UNIVERSITETI I PRISHTINS

FAKULTETI I XEHETARIS DHE METALURGJIS

M I T R O V I C

VETIT MEKANIKE T
MATERIALEVE DHE
DETALEVE






M I T R O V I C








2
1. HYRJE
Pjesa m e madhe e detaleve t makinave n industri prgatiten prej metaleve dhe lidhjeve t tyre. Pr
t prcaktuar drejt llojin e metalit m t prshtatshm pr nj detal fardo, duhet t njihen vetit e tyre.
Ndr vetit m kryesore t metaleve mund t prmenden: vetit fizike, kimike, mekanike dhe
teknologjike.
Vetit fizike kan t bjn me ngjyrn, dendsin, temperaturn e shkrirjes, prcjellshmrin e
nxehtsis dhe t elektricitetit etj.
Vetit kimike t metaleve konsistojn n aftsin e tyre pr t vepruar me elemente ose substanca t
tjera. Prej tyre m t rndsishme jan vetit e metaleve pr t
,
i qndruar veprimit t kriprave, bazave acideve
etj.
Vetit mekanike t materialeve n krahasim me vetit kimike dhe fizike jan dukshm m t
rndsishme ngase mbi bazn e ktyre vetive bhet edhe dimenzionimi i detaleve dhe pajisjeve. Me ndihmn
e vetive mekanike sht e mundur q n mnyr t mirfillt t vlersohet cilsia (kualiteti) i materialeve
gjat kontrollit hyrs t gjysmprodukteve, gjegjsisht gjat kontrollit prfundimtar t produkteve t
gatshme. N baz t vetive mekanike t materialeve prcaktohen edhe parametrat teknologjik gjat procesit
t prodhimit. Vetit mekanike t materialeve, ngjashm si edhe vetit tjera t tyre varen nga gjendja
strukturore e materialeve e cila prcaktohet nga prbrja kimike e tyre dhe nga historiku i prftimit,
respektivisht prpunimit. Pra, me zgjedhjen e prbrjes kimike dhe t procesit teknologjik t prftimit,
respektivisht prpunimit arrihet qllimi i dshiruar, gjegjsisht rregullimi i vetive mekanike t materialeve.
Duke e njohur korrelacionin gjendja strukturore-vetit mekanike sht e mundur t llogariten vetit
mekanike duke shfrytzuar parametrat mikro (strukturor). Mirpo, fatkeqsisht kjo sht e mundur vetm
pr materiale me struktur ideale, ngase te materialet me struktur reale jan t pranishm defektet mikro
(strkturore) t cilt nuk sht e mundur n mnyr ekzakte t vrehen dhe t prfaqsohen n llogaritje. P.sh.
Qndrueshmria teorike e rrshqitjes, q sht e nevojshme pr rrshqitjen e rrafsheve t strukturs kristalore
ideale t o -Fe, e prcaktuar me llogaritje ka vlern 0
teo
~8400 N/mm
2
, ndrsa e prcaktuar
eksperimentalisht n kristalin real ka vlern 0
rea ~
10 N/mm
2
. Shkaku i diferencs kaq t madhe t vlerave t
qndrueshmris qndron n pranin e defekteve n rrjetn kristalore, n rend t par t pranis s
dislokacioneve. Nga kjo del se vetit mekanike t materialeve me struktur reale mund t prcaktohen vetm
eksperimentalisht. Pr kt arsye pr prcaktimin e vetive mekanike t materialeve sht n dispozicion
pajisja eksperimentale me ndihmn e s cils mundsohet ngarkimi i kampionit (mostrs) me ngarkesa t
caktuara, t ngjashme me ato q veprojn n detal si edhe gjat eksploatimit. Kampioni (mostra) sht pjesa e
cila i nnshtrohet provs eksperimentale. Gjat provave eksperimentale kampionet (mostrat) ngarkohen me
ngarkesa t ndryshme si p.sh. trheqse, shtypse, prkulse, lakuese, prerse, prdredhse etj. Kto
ngarkesa mund t jen statike, dinamike dhe ciklike. Shpeshhere gjat prcaktimit t vetive mekanike t
materialeve dhe detaleve, ndikojn edhe disa faktor t jashtm si p.sh. temperatura e lart ose temperatura e
ult, mjedisi korroziv e kshtu me radh. Pr kt arsye pajisja pr prcaktimin e vetive mekanike t
materialeve sht tejet e ndrlikuar dhe e shtrenjt. N rritjen e kostos s ktyre pajisjeve n mnyr
plotsuese ndikon edhe prodhimin n numr t vogl t ktyre pajisjeve q prodhohen vetm sipas porosis.
N kt tekst trajtohen vetit mekanike t materialeve dhe detaleve t cilat n kuptimin fizik jan t
definuara qart (p.sh. kufiri i qndrueshmris-Re) dhe mund t prdoren pr llogaritjen e dimensioneve t
detaleve t makinave dhe pajisjeve ose pr llogaritjen e afatshrbimit (jetgjatsis) s tyre. Poashtu
trajtohen edhe vetit mekanike t cilat n kuptimin fizik nuk jan t definuara qart (p.sh. viskoziteti
dinamik- shtalbsia), por q jan tejet t rndsishme pr vlersimin e qndress(sjelljes) s materialeve n
kondita t caktuara gjat eksploatimit. N kuadr t ktij teksti trajtohen edhe vetit teknologjike t cilat
prcaktohen vetm pr vlersimin e qndress s materialit gjat prodhimit.
Vetit mekanike m t rndsishme jan: qndrueshmria, plasticiteti, viskoziteti dinamik (shtalbsia-
qndresa n goditje) dhe fortsia.
Qndrueshmria sht vetia e materialeve pr t
,
i rezistuar (prballuar) veprimit t forcave t jashtme
pa u shkatrruar.
3
Plasticiteti sht aftsia e materialit pr t ndryshuar formn dhe prmasat, pa u shkatrruar dhe pr
ta ruajtur kt gjendje edhe pas heqjes s forcave deformuese.
Viskoziteti dinamik (shtalbsia-qndresa n goditje) sht vetia e metaleve pr t
,
i qndruar
shkatrrimit nga ngarkesat goditse (dinamike).
Fortsia sht vetia e metaleve pr t kundrshtuar futjen(deprtimin) n te t nj trupi tjetr m t
fort.
Vetit mekanike prcaktohen n rrug eksperimentale me an t provave q kryhen n pajisje t
veanta.


2. ELASTICITETI
Veprimi i ngarkesave mekanike n trupin e ngurt shkakton deformimin e tij. Deformimi mund t jet
elastik, elastiko-plastik dhe plastik. Gjat deformimit elastik (kthyeshm-reversibil) trupi kthehet n
gjendjen paraprake, pas ndrprerjes s veprimit t ngarkesave (forcave) t jashtme q e shkaktojn
deformimin, ndrsa gjat deformimi plastik (pa kthyeshm-ireversibil) trupi nuk kthehet n gjendjen
paraprake, pas ndrprerjes s veprimit t ngarkesave (forcave) q e shkaktojn deformimin. Ngarkesat
(forcat) e jashtme t cilat e shkaktojn deformimin e trupit quhen ngarkesa (forca) aktive, ndrsa si rezultat i
veprimit t tyre lindin forcat e brendshme ose si quhen ndryshe forcat reaktive.
Varsia lineare ndrmjet deformimit dhe sforcimit definohet nprmjet ligjit t Hook-ut.
Raporti ndrmjet intenzitetit t forcave t brendshme (reaktive) n njsi t siprfaqes quhet sforcim (sforco-
tension).
Gjendja e sforcuar (tensionuar) e trupit prezantohen nprmjet paralelopipedit elementar, fig.1.


Fig. 1.Gjendja e sforcuar e trupit (u-sforcimet normale; 0-sforcimet tangjenciale)

Tre komponenta t sforcimit jan sforcime normale (o
xx,
o
yy,
o
zz
), ndrsa gjasht komponentat tjera
jan sforcime tangjenciale (t
xy,
t
xz,
t
yx,
t
yz,
t
zx,
t
zy
).
Moduli i elasticitetit (moduli i Young-ut) E, paraqet raportin ndrmjet tensionit linear u dhe
deformimit c q kan t njejtin kah t veprimit.

E =
c
o
/ N/mm
2
/ (1)
Moduli i rrshqitjes (shkarjes), paraqet raportin ndrmjet sforcimit tangjencial t dhe deformimit
kndor (rrshqits) :

4
G =

t
/N/mm
2
/ (2)
Vlera e modulit t elasticitetit (E) dhe modulit t rrshqitjes (G) varet nga bashkveprimi ndratomik
n rrjetn kristalore ose n strukturn amorfe. Nse bashkveprimi ndratomik sht i fort si p.sh. i atomeve
t karbonit te diamanti ose i atomeve t volframit, athere edhe vlerat e E dhe G jan t mdha. Nse
bashkveprimi ndratomik sht i dobt, athere edhe vlerat e E dhe G jan t vogla.Vlera m t vogla t E
dhe G ka goma. N tabeln 1 jan dhn vlerat e modulit t elasticitetit dhe modulit t rrshqitjes pr disa
materiale izotropike metalike, polimerike dhe qeramike.

Tabela 1.Moduli i elasticitetit dhe i rrshqitjes pr disa materiale
Materiali
E
N/mm
2

G
N/mm
2

Diamanti 1.200.000
W 360.000 130.000
Alfa Fe, eliku 210.000 84.000
Ni 200.000 80.000
Cu 105.000 46.000
Al 70.000 26.000
Pb 16.000 5.500
Porcelani 58.000 24.000
Xhami i rndomt 76.000 23.000
Goma e fort 5.000 2.400
Goma e rndomt 100 30


3. PROVA N TRHEQJE ME VEPRIM STATIK T NGARKESS
Qndresa (sjellja) elastike dhe plastike e materialeve n kondita t veprimit t ngarkess statike
lineare (o
xx
=0
,
o
yy
=0
,
o
zz
=0) prcaktohet me provn n trheqje. Me kt prov njkohsisht
prcaktohen edhe vetit themelore mekanike t materialeve.
Prova kryhet me ndihmn e pajisjes prkatse q n literatur quhe makina universale pr prov.
Kampioni (mostra) q i nnshtrohet provs n trheqje ngarkohet me forca statike trheqse deri n astin e
kputjes. Gjat provs n mnyr automatike vizatohet edhe diagrami ngarkesa (forca)- deformimi
(zgjatja).
Prcaktimi preciz i zgjatjes s kampionit bhet me ndihmn e ekstenzometrave t cilt mund t jen:
mekanik, optik dhe elektrik.
Prova n trheqje kryhet me ndihmn e kampionve (mostrave) t trajts rrethore, kndrejt dhe
katrore.
Me ndihmn e provs n trheqje prcaktohet:
-rezistenca ndaj deformimit
-aftsia pr deformim

Te kampionet (mostrat) e trajts rrethore, gjatsia nominale lo prcaktohet n varsi t standardit:
lo = 5.65 So , gjegjsisht (3)

lo = 11.3 So (4)

5
ku:
So = d
o
2
B/4 - siprfaqja e kampionit me prerje trthore rrethore,
So = a
o
x b
o
- siprfaqja e kampionit me prerje trthore kndrejt,
So = a
o
2
siprfaqja e kampionit me prerje trthore katrore.
N fig.2. jan dhn kampionet e trajts rrethore dhe kndrejt sipas standardid DIN 50115.


Fig. 2. Kampionet e trajts rrethore dhe kndrejt pr provn n trheqje sipas standardid DIN 50150.

Shpejtsia e ngarkess s kampionit gjat provs n trheqje varet nga moduli i elasticitetit dhe
prcaktohet sipas tab.2.
Tabela 2. Shpejtsia e ngarkess gjat provs n trheqje
E
N/mm
2
Shpejtsia e ngarkess
N/mm
2
s
min max
<150.000 1 10
s150.000 3 30

Diagrami F-Al, q vizatohet n pajisjen universale pr provn n trheqje pr elikun konstruktiv n
gjendje t normalizuar sht prezantuar n fig. 3.


Fig. 3. Diagrami F-Al pr elikun konstruktiv n gjendje t normalizuar

6
Pas kputjes s kampionit, gjatsia prfundimtare e tij sht l
1.
Zgjatimi absolut sht:

Al = l
1
-l
o
/ mm / (5)

Ky sht njiherit edhe zgjatimi i trsishm q prcaktohet edhe n diagramin F-Al, nse trhiqet nj
drejtz nga pika e kputjes s diagramit, paralel me pjesn lineare t kurbs.
Forca trheqse e provs n trheqje n njsi t siprfaqes s prerjes trthore t kampionit definohet si
sforcim dhe prcaktohet me shprehjen:


o
S
F
= o / N/mm
2
/ ose /MPa / (6)
ku:
F (N) - forca,
S
o
(mm
2
)- siprfaqja e prerjes trthore fillestare t kampionit.
Raporti ndrmjet zgjatimit absolut (Al) dhe gjatsis nominale (fillestare) l
o
definohet si zgjatim
relativ ( c ):
c =
o
l
l A
/ mm/mm / (7)

Zgjatimi relativ mund t shprehet edhe n %

c =
o
l
l A
100 / % / (8)

Mbi bazn ksaj llogaritje, respektivisht mbi bazn e diagramit forca zgjatimi absolut (F- l A ) mund
t konstruktohet diagrami sforcimi-zgjatimi relativ ( c o, ), fig. 4.




Fig. 4. Diagrami ( c o, ) pr elikun konstruktiv n gjendje t normalizuar

7
N pjesn lineare t diagramit (( c o, ) ku vlen ligji i Hook-ut, sforcimi mund t llogaritet me
shprehjen:
o = E c (9)

N baz t rezultateve t fituara gjat provs n trheqje mund t prcaktohen edhe kto
karakteristika:
Kufiri i rrjedhshmsis-Re prcaktohet me shprehjen:

Re =
o
S
Re
, / N/mm
2
/

(10)
ku:
-Fe /N/-forca e rrjedhjes,
-So /mm
2
/-siprfaqja e prerjes trthore t kampionit.
Kufiri i rrjedhshmris karakterizohet me dy madhsi (karakteristika):
-kufiri i siprm i rrjedhshmris-Rs
-kufiri i poshtm i rrjedhshmris-Rp
Kufiri i rrjedhshmris paraqet sforcimin e lejuar t ngarkimit t materialit, respektivisht astin e
kalimit t deformimeve elastike n deformime plastike.
Te materialet te t cilt nuk vrehet qart kufiri i rrjedhshmris, gjegjsisht te materialet me kurb
kontinuale ( c o, ), kufiri i kalimit t deformimeve elastike n deformime plastike njihet me termin kufiri
konvencional i rrjedhshmris (R
0.2
), fig.5.



Fig. 5. Kufiri konvencional i rrjedhshmris pr deformim plastik prej 0.01 dhe 0,2%.

Sforcimi q i korespondon forcs maksimale t trheqjes njihet me termin qndrueshmria maksimale
(soliditeti), shnohet me Rm dhe prcaktohet me shprehjen:

Rm =
o
S
Fm
/ N/mm
2
/ (11)
8
ku:
-Fm /N/- forca maksimale,
-So /mm
2
/-siprfaqja e prerjes trthore fillestare t kampionit.

Pas arritjes s kufirit t qndrueshmris maksimale (Rm), deformimi i mtejm i kampionit vazhdon
t jet jo i njtrajtshm ashtu q n nj ast t caktuar deformimi lokalizohet n nj pozicion (lokacion) t
caktuar (krijimi i qafs s kampionit).
Sforcimi q i korespondon kputjes s kampionit njihet me termin sforcimi prfundimtar ose
sforcimi i kputjes, shnohet me Rk dhe prcaktohet me shprehjen.

Rk =
o
S
Fk
/ N/mm
2
/ (12)
ku:
-Fk /N/-forca prfundimtare ose forca e kputjes,
-So /mm
2
/-siprfaqja e prerjes trthore fillestare t kampionit.

Me ndihmn e provs n trheqje prcaktohet edhe aftsia pr deformim, respektivisht zgjatimi (A)
dhe ngushtimi (Z).
Zgjatimi (A) prcaktohet me ndihmn e shprehjes:

A = 100
0
0 1
x
l
l l
/%/ (13)
ku:
-l
1
/mm/ gjatsia prfundimtare (pas kputjes) e kampionit,
-l
o
/mm/ gjatsia fillestare (nominale) e kampionit.

Zgjatimi (A) sht pra, karakteristik e materialit q prcakton zgjatjen relative t tij n drejtim aksial
n raport me gjatsin fillestare l
o
.

Ngushtimi (Z) prcaktohet me ndihmn e shprehjes:

Z = 100
0
1 0
x
S
S S
/%/ (14)
ku:
-S
1
/mm
2
/ siprfaqja e prerjes trthore t kampionit pas kputjes,
-S
o
/mm
2
/ siprfaqja e prerjes trthore t kapionit para kputjes.

Ngushtim (Z) sht pra, karakteristik e materialit q prcakton aftsin e tij deformuese n drejtim
normal me drejtimin e veprimit t ngarkess.
Zgjatimi (A) dhe kontrakcioni (Z) pasqyrojn aftsin e materialit pr deformim, gjegjsisht aftsin
e tij pr prpunim me deformim plastik.

Diagrami kualitativ sforcimizgjatimi ( c o ) pr materiale metalike t cilt prdoren m s shumti
n industri sht prezantuar n fig.6.

