PRAISTORljA jUGOSLAVENSKIH

ZEMA~JA

III

ENEOLITSKO DOBA

SARAJEVO 1979

AI<ADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE

Centar za balkanoloika ispitivanja

Redakcija

DURO BASLER, ALOJZ BENAC, STANE GABROVEC, MILCTIN GARASANIN, NIKOLA TASIe':, KSENIJA VINSKI-GASPARINI

Glavni urednik ALOJZ BENAC

Redaktor III knjige NIKOLA T ASIC

Ilustracije i zastitni ovitak SEAD CERKEZ

SADRZAJ

Predgovor Uvod .

Boris/a» jovanot'iC. Rudarstvo i metalurgija eneolitskog perioda Jugoslavije Sikola TaJie, Tiszapolgar i Bodrogkereszrur kultura

Sikola Tasic, Bubanj-Salcura-Krivodol kompleks

.Vikola Tasi/, Corofeni kultura .

.\'ikola Tasie, Vajska-Hunyadihalom grupa Xtoian Dimitri/et'ie, Lasinjska kultura

Stojan Dimirrijeri«, Badenska kultura . Sikola Tasu', Kostolacka kultura

.1 to/an Diseitriieri», Vucedolska kultura i vucedolski kulturni kompleks .Ito/an Dimitrijeuic, Retz-Gajary kultura

Stoja» Dimitriieri«, Problem eneolita na isrocnoj jadranskoj obali . Borisla: [oranoric, Stepska kultura u eneolitskom periodu Jugoslavije . Boristar [oranooi«, Indoevropljani i eneolitski period Jugoslavije Zakljucna razmatranja.

Popis nalazista na kartama

Bibliografija

Registar .

9

II

7

Alojz Benac, Sarajevo

PREDGOVOR

Treca knjiga »Praistorije jugoslavenskih z.emalja« pojavljuje se zajedno sa pnJe dvije kn;ige i na np' se odnose takode svi opfti podaci i sve napomene koje su date u predgovoru prve knjige. U tom pogledu ovdje se ne bi moglo nifta posebno dodati.

Treba, medutim, istaa da su se tokom eneolitskog doba desile vrlo krupne promjene i daje doilo do znaiajnih »etniikih« i kultumih promjena u svim krqjevima jugoslavije. Velike seobe su poremetile Citat, ritam zivota dotadanjeg stanovniftva, stvarala se nova e eonomslea baza i novi druftveni odnosi (u okviru pruobitnib zajednica!), uoblicavao se i drugaciji teritorijalni raspored kulturnih zajednica. [J tom periodu su se, zapravo, odigravali sudbonosni dogadaji kOji su imali t'eliki uticaj na sva kasnija druftvena kretanja u E1Jropi, pa i na podrucpl jugoslavenskih zemalja. [J trecem tomu Praistorije sve je to moralo dod do izrazaja pa su autori ove knjige imali vrlo delikatan zadatak. Oni su sve utinili da taj zadatak bude izvrfen na najbol;i moguci nadn i pri tome pokazali veliku odmjerenost i odgovornost.

Autori treeeg toma »Praistorije jugoslavenskih zemalja« su se uglavnom drzali «suoienih principa u pogledu kompozicije knjige i rasporeda grade. Tako je i ovd;e nafao slJoje mjesto nefto kraci uvodni i jedan duZi zakljuini tekst. Ti tekstovi pruzqju osnouni pogled na ova; slozeni praistorijski period i jasnije osvjetl;'avaju svu slozenost druftt'eno-ekonomskih kretan;a u njemu . .lama materiia proucavanja j'e striktno rasporedena po kulturnim grupama, bez obzira na republicke i pokra;inske graniee u jugoslaviji. Pri tome se, ipak, nastojalo da redoslijed grupa ide logicnim redom, prema geografskom rasporedu i hronolofkom sliJedu. Posebna paznja je poklonjena genetskim uezama odredenib eneolits eib l!,rupa i tako je podeien i njibou raspored. U osnOl!~im linijama su se ocrtale dvije glavne geografsk.e i kulturne zone, ali one nisu precizno fiksiram. Cini se daje 01)0 bio i jedini mo,guci nacin rasporeda grade.

Preteran dio tekstova u 01}Oj knjizi [onib telestoua kOji obraduJu kultume grupe) pripada dvojici autora -- Nikoli Tasicu i StOjanu Dimitrijevicu. Prema tome, interpretacija pojal)a koje se odnose na pojedine kulturne grupe je vezana za O/'U dt/ojicu autora. Pri tome su se nuzno pOjclVile i neke oSJetnije razlike u interpretaciji odredenih pOjava (pa i sasvim indiuidualna gledan;a), no one nisu ni u Ot'o; knjizi bitni]« uticale na cjelinu djela. One su samo znak da su se poftovala licna uVJeren;a ovih autora. Tekstovi Bore IOllanovica 0 rudarstuu i stepskim elementima su neopbodan okvir za prezentaciju kulturnih f!,rupa i ani u 01'0; kn;izi takode igraju vaz,nu !4!ogu.

9

Potrebno je naglasiti da u ovoj knjizi ima i izvjesnih neujednacenosti II okviru ilustrativnog materiJala. To je posljedica nedovoljne koordinacije glavnog urednika i autora tekstolJa u primjeni usvojenih principa, ali i posljedica razliCitih shuatanja ovog djela kao sinteze sa ogranicenom mogucnofcu ilustrativne prezentacije materijala. Sasvim je prirodno da ce svaki strucnjak, pa i drugi korisnik djela, nad iscrpnu ilustrativnu prerenraci]« u monografskim radovima 0 pojedinim kulturnim grupama (vidi bibliografiJu na kraJu knjige).

Pruobitno Je bilo predvideno da se neolitsk.o i eneolitsko doba obradi u jedno; kn;izi. Glavna redakcija je, medutim, kod generalnog pregleda materiJala i problema dofla do spoznaje da bi to bila suuise glomazna kn;iga i da su problemi u oua dva perioda dosta razliCiti. Zbog toga se i odluhla za dua toma, odnosno za odvajanje toma 0 eneolitskom dobu u posebnu knjigu »Praistorije«. Sasvim je prirodno da se odredeni genetski i drugi problemi u OIJa dva toma dodiruju, ali jl: l1e1ika prednost u tome fto se oni osvjetljavapl sa dvije strane, iZ dva hronolofka aspekta. U cjelini mora se naglasiti da sa eneolitskim dobom poCinje mlada praistorija u jugoslavenskim zemljama i da se na ova; period neposredno naslanja ovdafnje bronzano doba. U tom smislu treba i posmatrati nastanak i razvOJ kulturnih grupa u ovom periodu.

10

Nikola Tasic, Beograd Stojan Dimitrijevic, Zagreb

UVOD

Sistematska istrazivanja eneolita na tlu Jugoslavije zapocela su prije nesto vise od 100 godina iskopavanjima koje je Karl Dezrnan (K. Deschman) vrsio na Ljubljanskom Barju (lokalitet Brundorf -- Ig). Dezmanova istrazivanja, sa kojima pocinje ova knjiga, pripadaju onom vremenu kada je interes za arheologiju uvrstio ovu naucnu disciplinu u red najpopularnijih nauka evropskog tla, posebno u vrijeme njenog pocetnog poleta, tada jos sasvim mlade praistorijske arheologije. Cinjenica da su istrazivani objekti na Barju bile sojenice, a ovaj tip naselja je tada u praistorijskoj arheologiji bio posebno interesantan za istrazivace, uvrstila je cio nalazisni kompleks u srediste interesovanja citave evropske naucne javnosti.

Poslije Dezrnanovih istrazivanja (1875 - 1 876) uslijedila su, doduse ne tako brzo, i druga, koja su pocela da postepeno formiraju danasnju sliku o ovom periodu istorije ljudskog drustva na tlu Jugoslavije. Ona doduse nisu bila uvijek sistematska, sa ciljem da se prouci nastanak i razvoj eneolitskih kultura, njihove slicnosti i razlike, ali su ucinila da se vremenom akumuliraju bogati fondovi nalaza koji su posluzili i autorima ove knige za rekonstrukciju materijalne i duhovne kulture na prelazu iz neolitskog u razvijeno rhetalno, bronzano doba. Za razvoj ovdasnje praistorijske nauke, posebno za izucavanje njenog eneolitskog perioda, treba pomenuti istrazivanja F. Fiale na Debelom brdu (1893), J. Brumsmida na Sarvasu (1897), M. Vohalskog na Gomolavi (19°4), istrazivanja F. Millekera, K. Gubitze, M. Valtrovica i narocito radove M. Vasica u Srbiji, cime zapravo u ovom dijelu Jugoslavije pocinje moderna praistorijska arheologija. Dalji razvoj istrazivanja eneolita, prekinut najprije prvim, zatim drugim svjetskim ratom, bio je razlicito intenzivan i zavisan cesto vise od trendova u evropskoj

II

arheologiji ili afinitetima pojedinih istrazivaca, a manje od organizovanog interesa za pojedine naucne probleme. Ova situacija se izmijenila tek u posljednjih dvadesetak godina formiranjem veceg broja strucnjaka odredenih profila i siroke mreze ustanova koje se bave arheoloskim istrazivanjima,

1.

U troclanoj podjeIi praistorije (kameno, bronzano i gvozdeno doba) eneolit nije bio zastupljen. Trebalo je da prode dosta vremena dok se shvatilo da izmedu neolita i bronzanog doba postoji jedan vremenski period, dosta dug, koji ispunjavaju brojne kulture cija se ekonomika i materijalna kultura dosta razlikuju od neolitske, odnosno bronzanodobne. Intenzivna istrazivanja u susjednim zemljama, narocito Madarskoj i Rumuniji, kao i rezultati proucavanja »prelaznih kultura« u jugoslovenskim zemljama, pokazala su da za izdvajanje eneolita kao samostalnog perioda ima isto tako jakih argumenata kao sto je to slucaj sa ostalim etapama, odnosno dobima u razvoju praistorije. Ovakva orijentacija prihvacena je i pri izradi koncepcije praistorije jugoslovenskih zemalja, te je eneolitu dar isti onakav tretman kao i osralim praistorijskim periodima ~ neolitu, bronzanom iIi gvozdenom dobu.

U strucnoj literaturi za vremenski period izmedu neolitskih i bronzanodobnih kultura postoje razliciti nazivi. Sam termin i ne bi bio toliko znacajan da iza njega.ne stoji sustinski odnos prema karakteru perioda i zbivanjima koji ga dererrninisu, tacnije, prema znacaju i ulozi metala, bakra, u ekonornici praistorijskog drusrva. Od termina koji se srecu u literaturi za ovaj period najcesci je eneolit, nesto rjedi bakarno doba, a jos rjedi naziv period prelaza iz neolita u bronzano doba. U prvom, akcenat je stavljen na kontinuirani razvoj na relaciji neolit ~ eneolit, kod drugog, osnovu u opredjeljenju pojedinih kultura Cine bakarni nalazi i postojanje bakarne, primarne metalurgije, dok sustinu treceg terrnina cini prelazni, i vremenski kratkotrajan, karakter perioda. U ovoj knjizi smo se opredijelili za prvi termin, za eneolit, mada nije daleko od sustine kulturno-istorijskih zbivanja ni podjela koju je jos 1929. godine predlozio J. Hillebrand. Njegova podjela na: I eneolit, II rano bakarno i III puno bakarno doba odrazava, sa jedne strane, prelazni karakter ranih eneolitskih kultura, koje se jos uvijek usko vezuju za neolitsku tradiciju (prva faza), dok, sa druge strane, on znaci udaljavanje od neolitske osnove a u izradi bakarnih predmeta kulture imaju snaznu ekonomsku podlogu (druga i treca faza). Ovo rnisljenje je razradio N. Tasic u clanku »Eneolitske kulturne grupe i neolitska tradicija« sa aspekta postepene »metalizacije« neolitskih kultura (vincansk a, sopotsko-lengyelska, Herpalv-Csoszhalorn i dr.), sa jedne, i

12

prodora novih ernickih grupacija u Karpatski bazen ~ Indoevropljana - sa druge strane, Cinjenica je da vecina neolitskih kultura u jugoslovenskim zemljama u svojoj mladoj fazi vee poznaje bakar i upotrebljava ga za izradu ukrasnih predmeta. Kroz njih se odvija postepen proces prelaska ka novim odnosima u praistorijskom drustvu koji se ne ogledaju sarno u pojavi bakarnih predmeta, vee, ono sto je vaznije, u izmijenjenim ekonomskim odnosima i prelasku iz matrijarhata u patrijarhat. Dilema ostaje da li ove kulture ili njihove faze treba izdvojiti iz jednog logicnog razvoja, iIi ih uprkos prisustva bakra, bakarnog rudarstva i primarne metalurgije treba smatrati neolitskim kulturama. No, bez obzira na sve ove okolnosti, treba istaci ono sto je bitno za eneolit jugoslovenskih zemalja, da zelja za povlacenjern ostre granice izmedu jednog i drugog perioda nosi sa sobom niz opasnosti, izmedu ostalih to je i zanemarivanje postojanja konzervativnih i manje konzervativnih grupa i sredina, zatim zanemarivanje faktora blizine jacih kulturnih i ekonomskih centara (Trakija i Bliski istok, npr.) ili bakrom bogatih oblasti. Najzad, kulture se nisu smjenjivale jednovremeno na cijelorn prostoru, vee je proces prerastanja starijih formi u mlade, jednog stila u drugi, jedne ekonomike u drugu, bio postepen i neujednacen za sve oblasti. Zbog svega ovoga, u knjizi ce se pojaviti neke relativnohronoloske nedosljcdnosti, kojih su autori svjesni, kao sto je, na primjer, obrada Tiszapolgar-kulture kao eneolitske manifestacije, dok ce njoj savremena mlada vincanska, vincansko-plocnicka grupa biti obradene u knjizi 0 neolitu. Takvih primjera je dosta, a irna ih i u drugim knjigama, pa ih treba shvatiti kao nuznost i zelju da se dobiju jasnije kulturno-istorijske cjeline i da se pojedine kulture ne cijepaju i vjestacki izdvajaju.

Ne ulazeci na ovom mjestu u apsolutno hronoloske termine trajanja eneolita u Jugoslaviji, treba utvrditi gornju i donju granicu perioda koji se ovdje obrac1uje. Brojne kulture koje se smjenjuju ili paralelno traju pokazuju da eneolit nije kratkotrajna pojava koja traje I 00~200 godina, vee je to period u kome se pojavljuju, zive i nestaju novi stilovi, nove grupe cije su medusobne stilske razlike tako izrazire da se mora racunati sa znatno duzim vremenskim dijapazonom. Veca duzina trajanja eneolita (oko 1000 godina) ucinila je da se u literaturi pojave razne periodizacije sa dominacijom ove ili one kulture u pojedinim periodima. Pored naprijed iznijete podjele eneolita koju je dao J. Hillebrand, u literaturi se srecu jos podjele na rani, srednji i pozni eneolit (u madarskoj i njernackoj literaturi ~ rano, srednje i pozno bakarno doba) iIi podjela na rani i pozni (razvijeni) eneolit, odnosno bakarno doba. Bez obzira sto se autori ove knjige nisu strogo drzali jedne od postojecih periodizacija, za ove oblasti bi najbolje odgovarala podjela na rani, srednji i pozni eneolit, sa napomcnom da kulture ranog eneolita »izrastaju « iz neolitske tradicije i u izvjesnom smislu znace njihovu dalju egzistenciju (npr., potiska-Herpaly-Tiszapolgar-grupa), dok bi srednjem i poznom eneolitu pripadale kulture koje su strana pojava na ovom

tlu, nastale kao posljedica migracionih kretanja, kao sto je to kompleks kojem pripada badenska kultura, ili pojava Cernavoda III-kulture u Banatu, odnosno Boleraz-kulture u Backoj. U ovu kategoriju spadaju i neke kulture u zapadnim oblastima Jugoslavije kao sto je to, npr. Retz-Gajary-kultura.

Pojava Tiszapolgar-kulture uzeta je kao donja hronoloska granica perioda koji se ovdje obracluje. To bi u relarivnohronoloskom pogledu oznacavalo vrijeme prelaza iz starije u mladu fazu vincanske kulture (Vinca-Tordos u Vinca-Plocnik), koja se iz naprijed navedenih razloga obraduje u knjizi 0 neolitu, zatim vrijeme rane faze Salcura-kulture, Crnobuki u Pelagoniji i rane lasinjske kulture u sjeverozapadnim dijelovima Jugoslavije. Gornju hronolosku granicu cini vucedolska kultura, koja pojedinim svojim fazama u ovim oblastima, i sire u Karpatskom basenu, pripada vee ranom bronzanom dobu (ljubljanska grupa i njena jadranska faza, Mako-Nyirseg). Medutirn, iz istih razloga, zbog kojih je mlada vincanska kultura obradivana u knjizi 0 neolitu, ovdje je ukljucena finalna faza vucedolske kulture bez obzira sto ona, strogo uzev, izlazi iz hronoloskih okvira eneolitskog perioda.

II.

Sistematizacija praistorijske grade na tlu J ugoslavije, prije svega arheoloske grade, zapocela je radom Nikole Vulica i Miodraga Grbica 1937. go dine, koji su treci tom jugoslavenskog »Corpus vasorum antiquorum« posvetili pregledu praistorije na temelju nalazisnog fundusa tadanjeg »Muzeja kneza Pavla« u Beogradu. Tom je prilikom predocena dispozicija praistorijskih kultura od ranog neolita do ranog zeljeznog doba u okvirima vise ili manje korektno predocene opcekulturne i vremenske valorizacije najznacajnijih nalazisnih cjelina. Na taj su nacin i najvaznije eneolitske pojave sjeveroistocnog prostora Jugoslavije bile predocene u vrlo dobro odabranom ilustrativnom izboru, oznaceno je njihovo teritorijalno i vremensko prisustvo, pa ce ta publikacija jos i danas imati svoju nesumnjivu vrijednost. Potrebno je naglasiti da su sva tri toma »Corpus vasorum antiquorurn« (CVA) za Jugoslaviju bila posvecena - ne antickim, nego praistorijskim nalazima. Viktor Hoffiller, idejni zacetnik ove edicije, posvetio je prvi tom nalazima sa Vufedola (1933), a drugi tom nalazima iz San'aJa, Dalja i Velike Gorice - kao sto je poznato i Vucedol i Sarvas dva su najznacajnija eneolitska naselja u medurijecju Dunava, Drave i Save. Na taj je nacin ne sarno praistorija ovog prostora nego prije svega razdobIje eneolita dobilo izvanredan publicitet na evropskom i svjetskom nivou.

