UNIVERZITET U TUZLI G

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE 2008 / 2009

TEHNIKA INFORMATIKA
ENERGETSKA ELEKTROTEHNIKA


















ENERGETSKA ELEKTRONIKA
(PREDAVANJA)





















Autorskih prava nema pa ko hoe BUJRUM!!!
Senad S
1
3 3
3
3
3 3
1 1 1 1
, , , P f I U
2 2 2 2
, , , P f I U
ENERGETSKA ELEKTRONIKA (EE)

Glavni zadatak EE je upravljanje tokom elektrine energije putem napona i struje, svodei ih
na optimalnu formu koju zahtjeva potroa.
EE se bavi prouavanjem:
- sklopova sa elektrinim ventilima
- komponenti sklopova sa elektrinim ventilima (prigunice, trafoi, kondenzatori i sl)
- ureaja (pretvarai) i komponenti (regulaciono zatitni strujni krugovi, krugovi za
mjerenje i signalizaciju i sl)
- koritenje sklopova i ureaja (meusobni uticaj sa potroaem)

Podjela ureaja energetske elektronike





tok energije
ispravlja invertor istosmjerni izmjenini izmjenini istosmjerni
pretvara pretvara prekida prekida

usmjerivaka tehnika



pretvaraka tehnika



energetska elektrotehnika (EE)

Blok ema EE u principu sastoji se iz sledeih elemenata


Izvor Energetski dio Pretvara
energije


Informacija u energetskom dijelu



Informacioni dio



Informacija u eljenim izlaznim veliinama



Senad S
2
N
Ns
P
U principu uvijek imamo dva dijela:
- energetski i
- informacioni

U energetskom dijelu obavljaju se energetske transformacije, to je zapravo izvrni organ u
koga se uvodi energija na ulazu, a na izlazu je spojen potroal (motor ili neto drugo).

U informacionom dijelu dolaze sve informacije o eljenim izlaznim veliinama i na osnovu
obraenih informacija informacioni dio upravlja radom energetskog dijela.

Primjena ureaja energetske elektronike

U ureajima EE preoblikovanje energiej se obavlja sa vrlo malim gubicima, tj sa vrlo dobrom
dinamikom te se zbog toga ovi ureaji primjenjuju u raznim djelatnostima:
- procesna industrija (EMP elektromotorni pogoni, elektrotermija, elektrohemija i sl)
- proizvodnja i prenos elektrine enrgije (uzbuda sinhronog generatora, kompenzacija
jalove energije, ukljuenje i iskljuenje elektrinih krugova i sl)
- besprekidno napajanje (istosmjerno i naizmjenino)
- transport (el vua, eljeznice, vozila, dizalice i sl)
- kuanski aparati i priruni alati (regulirani mali pogoni, grijanje, rasvjeta, upravljanje i
sl)
- komunikacije

DIODA

Dioda je ne upravljivi ventil i predstavlja ne linearnu otpornost.

katoda

K





A








oklop anoda




+
P i
+
N su jako dotirani slojevi a Ns i Ps su slabo dotirani slojevi.
Senad S
3
I
U
Statika karakteristika diode




propusna
karakteristika













zaporna
karakteristika




Statike karakteristike diode su strujno naponske karakteristike tj predstavljaju zavisnost:
- propusne struje diode u zavisnosti od propusnog napona If = f(Uf)
- zaporne struje od zapornog napona Ir = f(Ur)

Karakteristika svake diode je da pri odreenoj vrijednosti zapornog napona struja naglo
poraste i nastaje proboj PN spoja, a taj napon se zove probojni napon Uprob.

Strujno naponske karakteristike su zavisne od temperature okoline, sa poveanjem
temperature raste zaporna struja uz neznatno poveanje zapornog napona, a pad napona je
manji u propusnom podruju.

Nominalni parametri diode

- nominalna propusna struja If je maximalna dozvoljena struja diode pri kojoj se ne
premauje dozvoljena radna temperatura. Si diode se rade za struje 1000 1500 A a
Ge za neto nie
- nominalni propusni napon Uf je pad napona na propusno polarizovanoj diodi pri
nominalnoj propusnoj struji. Si diode imaju Uf = 1 1.4 V a Ge neto nie
- napon poetka voenja Us je napon pri kojem dioda poinje voditi struju. Za Si diode
0.4 0.8 V a Ge neto nie
- nominalni zaporni napon Ur je maximalni napon koji dioda moe podnijeti u ne
propusnom podruju a da ne doe do proboja. Za Si diode 4 5 kV a za Ge neto nie
- nominalna zaporna struja Ir je struja koja tee kroz diodu pri nominalnom zapornom
naponu
Senad S
4
- dinamika otpornost
I
U
r
D

= predstavlja otpornost propusno polarisane diode

- nominalna temperatura je temperatura pri kojoj snaga disipacije (gubitaka) Pr, pri
proticanju If ne prelazi doputenu vrijednost.

Dinamike osobine diode

Proces preklapanja diode iz propusnog u zaporno stanje i obrnuto je takav da se stacionarno
stanje ne ostvaruje trenutno. Kada se preklapa dioda u propusno stanje (kada napon izvora
promjeni polaritet) potrebno je izvjesno vrijeme da bi nosioci naboja stigli u sredite i
preplavili ga.
Vai i obrnuto kada se dioda iskljui zbog promjene polariteta potrebno je i nakon vremena
kada je struja nula da se nosiocinaboja vrate u jako dotirano podruje.
Upravo zbog toga da bi se dioda mogla ponovo ukljuiti potrebno je obrzbjediti vrijeme
oporavka ''top''.

Ukljuenje Iskljuenje

UAK Zaporno stanje Propusno stanje



t







i



t







Pri procesu ukljuenja i iskljuenja javljaju se gubici koji su srazmjerni frekvenciji
(manipulaciji) ukljuenja iskljuenja.

Pri projektovanju elektrinih sklopova sa diodama pored nominalnih veoma su vani i
eksplatacioni parametri kao to su:
- sposobnost podnoenja preoptereenja tj udarne struje koja zapravo predstavlja sinusni
poluval struje u trajanju 10ms pri frekvenciji 50Hz. Poslije cirka 100 150 udaraca
dolazi do unitenja diode
Senad S
5
- opteretna sposobnost diode je doputena vrijednost propusne opteretne struje pri
trajnom radu i nominalnim uslovima hlaenja
- doputena temperatura okoline. Za Si diode 40 140C
- mehanika vrstoa je sposobnost diode na vibracije, udarce i slino. To je sposobnost
da moe izdrati odreene udarce bez oteenja i ovo je vrlo vano za mjesto ugradnje
ureaja.

BIPOLARNI TRANZISTOR

Tranzistor je troslojna upravljaka struktura koja moe biti PNP ili NPN tipa.

P N P
E
B
C

E
B
C


P N
E
B
C
N

E
B
C


Statike karakteristike tranzistora

A
B
Ib=0
Ib1
Ib2
Ib3
Ib4
Ib5
Ic
Uce
Ucc Uccmax
Ic=
Ucc
Rc
Karakteristino
optereenje


Tranzistor ima tri elektrode:
- E emiter
- C kolektor
- B baza
Najee se koristi spoj sa zajednikim emiterom (ZE).
Zavisno od naina polarizacije E i C prelaza, rad tranzistora se odvija u tri karakteristina
podruja:

Senad S
6
I je tzv aktivno podruje i u tom podruju uglavnom rade linearni pojaavaki sklopovi, tj
svuda tamo gdje za male signale izmeu napona i struje vladaju linearni odnosi. U ovom
podruju je emiterski prelaz PN polarisan propusno.

II u ovom podruju i emiterski i kolektorski PN prelaz mora biti polarisan ne propusno. To je
tzv podruje odreza u kome tranzistor ne vodi, zakoen je.

III u ovom podruju moraju oba prelaza biti propusno polarisana i tada je tranzistor u
zasienju.

Ako se radna taka tranzistora pomjera iz take A u taku B po karakteristici optereenja i
obrnuto iz take B u taku A onda tranzistor radi kao prekida.

Podruje odreza (taka A) i podruje zasienja (taka B) su najvaniji parametri tranzistora u
prekidakoj tehnici.

Dinamike karakteristike tranzistora

Kada tranzistor radi kao prekida njegove osobine su odreene promjenom odnosno brzinom
preklapanja iz vodljivog u ne vodljivo i obrnuto, kao i disipacijom snage (gubicima) koji se
pri tome javljaju.

ib


UKLJUENJE

Ib1

t


uce, i, p p = uce * ic

100%
90%
ic
uce


10% t
tuk tup
tuklju


Vrijeme ukljuenja, preklapanja tranzistora iz ne vodljivog u vodljivo stanje ne odvija se
trenutno. To je zato to je potrebno izvjesno vrijeme za preklapanje i otputanje nosioca
naboja u bazi. Pri ovom procesu javljaju se gubici izraeni kao
c ce
i U p =
Vrijeme ukljuenja
up uk uklju
t t t + =
Senad S
7
uk
t - vrijeme kanjenja ukljuenja
up
t - vrijeme porasta struje kolektora
Vrijeme kanjenja ukljuenja je vrijeme potrebno da kolektorska struja naraste na 10% svoje
konane vrijednosti.
Vrijeme porasta struje kolektora rauna se ono vrijeme potrebno da struja naraste od 10%
svoje vrijednosti na 90% svoje konane vrijednosti.

ib


ISKLJUENJE

ib1


t


uce, i, p p = uce * ic
100%
90%

uce


ic
10% t
tio tip
tisklju

Vrijeme iskljuenja
ip io isklju
t t t + =
io
t - vrijeme odgaanja iskljuenja
ip
t - vrijeme pada kolektorske struje
Vrijeme odgaanja iskljuenja je vrijeme potrebno da kolektorska struja padne na 90% svoje
poetne vrijednosti.
Vrijeme pada kolektorske struje je vrijeme potrebno da se ona smanji na 10% poetne
vrijednosti.
Kao to se vidi gubici su
c ce
i U p = proporcionalni naponu i struji u posmatranom periodu.
Smanjenje gubitaka moe biti jedino izborom tranzistora sa kratkim vremenom ukljuenja i
iskljuenja.








Senad S
8
DINISTOR

Dinistor je elektronika struktura sastavljena od etiri sloja silicija koji se meusobno
izmjenjuju.




Od katode prema anodi izmjenjuju se slojevi silicija N1, P2, N3, P3 tako da dinistor ima tri
PN prelaza. Ovakva etveroslojna struktura moe se predstaviti i najee predstavlja
kombinacijom dva komplementarna tranzistora tipa NPN i PNP.



ema dinistora ema dinistora zamijenjena sa dva
komplementarna tranzistora

2 1
, - faktori strujnog pojaanja
Oigledno je da vai da je
CO III I II
I I I I + + =
2 1

CO
I - inverzna struja zasienja kolektora
Kako je I I I I
III II I
= = = onda je
CO
I I I + + = ) (
2 1
=> [ ]
CO
I I = + ) ( 1
2 1

Poslednji izraz predstavlja ravnoteu struja u dinistoru.
U odreenom trenutku kada se ispostavi da je
2 1
+ = 1 tada je
CO
I = 0 i tada dinistor
provede (vodi).










Senad S
9
Statike karakteristike dinistora






propusna karakteristika

blokirna
karakteristika





zaporna
karakteristika






Dio karakteristike 0A predstavlja blokirno stanje dinistora, tee vrlo mala struja a
diferencijalna otpornost dinistora dotie nekoliko M. U taki A diferencijalna otpornost
pada na nulu, struja naglo raste pri neznatnom povienju napona. U taki A ima se tzv
preklopni napon i preklopna struja. Na dijelu AB struktura ima negativnu otpornost i u tom
podruju dinistor ima nestabilan rad. Zbog toga se radna taka vrlo brzo premjeta na
karakteristiku BC koja odgovara propusnom stanju dinistora. Diferencijalna otpornost je
ponovo pozitivna, vrlo male vrijednosti, nekoliko desetinki . Zbog toga je pad napona
dinistora veoma mali.
Da bi dinistor ostao u propusnom stanju, struja kroz njega mora uvijek biti vea od struje
dranja
H
I .
















Senad S
10
TIRISTOR

Prema konsultivnoj izvedbi tiristor od dinistora se razlikuje po tome to ima izvedenu
upravljaku elektrodu iz baze do katode, za zajedniki izvod za katodni upravljaki krug.