9

Fig. 6. Diagrami sforcimi-zgjatimi pr disa materiale metalike:1-elik i but(0361); 2-elik i
fort (1630); 3-derdhje e hirt; 4-CuZn40; 5-Al 99.5 (alumin i pastr teknik)

Diagrami sforcimi-zgjatimi i trajtuar n kt mnyr quhet diagrami inxhinierik ose diagrami
konvencional i cili kryesisht sht identik me diagramin F-)l.
Vlen t theksohet se ky nuk sht diagrami real q prezanton varsin funksionale ndrmjet sforcimit
dhe zgjatimit. Nuk e prezanton gjendjen reale pr arsye se sforcimi q prcaktohet gjat provs i referohet
gjendjes fillestare t prerjes trthore t kampionit, ndrsa realisht gjat veprimit t forcs trheqse pasi t
tejkalohet kufiri i elasticitetit, realisht vjen deri te reduktimi i prerjes trthore t kampionit dhe n kt rast
tensioni real sht:


S
F
real
= o / N/mm
2
/ (15)
ku:
S-mm
2
siprfaqja e prerjes trthore reale
N zonn e deformimeve plastike (o >Re) siprfaqja e prerjes trthore t kampionit reduktohet
(zvoglohet) dhe si rrjedhim tensioni
real
o

sht m i madh se tensioni inxhinierik (konvencional) o . Ky
dallim sht m i theksuar pas arritjes s forcs maksimale F
m
, respektivisht pas arritjes s qndrueshmris
maksimale R
m
nga se deformimi i kampionit lokalizohet n nj vend. N diagramin inxhinierik sforcimi-
zgjatimi, n abcis vendoset zgjatimi q prcaktohet sipas relacionit (7), respektivisht duke e pjestuar
zgjatimin absolut me gjatsin fillestare t kampionit l
0.
Zgjatimi real (
r
c ) prcaktohet me relacionin q
paraqet shumn e zgjatimit )l n faza t caktuara t provs, q pjestohet me gjatsin matse t kampionit n
astin konkret t provs:

(
r
c ) =
1
1
2
2 3
1
1 2
0
0 1
.. ..........

+ +

n
n n
l
l l
l
l l
l
l l
l
l l
(16)
ose (
r
c ) = l
n
lo
l

(17)

Pas deformimit plastik t kampionit, duke e marr parasysh ligjin mbi ruajtjen e vllimit del se:

S
0
x l
0
= S x l (18)

10
sht me rndsi t theksohet se shprehja pr prcaktimin e zgjatimit real duhet t prdoret pas
arritjes s forcs maksimale F
m,
nga se prej ktij asti zgjatimi i kampionit nuk sht i njtrajtshm, por
lokalizohet n nj vend t caktuar ku shkaktohet edhe kputja.
Diagrami kualitativ real sforcimi-zgjatimi pr elikun konstruktiv sht prezantuar n fig 7.

Fig. 7. Diagrami kualitativ real (1) dhe diagrami kualitativ konvencional (2) pr elikun konstruktiv

N zonn e deformimit elastik t diagramit (
r
o

< R
e
) sforcimi real dhe zgjatimi prcaktohen sipas
ligjit t Hook-ut:


r
o

= E x
r
c

(19)
N zonn e deformimit plastik (o > Re) vlen relacioni:

o = Re + k
r
c
n
(20)

ku:
k- N/mm
2
, konstant e materialit,
n-koeficienti i prforcimit, q pr materiale metalike e ka vlern prej 0.25-0.5.
Diagrami inxhinierik ose konvencional sforcimi-zgjatimi jep rezultate t knaqshme pr qllime
konstruktive, pasi q detalet e makinave dhe pajisjeve n eksploatim nuk i nnshtrohen ngarkess mbi
kufirin e elasticitetit n t ciln zon t dy diagramet jan identik. Gjat shqyrtimit t sjelljes s materialit
gjat deformimit plastik sht e nevojshme t merret parasysh diagrami real sforcimi-zgjatimi. Diagrami real
sforcimi-zgjatimi jep prgjigje n pyetjen se pr far arsye vlern e R
m
nuk guxojm ta quajm sforcim
maksimal por vetm sforcim q i korespondon forcs maksimale.

3.1. Prova n trheqje me veprim statik t forcs n temperatura t larta
Pr prcaktimin e sjelljes s materialit n temperatura t larta, prova n trheqje kryhet n kampione
t cilt gjat provs i nnshtrohen nxehjes, n furra t caktuara pr kt qllim. Kto prova bhen pr
materiale t cilt eksploatohen n temperatura t larta ( kalldajat, pajisjet energjetike e kshtu me radh).
Ndikimi i temperaturs s lart n rezultatet e provs n trheqjes me veprim statik t forcs, t elikut
konstruktiv sht prezantuar n fig.8.

11

Fig. 8. Ndikimi i temperaturs s lart n rezultatet e provs n trheqje me veprim statik t forcs, t
elikut konstruktiv (diagrami kualitativ)

Rritja e temperaturs s provs ndikon n zvoglimin e rezistencs s deformimit (Re, Rm) me rast
kufiri i rrjedhshmris Re zvoglohet m pak se qndrueshmria maksimale Rm, ndrsa zgjatimi rritet.
Moduli i elasticitetit E gjithashtu me rritjen e temperaturs zvoglohet. Prova e trheqjes me veprim statik t
forcs n temperatur t lart nuk jep t dhna t sakta mbi sjelljen e materialit n kto temperatura gjat
eksploatimit n kohzgjatje t madhe, nga se sjellja e ktill e materialit prkufizohet me procesin e
zvarritjes(shkarjes-rrjedhjes) q realizohet gjat veprimit statik t ngarkess n kohzgjatje t madhe.

3.2. Prova n trheqje me veprim statik t forcs n temperatura t ulta
Pr prcaktimin e sjelljes (qndress) s materialeve n temparatura t ulta, prova n trheqje
kryhet n kampione t cilt gjat provs i nnshtrohen ftohjes n temperatur t caktuar, n pajisje prkatse
pr ftohje. Ndikimi i uljes s temperaturs n rezultatet e provs s trheqjes me veprim statik t ngarkess
sht prezantuar n fig.9.



Fig. 9. Ndikimi i uljes s temperaturs n rezultatet e provs s trheqjes t elikut pr konstruksione
Rst 37-2(0361)

12
Me uljen e temperaturs s provs, kufiri i rrjedhshmris Re dhe qndrueshmria maksimale Rm
rriten dhe rritja e kufirit t rrjedhshmris Re sht m e theksuar, ndrsa zgjatimi A zvoglohet. Vlerat e
modulit t elesticitetit E nuk ndryshojn, q vrtetohet me pandryshueshmrin e kndit t pjerrtsis sipas
Hook-ut pr t gjitha temperaturat e provs. Ndikimi i uljes s temperaturs n vetit mekanike sht shum
sinjikativ te lidhjet metalike me rrjet kubike me centrim n qendr ( t gjith eliqet prve atyre t
austenitit) n krahasim me lidhjet metalike me rrjet kubike me centrim n faqe. Fig.10 pasqyron ndryshimin
e kufirit t rrjedhshmris Re n varsi t uljes s temperaturs pr dy eliqe ( me rrjet kubike me centrim
n qendr) dhe pr nikelin e pastr teknik ( me rrjet kubike me centrim n faqe).

Fig.10.Ndikimi i uljes s temperaturs n kufirin e rrjedhshmris Re: a-eliku 1(548); b-eliku
2(1430); c-nikeli i pastr teknik

3.3. Ndikimi i kanalit n rezultatet e provs n trheqje me veprim statik t forcs

N dy pikat e siprdhna sht prezantuar ndikimi i faktorve t jashtm n sjelljen (qndresn) e
materialit gjat provs n trheqje me veprim statik t forcs-ngarkess dhe ate n temparatura t larta dhe n
temperatura t ulta. Nse prova realizohet me kampione provuese forma e t cilve n tr gjatsin
provuese nuk sht cilindrike, por punohen kanale ose parregullsi tjera, athere vjen deri te ndryshimi i
shprndarjes s sforcimit (shiqo fig.11).

o 1
-sforcimi gjatsor(longitudinal)
o 2
-sforcimi rrethor (qarkor-orbital)
o 3
-sforcimi radial
Fig.11. Shprndarja e sforcimit gjat provs n trheqje t kampionit cilindrik dhe t kampionit me
kanal n mes
13
Prania e kanalit n kampionin e trheqjes krijon mundsin e shprndarjes johomogjene t gjendjes s
sforcuar vllimore (hapsinore). N drejtim t ngarkess (veprimit t forcs) n kampionin me kanal lindin
sforcimet gjatsore (longitudinale) o
1,
n drejtimin normal me kto sforcime lindin sforcimet rrethore u
2,
n
drejtimin normal me o
1
dhe
o 2
lindin sforcimet radiale u
3
. N rrnjn e kanalit veprojn sforcimet
maksimale gjatsore o
1
= o
max
vlera e t cilve rritet me zvoglimin e rrezes s rrumbullakimit t kanalit.
Raporti i sforcimit maksimal gjatsor ndaj sforcimit nominal t kampionit me diametr t njejt d
0
, por pa
kanal sht
k
dhe quhet faktori i forms:

o
k
= o
max
/o
n
(21)


Ndikimi i pranis s kanalit n formn e diagramit sforcimi-zgjatimi sht prezantuar n fig. 12.

Fig.12. Diagrami u- pr kampionin me kanal dhe pa kanal pr elikun e rndomt pr
konstruksione

Pr shkak t koncentrimit t sforcimeve n rrnjn e kanalit, te materialet plastike (t shtalbt), p.sh.
t elikut t rndomt pr konstruksione, vjen deri te prforcimi lokal dhe si rrjedhim te kto kampione
rritet kufiri i rrjedhshmris Re dhe qndrueshmria maksimale Rm, ndrsa zgjatimi A zvoglohet. Prania e
kanalit n kampion nuk sht i dshirueshm pasi q energjia (puna) pr kputjen e kampionit ( dhe gjat
eksploatimit t detalit t gatshm) zvoglohet dukshm n krahasim me kampionin pa kanal. Ndikimi i
padshirueshm i kanalit sht m i theksuar gjat veprimt t ngarkess dinamike n kohzgjatje t madhe.

3.4. Standardet pr provn n trheqje me veprim statik t forcs

Ekzistojn standardet prkatse kombtare dhe ndrkombtare pr realizimin e provs n trheqje me
veprim statik t forcs (ngarkess).
DIN EN 10002: Prova n trheqje me veprim statik t forcs, DIN 50125: Kampionet pr provn n
trheqje me veprim statik t forcs, DIN 50109: Prova n trheqje e gizs s hirt, DIN 50148: Kampionet
pr provn n trheqje t produkteve t derdhura t materialeve jometalike me derdhje nn presion, DIN
50149: Prova n trheqje e gizs s temperuar, DIN 50120: Prova n trheqje e bashksive t salduara, DIN
52188: Prova n trheqje e drurit, DIN 53455: Prova n trheqje e materialeve polimerike, DIN 53504: Prova
n trheqje e elastomerve, DIN 51221: Pajisjet pr trheqje-kputje, EN ISO 377: eliku dhe produktet nga
eliku-marrja e mostrave dhe prgatitja e kampionve pr prova mekanike, EN ISO 3785: eliqet- shnimi i
boshtit t kampionve, ISO 2566: eliku-konvertimi i vlerave t provs n trheqje, ISO 10606:eliku pr
beton arme-prcaktimi i zgjatimit t prgjithshm gjat veprimit t forcs maksimale.
HRN C.A4.001: Provat mekanike t metaleve, Provat statike. Prova n trheqje. Nocionet dhe
definicionet. HRN C.A4.002: Provat mekanike t metaleve. Provat statike. Prova n trheqje, HRN
14
C.A4.012: Provat mekanike t metaleve. Marrja e mostrave pr trheqje dhe lakim t gizs s hirt me grafit
lamelar, HRN C.A4.037: Metalet e prftuar me sinterim. Prcaktimi i modulit t Young-ut, HRN C.A4.062:
Provat mekanike t metaleve. Konvertimi i vlerave t zgjatjes pr eliqe t karbonit dhe pr eliqe t leguruar
me prbrje t ult t elementeve legurues, HRN C.A4.063: Provat mekanike t metaleve. Konvertimi i
vlerave t zgjatjes pr eliqe t austenitit. HRN C.A4.064: Provat mekanike t metaleve. Prcaktimi i vlers
K-pr provn n trheqje me veprim statik t forcs, HRN C.A4.123: Lidhjet metalike t metaleve t lehta.
Lidhjet e aluminit t derdhura n kokile, HRN C.A4.125: Lidhjet metalike t metaleve t lehta. Lidhjet e
magnezit t derdhura n kallpe rre, HRN F.S2.017: Prova n trheqje e materialeve nga tekstili etj.

4. PROVA E SHTYPJES (PRESIONIT-NGJESHJES) ME VEPRIM STATIK T
NGARKESS

Me provn e shtypjes (presionit-ngjeshjes) me veprim statik t ngarkess (forcs) prcaktohen vetit
mekanike t materialeve nn veprimin e ngarkesave normale njaksiale, pra ngjashm si gjat trheqjes, por
me kah t kundrt t veprimit t ngarkess (forcs). Kjo prov t shumtn e rasteve bhet te materialet e
ndrtimit ( betoni, tulla, guri, druri, qeramika), por edhe te materialet e brishta metalike dhe polimerike.
Prova kryhet n pajisjen universale pr prova mekanike ose n presa t veanta, ndrsa forca
ngarkuese realizohet n mnyr mekanike dhe hidraulike. Pllakat mbshtetse (shtypse) duhet t jen m t
forta se materiali q provohet dhe me nj fole t rrumbullakt me qllim t prcjelljes homogjene t
ngarkess n kampion. Parimisht prdoren kampione me prerje trthore rrethore, por mund t shfrytzohen
edhe kampione me prerje trthore ktrkndore (katrkndshse). Diametri i kampioneve me prerje trthore
rrethore varet nga dimensionet e mostrs q duhet t provohet, ndrsa praktikohet q diametri do=10-30mm.
Te t ashtuquajturit kampione normale, lartsia sht e barabart me diametrin e tyre. Nse gjat provs s
shtypjes duhet t prcaktohet edhe deformimi (ngjeshja), athere gjatsia fillestare e kampionit duhet t jet
lo = (2.5-3)do.
Gjat provs s materialeve plastike (t shtalbt) p.sh. eliqeve pr konstruksione, me kt prov
prcaktohet kufiri i rrjedhshmris gjat shtypjes (fig.13):

Re
sh
=
0
S
Fe
sh
/

N/mm
2
/

(22)
ku:
Fe
sf
-N- forca n kufirin e rrjedhjes gjat shtypjes,
So-mm
2
- siprfaqja e prerjes trthore fillestare t kampionit. Kufiri i rrjedhshmris gjat shtypjes
sipas definicionit i korespondon kufirit t rrjedhshmris gjat trheqjes.

Fig.13.Diagrami sforcimi-deformimi n shtypje: a-giza e hirt; b-eliku i rndomt pr konstruksione;
c-plumbi
15
Te materialet plastike (t shtalbt) pa kufi t qart t rrjedhshmris, n mnyr analoge si te prova e
trheqjes, prcaktohet kufiri konvencional i rrjedhshmris Rp
sh0.2
, sforcim i cili pas shkarkimit krijon
deformim ireverzibil t kampionit n vler prej 0.2%. Te materialet e brisht si p.sh. giza e hirt (fig.13) me
kt prov prcaktohet qndrueshmria maksimale n shtypje sipas relacionit:

Rm
sh
=
0
S
Fm
sh
/N/mm
2
/ (23)

ku:
Fm
sh
(N)-forca maksimale, gjegjsisht forca e cila shkakton shkatrrimin e kampionit,
So (mm
2
)- prerja trthore fillestare e kampionit.
Shkatrrimi i materialeve t brishta (fig.13) ndodh n drejtim t rrafshit ku veprojn sforcimet
maksimale tangjenciale (prerjes), gjegjsisht n kndin prej 45
o
nga veprimi i forcave shtypse-ngjeshse. Te
materialet plastik (t shtalbt) nuk vjen deri te shkatrrimi i plot i kampionit, por vjen deri te formimi i
barkut t kampionit si rrjedhim i veprimit t sforcimeve trheqse n zonn ansore (skajet) t kampionit
dhe deri te krijimi i plasaritjeve sporadike. Si rrjedhim i ksaj te materialet plastik (t shtalbt), pr
prcaktimin e qndrueshmris n shtypje (ngjeshje) vlera e forcs shtypse(ngjeshse) prcaktohet n astin
e krijimit t plasaritjes s par n zonn ansore (skajet) t kampionit.
Aftsia pr deformim (plasticiteti-deformueshmria-deformabilitet) i materialit gjat ksaj prove
prcaktohet sipas relacionit:

c
t
=
0
1 0
l
l l
x 100 / %/ (24)
ku:
lo(mm)-lartsia (gjatsia) fillestare e kampionit,
l
1
(mm)- lartsia (gjatsia) prfundimtare, gjegjsisht lartsia e kampionit n astin e krijimit t
plasaritjes s par. Shtypja e kampionit n astin e shkatrrimit, n mnyr analoge si edhe gjat provs n
trheqje, paraqet reduktimin relativ t lartsis (gjatsis) s kampionit n raport me lartsin (gjatsin)
fillestare t tij.

