 83, 84, 114121, 123, 129, 131, 132, 137,' 145, 146, 156, 176, 180, 202204,
206, 224, 231, 245, 246, 255, 261 263, 266, 269, 270, 273, 276, 286, 287, 291, 2
92, 294
Teodor zob. Dytryk
Temudyn twrca pastwa tatarskiego 116
Tobiasz bp praski 156
Tomasz przeor dominikaski 292
Trojden, w. ks. litewski 151,
183, 185, 192
Trojden I s. Bolesawa II, ks.
mazowiecki 240, 241, 264,
266268, 274 Trojnat w. ks. litewski 150, 182
Wacaw I kr. czeski 129, 138, 144
Wacaw H kr. czeski i polski 216, 222226, 228232, 238
Wacaw III kr. czeski i wg. (jako kr. wg. Wadysaw V) 230233, 237
Wacaw (Wako) s. Bolesawa II, ks. pocki 238, 252, 265, 267, 274, 278
Waldemar margrabia brandenburski 234, 243
Warcisaw IV ks. woogoski i raski 272, 275
Wasylko s. Romana, ks. wo-dzimierski 27, 32, 40, 43 45, 47, 50, 51, 53, 54, 60, 71
, 83, 88, 92, 94, 99104, 108 111, 120, 122, 125, 127131, 133, 134, 136, 142, 147151,
153, 167, 170, 173, 180, 183,
184, 196, 251, 259 Wasylko ks. sonimski 200 Wasylko s. Wodzimierza ks.
halickiego 20 Werner v. Orseln w. mistrz
krzyacki 272, 276 Wgrzy 14, 20, 33, 3537, 41,
42, 4750, 53, 54, 57, 58, 68,
70, 71, 75, 7781, 8486, 88, 99, 102, 106, 120, 127, 137, 144, 145, 147, 154, 155,
157,
204, 229, 263, 269, 277, 290, 291
Wiczesaw kasztelan krakowski 40
Wilhelm lektor dominikanw pockich 239
Wincenty Kadubek kronikarz polski 12, 18, 21, 32, 66, 113
Wadysaw okietek kr. polski 92, 192, 196, 198, 199, 201,
205, 209, 210, 214216, 219, 222226, 228244, 247249, 251256, 258281, 286, 293
Wadysaw IV kr. wg. 154, 155, 204
Wadysaw Laskonogi ks. wielkopolski 22, 27, 28, 30, 33, 34, 39, 40, 72, 73, 88, 9597
, 101, 102
Wadysaw Odonic ks. wielkopolski 27, 28, 30, 34, 39, 43, 72, 88, 96
Wadysaw ks. opolski 142, 153, 195
Wadysaw s. Wacawa I kr. czeskiego, margrabia morawski 138
Wadysaw wojewoda siedmiogrodzki 233
Wadysaw (Kormiliczyc) bojar halicki 3638, 4648, 50 56, 5860
Wodzimierz I Wielki, w. ks. kijowski 103, 161163, 186
Wodzimierz III s. Ruryka II Wasyla, w. ks. kijowski 85, 99, 100, 110
Wodzimierz s. Igora, ks. halicki 3742, 45, 46, 48, 49
309
Wodzimierz syn Jarosawa, ks. halicki 1214, 20, 22, 31, 33, 35, 37, 42
Wodzimierz s. Wasylka, ks. wodzimiersko-woyski 148, 149, 151153, 183, 184, 19219
6, 197203, 205209, 211, 213
Wodzimierz Jan s. Wodzimierza ks. halickiego 20
Wojsiek s. Mendoga, w. ks. litewski 144, 150, 151, 183
Wolimir bp wocawski 182
Wsiewood III, Wielkie Gniazdo w. ks. wodzimierski 16, 17, 35, 114
Wsiewood s. Jerzego II w. ks. wodzimierskiego 102
Wsiewood s. Mcisawa, ks.