Slijedecu etapu u sistematizaciji praistorijske grade eneolitskog vremena cini kapitalna monografija Richarda Rudolfa Schmidta - »Die Burg Vucedol«, koja je izisla iz starnpe 1945. god. R. R. Schmidt je bio

ugledni njernacki istrazivac i univerzitetski profesor, koji je 1937. god. morao iz politickih razloga ostaviti svoju katedru i napusriti Njernacku. U J ugoslaviji je nasao mogucnosti za dalji rad, pa je vee 1938. god. na lokalitetu »Gradac« na Vucedolu kod Vukovara obavio izuzetno moderno provedena sistematska istrazivanja, koja se i danas ubrajaju medu najbolje izvedene arheoloske zahvate na tlu Evrope. Na tim se iskopavanjima obrazovalo i nekoliko mladih iIi buducih istrazivaca (V. MilojCie, J. Klemenc). R. R. Schmidt je u monografiji 0 Vucedolu dao i pregled eneolita u jugoslavenskom Podunavlju, pa je slika osnovnih kulturnih manifestacija ovog prostora na temelju njegovog djela dobila jasnu fizionomiju. Cetiri godine kasnije ugledala je svjetlo dana izvanredna knjiga Vladimira Milojcica »Chronologie der jungeren Steinzeit Mittel - und Sudosteuropas« (1949). To je djelo znacilo prekretnicu u arheoloskoj misli; ono je po svojoj misaonoj sustini i metodologiji nesumnjivo avangardno djelo i u razvoju praistorijske arheologije predstavlja jedan od temeljnih datuma. Za nas je to djelo napose vazno zbog toga sto je grada s jugoslovenskog tla - od ranog neolita do rane bronzc- tj. s tla Srbije, Vojvodine i sjeverne Hrvatske - bila sistematizirana i hronoloski valorizirana, tako da je to za niz godina bila polazna tacka u razmatranjima problema - izmedu ostaloga i eneolitske hronologije. No jos je mozda vaznije da su se na tom djelu i njegovoj metodoloskoj okosnici obrazovale generacije mladih prethistoricara.

Tek deset godina kasnije - 1959. god. pojavljuje se rad »Srand der Forschung« Milutina Garasanina (Neolithikum und Bronzezeit in Serbien und Makedonien), pocetni datum u sistematizaciji jugoslavenske praistorije poratnog vremena na temelju novih rezultata i saznanja. Za ugled jugoslavenske praistorijske arheologije to je djelo odigralo izvanredno veliku ulogu - jednako kao i tri godine. kasnije (1962) na isti nacin i u istom casopisu (Bericht der Rbmisch-Germanischen Kommission) objavljeni tekst Alojza Benca - »Studien zur Stein - und Kupferzeit im nordwestlichen Balkan«. Djelo A. Benca je dvije godine kasnije izislo i u srpskohrvatskom izdanju (1964) i generacijama studenata posluzilo je kao jedan od temcljnih prirucnika. Pocctkom sezdesetih godina sisrematizirana je i neolitska grada s tla sjeverozapadne Hrvatske (S. Dirnitrijevic, Problem neolita i eneolita u sjeverozapadnoj J ugoslaviji), dok je nesto kasnije (1967) izislo sintetsko djelo 0 eneolitu veceg dijela sjeverne J ugoslavije iz pera Nikole Tasica - »Badenski i vucedolski kulturni kompleks u JugoslaVIP«·

Sedamdesetih godina je doslo vrijeme velikih i kapitalnih edicija.

Prvo je izisla »Praistorija Srbije« od Milutina Garasanina - 1973. god. - koja je dalje razvila ideje ovog autora postavljene 1959. god., naravno, u jednom znatno vecern opsegu, sto znaci da su i eneolitske kulture bile potpunije i opseznije prikazane. Sarno godinu dana kasnije - 1974. god. - izisla je »Praistorija Vojvodine« od Bogdana Bruknera, Borislava Jova-

novica i Nikole Tasica, Praisrorija sjeveroistocne J ugoslavije dobila je na ovaj nacin jednu opseznu i modernu prezentaciju. Tom prilikom su aplicirani ne sarno novi rezultati istrazivanja nego isto tako i nove ideje, koje su danas prisutne u srednjoevropskoj naucnoj misli. Uz ove sinterske publikacije izlazi jos niz monografskih tekstova i rasprava, koje se u ovom preliminarnom izlaganju ne mogu cak ni sumarno pobrojati, a koji su znatno doprinijeli jasnijem sagledavanju problematike eneolitske praistorije jugoslavenskih zemalja.

Vee iz citiranih djela, koja su se prije svega bavila sistematizacijom i sintetskom obradom kulturnog nasljeda eneolitskog razdoblja, jasno je vidljivo da su istocni regioni Jugoslavije - izuzev Makedonije - danas istrazeni u opsegu koji moze odgovoriti na najvaznija pitanja, kao ida su ta pitanja naucnoj javnosti predocena u korektnom obliku i zadovoljavajucem opsegu, a to ce se isto tako odnositi i na podrucje Slavonije i sjeverne Hrvatske, te sjeverozapadnog Balkana - izuzev jadranske zone. Grada iz Slovenije nije sisternatizirana u sintetskom obliku u skladu s danasnjim naucnim zahtjevima, ali je ona poznata iz niza pojedinacnih rasprava, monografskih tekstova i jednog vrlo vaznog kataloga (Ljubljansko Barje). NajveCi problem predstavlja eneolit u jadranskoj oblasti - od slovensko-talijanske, pa do crnogorsko-albanske granice - dakle, u citavoj njenoj duzini. Neki znacajni zahvati na K varnerskim otocirna koje je izveo Vladimir Mirosavljevic ostali su zbog njegove smrti neobjavljeni. Istrazivanja Istarskog muzeja u Puli poznata su sarno 12 kratkih informacija, a objava istrazivanja Dubrovackog muzeja u spilji Gudnja kod Stona (iskopavanja je vodila Spomenka Petrak) vee godinama se ocekuje kao prvorazredan dogadaj. U takvoj je situaciji nernoguce reci nesro odredenije o citavom jednom velikom i neobicno znacajnorn prostoru kakav je nasa jadranska obala. Prezentiranje slike jugoslavenskog eneolita ne moze, dakle, biti potpuno, ono je uslovljeno prije svega stanjem objavljivanja.

III.

Podlogu za pisanje jedne ovakve publikacije, kao sto je eneolit jugoslovenskih zemalja«, cine prije svega rezultati sa vecih i manjih sistematskih iskopavanja, a u manjoj mjeri i pojedinacni nalazi koji su u muzejske zbirke dospjeli kao posljedica zemljanih radova: to su prije svega ostave bakarnih predmeta ili neki izuzetan predmet, zatim nalazi iz obrusenih rjecnih obala za koje se raspolaze sigurnim podacima 0 lokaciji. Broj istrazivanih eneolitskih naselja nije tako velik i nejednake je koncentracije tako da formira zone bolje i losije ispitanih oblasti u jugoslovenskim zernljama, te je razumljivo da postojanje »bijelih mrlja« i praznina u nasim znanjima ne znaci da su ove oblasti bile nenaseljene u eneolitu. Ovdje cemo

16

pokusati da navedemo sarno ona najznacajnija nalazista cijim su se materijalorn autori pojedinih poglavlja u vecoj ili manjoj mjeri koristili za tumacenje kulturno-istorijskog razvoja eneolitskih kultura u jugoslovenskim zemljarna. Posmatrajuci od istoka prema zapadu, to su prije svega nalazista:

U Srbiji: Bubanj i Hum, nalazista na kojima je istrazivao Orschic-Slavetic a kasnije M. i D. Garasanin, Cradac kod Zlokucana (M. Va sic) au novije vrijeme i Plocnik, koji je prema ranijim istrazivanjima M. Grbica smatran kao naselje vincanske kulture, a sada su utvrdeni ostaci mlac!eg, eneolitskog naselja Bubanj-Salcu~a-Krivodol-kulture (B. Stalio). U dolini Timoka, u Homolju i na podrucju Derdapa iskopana su nalazista kod Kovilova, Veljkova (V. Trbuhovic i Lj. Vukovic), zatim nalazista u okolini Bora: Zlotska pecina, Krivelj, Klokofevac (N. Tasic), na podrucju Derdapa :

Manastir (B. Brukner), nekropola kostolacke kulture kod Padine (B. Jovanovic) i Donje Butorke kod Kladova (D. Srejovic). U Pomoravlju se izdvaja eosebno znacajno viseslojno nalazisteJelenac kod Aleksinca (R. Galovic) a u Sumadiji nalazista Durdevafka glavica kod Race (N. Tasic), Jasik i Koricane kod Kragujevca (M. Grbic i D. Petrovic). Zapadna Srbija je znatno slabije istrazena u odnosu na ostale oblasti. V rijedno pomena je jedino nalazisre ViJesava kod Bajine Baste, na kojoj je M. Zotovic istrazivao jedno naselje sa, za ovo podrucje neobicnom keramikom ~ mijesanim Bodrogkeresztur i Salcuta-stilom.

Vojvodina spada u oblasti sa najvecirn brojem evidentiranih i istrazivanih eneolitskih naselja. Tradicija, zapoceta istrazivanjima F. Millekera, K. Gubitzae, J. Sassera, M. Sulmana i drugih, nastavljena je narocito inten-

. zivno poslije II svjetskog rata. Od naselja i nekropola koje su dobile znacajno mjesto u ovoj publikaciji vazna pomena su istrazivanja na Como/avi (R. Rasajski, S. Nac!, B. Brukner, B. Jovanovic, N. Tasic, M. Giric i drugi), Per/ezu i Rimskim fancevima (M. Slavnic), Coki i Srpskom Krsturu (K. Gubitra), Crnoj Bari (D. i M. Garasanin), Bog~jel)U (P. Velenreiter i J. Korosec), Brzo/ Vrbi (P. Medovic), Dobanoucima i Belegifu (N. Tasic), zatim na nekropolama kod Nose (M. Sulman i R. Rasajski), Batke kod Sente (J. Korek), V qjske (B. Brukner), tumulima kod V o/h i Batajnice (N. Tasic) i V ojlouici kod Panceva (B. Jovanovic). Ovim nalazistima mogu da se prikljuce i jos neka druga, u prvom redu Pecine kod V rdnika, nalazista u okolini Odzaka, kod V rsca, Panceva itd.

Istrazivanja eneolitskih naselja na Kosovu su novijeg datuma, kao uostalom i istrazivanje praistorijskih kultura u cjelini. Medutirn, ona su se pokazala izuzetno znacajna kako zbog specificnog materijala tako i zbog mogucnosti uspostavljanja kulturnih i hronoloskih dodira izmedu kultura istocnih oblasti Jugoslavije, sa jedne, i jadranskih, sa druge strane. U prvom redu ovdje se misli na istrazivanja na Hisaru kod Suve Reke (J. Todorovic), zatim kod Liplj·ana i Crafanice (J. Glisic).

Na jugu, u Makedoniji, znacajne podatke, ali jos uvijek nedovoljne

17

za dobijanje potpunije slike eneolitskog razvoja ovih oblasti, pruzaju istrazivanja koja su vrsena na Skopskom kaleu (P. Gockova) a narocito ona najnovija koja se sistematski vrse u Pelagoniji: pored, od ranije poznatih, nalazista kod Crnobukija (V. Fewkes, D. Simoska, B. Kitanoski, J. Todorovic), (llpleua (M. Garasanin) i Bakarno,~ ,~lI1}lIl{/ (E. Kitanoski), tu su i nova iskopavanja na Karamansko] 111mb; i istrazivanja na isteku Drima kod Struge (S. Sarzoski), ZahvaljujuCi ovim radovima, pocinje da se jasnije ocrtava slika razvoja eneolita Pelagonije, narocito njegov odnos, sa jedne strane, prema kulturama na sjeveru (Bubanj-Salcup-Krivodol-kompleks) a, sa druge, prema nalazima u Tesaliji, Egejskoj Makedoniji i Trakiji, posebno nalazistirna Paradimi, Argissa i Pevkaki Magule.

Arheoloska nalazista u Slavoniji medu prvima su usia u strucnu literaturu, zahvaljujuCi istrazivanjima koja je u ovim krajevima otpoceo J. Brunsrnid 1897. godine, da bi kasnijc bila nastavljena na T "licedoill i Sarvafu (R. Schmidt), zatim na nalazistima kod Vinkovaca (S. Dirnitrijevic), Vindjije, Crri« NovoJ!, i Cerja Tuznog (S. Vukovie), u Veliko) fpi!;i na Ravnoj gori (M. Malez), Beketincu (Y. Dukic), zatim u Mitroix«. Ceriiu i drugim nalazistirna. Sa izuzetkom isrrazivanja na Vucedolu i Sarvasu, a u manjoj mjeri Trrnici kod Vinkovaca, sva ova iskopavanja bila su manjeg obima te je razumljivo da su ona dala skroman materijal u smislu rekonstrukcije materijalne i duhovnc kulturc encolitskog stanovnistva ovih oblasti.

U Bosni su takode rano pocela istrazivanja eneolitskih nalazista (Debelo brdo), ali su ona prekinuta i trebalo je da prode vise od 40 godina da bi ponovo bilo istrazivano jedno naselje ovog perioda. Najprije su to bili radovi u Hrustoua/i (M. Mandie, a nastavio A. Benac) a kasnije to su istrazivanja u Zecouima i Piunici (A. Benac), Don/em Klakaru i najzad Modranu kod Dervenre (B. Belie) i kostolackoj nekropoli kod Bijeljine (M. Kosoric).

Istrazivanja Ljub!;anskoJ!, Barja u Sloveniji inicirala su radove na eneolitskim nalazisrima koji su nekada sa vecim a nekada sa manjim intenzitetom vodena do naseg vremcna. Pored radova na vecern broju lokacija na samom Barju (Sludenec pri Igu, Resnieou prokop, Partski kanal i dr.), tu su istrazivanja kod V'inomera (R. LOZar), na Ptl1jskom J!,radu i u Drulorlei (J. Korosec) kod Bresfa i Zreie (S. Pahic), KelJderca (F. Leben) i u nekim pecinama gdje su istrazivanja bila usmjerena na paleolit, ali su slicno istrazivanjima M. Maleza u Veliko; .pi!;! dala i u gornjim slojevima eneolitski materijal (Ajdovsk,a jama npr. - S. Brodar).

Najzad, ostala je jos jedna - jadranska oblast u kojoj su istrazivanja eneolita vrsena sa promjenljivim uspjehom, i to uglavnom u novije vrijeme, poslije II svjetskog rata. Pored Crap/eve fpi!;e, koja je pored neolitskog dala i interesantan eneolitski materijal (G. Novak), tu su jos istrazivanja kod Vela Luke na Korculi (B. Cecuk), zatim u pecini Gudnji kod Dubrovnika (S. Petrak) i na tumulima kod izvora Cetine (1. Marovic), Rubeza i ivlale /!,rude u Tivatskom polju (M. Parovic-Pesikan). Ova posljednja tri tumula

18

izlaze iz hronoloskih okvira ove knjige, ali ih pomln)emo u kontekstu retardacije vucedolskog stila, kako je to iznijeto u poglavlju 0 jadranskom tipu Ijubljanske kulture u ovoj knjizi.

Pored ovih nalazista, na kojima su vrsena manja sondazna iii vee a sistematska iskopavanja, postoji jos izvjestan broj manjih radova na nalazistima koja nisu usia u ovaj popis. Ovdje su pomcnuta sarno ona koja su autorima bila dostupna iii su cinila osnovnu gradu za obradu pojedinih kulturnih grupa. Spisak svih nalazista bio bi vcliki, ali on ne bi bitno uticao na opstu sliku istorije arheoloskih iskopavanja eneolitskih naselja niti bi znatnije uticao na interpretaciju kulturno-istorijskog razvoja kultura i eneolita u cjelini na tlu ] ugoslavije.

IV.

Iz ovakvog stanja istrazivanja i objavljivanja proizlazi odredena slika eneolitske praisrorijc jugoslmoenskih zemalia -- ovdje cemo tu sliku pok usati preliminarno prikazati. To ie potrebno stoga da bi se citanje ove knjige moglo lakse pratiti, da bi se tekst lakse prihvatio.

Jos u vrijerne Vince C prisurna je neolitska vincanska populacija na tlu citave uze Srbije, juznog Banata, juzne Backe, Srema (do poteza Jlok-- Srcmska Raca prema zapadu), isrocne Bosne, Kosova i najsjevernijeg pojasa Makedoriije. Na prelazu stupnja C na D-I doslo je do ekspanzije Bubanj-Salcu~a-Krivodol-kulture (Bubanj-Salkuta-Krivodol), jedne bakarnodobne kulrurne manifestacije juznobalkanskog i anadolskog porijekla. Ta ekspanzija eliminirala je vincansku kulturu u citavoj istocnoj i juznoj Srbiji, Kosovu i sjevernoj Makedoniji, 0Ja Kosovu i Makedoniji se, medutim, kako se bar cini, nije radilo 0 izvornoj Bubanj-Salcuta-Krivodol-k ulruri, nego 0 varijantama ove kulture ili.rbolje receno, dijelovima jednog kulturnog kompleksa. Isrovrerneno te <doslo do spustanja kasnopotiskih Herpalv-Csoszhalorn-Gorzsa (Herpalj-Ceshalern-Gorza), a zatim Tiszapolgar-manifestacija u Vojvodinu sve do Dunava. To znaci da je kasna v incan ska kultura na pocerku Dvl-stupn]a bila prostorno limitirana sarno na podrucje Sumadi]e, Maeve, Srema i sjeveroisrocne Bosne. U zapadnom Srernu, Slavoniji i sje verozapadnoj Hrvatskoj, te dijelu sjeverne Bosne zivjcla je u zavrsnim razdobljima neolita sopotska kultura (Sopor III - mladi horizont) ~ sto je bilo dalje prema zapadu, tj. dalje od krizevacke regije prema zapadu, u prostoru .\Iedurijccja ~ nije poznato. U centralnoj Bosni se neolit zavrsio kasnom tazom butmirske kulture (Butmir Ill), na jadranskoj obali -- od Trscanskog primorja pa do erne Gore, kasnom hvarskorn kulturom. U Makedoniji se neolit zavrsio sa Crnobuki-kultu-

rom, iako postoje mogucnosti da su ondje zivjele i neke retencione pojave kasne vincanske kulture (Vinca D), slicne Rahmani-kulturi u Tesaliji.