4.1. Standardet pr provn n shtypje (presion-ngjeshje)

DIN 50106: Prova n shtypje e materialeve metalike, DIN 1048: Rregulla pr provn e betonit pr
ndrtimtari, DIN 52105: Prova e gurit n shtypje, DIN 52185: Prova e drurit n shtypje, DIN 53454: Prova e
materialeve polimerike n shtypje, DIN 51223: Pajisjet pr provn n shtypje, HRN C.A4.006: Provat
mekanike t metaleve Prova n shtypje.

5. PROVA N LAKIM
Me provn n lakim prcaktohen vetit mekanike t materialeve t brishta, p.sh. gizs s hirt, t
eliqeve pr vegla, qeramiks, betonit etj., n kondita t veprimit t ngarkesave n lakim. Te materialet
plastik ( p.sh. te eliqet konstruktive dhe metalet me ngjyr), prova n lakim kryhet me qllim t prcaktimit
t vetive teknologjike t materialit.
Prova n lakim kryhet n presat universale pr prova mekanike. Ngarkimi n lakim realizohet me
ndihmn e veglave prkatse.
Forma dhe dimensionet e kampioneve varen nga lloji i materialit i cili provohet, ndrsa mund t jen
me prerje trthore rrethore dhe katrkndore. Shpeshhere provohen pjes(detale) t gatshme t makinave dhe
konstruksioneve. M s shumti prdoret e ashtuquajtura metoda e lakimit n tri pika (fig.14).
16

Fig.14. Prova n lakimi n tri pika t kampionit (paraqitja skematike)

Gjat ksaj prove, kampioni ngarkohet n mes me ngarkes lakuese F
l
, dhe n kt pozicion, momenti
maksimal i lakimit sht M
lmax.

Gjat provs s materialeve t brishta, me kt prov prcaktohet qndrueshmria n lakim n tri pika
e cila mund t llogaritet me relacionin-shprehjen:

Rm
l
=
W
xl F
m
4
/ N/mm
2
/

(25)
ku:
Fm( N)- forca maksimale n lakim,
l(mm)

-

distanca e pikave mbshtetse t kampionit (fig.14),
W(mm
3
)- momenti rezistues q prcaktohet me shprehjen:

W=
32
3
0
t d
/mm
3
/

pr kampione me prerje trthore rrethore dhe W=
6
2
bxh
/mm
3
/ pr
kampione me prerje trthore knddrejt (26)

Te eliqet e rndomt pr konstruksione prcaktohet edhe kufiri i rrjedhshmris n lakim Re
l
, me
shprehjen q sht identike me ate t prcaktimit t qndrueshmris n lakim, me t vetmin dallim q n
vend t forcs maksimale merret forca e rrjedhshmrise Fe:



Re
l
=
W
xl F
e
4
/N/mm
2
/

(27)

5.1. Standardet pr provn n lakim
DIN 50110: Prova e gizs s hirt n lakim, DIN 50151: Prova n lakim e llamarinave pr susta,
DIN 1048: Rregullat pr provn e betonit n ndrtimtari, DIN 52186: Prova n lakim e drurit, DIN 53452:
Prova n lakim e materialeve polimerike, DIN 51227: Pajisjet pr provn n lakim, HRN C.A4.005: Vetit
mekanike t metaleve. Provat statike. Provat n lakim, HRN C.A4.012: Vetit mekanike t metaleve. Marrja
e mostrave pr provn n lakim dhe trheqje t gizs s hirt me grafit lamelar, HRN C.A4.014: Vetit
mekanike t metaleve. Prova n lakim e gizs s hirt me grafit lamelar, HRN C.A4.053: Provat mekanike t
metaleve. Prova e qndrueshmris n lakim t metaleve t fort, HRN C.A4.058: Pluhurat metalik. Brikett
katrkndor t pluhurave metalik n gjendje t paprpunuar. Prcaktimi i qndrueshmris n lakim me
thyerje transverzale .



17
6. PROVA E ENERGJIS (PUNS) GODITSE T THYERJES
Me provn e energjis (puns) goditse t thyerjes-viskozitetit dinamik (shtalbsis) prcaktohet
sjellja e materialeve metalike dhe polimerike ndaj veprimit t ngarkesave goditse. Prova realizohet me
ndihmn e kampioneve me kanal q mundson krijimin e gjendjes s sforcuar shum aksiale n rrnjn e
kanalit. Vlera e energjis (puns) goditse t thyerjes tregon sjelljen e materialit n pikpamje t thyerjes
plastike (t shtalbt-duktile) ose t brisht (frazhile) n kondita t veprimit t ngarkesave goditse. Prova
shpesh kryhet n temperatura t ulta sepse te disa materiale, temperatura n mnyr sinjifikative ndikon n
vlerat e energjis goditse t thyerjes.
Kampionet pr kt prov kan prerje trthore katrkndore, me kanal n mes (ose pa te), q goditet
me lavjerrsin (ekanin) e Charpy-it (fig. 15).
Kampioni i vendosur n dy mbshtetsa, ngarkohet-goditet n lakim me veprimin godits t ekanit
n mesin e distancs s tij, nga ana e kundrt e kanalit. Gjat veprimit t goditjes kampioni ahet n rrnjn e
kanalit dhe shkatrrohet ose eventualisht maja e ekanit e deformon kampionin duke e lakuar dhe pa e thyer.


Fig.15. Paraqitja skematike e ngarkess me goditje t kampionit n lavjerrsin e Charpy-it

N fig.16. jan prezantuar dy lloje t kampionve t cilt m s shumti prdoren pr prcaktimin e
energjis goditse t thyerjes. Kto jan:
-kampioni me kanal V me thellsi 2mm, i njohur me emrin ISO-V kampioni,
-kampioni me kanal U me thellsi 3mm i njohur me emrin DVM kampioni.

Fig.16. Forma dhe dimensionet e kampionve pr provn e energjis goditse t thyerjes; a-DVM
kampioni (DIN 50115); b-ISO-V kampioni (DIN 50115).
18
N raste kur nuk ekziston sasi e mjaftueshme e materialit pr prov, athere shfrytzohen kampione
me dimenzione m t vogla (fig.17).

Fig.17. kampione t veant pr provn e energjis goditse t thyerjes; a-kampioni DVMK(DIN
50115); b-kampioni m i vogl-minimal (DIN 50115).

Energjia e nevojshme e majs s ekanit (lavjerrsit) t Charpy-it pr ta thyer kampionin ose pr ta
prshkuar n mes t mbshtetsave sht e barabart me punn godits t thyerjes dhe llogaritet me
shprehjen:

KV(U) = G(h
1
-h
2
) /J/ (28)
ku:
G (N)-pesha e ekanit,
h
1
(m)-lartsia fillestare e ekanit,
h
2
(m)-lartsia t ciln ekani e merr pas thyerjes ose prshkimit t kampionit n mes t
mbshtetsave. Vlera e energjis (puns) godits t thyerjes shprehet n J (N x m). Vlerat e puns goditse
t thyerjes t prcaktuara me kampione me kanale t ndryshm nuk duhet t konvertohen n vlera tjera por
vetm mund t krahasohen kualitativisht.
Pasi q temperatura e provs ka ndikim t konsiderueshm n punn goditse t thyerjes t eliqeve
konstruktive, prova shpeshhere realizohet n temperatura t ulta.
Ndikimi i temperaturs s provs n vlerat e puns goditse t thyerjes pr materiale t ndryshme
sht prezantuar n fig.18.

Fig.18 . Ndikimi i temperaturs s provs n energjin (punn) goditse t thyerjes pr materiale t
ndryshme; 1-lidhje metalike me rrjet kubike me centrim n faqe ( p.sh.eliqe t austenitit, lidhje t
aluminit); 2-lidhje metalike me rrjet kubike me centrim n qendr (p.sh. shumica e eliqeve konstruktive,
polimeret, qeramika); 3-materialet me fortsi t lart ( eliqet ultra t fort, lidhjet e forta metalike)
19

Si shihet nga lakorja 2 n fig.18, materiali i cili n nj temperatur t caktuar ka vlera t larta t
energjis goditse t thyerjes, kampioni manifeston thyerje plastike(viskoze-shtalbt-duktile) ose prshkohet
pa u thyer n mes t mbshtetsave, ndrsa n temperatura t ulta, kampioni manifeston thyerje t brisht
(egr-frazhile)) me vlera t vogla t energjis goditse t thyerjes.
Temperatura e cila e ndan zonn me vlera t larta t energjis goditse t thyerjes nga zona me vlera
t ulta t energjis goditse t thyerjes quhet temperatura kalimtare ose transitore (T
tr
).
Te eliqet e konstruksionit praktikohet t shnohen vlerat e energjis godits t thyerjes pr nj
temperatur t caktuar mbi temperatur transitore pr materialin prkats. N kt mnyr gjat eksploatimit
t ktyre eliqeve n temperatura mbi temperaturn transitore, eliminohet rreziku nga thyerja e brisht (egr).
Metalet dhe lidhjet e tyre me rrjet kubike me centrim n faqe (lakorja 1) manifetojn zvoglim t
energjis goditse t thyerjes me uljen e temperaturs, por ky zvoglim nuk sht i theksuar si n rastin
paraprak n lakoren 2 dhe si rrjedhim mund t thuhet se gjat provs n t gjitha temperaturat ato
manifestojn thyerje plastike (viskoze-shtalbt-duktile). Pr dallim nga kto, materialet me fortsi t lart,
gjat provs n t gjitha temperaturat manifestojn vlera t ulta t energjis goditse t thyerjes,
respektivisht thyerje t brisht (egr-frazhile).

6.1. Standardet pr provn e energjis (puns) goditse t thyerjes
DIN EN 10045: Prova e energjis goditse t thyerjes sipas Charpy-it; DIN 50115: Prova e energjis
goditse t thyerjes; DIN 50116: Prova e energjis goditse t thyerjes t zinkut dhe legurave t tij, DIN
50122: Prova e energjis goditse t thyerjes t bashksive t salduara, DIN 3453: Prova e energjis goditse
t thyerjes t materialeve polimerike, DIN 51222: Pajisjet pr provn e energjis goditse t thyerjes; HRN
C.A4.004: Provat mekanike t metaleve. Provat me goditje sipas metods s Charpy-it (kampioni me kanal
U); HRN C.A4.025: Provat mekanike t metaleve. Provat me goditje sipas metods s Charpy-it
(kampioni me kanal V).


7. SHKARJA (ZVARRITJA-RRJEDHJA) E MATERIALEVE
N pikn 3.1. sht prezantuar ndikimi i temperaturs s lart n vetit mekanike, t prcaktuara me
veprim statik t ngarkess dhe n kohzgjatje t shkurt t veprimit t saj. N kt kapitull gjithashtu sht
thn se ndikimi i temperaturs sht m i theksuar nse ngarkimi i kampionit ose detalit t gatshm n
eksploatim, bhet n kohzgjatje t madhe.
Diagramet sforcimi (o )-zgjatimi ( c ), fig.19 jan fituar me provn n trheqje t dy kampionve
nga eliku pr kaldaja n temperatura t larta 0
1 ,0 2
ashtu q
0 2
0
1.
Ndikimi i temperaturs s lart n
rrjedhn e diagramit korespondon me prezantimin n kapitullin 3.1.

20
Fig.19. Diagrami (o )- ( c ), gjegjsisht diagrami i prmbysur i shkarjes (zvarritjes) n dy
temperatura t larta pr elikun pr kaldaja
N vazhdim, nj kampion nga eliku i njejt ngarkohet n kohzgjatje m t madhe n temperaturn
0
1
me ngarkes konstante o
1
e cila sht m e vogl se kufiri i rrjedhshmris Re pr at temperatur. N
astin e ngarkimit t kampionit me ngarkesn o
1,
kampioni zgjatet pr vlern c
1
(fig.19). Me vrojtimin e
mtejm t zgjatimit me kalimin e kohs konstatohet se nuk ka pas rritje. Kampioni tjetr nga eliku i njejt
sht ngarkuar n temperaturn
0 2
me ngarkes o
2
, m t vogl se kufiri i rrjedhshmris Re, pr
temperaturn gjegjse, ngjashm si n rastin e par, me
,
rast shkaktohet zgjatja c
2
. Duke e vrojtuar m tej
zgjatimin sht konstatuar se me kalimin e kohs ai rritet, ashtu q n fund mund t shkaktohet edhe kputja
e kampionit. Diagrami i poshtm n fig.19. prezanton diagramin e shkarjes (zvarritjes) i kthyer pr 90
o
,
ndrsa diagrami n fig.20 prezanton diagramin normal t shkarjes (zvarritjes), n t cilin boshti X paraqet
kohn e ngarkimit n or (h), ndrsa boshti Y paraqet zgjatimin n prqindje (%).



Fig. 20. Diagrami i shkarjes (zvarritjes)
Diagrami nuk fillon nga qendra e sistemit koordinativ pr shkak t zgjatimit n astin e ngarkimit t
kampionit. Diagrami, gjegjsisht vet procesi i shkarjes (zvarritjes) ndahet n tre faza (stade). N fazn
(stadin) e par, q quhet edhe faza (stadi) fillestare e zvarritjes, zgjatimi realizohet sipas relacionit:

c
1
= t
m
(29)
Vlera e eksponentit m sht m e vogl se 1 dhe pas rritjes rapide t zgjatimit n njsi t kohs n
fillim t ngarkimit me ngarkes konstante, rritja e mtejme gradualisht zvoglohet. N fazn (stadin) e dyt t
shkarjes (zvarritjes), q quhet faza(stadi) e shpejtsis konstante t zvarritjes, q konform emrtimit, rritja e
zgjatimit n njsi t kohs sht konstant, ndrsa diagrami sht n trajt t drejtzs dhe shprehet me
relacionin:
c

= k t (30)
Pas fazs (stadit) s dyt t shkarjes (zvarritjes), ndodh faza e tret, faza prfundimtare e shkarjes
(zvarritjes) ku srish ndodh rritje rapide e zgjatimit n njsi t kohs, q shprehet sipas relacionit:

c
m
= t
m
(31)
Vlera e eksponentit m sht m e madhe se 1. N fazn (stadin) e tret t shkarjes (zvarritjes) vjen
edhe deri te kputja e kampionit.
Shkarja (zvarritja) e materialeve sht proces i aktivizuar termik, proces ireverzibil i deformimit q
ndodh n kondita t ngarkimit konstant gjat nj kohzgjatje t madhe n temperatur t lart. S kndejmi
n dukurin e zvarritjes ndikojn kto parametra:
-temparatura e shkrirjes s materialit,
21
-lloji i lidhjes atomike dhe lloji i rrjets kristalore t materialit,
-gjendja mikrostrukturore e materialit.
Temperatura e shkrirjes s materialit teoretikisht sht kufiri i siprm i shfrytzimit t materialit pr
qllime konstruktive. Pasi q shkarja(zvarritja) e materialeve sht proces i aktivizuar termik n t cilin
ndodh difuzioni dhe restaurimi, procesi i shkarjes (zvarritjes) ndodh n intervalin e temperaturs:

T>0.3 T
sh
K (32)

Temperatura e shkarjes (zvarritjes) s eliqeve sht afro 700K, lidhjeve t aluminit afro 350K,
ndrsa plumbi dhe materialet polimerike psojn zvarritje n temperatur t dhoms. Rrjedhja plastike n
kokrrizat kristalore paraqet lvizjen e dislokacioneve. Ekziston dallim i konsiderueshm n pikpamje t
ngarkess pr fillimin e lvizjes s dislokacioneve t kristaleve me lidhje metalike n krahasim me ato me
lidhje kovalente dhe jonike. N temparatura t larta lvizja e dislokacioneve sht m e madhe n krahasim
me temperaturat e ulta.
N temperatura t ulta kufikokrrizat luajn rol pozitiv n qndrueshmrin mekanike t materialeve
pasi q paraqesin penges pr lvizjen e dislokacioneve, ndrsa n aspektin e qndrueshmris ndaj lodhjes
kufikokrrizat ndikojn negativisht. N temperatura t larta, prkundr siprfaqeve jo t rrafshta ndrmjet dy
kokrrizave kristalore, pr shkak t lvizjes jokonzervative t dislokacioneve vjen deri te rrshqitja e njens
kokrriz kristalore ndaj tjetrs dhe si rrjedhim zvarritja npr kufikorriza sht me e leht n krahasim me
brendin e kristalit, ndrsa mikrostruktura kokrrmadhe sht m e mir ndaj mikrostrukturs kokrrimt.
N kt kuptim akoma m e favorshme sht mikrostruktura monokristalore, gjegjsisht detali (pjesa) i cili
prbhet vetm nga nj kokrriz kristalore. Duke e pasur parasysh kt dukuri, lopatat e turbinave me avull
punohen nga monokristali i superlidhjes s nikelit. N fig.21 jan prezantuar diagramet e zvarritjes pr kahje
t ndryshme t veprimit t ngarkess konstante t superlidhjes s nikelit me kt prbrje:
9%Cr, 10%Co, 2%Ti, 5%Al, 12,5%W, 0,05%Zr, 0,015B, 0,15C dhe pjesa tjetr nikel-Ni.
Qndrueshmri m t mir ndaj zvarritjes kjo lidhje paraqet n drejtim t rrafsheve kristalore (001),
ndrsa dukshm m t dobt n drejtimin (110) dhe mbi bazn e ksaj anizotripie mund dukshm t rritet
qndrueshmria e lopatave t turbinave me avull.