Statike osobine glavnog kruga tiristora





propusna karakteristika


blokirna karakteristika





zaporna
karakteristika







Ako tiristor spojima na izvor istosmjernog napona iji polaritet se moe mijenjati onda se
dobiju sledee statike karakteristike:
- Propusna ) (
f f
U f I =
- Blokirna ) (
BL BL
U f I =
- Zaporna ) (
R R
U f I =

Propusna statika karakteristika predstavlja zavisnost trenutne vrijednosti struja propusno
polarisanog tiristora u odnosu na padove napona u tiristorima.
Senad S
11
Karakteristika se moe aproksimirati pravcima iji nagib zavisi od temperature u kojoj radi
tiristor, zapravo od diferencijalne otpornosti tiristora
F
F
D
I
U
R

= , ako je temperatura >

slijedi
D
R >.
Zaporna karakteristika ima dva podruja, srednji gdje se struja vrlo mijenja pri poveanju
napona tj ima karakter zasienja. Pri postignutoj vrijednosti probojnog napona zaporna struja
naglo poraste (drugi dio karakteristike), ovo zbog naglog poveanja nosilaca naboja. I ova
karakteristika je temperaturno ovisna.
Blokirna karakteristika predstavlja zavisnost pozitivnog napona izmeu anode i katode
AK
U .
Kao to se vidi sa dijagrama struja u srednjem naponskom podruju neznatno raste sve dok se
ne postigne vrijednost preklopne struje
PR
I kada tiristor preklopi u propusno podruje.
Na blokirnu karakteristiku moe se uticati upravljanjem strujom
UEF
I na taj nain to se
poveanjem ove struje zapravo smanjuje vrijednost potrebnog preklopnog napona i tiristor
bre provede.

Statika karakteristika upravljakog kruga tiristora


granine propusne karakteristike




propusne karakteristike






zaporne karakteristike
normalno podruje rasipanja






granine zaporne karakteristike

Kao to se vidi sa dijagrama obje karakteristike propusna i zaporna imaju veliko rasipanje.
Zbog toga je vrlo vano da sen e prekorai vrijednost upravljakog napona. Ono to je
posebno vano je to da se ne prekorai brzina promjene upravljakog napona i upravljake
struje
dt
du
i
dt
di
, kako bi se izbjegle pojave prenapona to moe izazvati oteenje tiristora.
Dakle, potrebno je ostvariti provoenje tiristora sa minimalnom upravljakom strujom i
naponom.
Pri svemu ovome vano je razlikovati podruje mogueg i sigurnog voenja tiristora.
Senad S
12




podruje mogueg voenja





podruje sigurnog voenja


podruje mogueg voenja



U ovom sluaju kako bi tiristor bio u podruju sigurnog voenja treba strogo voditi rauna o
opteretnoj upravljakoj struji koja ne smije prolaziti u obliku pikova (iljaka). Nekoliko
uzastopnih ovakvih udara moe unititi tiristor.

NAINI UKLJUIVANJA TIRISTORA

Ukljuivanje preko anode








R
U
I
AK
AK
=




Pri postepenom poveanju napona izvora Uo radna taka prolazi desno po karakteristici 0R.
Kada se u toj taci napon izvora izjednai sa preklopnim naponom radna taka (recimo
0
R )
skokovito prelazi u taku
3
R .



Senad S
13
Efekat du/dt


tiristor predstavljen sa dva komplementarna tranzistora

Ukljuenje tiristora moe nastati ako se na njegovu anodu dovede pozitivan napon velike
brzine porasta
dt
du
zbog ega se i ovaj nain tako naziva. Treba naglasiti da uzastopna
uklapanja tiristora na ovaj nain nisu poeljna jer moe doi do toga da tiristor ne provede,
ovo zbog toga to se u tiristoru javlja ne kontrolisani prelazni proces.
Pri naglom porastu anodnog napona potee struja kroz BE prelaz svakog tranzistora odnosno
kroz kapacitet
2 j
C . Kako sa porastom struje raste i strujno pojaanje od oba tranzistora u
odreenom trenutku kada je
2 1
+ = 1 tiristor preklopi tj provede.

Ukljuenje upravljakom strujom



Za ovaj nain ukljuenja tiristora potrebno je pored glavnog kruga na jedno od baznih
podruja spojiti izvod za upravljaki krug. Na taj nain je omogueno dovoenje nosilaca
naboja u P bazu nezavisno od struja u krugu optereenja.
Dakle, mogue je poveanjem struje
UE
I dovesti tranzistor u zasienje kada je
CO
I = 0
odnosno u podruje velike vodljivosti. Na ovaj nain se pri manjim vrijednostima struje kroz
strukturu postie bre polarisanje kolektorskog prelaza a cijela NPNP struktura u podruje
visoke vodljivosti.

Senad S
14
UAK
IF
UAK
IF
UUEF
VRSTE UPRAVLJANJA TIRISTORIMA

Ukljuenje tiristora upravljakom strujom moe biti izvedeno na dva naina: pomou
istosmjerne struje tzv vertikalno upravljanje i pomou impulsa tzv horizontalno upravljanje.
Vertikalno upravljanje se ostvaruje pomou razliitih vrijednosti upravljakog napona
dovedenog izmeu anode i katode. Kod ovog naina koristi se zavisnost napona tiristora od
upravljake struje, dakle pri porastu upravljake struje tiristor provede pri niim preklopnim
naponima.










t









t

Kao to se vidi sa dijagrama promjenom upravljakog napona ugao poetka voenja tiristora
moe se mijenjati od 0 90 elektrinih. Upravljanje iznad 90 elektrinih nije mogue a u
okolini ugla 90 upravljanje je nestabilno. Obzirom da se ne moe vriti upravljanje po cijeloj
periodi izmjeninog napona ovaj nain se u praksi i ne primjenjuje.
Kod horizontalnog upravljanja tiristor provede zbog djelovanja upravljakog impulsa koji se
moe fazno pomjerati.














Senad S
15
UAK
IUEF
0,9
0,1
z
t
pr
t
UAK
IF
UAK
IF
UUEF
UAK
IF
UAK
IF
UUEF







t t








t t


Impuls mora biti dovoljno ''visok'' da i kod malih napona izmeu anode i katode nastane
sigurno ukljuenje tiristora.
Kao to se vidi ugao upravljanja moe se pomjerati po cijeloj poluperiodi izmjeninog
napona tako da se ovaj nain u praksi iskljuivo i koristi.

DINAMIKE OSOBINE TIRISTORA

Proces ukljeenja tiristora










t









t


Senad S
16
UAK
IUEF
UAK
IUEF
Ako u blokirnom stanju tiristora poslije vremena
z
t - vrijeme odgode ukljuenja tiristora koje
je reda 1.5 300 s, dovede upravljaki impuls nastaje prelom njegove naponske
karakteristike. Realno preklapanje se odvija u vremenu =
pr
t 0.2 5 s tako da je ukupno
vrijeme ukljuenja tiristora
pr z uklju
t t t + =
Vrijeme odgode ukljuenja
z
t smanjuje se sa poveanjem visine i brzine promjene
upravljake struje.









t t









t t

a) blagi uspon upravljakog impulsa b) strmi uspon upravljakog impulsa

Preklopno vrijeme
pr
t se poveava sa poveanjem strmine opteretne struje
F
I a smanjuje sa
poveanjem brzine uspona upravljake struje.


















Senad S
17
UAK
UAK
IF
IF
UAK
UF
IAK
IPV
IINV
0








t
a) mala strmina opteretne struje
F
I (malo
pr
t )








t
b) velika strmina opteretne struje
F
I (veliko
pr
t )

Proces iskljuenja tiristora

u,i

op
t


V
t





dt
dU
AK

t


povratna inverzna struja






Pri iskljuenju tiristora nastaju dva procesa u komutacionom krugu. Jedan je ponovno
postizanje zapornih osobina nakon zapornog vremena kanjenja
V
t , a drugi je ponovosticanje
osobina blokiranja nakon znaajno dugog vremena oporavka tiristora
op
t .
Pri strmom opadanju opteretne struje
F
I kroz nulu nosioci naboja su jo uvijek uskladiteni u
ploici. Upravo zbog toga struja jo izvjesno vrijeme (nekoliko s) raste ali u negativnom
Senad S
18
UA1,A2
IA
-IA
-UA1,A2
UPR0
-UPR0
IH
-IH
smjeru. im nosioci naboja iz odgovarajueg PN spoja budu povueni onda elemenat na sebe
preuzima zaporni napon a povratna struja lagano opada na vrijednost zaporne struje.
Vrijeme prolaska struje kroz nulu i preuzimanje zapornog napona zove se zaporno kanjenje
V
t . Ovo vrijeme zavisi od strmine prolaska struje kroz nulu, praktino od veliine njene
efektivne vrijednosti.

Statika strujno naponska karakteristika DIAC a

Diak je diodni izmjenini prekida, koji se moe realizirati sa dva antiparalelno spojena
dinistora, koji proputaju struju jedan u jednom a drugi u drugom smjeru. Naalost takva
struktura je skupa za praktinu upotrebu pa je razvijena petoslojna struktura NPNPN tipa
nazvana DIAK.





A1
A2


















Kao to se vidi kod ove strukture postoji potpuna simetrinost statikih karakteristika koji se
dobijaju za oba polariteta kritinog napona. Upravo zbog toga se koristi u prekidakoj tehnici.
Ova struktura nije upravljiva.










Senad S
19
UA1,A2
IA
-IA
-UA1,A2
UPR0
-UPR0
IH
-IH
UPR1 UPR2
-UPR1 -UPR2
IUE0
IUE1
IUE2
-IUE0
-IUE1
-IUE2

Statika strujno naponska karakteristika TRIAC a





A2
A1
UE

















Triak je petoslojna upravljiva struktura tj troelektrodni poluvodiki izmjenini prekida struje.
Moe proputati struju u oba smjera. Preklopni napon moe se postii pri razliitim
vrijednostima upravljake struje
UE
I , a upravljakim naponom moe se uticati na smjer
proticanja struje. Vano je napomenuti da propusna struja ne smije biti manja od
H
I struje
dranja. Kada je ova struja manja zapravo struktura ne vodi.

SPAJANJE TIRISTORA

Serijsko spajanje tiristora

Tiristori se spajaju u seriju da bi se postigla vea vrijednost radnog napona pretvaraa. Pri
tome treba uzeti u obzir:
- neravnomjernu raspodjelu propusnog i zapornog napona zbog neravnomjernih
propusnih i zapornih struja
- neravnomjernu raspodjelu napona na tiristorima za vrijeme prelaznog procesa
(komutacije)
- nejednakost upravljakih struja tiristora






Senad S
20
Ith
Th1
Th2
Th3
Uf1
Uf2
Uf3
1 2 3
IF
UF
Ith
Uf1 Uf2 Uf3


Da ne bi pojedinano tiristori bili ugroeni neophodno je da se napon izvora ravnomjerno
raspodjeli na svaki tiristor. Ukoliko su naponi razliiti na tiristorima onda se vri entiranje
tiristora otporima.

Th1 Th2 Th3
U1 U2 Un
Us


entiranjem tiristora vri se zapravo smanjenje napona tiristora za odgovarajuu vrijednost.
Ako je smanjenje napona za % onda je ukupni napon serijske veze U n U
S
=
100

gdje je
U propusni napon jednog tiristora. Recimo da je = 90% onda je U n U
S
= 9 . 0
Svakako najnepovoljniji sluaj se ima kada jedan tiristor ima odvodnu struju 0 a ostalih n 1
tiristora maximalnu odvodnu struju
OMAX
I . Kroz entirajuu otpornost tee struja

R
U
jer je
napon jednak nominalnoj vrijednosti. Na ostalih n 1 tiristora vlada napon
1

n
U U
S
odnosno
kroz njih tee struja

S
R n
U U


) 1 (
. Zbir svih struja jednak je

R
U
pa je

S
OMAX

R n
U U
I
R
U


+ =
) 1 (
. Kako je U n U
S
=
100

=>
OMAX OMAX

I K
U
I
U
n
n
R

=


=
1
) 1 ( 100
) 100 (
gdje je
n
n
K


=
) 100 (
) 1 ( 100
1

Senad S
21

U praksi se ponekad entiranje vri i sa kondenzatorom kapaciteta 0.01 0.05 F a kapacitet
se rauna
V
F
U
I
C =10 gdje je
F
I struja kroz tiristor pri komutaciji a
V
U vrni napon koji
je doputen za odgovarajui tiristor.

Paralelno spajanje tiristora

Kada je opteretna struja vea od nominalne struje tiristora tada se vri paralelno spajanje
tiristora. Vrlo je teko odabrati tiristore istih karakteristika tako da se skoro redovno javlja
problem nejednake raspodjele struje na pojedinim tiristorima. To se donekle moe eliminisati
na dva naina:
- selekcijom tiristora po propusnim okolnostima
- serijskim spajanjem sa tiristorima otpornosti ili induktivnosti za izjednaenje struje

IF
UF
1
2
1
2
If1
If1
If2
If2
Th1
Th2
R
R
If1
If2


Oito je da koritenjem otpora R u seriju sa tiristorima smanjuje se razlika propusnih struja pri
istom propusnom naponu.
U praksi se esto za izjednaenje struja paralelno spojenih tiristora koriste prigunice za
izjednaenje koje se spajaju na sledei nain

Th1 Th2 Th3


Na istom jezgru prigunice namotana su dva namotaja, jedan u seriju sa tiristorom prve grane
a drugi (suprotno namotan) sa drugom paralelnom granom. Ako nema struje za izjednaenje,
ili ako su one jednake nuli magnetni tokovi se kompenziraju i na krajevima nema ems.
Senad S
22
Um
US
Uopt
Potroa Upravljivi ventil Ispravljaki transformator Filter za glaenje
Signalizacija i
zatita
Upravljaki sistem
Takoe ako su struje za izjednaenje jednake onda nema razlike struja na kraju tj ta je razlika
jednaka nuli.
Ako struje u granama za izjednaenje nisu jednake onda nastaje ems razliitog polariteta. U
grani sa najmanjom strujom polaritet ems se podudara sa polaritetom napona izvora, dok u
grani sa najveom strujom ne podudara. Zbog uticaja indukcije, samoindukcije u namotajima
prigunice nastaje izjednaenje struja u svim paralelnim granama.