Manjkavosti u poznavanju kasnoneolitskog sup strata na nivou cjelokupnog jugoslavenskog podrucja ima svoje posljedice u tumacenju genetskih problema kultura, koje su se u tim podrucjima pojavile kao najraniji nosioci eneolita, jednako kao sto je nepoznavanje eneolita jadranske obale uslovilo nesigurne definicije postanka nekih ranobroncanodobnih manifestacija u tom prostoru.

Na tlu Herpaly-Csoszhalom-Gorzsa-manifestacija, a to znaci u gotovo citavom vojvodanskom prostoru sjeverno od Dunava, promjene koje ce nastupiti ne iskazuju se nikakvim turbulentnim osobenostima. Tiszapolgar-kultura (Tisapolgar), koja je smijenila navedene manifestacije kasne potiske kulture, oCigledno je izrasla iz jednog mirnog, lokainog razvoja, odbacivsi prdivjele elemente, prije svega slikanje (koje uostalom Gorzsatip, tako i tako, nije preferirao). Vojvodansko podrucje sjevernu od Dunava iskazuje se na taj nacin u kulturnom smislu kao integralni dio istocnomadarskog, potiskog prostora (ukljucujuci i gravitirajuce regione). Iz Tiszapolgar-kulture ce kasnije daljom evolucijom doci do preobrazaja u Bodrog keresztur-kulturu (Bodregkerestur), koja je, medutim - kako se cini, nesto penetrantnija od riszapolgarske kulture, koja je relativno rijetko prelazila dunavsku granicu. Tiszapolgar i Bodrogkeresztur-kultura zapravo su dvije vece faze jedne kulture ili jednog kompleksa - one ce stoga u ovoj knjizi bid obradene zajedno, tj. u jednom poglavlju. Ovom kompleksu pripada i Hunyadi-Halom ili Hunyadi-Vajska-tip, koji cini jednu njegovu etapu. Taj je tip u Jugoslaviji zasada ocrtan sarno u oblasti backo-zapadnobanatskog i sremskog Podunavlja. Tiszapolgarsko-bodrokaresturski kompleks je napose znacajan zbog akumulativne ekonomike, koja je omoguCila intenzivniji razvoj metalurske djelatnosti, vremenski ranije - i u vecem opsegu nego kod drugih istovremenih kultura u prostoru Panonske nizije.

Vincansku kulturu u srpskom Podunavlju, Sremu i Banatu smijenila je rana badenska kultura. Ta promjena ima sva obiljezja jedne nasilne smjene kultura, kakve obicno nastaju kada su u pitanju velike migracije. Konacno, to i nije nista neobicno, jer mnoge velike smjene kulturnih razdoblja nastaju kao rezultat populacijskih pregrupiranja. Badenska kultura nije smijenila sarno vincansku kulturu u citiranom prostoru (Vinca D-z), nego i sopotsku kulturu (Sopot III) u istocnoj i djelornicno srednjoj Slavoniji, a takoder i kasnu lengyelsku kulturu u jugozapadnoj Backoj i Baranji. Badenska migracija pokrila je, medutim, ne sarno citiranu jugoistocnu periferiju Karpatske kotline nego i znatan dio zapadnog i sjeverozapadnog prostora ove kotline - ostvarujuci jedan izuzetno velik teritorijalni opseg. Tokom dalje evolucije, granice badenske kulture pokazuju dalje promjene

ovdje je, prije svega, vazno njeno sirenje i u oblast Potisja, tj. ranije

nezaposjednutih dijelova Backe, te Banata. Badenska kultura je nakon rane ili pretklasicne etape (Boleraz i Fonvod horizonti) presla u ranoklasicnu fazu, koja je u svim krajevima vrlo dobro zastupljena - no u prostoru juzno od Dunava je zivot badenske kulture nakon te etape prekinut u korist kostolacke kulture, jednog lokalnog derivata badenske kulture, derivata koji je aplicirao jedan, badenskoj kulturi posve strani, dekorativni stil - brazdasto urezivanje. Kostolacka kultura je prisutna u Sremu, istocnoj i dijelom srednjoj Slavoniji, istocnim i centralnim dijelovima sjeverne Bosne, te u znatnom dijelu uze Srbije. Ona je u citavorn tom prostoru ispunila dobar dio trajanja srednjeg eneolita. U sjeveroistocnoj Srbiji je prisutna jedna rumunjska, oltenijska varijanta kostolacke kulture - Cotofeni-kultura (Kocofeni). U predjelima sjeverno od Dunava, tj. u nekostolackom prostoru (kostolacka je kultura relativno rijetko prelazila Dunav) egzistira i dalje klasicna badenska kultura, naravno u razvijenijim oblicima nego u prostoru juzno od Dunava, razvijenijim stoga sto je ovdje nesmetano dozivjela dalje razvojne etape.

Kontinentalni dio zapadne Jugoslavije nalazi se u znaku jedne izuzetno rasprostranjene eneolitske kulture - lasinjske kulture. Ona je u srednjoj i zapadnoj Slavoniji, sjeverozapadnoj Hrvatskoj i srednjim dijelovima sjeverne Bosne smijenila kasnu sopotsku kulturu, a u sjeveroistocnoj Bosni - kasnu vincansku kulturu. U znatnim dijelovima zapadne Madarske smijenila je ona kasnu lengyelsku kulturu (Lengyel III), ali je tu smjenu izvrsila zajedno s ranom badenskom kulturom dijeleci s njom transdanubijski prostor, a s medusobnim razgranicenjem koje je dosta fleksibilno i stoga tesko odredivo u jednom decidiranom smislu. Lasinjska populacija je osim u citiranim oblastima prisutna i u zapadnoj Hrvatskoj i citavoj kontinentalnoj Sloveniji, te austrijskoj Stajerskoj. Ona se spustila prilicno [uzno i u bosanski prostor, ali je juznu granicu lasinjske kulture u tom regionu tesko odredenije povuci, Lasinjska kultura je trajala vrlo dugo, tokom Citavog ranog, srednjeg, a djelornicno i kasnog eneolita. Ona je nastala mirnim putem, prije, svega lokalnim razvojem, dakle, na slican nacin kao i tiszapolgarska kultura.

U prostoru medurijecja Drave i Save, a djelornicno i juznije od Save (u Sloveniji), pojavila se uz lasinjsku, a kasnije i uz vucedolsku, kulturu jedna vrlo neobicna kulturna manifestacija - to je Retz-Gajary-kultura (Rec-Gajari). Retz-gajarska kultura jedna je stocarska, nomadska i polunomadska populacija koja se selila periferijama Karpatske kotline - od istocnih Alpi preko Moravske i Slovacke do rumunjskog Erdelja, ali je dobro zastupljena i u valovitim ili brdovitim predjelima zapadne Madarske, zatim u Sloveniji i sjevernoj Hrvatskoj (najistocnije do istocne periferije pozeske kotline). Ta je populacija bila bez »svoje zernlje«, dakle, bez svog stalnog zivotnog prostora - jednoj nomadskoj etnickoj grupaciji on konacno i nije potreban. Ona je, dakle, zivjela na tlu drugih kultura i pored

21

drugih kultura, oCigledno u mirnim odnosima. DolazeCi u kontakte s razlicitim kulturama, a teritorijalno rasprsena, ona je ostvarila citav niz regionalnih tipova od kojih dva zive na tlu Jugoslavije -- Visnjica-tip i Kevderc-Hrnjevac-tip.

Kasni eneolit velikog dijela sjevernc, a dijclom i centralne Jugoslavije protekao je u znaku »najeneolirskije« iugoslavenske kulturne grupe - vucedolske kulture, pa ce se ta kultura na ncki nacin iskazivati kao sinonim jugoslavenskog eneolita. Vucedolska kultura nosilac je izuzetno bog ate keramicke dekoracije, ali i evidentnih drustvenih raslojavanja, ciji je rezultat i pojava prvih knezevskih grobova u j ugoslavenskom prostoru. Vucedolska je kultura pocela svoj zivot u slavonsko-sremskom prostoru, ali je potom uslijedila prvo postupna, a potom nagla ekspanzija - moze se mirno reci: na sve cetiri strane svijeta. Ona je tako bila prisutna u citavom medurijecju Dunava, Drave i Save od Zemuna do alpskih ogranaka, od juznih regiona centralne Bosne pa do slovackih obronaka Karpata, od praskog regiona u Ceskoj do Potisja, rumunjskog Banara i Surnadije, ona jc na taj nacin bila prisutna u svim danasnjim zemljama srednje Evrope, odnosno srednjoevropskog Podunavlja, pa tako cini zajednicko kulturno dobro svih naroda koji zive na tom tlu. Vuced olska kultura je u vrijeme svoje maksimalne ekspanzije bila prisutna, kao sto se vidi, na jednom izuzetno velikom prostoru. Takvo rasprostranjenje vucedolske populacije prouzrocilo je raslojavanje kulturne slike i oblikovanje niza regionalnih tipova: slavonsko-sremskog, u vecem dijelu Medurijecja i u Baranji, slovenackog, na tlu kontinentalne Slovenije i dijelu Austrije, zapadnobosanskog (ili hrustovackog), u zapadnoj, a juznobosanskog (Debelo brdo-tip), u juznoj i juznirn dijelovima centralne Bosne, sumadijskog, u Surnadiji, Mak6-tipa, u gotovo citavoj Panonskoj niziji, ukljucujuci dijelove juzne Slovacke, Austrije, Moravskc i Ceske, te Nyirseg-tipa u sjeveroistocnorn dijelu Panonske nizije. Vucedolsko nasljede prezivjelo je jednim dijelom i izuzetno turbulentna zbivanja koja oznacavaju prelaz od eneolita u rano broncano doba (1850/1800. god. pro n. e.). Mijesajuci se s drugim populacijama, prije svega sa nosiocima zvonastih pehara, oblikovana je jedna ranobroncanodobna k ultura koju smo nazvali Ijubljanska kultura. Ona se u kontinentalnoj Sloveniji (i gravitirajuCim oblastima) manifestirala svojim alpskim tip om, a u jadranskoj zoni - od Trscansk og primorja do srednje Albanije - svojim jadranskim tipom. Ljubljanska je kultura u tom prostoru bastinik i nastavljac vucedolske tradicije, ona se na taj nacin uz klasicnu vucedolsku kulturu i vucedolske regionalne tipove takoder iskazala kao clan vucedolskog kulturnog kompleksa, pa je stoga - unatoc tome sto je vremenski zauzimala prvo stoljece ranog broncanog doba- ipak prezentirana u ovoj knjizi, kako je to naprijed istaknuto.

Eneolit jadranske - obalne i unutrasnje zone danas je na temelju stanja objavljivanja malo poznat. No, sa sigurnoscu se moze reci da u

22

dubrovackom regionu poslije hvarske kulture, a prije ljubljanskih horizonata, dolazi jedna eneolitska kultura koja preferira kaneliranu keramiku, posude slicno badenskom i kasnovincanskorn stilu (Gudnja). Time bi, bar, jedan dio ovog prostora i jednog razdoblja eneolita bio »pokriven«, no praznine su jos uvijek izuzetno velike i neprijatne.

V.

Iz ovog sumarnog pregleda eneolitskih nalazista, kultura i njihovih varijanata u Jugoslaviji, diferenciraju se pojedine geografske i kulturne oblasti sa specificnim razvojem, u kome se zadrzava, uz manje odstupanja, zakonitost smjena stilova i njihov redosljed. lzdvajanje ovih oblasti, sirih I uzih regija, znacajno je za postavljanje relativnohronoloskog odnosa pojedinih kultura, njihovog uporednog razvoja i medusobnog djelovanja. Naravno, granice ovih regija nisu nepromjenljive tokom cijelog eneolita. Zavisno od ekonomskog i demografskog razvoja, kao i od odredenih drugih uslova (migracije, npr.) dolazilo je do pomjeranja jedne kulture iz maricnih u druge oblasti, njeno nadslojavanje tamo gdje nisu bili ispunjeni uslovi za kontinuiran razvoj. No, bez obzira na ove pojave, cesce u eneolitu nego u neolitu, postoje u Jugoslaviji oblasti koje, ako ne kulturno, a uno ekonomski i geografski gravitiraju pojedinim centrima. Tako, na primjer, dio Vojvodine (Banat) i istocna Srbija gravitiraju juznirn Karpatima, Slavonija, Srem i Backa-ravnicarskim panonskim prostranstvirna, sjeverozapadni dijelovi Jugoslavije-prialpskim oblasrima, dok su juzni dijelovi Makedonije, preko Pelagonije vezani za Tesaliju, Egejsku Makedoniju i Trakiju. Ova povezanost je, prije svega, ekonomske prirode a posebno stoji u zavisnosti od stepena razvoja stocarstva, sa jedne, i rudnih bogatstava, sa druge strane.

Gruba podjela na istocne i zapadne oblasti Jugoslavije, narocito jasno izrazena u neolitskom periodu, u eneolitu je sarno djelimicno prihvatIjiva. Daljim razvojem eneolitskih kultura, podrucje se razbija na vise menjih oblasti, regija, sa specificnim razvojem i odredenim redoslijedom smenjivanja kultura. U istocnim oblastima izdvajaju se sljedece uze kulturne reglJe:

a. Juznopanonska regija, koju cini cijela Vojvodina, zatirn dio Slavonije i Baranje, vezana je, sa jedne strane, za Tiszapolgar-Bodrogkerezstur razvoj, a, sa druge, za poznu lengyelsku i kulture koje se na njenim osnovima formiraju (Iasinjska). Badenska kultura, a zatim kostolacka i vucedolska ponovo objedinjuju ovo podrucje u jednu jedinstvenu cjelinu.

b. l sr o c n a Srbija, Kosovo i Makedonija Cine u ran oj fazi eneolita jednu jedinstvenu regiju u kojoj su sjeverni dijelovi vise vczani za

razvoj kultura Bubanj-Salcu\a-Krivodol-kompleksa, dok su juzni, posebno Pelagonija, orijentisani na podrucje Gumelnita-kulture i drugih varijanata »istocnobalkanske grafitirane keramike« (Paradimi). Dalji razvoj kultura ove regije u eneolitu nije jasan, bar za njen veci dio. U istocnoj Srbiji javlja se kostolacka i cotofenska kultura, a u Pomoravlju i juznoj Srbiji, pored kosrolacke, i mlacla faza Bubanj-Hum-kulture. (Bubanj II).

C. Centralnu balkansku regiju cini planinsko podrucje Jugoslavije u istocnoj Bosni i zapadnoj Srbiji. Eneolit, narocito njegova rana faza, najmanje su poznati, dok se nesto vise podataka nalazi u vrijeme prodora kostolacke i kasnije vucedolske kulture. Sjeverni dijelovi ove regije tjesnje su vezani, narocito od srednjeg eneolita, sa razvojem kultura juznopanonske oblasti, dok se istocne oblasti oslanjaju na kulture Pomoravlja i Kosova. Zapadni dijelovi sa lasinjskom kulturom gravitiraju sjeverozapadnim oblastima J ugoslavije, cime se centralno balkanska regija predstavlja u kulturnorn pogledu kao jedna prelazna zona izrnedu istocnih i zapadnih oblasti sto ona i u geografskom smislu to predstavlja.

Zapadna oblast Jugoslavije predstavlja u eneolitu jedno dosta heterogeno podrucje u kome se smjenjuju kulture bez neke vidnije unutarnje povezanosti. Stepen istrazenosti pruza mogucnost da se izdvoje dvije regije u ovoj oblasti:

a) Prialpskoj regiji, pored Slovenije, pripadaju i sjeverozapadni dijelovi Hrvatske. Nju objedinjuje, sa jedne strane, kao autohtona podloga lengyelska kultura, a, sa druge, razvoj lasinjske, jedne za nase oblasti dugotrajne manifestacije koja dobrim dijelom ispunjava rani i srednji eneolit. Za pozni eneolit karakteristicno je, kao i za vecinu drugih regija u zemlji, integriranje u jednu siru kulturnu oblast koju povezuje vucedolski kompleks i kulture koje su njegov sastavni dio. Kulture prialpske regije bliske su kulturama koje se razvijaju u sjevernom susjedstvu tokom Citavog eneolita pocev od retz-gajarske, preko lasinjske (Pelshalstapekogel) do varijanata vucedolske kulture.

b) Jadranska regija zahvata uzan, ali dug pojas primorja od Istre na sjeveru do Albanije na jugu. Slaba istrazenost, a jos vise neobjavljena gracla, osnovna su smetnja za bolje poznavanje prilika u eneolitu ove regije. Cini se, ipak, da ona nije imuna na balkanske uticaje, kada se radi 0 srednjem i juznom dijelu, koji su narocito prisutni od druge polovine eneolita, dok se kulturno-istorijski razvoj Istre dobrim dijelom oslanja na pojave u prialpskoj regiji.

Pored kultura koje se razvijaju u Jugoslaviji ili je dobrim dijelom svoje teritorije zahvataju, postoje i neke kulture cije je maticno podrucje van jugoslovenskih zemalja. One ce u ovoj knjizi biti obradene srazmjerno

njihovom znacaju, Tu se u prvom redu misli na Cotofeni-kulturu, cija je oblast rasprostiranja eentralna i jugozapadna Rumunija, a u Jugoslaviji se javlja sarno u sjeveroistocnoj Srbiji, i to na podrucju oko Timoka i Kladova. Tu su i pojedinacni nalazi Cernavoda III - Boleraz-kompleksa u Banatu i Backoj, izuzetno znacajni za proucavanje geneze badenske kulture i za relarivnohronoloski polozaj mnogih drugih eneolitskih kultura zemlje. Ovoj grupi perifernih kulturnih pojava pripadaju nalazi Huniady- Vajska-tipa, koji jos uvijek nisu tacno kulturno i hronoloski deterrninisani. Sire shvaceno, ovdje bi se mogle spomenuti i Retz-Gajary, jedna, kako je to u poglavlju 0 njoj u ovoj knjizi naznaceno, nomadska kultura bez svoje teritorije, koja se kretala sa svojim stadima obodom Karpatskog basena, osravljajuci tragove svoga kratkotrajnog boravka i u Sloveniji i sjeverozapadnoj Hrvatskoj. Autori su kod obrade ovih kultura zeljeli da zadrze jedan realan odnos izmedu onih kultura koje Cine eneolit jugoslovenskih zemalja i ovih drugih koje izlaze iz okvira teritorije zemlje. Naravno, ni sve eneolitske kulture nisu mogle u istom obimu da budu obradenc zbog neujednacene istrazenosti svih oblasti. To je cinjenica sa kojom su au tori morali da racunaju, stavljajuci ovu knjigu pred citaoce. I ovakva publikacija je, prije svega, rezultat stanja istrazenosti i stepena publikovanosti materijala do 1975. godine. Ona je zapravo slika znanja 0 eneolitu jugoslovenskih zemalja u sadasnjem trenutku bez pretenzija na definitivnosr zakljucaka. Autori su se trudili rakode da knjiga bude pregled znanja 0 eneolitu sa postovanjern razlicitih misljenja 0 pojedinim problemima bilo da se radi 0 genezi, razvoju, hronologiji ili drugim problemima. Stay autora je stavljen u drugi plan, izuzev tamo gdje je bilo neophodno da se objasne neki nejasni, ali znacajni problemi eneolita jugoslovenskih zemalja.