Fig.21.Diagrami i shkarjes (zvarritjes) pr drejtime t ndryshme t veprimit t ngarkesave n
kampionin monokristalor t superlidhjes s nikelit.

22
Prcaktimi i rezistencs ndaj shkarjes (zvarritjes) kryesisht bhet me kampione t njejt si ato t
provs s trheqjes, ndrsa m s shumti prdoren kampione me prerje trthore rrethore me filet n pjest
ansore (lloji B i kampionve, fig.2). Mund t shfrytzohen edhe kampione me prerje trthore rrethore me
kanal unazor ( raporti ndrmjet diametrit t jashtm dhe t brendshm sht prej (0.6-0.8).
Prova realizohet me ngarkim t drejtprdrejt t kampionit n temperatur t caktuar dhe n distanca
t caktuara kohore. Kampioni gjat provs gjendet n furr n t ciln me ndihmn e termostatit rregullohet
temperatura e furrs.
Provat e prcaktimit t rezistencs ndaj zvarritjes realizohen me veprim t ngarkess n koh shkurt
(t s100h) dhe me veprim t ngarkess n koh t gjat (t>100h).
Vetit mekanike t cilat e karakterizojn rezistencn e materialit ndaj shkarjes (zvarritjes) jan:
Kufiri i shkarjes-zvarritjes (R
sh/t/T/ c
) , q prezanton sforcimin n trheqje q n temperaturn
konkrete t provs (T) pas kohs s caktuar t provs (t) shkakton n kampion deformim ireverzibil (mbets)

.
Shpeshhere ky deformim mund t jet 0.1; 0.2; 0.5 ose 1%. P.sh. R
0.2/1000/500
tregon sforcimin q pas 1000
orsh n temperaturn 500
o
C shkakton deformim ireverzibil(mbets) prej 0.2%.
Qndrueshmria statike (R
m/t/T
paraqet qndrueshmrin n trheqje q pas kohs s caktuar (t) t
provs, n temperaturn (T) shkakton kputjen e kampionit. P.sh. R
m/1000000/475
tregon sforcimin q shkakton
kputjen e kampionit pas 1000000 or n temperaturn 475
o
C.
N mnyr analoge me provn statike n trheqje, mund t prcaktohen edhe vetit mekanike q
karakterizojn aftsin e materialit pr deformim (deformueshmrin-plasticitetin) gjat shkarjes ,
respektivisht zgjatimi gjat shkarjes A
t/T
dhe kontrakcioni gjat rrjedhjes Z
t/T
.

7.1. Standardet pr provn e shkarjes (zvarritjes)
DIN 50118: Prova e qndrueshmris statike n trheqje t materialeve metalike , DIN 51226:
Pajisjet pr provn e qndrueshmris statike.

8. LODHJA E MATERIALEVE

Shpeshhere pjest (detalet) e makinave dhe konstruksioneve nuk u nnshtrohen ngarkesave statike
gjat eksploatimit, por ngarkesave dinamike (t ndryshueshme). Pa marr parasysh faktin se vlera e
ngarkesave dinamike sht m e ult se kufiri e rrjedhshmris, pas nj kohe t caktuar mund t ndodhi
thyerja (kputja). Pr kt arsye dimenzionimi i pjesve (detaleve) t makinave dhe konstruksioneve duke
shfrytzuar t dhnat e provave mekanike t prcaktuara me veprim statik sht jo real dhe jo i sakt. Si
pasoj e ksaj shkaktohet lodhja e materialeve, respektivisht shkatrrimi gradual i materialeve pr shkak t
veprimit n kohzgjatje t madhe t ngarkesave dinamike (t ndryshueshme) q rezulton me thyerje
(kputje-dmtim) t pjess (detalit).
Siprfaqja karakteristike e thyerjes (kputjes) s materialit nga lodhja sht prezantuar skematikisht
n fig. 22.


Fig.22. Paraqitja skematike e siprfaqes s thyerjes s materialit nga lodhja

23
Siprfaqja e thyerjes prbhet nga pjesa e lmuar dhe e shndritshme me vija t orijentuara n drejtim
t prhapjes s plasaritjes. Kjo pjes e siprfaqes s thyerjes krijohet pr nj koh t gjat t veprimit t
ngarkesave dinamike dhe quhet zona e thyerjes permanente. Pjesa tjetr e siprfaqes s thyerjes quhet zona e
thyerjes momentale (astit) dhe kjo zon sht e vrazhd dhe kokrrizore dhe krijohet gjat veprimit t
sforcimit n astin e zvoglimit t siprfaqes s prerjes trthore, q i korespondon qndrueshmris n
trheqje t materialit. Raporti i siprfaqes s thyerjes permanente ndaj thyerjes momentale (astit)
respektivisht shprndarja e saj varet nga intensiteti i ngarkesave dinamike dhe koncentrimi i tyre.
Pr pjesn (detalin) e gatshm ose kampionin me siprfaqe t lmuar, inicimi i thyerjes shkaktohet
nga deformimi lokal johomogjen q rezulton me krijimin e rrafsheve rrshqitse t cilt dalin (ekstruzioni)
nga kontura e siprfaqes ose futen (intruzioni) n brendi t konturs s siprfaqes, fig.23. Kto rrafshe n
siprafqe dhe vemas intruzionet, paraqesin koncentrimin e sforcimeve, respektivisht vendet me potencial t
lart t krijimit t plasaritjeve. Plasaritja e inicuar n siprfaqe zgjerohet n knd prej afro 45
o
n drejtim me
sforcimet normale, respektivisht n drejtim t sforcimeve maksimale tangjenciale te materialet me struktur
kristalore (faza 1, fig.23).
Mnyra e ktill e prhapjes (shprndarjes) s plasaritjeve sht prezente vetm te disa kokrriza
kristalore. Shpejtsia e prhapjes (shprndarjes) s plasaritjeve n kt faz varet nga mesi (ambienti)
rrethues. Gjat provs n ajr shpejtsia sht afro 10
-7
mm pr cikl t ngarkess. Gjat ngarkess s
ndryshueshme me amplitud t madhe ose n prezenc t koncentrusve t sforcimeve t pjesve
konstruktive, faza I kryesisht nuk paraqitet.


Fig. 23. Paraqitja skematike e krijimit t thyerjes s materialit nga lodhja

N fazn II plasaritja prhapet (shprndahet) npr kristal (prhapje transkristalore), t shumtn e
rasteve normal me drejtimin e veprimit t sforcimit normal. N kt faz t prhapjes s plasaritjes krijohen
vijat karakteristike si pasoj e ndryshimit t vazhdueshm t majs s plasaritjes. Distanca ndrmjet vijave
sht tregues i shpejtsis s prhapjes s plasaritjes. Me zvoglimin e seksionit t prerjes trthore, sforcimi
rritet, shpejtsia e prhapjes s plasaritjes rritet dhe si rrjedhim distanca ndrmjet vijave sht m e madhe.
Vetia mekanike e cila karakterizon qndrueshmrin e materialit ndaj lodhjes quhet qndrueshmri
dinamike. Qllimi i prcaktimit t qndrueshmris dinamike qndron n prcaktimin e qndress (sjelljes)
s materialit, respektivisht t pjesve (detaleve) t makinave dhe konstruksioneve n kondita t veprimit t
ngarkesave dinamike (t ndryshueshme) n kohzgjatje t madhe . N mnyr analoge me ngarkesat statike
edhe ngarkesat dinamike mund t jen trheqse, shtypse, prkulse dhe prdredhse.
Prova e lodhjes realizohet me ndihmn e pajisjeve t cilat mundsojn krijimin e ngarkesave ciklike
(titruese) t kampioneve ose detaleve t makinave dhe quhen pulzator ose pajisje pr lodhje t materialit.
Nse frekuenca e ndryshimit t ngarkesave f sht m e vogl se 5Hz, ather provat quhen prova
me frekuenc t vogl (ult). Provat me frekuenc 5Hz<f<30Hz quhen prova me frekuenc t mesme, ndrsa
nse frekuenca f sht mbi 30Hz provat quhen prova me frekuenc t lart.
24
Pajisjet m t thjeshta pr provn e lodhjes jan ato t cilat konsistojn n rrotullimin e kampionit me
nj shpejtsi t caktuar. Pr prcaktimin e qndrueshmris dinamike ngarkesa q ushtrohet n kampion ose
n detalin e gatshm ka karakter sinusoidal (fig.24).

Fig. 24. Parametrat e ngarkess dinamike me karakter sinusoidal: u
m
-ngarkesa mesatare; u
a
-
amplituda e ngarkess; u
s
-ngarkesa e siprme; u
p
-ngarkesa e poshtme

Varsisht nga lloji i ngarkess dinamike q ushtrohet n kampion ose n detalin e gatshm, ato mund
t jen njkahore ose alternative, fig.25.

Fig.25. Lloje t ndryshme t ngarkess dinamike me karakter sinusoidal

Pr prcaktimin e qndrueshmris dinamike zgjedhet lloji i ngarkess dhe realizohet prova e
Whler-it (Welerit). Pr do vler t ngarkess dinamike, e paraqitur me amplitudn u
a
ose me vlern e
siprme u
s
, provohen prej 6 deri n 10 kampione t njejt. Vlen t theksohet se vmendje e posame duhet
ti kushtohet prpunimit t kampioneve n prgjithsi dhe prpunimit final n veanti pr arsye se ka ndikim
t jashtzakonshm n vlerat e qndrueshmris dinamike.
Forma dhe dimensionet e kampionit varen nga lloji i ngarkess q do t prdoret dhe nga lloji i
pajisjes pr prov (pulzatorit). Pr prova me ngarkes trheqse dhe shtypse kampionet n varsi nga lloji i
produktit q duhet t provohen mund t jen me prerje trthore rrethore dhe katrkndore (katrkndshe).
Pr ngarkes n prkulje shfrytzohet kampioni me prerje trthore katrkndore (katrkndshe), ndrsa pr
ngarkes n prdredhje (torzion) shfrytzohet kampioni me prerje trthore rrethore.
Rezultatet e provs s Whler-it prezantohen n diagramin e Whlerit n t cilin vlerave t veanta
t qndrueshmris dinamike u prgjigjet numri gjegjs i cikleve q u qndron kampioni deri n kputje
(thyerje), fig.26.
25

Fig. 26 . Diagrami i Whler-it
Vlera meksimale e ngarkess dinamike (t ndryshueshme) q kampioni i qndron (prballon) pa
psuar kputje (thyerje) pr nj numr t pafund t cikleve, q prkufizohet si numr limitues i cikleve N
l
,
quhet qndrueshmri dinamike R
d
, N/mm
2
.
Te materialet metalike dhe vemas te eliqet konstruktive lakorja e Whler-it n mnyr asimptotike i
afrohet vlers s qndrueshmris dinamike, ndrsa te materialet polimerike lakorja e Whler-it i afrohet
apciss dhe nuk mund t prcaktohet me saktsi qndrueshmria dinamike.
Vlerat e rndomta t ciklit limitues N
l
pr materiale metalike jan:
Pr elik N
l
=10
7

Pr bakr dhe lidhje t tij N
l
=5x10
7

Pr metale t lehta dhe lidhjet e tyre N
l
=10
8


Vlen t theksohet se gjat provs fitohen rezultate vlerat e t cilave kan shmangie t
konsiderueshme. Ndodh q pr nj shkall t caktuar t ngarkess dinamike numri i cikleve limitues deri n
paraqitjen e kputjes (thyerjes) s kampionit t dalloj edhe deri n 1:10 dhe pr prcaktim t sigurt dhe t
besueshm t qndrueshmris dinamike duhet t vehen n prdorim metodat statistikore t nj numri t
konsiderueshm t provave.
Diagrami i Whler-it ofron t dhna mbi vlern e qndrueshmris dinamike t ndonj materiali
vetm pr nj lloj t caktuar t ngarkess dinamike. Pr konstruktort shpeshhere sht e nevojshme vlera e
qndrueshmris dinamike t ndonj materiali pr lloje t ndryshme t ngarkesave dinamke. Kto t dhna i
mundson diagrami i Smith-it. fig.27.

26

Fig. 27. Diagrami i Smith-it
N diagramin e Smith-it prezantohet varsia e qndrueshmris dinamike R
d
n raport me ngarkesn
mesatare o
mes
. Nga ana e siprme e diagramit, zona e qndrueshmris dinamike kufizohet me vijn e
tensioneve t siprme o
s
gjegjsisht me kufirin e rrjedhshmris Re, ndrsa nga ana e poshtme kufizohet
me vijn e tensioneve t poshtme o
p
. Me rritjen e ngarkess mesatare amplituda e lejuar e tensionit o
a

zvoglohet. Pr rastin kritik o
s
=Re amplituda e lejuar sht e barabart me zero.
N fig.28 sht prezantuar diagrami i Smith-it pr elikun konstruktiv 0361, pr lloje t ndryshme t
ngarkesave.

Fig. 28. Diagrami i Smith-it pr elikun konstruktiv 0361.
27

8.1.Standardet pr prcaktimin e qndrueshmris ndaj lodhjes
HRN C.A4.035: Provat mekanike t materialeve. Provat dinamike. Provat e lodhjes. Nocione
themelore, DIN 50100: Prova e qndrueshmris dinamike, DIN 50113: Prova e qndrueshmris dinamike
n prdredhje, DIN 50142: Prova e qndrueshmris dinamike n prkulje me kampione t forms
petashuqe.


9. MEKANIKA E THYERJES
Mekanika e thyerjes merret me shqyrtimin e krijimit dhe prhapjes s plasaritjeve n trupat e ngurt.
Termi (nocioni) mekanika e thyerjes ka kuptim t dyfisht. N kuptimin e ngusht ajo merret me
hulumtimin e konditave t prhapjes s plasaritjeve, ndrsa n kuptimin m t zgjeruar mekanika e thyerjes
prfaqson edhe pjesn e rezistencs mekanike t materialit e cila i dedikohet fazs prfundimtare t procesit
t deformimit t materialit si rezultat i veprimit t ngarkesave t jashtme. Me fjal tjera mekanika e thyerjes i
ndrlidh shqyrtimet teorike me rezultatet eksperimentale t dukuris s thyerjes dhe dmtimeve t ndryshme
t konstruksioneve q gjenden n eksploatim.

9.1.Llojet e thyerjeve
Thyerja (fraktura) mund t definohet si coptim (makroskopik) i materialit q shkakton humbjen e
aftsis bartse t trupit t ngurt. Shkaku fizik i thyerjes sht veprimi i ngarkess q s bashku me ndikimin
e ambientit rrethues shkatrron lidhjen atomike dhe/ose molekulare dhe n kt mnyr krijohet nj siprfaqe
e lir dhe e re. Ngarkesa teorike q sht e nevojshme pr krijimin e nj siprfaqje t lir t re n rrjetn
kristalore (qndrueshmria teorike) mund t prcaktohet nga relacioni:


teo
o = 2 ( E
d

)
1/2
(33)
ku:
E-moduli i elesticitetit, N/mm
2
,
(-energjia siprfaqsore (energjia e nevojshme pr krijimin e siprfaqes s lir), J/mm
2
,
d-distanca ndrmjet rrafsheve kristalore, nm.
Qndrueshmria teorike e prcaktuar me kte relacion vlen vetm pr rrjetn kristalore ideale dhe
sht disa her m e madhe se qndrueshmria teorike pr rrjetn kristalore reale. Ndryshimi i ktill sht
pr shkak t pranis s defekteve (gabimeve) n rrjetn kristalore reale t cilt dukshm e zvoglojn
qndrueshmrin (rezistencn) e materialeve teknike n krahasim me ato ideale.
Thyerja makroskopike dhe mikroskopike mund t jet plastike (duktile- shalbt-viskoze) dhe frazhile
(e brisht, e egr).Te thyrja makroskopike plastike n afrsi t vendit t thyerjes sht i pranishm deformimi
plastik, ndrsa te thyerja frazhile deformimi plastik mungon. N mikro prmasa te materialet me struktur
kristalore (metalet, lidhjet e tyre, qeramika, disa polimere) thyerja mund t jet transkristalore ose
interkristalore. Thyerja transkristalore ndodh npr kokrrizn kristalore dhe mund t jet plastike dhe
frazhile. Te thyerja plastike transkristalore n siprfaqen e thyerjes jan t pranishme gropzat t krijuara nga
deformimi plastik i matrikss (amzs) metalike rreth grimcave prezente n mikrostrukturn e materialeve
metalike. Pr kt arsye kjo thyerje shpesh quhet si thyerje tunelore. Thyerja transkristalore e brisht
zhvillohet prgjat rrafsheve t caktuara kristalore n kokrriza t veanta kristalore. Te materialet me rrjet
kristalore me centrim n faqe kto rrafshe t shumtn e rasteve jan rrafshet 100, ndrsa te materialet me
rrjet heksagonale jan rrafshet 0001. Thyerja e ktill quhet thyerje me arje. Thyerja interkristalore
prhapet (shprndahet) prgjat kufirit t kokrrizave dhe gjithmon sht thyerje e frazhile (e brisht). N
pamje (shiqim-dukje) sht e ngjashme me thyerjen transkristalore me arje nga se siprfaqja e thyer
prbhet nga pllakza t lmuara me prmasa mikroskopike ( mikro pllaka t lmuara) t cilat n kt rast
28
prezantojn kufikokrrizat kristalore. Pamja makro dhe mikro e thyerjes gjat ngarkesave ciklike (thyerja pr
shkak t lodhjes) sht diskutuar n kapitullin 8.
N makro prmasa thyerja pr shkak t lodhjes rndomt sht e brisht. dmth, pa psuar deformim
plastik t detalit makinerik.