ISPRAVLJAI

Ispravljai su elektroniki pretvaraki sklopovi koji pretvaraju izmjeninu energiju u
istosmjernu, odnosno povezuju izmjeninu i istosmjernu elektrinu mreu.

Podjela ispravljaa

1. Prema nainu spajanja na izmjeninu mreu dijele se na jednofazne, trofazne i
viefazne
2. Prema nainu koritenja izmjenine mree dijele se na poluvalne i punovalne
3. Prema karakteru izlaznog napona dijele se na jednopulsne i viepulsne
4. Prema stepenu upravljivosti dijele se na neupravljive(sa diodama), poluupravljive (sa
diodama i tiristorima) i upravljive (sa tiristorima).

Strukturna blok ema ispravljaa
















Ispravljaki transformator prilagoava ulazni i izlazni napon i galvanski odvaja elektrinu
mreu od optereenja.
Ventil (dioda), upravljaki ventil (tiristor) ostvaruje funkciju ispravljanja izmjenine u
istosmjernu energiju.
Filter smanjuje pulsacije ispravljenog napona i struje.
Upravljaki sistem upravlja radom upravljivih ventila.
Blok za zatitu i signalizaciju ostvaruje zatitu cijelog sistema i prima informacije o radnim i
havarijskim stanjima.




Senad S
23
Srednja i efektivna vrijednost funkcijje

Srednja vrijednost funkcije n I i
m
cos = u intervalu 0 je

= =

0
sin
cos
n
n
I d n
I
I
m
m
SR

Srednja vrijednost funkcije n I i
m
sin = u intervalu 0 je

= =

0
cos 1
sin
n
n
I d n
I
I
m
m
SR

Efektivna vrijednost funkcije, struje u intervalu 0 je

2
2 sin
1
2
sin
1
0
2
= =

m
m ef
I
d n I I
Openito efektivna vrijednost izmjenine struje u intervalu
2 1
je
1 2
1 2
2
1 2
2 2
2 sin 2 sin
1
2
sin
1
2
1

=

m
m ef
I
d n I I


Razlaganje periodinih funkcija Furyeov red

Peridona funkcija ) ( f u Furyeovom redu je jednaka


=

=
+ + = + =
1
0
1
0
) sin cos (
2
1
) ( ) (
n
n n
n
n
n b n a a f F f za n = 1, 2, 3, ...
Za period T = 0 2 je

= =

2
0
0 0
) (
2
1
2
1
d f a F odnosno

=
T
d f
T
F
0
0
) (
1

2
0
cos ) (
1
d n f a
n
, a

2
0
sin ) (
1
d n f b
n

Efektivna vrijednost funkcije ) ( f je data kao

=
+ =
1
2 2
0
n
n
F F F
2
2 2
n n
n
b a
F
+
=
















Senad S
24
UAK
UR
IR
Jednofazni poluvalni upravljivi ispravlja


Th
Ropt
I =I R opt
Tr
US UP
UAK



















a) Radno optereenje

Dok tiristor ne provede napon na njemu je jednak sekundarnom naponu transformatora
S
U .
Kada tiristor provede, napon odreene vrijednosti ugla , napon na njemu je jednak padu
napona odnosno propusnom naponu
f
U , koji je u idealnom sluaju jednak 0. Zbog svega
ovog tiristor mora biti dimenzioniran na maximalnu vrijednost sekundarnog napona
transformatora tj na vrijednost
S S
U U 2
max
= . Kod radnog optereenja struja na potroau
R
I
srazmjerna je naponu potroaa odnosno padu napona
opt R
R i , koji je u fazi sa naponom
sekundara
S
U tj sin 2 sin 2
opt
S
R S s opt R
R
U
i U u R i = = = za 0 =
F
u i > .
Kada tiristor provede onda je
F R
i i = za = =>

sin 2
) (
opt
s
F
R
u
i =
=

0 0 = = = =
R s
i u
Srednja vrijednost struje na potroau u periodu trajanja ugla prethoenja = je
) cos 1 (
2
2
) cos cos (
2
sin
2
2
1

= + = =

+
opt
s
opt
s
opt
s
Rsr
R
u
R
u
d
R
u
I
Za = 0 kada je neupravljivi ispravlja (nema tiristora) dobija se
opt
s
Rsr
R
u
I

2
0

Senad S
25
UAK
UL
IL
1 2 3
2
Efektivna vrijednost ispravljene struje dobija se iz izraza

d
R
u
dt i
T
I
opt
s
T
R
2
0
2
) sin
2
(
2
1 1

+
= = ) 2 sin
2
1
(
2
1

=
opt
s
R
R
u
I
za = 0 =>
opt
s
R
R
u
I
2
1
0
=
Srednja vrijednost ispravljenog napona je analogna struji, napon je proizvod struje i otpora. Pa
je ) cos 1 (
2
2

+ =
s
Rsr
u
U za = 0 =>
s
s
R
u
u
U =

= 45 . 0
2
0

Odnos efektivne vrijednosti struje i srednje vrijednosti struje kod neupravljivog ispravljaa
(=0) zove se faktor oblika 57 . 1
2
0
0
= = =

sr
R
I
I
F

b) Induktivno optereenje

Th
Lopt
I =I L opt
Tr
US UP
UAK



















Sekundarni napon i napon na induktivitetu su u odnosu (ine ravnoteu)
sin 2 =
S
L
U
dt
di
L . Za > i 0 =
F
u ima se
) cos (cos
2
sin
2

= =

opt
s
opt
s
F L
L
u
d
L
u
i i
Za 0 = = =
F L
i i . Za > =>
L
i raste. Za = kada je 0 =
L
u struja dostie
maximalnu vrijednost, zatim se smanjuje a napon
L
u postaje negativan i ponovo za
= 2 dostie vrijednost nula.
Senad S
26
U,I
Uth
IP
Uopt
Iopt
Usr
2
URmax
JEDNOFAZNI PUNOVALNI UPRAVLJIVI ISPRAVLJA SA
SREDNJIM IZVODOM SEKUNDARA TRANSFORMATORA


Th1
Tr
UP
Ropt Lopt
Th2
IP
Iopt
P
US
-US














Kada je preklopnik P zatvoren onda kao optereenje na ispravljau je samo radni otpor
opt
R .
U tom sluaju srednja vrijednost ispravljenog napona je

0
sin 2
1
d u u
s sr

2
cos 1
) cos 1 (
2
0

+
= + =
sr s sr
u u u gdje je
s sr
u u

2 2
0
= ( = 0)
Izraz ) (

f u
sr
= predstavlja upravljaku karakteristiku ispravljaa odakle se vidi da za
0 = =


sr
u . Za
2

< ima se maximalni zaporni napon

max R
u koji je jednak
amplitudi sekundarnog linijskog napona tj
s R
u u = 2 2
max

Maximalni propusni napon na tiristoru je sin 2
max
=
s F
u u )
2
(

<
Za
2

= zaporni napon ima maximalnu vrijednost jednak je amplitudi faznog napona.

Srednja vrijednost ispravljene struje
2
cos 1
0

+
= =
opt
sr
opt
sr
sr
R
u
R
u
I
Srednja vrijednost struje kroz jedan tiristor jednaka je
2
sr
Fsr
I
I =
Senad S
27
U,I
Uth
I
Uopt
Iopt
2
I ,I P S
Rmax U
Primarna struja transformatora
tr
F
P
N
i
i = gdje je
tr
N - propusni odnos transformatora
Efektivna vrijednost primarne struje je

= =

d
N
i
d i I
tr
F
P P
2
2 2
0
2
2
2
1
2
1

F
tr
F
tr
P
I
N
d i
N
I = =

2
2
1 2
2

S
tr
F
tr
P
I
N
I
N
I = =
2 2
) (
S F
I I =


JEDNOFAZNI PUNOVALNI UPRAVLJIVI ISPRAVLJA U
MOSNOM SPOJU


Tr
US UP
Ropt
Lopt P
IP
IS
Th1 Th2
Th3 Th4
Uopt


















Pretpostavimo da je gornji izvod sekundara pozitivan i da se prvo dovede napon na
upravljaku elektrodu tiristora Th1 i Th3 koji provedu odnosno protekne struja kroz
optereenje
opt
R , a zatim se dovede napon na Th2 i Th4 koji vode ali fazno pomaknuti za .
Maximalni popusni napon na tiristoru iskljuivo zavisi od napona sekundara transformatora i
ugla upravljanja tj sin
2
2
max
=
s F
u u
Senad S
28
Uopt
=
6
<
6
URmax
Uth
USA USB USC USA
Oblik primarne i sekundarne struje je jednak a efektivna vrijednost primarne struje iznosi
tr
F
tr
S
P
N
I
N
I
I
2
= =

TROFAZNI UPRAVLJIVI ISPRAVLJA SA SREDNJIM
IZVODOM SEKUNDARA









Ropt
Lopt
P
Th1
Th2
Th3
A
B
C
IPA
IPB
IPC
ISA
ISB
ISC
Iopt














Ako je optereenje radno (preklopnik zatvoren) i za sluaj da je = 0 tiristori rade sukcesivno
svaki jednu treinu periode. Vodi onaj tiristor ija je anoda na viem potencijalu u odnosu na
nul taku prema drugom tiristoru. Srednja vrijednost napona na optereenju tada je
s s S sr
u u d U U = = =

17 . 1
2
6 3
cos 2
2
3
6
6
0

Maximalni zaporni napon na tiristoru jednak je amplitudi linijskog sekundarnog napona
odnosno
s s s R
u u u u = = = 45 . 2 6 3 2
max

Senad S
29
Kako se radi o radnom optereenju struja na optereenju ima isti oblik kao i napon za sluaj
kada je 0. Dakle kada imamo upravljanje tiristora uglom tada nastaju dva karakteristina
sluaja:
1) 0
6
> >

ima se neprekinuta struja kroz tiristor.

2)
6

> ima se prekid struje kroz tiristor

Za prvo podruje srednja vrijednost ispravljenog napona je

cos sin 2
2
3
0
3
2
6
6
= =

+ +
+
sr s sr
U d u U
Tada svaki tiristor proputa struju po jednu treinu periode 120
3
2
=

. U drugom podruju
imamo prekid struje pri prolasku ispravljenog napona kroz nulu. Trajanje proticanja struje
kroz tiristor je manje od
3
2
i iznosi
6

pa je srednja vrijednost ispravljenog

napona
3
)
6
cos( 1
sin 2
2
3
0
6

+ +
= =

+
sr s sr
U d u U
Oito za = 150 => 0 =
sr
U
Maximalni propusni napon na tiristoru je sin 3
max
=
S F
U U za
6

< odnosno
sin 2
max
=
S F
U U za
6

> .
Ako je preteno induktivno optereenje svaka faza trofaznog ispravljaa vodi u vremenu
t = 2/q pri emu je 'q' broj komutacija (ukljuenja i iskljuenja tiristora). Ukoliko se
zanemare rasipanja ispravljakog transformatora onda tiristori jedan od drugog preuzimaju
voenje struje trenutno. Posljedica toga je da imamo struju pravougaonog oblika. Ako imamo
'g' komutacionih sistema onda tiristori vode 1/g-ti dio struja potroaa. Struja u ventilskoj
strani ispravljakog trafoa (srednja vrijednost) iznosi

+
+
=

q
q
optsr
sr
d
g
I
I
2
1

) (
2
1

+ + =
q q q
I
I
optsr
sr

q g
I
I
optsr
sr

Za trofazni sistem
3 3 1
optsr optsr
sr
I I
I =

Efektivna vrijednost ventilske strane ispravljakog trafoa prema definiciji je
g
I
q
d
g
I
I
optsr
q
q
optsr
= =

+
+
1
) (
2
1
2

Za trofazni ispravljaki spoj

3
1 3
1
optsr optsr
I I
I = =

Senad S
30
Uopt
URmax
Uth
USA USB USC USA
U
Ith
Fmax
IF1 IF2 IF3


Vidi se da za > /6 (a na slici = /3) nastupaju periodi negativnih napona na optereenju.
Srednja vrijednost ispravljenog napona iznosi

cos sin 2
2
3
0
3
2
6
6
= =

+ +
+
sr S sr
U d U U
Za = 90 => 0 =
sr
U
Maximalni zaporni napon iznosi
S S S R
U U U U = = = 45 . 2 6 3 2
max

Maximalni propusni napon iznosi sin 6 sin 3 2
max
= =
S S F
U U U


TROFAZNI UPRAVLJIVI ISPRAVLJA U MOSNOM SPOJU

Th1 Th2 Th3
Ropt
Lopt
P
A
B
C
ISA
ISB
ISC
Iopt
Th4 Th5 Th6
IF1 IF2 IF3
IF4 IF5 IF6