Borislav Jovanovic, Beograd

RUDARSTVO I ~IETALURGIJA ENEOLITSI<OG PERIC)DA JUGOSLAVIJE

PO JAVA POCETNE ~IETALURGIJE I RUDARSTVA BAKRA NA PRELAZU NEOLITA U ENROLIT

Jedino je uvodenje zemljoradnje i osnivanje stalnih naselja tokom starijeg neolita balkansko-podunavskih oblasti dogadaj ravan po svom drustvenom i ekonomskom znacenju pocetku upotrebe metala u ovom prostoru. Ali taj drugi ekonomski preobrazaj moze se nazvati revolucionarnim prvenstveno po svom dalekoseznom uticaju i promenama koje je izazvao - vrerne u kome je nastajala primarna prerada metala ispunjeno je postepenim rehnolosk im usponom. Da se takav napredak ekonomike, presudan za dalji istorijat sedelackih zemljoradnickih zajednica na Balkanu i jugoistocnoj Evropi, odigrao onako kako se po sadasnjern znanju moze rekonstruisati, bili su potrebni odredeni ekonomski i drustveni uslovi. Kjihovo nabrajanje na o vom mestu cesto je sarno belezenje cinjenica sa ciljem da se ovaj postepeni preobrazaj zernljoradnickih zajednica na teritoriji koju danas zauzima Jugoslavija ucini razumljivijim bar u najvaznijim crtama.

NARASTANJE I USA VRSA VANJE PROIZVODNJE KAMENOG ORUDA I ORUZJA MLADEG NEOLITA

Iskopavanjem svih znacajnijih neolitskih naselja na podrucju Jugoslavije od ravnicarskih naseobina sopotske i vincanske grupe, ili jadranskih i centralnobosanskih naselja grupa Danilo i Kakanj, do neolitskih tumbi

Pelagonije dobijena su svedocanstva 0 znatnom napretku proizvodnje kamenog i kostanog oruda. Tehnolosko usavrsavanje vidljivo je kako pO masovnosti ovog alata tako i njegovoj kvalitetnoj izradi.! Privlaci takode paznju raznovrsnost tipova ovog najstarijeg oruda rada, sto ukazuje na jos jednu cinjenicu, znacajnu i za kasniju obradu bakra. To je zapravo dokaz da je obavljena i prethodna specijalizacija prema funkciji oruda, ucinjena na osnovu radnih iskustava tokom starijeg i mladeg neolita,

(ini se da tu ima pose ban znacaj glaeano masivno orude, na prvom mestu teske sekire-cekici i duga dleta, jer su oni prema svome ucinku i nacinu izrade posluzili, kako ce se videti kasnije, kao neka vrsta prototipa za stvaranje prvih metalnih oruda. Tu takode spada i dobra prilagodljivost ovog masivnog oruda odredenim radnim operacijama. Tako je, na primer, njihov oblik, lisen ostrih preloma, omoguCavao lakse prodiranje u predmet obrade, kao i najbolju mogucu izbalansiranost alatke pri radu.

RUDARSTVO KREMENA I DRUGIH SIROV1NA U NEOLITSKOM PER10DU

Istrazivanje izvora sirovina bilo je stalni zadatak proizvodaca oruda od najstarijih praistorijskih perioda. Kako i ukupna proizvodnja zavrsi na prvom mestu od kolicine raspolozivih oruda proizvodnje, u potpunosti je razumljiva stalna i rastuca potreba za iznalazenjem sirovina neophodnih za njihovu izradu.

Iz ove, uvek prisutne, aktivnosti stvorena je i posebna tehnologija sirovina. Kada se ona primeni na minerale (izdvajajuCi u ovom slucaju organske sirovine), tada je jasno da tim putem treba traziti zametak rudarstva. Iz toga sledi da rudarstvo, kao prvorazredna grana privredivanja, ne nastaje i razvija se tokom eneolitskog perioda. Ono je dozivelo veliki polet i postalo razgranatije, upuceno ovog puta na metale i nemetale, ali su osnovna tehnoloska iskustva nastala znatno ranije, verovatno jos tokom mezolita i mladeg paleolita.

Dokaze 0 postojanju razvijenog rudarstva kremena tokom neolitskog perioda nije tesko sakupiti." Ipak neposredna evidencija takve vrste jos uvek ne postoji za Jugoslaviju, iako nema razloga da podrucje Balkana u tome zaostaje. Sudeci prema visokom stepenu razvoja odgovarajuce proizvodnje oruda i oruzja neolitskih kulturnih grupa ovog podrucja, stvar stoji upravo suprotno, pa ono sto nedostaje jest zapravo usmereno i sistematsko istrazivanje.

I. B. Bruk ner, 1974,74; M. Garasanin, 197.3, 113; A. Benac, 1971, 81, T. X-XVI; D. Srejovic, B. Jovanovic, 1917, 2;6.

2. 1'. Hubert, 1969,42, T. I; Z. Krzak, 1970, 291.

OdgovarajuCi primeri se mogu naci u neposrednom susedstvu, kao sto je rudnik kremena u Maueru kod Beca, koji su eksploatisali nosioci jedne od lengyelskih varijanti slikane kerarnike.f Najbolji dokaz za postojanje razvijenog rudarstva tog tipa u jugoslovenskom Podunavlju pruza i rudnik cinabarita Suplja stena kod Avale, cije je iskoristavanje tokom zivota v incanske grupe potpuno sigurno.4

POjA 1:1 ESE01JTSKE PR01XVOD,V/E OBjEKA.TA OD B/IKRA I XL/ITA 1 :\/Li\' ZS/l('/lj

TERMINOLOGlj A ENEOLITSKE PROIZVODNjE METALA

Srazmerno skromna proizvodnja, koju je ostvarila obrada bakra i zlata eneolitskog perioda u poredenju sa onim sto je postignuto tokom bronzanog iii gvozdenog doba, prouzrokovala je i razliciru ocenu njene uloge i razvoja. Odatle su proizasle i razlicite terrninoloske oznake eneolita, koje zapravo izrazavaju posebna shvatanja ovog perioda. Kada je u pitanju proizvodnja predmeta od metala u eneolitu, postoje misljenja da je njena proizvodnja narocito kvantitativno slabo izrazena u svojoj ranoj etapi, i da otuda nema bitnijih promena u izrazito zemljoradnickom karakteru ekonomske osnove odgovarajuCih kulturnih grupa.5 Pri tome se ukazuje na cinjenicu da vecinu te proizvodnje cini nakit i sitne alatke, ciji uticaj, kao oruda rada, oCigledno mora bici ogranicen. U tom smislu pocetna etapa eneolitske obrade metal a, dakle, ona etapa koja ne pripada »bakarnom dobu«, zaista i nije mogla da izvrsi, u samom pocetku svog delovanja, osetniji preobrazaj ekonomike u cijem je krilu i nastala.

Ukoliko se ova etapa, meclutim, posmatra kao odlucujuci korak u uvoclenju privredne delatnosti ciji je kasniji uticaj nesaglediv, a dovodi do korenitih promena u organizaciji drustvenih zajednica vee tokom eneolitskog perioda, tada i faza stvaranja i pocetnog delovanja prerade bakra i zlata moze da bude prikljucena tom periodu." Pri tome treba istaci cinjenicu da je vreme potrebno za obrazovanje razvijene prerade metala bilo znatno krace u poredenju sa uvodenjem agrikulture u jugoistocnoj i centralnoj Evropi, pa je i izdvajanje etapa ranog metalurskog razvoja u tom pogledu slozenije, Medutim, i ova pocetna metalurgija i obrada bakra i zlata nije jednostavna po svojoj strukturi, jer podrazumeva sledece elemente: a. prethodna tehnoloska znanja, b. obezbedene sirovine, tj. uporedni razvoj

1. E. Rutkay, 1970, 74, PI. [[-[v.

4· V. ~lil()ICic, '943,4('; :-'1. Gar asanin, 1971, 229·

~. ;\1. Garasanin, 1973, 161; R. Pittioni, 19~I, 3); A. Benac, 1964, 160; I. Bognar - Kutzian, 1972.,208. 6. B, Gavela, 19~8, 238; B. Jo\"anovic, 1971, 41 ~:..:, Tasic, 19(17,72; c. C;corgin', 1961,7';.

primarnog rudarstva metala, i c. osvajanje novih tehnika proizvodnje metalnih objekata, bez obzira na njihovu kolicinu,

KARAKTER ENEOLITSKE PROIZVODN]E PREDMETA OD ?\IETAL>\

Sami poceci ove proizvodnje bili su, kako se i moze ocekivati, usmereni na osvajanje novih tehnickih postupaka. Kako tih metoda upravo i nije bilo, njih je morala stvarati praksa, oslonjena na stalna nastojanja za izradom novih, tj. poboljsanih i funkcionalno usavrsenih oruda rada. Osnova sa koje se poslo bila su bogata iskustva razvijene proizvodnje kamenog i kremenog oruda mladeg neolita.

Novina, koju od samog pocerka uvodi metalurgija, jest koreriita promena same uloge sirovine neophodne za proizvodnju. Sada se ta »reprodukciona osnova« obnavlja pre radom predmeta koji su zavrsili svoj radni ciklus ili su prerrpeli ostecenja, Na raj nacin sirovina pocinje da kruzi i ovaj stalno zarvoreni proccs izrade, upotrebe i ponovne izrade u osrroj je suprotnosti sa upotrebom razlicirih minerala u kamenoj i kremenoj proizvodnji, gde je neophodno stalno obnavljanje odgovarajuceg materijala.

Druga znacajna osobina metala kao nove sirovine u zajednicama ranog eneolita jest mnogostrukost njegove upotrebe. Oblik zeljenog objekta mogao se, prema tome, menjati shodno nameni i potrebi, pa je tako nakit mogao biti preraden u oruzje i orude ili obrnuro, sto je uostalom u Evropi bilo cesto prirnenjivano i u istorijskim razdobljima. Ostave poznog eneolita i bronzanog doba pokazuju koliko su duboki koreni te raznovrsne upotrebe metala kao materijala koji se uvek moze ponovo preraditi.

IJ~-zhI 1 Rl D.QYl 7LRITO RUljl'GOIL1 ! "liE

Prosro nabrajanje onih podrucja na kojima su geoloska isrrazivanja utvrdila postojanje rudnih naslaga, na prvom mestu bakra i zlata, ne znaci da su time i oznaceni izvori eksploatacije eneolitskog pcrioda. Vrsta i nacin zastupljenosti rude imaju pri tome odlucujuci znacaj, narocito ako se ima na umu rehnoloski nivo rudarstva i metalurgije tokom eneolita. Pri tome se takode mora da uzrne u obzir i cinjenica da mnoga lezista imaju danas, iii od istorijskog vremena, potpuno promenjen izgled, prouzrokovan sralnom eksploatacijom. Stoga sc rnoze pretpostaviti da je broj pristupacnih izvora sirovina bio za eneolitske metal urge i rudare znatno veci nego sto ga pokazuje danasnja geoloska evidencija. Dov oljno je nav esti cinjenicu da su ovi prvi metalopreradivaci dolazili na netaknuta lezisra, gde je mogucnost prikupljanja samorodnog bakra i zlata bila redovna

30

pop v a, i to u kolicinama koje nisu bile male. Otuda pristup pocetnorn is k or istavanju sirovina najverovatnije nije bio otezan u toj meri, koliko pornisao 0 skromnim rehnickim rrogucnostima eneolitske tehnologije upucuje na takav zakljucak.

Dosadasnja metalografska i metalurska ispitivanja prerade metala u cneolitskom dobu pokazala su da u ovoj pocetnoj etapi treba najpre racunati na nalazista oksidnih minerala bakra, kao sto su malahit, azurit ili kuprit.? Kako su ovi minerali, po pravilu, rezultat procesa oksidacije, n. povrsinskog raspadanja sulfidnih ruda bakra, eneolitski metalurzi bili su upuceni na iskoristavanje ovih minerala najmanje iz dva razloga. Prvi It predstav Ijala olaksana prisrupacnost lezistima ovih ruda, kao i njihovo ia sno izdvajanje u odnosu na okolinu, dok je drugi bio metalurskog kara k rera - oksidni minerali se vrlo lako preraduju u metal, jer je prvi, -lozeniji den procesa njihovog izdvajanja iz sulfidnih ruda obavila sama priroda. Tek u poznom eneolitu i pocetkom ranog bronzanog doba dolazi do is k oriscavanja sulfidnih ruda, sto su potvrdila ispitivanja takvih lezisra u austrijskim Alpima i cesko-slovackirn rudnim planinama.

Karakreristicni reviri, bogati bakrom i zlatom, na reriroriji Jugosla vije uglavnom su vezani za ist ocnu Srbiju (Trmocki eruptivni bazen), ali se znacajnija lezista nalaze i u Makedoniji, u Povardarju, kao i u zapadno] Srbiji.8

Uz oksidne minerale, samorodni bakar je zastupljen takode u zapadnom podrucju centralnog Balkana, kod Visegrada i Priboja, zatim u cenrralnoj Bosni, kao i na prostoru izmedu Doboja i Banje Luke.?

Dalje na zapad, lezista bakarnih ruda postoje u severozapadnoj H rv atskoj (okolina Samobora), zatim u Sloveniji duz obodne zone Pohorja, ali i u okolini Idrije.!"

Kada se uzme u obzir da se bakarne rude javljaju na teritoriji Jugoslavije na velikom broju malih nalazista, tada je isticanje .pojedinih lezista bakarnih ruda kao iskljucivih rudarskih centara u encolirskorn periodu potpuno nepotrebno. Razumljivo je da su bogati reoni, sa izrazitom koncentracijom rudnih naslaga, pruzali povoljnije uslove eksploatacije, ali ic i vecina drugih podrucja imala dovoljno prirodnih uslova za pocetno iskoristavanje bakra i zlata.

Tako se eneolitsko rudarstvo i metalurgija ne mogu uvek procenjivati samo prema kolicini u kojoj su metali i rude zastupljeni u pojedinoj oblasti. Postojala su, kako je receno, brojna manja lezista Cije je ekonomsko opravdanje za eneolit bilo nesumnjivo vazece. To istovremeno znaci da

- :'\.. Rvndina, 1971, TO,; R. Tv lecorc, 1962, :'Ii; T. Konjarov, 195),62; E. Cern\-h, ICj()~, 127; H. Otro, \\', \x"inec 19)2, ;,.

:-- ~. Jankovic, 19(i-::, 3, B. jov-anovic, 1971, 16.

l) \1. Ramovic, 4.

S. Iankovic, J 1); B. Jovanovic, 1971, I'.

prisustvo oruda ili sirovina na odredenom naselju ne mora da bude dokaz importa, sto je cesto i slucaj sa kremenom i kamenim materijalom. Samim tim manja nalazista su omoguCavala i izvesnu samostalnost pojedinih naselja iii cak kulturnih grupa, dozvoljavajuCi im na taj nacin i odrec1en stepen ekonomske nezavisnosti, sto je moralo imati odraza na materijalnu kulturu i drustvenu organizaciju. Drugo je pitanje kvantiteta proizvodnje gde je uloga bogatih rudnih revira bila svakako odlucujuca - sto pokazuje i istorijat poznog eneolita - ali u ovom slucaju, kada se misli 0 poreklu i daljem razvoju primarne metalurgije bakra, na lokalne izvore treba svakako racunati.

XAI)L1R~!1 OBjEKTf OD HcLiKRA J ZL/1T/i L\'A TERITORfJIJL'GOSL/H/~!E J NJiHOVO REL_"471VNO H RONOLO~KO ivrESTO

PITANJE TERMINOLOGIJE U RAZGRANICENJU NEOLIT A I ENEOLIT A

Primena klasicne troclane faze na podelu neolita u J ugoslaviji u u genetskom pogledu je tacna, jer podrazumeva postanak, vrhunac i zavrsetak bilo koje kulturne pojave. Na osnovu toga, siroko primenjena i usvojena periodizacija neolita Jugoslavije (i jugoistocne Evrope), podrazumeva stariji, srednji i mladi neolit, sa tacno postavljenim teritorijalnim razgranicenjem izmedu pojedinih oblasti. 11

Drugi pokusaj podele ne sarno neolita vee i ostalih perioda praistorije, takode cesto u upotrebi, oslanja se u vecoj meri na karakteristicne promene proizvodne osnove datog perioda. Ukratko receno, kada se radi o primarnoj metalurgiji bakra, kulturnohronoloska etapa, u kome se ona pouzdano javlja, nazvana je rani eneolit.P U izvesnom smislu i takvo opredcljenje poCiva na trodanoj (dakle, proizvodno-razvojnoj) podeli bakarne proizvodnjc i metalurgije, odnosno njenom pocetku (rani eneolit), procvatu (pozni eneolit) i zavrsetku (pocetak ranog bronzanog doba). Ovaj mali model pokazuje da se podela ranog metalnog doba Jugoslavije ili jugoistocne Evrope, bez obzira na nacelo po kome su uCinjene, mogu uvek da svedu na zajednicku osnovu, sto je i najvaznije za njihovu upotrebu.