9.2.Modelet e plasaritjeve (arjeve)
Pr vlersimin e stabilitetit t trupit t ngurt i cili prmban plasaritje sht e nevojshme t definohet
modeli i plasaritjeve. Modeli m i shpesht i plasaritjeve sht ai i cili bazohet n hipotezn energjetike t
thyerjes, pra modeli i Griffith-it. Modeli i Griffith-it paraqet nj plasaritje t ngusht me gjatsi 2a n pllakn
e ngarkuar n trheqje me ngarkes t pakufizuar t trheqjes (fig.29.).

Fig. 29. Modeli i Griffith-it i plasaritjes

Kriteri i vlersimit t stabilitetit sipas Griffith-it paraqet raportin ndrmjet energjis s liruar elastike
t distorzionit gjat rritjes s plasaritjes ndaj energjis pr krijimin e siprfaqes s re. Sipas Griffith-it,
energjia e liruar elastike e distorzionit We duhet t jet m e madhe se energjia e nevojshme pr krijimin e
siprfaqes s re Wo ose e barabart me te.
Energjia elestike e distorzionit sht:

We = B o
2

E
a
2
(34)
Ndrsa energjia e nevojshme pr krijimin e dy siprfaqeve t reja sht:

Wo = 4 a
o
(35)

Kriteri pr zgjerimin e plasaritjes sht:


da
dW
e
=
da
dW
0
(36)

Sforcimi kritik sht:

o
c
= (2 E
t

0
a)
1/2
(37)
ndrsa gjatsia kritike e plasaritjes sht:

a
c
= 2 E
t

0 2
o

(38)

29
Hulumtimet eksperimentale e kan vrtetuar mundsin e shfrytzimit t ekuacionit (37) dhe (38)
vetm pr materiale me brishtsi t jashtzakonshme ( qelqi, qeramika), ndrsa pr materiale plastike pr
shkak t prcaktimit t komplikuar t vlers s energjis efektive siprfaqsore
ef
, prdorimi i ktyre
relacioneve sht i kufizuar. Avancimin e mtejm t modelit t Griffith-it e ka e br Irwin-i duke supozuar
ekzistimin e zons plastike n maj t plasaritjes, gjegjsisht zgjatimin fiktiv t plasaritjes pr nj rreze t
zons plastike (fig.30).


Fig. 30. Modeli i plasaritjes sipas Irwin-it

Sipas ktij modeli, n rrnjn e plasaritjes, sforcimi sht i barabart me kufirin e rrjedhshmris Re.
N baz t modelit t Griffith-it dhe Irwin-it bazohet edhe koncepti mekaniks elastike-lineare t thyerjes.

9.3.Konceptet e mekaniks s thyerjes
N baz t qndress s ndryshme t materialit del dhe definicioni i vlersimit t kriterit t thyerjes s
detaleve makinerike, gjegjsisht kampioneve t cilt prmbajn plasaritje (fig.31).


30
Fig. 31. Fazat (stadet) e deformimit t trupit t ngurt me plasaritje
1-deformimi elastik linear
2-krijimi i zons s kufizuar plastike ( rrjedhja e kufizuar)
3-deformimi elastiko-plastik
4-rrjedhja e trsishme

N baz t skemave t paraqituara t diagramit forca-zgjatimi, prcaktohen konceptet e mekaniks s
thyerjes, q jan:
-mekanika elastike-lineare e thyerjes,
-mekanika elastike-lineare e thyerjes me rrjedhje t kufizuar (ekzistimi i zons plastike,
-mekanika elastiko-plastike e thyerjes
Zgjerimi i mekaniks elastiko-plastike t thyerjes n katr zona (fig.31) ka kuptim vetm n raste t
krijimit t thyerjes si pasoj e zgjerimit t plasaritjes dhe jo gjat jostabilitetit plastik t trupit.

9.3.1.Mekanika elastke-lineare e thyerjes
Ky koncept i mekaniks s thyerjes mundson shqyrtimin sasior (kuantitativ) t procesit t thyerjes n
kondita t deformimit elestik linear deri n thyerje. Ky shqyrtim mund t realizohet duke analizuar
shprndarjen e sforcimeve n majn e plasaritjes me ndihmn e teoris s elesticitetit si dhe duke analizuar
bilancin energjetik gjat zgjerimit t plasaritjes.


9.3.1.1.Koncepti i intensitetit t sforcimit
Plasaritja mund t merret si rast i kufizuar i kanalit t hapur me rreze rrumbullakimi prafrsisht t
barabart me zero ( =0), dhe n kt mnyr analiza e sforcimeve n maj t plasaritjes mund t bhet
duke e pas parasysh kt si lloj plasaritje. Sipas fig.32a n rrnjn e kanlit vjen deri te koncentrimi i
sforcimeve:

o
max
= o
k o n
(39)

ku:
o
k
- faktori i forms
Pr kanalin e forms eliptike merret relacioni:

o
max
= o
n
| 2 1+ (

a
)
2
1
| (40)


ku:
a- sht gjysmboshti i madh i elipss, ndrsa A sht rrezja e rrumbullakimit t kanalit t hapur. Pr
a>> rrjedh se:

o
max
= 2 o
n
(

a
)
2
1
(41)


31


Fig. 32 .Krahasimi i shprndarjes s sforcimeve n maj t kanalit (a) dhe plasaritjes (b) gjat
ngarkimit linear (nj aksial) n trheqje
Duke e marr parasysh rastin ku kanali supozohet si plasaritje e theksuar ideale ( zero) ather
krijohet nj rast i veant matematikor n majn e plasaritjes, gjegjsisht o
max
. N kt mnyr
raportet t cilat vlejn pr prshkrimin e gjendjes n maj t kanalit nuk mund t aplikohen pr plasaritje dhe
duhet t implementohet nocioni faktori i intensitetit t sforcimit si vler kufitare e veprimit elastik t kanalit.
Me ndihmn e faktorit t intensitetit t sforcimit mund t prshkruhet shprndarja matematikore e sforcimeve
dhe deformimeve n maj t plasaritjes.

o
ij
= K(2 r t )
2
1
f
ij
(u ) (42)

Ktu o
ij
paraqet sforcimin normal dhe tangjencial n vendin afr majs s plasaritjes, pozicioni i s
cils definohet me koordinatat polare r dhe u (fig.32b). Funkcioni f
ij
sht pa njsi dimensionale dhe e varur
vetm prej 2. Faktori i intensitetit t sforcimit varet nga r dhe u dhe shnohet me r
1/2
- q sht karakteristik
e veant e gjendjes elastike- lineare n maj t plasaritjes. N kuptimin fizik, faktori i intensitetit t sforcimit
sht mas (njsi) pr intensitetin e rritjes s sforcimit n at zon. Dimensionet e faktorit t intensitetit t
tensionit jan Nmm
-3/2
ose MNm
-3/2
, ndrsa:
1Nmm
-3/2
=0,03162MNm
-3/2
(43)

N varsi t mnyrs s hapjes s plasaritjes (fig.33), dallohen kto karakteristika t intensitetit t
sforcimit: K
I
, K
II
, K
III.



Fig. 33. Mnyrat e hapjes s plasaritjes
N praktik K
I
ka prdorim m t madh. Shfrytzohet pr vlersimin e detaleve t makinave me prani
t plasaritjeve t brendshme dhe t jashtme, t cilt u ekspozohen ngarkesave trheqse, lakuese dhe
32
ngarkesave me shtypje t brendshme. Pr karakteristikn K
I
duke e zgjedh ekuacionin (42) fitohet shprehja e
Williams-Irwin-it:

(
(
(

z
y
x
o
o
o
=
( )
2
1
2
1
t r
K
cos
2
u
(
(
(
(
(
(
(

u
u
u
u
u
u
2
3
sin
2
sin
2
3
sin
2
sin 1
2
3
sin
2
sin 1
(44)

Pr gjendjen planare t deformimit, pr shkak t pamundsis s deformimit n drejtim t boshtit z
lajmrohet edhe nj komponent e sforcimit:

o
z
= v (o
x
+ o
y
) (45)

ku: (-numri i Poisson-it
N rrafshin (planin) n t ciln gjendet plasaritja (2= 0) vlen relacioni:

o
y
= K
I
( 2 r t )
-1/2
(46)

Kto shprehje mund t shkruhen edhe pr format tjera t karkteristikave t sforcimit (II dhe III). Si
rast i kufizuar pr plasaritje t brendshme t ndonji trupi pambarimisht t zgjatur pr a<<W, fitohet relacioni:

K
I
= i m o
y
(2 r t )
-1/2
= o
y
(t a)
1/2
(47)

ku:
a- gjysma e gjatsis s plasaritjes. Pr prshkrimin e dimensioneve kufitare t detalit t makins dhe
gjeometris s plasaritjes, implementohet funkcioni korrektues dhe shprehja e prgjithshme pr faktorin e
intensitetit t sforcimit pr karakteristikn I sht:

K
I
= o
N
x

( t a)
1/2
x f (48)
Faktori i tensioni nominal gjatsia e plasaritjes funkcioni
Intensitetit t tensionit korrektues

Kriteri pr thyerje sipas mekaniks elastike lineare t thyerjes, sht fillimi i zgjerimit t plasaritjes
deri n astin e qetsimit t zgjerimit duke arrit vlern kritike t faktorit t intensitetit t sforcimit n kondita
t gjendjes planare t deformimit. Kto vlera kritike K
IC,
K
IIC
dhe

K
IIIC
njihen me termin shtalbsi e thyerjes
ose shtalbsi e plasaritjes dhe n esenc paraqesin veti mekanike q karakteizojn shtalbsin e materialit.
Pasi q gjendja e deformuar planare realizohet vetm te detalet e trash t makinave ose te epruvetat e trasha,
rrjedh se faktori kritik i intensitetit t sforcimit varet nga trashsia (fig.34).
33

Fig. 34. Varsia e faktorit kritik t intensitetit t sforcimit nga e trashsia e murit:1-gjendja planare
(thyerja me prerje), 2-gjendja e przier (thyerja me prerje dhe thyerja planare), 3-gjendja planare e
deformimit (thyerja planare)

Zona 1 i dedikohet gjendjes planare t sforcimit. Pr ndonj trashsi Bo, K
c
arrin maksimumin,
ndrsa pr trashsi m t vogla vrehet thyerje tangjenciale. N zonn 2 me rritjen e trashsis rritet
pjesmarrja e thyerjes planare ndrsa rreth skajeve akoma vrehet prania e thyerjes tangjenciale. N kt
zon sht prezente gjendja e przier e deformimit dhe sforcimeve. Pr trashsi t murit B
I,
K
c
arrin vlern
minimale K
IC
dhe n zonn 3 ndodh gati thyerje e plot planare si rrjedhim i gjendjes planare t deformimit.
Nj prani tejet e ult e thyerjes tangjenciale lajmrohet rreth skajeve t trashsis s materialit. Raporti
ndrmjet trashsis s materialit dhe faktorit t intensitetit t sforcimit paraqitet edhe me shprehjen:

D=
2
1
|
|
.
|

\
|
e
I
R
K
|
(49)

ku: Re kufiri i rrjedhshmris s materialit.
Pr -< 1....1,3 pamundsohet plotsisht trheqja dhe thyerja sht e rrafsht- shkaktohet thyerje
ndarse.
Pr -=4....6 ndodh kalimi n gjendjen e przier t sforcimit ose deformimit dhe rritet pjesmarrja e
thyerjes tangjenciale. Pr ->10 thyerja sht trsisht tangjenciale-shkaktohet gjendja e sforcuar planare.

9.3.2. Mekanika elastike lineare e thyerjes me rrjedhshmri t kufizuar
Si sht theksuar edhe m par, sipas Irwin-it dhe Griffith-it te thyerja e brisht makroskopike, n
maje t plasaritjes vjen deri te krijimi i zons plastike. Duke supozuar se zona plastike sht tejet e vogl n
raport me prmasat e detalit makinerik dhe me siprfaqen trthore t pjess bartse t detalit, gjatsia efektive
e plasaritjes smadhohet sa rrezja e zons plastike:

a
ef
= a + r
pl
(50)

N kt rast faktori efektiv i intensitetit t sforcimit merr vlern:

34
K
ef
=
( )
|
|
.
|

\
|
W
a
f a
ef
ef
2
1
t o
(51)

ku:
W- sht gjrsia e detalit makinerik.

Madhsia e zons plastike prafrisht mund t prcaktohet nse n shprehjen (51), n vend t
sforcimit vendoset kufiri i rrjedhshmris Re:
r
pl
=
2
2
1
|
|
.
|

\
|
e
I
R
K
t (52)

dhe kjo vlen pr gjendjen e sforcuar planare, gjegjsisht:

r
p l
= ( ) v
R
K
e
I
2 1
2
1

|
|
.
|

\
|
t (53)


Pr shkak t kalimit nga gjendja e sforcuar planare t zons skajore, n gjendjen e deformuar planare
n zonn qndrore, zona plastike ka formn e ashtit t qenit fig.35.

Fig. 35. Forma e zons plastike

Llogaritjet tredimensionale me metodn e elementeve t fundme duke marr parasysh procesin
(dukurin) e fortsimit kan treguar se forma reale dallon nga modeli i paraqitur, gjegjsisht dallimi n
madhsin e zons plastike ndrmjet siprfaqes dhe zons qndrore sht m i vogl si rrjedhim i
zvoglimit t faktorit t intensitetit t sforcimit n drejtim prej zons qndrore kah siprfaqja. Me rritjen e
trashsis s murit t detalit makinerik ose t kampionit, respektivisht me zvoglimin e mundsis s
deformimit trthor, zona plastike zvoglohet. N mnyr eksperimentale sht e mundur t regjistrohet zona
plastike duke e ndriuar pjesn ansore t siprfaqes s poliruar. Mund t shfrytzohen edhe metoda e matjes
s mikrofortsis, brejtja kimike me qllim t identifikimit t pranis s dislokacioneve dhe pjekja
rikristalizuese. Duke e vu n prdorim gjatsin efektive t plasaritjes, respektivisht shtalbsis s thyerjes,
zgjrohet fusha e aplikimit t mekaniks elastike lineare t thyerjes, duke e i marr parasysh edhe konditat:
35


a
r
pl
2
<0,4 dhe
e
n
R
o
s 0,9 (54)

Nse nuk plotsohen kto kondita, athere duhet t aplikohet koncepti i mekaniks elastiko-plastike t
thyerjes.


9.3.3. Mekanika elastiko-plastike e thyerjes
Koncepti i mekaniks elastike-lineare t thyerjes nuk sht i aplikueshm n rastin kur madhsia e
zons s rrjedhjes s materialit dhe e rrezes s zons plastike, nuk sht n vlera t t caktuara n raport me
madhsin e plasaritjes dhe me dimenzionet e detalit makinerik ose t kampionit pr prov. N kt rast
koncepti i mekaniks elastike lineare t thyerjes sht tejet i kufizuar dhe i aplikueshm pr temperatura
tejet t ulta t eksploatimit dhe pr trashsi t mdha t murit. Pr kt arsye me qllim t aplikimit t
mekaniks s thyerjes pr deformime m t mdha plastike para ndodhjes s plasaritjes, aplikohet koncepti i
mekaniks elastiko-plastike t thyerjes ose mekanika e thyerjes me rrjedhje.
Praktikisht kjo do t thot se mekanika elastiko-plastike lejon prcaktimin e vetive mekanike n
fushn e mekaniks s thyerjes jasht fushs s aplikimit t mekaniks linearo-elatike t thyerjes, gjegjsisht
pr kampione me dimenzione relativisht t vogla. Prve ksaj, mekanika elastiko-plastike mundson
formulimin e kritereve t dmtimeve eventuale pr qndres (sjellje) elastiko-plastike t materialit para
ndodhjes s thyerjes. Kto kritere i dedikohen zgjerimit stabil t plasaritjes pas krijimit t plasaritjes inicuese
(fillestare). Domosdoshmria e aplikimit t ktyre kritereve t thyerjes paraqitet n rastet kur n zonn e
deformimit plastik lokal (p.sh. si shkas i koncentrimit t sforcimeve) ose t krijimit t brishtsis lokale (p.sh.
tegeli ose ndikimi i mesit rrethues), plasaritja fillon t zgjerohet n mnyr stabile, ndrsa m pastaj n zonn
e sforcimeve elastike vazhdon t lvizi n mnyr stabile ose jostabile.
Mbi kto fakte bazohen edhe dy konceptet kryesore t fushs s mekaniks elastiko-plastike t
thyerjes: koncepti COD dhe koncepti i integralit-J.

9.4. Prcaktimi eksperimental i shtalbsis s thyerjes K
IC
Pr shkak t krkesave specifike t definuara me konceptin e mekaniks elastike-lineare t thyerjes,
gjegjsisht sjelljes elastiko-lineare t materialit deri n thyerje, pr prcaktimin eksperimental t shtalbsis
s thyerjes K
IC
duhet t plotsohen kto kondita:
-dimenzionet e kampionit duhet t jen m t mdha se madhsa e zons plastike n maj t
plasaritjes,
-n astin e prhapjes jostabile t plasaritjes duhet t ekzistoj mundsia e regjistrimit preciz t
ngarkess,
-pr formn (trajtn) prkatse t kampionit duhet t dihet ekuacioni adekuat, gjegjsisht raporti
ndrmjet faktorit t intensitetit t sforcimit, sforcimit dhe gjatsis s plasaritjes.