Senad S
31
Uopt
U
USA USB USC USA USB USC
1 2 3


Kao to se vidi sa slike kod ovog spoja tri su tiristora spojena u katodnu grupu a tri u anodnu.
Uvijek proputaju dva tiristora, jedan iz anodne i jedan i katodne grupe. Ako nema
upravljanja uglom tj = 0 i za sluaj istog omskog optereenja (preklopnik P ukljuen)
srednja vrijednost ispravljenog napona za period ponavljanja /3 je jednak
S S sr
U U U = = 34 . 2
6 3
0

Maximalni zaporni napon tiristora jednak je amplitudi

sekundarnog linijskog napona transforamtora tj
S S S R
U U U U = = = 45 . 2 6 3 2
max
Za
sluaj preteno induktivnog optereenja srednja i efektivna vrijednost struje kroz tiristor su
3
optsr
Fsr
I
I = a
3
optsr
F
I
I = Efektivna fazna struja kroz transformator je
optsr S
I I
3
2
=
odnosno primara
optsr
tr
P
I
N
I
3
2 1
= Kao to se vidi sa slike za uglove upravljanja od 060
napon i struja su ne prekinuti, a za ugao > 60 struja i napon imaju prekid (
3
) i tada
imamo sva sluaja:
1) 0 < < /3 =>

d U U
S sr
sin 6
3
3
2
3
=

+
+
odnosno

cos
0
=
sr sr
U U
2) > /3 =>

+
=

3
sin 6
3
d U U
S sr

+ + =

3
cos 1
0 sr sr
U U odnosno
za = 120 => 0 =
sr
U








Senad S
32
Th1
Ropt
Th2
Iopt
Lopt
Ls
Ls
IK
E1
E2
IF1
IF2
PROCES KOMUTACIJE STRUJE U ISPRAVLJAIMA


Isr
U , I opt opt
I I F1, F2
Isr
IF1 IF2 IF2 IF1
1


U realnim sluajevima (ne idealnim) preuzimanje struje jednog od drugog tiristora nije
trenutno, odnosno komutacija se odvija sa vremenskim pomakom. Ovo je uvijek prisutno a
posljedica je postojanja induktivnosti u komutacionom krugu (induktivnost mree sistema na
sekundarnoj strani trafoa i induktivnost namotaja). Ovo vrijeme za koje nastaje preuzimanje
struje jednog tiristora od drugog izraava se u ugaonoj mjeri i naziva se ugao komutacije .
Ovaj proces bitno utie na karateristiku i rad realnih ispravljakih sklopova, na oblik struje i
napona, te pojavi viih harmoninih komponenti u naponu i opteretnoj struji. Ovaj proces
komutacije posmtrat e mo u sluaju jednofaznog punovalnog ispravljaa sa srednjim
izvodom sekundara trafoa.
Induktivnost mree primarnog namota svedeni na sekundarnu stranu su objedinjene rasipnom
induktivnou
S
L . Napon sekundara odvojeno je predstavljen izvorima
1
e i
2
e . Uz
pretpostavku da je u periodu
1
0 ( =
1
) ukljuen tiristor
2
Th u trenutku
1
na tiristor
1
Th se dovodi upravljaki impuls i poinje proces komutacije struje sa tiristora
2
Th na
1
Th . U
trenutku preuzimanja struje javlja se struja
K
i - struja prelaznog procesa, tako da se ima da je
K F
i i + = 0
1
odnosno
K sr F
i I i =
2
... (*) Oigledno je da struja prelaznog procesa
(komutaciona struja
K
i ) zavisi od elektromotornih sila
2 1
, e e odnosno njihove razlike
K
e e e =
2 1
gdje je
K
e - komutaciona ems. U naem sluaju je
) sin( 2 2
2 1
+ = =
S K
U e e e .
Sa druge strane ovoj ems se suprostavlja pad napona na obje konture, pa je ravnotea napona
izraena kao

d
di
X U
K
S S
= + 2 ) sin( 2 2
S S
L X = odavde je
d
X
U
di
S
S
L
) sin(
2
+ = odnosno [ ] C
X
U
d
X
U
i
S
S
S
S
K
+ + = + =

) cos(
2
) sin(
2

Konstanta C se dobija iz poetnih uslova tj da je 0 =
K
i za 0 = cos
2
S
S
X
U
C = odnosno
[ ] ) cos( cos
2
+ =
S
S
K
X
U
i za < < 0 . Iz relacije (*)
K F
i i =
1
odnosno
Senad S
33
[ ] ) cos( cos
2
2


+ = =
S
S
sr K sr F
X
U
I i I i . Za sluaj da je =
[ ] ) cos( cos
2
1

+ = = =
S
S
sr K F
X
U
I i i [ ] ) cos( cos
2
) cos( cos + = +
S
S
X
U

tj
S
S sr
U
X I
2
) cos( cos

= + - jednaina komutacije
Srednja vrijednost pada napona na induktivnosti je
[ ]

+
+ = =

0
) cos( cos
2
sin 2
1
S
S
S X
X
U
d U U odakle slijedi
S
X
U
U
2
) cos( cos



= + odnosno
S
S sr
S
X
U
X I
U
U
2 2

=>

S sr
X
X I
U =
Poslednja relacija povezuje induktivni pad napona sa opteretnom ispravljenom strujom
sr
I .
Srednja vrijednost ispravljenog napona je

S sr
sr sr
X I
U U = cos
0
. Dakle, ispravljeni
napon je umanjen za induktivni pad napona koji je iskljuivo posljedica komutacije.


UPRAVLJAKA KARAKTERISTIKA ISPRAVLJAA

Funkcija koja povezuje zavisnost
0 sr
sr
U
U

od ugla naziva se upravljaka karakteristika
ispravljaa. Faktor upravljanja
0 sr
sr
U
U
U
F

= . Za trofazni spoj ispravljaa faktor upravljanja je
cos =
U
F za
3
0

,

+ + =

3
cos 1
U
F za
3

> . Npr kod jednofaznog

poluvalnog ispravljaa kada je broj pulzacija p = 2 a 0 =
opt
L => ( )

cos 1
2
2
+ =
S sr
U U
pa je

2
2
) (
0
0
S
sr
sr
sr
U
U
U
U
f = = . Kako u realnim sistemima postoje uvijek odreene
vrijednosti induktivnosti stvarna upravljaka funkcija je uvijek negdje izmeu nacrtanih za
=
opt
L i 0 =
opt
L .


30 60 90 120 150 180
Lopt
P=2
[El]
Usr0
Usr
P=2
P=3
P=6
P<
L =0 opt

Senad S
34

OPTERETNA KARAKTERISTIKA ISPRAVLJAA

Opteretna ili vanjska karakteristika ispravljaa je zavisnost srednje vrijednosti ispravljenog
napona od srednje vrijednosti ispravljene struje odnosno to je funkcija ) (
sr sr
I f U = . Ova
funkcionalna zaisnost znai praktino da sa porastom opteretne struje ispravljeni napon se
smanjuje. Ovo prvenstveno zbog pojave padova napona koji se sastoje od:
1) pad napona zbog procesa komutacije
X
U ,
2) pad napona na realnim otporima
r
U i
3) pad napona na tiristorima
th
U
Za jednofazni punovalni ispravlja sa srednjim izvodom sekundara imamo da je
th r X sr sr
U U U U U =

cos
0

S
sr
X
I U = odnosno imamo
F sr r
R I U

=
F
R - omski otpor faze ispravljakog transformatora,
th
U - ne zavisi
od opteretne struje nego od nominalne vrijednosti ispravljaa i iznosi 13 V.

Usr
Isr
=0
=30
=60




VII HARMONICI U ISPRAVLJAIMA

Ispravljeni napon kod svih ispravljaa ima valovitost koja zavisi od broja pulzacija 'p'.
Krivulja takvog napona sadri dvije komponente:
- istosmjernu
sropt
U i
- izmjeninu
opt
U

tako da je ukupni napon na optereenju
opt sropt opt
U U U

+ = . Za sve ispravljae sa trenutnim
komutacijama je ) cos( ) (

+ =
p
U u
optm opt

S FS optm
U D U 2 =
FS
D - faktor spoja.
Izmjenina komponenta je
optm opt opt
U u U = ) (

moe se razviti u harmonijski red, zapravo

to je u tri viih harmonika napona

=
+ + = =
1 1
2 2
) sin( ) ( ) ( ) sin( ) (
n
n
n
n m opt opt
n n B n A n n U u

gdje je
Senad S
35

+ =
p
optm
d np
p
p
U n A

2
0
cos ) cos( ) (

+ =
p
optm
d np
p
p
U n B

2
0
sin ) cos( ) (
Amplituda harmonika je

2 2 2
2 2
0
2 2 2
2 2
1
1
2
cos 1
1
2
cos
sin
) ( tg n p
n p
U tg n p
n p
p
p
U n U
opt optm m opt
+

= +

=
odnosno ) (
) (
0
n F
U
n U
W
opt
opt
= naziva se valovitosti n tog harmonika za 0

2 2 2
2 2
1
1
2
cos ) ( tg n p
n p
n F
W
+

= a za 0 =
1
2
) (
2 2

=
n p
n F
W
.
U zavisnosti od reda harmonika n, frekvencije f za 0 = za prvi harmonik (osnovni) je

n/p 1/2 1/6 1/12
f 100 300 600
Fw 0.471 0.0404 0.0099

Oblik upravljanja primarne struje koju uzima ispravlja iz mree je nesinusan. Sadri osnovni
harmonik mree i spektar viih harmoninih komponenata.

IP
IP
Isr
1
Ntr
Isr
1
Ntr
Jednofazni punovalni spoj
Trofazni mosni spoj
2
2
2
3


Za prvi dijagram struja se moe predstaviti kao

+ + + + =

n
n N
I
i
tr
sr
sin
1
... 5 sin
5
1
3 sin
3
1
sin
4
krivulja sadri neparne harmonike a
amplituda bilo kog harmonika je
n N
I
I
tr
sr
nm
1 4

=
Senad S
36
Za drugi dijagram struja se moe predstaviti kao

+ + = ... 11 cos
11
1
7 cos
7
1
5 cos
5
1
cos
3 2

tr
sr
N
I
i Iz izraza se vidi da nedostaju
harmonici djeljivi sa tri. Amplituda n tog harmonika
n N
I
I
tr
sr
nm
1 3 2

=

Ispravljaki transformatori

UP US NP NS
Jaram Mag. Jezgro


Prenosni odnos transformatora izraava se kao
S
P
U
N
N
N = . Primarni izmjenini napon
t U u
P P
sin 2 = . Inducirani napon na sekundaru je
P
S
P
U
P S
N
N
U
N
U U = =
1
. Za
neoptereeni transformator uz zanemarenje struje magnetiziranja vai odnos
P
S
S
P
N
N
I
I
= . Izbor
i proraun ispravljakog transformatora je neto specifian u odnosu na klasine
transformatore. Ovo zbog toga to sekundarom teku struje samo u jednom smjeru a oblik
struje je po pravilu pravougaoni. Odnosi koji vae za jednofazni transformator vae i za
trofazni s tim to se mora voditi rauna o sprezi trofaznog transformatora. Pored odnosa
S
P
U
U
U
N = postoji odnos struja
P
S
U
I
I
N = koji ne odgovara uvijek odnosu napona
U
N . Zbog
toga i prividna snaga primarnog i sekundarnog namota nije uvijek ista. Istosmjerna snaga
sr sr sr
I U P = . Za
P
m fazni primarni namot
sr P P P P P
P C I U m P = = . Za
S
m fazni sekundarni
namot
sr S S S S S
P C I U m P = = . Tipska snaga transformatora
sr T
S P
T
P C
P P
P =
+
=
2












Senad S
37
Th
Ropt
I =I R opt
Tr
US UP
SPOJEVI JEDNOFAZNIH TRANSFORMATORA

Poluvalni spoj


U,I
IP
IP
Isrpr
US
IS


Pri sinusnom sekundarnom naponu kod omskog optereenja ispravljena struja ima isti oblik
kao i pozitivni naponski val. Zbog proticanja sekundarne struje primarni namot iz mree
povue po fazi suprotnu primarnu struju. Poto kroz mreu ne moe tei istosmjerna struja
onda je drugi dijagram na slici pogrean. Ovo zato to kroz primar tee struja suprotna po
smjeru sekundarnoj ija je srednja vrijednost jednaka nuli i predstavlja izmjeninu struju. Da
bi odredili efektivnu vrijednost primarne struje poi e mo od trenutnih vrijednosti
) (
1
sr S
u
P
I i
N
i =
opt
S
opt
S
sr
R
u
R
u
I 45 . 0
2
= =

. Efektivna vrijednost sekundarne struje

sr sr
sr
opt
S
S
I I
I
d
R
U
I 57 . 1
2 2 2
1
2
1
2 2
0
2
= =

, a efektivna vrijednost primarne
struje ( )
sr
U
sr sr S
U
P
I
N
d I d I I
N
I
21 . 1 1
2
1
2
0
2
0
2
2
=

+ =

Od ranije je poznato
sr S S sr
U U U U
2
2

= =
U
sr
U
sr
P
S
i
N
I
N
I
I
I
N 3 . 1
21 . 1
57 . 1
= = =
Snaga sekundarnog namota
sr sr sr sr sr S S S
P U I U I U I P 49 . 3 49 . 3
2
2
= = = =

49 . 3 =
S
C
Senad S
38
U,I
IP
I ,I P S
Snaga primarnog namota je
sr sr sr sr U sr
U
P P P
P U I U N I
N
U I P 69 . 2 69 . 2
2
21 . 1
= = = =


69 . 2 =
P
C . Tipska snaga
sr sr
S P
T
P P
P P
P 09 . 3
2
69 . 2 49 . 3
2
=
+
=
+
= 09 . 3 =
T
C
Vidimo da je prividna snaga transformatora kod ovog spoja priblino tri puta vea od
ispravljene snage. Znai da je transformator veoma slabo iskoriten. Takoe je ispravljena
struja pulzirajua tako da se u sekundarnom namotu transformatora stvara jako magnetno
polje u eljeznoj jezgri te brzo dolazi do zasienja transformatora. Zbog toga se ovaj spoj ne
koristi za ispravljanje napona za potrebe potroaa veih snaga.