Osetnija razlika se javlja sarno u upotrebi terrruna mladi neolit prema ranom eneolitu. Poslednja istrazivanja su pokazala da se razvijeni horizont rudarstva i prerade bakra moze ocekivati tokom zivota mlade vincanske grupe, koja se u klasicnoj podeli ubraja u karakteristicne grupe srednjeg i mladeg neolita.P U tom slucaju butmirska grupa, ili mlada so-

I I. B. Brukner, 1974,29,69; A. Benac, 1964, 29; R. Tringham, 1971,78, IOj, 148.

12. B. Jovanovic, 1971,41; I. Bognar Kutzian, 1972, 183.

13. B. Covic, 1973, II; B. Jovanovic, 1972,4; M. GrblC, 1929, G; B. Gavela, 1918, 237·

potska grupa mogu po svom relativnohronoloskorn odnosu da takocl.e budu smatrane rano eneolitskim grupama, iako za sada nema neposrednih dokaza 0 postojanju bakarne metalurgije u njihovom okviru.

Moze se dodati da ove razlike u klasifikaciji metalne proizvodnje delimicno pocivaju i na sisternu apsolutnog datovanja koji je u praistoriji jugoistocne Evrope zastupljen svojom visokom, odnosno niskom varijantom. Prva je cesto povezana sa procenom da balkanska metalurgija bakra ima samostalan razvoj, pa, prema tome, moze i biti starija od ranog bronzanog doba egejskog podrucja.P Druga varijanta se, takocl.e, oslanja na rano bronzano doba Egeje, smatrajuci da je balkanski eneolit znatno mladeg datuma.P Kako su ovo veoma slozena pitanja kulturnog razvoja balkansko-podunavskih oblasti, a ona to moraju i biti jer se odnose na najznacajniji privredni napredak posle uvodenja organizovane proizvodnje hrane, to ove i slicne dileme treba smatrati, na sadasnjem stupnju istrazivanja, otvorenim.

KU1~TURNE GRUPE HORIZONTA SA NAJSTARIJIM METALNIM OB JEKTIMA NA TERITORIJI JUGOS~~AVIJE IBALKANA

Izuzirnajuci pojedine usamljene nalaze, koji svedoce 0 pocecima prerade bakra na zavrsetku starijeg neolita na Balkanu, ili bar njegovog iskoristavanja u samorodnom stanju, velika vecina objekata najranije bakarne proizvodnje vezana je za mlacl.i neolit (odnosno srednji neolit u rroclanoj klasifikaciji).

Za sada se raspolaze sa bakarnim objektima nacl.enim u vecini slucajeva u okviru mlacl.e vincanske grupe (Vinca-Plocnik, iIi Vinca C-D), ito uglavnom na podrucju centralne i juzne Srbije i istocne Bosne. Tako je na samom naselju Vinca kod Beograda otkrivena manja grupa ovalnih bakarnih perli, u stambenom horizontu koji oznacava pocetak mlade vincanske grupe. Bakarne perle takode su nalazene iz mladih horizonata ove faze na istom nalazistu.!"

Mlacl.a Vinca je, takode, zastupljena na nalazistu Divostin kod Kragujevca, gde su, osim bakarnih perli, nadeni i ostaci bakarnog liva.!? Slican dokaz 0 preradi bakra postoji takode na naselju Fafos kod Kosovske Mitrovice, ponovo u okviru stambenog horizonta koji pripada mladoj vincanskoj grupi. U ovom poslednjem slucaju mineraloska analiza potvrdila je da se radi 0 karbonatnim mineralima bakra, prvenstveno malahitu,

14. C. Renfrew, '973,477; H. Todorova, '975,6; B. Jovanovic, '972, Il.

, 5. S. Junghans, E. Sangmeister, :\1. Schroder, '960, 9'; I. Bognar - Kurzian, 1972, 210; S. Dimirrijevic, 1968, 87.

16. M. Vasic, '9'0, 3'

17. A. Mcphe-ron, D. Srcjovic, 1971, 8.

33

uz kuprit i azurit.18 Tragovi prerade bakra postoje, osim toga, i na naseIjima iz iste etape vincanske grupe, kao sto su Grivac kod Kragujevca.I'' Velika gradina kod T. Uzica-? i, najzad, Gornja Tuzla, koja je dala i veci broj bakarnih objekata.

Znacajno je da svi objekti u Gornjoj Tuzli pripadaju horizontima dva naselja vincanske grupe (stratumi ITl iII), koji slede neposredno jedan nad drugim, svedoceci na raj nacin 0 dugotrajnoj preradi i poznavanju bakra na ovom nalazisru. U oba horizonra su nadeni ukrasni prcdmeti (ovalne perle), kaoi mala oruda (5ila, igle, udica).21 Bakarne perle poticu takode iz mladeg vincansk og horizonta sa Gomolave (Hrtkovc , jugozapadni Srem)22, dok je na Velikoj gradini kod Stapara (T. Uzice) nadena narukvica od bakarne zice pravougaonog preseka.F'

Masivno bakarno orucle, koje svedoci 0 naprednijoj tehnologiji i metalurgiji ovog mctala, nadeno Je u okviru cetiri znacajne ostave sa naselja mladc vincanskc grupe u Plocnik u. Ostave uglavnom saCinjavaju bakarnc sekirc-- cekici i duga dicta, uz manji broj ukrasnih predrneta. (T. I, J--5) Za sada jc ovalo izrazita koncentracija bakarnog oruda iz ranog eneolita ustanovljena jcdino na Plocniku i to postavlja pitanje vero vatne radionice iii livnice na ovom mestu.P' Blizina podrucja sa znacajnim nalazistima bak arne rude, kao sto su istocna Srbija iii severozapadna Bugarska, cine ovu pretpostavku jos verovatnijom.

Ovde rreba takode uvrstiti i bakarnu narukvicu iz Grapceve spiljc na Hvaru, ciji oblik i nacin obrade govore za rani datum bakarne proizvodnje.25

Zastupljenost objekata pocetne prerade bakra u horizontu ranog eneolita na centralnom Balkanu nije ni po cernu izdvojena pojava u poredenju sa susednim podrucjima, Tako su u Tesaliji (srednja Grcka) bakarni objekti poznati iz naselja Sesklo i Dimini, iako se za nalaze sa ovog prvog misJi da mogu biti i mladeg daruma.s'' U fazi II i I'II stratigrafske skale viseslojnog naselja Sitagroi (severna Grcka) postoje tragovi prerade bakra, prj cernu faza II moze da bude paralelisana, u opstim crtama, sa mladom vincanskorn grupom.27

U severnoistocnoj Bugarskoj, na nalazistu Asparuhovo (srednji neolit) nadeni su takode ostaci bakarnih prcdmeta.P Znatno razvijenije

18. B. Jovanovic, 197 I, 22.

19. B. Gavela, 19)8, 26). 20, 1\. Jurisic, 1961,23°,

21. 13. Covic, 1961,98, T. X, I)-Ii, SI. IG,

22. B. Brukner, 1 ~)74, 79· 23· j\, Jurisic, 1961,2\0, 24, :V!. Grbic, 1929, 9'

25. G. Novak, 'Sl)), 266.

2(J. F. Schachcnneyr, '95), 13)oh, 1;80h; D. Thcocl-ar is, 1t)7 _:', , 10.;;_ 27. C. Renfrew, l:rn. 475.

:::.-:, H. Todorova. 19"7~. ~

bakarno orude, masivni klinovi, pripadaju takode fazi IV grupe Marica (jugozapadna Bugarska), sto ponovo odgovara horizontu mlade vincanske grupe.29

Na podrucju donjeg Podunavlja, kulturna grupa Bojan pruzila je takode nalaze bakarnih objekata, i to od svoje najstarije faze (izmedu ostalog, bakarne perle sa nekropole Cernica kod Bukurestaj.i'?

Isrocne i severoistocne oblasti Panonske nizije bile su u to vreme zaposednute grupama Csoshalorn, Herpaly i Gorsza, koje zavrsavaju razvoj mladeg neolita, jer se na njihovim naseljima vee jay ljaju bakarni objekti slicne vrste kao oni navedeni ranije.s '

Narociti polet u razvoju rane bakarne proizvodnje postize rano encolitska grupa Tiszapolgar, sa cijih nasclia i nekropola poticu brojni nalazi masivnih sekira cekica, bliskih po svojim tipoloskim odlikarna primercima iz plocnickih ostava.F Ova grupa, poreclena sa prethodnim horizontom u kome se bakarni objekti javljaju prvi put, predstavlja vee sledeci stepen razvoja ranog eneolita istocne Panonske nizije.

Lengyelska kultuma grupa odgovara ta kode u svojim zavrsnim ctapama horizontu najstarije bakarne mctalurgije, kako u Slovaekoj,3:l tako i zapadnirn oblastirna Panonske nizije. Nekropola ove grupe Zengbvarkony u madarskom delu Baranje sadrzavala jc grobove, medu cijirn prilozima se cescc susrece i bakarni nakit.34

Na taj nacin teritorija J ugoslavije, kako se videJo iz ovog sumarnog pregleda, kojim razurnljivo nisu iscrpljeni svi nalazi najranijih bakarnih obiekara jugoistocne Evrope, predstavlja sastavni deo prostorno i hronoloski jedinstvenog horizonta pocetne ak tivnosti primarne metalurgije bakra.

PITANJE POREKLA NA.JSTARIJEG ISKORISTA. VANJA I PRERADE BA.KRA I ZLATA NA CENTRALNOM BALl(ANC

Razvijena metalurgija poznog eneolita vee Je opsteprihvacena kao samostalna privredna grana, razvijena u okviru proizvodne osriove svake od odgovaraj ucih kulrurnih grupa panonskog i balkanskog ranog metalnog doba. Stoga sc razresavanje pojave i obrazovanja poceme metalurgije bakra i zlata pomera sve vise u prethodnu hronolosku etapu, rani eneolit, dok se u mladern neolitu, okarakterisanom proizvodnjom kremenih oruda,

29. Up. cit., 8; G. Georgie\, 1961, "7 S.

c. G. Canracuzino, S. \fori71tz, 1')63, '1, Sl. 28: F. Cornsa, 1974.86.

I 9-2, 7. 4 ~ ,

35

vee moze ocekivati postepeno ostvarivanje onih uslova koji su neophodni za pocetak iskoristavanja i prerade bakra.

Kada se govori 0 balkansko-podunavskoj najstarijoj metalurgiji bakra i zlata, cije je delovanje, kako se videlo, potkrepljeno nizom nalaza metalnih objekata ili ostataka prerade bakra, tada se mogu navesti sledeci elernenti koji, kako se smatra, idu u prilog njenom lokalnom poreklu. To su na prvom mestu oblasti bogate rudnim lezistima bakra, ukljucujuci tu brojna nalazista sa oksidnim mineralima ovog metala. Nastojanja za iskoristavanjern bakra su ovde vrlo starog datuma - iako retki, postojeci nalazi govore i 0 takvim pokusajima pri kraju starijeg neolita, sto ide u prilog misljenju da se u ran om eneolitu ovladalo tehnologijom, dugo istrazivanorn, kao sto su ucinjeni prvi koraci u preradi metala. Dalje, prva proizvodnja metalnih objekata je uglavnom tipoloski jednaka, bez obzira 0 kojoj se kulturnoj grupi radi, i ta proizvodnja polazi od jednostavnih alatki, odnosno nakita, za ciju izradu nisu bile potrebne vece kolicine bakra. Ovo potvrc1uje pocetni stupanj ove proizvodnje, Ciji samostalni obrasci dolaze do izrazaja tek u njenoj razvijenoj etapi, ali pripremljeni, kako se videlo, prethodnim razvojem u ran om eneolitu. Stoga se pojava bakarne metalurgije, prema ovom shvatanju, moze da smatra rezultatom lokalnog razvoja kulturnih grupa mladeg neolita i narastanja njihovih unutrasnjih proizvodnih snaga, uz medusobnu razmenu tako nastalih tehnoloskih iskustava.

Pored tumacenja 0 lokalnom poreklu najstarije balkanske metalurgije, koje je inace novijeg datuma, postoje i misljenja da je njena pojava rezultat sirenja kulturnih uticaja iz egejskog prostora iii Anadolije, gde je ekonomski i drustveni razvoj postigao daleko visi stepen. Rudna bogatstva Balkana su mogla da privuku paznju nosilaca egejsko-maloazijskog halkolita iii ranog bronzanog doba, pa bi tim putem dolazilo do trgovackih i drugih kontakta sa populacijama mladeg neolita na Balkanu i samim tim prenosenjem osnovnih metalurskih i rudarskih znanja. Nizi nivo kulturnog razvoja mlade neolitskih populacija na Balkanu uslovio je u tom slucaju i primitivniji stupanj lokalne metalurgije. Tek u kasnijem razvoju, uz stalne dalje uplive civilizacija istocnog sredozemlja, metalurgija bakra i zlata balkansko-podunavskih oblasti je ostvarila svojstvene tipove oruda, oruzja i nakita, sto bi odgovaralo poznom eneolitu i ran om bronzanom dobu.35 Sadasnji podaci, ipak, idu u prilog prvom misljenju.

jl S. Junghans, E Sangmcistcr, M. Schroder, 19(,0,90;.J. Dcshavcs, 1960,7); I. Nestor, 19j), i;.J. Caul, 1948, 94; G. Clark, S. Piggott, 1968, 296.

TIPOLOJKI PREGLED OB/EKATA OD BAKRA I ZloATA U h'lVEOLITS'KOM PERIODUJUGOSLAVI/E

Zavisnost najstarijih tipova bakarnog oruda od odgovarajuCih prototipova izradenih od kamenog i kostanog materijala mladeg neolita \-cC je ranije uocena i isticana. Tu na prvom mestu dolaze masivne sekire

cekici sa jednom ostricorn, pogodne za usadivanje u kosranu ili drvenu drsk u, i, najzad, dvostrana kosrana sila.36 Pored ovoga, u obzir su verovatno dolazila i ravna sila, slicna jednostavnim secivirna, zatim manja dleta i 1" ro boj ci, kao i gladilice.

Cpadljiva je i ovom prilikorn neprekinuta linija tehnoloskog razvoja, k oja u prevodenju u metal rae una samo sa najefikasnijim i najusavrsenijim ripovima oruda mlade neolitske proizvodnje. Tako, na primer, do sada niie naden, izveden kao bakarno orude, ni jedan primerak tako omiljenih kalupastih ili masivnih jezicastih kamenih sekira, kao sto ni kremena dvost rana seciva nisu nikada kopirana u bakarnoj proizvodnji ranog eneolita,

KLASIFIKACIjA NAjST,~RljIH ~fETf\LNIH OBjEKA TA

Sudeci prema nalazima poznatim do sada, primarna prerada metala osrvarila je tri osnovne kategorije objekata: a. nakit, b. male alatke, c. masivne alatke.

Prva kategorija izgleda da pripada sarnim pocecima bakarne proizvodnje, ili je, bar, bila savremena sa izradom sitnog alata. Veliku vecinu najstarijeg bakarnog nakita Cine perle, uglavnom ovalne i malih dimenzija. Njima se mogu pridruziti narukvice od bakarne zice, neb put i cetvrtastog preseka, sa jednim ili vise navoja. Slienog oblika i nacina izrade su bile i jednostavne nausnice.

Alatke izradene od bakra pripadaju najpre kucnoj radinosri i nisu uglavnom odstupale od dobro poznatih kosranih oblika mladeg neolita, Zapaza se cesti pravougaoni presek kod jednostranih ili dvostranih bakarnih sila, sto je verovatno posledica obrade i kovanja masivne bakarne zice. U tom jednostavnom primeru se vee moze da sagleda buduci utica] rnetala, eije drugacije tehnoloske osobine postepeno menjaju osnovne oblike alatki preuzetih od mlade neolitske tipoloske skale kamenog i kostanog oruda.

Najpotpuniju sliku starije etape u izradi bakarnog oruda koja pripada ranom eneolitu centralnog Balkana pruzaju, medutim, ostave nadene na Plocniku, One pripadaju najverovatnije zavrsnoj fazi ovog znacajnog

J6. A. Benac, '964, '58; B. Jovanovic, '971,)2.

37

naselja rnlade vincanske grupe juznog Pomoravlja i, sudeci prema svome sastavu, vremenski su vrlo bliske jedna drugoj.

Ostava I. - SaCinjavala je 12 primeraka bakarnih dleta, dugih, uglavnom sa ravnim secivima, zatim masivna sekira-cekic, kao i pet sekira od lakog, belog krecnjaka.F Ostava 2 je imala dye sekire-cekica, jednu jednostavno ukrasenu, (T. I, I) pored toga dva dleta, kao i tri bakarne grivne. Ostava 3 je raznovrsnija - pojedina dleta, od 5 njih ukupno, imaju izrazito lucna seciva, dok je jedina sekira-cekic ukrasena snopovima kratkih zareza slicno motivu riblje kosti. (T. I, 4). J edini primerak bakarne grivne pripada masivnoj varijanti, dok fragmentovana igla mozda odgovara tipu sa racvastorn, dvojnom spiralnom glavom i u tom slucaju ima odreelenu hronolosku vrednost. Dve sekire oel belog krecnjaka oelgovaraju primercima iz ostave 1.38 Ostava 4 ogranicena je na dleta, izduzenog oblika i masivna, kao i osam kalupastih i jezicastih sck ira od lakog, belog k recnjaka. (T. I, 5, 7- 8). Prvi put je u ovoj ostavi naden i cilindricni sudic od pecene zemlje (T. I, 6), tipican po svom obliku za manje recipijente u kojima je topljena bakarna ruda na eneolitskim naseljima juznog Balkana.s"

Sekire-cekici iz plocnicke ostave razlikuju se oel svojih uzora od kamena iz mladeg neolita po nacinu ukrasavanja, koje je i inace reda pojava za bakarne objekte te vrste, kao i po svom obliku, prilagodenom novom materijalu od koga su izradene. Primemo je postepeno gubljenje masivnosti kamenih prototipova, jer je izdrzljivost metala omogucavala upotrebu manje mase materijala, sto kod kamena mozda i nije bilo toliko znacajno, ali u obradi metala ekonornicnost trosenja je uvek bila stalno prisutni cinilac. Ukratko receno, plocnicke ostave pokazuju da se proizvodni krug u zavrsnici mlade vincanske grupe juznog Pomoravlja zatvorio, uskladujuci vee razvijenu metalurgiju bakra sa iskoristavanjem prirodnih izvora sirovrna.