9.4.1. Forma dhe dimenzionet e kampioneve
Provat shpeshher realizohen me kampione kompakte t cilt i nnshtrohen trheqjes (fig.36) ose me
kampione t cilt i nnshtrohen lakimit n tri pika (fig.37).
36

Fig. 36. Kampioni kompakt pr trheqje

Fig. 37. Kampioni pr lakim n tri pika


9.4.2.Mnyra e realizimit t provs
Prova realizohet n dy faza:
-krijimi i plasaritjes reale nprmjet ngarkess ciklike n pulzator,
-ngarkimi me ngarkesa statike deri n thyerje duke e regjistruar edhe diagramin forca-zgjerimi i
plasaritjes n pajisjen universale.
N pajisjen servo-hidraulike pr prov ekziston mundsia q t dy fazat e provs t realizohen n t
njejtn pajisje. Regjistrimi i diagramit forca-zgjerimi i plasaritjes (faza e dyt e provs) skematikisht sht
prezantuar n fig.38.

37

1-matsi i zgjerimit t plasaritjes 2-pajisja pr lakim 3-regjistruesi x-y

Fig.38. Paraqitja skematike e regjistrimit t diagramit forca-zgjerimi i plasaritjes pr:
a-kampionin q lakohet n tri pika,
b-kampionin kompakt q i nnshtrohet trheqjes

Matsi i zgjerimit t plasaritjes prforcohet mekanikisht nga t dy ant e kanalit t punuar me
gdhendje dhe ndryshimi i gjrsis s plasaritjes s bashku me signalin elektrik t forcs bartet n
regjistruesin e diagramit forca-zgjerimi i plasaritjes. Varsisht nga lloji i materialit dhe i konditave t provs
(p.sh. temperatura e provs) mund t paraqiten tre tipe karakteristik t diagramit forca-zgjerimi i plasaritjes,
fig.39.


Fig.39. Tipet (llojet) e diagrameve forca-zgjerimi i plasaritjes

Pr diagramin tip 1 para arritjes s forcs maksimale F
max
, q shnon fillimin e zgjerimit jostabil t
plasaritjes dhe krijimin e thyerjes, vjen deri te deformimi plastik , gjegjsisht deri te zgjerimi stabil i
plasaritjes. Mnyra e prcaktimit t forcs F
Q
e cila e karakterizon kt dukuri sht si vijon:
Duke e trhequr drejtzn OB e cila ka pjerrtsi m t but se tangjenta OA pr 5%, prcaktohet prerja
e drejtzs me lakoren, ndrsa ordinata e pikprerjes paraqet intensitetin (vlern) e forcs F
Q.
Kondita e
aplikueshmris s mekaniks linearo-elatike t thyerjes, gjegjsisht t zons s kufizuar plastike sht:
38

s
Q
F
F
max
1.1 (55)
Te diagrami tip 2 pas qndress (sjelljes) elastiko-lineare n kohzgjatje relativisht t gjat, t
materialit, pas arritjes s forcs F
Q
vjen deri te ramja e prkohshme e forcs (ngjashm si te forca n kufirin e
rrjedhshmris gjat provs statike t trheqjes).
Diagramin tip 3 e karakterizon sjellja linearo-elastike e materialit, ndrsa gjat llogaritjes merret
forca F
Q
=F
max

Gjrsia e kampionit dhe gjatsia e tij duhet t maten n planin (rrafshin) e plasaritjes n tre vende
(pozicione) me saktsi prej 0.1%. Vlera e gjatsis s plasaritjes merret si mesatare algjebrike e tri matjeve,
fig.40.


Fig. 40. Mnyra e matjes s gjatsis s plasaritjes

Pas prcaktimit t forcs F
Q
llogaritet faktori i intensitetit t sforcimit K
Q.
Faktori i intensitetit t sforcimit K
Q
prcaktohet pr kampionin kompakt t provs n trheqje
(fig.38-b) sipas relacionit:

K
Q
= ) (
2
1
w
a
f
BW
F
Q
/
2
3
mm
N
/ (56)

ku : f(
w
a
) polinomi i prafrt (aproksimativ- funksioni korrigjues) q definon (prshkruan) formn
e kampionit dhe n kt rast prcaktohet nga relacioni:

f(
w
a
)=
2
3
4 3 2
1
6 , 5 72 , 14 32 , 13 64 , 4 886 , 0 2
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
+
w
a
w
a
w
a
w
a
w
a
w
a
(57)

Pr kampionin q i nnshtrohet lakimit n tri pika (fig.38.a), intensiteti i sforcimit prcaktohet me
relacionin:

K
Q
= ,
2
3
|
.
|

\
|
w
a
f
BW
S F
Q
/
2
3
mm
N
/ (58)

39
Ndrsa funksioni korrigjues f(a/w) prcaktohet:
f(
w
a
) =
2
3
2
2
1
1 2 1 2
7 , 2 93 , 3 15 , 2 1 99 , 1 3
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
+

(
(

|
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
|
.
|

\
|
w
a
w
a
w
a
w
a
w
a
w
a
w
a
(59)
Vlerat e K
Q
t llogaritura me ndihmen e relacioneve (56) dhe (58) paraqesin intensitetin kritik t
sforcimit K
IC
nse plotsohen kriteret e definuar me konceptin e mekaniks elastike-lineare t thyerjes.
Prania e gjendjes planare t deformimit garantohet nprmjet relacioneve:
Gjersia e kampionit: B> 2.5(
Re
IC
K
)
2
(60)

Gjatsia e plasaritjes a >2.5(
Re
IC
K
)
2
(61)

9.5. Standardet pr provat e mekaniks s thyerjes
ASTM E616 81: Terminoligjia n lidhje me provat e mekaniks s thyerjes, ASTM E399 81: Prova
standarde e shtalbsis s thyerjes n kondita t deformimit planar.


10. SFORCIMET E MBETURA
Sforcimet e mbetura (residuale) jan sforcime mikro dhe makro, t pranishm n material ose n
detalin makinerik pa veprimin e forcave t jashtme dhe momenteve t prastshme, q jan n
baraspesh(ekuilibr) mekanik. Njohja e intensitetit t sforcimeve t mbetura n material sht e rndsishme
nga se gjat prpunimit t mtejm, respektivisht gjat prdorimit, bashkveprojn me sforcimet t cilat
shkaktohen si rezultat i veprimit t forcave t jashtme ose t momenteve dhe kshtu mund t manifestojn
efekt t dmshm. Kjo ndonjher mund t shkaktoj deformim plastik t detalit makinerik ose eventualisht
edhe thyerje t tij. Sforcimet e mbetura si dukuri (fenomen) jan zbuluar qysh hert te materialet natyrore (
guri, druri) dhe m von edhe te materialet metalike, sepse te kto materiale pjesa drmuese e sforcimeve t
mbetura mund t shprhapen me deformim plastik (lakim) q nuk mund t vrehet me sy t lir. Sforcimet e
mbetura t pranishm n ndonj detal (pjes) paraqesin shumn e sforcimeve t rendit t par, dyt dhe t
tret (fig.41).

o = o
I
+ o
II
+ o
III
(62)

Fig.41. Paraqitja skematike e shums s sforcimeve t mbetura

40
Sforcimet e mbetura t rendit t par o
I
jan t pranishm n nj zon m t madhe t pjess(
materialit), respektivisht shtrihen n nj numr m t madh t kokrrizave kristalore. Forcat korresponduese,
gjegjsisht momentet jan n ekuilibr n tr vllimin e pjess (materialit). Me prishjen e ekulibrit t
forcave ose t momenteve ndodhin (shkaktohen) ndryshime makroskopike t dimensioneve (lakime).
Sforcimet e mbetura t rendit t par quhen edhe sforcime makro t mbetura. o
II
Sforcimet e mbetura t
rendit t dyt kan vlera (intensitet) konstante brenda nj ose disa kokrrizave kristalore (fig.41). N ekuilibr
(baraspesh) ndodhen forcat, gjegjsisht momentet e nj numri m t vogl t kristaleve fqinje. Me prishjen e
ekuilibrit t forcave ose momenteve mund t shkaktohen ndryshime makroskopike t dimensioneve.
Sforcimet e mbetura t rendit t dyt quhen sforcime mikro t mbetura. o
III
-Sforcimet e mbetura t rendit
t tret dallohen n disa distanca (largsi) atomike n rrjetn kristalore, ndrsa forcat korresponduese,
respektivisht momentet, gjenden n ekuilibr (baraspesh) vetm brenda pjsve t kokrrizave kristaore. Me
prishjen e baraspeshs s forcave ose momenteve n kt rast mund t ndodhin ndryshime makroskopike t
dimensioneve. Sforcimet e mbetura t rendit t tret quhen edhe sforcime mikro t mbetura.

10.1. Shkaqet e lindjes (krijimit ) sforcimeve t mbetura
Si sht theksuar edhe m par, sforcimet e mbetura, t pranishm n detal ose n ndonj pjes tjetr
konstruktive, lindin (krijohen) n vet materialin gjat prftimit, respektivisht prpunimit ose mund t lindin
(krijohen) edhe gjat prdorimit (eksploatimit).
Sforcimet e mbetuara t kushtzuara me llojin e materialit t shumtn e rasteve jan sforcime t
rendit t tret-u
III
, ndrsa ato q lindin (krijohen) gjat pftimit, respektivisht prpunimit ose gjat prdorimit
(eksploatimit) jan gati gjithmon makro sforcime t mbetura t rendit t par-u
I
. Shkaqet e lindjes
(krijimit) t sforcimeve t mbetura, skematikisht jan paraqit n fig.42.



Fig.42. Paraqitja skematike e shkaqeve t lindjes (krijimit) t sforcimeve t mbetura
41
Prve shkaqeve t lartprmendur t lindjes (krijimit ) t sforcimeve t brendshme, ekzistojn edhe
shkaqe tjera pr raste t veanta. P.sh. pr lindjen (krijimn) e sforcimeve t mbetura t rendit t par (o
I
)
shpeshher prmenden sforcimet e mbetura termike. N vazhdim shqyrtohen sforcimet e mbetura gjat
ftohjes s shpejt (fikjes) t cilindrit t elikut. N fig.43, n diagramin temperatura-koha, jan prezantuar
kurbat e ftohjes t pjesve ansore dhe t pjess qndrore (brthams) s cilindrit laminues me diametr
D=100mm t ftohur shpejt n uj (fikur) nga temperatura 850
o
C.

Fig.43. Kurbat e ftohjes dhe sforcimet termike pr cilindrin e elikut, i ftohur n uj nga temperatura
850
o
C
Si shihet nga fig.43, pjest ansore ftohen dukshm m shpejt se pjesa qndrore (brthama), ndrsa
n pikn A ndryshimi i temperaturs sht m i madh dhe sht afro 600
o
C. Pr shkak t ndryshimit t
temperaturs ndrmjet pjesve ansore dhe brthams, n cilindr lindin (krijohen) sforcime termike:

o = E | AT (63)
ku: E- moduli i elasticitetit,
| -koeficienti i bymimit (dilatimit) termik,
AT- ndryshimi i temperaturs.
Tkurrjen e skajeve t cilindrit (pr shkak t ftohjes s shpejt) e pengon brthama me temperatur m
t lart, q shkakton lindjen (krijimin) e sforcimeve trheqse n skajet e cilindrit dhe t sforcimeve shtypse
n brtham t cilindrit dhe kto sforcime jan n baraspesh (pjesa e poshtme e diagramit) n fig.43. N
figur jan t paraqitur vetm sforcimet gjatsor (longitudinal). Sforcimet qarkor jan t rendit t njejt,
ndrsa sforcimet radial jan me intensitet shum t vogl. N rastin kur temperatura e pjesve t skajshme
dhe brthams barazohet, sforcimet termike jan t barabart me zero, pra nuk ka kurfar sforcimesh (lakorja
a n diagramin e poshtm) t fig. 43. Kjo vlen vetm athere kur sforcimet termike nuk e arrijn vlern e
kufirit t rrjedhshmris (Re). Pasi q me rritjen e temperaturs kufiri i rrjedhshmris zvoglohet ( n
600
o
C ka afrsisht 1/3 e vlers s temperaturs normale), sforcimet termike e arrijn vlern e kufirit t
42
rrjedhshmris, ndrsa pjesa e mbetur anulohen me deformim plastik, gjegjsisht me rrjedhjen e metalit (
pjesa e hiezuar me shrafur ndrmjet kurbs a dhe b). Pas piks A vjen deri te trheqja e brthams dhe deri
te zvoglimi i sforcimeve trheqse n zonn skajore (lakorja c) dhe n pikn B arrijn vlern zero, ndrsa
ftohja e mtejme shkakton krijimin e sforcimeve n pjesn skajore. Kshtu pas prfundimit t ftohjes n
zonn skajore jan t pranishm sforcimet shtypse, ndrsa n brtham n t ciln n temperatur t lart
kan qen t pranishm sforcimet shtypse, tash jan t pranishm sforcimet trheqse. Intensiteti i
sforcimeve t mbetura sht aq m i madh sa m i madh t jet ndryshimi i temperaturs n pikn A, q do
t thot se me rritjen e madhsis (masivitetit) t trupit , gjegjsisht t intensitetit t ftohjes mund t priten
edhe sforcime t mbetura me intensitet m t madh. Prve ksaj, te materialet me kufi m t madh t
rrjedhshmris n temparatur t lart krijohen sforcime t mbetura me intensitet m t vogl gjat ftohjes s
shpejt (fikjes).
Sforcimet e mbetura t rendit t dyt lindin (krijohen) te materialet dyfazore ku jan t pranishme
fazat me koeficient t ndryshm t bymimit termik. Fig 44 n mnyr skematike prezanton nj prbrje
dyfazore; ku faza A ka koeficient m t madh t trheqjes termike n raport me fazn B.


Fig.44. Krijimi i sforcimeve t mbetura si shkas i koeficientit t ndryshm t bymimit termik

Supozojm se n temperaturn To nuk jan t pranishm sforcime t mbetura, ndrsa pas ftohjes n
temperaturn T
1
, faza A ka tendenc m t madhe t zvoglimit t vllimit( tkurret) n raport me fazn B.
Pasi q t ty fazat jan t lidhura fort ndrmjet veti nprmjet kufirit fazor, n fazn A paraqiten (
dhe eventualisht mbeten) sforcimet trheqse, ndrsa n fazn B paraqiten sforcimet shtypse me t njejtn
vler.
Sforcimet e mbetura t rendit t tret jan t pranishm n do material real i cili nuk ka
mikrostruktur ideale. Te materialet me struktur kristalore (t gjith materialet metalike, disa lloje t
qeramiks dhe polimeret) jan t pranishm defektet kristalore, gjegjsisht t gjith atomet nuk jan t
vendosur n mnyr t rregullt n pozicionet e tyre n rrjetn kristalore, por jan t pranish defektet
pikzore, lineare dhe siprfaqsore, respektivisht boshllqe dhe atome t ndrfutur, dislokacione ansore dhe
spirale, kufikokrriza me knde t vogl dhe t mdhenj t orientimit. T gjith kto defekte shkaktojn
krijimin e sforcimeve t mbetura t rendit t tret.
Paralelisht me njohurit mbi sforcimet e mbetura jan zhvilluar edhe metoda t ndryshme pr matjen
respektivisht prcaktimin e tyre. Metodat pr matjen e sforcimeve t mbetura kryesisht klasifikohen n:
metoda destruktive (me shkatrrim), gjysmdestruktive dhe metoda jodestruktive (pa shkatrrim). N grupin
e metodave destruktive dhe gjysmdestruktive bjn pjes metodat mekanike dhe metodat mekaniko-
43
elektrike. Me kto metoda mundsohet vetm matja e sforcimeve t mbetura t rendit t par, ndrsa e met
tjetr e ktyre metodave sht se elementet e konstruksioneve t ndryshme dhe detalet e makinave t cilt i
nnshtrohen matjes s sforcimeve t mbetura, nuk mund t prdoren pr shkak se shkatrrohen. Metodat e
matjes s sforcimeve t mbetura me difraksion t rrezeve t R, me ultratingull dhe metodat magnetike bjn
pjes n grupin e metodave pa shkatrrim (metodat defektoskopike). Prve asaj q detali gjat matjes nuk
dmtohet, me disa nga kto metoda mund t maten edhe sforcimet e mbetura t rendit t par dhe t tret.