PUNOVALNI MOSNI SPOJ (GRECOV SPOJ)



US UP
Ropt
Lopt P
IP
IS
Th1 Th2
Th3 Th4






Za razliku od poluvalnih spojeva u kojima struja kroz sekundar tee samo u jednom smjeru i u
jednom dijelu periode, kod ovog spoja struja kroz sekundar tee u oba smjera. Dakle, tee
izmjenina struja bez istosmjerne komponente. Kako primarna i sekundarna struja imaju isti
oblik onda su snage primarnog i sekundarnog namotaja iste. Pri isto omskom optereenju
(prekida P zatvoren) na sekundaru tee struja uvijek oblika sinusnog poluvala.
Efektivna vrijednost sekundarne struje je
opt
S
opt
S
opt
S
opt
S
S
R
U
R
U
d
R
U
d
R
U
I = =

=

2
2 1
2
2 cos 1 2 1
sin
2 1
0 0
2

Srednja vrijednost ispravljenog napona je ( )

cos 0 cos
2
sin 2
1
0
= =

S
S sr
U
d U U
sr S
S
sr
U U
U
U
2 2
2 2

= =
Struja sekundara
sr
opt
sr
opt
S
S
I
R
U
R
U
I
2 2 2 2

= = =
sr S
I I = 11 . 1
Primarna struja
sr
u
sr
u
P
I
N
I
N
I = = 11 . 1
1 1
2 2

Senad S
39
U
1 2 3 1
Is
Ip
IA
Isr
2
3
Isr
1
3
Isr
Kako je napomenuto zbog istog oblika primarne i sekundarne struje snage primarnog i
sekundarnog namotaja su iste i iznose
23 . 1 23 . 1
8
2 2 2 2
2
= = = = =
S sr sr sr sr sr S S S
C P U I U I U I P


23 . 1 23 . 1
8
2 2
1
2 2
2
= = = = =
P sr sr sr sr u sr
u
P P P
C P U I U N I
N
U I P


Tipska snaga transformatora 23 . 1 23 . 1
2
= =
+
=
T sr
S P
T
C P
P P
P
Ovaj spoj je mnogo ekonominiji, jer je iskoritenje transformatora dobro. Snaga
transformatora je 1.23 puta vea od ispravljene snage.

SPOJEVI TROFAZNIH ISPRAVLJENIH TRANSFORMATORA

Spoj zvijezda zvijezda (YY0)






R
L
A B C
V1 V2 V3
IA1 IB1 IC1
Ia1 Ib1 Ic1





Za ovaj sluaj moe se pisati da je
0
0
0
1 1 1
1 1
1 1 1
= + +
=
= +
C B A
B P C P
A P B P a S
i i i
i N i N
i N i N i N

Uz pretpostavku da je
S P
N N = i da je prenosni odnos 1 = =
S
P
u
N
N
N rjeenje prethodnih
jednaina daje
sr a A
I i i
3
2
3
2
1 1
= =
sr B
I i
3
1
1
=
sr C
I i
3
1
1
=
Senad S
40
Srednja vrijednost ispravljenog napona
S S S sr
U U d U U = = =

17 . 1 2
2
3 3
cos 2
3
3
0

Efektivna vrijednost sekundarne struje
3
2
1
3
3
2
sr
sr S
I
d I I = =

Efektivna vrijednost primarne struje

=
3
2
0
2
3
2
0
2
3
1
2
3
3
2
2
1 1

d I d I
N
I
sr sr
i
P

i
sr
sr
i
P
N
I
I
N
I = = 47 . 0
1
3
2

Snaga primarnog namotaja
sr sr sr sr
sr
u
sr
S u P P P
P I U I
U
N
I
U N I U P 21 . 1 21 . 1 47 . 0
17 . 1
3 47 . 0 3 3 = = = = =
Snaga sekundarnog namotaja
sr sr sr
sr sr
S S S
P U I
I U
I U P 48 . 1 48 . 1
3
17 . 1
3 3 = = = =
Tipska snaga
sr sr T
P P P 35 . 1
2
48 . 1 21 . 1
=
+
=

Zvijezda slomljena zvijezda YZ0

R
L
A B C
V1 V2 V3
IA1 IB1 IC1
Ia1 Ib1 Ic1
N
N
N

U
1 2 3 1
Is
Ip
IA
Isr
Ia1


Senad S
41
Pod pretpostavkom da su namotaji isti tj primara i oba sekundara (N) jednaina za magnetno
pobudne sile dvije magnetne konture za sluaj da vodi ventil
1
V i pod pretpostavkom
1 1 b a
i i =
je: 0
1 1 1 1
= +
A B a a
i i i i 0
1 1 1
= +
A C a
i i i 0
1 1 1
= + +
C B A
i i i
Rjeenje ovih jednaina daje
1 1 a A
i i = odnosno
1 1 a B
i i = , 0
1
=
C
i
Pretpostavljajui da je odnos faznih napona primara i sekundara jednak i da iznosi jedan,
odnosi drugih veliina kod ovog spoja su sledei
17 . 1
sr
P S
U
U U = =
Efektivna vrijednost struje sekundara
3
sr
S
I
I =
Efektivna vrijednost struje primara
3
S
P
I
I =
sr sr
sr sr
P
I I
I I
I = =

= 471 . 0
3
2
3 3 3 3
2 2

Snaga primarnog namotaja
sr sr sr sr
sr
P P P
P U I I
U
I U P 2 . 1 2 . 1 471 . 0
17 . 1
3 3 = = = =
Snaga sekundarnog namotaja
sr sr sr
sr sr
S
S
S
P I U
I U
I
U
P 71 . 1 71 . 1
3
17 . 1
3
6
3
6 = = = =
Tipska snaga transformatora
sr sr
S P
T
P P
P P
P 46 . 1
2
71 . 1 2 . 1
2
=
+
=
+
=


INVERTORI

Invertori su elektroniki ureaji koji povezuju istosmjernu sa izmjeninom mreom, odnosno
pretvaraju istosmjernu energiju na izmjeninu.
Mogu se podijeliti prema:

- karakteru optereenja:
o mreom voeni (zaisni)
o autonomni nezavisni:
strujni
naponski
rezonantni

- karakteru izlaznog napona:
o jednofazni
o trofazni
o viefazni
o
- stepenu upravljivosti:
o ne upravljivi
o upravljivi




Senad S
42
Mreom voeni invertori

Jednofazni invertor voen strujom mree

Ova vrsta invertora se koristi za invertovanje veih istosmjernih snaga napona stalne
frekvencije 50Hz.
Promjena smjera predaje snage moe se ostvariti promjenom smjera struje pri zadanom
polaritetu napona ili promjenom polariteta napona pri zadanom smjeru struje. Ovaj drugi
nain moe se ostvariti i krugovima sa ventilima dok se prvi nain ne moe ostvariti zbog
voenja struje ventila samo u jednom smjeru.

Th
L D
UP US
UD

U ,U D
I
USmax
S1
S2
S2 S1
O1 O1
1
2
0
G
IF3
IF2
IF1
UD


Na sklop se dovodi napon
D
U (istosmjerni koji se injektira) iji je izvor spojen u seriju sa
tiristorom
h
T i induktivitetom
D
L a zatim sa sekundarnim namotajem transformatora.
Transformator je na primaru spojen na mreu. Za tiristor
h
T sekundarni napon
S
U se
periodino mijenja tako da je u jednom dijelu istofazan sa istosmjernim naponom
D
U a u
drugom nije. Invertor predajeenergiju u izmjeninu mreu kada su smjerovi struje
(invertirajue)
F
i i izmjeninog napona sekundara
S
U suprotni odnosno kada su
S
U i
D
U
istog znaka. Oito je (prema dijagramu) da invertiranje moe nestati samo ako je
D S
U U >
max

a za invertovanje treba tiristor
h
T ukljuiti u trenutku
1
O kada je anodni napon jo uvijek
pozitivan tj kada je odnos izmeu oglova
0
< <
G
pri emu je
G
- ugao graninog
reima rada invertora. Uz zanemarenja gubitaka u sklopu ravnotea napona je
d
di
X u U
F
d S D
=
D d
L X = Brzina promjene struje
d
di
F
srazmjerna je razlici napona
S D
u U . Prema dijagramu invertovane struje postoje tri podruja:
Senad S
43
a) 0 >
S D
u U tada je 0 >
d
di
F

b) 0 =
S D
u U struja potie maximum
c) 0 <
S D
u U struja se smanjuje i odrava se iskljuivo na osnovu nagomilane energije u
induktivitetu
D
L
Tiristor
h
T ne prestaje raditi sve dotle dok se ta nagomilana energija ne potroi. Nagomilana
energija na induktivitetu
D
L srazmjerna je povrinama
1
S i
2
S a otputena energija
srazmjerna je povrinama
1
' S i
2
' S . Kada su ove dvije povrine jednake dolazi do prekida
rada invertora odnosno prekida struje u tiristoru. Oito je sa dijagram ukoliko ugao se
smanjuje da se ove povrine poveavaju. Ovaj porast povrina je ogranine odnosom
maximalnog sekundarnog napona
max S
U i dodatnog istosmjernog napona
D
U .

Jednofazni punovalni invertor sa srednjim izvodom transformatora


UP
Th1
LD
ED
ID
XA
XA
Th2
IF1
IF2
US1 US2
IKS
U
IF1 IF2 IF2
ED
I
US1 US2


Ugao upravljanja u invertorskom reimu ee se naziva uglom prethoenja =
- ugao komutacije a - ugao koji ne smije biti manji od vremena oporavka tiristora. Za
punovalni spoj invertora za m = 2 ulazni napon, struja kratkog spoja je
A
S
KS
X
U
i
2
= pri me
je
A
X - induktivni otpor anodnog kruga tiristora. Ovaj otpor a samim tim i pad napona su
zbog toga to komutacija nije trenutna. Kako je ukljuenje tiristora
1
Th odreeno uglom
struja tiristora raste od nule i iznosi ( ) cos cos
2
1
=
A
S
F
X
U
i da bi na kraju procesa
invertiranja imala konanu vrijednost ( ) [ ] cos cos
2
=
A
S
D
X
U
I . Iz zadnje relacije vidi
se ta veza izmeu napona sekundara
S
U ugla i ugla . Ugao komutacije odreuje se
pomou izraza za komutaciju neupravljivog ispravljaa
m
U
X I
SL
A D

sin 2
cos 1 = . Ukupni
napon na invertoru je
X D D
U U U + =
0
,
0 D
U - srednja vrijednost ispravljenog napona u
Senad S
44

A D
X
X I
U =
praznom hodu,
X
U - pad napona zbog komutacije. Srednja vrijednost ispravljenog napona u
praznom hodu za
m
2
ponavljanja iznosi

cos sin 2 cos 2

2
1
0
m m
U d U
m
U
S
m
m
S D
= =

+
+
.
Srednja vrijednost pada napona u periodu komutacije
( ) [ ]

+ = =

+
cos cos sin
2
2
sin sin 2
2
m
U
d
m
U
m
U
S
S X
. Nakon sreivanja izraza
dobija se
( )

+
= + =
2
cos cos 2 2
0

S
X D D
U
U U U . Sa dijagrama je
= + = za
op
t pri emu je
op
t vrijeme oporavka tiristora. Dolazi se do
maximalne vrijednosti ulaznog napona invertora i maximalne opteretne struje invertora.