KLASIFIKACIJA OBJEKATA RAZVIJENE PROIZVODNJE BAKRA

TJbrzani razvoj metalurgije i proizvodnje bakarnih objekata u zavrsnoj fazi eneolita doveo je elo serijske proizvodnje masivnog oruda i oruzja Ciji su nalazi u Karpatskom basenu i na Balkanu veoma mnogobrojni. Ova kvantitativna prernoc nad prethoelnom proizvodnjom ranog eneolita ucinila je da se elugo vremena pod bakarnom proizvodnjom eneolitskog perioda podrazumevala prvenstveno ova vrsta masivnog bakarnog

17· :VI. Grbic, '929,9.

,R. B. Sralio , '964, ,5, SI., ,1. 19· Idem, '971, '57, SI. ,-- '4.

oruda. Tipoloski uzevsi, tu se mogu razlikovati sledeci osnovni oblici: krstaste sekire sa naspramno postavljenim ostricama, rayne sekire sa ravnim ili lucnim secivirna, sekire sa jednom ostricorn koje u hronoloskorn pogledu vee izlaze van okvira poznoeneolitske prerade bakra, ali su tehnoloski nesumnjivo povezane sa ovom zavrsnom etapom.

Pode1a krstasrih sekira, prilagodena ripoloskim odlikama brojnih podvrsta i varijeteta, vee je ucinjena, Za balkansko podunavske oblasti te podele se razlikuju uglavnom u izdvajanju pojedinih varijanti krstastih sekira, dok se osnovna klasifikacija oslanja na najvaznije tipove ovog popularnog oruda.

Tako je R. Marton za bakarne sekire Karpatskog basena predlozio sledecu klasifikaciju: sekire-rnotike, sekire-cekici sa ravnom osovinom, sekire cekici sa lucnorn osovinom i sekire sa krstasto postav1jenim seciv ima.s? M. Novotna je misljenja da sekire iz Slovacke treba podeliti u sledece tri grupe: dvojne sekire razlicitih tipova, p1josnate sekire, klinovi i dleta, sekire sa jednom ostricorn, dopunivsi tu podelu u poslednje vreme detaljnim preg1edom varijanti ovih osnovnih kategorija.41 U pregledu nalaza krstastih sekira u Bugarskoj V. Mikov raz1ikuje takode tri grupe sekira ovog tipa.42 A. Vulpe je za bakarne sekire karpatsko-podunavskog prostora odredio tipolosko-evolutivnu shemu, odredujuCi u najstarije ob1ike sekire-cekice (tipovi Plocnik-Tibava) i zav rsavajuci brojne podvrste krstastih sekira sa oblikom cija je osovina lucna (tip Tirgu-okna).43 Tipolosku k1asifikaciju bakarnih sekira balkansko-podunavskih oblasti izvrsio je takode i M. Garasanin. On razlikuje slcdece kategorije sekira: sekire-cekici (sa cetiri podvrste), sekire sa dye ostrice (sa sedam podvrsta), sckire sa jednom ostricorn (sa tri podvrste). 44

Postoji pokusaj da se masivno bakarno orude u svojoj podeli podredi u prvom redu tehnoloskom razvoju. Tipoloska shema, utvrdena prethodnim podelama, ostaje ug1avnom nepromenjena, dok se povecava mogucnost utvrdivanja relativnohronoloske razlike izrncdu pojedinih osnovnih oblika masivnog bakarnog oruda. Tako, na primer, najrasprostranjeniji tip ovog oruda ili oruzja ~ sekira sa dye naspramno postavljene ostrice (krstasta) najverovatnije nastaje cla1jim funkcionalnim razvojem sekire-cekica, ali to isrovrerneno ne znaci cia je taj mladi tip odrnah zamenio ovaj stariji. Slicni odnosi izrnedu pojedinih kategorija masivnog bakarnog oruda i oruzja mogu se takocle ustanoviti ovim putem, sto umnogorne zavisi i od raspolozivih nalaza, pogotovo onih cije je relativnohronolosko mesto bar priblizno odrccleno .

. \0. R. \!anon, 1942, I).

41. ,'I.!. Novotna, 1970, 14, T. 1-8.

42. V. Mik ov , 1961, ;69.

4;. A. Vulpc, 1973,224,51. 2.

44. ~\1. Ga rasanin, 19~o, 91, Sl. I I~.

39

Ravne sekire su imale svoj prototip u dugim dletima sa masivnim tel om i ravnom ostricorn. I ovog puta su prirodna svojstva metala ubrzo izmenila prvobitni oblik kopiran od kamenog oruda, sto je dozvolilo snizenje utroska metala. Krajnji ishod ovog razvoja je tip lepezaste rayne sekire, sa uskim usadnim delom i sirokim lucnim secivorn. Neposredni uticaji prevodenja ovog tipa oruda u metal su jos uvek ocevidni ~~~ tako je uz izrazito suzavanje usadnog dela ostrica prosirena do najvece moguce mere, u nastojanju da se radna sposobnost alatke sto vise poveca. Treba dodati da postoji misljenje da su ove sekire bile zapravo ingoti, neka vrsta jedinice razmene u trgovini bakrorn.w Izrazite primerke ovog tipa ravnih sekira, koje inace vee pirpadaju ranom bronzanom dobu, pruza ostava iz Vranovica (severoistocna Bosna).46

Sekire sa jednom osrricom i cilindricnim usadnikom spadaju u pocetnu etapu ranog bronzanog doba, iako po svojoj razvojnoj liniji pripadaju jos uvek tipoloskoj skali poznog eneolita. To najbolje potvrduje i njihovo srazmerno kratko trajanje i dalja evolucija, koja vodi neposredno do bojnih sekira razvijene bronze Karpatskog basena i Balkana. Ostave karakteristicne za ovu vrsru ranog metalnog oruzja su Kozarac (severozapadna Bosnaj+? ili Grica (zapadna Bosnaj+", kao i Leget (Srem).49 Dve poslednje ostave drze i lepezaste rayne sekire, sto potvrduje hronolosku jednakost oba zavrsna tipa masivnih oruda poznog eneolita.

Posebnu paznju zasluzuju i ukrasene bakarne sekire. Iako je produkcija masivnog bakarnog alata bi1a, uopste uzevsi, kratkotrajna, ili je bar u tipoloskom pogledu sklona brzim promenama, ipak su uvedene i razlicite ornamentalne tehnike na novorn materijalu, meta1u. To. je urezi vanje snopova kratkih zareza, u slozenijern vidu sa oponasanjern motiva slicnorn je1ovoj grancici ili ribljoj kosti, zatim utiskivanje krugova oko otvora krstastih sekira, ili pokrivanje njihove gornje povrsine lucnim zarezima, kao i zlebljenje tela alatke. Primere za navedene ornamenta1ne tehnike pruzaju pojedinacni nalazi ili ostave masivnog bakarnog oruda sa teritorije Jugoslavije (Plocnik 2; 3, Nevest, Stabanj, Solin),50 kao sto su slicni primerci bakarnih sekira poznati takode iz drugih balkansko-podunavskih oblasti.

lzuzetno mesto medu ukrasenim krstastim sekirama ima primerak iz Osijeka, postavljen na metalnu drsku, ornamentisan motivima cije se poreklo moze potraziti na keramici poznoeneolitskih grupa, prvenstveno vucedolske (1. II, 1-3) Sasvirn je opravdano pretpostaviti da ovako ukra-

45· B. Covic, 1973, 19·

46. B. Covic, "'-9-13., 18, Tabela II; A. Bcnac, 19(,4, I j 8.

47. c. Truhelka, 1907,61, T. Ill, I~~9.

48. Idem, 1906, 117,1'. 1,1--12. 49· D. Popovic, 1969, 13·

5 o, B. Stalio, '964, 38, SI. I'~~ 2; S. Batovic, 1963, 16, 51. 6; V. Mirosavljevic, 195), 266, SI. 5; I. Marovic, 1953, '3 I, SI. 7·

sena sekira nije imala prakricnu namenu, vee je mogla posluziti kao oznaka odredenog drustvenog dostojanstva, ili votivni dar.51

Najzad, u poznom cneolitu se javlja i novi tip oruzja, Ciji ce razvoj biti narocito buran tokom bronzanog doba i dovesti do niza razgranatih tipova. To su bakarni bodezi, najpre listolikog oblika, bez rebrastih ojacanja, ciji su najsrariji primerci poznati prema kalupima za njihovo livenje sa Sarvasa (Slavonija) koji poticu iz sloja badenske grupe.52 Prema relativnohronoloskoj zastupljenosti sledece, usavrsenije varijante ovog oruzja, trijangularnih bodeza, oni su vee opredeljeni u tipolosku skalu ranog bronzanog doba.

Kartiranje svih pojedinacnih nalaza masivnog bakarnog oruda na teritoriji Jugoslavije, kao i ostava, upucuje na izvesnu opreznost kod donosenje zakljucaka 0 zastupljenosti i razvijenosti bakarne mctalurgije. Treba imati, naime, na umu da su mnoge prazne povrsine pre nedostatak istrazivanja, nego sto oznacavaju nepostojanje savremene bakarne metalurgije i proizvodnje. Pridrzavajuci se ove napomene, ipak se moze izdvojiti podrucje medurecja Save, Dunava i Tise, gde su ovi nalazi najcesci, kao sto se izdvaja i central no bosansko podrucje.P Ucesralost nalaza masivnog bakarnog oruda i oruzja zav isno je otuda od dva cinioca: blizine bogatih rudarskih revira i osnovnih saobracajnica upotrebljavanih tokom cneolitskog perioda. Stoga se moze ocekivati sa opravdanjem da ce i prostrane oblasti Makedonije, erne Gore, Hercegovine, jugozapadne Hrvatske i Slovenije dati takode odgovarajuce nalaze objekata razvijene eneolitske mctalurgije bakra.

Medu ostavama masivnog bakarnog oruda i oruzja treba pomenuti, osim onih vee navedenih, jos i takve nalaze iz Becmena u Sremu (T. III, 1---9) (krstaste sekire),54 Kik inda-Livade (ravna sekira sa lucrum secivorn, krstaste sekire),i)5 Baranda kod Panceva (ravne sekire sa prosirenim secivorn, sekira sa jednom ostricorn i cilindricnim usadnikom, bodez sa jednostranim secivorn -- ova ostava vee odgovara ran om bronzanom dobu),56 Karavide u severozapadnoj Posav ini (ravne sekire sa lucrum secivorn i krstasta sckira),57 Stabnja u severnoj Dalmaciji (sekira-cekic, krstaste sekire)58 i Splita - Gripe (sekire-cekici, sekira sa krstastim ostricarna, dleta). Ova poslednja ostava je znacajna i po tome sto je sadrzavala, kao jedina te vrste na teritoriji Jugoslavije, i predrnete izraclene od zlata. ;;!J

\ L ;\f_ Bulat, 19('2, 18, T_ IV --VL \2_ R_ Schmidt, 1945, 14'-

il- :\- Benac, 1964, lj8, SI. 9; B. Jovanovic', 1971,27, Pr. 4- \4. J. Brunsrnidt , 19°2,43, SI. 3-

i 5- B. Jovanovic, 197', 29·

i 6. Ibid ; B. Brukner, 1974, 'l8- 57- C. Truhelka, '907, i7-

58. S. Barovic, 1963, 16.

59- I. Marovic, '9il, 12i_

41

KLAS1F1KAC1JA OBJEKATA OD ZLATA ENEOLITSKOG PERIODA

Uporedo sa prvim iskoristavanjern bakra, zapocela je istovremena upotreba zlata. Razlog za ovo uporedno poznavanje lezi, po svoj prilici, u zastupljenosti oba metala u samorodnom stanju, kao i njihovoj metalurskoj i tehnoloskoj obradi, koja je odgovarala tchnickim mogucnostima ranog eneolita. Zlatni objekti te vrste pripadaju iskljucivo nakitu, Ciji se karakteristicni oblici, svojstveni za eneolit, susrecu u svim oblastima Karpatskog basena i Balkana. Koncentracija predmeta na pojedinim nekropolama svedoci kako 0 ovladavanju prerade ovog metala, tako i 0 odredenim drustvenim razlikama unutar iste kulturene grupe, odnosno populacija ranog i poznog eneolita.

Nalazi zlatnog nakita iz ovog perioda nisu tako cesti na teritoriji nase zemlje. Nekropola poznog eneolita Nosa-Biserna obala kod Subotice (grupa Bodrogkereszt ur) sadrZavala je grobove Cije je priloge sacinjavao i zlatni nakit, kao sto su nausnice svojstvenog oblika (T. VIII, 5 _6),60 dok su manji privesci sa otvorom u sredini iz nekropole Vajska u Backoj verovatno nesto mlac1eg datuma. (T. XVII, 8)61 Iz Progara u Sremu potice zlatni ovalni privesak, koji po svojim antropomorfnim karakteristikama ima brojne analogije sa slicnim zlatnim objektima iz poznog eneolita Karpatskog basena i Balkana.V

Raznovrsnije oblike zlatnog nakita sadrzavala je . vee pomenuta ostava Split-Gripe. Pored veeeg broja bikonicnih perli, ovde su bile zastupljene i narukvice od zlatne zice, traka zlatnog lima, dugme i prstenje. Prisusrvo krstastih bakarnih sekira u ovoj ostavi pouzdano opredeljuju sve te proizvode rane metalurgije zlata u pozni eneolit.P

TEHNOLOCIJA RUD/1RSTVA I PRER./IDE 13/1KR/i hNEOIJTSKOC PERlODA

RUDARSTVO ENEOLITSKOG PERIODA

Pocetna etapa rudarstva bakra ranog eneolita polazila je, kako se videlo, od znanja steccnih eksploatacijom krernena i drugih minerala. Ali primena tih iskustava, ma kako oni bili neophodni i prisutni u svim kulturnim grupama mlac1eg neolita balkansko-podunavskog prostora, nije

60. ,\1. Sulrnan, 19\2, t o z ; B. Jovanovic, 1971.,(,.

61. B. Bruk ncr, 1974, 144. SI. 99·

62. K. Vinski --- Gasparini, 19\7. \6; f-l. Durnurcscu, 19G1. 69;:--;. Angelov, 1959, ,8. SI. 20.

63. 1. Marovic, 1953, 127, Sl. 4 (zlatni prcdmer i iz (lye ost a vc nisu sacuvani}.

mogla da u potpunosti resi sve tehnicke probleme postavljene pred rano rudarstvo metala. Doskora je bilo tesko odgovoriti na takva i slicna pitania, jer su nedostajala ispitana nalazista tog tipa. Poslednja istrazivanja u istocnoj Srbiji i juzno] Bugarskoj'" donekle su uklonila tu prazninu, sto se pre svega odnosi na rudarstvo ranog eneolita.

Brojne podatke iz te najranije faze rudarstva bakra pruzila su narocito visegodisnja istrazivanja ranoeneolitskog rudokopa Rudna glava kod Majdanpeka (istocna Srbija).65 Ono sto je do sada utvrdeno moze da pomogne u razjasnjavanju osnovnih tehnoloskih pitanja najstarijeg rudarstva bakra u ovom delu Balkana.

Aktivnost ranoeneolitskih rudara, pripadnika mlade vincanske grupe, otkrivena je ovde zahvaljujuCi eksploataciji dnevnog kopa modernog rudnika magnetita u Rudnoj glavi. Tom prilikom su delimicno unistena brojnija vertikalna i horizontalna okna i iskopi iz ranog eneolita, neka od njih jasno vidljiava na strrnim stranama jame dnevnog kopa.

Podaci, dobijeni istrazivanjern ovog rudokopa, mogu se svrstati u kategorije koje se ticu: a. organizacije starih rudarskih radova, b. primenjene tehnologije i c. hronoloskog opredeljenja ovog nalazista.

a. Otkrivanje rudokopa stari rudari su izvrsili prema jasnim tragovirna koje je na povrsini zernljisra izazivao proces oksidacije gvozdene magnetitne rude sa snaznirn impregnacijama halkopirita. Ovaj poslednji se razlagao na oksidne minerale bakra, uz verovatno prisustvo samorodnog bakra, bojeci pri tome okolno zemljiste nijansama zelenkaste boje, veoma upadljive u odnosu na krecnjacke stene koje saCinjavaju masiv Rudne glave. Ove zone oksidacije obrazovale su se na onim mestirna gde su na povrsinu zernljista izbijale bogate rudne zile, cesto koncentrisane na uzern prostoru.

Posle otkrivanja tako oznacenih mesta, stari rudari su pristupili kopanju neke vrste pristupne platforme, uklanjajuci sloj sumskog humusa i sipara. Platforme su prilagodavane po obliku dimenzijama rudnih zila i njiho+oj ucestalosti, One su zadrza vale, i tokom eksploatacije odredenih okana, ulogu privremenog skladista ili radionice, jer najveci broj nalaza sa Rudne glave upravo potice sa takvih mesta. Sa pristupne platforme, dakle, zapoCinjalo je kopanje rude iz okna, tj. prirodnog kanala rudne zile, kojim se ona probila kroz krecnjacki masiv do povrsine zernljista. U rcdim slucajevima koncentracija rudnih naslaga je otkrivana i u horizontalnim rasedima, odakle su se granala vertikalna okna, pa je pristupna platforma na takvim mesrima morala imati izgled manjeg dnevnog iskopa, Ali uglavnom su na Rudnoj glavi eksploatisana vertikalna okna-kanali rudnih zila, u kojima je proces oksidacije dovodio do sekundarnog bogacenja gvozdene rude sa karbonatnim mineralima bakra. Dosadasnja istrazivanja obuhvatila

64. E. Cerriih, A. Radunceva, 1972, Gl.

Gj. B. Jovanovic, ]97], 17, T. J-.- II; Idem, ]972,4, SI. 2'-4; Idem, ]975,40, SI. 1-4·

43

Sl. I - Rudna glava, rudnik bakra ranqg eneolita (ulaz u okno z b)

su tek manji deo starih rudarskih radova (ovde su ustanovljeni i ostaci antickih galerija sa kraja III i pocetka IV veka nove ere), pa se nije mogao dobiti potpuni uvid u rasprostiranje i organizaciju rudokopa. Ipak se moze pretposta viti, prema relativnohronoloskom odnosu izmedu pojedinih okana, da je na Rudnoj glavi eksploatacija tokom ranog eneolita morala biti dugotrajnija, pa je, prema tome, i rudokop iskoristavan u odredenim etapama.

b. Iskopavanjima, obavljenim do sada, otkriveno je oko 20 okana u kojima su pouzdano ustanovljeni tragovi rada ranoeneolitskih rudara. Tehnika rada koju su oni primenjivali sastojala se ukratko iz sledecih operacija:

Kopanje rude, zapoceto sa pristupne platforme, vrsilo se do priblizne dubine od 15 do 20 m do mesta kontakta rudnih zila sa osnovnim rudnim telom. Precnik kanala rudnih zila je bio veoma neujednacen, krecuci se izmedu, 0,60 do I,50~2 m, ali, uopste uzevsi, preovladavali su mali promeri. Samim tim je radni prostor u oknima bio veoma skucen i nije dozvoljavao upotrebu tdkog rudarskog alata, pogotovo onog koji bi bio nasadivan na duze ili masivnije drske. Kako se na zidovima okana nisu mogli ustanoviti nikakvi tragovi rada sa metalnim orudima, to je kopanje i mrvijenje rude moralo da bude obavijeno posebnom vrstom alata, u neku ruku vee specijalizovanom za ovu vrstu rudarenja.