11. FORTSIA E MATERIALEVE
Fortsia sht rezistenca e materialit, q e bn ndaj deprtimit t nj materiali (trupi) tjetr, dukshm
m t fort. Metodn e par pr matjen e fortsis e ka zbuluar Mohsi n fillim t shekullit t kaluar. Sipas
shkalls s Mohs-it, materialet klasifikohen n 10 kategori, por kjo vlen vetm pr mineralet. Klasifikimi
konsiston n
,
ate q materiali (minerali) me nj shkall t caktuar t fortsis grvishet me nj material tjetr
me shkall m t madhe t fortsis. Metoda e Mohs-it, respektivisht shkalla e Mohs-it nuk ka prdorim pr
matjen e fortsis s materialeve teknike. N fushn e meterialeve teknike jan zhvilluar metoda t ndryshme
t matjes s fortsis. Matja e fortsis sht metoda m e shpesht e provs s materialeve pr prcaktimin e
vetive mekanike edhe pse fortsia nuk sht ndonj karakteristik tepr relevente pr definimin e vetive
mekanike n prgjithsi. Fortsia sht n korrelacion edhe me disa veti tjera mekanike t materialeve. Vlen
t theksohet se ky korrelacion sht me qndrueshmrin n trheqje ( vemas pr eliqet konstruktive dhe
pr gizn e hirt), me rezistencn ndaj konsumit abraziv etj. Matja e fortsis pak e dmton siprfaqen e
detalit t cilit i matet fortsia dhe shpesh kjo metod klasifikohet si metod jodestruktive.
Pr matjen e fortsis shpeshher nuk ka nevoj t prgatitet kampion i veant, por vetm nj
prgatitje e thjesht e siprfaqes s detalit ose eventualisht kampionit. Pajisjet pr matjen e fortsis
(fortsimatsist), kryesisht jan m t thjesht dhe m t lir n krahasim me disa pajisje tjera pr
prcaktimin e vetive mekanike t materialeve, p.sh. n krahasim me pajisjen pr provn n trheqje. Principi
themelor i matjes s fortsis konsiston n matjen e madhsis ose thellsis s gjurms t ciln e shkakton
indentori ( penetratori ose shtypsi) me nj ngarkes t caktuar e cila vepron n material. Kto metoda jan
shum t prshtatshme pr matjen e fortsis s materialeve metalike ku gjat provs mund t shkaktohet
deformim plastik (ireverzibil) n pozicionin e matjes. Indentort ose penetratort kan formn e sfers,
piramids ose t konit, ndrsa punohen nga materialet me fortsi t madhe ( elik i kalitur, lidhje t forta ose
dijamanti). Te materialet te t cilt gjat provs nuk mund t shkaktohet deformim plastik i theksuar (p. sh.
te polimeret gjegjsisht te goma) jan zhvilluar disa metoda tjera t matjes s fortsis, t cilat bazohen n
matjen e deformimit n astin e veprimit t ngarkess.
Metodat t cilat sot m s shumti prdoren pr matjen e fortsis jan metodat me veprim statik t
ngarkess (Brinell, Vickers, Rockwell). Ekzistojn edhe metoda me veprim dinamik t ngarkess t cilat
prdoren m rrall ( Baumann, Poldi, Shore etj).

11.1. Metoda e Brinell-it
Te metoda e Brinell-it, si identor (penetrator-shtyps) prdoret sfera e elikut t kalitur ( rrall her
edhe nga lidhjet e forta), me diametr D e cila vepron n shtresat siprfaqsore t materialit me ngarkesn F,
fig.45.
44

Fig. 45. Matja e fortsis sipas Brinell-it
Pas veprimit t ngarkess F, n siprfaqe t materialit shkaktohet gjurma n form t kalots sferike
me diametr d dhe me thellsi h.
Fortsia e Brinell-it, sipas definicionit paraqet raportin e intensitetit t ngarkess ndaj siprfaqes s
gjurms:
HB =
S
F 102 , 0
(64)
ku: F (N)- ngarkesa (forca) shtypse
S (mm
2
)-siprfaqja e kalots sferike e cila prcaktohet me relacionin:

S = B D h (mm
2
) (65)
ku: D (mm)-diametri i sfers,
h (mm)-thellsia e deprtimit t sfers n material pas veprimit t ngarkess shtypse dhe pas
shkarkimit.
Pasi q sipas ksaj metode nuk matet thellsia e deprtimit t sfers h, por diametri i gjurms d
(mm), fitohet shprehja pr prcaktimin e fortsis sipas Brinell-it:

HB =
( )
(

2
1
2 2
204 , 0
d D D D
F
t
(66)
Diametri standard ( i normuar) i sfers D sht 10; 5; 2,5; 2 dhe 1mm. Matja merret si e vlefshme
nse diametri i bazs s gjurms d ka vlerat prej 0,25 deri n 0,5D, ndrsa n varsi t fortsis s materialit
duhet zgjedhur vlera adekuate t ngarkess (forcs) shtypse F. Pr kt arsye prdoret edhe nocioni shkalla e
ngarkimit X:
X =
2
1020 , 0
D
F
(67)
ku: F(N)- ngarkesa (forca) shtypse,
D-(mm) diametri i sfers
Vlera e shkalls s ngarkimit pr disa lloje t materialeve metalike jepet n tabeln 3.
Tabela 3. Vlerat e shkalls s ngarkimit X pr disa lloje t materialeve metalike
Shkalla e
ngarkimit
30 10 5 2,5 1,25
Materiali
Lidhjet Fe-C
Lidhjet Ti
Lidhjet Ni-Co

Lidhjet e Cu
Lidhjet e Ni
Lidhjet e Al
Lidhjet e Mg
Lidhjet e Zn
Materialet pr
kushineta
Pb
Sn
Materiale t
but

45
Nga vlera e shkalls s ngarkimit (X) dhe pr diametr t caktuar t sfers (D), prcaktohet ngarkesa
(forca) e nevojshme (F). Kohzgjatja e veprimit t sfers variron prej 10-15s pr lidhjet Fe-C, por mund t
shkoj deri n 180s pr materiale m t but. Fortsia sipas Brinell-it sht madhsi jodimensionale, ndrsa
prskaj vlers s fortsis sipas ksaj metode vendoset edhe dimensioni i sfers, ngarkesa shtypse dhe
kohzgjatja e veprimit t saj, p.sh.

128 HB 5/250/15
ku:
128-vlera e fortsis
5-diametri i sfers D (mm)
250-ngarkesa (forca) shtypse F(N) e shumzuar me 0,102
15-kohzgjatja e veprimit t sfers t(s).
Sipas metods s Brinell-it, duke prdorur sfern nga eliku i kalitur mund t matet fortsia deri n
450HB. Te materialet me fortsi m t madhe mund t vjen deri te dmtimi i sfers dhe pr kt arsye duhet
t prdoret sfera nga materialet e forta.
Pr t fituar vlera t sakta t matjes sht e nevojshme q trashsia e detalit ose kampionit t jet
s >8h.
ku: h-thellsia e deprtimit t sfers me diametr D, fig.45.
Thellsia e deprtimit (h) mund t llogaritet me relacionin:

h =
DHB
F
t
102 , 0
/mm/ (68)
ku:
F(N)-ngarkesa (forca) shtypse,
D(mm)-diametri i sfers,
HB-fortsia sipas Brinell-it.

11.2. Metoda e Vickers-it
Te metoda e Vickers-it jan t eliminuara dy mangsi themelore t metods s Brinell-it: kufizimi i
intervalit t matjes deri n 450HB dhe varsia e vlers s fortsis nga ngarkesa (forca) shtypse e sfers.
Mangsia e par eliminohet me prdorimin e materialit m t fort t identorit (penetratorit-shtypsit),
dijamantit, ndrsa mangsia e dyt eliminohet me formn (trajtn) e identorit (penetratorit). Te metoda e
Vickers-it si identor (penetrator-shtyps) prdoret piramida katrfaqsore me knd prej 136
o
ndrmjet faqeve,
fig.46.

Fig.46. Matja e fortsis sipas Vickers-it
46
Kndi prej 136
o
nuk sht zgjedh rastsisht. Kt knd e formojn rrafshet tangjenciale t sfers s
Brinell-it pr vler optimale t gjurms d = 0.375D (fig.46).
Sipas definicionit, fortsia sipas Vickers-it sht e njejt me ate t Brinell-it, ndrsa prcaktohet me
relacionin:

HV=
S
F 102 , 0
(69)
ku:
F(N)-ngarkesa (forca) shtypse,
S(mm
2
)-siprfaqja e gjurms pas veprimit t ngarkess. Ktu pr prcaktimin e siprfaqes s gjurms
matet gjatsia e diagonaleve, ndrsa fortsia sipas Vickers-it mund t prcaktohet:

HV =
2
188 , 0
d
F

(70)
ku:
F(N)-ngarkesa (forca) shtypse,
d(mm)-vlera mesatare aritmetike e diagonaleve t matura t gjurms.
Vlerat e zakonshme t ngarkess( forcs) shtypse te metoda e Vickers-it jan prej 49-980N, por vlen
t theksohet se te metoda e Vickers-it prdoren edhe ngarkesa (forca) shtypse m t vogla. Nse ngarkesa
(forca) shtypse ka vlera prej 1,96-49N, bhet fjal pr gjysmmikrofortsi (semimikrofortsi). Matja e
gjysmmikrofortsis bhet n rend t par pr matje t fortsis t kampioneve t holl, respektivisht
shtresave t holla. Pr matjen e ashtuquajturs mikrofortsi prdoren ngarkesa (forca) shtypse m t vogla
se 1,96N. N kt mnyr sht e mundur t matet fortsia e fazave t veanta, p.sh. e kokrrizave kristalore t
mikrostrukturs s materialit. Kohzgjatja e veprimit t ngarkess (forcs) shtypse sht prej 10-15s, ndrsa
n raste t veanta pr materiale t but, kohzgjatja mund t jet m e madhe.
Fortsia sipas Vickers-it sht madhsi e padimensionuar (jodimensionale), ndrsa prskaj vlers s
fortsis vendoset edhe ngarkesa (forca) shtypse, p.sh. 430HV10, q d.m.th. se fortsia e matur sht
430HV dhe sht fituar duke vepruar me identorin (penetratorin) me ngarkes (forc) shtypse prej 10 x 9,81
N n kohzgjatje prej 10-15s. Nse kohzgjatja e veprimit t ngarkess (forcs) shtypse sht m e madhe ,
ather domosdoshmrisht koha vendoset prsakaj simbolit t fortsis (p.sh. 28HV1/30 q d.m.th. se
fortsia e matur sht 28HV, ngarkesa (forca) shtypse 1x9,81N, ndrsa kohzgjatja 30s. Trashsia minimale
e kampionit (mostrs) ose detalit mund t jet shum m e vogl se gjat provs s Brinell-it sepse ktu
prdoren ngarkesa(forca) shtypse m t vogla dhe kjo trashsi sht (1,2-1,5)d, ku: d-diagonalja e gjurms.
Gjat matjes s fortsis me metodn e Vickers-it sht e nevojshme q siprfaqja ku bhet matja t
prgatitet m mir, ndrsa gjat matjes s gjysmmikrofortsis dhe mikrofortsis sht e nevojshme t
bhet edhe polirimi i siprfaqes ku bhet matja. Gjithashtu pr shkak t madhsis s vogl t gjurms, pr
matjen e sakt t saj duhet t prdoret mikroskopi mats.

11.3. Metoda e Rockwell-it
Pr dallim nga metoda e Brinell-it dhe Vickers-it, te metoda e Rockwell-it nuk matet madhsia e
gjurms por thellsia e deprtimit t identorit (penetratorit-shtypsit). Pr kt arsye te metoda e Rockwell-it,
vlerat e fortsiss lexohen n shkalln e fortsimatsit, pas shkarkimit t ngarkess (forcs) shtypse. Identori
(penetratori-shtypsi) te metoda e Rockwell-it sht sfera nga eliku i kalitur ose koni nga dijamanti.
Thellsia e trsishme e mundshme e deprtimit t identorit (penetratorit-shtypsit) sht 0,2 ose 0,26mm
dhe sht e ndar n 100, respektivisht 130 pjes, ndrsa njsia e fortsis sipas metods s Rockwell-it sht
1e=0,002mm. Pasi q vlerat m t mdha t fortsis i korespondojn materialit m t fort, shkalla e
identifikimit t fortsis sht e kthyer n ann e kundrt dhe kshtu vlera e fortsis sipas Rockwell-it, pr
thellsi maksimale t deprtimit zvoglohet pr vlern reale t thellsis s deprtimit t identorit
(penetratorit (shtypsit): HR=0,2-e, respektivisht HR=0,26-e.
47
Metoda e matjes s fortsis sipas Rockwell-it HRC ku identori (penetratori-shtypsi) sht nga koni
i dijamantit, skematikisht sht prezantuar n fig.47.


Fig.47. Matja e fortsis sipas metods HRC
Identori (penetratori-shtypsi) n fillim ngarkohet me parangarkesn Fo me ka fitohet edhe pika
fillestare nga e cila matet thellsia e deprtimit. Pas ksaj identori ngarkohet me ngarkesn e kryesore F1 ,
ndrsa vlera e fortsis prcaktohet nga thellsia e deprtimit t identorit (penetratorit-shtypsit) pas
shkarkimit t ngarkess kryesore F1, gjegjsisht pas eliminimit t deformimit elastik t materialit.
T dhnat pr formn (trajtn) e identorit (penetratorit-shtypsit) dhe t parametrave tjer t matjes s
fortsis sipas metods s Rockwell-it jan dhn n tabeln 4.

Tabela 4. Matja e fortsis me metodn e Rockwell-it
Metoda C A B F
Forma (trajta) e
penetratorit
Koni me knd t
majs prej 120
o

Koni me knd t
majs prej 120
o

Sfera me diametr
1,5875mm
Sfera me diametr
1,5875mm
Materiali i
identorit
Dijamant Dijamant eliku i kalitur eliku i kalitur
Fo (N) 98 98 98 98
F1 (N) 1471 588 980 588
Thellsia maks. e
deprtimit
0,200 0,200 0,260 0,260
Simboli (shenja) e
fortsis
HRC HRA HRB HRF
Prcaktimi i
fortsis
100-e 100-e 130-e 130-e
Intervali (fusha) e
matjes
20-70HRC 60-88HRA 35-100HRB

60-100HRF

Prdorimi i
metods
eliqet e trajtuar
termikisht
Materialet me
fortsi t madhe
(lidhjet e forta)
eliqet e
normalizuar,
Lidhjet e Cu
Llamarinat e
laminuara n t
ftoht t elikut dhe
t lidhjeve t Cu


Prparsia kryesore e metods s Rockwell-it ndaj metods s Brinell-it dhe Vickers-it sht
shpejtsia e matjes, pasi q vlerat e fortsis drejtrdrejt lexohen n shkalln e fortsimatsit, ndrsa e met
e ksaj metode sht preciziteti (saktsia) m e vogl dhe selektiviteti i dobt i saj.

48
11.4. Krahasimi i fortsis me metoda t ndryshme t matjes
Fortsia e matur sipas metods s Rockwell-it nuk mund n mnyr t drejtprdrejt t shndrrohet n
fortsi sipas Brinell-it ose Vickers-it ose e kundrta. Vlerat e fortsis s matur sipas metods s Brinell-it
dhe Vickersit gati jan t barabarta deri n vlerat 350HB(HV), ndrsa pr vlera m t mdha t fortsis,
fortsia e matur sipas metods s Vickers-it sht dika m e lart.
Krahasimi i fortsis me metoda t ndryshme t matjes sht prezantuar n tabeln 5. Prve vlers
s fortsis, n tabel prezantohen edhe vlerat e qndrueshmris maksimale. Raporti i prezantuar ndrmjet
fortsis dhe qndrueshmris maksimale vlen pr elik dhe derdhje eliku.
Tabela 5. Krahasimi i fortsis me metoda t ndryshme t matjes (sipas standardit DIN 50150).
HV
F=49N
HB
F=30D
2
HRB HRC
Qndrueshmria
maksimale
Rm(N/mm
2
)
80
85
90
95
100
80
85
90
95
100
36.4
42.4
47.4
52.0
56.4
275
294
314
324
343
105
110
115
120
125
105
110
115
120
125
60.0
63.4
66.4
69.4
72.0
363
383
392
412
422
130
135
140
145
150
130
135
140
145
150
74.4
76.4
78.4
80.4
82.2
441
461
471
490
500
155
160
165
170
175
155
160
165
170
175
83.8
85.4
86.8
88.2
89.6
520
539
549
569
588
180
185
190
195
200
180
185
190
195
200
90.8
91.8
93.0
94.0
95.0
608
618
637
657
667
205
210
215
220
225
205
210
215
220
225
95.8
96.6
97.6
98.2
99.0
687
706
716
736
755
230
235
240
245
250
230
235
240
245
250
19.2
20.2
21.2
22.1
23.0
765
785
804
824
834
255
260
265
270
275
255
260
265
270
275
23.8
24.6
25.4
26.2
26.9
853
873
883
902
922
280
285
290
295
300
280
285
290
295
300
27.6
28.3
29.0
29.6
30.3
941
951
971
991
1010
49
310
320
330
340
350
310
320
330
340
350
31.5
32.7
33.8
34.9
36.0
1040
1079
1108
1147
1177
360
370
380
390
400
359
368
376
385
392
37.0
38.0
38.9
39.8
40.7
1216
1245
1285
1314
1353
410
420
430
440
450
400
408
415
423
430
41.5
42.4
43.2
44.0
44.8
1393
1422
1461
460
470
480
490
500
45.5
46.3
47.0
47.7
48.3