+
=
2
cos cos 2 2
max

S
D
U
U , ( ) cos cos
2
max
=
A
S
D
X
U
I
UD
ID
UD0
Nagib zavisi od

UD
ID
Ulazne karakteristike zavise od
1
2

a) =
D
X b)
D
X - realna veliina

TROFAZNI INVERTOR SA ZVJEZDITEM NA SEKUNDARNOJ
STRANI TRANSFORMATORA

A B C
Th1 Th2 Th3
IA1 IB1 IC1
IF1 IF2 IF3
LD
USA USB USC
ED
UD

US
USA USB USC USA
UD
U ,I th F Uth1
Uth2
IFA
ID
UR0


Pretpostavimo da vodi tiristor
1
Th a nakon jedne treine perioda respektivno
2
Th i
3
Th .
Pretpostavimo da je istosmjerni napon invertora
D
U podudara se sa elektromotornom silom
Senad S
45
radne faze ventilskog namota. Kao i kod jednofaznog invertora pretpostavimo da je
istosmjerni napon negativan. Srednja vrijednost protu elektromotorne sile invertora u paznom
hodu za 0 =
D
I i 0 = iznosi

+ = =
3
2
0
max 0 0
6
sin
2
3

d U U E
S D D
odnosno

cos 6
2
3
cos 2 3
2
3
cos 3
2
3
max 0 S S S D
U U U E = = = . Kada je 0
D
I i 0
protu elektromotorna sila se poveava zbog komutacije. Pretpostavimo komutaciju pri
prelasku voenja tiristora iz faze A u B. Tada je

=
d
di
d
di
X U U
FA FB
A SA SB
. Ako vrijeme
raunamo od poetka komutacije tada je

6
sin
max S SA
U U ,

6
5
sin
max S SB
U U , ( ) = sin 3
max S SA SB
U U U . Na poetku komutacije
0 = = +
d FB FA
I i i pa je ( )


d
di
X U
FB
A S
2 sin 3
max
= . Rjeenje ove jednaine je
( ) C
X
U
i
A
S
FB
+ = cos
2
3
max
za 0 =
FB
i pri 0 = U cos
2
3
max
A
S
X
U
C = ,
( ) [ ] cos cos
2
3
max
=
A
S
FB
X
U
i . Za = tj kada je zavren proces komutacije i kada je
D FB
I i = , ( ) [ ] cos cos
2
3
max
=
A
S
D
X
U
I (*)
Na osnovu (*) moe se nai ugao komutacije . Trenutna vrijednost pada napona na
induktivitetu
D
L zbog komutacije je ( )

= = sin
2
3
max S FB
A X
U
d
di
X u . Srednja
vrijednost pada napona ( )

0
max
sin
2
3
2
3
d U U
S X
odnosno
( ) [ ]

cos cos
4
3 3
max
=
S X
U U iz (*)
D A X
I X U
2
3
= .
Srednja vrijednost protu elektromotorne sile invertora, kada se u obzir uzme proces
komutacije je
D A S X D D
I X U U U U

2
3
cos 6
2
3
0
+ = + = . Odavde se vidi da je u odnosu
na jednofazni invertor 3 . 1
4
3 3
0
= =
D
U tj 1.3 puta vei odnosno
X
U koji definie nagib
karakteristike je 5 . 1
2
3
= =

X
U . Poetni skok napona odreuje vjerovatnost HAVARIJE
ispravljaa a ovo se definie na osnovu pada napona ( ) = sin 3
max 0 S R
U U odakle se
vidi da smanjenjem ugla praktino se poveava vjerovatnost HAVARIJE ispravljaa.




Senad S
46
Iizl
IC
Iopt
IF
ID
I ,I th1 th2
I ,I th3 th4
I ,I th1 th2
LD
ED
ID
Zopt
Th1
Th2
Th3
Th4
C

Autnomni invertor struje

Ovi invertori pretvaraju istosmjernu energiju u izmjeninu i rade na autonomnom optereenju.
Frekvencija je odreena frekvencijom sklopa i obino rade sa dopunskim komutacionim
elementima (kondenzator, prigunica).

LD
ED
ID
Zopt
P1
P4
P2
P3

U,I
T
ID
ID
Iopt
Uopt


Ovi invertori se napajaju iz izvora istosmjerne struje preko zavojnice
D
L dakle induktivnosti
tako da se struja invertora
D
I znaajno mijenja zbog procesa komutacije. Invertovana struja
D
I nije valovita, na optereenju se formiraju struje iji oblik zavisi kao i fazni pomak od vrste
optereenja. Kod isto omskog otpora struja i napon su u fazi a kod induktivnog nisu. Dakle
na prigunici uvijek vlada razlika stalnog napona izvora i pulsirajueg napona invertora. Ova
prigunica istovremeno filtrira vie harmonine komponente napona. Ova vrsta invertora se
razlikuje obzirom na nain spajanja komutacionih konvenzatora (kapacitivnosti) sa
optereenjem na paralelne i na serijske invertore i struje.

Paralelni mosni invertor struje























Senad S
47
t
t
t
t
UL
iF1
iopt
uopt
UC
Th1
Th2
Th1
Th2
Th1 Th1
UD
2
Tk/2 tp
Tiristori
1
Th i
2
Th , te
3
Th i
4
Th ukljuuju se naizmjenino. U strujnom kolu je ukljuena
prigunica
D
L velike induktivnosti koja omoguava idealno glaanje struje
D
i . Struja tiristora
ima pravougaoni oblik. Kada vode
1
Th i
2
Th struja invertora jednaka je izlaznoj i grana se na
struje
opt
i i
C
i . Za vrijeme druge poluperiode kada vode
3
Th i
4
Th kondenzator je premoten
svim tiristorima te dolazi do priguenja kondenzatora i njegova struja opada na nulu. Vano je
napomenuti da treba ograniiti promjenu struje
dt
di
u tiristorima i esto se u rjeenjima
ovakvih invertora u anodne krugove tiristora u seriju veu prigunice, koje ograniavaju struju
kratkog spoja. Kod ovog ivertora u svakom trenutku je izlazna struja
const I i i i
D C opt izl
= = + = ali se omjer struja mijenja za vrijeme svake poluperiode, a struja
kondenzatora
C
i od trenutka komutacije mijenja smjer. Zavojnica
D
L vri ulogu filtera viih
harmoninih komponenata. Izlazni napon, napon na optereenju
opt
U slijedi napon na
kondenzatoru ija je srednja vrijednost jednaka naponu izvora
D
E . U zavisnosti od
parametara
D
L ,
opt
Z , frekvencije izlaznog napona i vrijednosti kapaciteta kondenzatora kod
ovog invertora mogu nastupiti tri sluaja:
1. ulazna struja
D
i ne prekinuta i ne valovita
2. ne prekinuta a valovita
3. prekinuta

SERIJSKI MOSNI INVERTOR







L
UD
ID
Ropt
Th1
Th2 C
Glavni
Pomocni
UL
UC
Uopt








Serijski invertor struje koristi se tamo gdje se zahtjeva primjena frekvencija u intervalu
10 3 kHz. Pored serijski spojenog kondenzatora sa optereenjem spojen je i induktivitet L
tako da kondenzator i induktivitet predstavljaju serijski oscilatorni krug. Kada je
1
Th ukljuen
Senad S
48
a
2
Th iskljuen oscilatorni LC krug spojen je na napon izvora
D
U i nastaje proces punjenja
kondenzatora i to na napon vii od napona
D
U . Za vrlo malu vrijednost
opt
R struja na
optereenju se mijenja po izmjeninom sinusnom zakonu. Na kraju poluperiode 2 /
K
T
frekvencija kruga
K
f struji optereenja
opt
i pada na nulu i glavni tiristor se iskljuuje.
Ako se ukljui u tom trenutku
2
Th nastaje proces pranjenja kondenzatora i to preko
induktiviteta L, optereenja
opt
R i tiristora
2
Th i tada strujnim krugom invertora protie struja
pranejnja kondenzatora takoe sinusnog oblika ali suprotnog smjera. Kada se ova struja
smanji na nulu nastaje ponovo prepolariziranje kondenzatora C na napon vii od
D
U i proces
se nastavlja.
Kada je potrebno obezbjediti rad invertora sa ferekvencijom veom ili jednakom od
frekvencije kruga
K
f onda se induktivitet L spaja prema sledeoj emi.

L1
ED
Ropt
Th1
Th2
C
L2
Iopt
Glavni
Pomocni
Uth1


U ovom sluaju pomoni tiristor
2
Th ukljuuje se na induktivitet
2
L , te zbog uticaja meu
induktiviteta pojavljuje se napon takvog polariteta da se tiristor
1
Th iskljui. Osnovni
nedostatak ove vrste invertora je ne ravnomjerno optereenje napona izvora
D
U , zbog toga
to ovi invertori uglavnom rade u prekidakom reimu tako da se na kondenzatoru pojavljuje
napon vii od napona izvora. Da bi se ovaj nedostatak otklonio u praksi se ee koristi
modifikovano rjeenje serijskog invertora kao na sledeoj slici.

Lk/2
ED
Ropt C
Th1 Th2
Th3 Th4
Lk/2 Lk/2
Lk/2


Ovaj spoj omoguava ujednaavanje optereenja izvora i smanjenje napona na kondenzatoru.
Takoe pri viim frekvencijama kod ovog spoja se poboljava komutacioni reim zbog
djelovanja elektromotornih sila koje nastaju u dvije sekcije komutacionih induktivnosti
K
L .




Senad S
49
Tt
Tt
Tt
iopt
i
uopt
ioptR
ioptL
ED
T ,T 1 2 T ,T 1 2
T ,T 3 4 T ,T 3 4
AUTONOMNI INVERTOR NAPONA

Zopt
P1
P4
P2
P3
CD

iu,i
ED
ED
Iiopt iuopt
Tt


Za razliku od invertora struje u ovom sluaju se optereenje spaja neposredno na izvor napona
a zatim se pomou prekidakih elemenata
4 3 2 1
, , , P P P P ostvaruje promjena njegovog
polariteta. Na optereenju se formira napon koji iskljuivo zavisi od karaktera optereenja.
Ako se invertor spaja na napon ispravljaa (a ne idealnog izvora) ubacuje se u strujni krug
kondenzator
D
C velike kapacitivnosti da bi se obezbjedilo voenje izvora istosmjernog
napona u suprtonom smjeru. Kondenzator
D
C istovremeno filtrira vie harmonine
komponente napona. Postoji nekoliko tipova ovih invertora.

Jednofazni mosni spoj invertora napona sa tranzistorima







ED
Ropt
T1 T3
T4
D1 D3
D2 D4 T2
iD
Lopt
Uopt









Napon na optereenju
opt
U u invertoru kao to se vidi sa slike ima oblik pravougaonih
impulsa, koji nastaju sukcesivnim ukljuivanjem tranzistora
4 3 2 1
, , , T T T T . Za vrijeme radnog
poluperioda
2
T napon ne zavisi od veliine optereenja i iznosi
D
E . Za dobijanje sinusnog
napona ukljuuju se filteri koji ne proputaju vie harmonine komponente. Struja na
optereenju je zbir struja na otporu R i induktivitetu L.
Senad S
50
iu ,i opt opt
ith1
ith2
iD1
iD2
iD
opt
D
optR
R
E
I = ima isti oblik kao napon na optereenju a
L
i linearno raste za vrijeme
poluperiode i zaostaje za ugao za naponom. Ukupna struja na optereenju zaostaje za
naponom optereenja za ugao . Da bi struja kroz optereenje mogla tei u periodu 0 u
suprotnom suprotnom smjeru koriste se antiparalelno spojene diode
4 3 2 1
, , , D D D D . Struja
kroz invertor
D
i , struja koju troi invertor ima srednju vrijednost
D
I .

Jednofazni mosni spoj invertora sa triacima

UD
Zopt
Tc1
Tc2
Tc3
Tc4
D1 D3
D2 D4
Uopt


Kada se ukljue triaci TC1 i TC2 nastaje na optereenju napon jednog polariteta, a kada se
ukljue TC3 i TC4 napon suprotnog polariteta. Napon na izlazu invertora, napon na
optereenju je pravougaonog oblika i jednak je naponu
D
U . Obino se izlazni napon filtrira
pomou filtera koji omoguavaju da izlazni napon bude priblino sinusoidalan.

L
Zopt
C


Mosni invertor napona sa tiristorima







ED
iD
Zopt
Th1
Th2
Th3
Th4
C
D1 D3
D2 D4
iopt







Senad S
51
Pretpostavimo preteno induktivno optereenje i da su ukljueni tiristori
1
Th i
2
Th i to u prvoj
poluperiodi kada je
2
0 , optereenje prikljuujemo na izvor jednosmjerne struje (smjer
struje optereenja puna linija). Zbog prisutnog induktiviteta i elektromotorne sile
samoindukcije za ugao
3 2
struja zadrava prethodni smjer. Tada se energija
nagomilana na induktivitetu vraa izvoru (crtkana linija), struja optereenja tee kroz
povratne diode
3
D i
4
D . Ovaj invertor napona kao i drugi invertori napona moraju imati
komutirajue elemente koji prisilno ukljuuju tiristore na osnovu zahtjeva iz upravljakog
sistema.

IZMJENINI PRETVARAI (KONVERTORI)

Izmjenini pretvarai su elektrini ureaji koji povezuju izmjenine mree razliitih
parametara odnosno pretvaraju izmjenini napon jednog nivoa u drugi odnosno napon jedne
frekvencije u napon druge frekvencije. Dijele se na pretvarae napona i pretvarae
frekvencije. Pretvarai frekvencije se dijele na direktne i indirektne (sa istosmjernim
meukrugom).
Direktni se dijele prema ulaznoj izlaznoj frekvenciji, nainu iskljuenja tiristora i prema
nainu upravljanja. Iskljuenje tiristora kod direktnih pretvaraa moe biti sa ili bez
komutacionih krugova. Prema nainu upravljanja mogu biti anvelopni i fazno upravljivi.
Kod indirektnih pretvaraa vri se dvostruka pretvorba energije, napon industrijske
frekvencije (50 Hz) prvo se ispravlja, filtriraju vie harmonike komponente a zatim dobijeni
istosmjerni napon invertuje u napon odgovarajue frekvencije.