44

Takav alat je i naden u svim oknima, na pristupnim platformama iii pored njih. Radi se 0 masivnim cekicima - batovima, iii, tacnije receno, 0 krupnim oblicima od eruptivnog kamena (uglavnom gabra), kome je recna erozija dala zeljeni obIik. (T. IV, 1-2,4-5) Intervencija starih rudara se sastojala sarno u grubom urezivanju plitkog zleba po poprecnom obimu alatke (T. IV, 5), postavljenom tako da se postizala njena najbolja izbalansiranost. Kako su tragove upotrebe, veoma izrazite, nosile sarno ceoni i zadnji delovi alatke, to je jasno da su se udarci ovim batovima zadavali kao nekom vrstom cirkularnog klatna privezanog na kozni remen iii uze (T. IV, 4- 5). Na taj nacin je bila omogucena upotreba ovih alatki i pri najmanjem prostoru u oknima, koja su ciscena do svoga kraja, i to u potpunosti, tako da nije bilo nikakvih zaostataka rudnih naslaga.

Raznovrsni oblici ovih batova, kao i razlika u njihovim dimenzijama i tezini cinila ih je pogodnim za rad u razlicitim uslovima svakog okna. Moze se reci da je ovde vee dosla do izrazaja reznja za njihovom specijalizacijom, pa je moguce razlikovati cetiri osnovne grupe batova: valjkaste, pravougaone, trougaone i one iskoristavane kao neka vrsta rue nih bat ova iii (T. IV, 1-2,4-5) klinova. Rasprostiranje ovih batova teritorijalno je veoma siroko i moze se srnatrati oznakom jedinstvene rudarske tehnologije u praistoriji evropskog i azijskog prostora.v"

Ovome treba takode pridruziti i alatke izradivane po pravilu od jelenskih rogova, cija se funkcija, po svoj prilici, sastojala u sakupljanju rude prethodno izmrvljene kamenim batovima, kao i za prosirivanje pukotina u naslagama rude (T. IV 13).

Tehnika kopanja rude izgledala je, prema ovim podacima, ovako: rudne naslage u oknima bile su naizrnenicno zagrejavane i hladene (ostaci vatrista i tragovi gorenja nalazeni su takode u oknima), zatim mrvljene i lomljene kamenim batovima (0 cemu svedoce po neki put teska ostecenja njihovih radnih povrsina), Ruda je zatim prikupljana kostanim alatkama, a vrlo verovatno i drvenim, pa izvlacena na povrsinu, mozda uz neka jednostavna tehnicka pomagala, kao sto bi bili primitivni cekrci. Izvesni ostaci drvenih konstrukcija otkriveni SU, na primer, uz pojedine pristupne platforme.

c. Relativnohronolosko mesto rudokopa Rudna glava pouzdano je odredeno prema nalazima keramike u pojedinim oknima, uglavnom na njihovom dnu, kao i dvema man jim ostavama, nadenim na pristupnoj platformi okna 6a (T. V, 2-3,4-5). U oba slucaja keramicki sudovi ili fragmenti su nacleni in situ, tj. zateceni su onako kako su i ostavljeni. Znacajniju ulogu za relativnohronolosko opredcljenje rudokopa imaju obe ostave, sto je i opravdano. Kerarnicki sudovi koji ih sacinjavaju, iako nisu

()6. B. Rothenberg, 1971,16, Sl. 6; H. Holzer,;\1. ;\jomcnzadeh, 1971, 5;.J. Jackson, 1968,95, T. Ill: Cl. Davies, 1937, 2.

45

mnogobrojni, dobro su ocuvani i u potpunosti odgovaraju pocecima mlade vincanske grupe (Vinca - Plocnik I, ili Vinca B2--C).67 Tome u prilog narocito ide crnoglacana amfora, Ci ja spiralna, pEtko kanclovana ornamentika ima svoje najbolje analogijc na pocetku mlade vincanske grupe (T. V, 2). Slicno relativnohronolosko mesto bi bilo odredcno i prema dobro ocuvanorn zrtveniku sa srilizovanim zoornorfnim ukrasima, 5 tim sto bi ovde analogije ukazivale i na sam zavrserak starije vincanske (T. V, 6a--b) grupe.68 Posto se i os tali nalazi uklapaju u ovakve hronoloske okvire, to bi rudokop ranog encolita na Rudnoj glavi mogao da bucle u eksploataciji od zavrsetka starije vincanske grupe i tokorn prve etape mlade vincanske grupe.

J\fETALURGIjA RANOG I POZ~OG ENEOTJTA

Poceci iskoristavanja bakra ilustruju veoma jasno dodirne tacke izmeclu razvijcnc obrade karnenog oruda mladeg ncolira i rek nastale metalurgije bakra, ili, racnije receno, koja rek nastaje. Tako se najpre upotrcbljava sarnorodni bakar, nalazen u znatnim kolicinarna na svim bogarijirn lczist ima oksidnih minerala ovog mctala i obradivan u pocetku tebnikom hladnog kovanja. Ovo pokazuje da ic i samorodni bakar najpre srnatran za pogodnu petrografsk u sirovinu, jcr JC hladno kovanje samorodnog bak fa samo primena dobro poznate tehnike okrcsivanja na sir ovinu drugacijih tehnickih odlika.(;g

Zagrevanje, postignuto hladnim k ovanjern, ubrzo je doveJo do saznanja 0 uticaju toplote na savitljivosr bakra. Toplo k ovanje je podrazumevalo zagrevanje metala, a to je put usmeren neposredno na topljenje samorodnog bakra ili njegovih oksidnih minerala. Postoji takode misljenje o zriacajnoj ulozi pirorehnickih dostigijuca mladeg neolita za prvu metalursku preradu rnetala. Tako se stavljaju u prvi plan keramickc pcci, gde se cesto dostizala temperatura dovoljna za topljenje bakarnih oksida, ili jc to bar bio put za postizanje stepena neophodnog za tu svrhu.?" C oba slucaja se, medutim, ukazuje na oksidne mirieralc bakra kao prve rude upotrebljene za metalursko dobijanje bakra.

Prema rezultatima spektralnih analiza ucinjenih za bakarne objekte balkansko-podunavskih oblasti, jedna od najstarijih grupa bakra, veorna cista, zastupljena je u istocnim delovima Karpatskog basena, na centralnom

('7. \3. j ovanovic, 1975, 4S. 51. 3· ()~L Idem, 1972,8. Sl. 4.

(,,). :\ Rvridina. '971,42; R. =c . C. RcnfIT\1;, 197.;, ,.PI; '1"

j 962, 9·

J 973, X ""7 ).

1 jugoistocnom Balkanu.?' Bez obzira koliko jt prctapanje bakarnih predmeta, vrseno bez sumnje od samog pocerka eneolita, menjalo njihov sastav, ipak iz ovih analiza proizlazi da jc na navedenim tcritorijama najpre upotrebljavan bakar visoke cistote, a to moze biti sarno onaj dobijen iz oksidnih mincrala. Upravo takav rezultat jc dala i analiza jeclnog od bakarnih objeka ra iz horizonta mladc vincanske grupe u Gornjoj Tuzli.72

lako su pojcdini primerci sek ire-cck ica od bakra izradeni tehnikom k ovanja, ipak je prelazak na proizvodnju masivnog alata znacio sire uvode njc tehnike livenja. Sada se vee' radilo 0 rehnickorn postupku usaglasenorn u porpunosti sa novirn kvaliterima takvc sirovine kao sto jt metal i k onacnim odvaianjern tehnologije njegoTe obrade od obrazaca nasledcnih iz industrije karncna rnladeg ncolira. Sudic za livenje iz osravc 4 u Plocniku potvrduje brzu prirnenu ove najstarije metalurske tehnike, dok kalupi iz Sarvasa j \-llccdola iz srambenih horizonara poznog eneolita svcdoce () Jokalnoj preradi metala u jllgoslovcnskom Podunavlju.

Topljenje i Iivenje bak arnih ruda prosirilo je uporrebu ovog mcrala, pa su lczista oskudnih minerala, kao najbogatija, morala biti ubrzo iscrpljcna. Otuda sc u metalursk orn pogIcdu isticu elva najvaznija elernenra u da ljern razvoju rane industrijc bak ra. Prvi sc odnosi na postepc111 prelazak na eksploataciju bakarnc rude s]o;':enilcg sastava, pn'ensrvcno one sulfidnc. Drugi upucuje na stalno nasrojanje najstarijih mctalurga za poboljsanjern k valiteta bakarnog liva, a to jc na pJ"\(Jm mestu znacilo po vecanje cvrsroce livenog metala.

Prclazak na iskorisravanje sulfidnih ruda u pozno111 encolitu potvrdcno jc analizama proizvoda od bakra, pri ccmu je ovaj meralurski napredak imao verov atan prioritet tamo gdc su bakarne rude bile slozeriijeg sastava (npr., austrijske Alpe ili slovacke rudne planine, gde je narocito ispoljena parageneza bakar-arsern.?" Za ove oblasti je stoga k arakteristicno uccsralo prisustvo arsena u bakarnom livu, sto zapravo oznacava pojavu najstarije legure bronze, pre njcnog klasicriog vida, dobijenog pr irncsama k alaja.

Trazenje novih i poboljsanih uzoraka metalnog liva.ili iznalazenje novih metala, prisumo je od samog pocerka pr imarne metalurgije. To najbolje ilustruje ostatak topljenog olovnog minerala na dnu jcclnc posude nadene na naselju vincanske grupe u Tuzli.?" Rezultat takvog eksperimentalnog rada, vrSenog uporedo sa razvojcm priman.c metalurgijc bak ra, vidljiv je na zavrsetku poznog eneoJita-~ oruclc j oruzje tipicno za tu fazu,

\\ '(-,

kao sto su sekire sa jednom usicom ili ravne sekire sa lucnim secivorn, cesto su vee livene od arsenove bronze. 75

PROIZVODNJA OBJEKATA OD BAKRA RANOG I POZNOG ENEOLITA

Pocetna faza proizvodnje najstarijih bakarnih objekata posedovala je jos jednu bitnu osobinu kamene proizvodnje mladeg neolita - individualnu izradu svakog predmeta, bilo da se radi 0 nakitu ili alatu. Samim tim je i kvalitet proizvoda, a narocito funkcionalnost njegovog oblika umnogome zavisila od vestine majstora. Iako se cini manje znacajnom, ta karakteristika najranije bakarne proizvodnje moze da bude cesto presudna kod tipoloske klasifikacije prvih proizvoda ove industrije, cija je neujednacenost iz ovog razloga tehnoloski neizbezna.

Ova pocetna proizvodna etapa traje izvesno vreme i prelaskom na izradu masivnih alatki, sto bi mozda znacilo da topljenje rude moze da prethodi livenju. Tako je masivna sekira-cekic iz poznate karbunske ostave (Moldavija) izrac1ena kovanjem, i to na vrlo visokom zanatskom nivou ove vestine.?" Ali, tek je prelazak na livenje ornogucio masovnu proizvodnju teskih alatki od bakra i savlac1ivanje te etape ima prilicno rani datum. Tako su duge sekire-cekici plocnickih ostava vee najverovatnije livene, cernu ide u prilog i prisustvo slitka-ingota (ostava 3), kao i sudica za livenje (T. I, 6) (ostava 4).77

Osnovna oznaka bakarne proizvodnje poznog eneolita je njena serijska proizvodnja, prvi put uopste ostvarena u porec1enju sa bilo kojom proizvodnjom orucla rada pre ovog perioda. Najvaznije preimucstvo ovog nacina proizvodnje bakarnog orucla i oruzja je mogucnost izrade neogranicenog broja primeraka prema najuspesnijern prototipu, i to uvek istih radnih osobina. Jedared prihvacena i obezbedena u tehnickom pogledu serijska proizvodnja ne zahteva vise dodatne rehnoloske izmene ili prilagoc1avanje svakom posebnom objektu (sto je slucaj sa individualnom izradom). Sustinu uvodenja novog metoda proizvodnje cini livenje u kalupima, tako da prisustvo ovih objekata na naseljima poznog eneolita sigurno svedoci 0 preradi metala i lokalnoj proizvodnji bakarnog oruda i oruzja.

Tako su na Vucedolu, poznatom naselju istoimene poznoeneolitske grupe, nadeni kalupi dvostruke namene: sira strana je sluzila za livenje ravnih sekira, druga, uza, za dleta. Kalup je bio jednodelan, tako da se moglo

71. H. Utto, \X·. Witter, 1912, 112, analiza 22\7; B. Co vic, 1973, 18, Tabcla II. 7(,· C;. Sergeev, 1963, 1<7, SI. 2; N. Rvndina, 1971, lp.

n· B. Stalio, 1973, 119, SI. 14·

ocekivati da jedna strana sekire ima izrazenije i pravilnije oblikovano lucno ispupcenje. Slucaj je hteo da u is tom horizontu bude nadena ravna, cetvorougaona sekira, cije su se dimenzije u svemu poklapale sa negativom kalupa, cak je i jedna strana (spoljasnja kod livenja) bila ravnija u odnosu na onu drugu. Ostrica te sekire je bila naknadno kovana, da bi se povecala njena cvrstina.?"

Znacajna grupa kalupa potice sa naselja Ig u Ljubljanskom Barju, koje svojom mlac!om fazom verovatno vee pripada ranom bronzanom dobu, sto potvrduje i kalup sekire sa jednom os tricorn i cilindricnim usadnikom. Sarno naselje je u relativnohronoloskorn pogledu paralelisano sa grupom Vucedol u Slavoniji, sto odgovara, na primer, i podudarnosti kalupa za ravne sekire, iako u tehnickorn pogledu ovi kalupi pokazuju tokom poznog eneolita i ranog bronzanog doba uglavnom iste osobine. Na Igu je, medutim, nadena i trapezoidna ravna sekira, slicna primerku iz Vucedola, Pored kalupa -- od kojih posebnu vrednost imaju oni namenjeni izradi sekira u dleta, sto se opet podudara sa primerkom iz Vucedola, - sa sojenickog naselja na Igu potice i izvestan broj posuda za topljenje metala, neki od njih i sa izlivkom.Z''

Slicni nalazi kalupa za odlivanje poznoeneolitskog i ranobronzanodobnog oruda i oruzja nadeni su i na Debelom brdu kod Sarajeva, koliko se i kulturna grupa kojoj pripadaju, vucedolska, moze smatrati u svojoj zavrsnoj etapi vee ranobronzanodopskom. Kalupi za bodeze sa sirim listom i uzduznim, rebrastim ojacanjern imaju takode odgovarajuce analogije u alatkama tog tipa otkrivenim na Igu. Zanimljivo je da su kalupi za izradu sekira sa jednom ostricorn i cilindricnim usadnikom bili ukraseni sa spoljne strane i da su imali posebno leziste za stavljanje cepa, kojim se regulisala supljina usice.s"

Nalazi kalupa u naseljima poznog eneolira pokazuju jos jednu odliku savremene prerade bakra a to je pokretljivost radionica, lisenih slozenih tehnickih uredaja, tako da su mogle zadovoljiti sve hitne potrebe, pod uslovom da su obezbec!ene odgovarajuce sirovine- a to je cesto mogao biti, kako se videlo, i stari bakarni liv. Sem toga, i usvajanje novih oblika nije vise priCinjavalo nikakve reskoce, jer se sastojalo u jednostavnom kopiranju zeljene forme oruda i njegovom livenju u kalupu sve do potrebnog broja. To i objasnjava veliku mnozinu tip ova bakarnog oruda i oruzja poznog eneolita, a pre svega njihovih varijanti, sto je imalo jasne posledice na odgovarajucu tipolosku klasifikaciju.s-

78. R. Schmidt, '945, 103, T. 49,1.

79. P. Korosec, J. Korosec, 1969, 21, T. 102-103.

80. B. Covic, 1973; 14; 1976, 105; A. Benac, '964, 139·

81. R. Evans, 1971,468; B. Jovanovic, 1971, 39·

49

MBT/ILURGljA I PROIZVODNjA R/1KRA ENEOljTSKOG PhRIOlJA JUGOSL~l itn: J SUSl:DNE OBI~ASTI BAl~KLyq J PODUNAVLjA

RAZMENA I CIRKULACIJA PROIZVODA OD BAKRA 1 ZLATA ENEOLITSKOG PERIODA BALKANSKO-PODUNAVSKIH OBLASTI

Delovanje razvijene metalurgije i proizvodnje bakarnih objekata u onim kulturnim grupama eneolitskog perioda ovog podrucja, lisenim in ace sopstvenih lezista bakarne rude, bilo je moguce jedino uvozom potrebnih sirovina. Karakteristican primer pruza u tom pogledu grupa Tripolje-Cucuteni, cije oblasti obuhvataju donje Podunavlje i stepe [uzne Ukrajine. Sistematska metalografska ispitivanja proizvoda tripoljske bakarne proizvodnje pokazala su visoki stepen zanatskog znanja u obradi prvih meralnih predmeta, pocev ad hladnog kovanja pa sve do livenja i zavarivanja. Ali bakar, upotrebljen za ovu proizvodnju, bio je, po pravilu, stranog porekla i po svom sastavu upucivao iskljuCivo na podunavsko-karpatske oblasti. Prema zakljucku izvedenom na osnovu ovih analiza, u obzir bi dosao import iz prostora [uznih Karpata i istocne Srbije, a kao nosioci prvih metalurskih znanja uzete su populacije grupa Bojan i Vinca.82 0 masovnosti te razmene, uz sve ostale pojedinacne nalaze sa tripoljskih naselja, posebno govori veoma bogata i znacajna ostava iz Karbuna u Moldaviji, koja pripada ranom Tripolju. Velika vecina nakita i oruda iz ove ostave bio je izraden od bakra ci je se poreklo ponovo svodi na balkansko-podunavski prostor, cernu ujedno odgovaraju i ripoloske odlike bakarnih objekata ove ostave.s"

Drugi dokaz za siroku razmenu proizvoda primarne proizvodnje od bakra prcdstavlja izrazita tipoloska, a samim tim i tehnoloska ujednacenost bakarnih objekata eneolitskog perioda karpatskih i balkanskih oblasti. Kada se, na primer, ocrtaju granice rasprostranjenja najtipicnijeg predstavnika razvijene faze proizvodnje od bakra, krstastih sekira, tada se bez reskoca moze uociti da one cine zatv oreni krug sa karpatsko-cenrralnobalkanskom zonom u sredistu.