510
520
530
540
550
49.0
49.6
50.3
50.9
51.5

560
570
580
590
600
52.1
52.7
53.3
53.8
54.4

610
620
630
640
650
54.9
55.4
55.9
56.4
56.9

660
670
680
690
700
57.4
57.9
58.4
58.9
59.3

720
740
760
780
800
60.2
61.1
61.9
62.7
63.5

820
840
860
880
900
64.3
65.0
65.7
66.3
66.9

920
940
67.5
68.0






50


11.5. Standardet pr matjen e fortsis
HRN C.A4.003: Provat mekanike t metaleve. Prova e fortsis me metodn e Brinell-it, HRN
C.A4.030: Provat mekanike t metaleve. Prova e fortsis me metodn e Vickers-it (prej HV 5 deri n HV
100), HRN C.A4.031: Prova e fortsis s metaleve me metodn e Rockwell-it A, B, C, F, G, N dhe T, HRN
C.A4.032: Provat mekanike t metaleve.Vlerat e llogaritura t fortsis sipas metods s Brinell-it,
HRNC.A4.033: Provat mekanike t metaleve. Vlerat e llogaritura t fortsis sipas metods s Vickers-it
(prej HV 5 deri n HV 100, HRN C.A4.040: Provat mekanike t metaleve. Prova e fortsis me metodn e
Vickers-it (prej HV 0,2 deri nn Hv 5), HRN C.A4.043: Provat mekanike t metaleve.Vlerat e llogaritura t
fortsis sipas Vickers-it (prej HV 0,2 deri nn HV 5), HRN C.A4.050: Provat mekanike t metaleve. Prova e
fortsis s metaleve t fort me metodn e Vickers-it, HRN C.A4.051: Provat mekanike t metaleve. Prova
e fortsis fiktive t pjesve nga metalet e sinteruar (prve metaleve t fort)-pjest me fortsi t
njtrajtshme t prerjes trthore, HRN C.A4.052: Provat mekanike t metaleve. Prova e fortsis s metaleve
t fort me metodn e Rockwell-it (shkalla A), HRN C.A4.055: Provat mekanike t metaleve. Prova e
fortsis fiktive t pjesve nga metalet e sinteruar (prve metaleve t fort). Pjest me siprfaqe t fortsuar
me baz hekuri, siprfaqja e t cilave sht e ngopur me karbon ose karbon+azot, HRN C.A4.065: Provat
mekanike t metaleve. Konvertimi i vlerave t fortsis s elikut, HRN C.A4.216: Bakri dhe lidhjet e bakrit.
Prova e fortsis siprfaqsore t llamarinave t holla dhe shiritave prej 0.20 deri 0.66mm me metodn e
Rockwell-it (shkalla N dhe T), DIN EN 10003 (DIN 50351): Prova e fortsis sipas Brinell-it, DIN 50132:
Prova e fortsis sipas Brinell-it n temperatur deri n 400
o
C, DIN 50133: Prova e fortsis sipas Vickers-it,
DIN EN 10004 (DIN 50103): Prova e fortsis sipas Rockwell-it, DIN 50150: Tabelat pr krahasimin e
vlerave t fortsis t matura me metoda t ndryshme, DIN 51200: Prova e fortsis, udhzime pr
prgatitjen dhe prdorimin e pajisjeve pr pranimin e mostrave, DIN 51224: Fortsimatsat me pajisje pr
matjen e thellsis s gjurms, DIN 51225: Fortsimatsat me pajisje optike pr matjen e madhsis s
gjurms, EN 10109: Materialet metalike. Prova e fortsis sipas Rockwell-it (shkalla A, B, C, D, E, F, G, H,
K, N dhe T), ISO1024: Materialet metalike-Prova e matjes s fortsis s siprfaqes sipas metods s
Rockwell-it (shkalla15N, 30N, 45N, 15T,30T dhe 45T), ISO 3738: Metalet e fort-Prova e fortsis me
metodn e Rockwell-it (shkalla a), ISO 3878: Metalet e fort-Prova e fortsis me metodn e Vickers-it, ISO
4545: Materialet metalike-Prova e fortsis me metodn e Knoop-it, ISO 4964: eliku; Konvertimi i vlerave
t fortsis, ISO 6506: Materialet metalike-Prova e fortsis me metodn e Brinell-it, ISO 6507: Materialet
metalike-Prova e fortsis me metodn e Vickers-it, ISO 6508: Materialet metalike-Prova e fortsis me
metodn e Rockwell-it (shkalla A, B, C,D, E, F, G, H dhe K), ISO/TR 10108: eliku; Konvertimi i vlerave t
fortsis n vlera t qndrueshmris maksimale.

12. PROVAT E VETIVE TEKNOLOGJIKE T MATERIALEVE

Provat pr prcaktimin e vetive teknologjike t materialeve njihen si provat m t vjetra t
materialeve. Kto prova bhen me qllim t vlersimit t sjelljes (qndress) s materialeve gjat
prpunimit. Pr dallim nga provat mekanike ku prcaktohen, respektivisht fitohen rezultate numerike n
baz t matjes, te provat teknologjike shpeshher nuk prcaktohen rezultate numerike t matjes, por
provuesi ( zbatuesi i provs) vlerson sjelljen (qndresn) e materialit ndaj krkesave, respektivisht normave
t caktuara. Kryesisht kto krkesa i dedikohen aftsis pr deformim t materialit ( plasticitetit-
deformueshmris) dhe kto prova m s shumti bhen n kampionet-mostrat q merren nga llamarinat,
shiritat, telat dhe gypat.

12.1. Prova e llamarinave dhe shiritave me kuposje (sipas Erichsen-it)
Me provn e kuposjes vlersohet aftsia e trheqjes s thell (kuposjes) s llamarinave dhe shiritave
t cilt i nnshtrohen prpunimit industrial t ngjashm me trheqjen. Me kt prov, provohen llamarinat
51
dhe shiritat me trashsi prej 0,2-3mm dhe gjersi mbi 30mm. Prova realizohet n n pajisje relativisht t
tjesht (fig.48). Mbi kampionin-mostrn e marr nga llamarina ose shiriti, t prforcuar n mes t matrics
dhe shtrnguesit unazor, shtypet me shtyps sferik.

Fig.48. Prova e llamarinave dhe shiritave me kuposje sipas Erichsen-it

Tregues, indikator i aftsis pr deformim (plasticitetit-deformueshmris) gjat ksaj prove sht
thellsia e deprtimit t shtypsit deri n astin e krijimit t plasaritjeve n llamarin, shirit, pra vlera IE e
paraqitur n mm.

12.2. Prova e llamarinave, shiritave dhe telave me prkulje t shumfisht
Me provn me prkulje t shumfisht prcaktohet aftsia e deformimit (plasticiteti-
deformueshmria) e materialit duke e prkulur n mnyr alternative kampionin pr 90
o
n krahasim me
gjendjen fillestare nga nj plan i caktuar.
Prova realizohet n nj pajisje t veant (fig.49) me prkulje t shumfisht t kampionit t
prforcuar n nofullat speciale, t vendosura nn cilindrat me diametr prkats. Me kt prov, provohen
llamarinat dhe shiritat me trashsi m t vogl se 3mm dhe telat me diametr prej 0.3 deri n 8mm. Gjersia e
kampionve, t prer nga llamarinat dhe shiritat sht b = 20 1mm. Shiritat me gjersi m t vogl
provohen n gjrsin e livruar. Si rezultat i provs merret numri i prkuljeve t kampionit deri n paraqitjen
e plasaritjes s par ose deri n paraqitjen e nj ose disa plasaritjeve n m tepr se gjysmn e gjersis s
kampionit.

Fig.49. Prova e llamarinave, shiritave dhe telave me prkulje t shumfisht

52
12.3. Prova e telave me prdredhje (torzion)
Prova e prdredhjes (torzionit) bhet me qllim t prcaktimit t aftsis s telit pr deformim n
prdredhje (torzion) n nj drejtim. Kjo prov bhet pr telat q sapo dalin nga prodhimi dhe pr fijet e holla
q prdoren pr litart e elikut. Kjo prov gjithashtu prdoret edhe pr vlersimin e deformueshmris s
telave t prdorur dhe fijeve t holla pr litart dhe pr krahasimin me gjendjen fillestare, pas daljes nga
prodhimi. Me kt prov, provohen telat me diametr > 0,5mm, por rrallhere edhe telat me diametr prej
0,3-0,5mm. Teli prforcohet n nofullat e pajisjes pr prdredhje dhe boshti gjatsor i tij prputhet me
boshtin e nofullave shtrnguese. Me qllim t mbajtjes s telit gjat provs n pozit t shtrir (drejt), duhet
q t ngarkohet edhe me ngarkes trheqse. Ngarkesa e trheqjes pr telin e elikut nuk duhet t jet m e
madhe se 0.02Rm, ndrsa pr tela nga materialet me ngjyr ngarkesa maksimale e trheqjes mund t arrij
vlern 0.05Rm.
Distanca ndrmjet nofullave shtrnguese (gjatsia provuese e teli) sht prej 50d deri n 200d,
varsisht nga diametri i telit.
Prdredhja e kampionit bhet duke u rrotulluar nofulla shtrnguese lvizse me shpejtsi konstante.
Shpejtsia e prdredhjes sht prcaktuar me norma prkatse. Prova realizohet deri n nj shkall t caktuar
t prdredhjes, sipas normave prkatse ose eventualisht deri n astin e kputjes s kampionit.

12.4. Prova e gypave me zgjerim, shprveshje dhe dystim
Me kto prova prcaktohet prania eventuale e defekteve makroskopike t brendshm dhe t jashtm si
p.sh. plasaritje, dypalsi, palosje etj. Njkohsisht kto prova shrbejn edhe pr vlersimin e aftsis pr
deformim ( plasticitetit deformueshmris) t gypave. Prova e gypave me zgjerim bazohet n zgjerimin e
skajit t gypave me shtyps konik (fig.50), gjegjsisht n zgjerimin e unazave gypore t prera nga gypat, me
shtyps konik ose me trheqje.


Fig.50. Zgjerimi i gypave me shtyps konik
Prova me zgjerim me shtyps konik bhet pr gypat me tegel dhe pa tegel, me prerje trthore
rrethore, me diametr deri n 150mm dhe me trashsi t murit deri n 9mm. Prova kryhet n pjes t marrura
nga gypat (unaza gypore) me gjatsi t caktuar L (fig.50), q pas shtypjes me shtyps konik dhe zgjerimit t
gypit deri n diametrin e dshiruar, nj pjes e gjatsis t mbetet e pa deformuar. Shtypsi konik me knd t
majs prej 30
o
, 45
o
ose 60
o
futet (shtypet) n skajin e unazs gypore deri n zgjerimin n diametrin e
dshiruar ose deri n krijimin e plasaritjeve t para.
Zgjerimi i unazave gypore, t prera nga gypat me tegel ose pa tegel bhet me shtyps konik me
konicitet (pjerrtsi) 1:5, deri n shkatrrim. Gjatsia e unazave ( kampionve), t prera nga gypat me trashsi
t murit deri n 10mm, sht poashtu 10mm, ndrsa pr gypa me trashsi m t madhe t murit , gjatsia e
kampionit sht e barabart me trashsin gjegjse t murit. Prova me zgjerim t unazave gypore me shtyps
konik bhet te gypat me diametr nominal prej 18 deri n 150mm dhe me trashsi minimale t murit prej
2mm.
53
Gypat me diametr nominal m t madh se 150mm dhe me trashsi t murit deri n 40mm provohen
me trheqje t unazave me ndihmn e dy shtagave trheqse . Unazat (kampionet) me gjatsi L=10-15mm,
gjegjsisht me gjatsi e cila i prgjigjet trashsis nominale t murit, nse trashsia e murit sht mbi 15mm,
trhiqen me ndihmn e dy shtagave trheqse deri n shkatrrim.
Qllimi i provs me zgjerim dhe trheqje t unazave gypore sht vlrsimi i pranis s defekteve t
brendshme dhe t jashtme te gypat e prodhuar, n siprfaqen e thyer dhe pr vlersimin e aftsis pr
deformim (plasticitetit-deformueshmris) t tyre.
Prova e gypave me shprveshje (fig.51) bhet me qllim t vlersimit t aftsis pr deformim t
gypave me prerje trthore rrethore, duke i shprvesh skajet e gypit n knd prej 90
o
. Me kt prov, provohen
gypat me diametr nominal deri n 150mm.
Unaza (kampioni) i prer nga gypat me gajtsi t caktuar L, t mjaftueshme q pas formimit t
pjess s shprveshur, pjesa e padeformuar cilindrike e unazs (kampionit) t jet e barabart me gjysmn e
diametrit t gypit. Prania e defekteve eventuale n zonn e shprveshjes vlersohet me sy t lir.

Fig.51. Prova e gypave me shprveshje

Prova e gypave me dystim bhet pr gypat me tegel dhe pa tegel me diametr nominal deri n
400mm, duke e ngarkuar unazn e gypore me ngarkes radiale. Unaza gypore (kampioni) sht me gjatsi L
e cila sht e barabart me diametrin e brendshm nominal e shumzuar me 1,5, ashtu q t mos jet m e
vogl se 10 dhe m e madhe se 50mm. Qllimi i provs sht prcaktimi i defekteve eventuale me sy t lir
n vendet (pozicionet) me deformim maksimal t gypave, fig.52.


Fig.52. Prova e dystimit t gypave



54

12.5. Prova e profileve metalik dhe e bashksisve t salduara ballore me lakim
Prova e lakimit n dy mbshtetsa me shtyps cilindrik n mes bhet te profilet metalik ( me prerje
trthore rrethore, katrkndshe dhe poligonale) dhe te bashksist e salduara ballore (fig.53).


Fig.52. Prova n lakim e bashksive t salduara ballore

Qllimi i provs sht vlersimi i aftsis pr deformim( plasticitetit-deformueshmris) t materialit
baz, gjegjsisht bashksis s salduar. Gjat provs s profileve t forms petashuqe t eliqeve , gjrsia e
kampionit parimisht sht prej 20 deri n 50mm, ndrsa trashsia i prgjigjet trashsis s materialit t
livruar. Diametri i cilindrit shtyps d prcaktohet sipas konditave t veanta teknike, varsisht nga lloji i
gjysmproduktit/produktit t livruar. Gjat provs s bashksive t salduara ballore, diametri i cilindrit
shtyps d i prgjigjet dyfishit t trashsis s kampionit a (d=2a), pr eliqe me qndrueshmri n
trheqje deri n 420N/mm
2
, gjegjsisht trefishit t trashsis a (d=3a), pr eliqe me qndrueshmri n
trheqje mbi 420N/mm
2.

Prova bazohet n lakimin e kampionit deri n paraqitjen e plasaritjeve t para t cilat regjistrohen-
vrehen me sy t lir. Kndi i lakimit t kampionit te i cili kan ndodh plasaritjet e para matet pas shkarkimit
t kampionit.

12.6. Standardet pr provat teknologjike
HRN C.A4.007: Prova e gypave t elikut me dystim, HRN C.A4.008: Provat mekanike t metaleve.
Provat e gypave me zgjerim me shtyps cilindrik, HRN C.A4.009: Prova e gypave t elikut me rrotullim,
HRN C.A4.010: Prova e gypave t elikut me zgjarim me shtyps konik, HRN C.A4.011: Provat mekanike t
metaleve. Prova e gypave me shtypje-ngjeshje, HRN C.A4.016: Provat mekanike t metaleve. Prova e telit
me prdredhje t thjesht, HRN C.A4.018. Provat mekanike t metaleve. Prova e telit me prkulje t
shumfisht, HRN C.A4.019: Provat mekanike t metaleve. Prova e telit me mbshtjellje, HRN C.A4.020.
Provat mekanike t metaleve. Prova e llamarinave dhe shiritave me trashsi nn 3mm me prkulje t
shumfisht, HRN C.A4.021: Provat mekanike t metaleve. Prova e llamarinave dhe shiritave me trheqje t
thell ( metoda e modifikuar e Erichsen-it), HRN C.A4.022: Prova e gypave t elikut me zgjerim t unazs,
HRN C.A4.023: Prova e gypave t elikut me trheqje t unazs, HRN C.A4.024: Prova e gypave t elikut
me presion t brendshm hidraulik, HRN C.A4.107: Metalet me ngjyr dhe lidhjet e tyre. Prova me dystim e
gypave t aluminit dhe lidhjeve t tij, HRN C.A4.110: Metalet me ngjyr dhe lidhjet e tyre. Prova e gypave
me zgjerim me shtyps konik, HRN C.A4.128: Bakri dhe lidhjet e tij. Prova e gypave me zgjarim me shtyps
konik, HRN C.A4.207: Bakri dhe lidhjet e tij. Prova me dystim e gypave me prerje trthore rrethore.
DIN 50101: Prova e llamarinave dhe shiritave me trheqje t thell (sipas Erichen-it), DIN 50102:
Prova e shiritave t ngusht (sipas Erichsen-it), DIN 50133: Prova e llamarinave dhe shiritave me prkulje t
shumfisht, DIN51211: Prova e telit me lakim, DIN EN 10232: Prova e gypave n lakim, DIN EN 10233:
Prova e gypave n dystim, DIN EN 10234: Prova e gypave me zgjerim, DIN EN 10235: Prova e gypave me
shprveshje, DIN EN 10236: Prova e gypave me zgjerim t unazs, DIN EN 10237: Prova e gypave me
trheqje t unazs, DIN 50111: Prova teknologjike e lakimit, DIN 50121: Prova e lakimit t bashksive t
55
salduara ballore, EN 10275: Materialet metalike-Prova me presion hidraulik e unazave gypore, ISO 10065:
Shufrat e elikut pr beton t armiruar; prova n lakim.