Pretvara napona

Ropt
Th2
Th1
iopt
U Uopt

Th2
Th1
Ropt
iopt
U
D1
D2



Ropt
iopt
U


Senad S
52
vodi Th1
vodi Th2
uth
u ,i opt opt
uopt
iopt
a)
b)

u ,i opt opt
c)
d)
u ,i opt opt
u ,i opt opt


Za pretvorbu izmjeninog napona koriste se fazne metode, stepenaste, fazno stepenaste,
irinsko impulsne i druge.
Fazne metode upravljanja izmjeninog napona zasnivaju se na upravljanju efektivnim
vrijednostima napona na optereenju, i to na taj nain da se mijenja trajanje voenja jednog
od antiparalelnih tiristora (enata). Fazno upravljanje mogue je ostvariti pri zaostavljanju
ugla (dijagram a) ili prednjaenju (dijagram c).
Pri nainu voenja i upravljanja (dijagram c,d) prestanak voenja mora se zavriti do
zaustavljanja tekueg poluvala. Zbog toga se primjenjuje prisilna komutacija.
Efektivna vrijednost napona na optereenju (isto redno optereenje)(dijagram a i c) je:

( )

d U U
opt

=
2
2
sin
1
(dijagram a)
( )

d U U
opt
2
2
sin
1
(dijagram c)
Ili u relativnim jednainama

+ =

2 sin
1 1
U
U
opt

Za dvostrano fazno upravljanje (dijagram d) ( )

d U U
opt
2
2
sin
1

Ili u relativnom odnosu

+ =

2 sin
1
2
1
U
U
opt

Senad S
53
90 180
[el]
u
uopt
10
5
pri zaostajanju i prednja enju
dvostrano fazno upravljanje


Efikasnost, potronja snage iz mree definie se parametrom cos k = gdje je k faktor
izoblienja sinusoide struje a - ugao pomaka prvog harmonika struje na optereenju i
napona mree. Za sluaj da ugao prethodi ili zaostaje
( ) ( )

2 2
sin 2 sin
2 sin 5 . 0
cos
+ +
+
=
( ) ( )
( )

2 sin 5 . 0
sin 2 sin
2 2
+
+ +
= k
Za sluaj dvostranog upravljanja 1 cos 0 = = a k je

2 sin 2 +
= k
Optereenje preteno induktivno

Ropt
Th2
Th1
iopt
U Uopt
Lopt

uopt
i
u
iopt


Rad preteno induktivnog optereenja induktivnosti
opt
L usporava porast struje
opt
i pri
ukljuenju tiristora i spreava njeno smanjenje pri smanjenju napona U. Period voenja
tiristora poveava se za ugao .





Senad S
54
Efektivna vrijednost napona na optereenju je
( )

+
=

d U U
opt
2
2
sin
1
ili u relativnim jednainama
( )

+ + =

2 sin
2
1
2 sin
2
1 1
U
U
opt

Struje na optereenju u periodu voenja , kao to se vidi sa dijagrama sastoji se iz dvije
komponente: prisilna i slobodna.
Prisilna komponenta je
( )
( )

+
= sin
2
2 2
opt opt
optpr
L R
U
i gdje je
opt
opt
R
L
arctg

=
predstavlja ugao zaostajanja struje za naponom mree U.
Slobodna komponenta je

= te i
optsl
, [ ] s
tg
R
L
opt
opt

= = - vremenska konstanta
U trenutku = zbir prisilne i slobodne komponente struje jednak je nuli pa je

( )
( )
( )
( )

+
= = +
+
sin
2
0 sin
2
2 2 2 2
opt opt opt opt
L R
U
t t
L R
U

Sada je struja optereenja
( )
( ) ( ) ..(*) sin sin
2
2 2

+
=

tg
opt opt
opt
e
L R
U
i
Za sluaj isto radnog optereenja 0 , 0 , 0 = = = tg L
opt

sin
2
opt
opt
R
i =
Za sluaj 0 = + =
opt
i te se moe izraunati ugao iz relacije (*) tj
( ) ( ) 0 sin sin =
+

tg
e
Pri preteno induktivnom optereenju znaajno pitanje je definisanje uglova tj:
opt
opt
kr
R
L
arctg

= = = = tj kada je krivulja struje
opt
i ne prekinuta sinusna tj kada nema
slobodne komponente. Tada je
( )
( )

+
= sin
2
2 2
opt opt
opt
L R
U
i
U sluaju da je < <
kr
da bi se ostvarila ne prekinuta struja na optereenju potrebno je
na tiristor dovesti dovoljno iroke upravljake impulse.












Senad S
55
Stepenasta metoda pretvaranja izmjeninog napona
Ropt
Th1
Th2
iopt
Uopt
Th3
Th4
Thn-1
Thn
U1
Tr
U -1
U -2
U -n

Uopt
Th1
Th2
U2-1
UUE


UE
U - upravljaki napon.
Osobina stepenaste metode upravljanja je stepenasta promjena amplitude (efektivne
vrijednosti) izmjeninog napona na optereenju, bez promjene njegovog poetnog oblika.
Poetak voenja tiristora je pri prolasku izmjeninog napona kroz nulu. Prednost ove metode
je to ne postoji izoblienje mrenog napona i faznog izoblienja struje u odnosu na fazni
napon pri omskom optereenju.

Fazno stepenasta metoda pretvaranja izmeninog napona

Ova metoda je slina prethodnoj. U zavisnosti od stepena sekundarnog napona

U moe biti
dvo stepeno, tro stepeno i vie stepeno regulirana. Sutina ove metode svodi se na koritenje
principa faznog upravljanja pri kontinuiranoj promjeni efektivnog napona na potroau u
svakom dijelu stepena izlaznog napona.

Uopt
Uopt
U -1
U -2
U -2
U -1

Senad S
56

Na taj nain pri kontinuiranom pravljenju iglom , pretvara ostvaruje promjene efektivne
vrijednosti napona na optereenju u podruju
1
U do
2
U . Za dvo stepeno reguliranje
efektivne vrijednosti napona na optereenju je
( ) ( )


+ =

0
2
2
2
2
2
1
sin
1
sin
1
d U d U U
opt

+ +

2 sin
1
2 sin
1
2
2
2
1
U U
U
opt


PRETVARAI FREKVENCIJE

Oni mogu biti direktni i indirektni

Indirektni pretvarai frekvencije

UUE
Upravljaki
sistem
ispravljaa
Upravljivi
ispravlja
Filter LC
Autonomni
invertor
Upravljaki
sistem
invertora
x
A
B
C
A1
B1
C1
U1 1 U2 2


Izmjenini napon se ispravlja u upravljivom ispravljau UI, zatim preko LC filtra F filtra i
vodi u autonomni invertor AI i pretvara u izmjenini izlazni napon frekvencije
2
f koja se
razlikuje od
1
f . Frekvenciuja reguliranja izlaznog napona ostvaruje invertor a ulaznog
ispravlja.
Pretvaranje frekvencije moe se vriti u irokim granicama a osnovni nedostatak je dvostruko
pretvaranje energije ime je znatno smanjen faktor korisnog dejstva.

Direktni pretvara frekvencije


Ropt Uul Uizl 1 2

Senad S
57
Uul
Uizl
T1/
T2/


Ovi pretvarai frekvencije jednostepeno pretvaraju izmjeninu energiju frekvencije
1
f u
izmjeninu energiju druge, obino nie frekvencije
2
f . Krivulja izlaznog napona je u
djelovima napona mree jer je optereenje direktno preko tiristora vezano za izmjenini
napon mree. U seriju sa optereenjem spojena su dva anti paralelna tiristora. Izborom
zakonitosti upravljanja ovaj pretvara napona postaje pretvara frekvencije. Ako primjenimo
kroz ''n'' perioda mrenog napona frekvenciju
1
f upravljake impulse samo na
1
Th a zatim isti
broj perioda na
2
Th na potroau e se znati izmjenini napon frekvencije
2
f tj:
2 2
1
1
2
T
nT
T
+ = , ( ) 1 2 2
1 1 1 2
+ = + = n T T nT T ,
1 2
1 1
1 2
+
= =
n
f f
T
f
Odavde se vidi da je frekvencija
2
f nia od ulazne frekvencije
1
f . Efektivnu vrijednost
izlaznog napona frekvencije
2
f moemo mijenjati regulisanjem ugla .

Direktno trofazni punovalni anvelopni pretvara frekvencije


Ropt
Uul
Uizl
1
2



Senad S
58
Uiz
Up
T1/2 T1/m1 T1/n1
T2/2

Frekvencija izlaznog napona se dobija kao
1
1 1 2
2 2 m
T
n
T T
+ = , n = 0,1,2,3
1
m - broj faza
izmjeninog sistema pa je
1
1
1
2
2
f
m m
m
f
+
= , m = 3
1 2
7
3
f f =
Odavde se vidi da i ovaj frekventni pretvara smanjuje ulaznu frekvenciju napona mree. Ako
se eli kontinuirana regulacija onda se uvodi pauza u radu ispravljakih krugova koja
odgovara uglu
p
pa je tada
( )
1
1 1
1
2
2
f
m m n
m
f
p


+ +

=

Direktni fazno upravljivi pretvara frekvencije u mosnom spoju

L
L
L
L
Zopt
A
B
Uul 1
Uizl 2

Direktni anvelopni pretvara frekvencije daje na izlazu napon priblino trapeznog oblika
(veliki sadraj visokih harmonika). Da bi se dobio priblino sinusno izlazni napon koriste se
ovi pretvarai. Optereenje
opt
Z je preteno induktivno (asinhroni motori malih brzina, mrea
Senad S
59
izmjenine struje frekvencije
2
f i sl). Kod ovog spoja dok jedna grupa tiristora vodi druga je
u blokirnom stanju. to je broj pulzacija usmjerivaa vei to je izlazni napon blii sinusnom
po obliku. Kao i kod anvelopnog i kod ovog pretvaraa treba nakon smanjenja struje na
potroau na nulu napraviti pauzu radi oporavka tiristora, tj blokirati obje grupe pretvaraa.
Izlazni napon je sinusnog oblika i ako obje grupe rade istovremeno i ako su uglovi upravljanja
takvi = + 180
B A
. Srednja vrijednost izlaznog napona usmjerivaa pojedinano su uvijek
jednake jer je ( )
B D A
cos 180 cos cos = = , ali trenutne vrijednosti izlaznih napona nisu
iste. Da bi se izbjegao kratak spoj u mrei pri istovremenom voenju obje grupe tiristora
ugrauju se prigunice L dovoljno velike induktivnosti koje reduciraju velike struje koje su
reda ak struje kratkog spoja.

ISTOSMJERNI PRETVARAI

Istosmjerni pretvarai su sklopovi koji povezuju istosmjerne mree odnosno pretvaraju jedan
nivo istosmjernog napona, odnosno jednu jainu struje u drugu. Mogu biti direktni i
indirektni. Direktni se dijele prema nainu upravljanja na frekventno upravljive i frekventno i
irinski upravljive. Takoer se dijele prema ostvarenoj vezi izmeu ulaza i izlaza. Ovdje se
misli na nain ostvarivanja galvanske veze izmeu ulaza i izlaza tj na pretvarau sa
ispravljakim transformatorom ili bez njega.

Indirektni istosmjerni pretvarai

Invertor Filter Ispravlja
x
ulaz izlaz


Indirektni istosmjerni pretvarai sastoje se iz invertora, filtera za filtriranje invertiranog
istosmjernog napona i ispravljaa koji ispravlja ismjenini napon dobijen iz invertora.
Osnovni nedostatak ovih pretvaraa je dvostruka obrada energije, jedanput u invertoru a drugi
put u ispavljakom transformatoru. Zbog toga imaju relativno nizak stepen korisnog dejstva.
Dobra osobina je to putem ispravljakog transformatora obezbjeuju galvansku izolaciju
ulaza od izlaza i imaju mogunost irokog spektra izlaznih napona u odnosu na ulazni.