beski 13, 14, 43, 51, 54 Wsiewood s. Wodzimierza
Igorewicza 45 Wyszata dowdca Daniela 125
Zachorowski Stanisaw 91, 124, 265
Zajczkowski Stanisaw 268, 269, 271, 288
Zakrzewski Stanisaw 288
Zofia c. Daniela ks. halickiego, . Henryka V hr. Schwarzburga 246, 247
yrosaw bojar halicki 80, 85,
Indeks nazw geograficznych
Adriatyk 154
Ataj 116
Andrzejw 126
Anglia 249
Austria 8, 136144, 147, 154,
157 Awinion 254, 276, 277, 287
Bakota 122
Batyk 160163, 169, 186
Bardjw 120
Bawaria 136, 230, 234
Bez 14, 47, 50, 51, 54, 83, 150,
213
Bigoraj 148 Bogucice 204 Boochowo 109 Bbrka rz. 54 Brandenburgia 243, 244, 26
1,
274
Bratysawa zob. Poon Brno 157, 225 Brodnica .274 Brze Kujawski 201, 271 Brze nad Bugiem
44, 45, 70,
112, 121, 193, 198, 200, 203,
206, 207, 213 Buda 52
Bug rz. 8, 70, 74, 83, 113, 164,
165, 193, 200, 206 Busk 51
Carogrd 132
Chem 110, 111, 115, 121, 128,
145, 150, 176, 213 Chemno (grd i ziemia) 167,
170, 248, 249, 284 Czarny Potok rz. zob. Sieczna Czechy 136, 138, 141, 145, 146
,
152, 154, 234, 237, 261 Czernihw 117, 122 Czersk 189, 200, 201 Czartoryjsk 98, 99
Czerwie 95, 111, 150, 213
Dniepr rz. 122, 162 Dniestr rz. 86, 98, 105, 122 Dobrzy (grd i ziemia) 173,
174 Drohiczyn 113, 121, 150, 151,
173, 175, 176, 213 Dryna rz. 133 Dukielska Przecz 47 Dunaj rz. 120, 133, 140 Durnk
rut zob. Suche Kruty Dwina rz. 162 Dwinogrd 38, 41, 42, 47, 48,
80, 86
311
Erfurt 24
Europa 8, 115, 116, 140, 149, 150, 256, 259
Flandria 249
Galindia 163, 179
Galitia zob. Halicz
Gsawa 92
Gdask 233, 237, 238
Genua 254
Gniezno 228
Golub 245, 252
Gostynin 191, 192, 200, 201, 215
Grody Czerwieskie 162
Groissenbrunn 146
Grdek 77
Halicz p a s s i m Haimburg 143
Inflanty 69 Italia 137
Jawie 132, 177, 178, 181, 182,
187
Jarosaw 127129, 132 Jazdowo (Ujazdw) 181, 190,
199 Jdrzejw 19
Kalisz 72, 102
Kalka rz. 84, 115
Karna rz. 116
Kamieniec nad Len 206
Kamieniec nad Sucz 51, 53, 55
Karpaty 12, 34
Karyntia 145, 154
Kielce 125
Kijw 8, 17, 18, 23, 24, 28, 34, 40, 84, 100, 114, 117119, 131, 161, 163, 165, 261
Koomna 116 Komow 45, 51, 70 Koprzywnica 198 Korczyn 229 Kozielsk 117 Krakw p a s s
i m Krzemieniec 120 Ksistwo beskie 45, 50
brzesko-kujawskie 249
dobrzyskie 265
halickie p a s s i m
kijowskie 9, 10, 16, 118
krakowskie p a s s i m
czyckie 210
uckie 44
mazowieckie 10
nowogrdzkie 144
owrckie 23
sandomierskie p a s s i m
sieradzkie 209, 210
wodzimierskie p a s s i m
wrocawskie 155 Kujawy 11, 91, 93, 161, 165,
171, 201 Kujawy brzeskie 210, 229
Ld 179
Lelesz 53
Lena rz. 206
Lyon 129
Litawa rz. 137
Litwa 82, 95, 114, 115, 147, 150, 151, 164, 166, 168, 170, 171, 174, 176, 180183,
185, 186, 190, 192, 247, 248, 251253, 257259, 263, 265, 267, 269, 272, 275, 277279
, 285, 287, 293, 294
Lodomeria zob. Wodzimierz Woyski
Lubaczw 58, 60, 65, 67, 75
Lubawa 170
312
Lublin (miasto i ziemia) 28, 29, 125, 126, 148, 184, 203, 211, 212, 214, 217, 22
1, 222, 231, 286
Luboml 206, 207, 211
Lubeka 249, 263
Lww 150, 281, 292
Lada rz. 125
adoga 162
czyca 93, 124, 130, 131, 171,
179 uck 99, 118, 150, 207
Maczwa banat wg. 133 Maopolska p a s s i m Mazowsze '- p a s s i m Mazowsze czers
kie 124, 171,
189, 198 Mazowsze pockie 94, 121, 171,
189
Meklemburgia 243 Michaowska ziemia 245 Miechw 229
Mielnik 150, 151, 200, 213 Midzybo 100 Milicz 102 Mogia wzgrze obok Halicza
42
Morawa bakaska rz. 133 Morawy 124, 141, 143, 154 Moskwa 116 Mozgawa rz. 15, 19, 22
, 28, 93
Nako 271
Narew rz. 165, 193
Niemen rz. 162
Norymberga 155
Norwegia 243
Nowe Miasto zob. Korczyn
Nowogrd Wielki 64, 65, 68,
69, 162 Nurzec rz. 113, 133, 165
Odra rz. 160 Oomuniec 143, 233 Opawa 157, 216, 222, 225
Perejasaw 38 Perejasaw poudniowy 117 Peremyl 55, 85, 100 Pilica rz. 121 Pisk 122, 16
1 Pock 190, 191, 278, 280, 290 "Podgrze (w ziemi lubelskiej).
125 Podlasie 254, 258, 267272, 275,
286
Polexia zob. Jawie Polska p a s s i m Poock 165 Pomezania 163 Pomorze Gdaskie
96, 224.