Senad S
60
Tranzistorski indirektni pretvara istosmjernog napona

UC
Uc1
Uc2
E
T/2=tV
max
max
-
iC
I C
iC
I C
U2max
-U2max
U2
Uizl
t
t
t
t
t
t

Th1 Th2
Th3 Th4
optereenje
CF CF Uizl
LF
E
T2 T1
C1
R1
R2
N 1B N 1B N 1C N 1C


Sklop se sastoji iz dva NPN tranzistora
1
T i
2
T i transformatora sa dva primarna i jednim
sekundarim namotom. Kolektorski namot C N
1
ima srednji izvod a bazni B N
1
i dva u seriju
spojena namota. Tranzistori naizmjenino proputaju struju a aktiviraju se preko djelitelja
napona
1 2 1
, , C R R . Ukljuenjem istosmjerng napona E poraste na otporu
1
R pozitivan pad
napona koji djeluje na baze tranzistora i ukljui ih. Kada vodi
1
T cijeli napon E vlada na
namotu "
1
C N , pri tome ems namota '
1
B N stvara na bazi tranzistora
1
T pozitivan napon u
odnosu na emiter i polarizira ga propusno. Istovremeno ems namota "
1
B N na bazi
2
T stvara
negativan napon i polarie ga ne propusno. U namotu '
1
C N poinje rasti magnetni fluks
sve do zasienja
Z
i kada nema vie promjene fluksa zbog ega su u svim namotajima
indukovane ems jednake nuli. Struja u namotajima naglo pada i po Lencovom zakonu nastoji
podrati smanjenje struja i na taj nain u namotajima izaziva ems suprotnih polariteta. Proces
se dalje ponavlja na potpuno identian nain i na tranzistoru
2
T .
Poto je napon E konstantan na svakoj polovici namotaja C N
1
onda se dobija pravougaoni
oblik napona a magnetni fluks ima pravougaoni oblik. Struje kroz namot C N
1
su takoer
pravougaone, idealizirani sekundarni napon je takoer pravougaoni a izalzni napon
istosmjerni. Da bi se utvrdilo tano preklapanje tranzistora koristi se magnetna jezgra koja
ima pravougaoni oblik histerezne petlje.

Senad S
61
B
-B
H -H
Z



Kada istosmjerni napon naizmjenino dovodimo na primarni namot trafoa magnetni fluks
iznosi t
N
E
edt
N
= =

1
. Vrijeme da se magnetni fluks promjeni od
max
do
max
iznosi
E
N
E
N S B
t
C C
v

=

=
max max
2 2
,
2
T
t
v
= ,
T
f
1
= odnosno frekvencija izlaznog napona
invertora je
C N
E
f
1 max
4
=

Direktni istosmjerni pretvarai

Kod ovih pretvaraa se koriste impulsne metode pretvaranja i reguliranja istosmjernog napona
IPIN.

t
Uopt
tI
T
E
optereenje
Ropt

P
Ropt E Uopt


P
Ropt E
Lopt
D0
ID
Iopt

t
Uopt
tI
T
E
Iopt


Pri periodinom zatvaranju i otvaranju prekidaa P na optereenju se dobijaju pravougaoni
impulsi ija je amplituda jednaka istosmjernom naponu E. Odnos izmeu vremena trajanja
impulsa unutra jednog perioda je
T
t
I
= . Za 0 0 = =
I
t , za 1 = = T t
I
.
Reguliranje izlaznog napona ostvaruje se irinsko impulsnom i frekventno impulsnom
metodom.

Senad S
62
irinsko impulsna metoda (IM)

Ova metoda reguliranja ostvaruje se promjenom duine (irine) izlaznih impulsa
I
t pri
konstantnoj frekvenciji. const
T
f = =
1
. Pri tome se dobija srednja vrijednost izlaznog napona
na optereenju = = = =

E
T
t
E Edt
T
dt U
T
U
I
t T
opt optsr
I
0 0
1 1

Efektivna vrijednost napona na optereenju
E
T
t
E dt E
T
dt U
T
U
I
t T
opt optef
I
= = = =

0
2
0
2
1 1

Kada imamo preteno induktivno optereenje zbog pojave prenapona pri prekidanju strujnog
kruga optereenje obavezno moramo entirati diodom
0
D . Upravo zbog toga na optereenju
imamo ne prekinutu struju jer pri iskljuenju prekidaa struja tee iz diode zahvaljujui
nagomilanoj energiji na zavojnici. Oblik struje je eksponencijalan a napona na optereenju
pravougaoni. Struja se mijenja u zavisnosti od vremenske konstante [ ] s
R
L
opt
opt
= . Srednja
vrijednost struje na optereenju je
opt
optsr
optsr
R
U
I =
Razlikujemo dvije vrste impulsnih pretvaraa sa irinsko impulsnom regulacijom a to su ne
reverzibilni i revezibilni.

Ne reverzibilni impulsni istosmjerni pretvara

P
Ropt
E
Lopt
D0
iD
IM
UUE
i
D

Tt
Tt
iopt
uopt
iopt
E
tI
T


U periodu izmeu dva impulsa energija nagomilana na optereenju
opt
L prazni se preko diode
0
D koja entira optereenje. Na optereenju se dobijaju razliite vrijednosti istosmjernog
napona ija je srednja vrijednost = =

E Edt
T
U
I
t
optsr
0
1





Senad S
63
Reverzibilni impulsni istosmjerni pretvara

ED
Zopt
D1
D3
D2
D4
P1
P4
P2
P3
IM
UUE

Tt
Tt
iopt
uopt
E
tI
T
-E


Kod ovog pretvaraa cijelo vrijeme komutacije ukljuen je izvor energije kome se mijenja
polaritet i to ukljuenjem u razliitim intervalima. Pretvara je mosnog tipa a uljuivanje
prekidaa u paru
3 1
, P P odnosno
4 2
, P P . Nagomilana energija na prigunici L kada je
opt
Z
preteno induktivnog karaktera se vraa preko parazitnih dioda izvoru. Srednja vrijednost
napona na optereenju mijenja se promjenom faktora sprege tj
( ) 1 2
1
0 0
=

=


E Edt Edt
T
U
I I
t T t
optsr
Za 5 . 0 = => 0 =
optsr
U .
T
t
I
=

Frekventno impulsna metoda (FIM)

Pomou ove metode reguliranja izlaznog napona promjene napona se vre na raun promjene
frekvencije niza izlaznih impulsa f = 1/T u okviru jednog perioda pri emu je f varijabilna a
const t
I
. Regulacione mogunosti pretvaranja predstavljaju se odnosom
E f t E
T
t
U
I
I
optsr
= = . Izlazni napon na optereenju E U
optsr
= za
I
t
f
1
= a 0 =
optsr
U za
0 = f .
Komutacijom IM i FIM reguliranja, reguliranje se ostvaruje promjenom dva parametra:
- duinom trajanja impulsa
I
t i
- frekvencijom impulsa f
Kao prekidaki elementi kod impulsnih istosmjernih pretvaraa uglavnom se koriste tiristori.
Obzirom da se najee ne moe ostvariti prirodna komutacija koriste se komutirajui
kondenzatori za prisilnu komutaciju. Upravo zbog toga je osnovni krug pretvaraa oscilatorni
u kome nastaje proces punjenja i pranjenja kondenzatora.






Senad S
64
UUE
UC
iC
Uth1
ith1
Uopt
iopt
UUE
E
E
U =E C1
tI top
t
t
t
t
t
t
t
t
t1 t2 t3
t4
t5 t6
Ne reverzibilni tiristorski istosmjerni pretvara sa jednom komutacionom petljom

E
Th1 Th2
L
C
D
D0
M
CF
uklj/isklj
LF
Su
Lopt
Uopt
iopt


Preko filtera
F F
C L , na pretvara se dovodi istosmjerni napon E ija se vrijednost ne mijenja
ni kada je glavni tiristor
1
Th ukljuen, a niti kada je iskljuen. Optereenje pretvaraa je
istosmjerni motor sa serijskom uzbudom i prigunicom velike induktivnosti
opt
L . Optereenje
je entirano diodom D. Prekida zapravo ine D L C Th Th , , , ,
2 1
. Da bi se analizirao rad ovog
istosmjernog pretvaraa prethodnu emu e mo pojednostaviti uz pretpostavku da su
F
L i
F
C
filtri velike vrijednosti.









Zopt
Th1
Th2
C
D
L
D0
c
d
b a










Kada upravljaki sistem da pozitivan impuls na elektrodu pomonog tiristora
2
Th poinje da
se puni kondenzator C i na kraju ima vrijednost E U
C

1
. Pretvara je tada spreman za rad.
Senad S
65
U trenutku
1
t dovodi se impuls na
1
Th i struja na optereenju
opt
i raste exponencijalno.
Poinje proces ponovnog punjenja kapacitivnog kondenzatora C u strujnom krugu abcda.
Struja kroz
1
Th tee do trenutka
3
t kada nailazi impuls za ukljuenje
2
Th ija je struja
jednaka opteretnoj struji a struja
1
Th je nula. Istovremeno kao rezultat zapoetog pranjenja
javlja se na
1
Th zaporni napon. Ako je
3 5
t t t = dovoljno dugo onda
1
Th obnovi svoje
blokirne osobine. U periodu
4
t do
5
t kondenzator C se ponovo puni a u periodu
I
t do
5
t kroz
optereenje tee struja na raun nagomilane energije na induktivitetu L. Zatim se cijeli proces
ponavlja. Proces punjenja i pranjenja komutacionog kondenzatora moe se prikazati
nadomjesnim emama.

P
R0
L0
C

P
Zopt
C
D0 E

a) b)
Za emu a) mogu se pisati jednaine ravnotee napona i struja ..(*) 0
0 0
= + +
C C
C
U i R
dt
di
L
dt
dU
i
C
C
= pri emu je
0
L - induktivitet oscilatornog kruga,
0
R - otpornost koja odgovara
aktivnim gubicima oscilatornog kruga, C - kapacitet komutacionog kondenzatora.
Neka je
0
0
0
2L
R
= i
C L
0
0
1
= onda (*) glasi 0 2
2
0 0
2
2
= + +
C
C C
U
dt
dU
dt
U d
. Rjeenje ove
jednaine (Laplasove transformacije) je za:
1
t E U
C
=
1
, 0
1
=
C
I
2
t
0
0
2

= e E U
C
, 0
2
=
C
I
3
t do
5
t vai nadomjesna ema b) pa je ..(**) E U Ri
dt
di
L
C C
C
opt
= + + odnosno
dt
dU
C i
C
C
= .
Neka je
opt
L
R
2
1
= i
C L
opt
1
1
= onda (**) dobija oblik E U
dt
dU
dt
U d
C
C C
2
1
2
1 1
2
2
2 = + +
Rjeenja prethodne jednaine za poetne uslove su za:
3
t
0
1
2 3

= e E U U
C C
,
opt C
I I =
3

4
t 0
4
=
C
U
5
t E U
C
=
5

Vrijeme od
3
t do
5
t je vrijeme oporavka tiristora a u tom periodu se napon mijenja linearno tj
0
0

= e E t
C
I
U
opt
C
. Za 0 =
C
U moe se izraziti vrijeme oporavka tiristora kao
Senad S
66
opt
op
I
e E
C t
0
0

= , a za E U
C
= moe se odrediti vrijeme ponovnog punjenja komutirajueg
kondenzatora kao
opt
pp
I
e
C E t
0
0
1

+
=
I [A] optsr
t [ s] op


Istosmjerni pretvarai vieg izlaznog od ulaznog napona

Kada elimo ostvariti vii izlazni napon od ulaznog u seriju sa izvorom E treba spojiti dodatni
izvor. To se moe realizovati pomou reaktivnih elemenata (prigunica, kondenzator) koji
predstavljaju skladite magnetne ili elektrine energije.

P
Ropt
C
D
E
L


Oigledno kada je P zatvoren na prigunici vlada napon E, struja raste linearno i u periodu
voenja
I
t akumulira se magnetna energija, za to vrijeme kondenzator C napaja potroa a
dioda D spreava pranjenje kondenzatora preko prekidaa. Kada se P otvori magnetna
energija sa prigunice se prenosi na kondenzator i na potroa. Dakle, prigunica u seriju slui
kao privremeni dodatni izvor energije. Za vrijeme perioda T srednja vrijednost napona na
prigunici mora biti jednaka nuli tj 0
0
=

T
L
dt u . Za vrijeme voenja
I
t na prigunici
voltsekunde su
I
Et a za vrijeme pauze voltsekunde su ( )
p optsr
t U E ovo znai da je
( ) 0 = +
p optsr I
t U E Et . Odnosno E
t
T
E
t
t t
U
p p
p I
optsr
=
+
=
Kako je T t
p
< onda je uvijek E U
optsr
>
Srednju vrijednost struje izvora moemo odrediti na osnovu jednakosti ulazne i izlazne
prividne snage tj
optsr
p
Esr
I
t
T
I = .
Drugi nain dobijanja vieg izlaznog od ulaznog napona istosmjernog pretvaraa je pomou
transformatora. Pri tome treba voditi posebnu panju na problem koji se javlja pri prekidanju
struje magnetiziranja i pojavu poveanih prenapona na prekidau.

Senad S
67
P
D
E D0
Dp N3
N2 N1
iopt
Uopt
iopt


Da ne bi dolo do poveanja magnetnog fluksa kod ponovnog zatvaranja prekidaa P (zbog
ve postojeeg zastalog magnetizma od ranije) i da se ne bi radna taka brzo pomakla do
zasienja onda se obino ugrauje dodatni primarni namot
3
N i povratna dioda
P
D .
Ukljueno stanje prekidaa ne smije biti due od
op k
t T t = ,
E
L I
N
N
t
m
op
max
1
3

= .
Srednja vrijednost ulaznog napona na optereenju je E
T
t
N
N
U
I
optsr
1
3
=