232235, 237239, 241, 245,
249, 263, 271, 283, 284 Pomorze Zachodnie 243, 271 Ponizie 98, 105, 122 Pozna 72
Poon (Preszburg, Bratysawa)
139, 140, 147, 241 Praga 7, 8, 157, 226 Preszburg zob. Poon Przemyl 42, 44, 47, 58
, 60, 65,
67, 70, 71, 7577, 84^86, 93,
114, 115, 150 Przeworsk 198 Putusk 194, 199 Putywel 41
Raci (mazowiecki) 177
Raj (w ksistwie wodzimier-
skim) 206, 207 Ratyzbona 8 Rawa (mazowiecka) 191
313
Riaza 116, 181
Rugia 243
Ru p a s s im
Ru Czarna 144, 150, 151, 169,
174 Rzesza Niemiecka 14, 26, 116,
154, 224 Rzym 49, 62, 168, 174176, 179
Sajo rz. 120
San rz. 125
Sandomierz 29, 109, 120, 121,
124t 204, 206, 210, 217, 238,
249
Sanok 33, 47, 279, 288290 Sawa rz. 133 Seret rz. 54 Sieczna rz. 126 Sieradz 93, 1
24, 171, 200 Siewierz 214 Sita rz. 114, 116 Skalmierz 124 Skandynawia 162 Skrzyn
no 109 Sawonia 133, 292 Sucz rz. 109
Sochaczew 191, 200, 201, 205 Spira 154 Spisz 58, 67
Starogrd (wielkopolski) 102 Stopie 45, 51, 70 Styria 138, 139, 141143, 146,
147, 154, 155
Suche Kruty (Durnkrut) 157 Suchod 125, 129 Sudety 154
Suzdal 101, 104, 114, 116 Synowdzko 120 Szczekarzw 202 Szumsk 48 Szwecja 243
314
lsk 102, 119, 121, 153, 155, 156, 211, 216, 234, 251, 252, 258, 262
roda 119
wiecie 239
Tarnawa 148, 149
Tanew rz. 125
Tczew 239
Torczesk 17, 80
Toru 248250
Trembowla 45, 47, 54, 86, 150
Troszyn 180
Turw 161
Tychoml 55, 86
Tylicz 147
Tyniec 216
Ugrowsk 45, 51, 70, 104, 150 Ukraina 70, 197 Uszy ca rz. 122
Warmia 163 Warszawa 290 Wereszczyn 45, 51, 70 Wgry p a s s i m Wiede 137, 139, 147
, 156 Wielkopolska 15, 19, 22, 40, 43,
9597, 101, 104, 224, 228,
233, 235, 243
Wieprz rz. 70, 74, 83, 84, 111 Wilica 107 Wisa rz. 8, 26, 28, 125, 163, 194,
200, 249 Wisznia rz. 126
Wodzimierz (nad Klam) 116 Wodzimierz Woyski p a s-
si m
Woga rz. 116, 162 Wochow rz. 162 Woy 10, 76, 78, 79, 82, 86, 94,
108, 148, 165, 166 Wrocaw 8, 102, 130, 250
Wyszehrad wgierski 283, 284,
287, 288, 290
Wyszogrd mazowiecki 121, 203 Wyszogrd pomorski 169
Zabue 150, 151, 183, 205, 221 Zagrzeb 292
Zawichost 11, 24, 25, 29, 34, 39,
88, 125, 166 Zbara 54 Zwenigorod zob. Dwinogrd
arnw 109 mud 258
Spis treci
I. Udzia Romana, ksicia halicko-wodzimierskiego w walkach o pryncypat kr.akowski po
mierci Kazimierza Sprawiedliwego, jego wyprawa na Polsk w 1205 r. (11941205)......
.. 7
II. Rywalizacja Leszka Biaego z Andrzejem II wgierskim o wpyw w ksistwach halickim i
wo-dzimierskim do traktatu spiskiego (12051214) . 31
III. Traktat spiski i utworzenie krlestwa halickiego'
pod rzdami Arpadw (1214 r.)......52
IV. Niepowodzenie polityki ruskiej Leszka Biaego (12151227) .
..........67
V. Rola Konrada I mazowieckiego w stosunkach pol-
sko-ruskich (12271247)........91
VI. Polska i Ru w walce o spucizn po Babenbergach
(12461278) ............ 13G
VII. Zagadnienie pruskie w stosunkach polsko-ruskich
w XIII w............159
VIII. Ru halicka i wodzimiersk wobec walk ksit
na Mazowszu w drugiej poowie XIII wieku . . 188
IX. Udzia Rusi halicko-wodzimierskiej w akcji zjednoczeniowej Wadysawa okietka (129013
08) 221
X. Zwizki ostatnich Romanowiczw z Wadysawem
okietkiem (13081323) . ... 242
325
XI. Stosunek Bolesawa Jerzego II Trojdenowica do Wadysawa okietka i Kazimierza Wielk
iego (13231340)...........
Tablice genealogiczne..........
Indeks osb.............
Indeks nazw geograficznych........
Pesiowe..............
Spis ilustracji............
Mapa
260
295 300 311 316 323