Polazeci od juznih oblasti, ciju granicu, kako za sada izgleda, obelezavaju plocnicke ostave, upadljivo je da jedino masivno bakarno orude podunavskog tipa u Makedoniji predstavlja krstasta sekira iz Resna kod Prespanskog jezera. 84 Severna i srednja Grcka, pored ravnih sekira iz Seskla, nisu takode pruzile nalaze ove vrste. juzne oblasti Balkana, medutim, uzi-

S z , I\. Rvndina , 1971, roc

H). G. Sergccv, 196;, 1,16, Sl. I ---2; I. Hognar Kut zi.in, 1972, 21S.

K4· :\1. Garasanm, 1914, 83

majuci u obzir bliske kulturne i hronoloske vezc sa kontinentalnim neolirorn i eneolitom, mogu ubuduce da daju i brojnije nalaze objekata razvijene obrade bakra.

Na istoku Balkanskog poluostrva nalazi masivnih oruda karpatsko-podunavskog eneolita, kao sto su rane sekire-cekici (tzv. tip Vidra), iii k rstaste sekire, pripadaju u vecini zapadnoj i severn oj Bugarskoj. Dalje na i-rok od delte Dunava, tripoljska plemena prihvataju iskustva metalurgije I obrade bakra balkansko-podunavske zone, pogotovo u svojoj starijoj erapi. Podrucje Transilvanije, zatim severne delove Panonske nizije i teriroriju danasnje Slovacke treba smatrati za centre proizvodnjc masivnog bakarnog oruda i oruzja, pocev od sekira-cekica (nekropole Tibava i Tiszapolgar-Basatanya grupe Tiszapolgar),8.5 do razgranate skale osnovnih ripova i varijanti krstastih sekira. Zapadna oblast Karpatskog basena, uk ljucujuci tu cesko-rnoravsko podrucje i alpsku zonu Austrije, pripadaju takodc krugu rasprostiranja balkansko-podunavske proizvodnje bakra.

Takva teritorijalna zastupljenost tipicnih proizvoda razvijene proizvodnje bakra ide u prilog zajednicke tehnoloske osnove za ovu tek uvedenu proizvodnu granu, ciii je ubrzani razvoj tekao priblizno podjednako u sv im kulturnim grupama ranog i poznog eneolita. Zanimljivo je obratiti u tom pogledu paznju na one grupc mladeg neolita ili ranog cneolita, na cijern podrucju, scm redih primcraka masivnog bakarnog oruda, nije ustanovljcna snaznija lokalna obrada tog metala. To su za sada vincanska grupa, odnosno njena centralna, pomoravsko-podunavska varijanta, sopotska grupa u slavonskom prostoru, butmirska grupa centralne Bosnc-prodori grupa razvijenog panonskog eneolita doveli su kasnije do njihovog unisrenja i iscezavanja.

Podudarnost teritorijalne zastupljenosti masivnog bakarnog oruda i odgovarajuCih eneolitskih grupa odredujc ove poslednjc kao nosioce najstarije prerade mctala. To potvrduje istovrerneno nastajanjc i razvoj metallurgije bakra na lokalnim osnovama karpatsko-podunavskog eneolita.

RELATIVNOHRONOLOSKO MESTO METALURGIJE

I PROIZVODl\:JE BAKRENIH OBJEI,,\TA ENEOUTSKOG PERIODA _lUGOSLAVIJE

Najstarije iskorisravanje bakra i njegova prcrada ustanovljeni su, kako se vidclo, u nizu ranocncolitskih (iIi mladeneolitskih) kulturnih grupa na Balkanu i u Podunavlju. Kako je relativnohronoloski odnos ovih grupa utvrden drugim putem, bar u opsrim crtama, to bi najjednostavnije resenje

bilo prilagoditi razvoj primarne metalurgije bakra vee postojecoj periodizaciji eneolitskog perioda. Ali rudarstvo, metalurgija i obrada bakra ovog perioda imaju sopstveni put razvitka, kao sto bi trebalo racunati i na razlicite poglede na hronolosku podelu mladeg neolita i eneolita balkansko-podunavskog prostora. Stoga se razvojne faze metalurgije i obrade bakra eneolitskog perioda mogu ovde izloziti sarno u kratkim potezima -- za tacnije definicijc te vrste rczultati dosadasnjih istrazivania su ius uvek ncdovoljni.

1. Pocetna faza primarne obrade bakra vezana je za upoznavanje i upotrebu samorodnog bakra kao petrografske sirovine, koja jos uvek nije podvrgnuta metalurskorn postupku. Primeri iz starije neolitske grupe Cris u Transilvaniji, ili iz Ovcarova, iz starijeg neolita Bugarske'", potvrduju ovakav put postepenog uvodenja bakra u upotrebu. Takvi nalazi nisu poznati na teritoriji Jugoslavije, ali rana eksploatacija cinabarita iz Suplje stene kraj Beograda od strane nosilaca starije vincanske grupe upucuje takode na slicna istrazivanja izvora sirovina, kao i pocetnog rudarstva na ccntralnom Balkanu.

II. Prelazak na iskoristavanje karbonatnih ruda podrazumeva nesumnjivo pocetak metalurske prerade bakra. Ostaci topljenja bakra u naseljima mlade vincanske grupe u Gornjoj Tuzli, Divostinu ili Fafosu to pouzdano potvrduju.

Tehnika obrade metala se veoma brzo razgranava vee u toj pocetnoj metalurskoj fazi. Metalografska ispitivanja najranijih bakarnih objekata, nadenih u kulturnim grupama ranog eneolita karpatskog i podunavskog prostora, a posebno onih iz ranog Tripolja, svedoce 0 nizu operacija upraznjavanih od strane metalurga. Tako se nabrajaju, uz hladno i toplo kovanje kao osnovni vid plasticne obrade bakra, jos i izvlacenje, istanjivanje, savijanje i rezanje metala, zatim probijanje otvora za drzalje kod prvog masivnog oruda, zavarivanje, struganje i glacanje.87

Male alatke kucne radinosti su prvi masovnije izradivani objekti, prisutne na naseljima mlade vincanske grupe, ali im se ubrzo pridruzuju sekire-cekici i dleta, koji vee mogu biti i izliveni. Karakteristicni predstavnici ovog horizonta rane metalurske prerade bakra su mlada vincanska grupa - racunajuci tu narocito njenu juznu, pomoravsku varijantu i grupa Tiszapolgar, cije je rasprostiranje vee pouzdano utvrdeno na podrucju Vojvodine.f"

Ill. Serijska proizvodnja masivnog bakarnog oruda i oruzja uvodi u tehnologiju prerade bakra livenje u kalupima, najpre jednodelnim a zatim

86. K Vlassa, 1967,406, SI. 6; H. Todorova, 1975, 5.

87. N. Ryndina, 1971, 1j6.

88. M. Garasanin, 1973, 217; B. Brukner, 1974, 118.

52

dvojnim, u rudarstvu i metalurgiji iskoristavanje sulfidnih ruda, u tipologiji niz eksperirnentalnih forrni masivnog bakarnog alata i oruzja, Cirkulacija metala je igrala znacajnu ulogu i nije bila rezultat sarno trgovine, vee i zavojevackih pohoda i ratnih sukoba. Prirnerno je da su nalazi masivnog oruda i oruzja balkansko-podunavskog tipa uvek brojniji na podrucjima do kojih su doprle kulturne grupe poznog panonsko-podunavskog eneolita. Za teritoriju Jugoslavije takav znacaj narocito imaju grupe Baden, Kostolac i Vucedol,

Nalazi bakarnih krstastih sekira na naselju badenske grupe kod Dobanovaca u Sremu.f" prisustvo sekire takvog tip a na Padini u gornjem Derdapu, uz nekropolu Kostolac - Cotofeni , 90 ili zajednicka zastupljenosr masivnog bakarnog oruda i zlatnog nak ita u ostavi Split-Gripe.v' mogu se uzeti kao primeri, izrnedu ostalih, takvog kretanja rnetala tokom poznog eneolita. U tom smislu govore i brojni nalazi bakarnog oruda (cetvorostrana sila, rayne sekire,kao i ostaci prerade bakra), ucinjeni u horizontu pozne Salcuja-g rupe u Lazarevoj pecini (Zlot kod Bora) ;92 slicni nalazi susrecu sc i na drugim naseljima poznog eneolita severozapadne Bugarske (npr., Zaminec kod Vraca).93 Najzad, iako pozniji, ovdc se mogu istaci, kao jedinsrveni susret balkansko-podunavske i egejske rane metalurgije bronze, nalazi iz tumula u Tivarsk orn polju, na Crnogorskom primorju. Ovde je tipicna sekira sa jednom ostricorn i cilindricnim usadnikorn, izradena od srcbra, uz druge vrste nak ita od zlata, nadena zajedno sa zlatnim bodezorn, ojacanirn visoko profilisanim rebrom, cije porck lo upucuje na metalurgiju ranog bronzanog doba Krita.I"

Ovo nije jedini primer za blize opredeljcnje relativ no-hronoloskog odnosa egejsko-anadolskc i balkansko-podunavskc obrade bakra i bronze. Sistematska iskopavanja viseslojnih naselja iz perioda sedelacke zcrnljoradnje i ranog metalnog doba u severnoj Grcko] (Sitagroi i Dikili Tash),9.5 kao i u bugarskom dclu Trakijc (Karanovo, Ezero)96 pokazala SU, prema stratigrafski pouzdano opredeljcnim nalazima, da razvijena obrada bakra i zlata karpatsko-balkanskog proswra prethodi ran om bronzanom dobu Egeje. Tak vi podaci idu opravdano u prilog sopstvenog razvoja balkanskopodunavske metalurgije i proizvodnje od bakra, oznacavajuci istovrcrneno hronolosku jednakost rane rnetalurgije bronze u Egeji i Kikladima j one u kontinentalnorn delu Balkana, cije je poreklo nesumnjivo u poznocneolirskim grupama Karpata i Podunavlja.

-:\. Tasi(;, 196,,21.

B. 19-", T \ If, 1\ I

'-)! [ 19) ~, 12.7

()2. ~. Tasu , J96H, (J.

B. :\ikolJ)\', Jlpj, SI. 19.

(!-+. \1. Parovic-Pccik an, V Trbuhovic. 19'1, 1:;4, T.1\', \2; T \',12. lj\ I. Deshavcs, IC)70, .~;, SL 41; C. Renfrew, J971, 475.

(~. (~c()rgie\', H)61, 4(), Prilug B; R. Kar incarov, 1974,2.

53

Razumljivo je da ovde treba upozoriti na dobro poznan hronoloski prioritet maloazijske, odnosno anadolske rane metalurgije. Prvo poznavanje bakra u anadolskom prostoru datuje se u VII milenijum stare ere (Catal Hujuk), dok je prerada bakra vee utvrdena na naseljima poznog neolita i ranog halkolita anadolske periodizacije (Hacilar i Can Hasan), kao sto ostava metalnog oruda sa naselja Beycesultan vee ukazuje na naprednu metalurgiju na pocetku V mil. st. ere.97

Takav razvojni put rane metalurgije bronze u jugoistocnoj Evropi osvedocavaju i cinjenice utvrdene metalografskim i drugim analizama objekata od bakra poznog eneolita. Primerci masivnog bakarnog oruda i oruzja sa teritorije Jugoslavije, cije su analize vee obavljene, pokazuju tokom poznog eneolita sve vecu zastupljenost bakarnog liva sa primesama antimona i olova, kao i arsena, sto je vee legiua bronze ovog poslednjeg metala.P''

Stoga prelazak na rano bronzano doba u balkansko-podunavskom prostoru, posmatran sa rnetalurskog stanovista, predstavlja na prvom mestu nastavak neprekinutog razvoja eneolitske obrade bakra. Funkcionalno usavrsena oruda, kao sto su sekire sa jednom ostricom iii listoliki bodezi, kao i iznalazenje novog i poboljsanog metalnog liva, legure bronze - to su osnovne tekovine preuzete od metalurgije i obrade bakra na zavrsetku njenog razvoja, koji je ujedno oznacio i kraj eneolitskog perioda.

97· J. Mellaart, 1967,217; D. Stronach, 1962, 280.

98. M. Bulat, '962, 6, Tabcle I, II (prema analizama izvedenim u Stutgartu, S. Junghans, E. Sang meistcr, M. Schroder, '9(0); B. Covic, 1973, Tabela II; II. Otto, \'i/. Witter, 1952, 83; 87.

54

Nikola Tasic, Beograd

TISZAPOLGAR I BODROGKERESZTUR I<ULTURA

Tiszapolgarska kultura je nesumnjivo jedna od prvih metalnodobnih kultura u J ugoslaviji. Bakar je, kako je to napred istakriuro, bio u upotrebi i nesro ranijc, u vincanskoj, Herpaly-Csoszhalom-Oborin, ranoj Salcuta i drugim k ulturama,' ali je on u prvo vreme vise iskoriscavan za izradu sitnijeg nakita nego sto je imao znatnijeg uticaja na ekonomiku drustva, na promene materijalne i duhovne kulture, sto bi, s obzirom na njegov kasniji znacaj za evoluciju ljudskih zajednica, moglo da se ocekuje. U tiszapolgarskoj kulturi njegovo otkrice i preimucstva kojc je imao u odnosu na drugi materijal od koga su se izradivale alatke (kamen, kost, drvo) dobilo je svoj pravi smisao. Narasle potrebe uticale su da se razvijaju druge primarne i sekundarne grane (rudarstvo, prerada, livenje, razmena itd.), menjajuCi na taj nacin citavu ekonomiku kultura, zasnovanu na neolitskoj agrarnoj osnovi i na lovacko-stocarskorn nacinu privredivanja. Predmeti izradivani od bakra, dotle samo u ekskluzivne svrhe (nakit), dobijaju u tiszapolgarskoj kulturi siru primenu, prakricnu u prvom redu. Brojni nalazi u kucama, jamama, u kulturnom sloju na naseljima ili, jos cesce u grobovima, pokazuju da su usvojeni nacin njegovog dobijanja, tehnologija prerade rude i nacin izrade predmeta (kovanje i livenje).

Ne ulazeci na ovom mestu u problem pocetnih impulsa za dobijanje bakra i za iskoriscavanje pri izradi predmeta od njega (dali je to Bliski istok iii ne)", znacajna je cinjenica da se najraniji predmeri od bakra nalaze naj-

1 B. .100anO\ 1(', J 971, P 1 R; 2) i d. i cit. lit.: B. Stalio, J 964, D. Berciu, J 96 J a, 253 2)7; J. Korek P. Parav,

1956,42; S. Siska, J968, 114.

_. H. Jovanovic, J97J, J6 17; J Deshayes. 1960.

5 5

cesce na podrucju riszapolgarske kulture i njenog jugoistocnog suseda Salcuta-kulture. Geografski, to je oblast ogranaka Karpata od Slovacke na severu pa do Oltenskih brda i Homoljskog masiva na jugu. Ova oblast, kako je to danas dobro poznato, bogata je naslagama bakarnih ruda, pa i zicama samorodnog bakra. S toga je i razumljivo sto se u najranijim eneolitskim kulturama ovog podrucja tako cesto nalaze bakarni predmeti. To nam daje pravo da ove kulture i ovu oblast smatramo maticnom.za.ranu, primarnu metalurgiju bakarnog doba.

Ustaljeno je misljenje da pronalazak bakra znaci revoluciju u razvoju praistorijskog drustva. Otkrivanjem nacina njegovog dobijanja reklo bi se da odjednom dolazi do transformacije kultura, do prerastanja neolitske u metalnodobnu civilizaciju. Tiszapolgarska kultura pokazuje nesto drugo. Pre svega, put od pronalaska bakra pa do njegove siroke primene bio je dug, znatno duzi nego sto se pretpostavljalo. Upoznavanje njegovih preimucstava odvijalo se kroz generacije, pa cak i kroz nekoliko kultura. Nosioci vincanske kulture su znali za njega, sudeci po pojedinacnim nalazirna bakarnih predmeta i po rudokopu u R udnoj glavi kod Majdanpeka.s ali on nije imao tako siroku primenu u vincanskoj kulturi, kojoj je pripadao. Herpaly-grupa, koja neposredno prethodi tiszapolgarskoj, takode zna za bakar, kao i rane faze Salcuta-kulrure.t Pa ipak, tek u tiszapolgarskoj bakar dobija onaj znacaj u materijalnoj kulturi koji je opredeljuje kao prvu pravu bakarnodobnu kulturu u Karpatskom basenu, ukljucujuci i jugoslovensko Podunavlje.

Pre nego sto se prede na analizu teritorije, materijalne i duhovne kulture, relarivne i apsolutne hronologije, treba upozoriti na problem termina za ovu i mladu bodrogkereszr ursku kulturu. Neki au tori (~1. Garasa nin, N. Tasic)" ukazali su na neodrzi vost teze 0 ostrorn razgranicenju ovih dveju kultura ~ Tiszapolgar i Bodrogkereszt ur, iz razloga "to mlada predstavlja prostu evoluciju starije, tiszapolgarske. Stilske promene koje se u mladoj kulturi javljaju samo su nastavak zapocere, logicnc evolucije u pojedinim oblicima materijalne kulture bez nekog vidnog uticaja sa strane. Vecina bitnih cinilaca za jednu k ulturu: njena ekonomika, sahranjivanje, pa cak i naselja, odnosno nekropole, ostali su isti. Oni se zadrZavaju kroz jedan duzi vrernenski period od k raja neolitskog pa tokom celog eneolitskog perioda. Rukovoden ovakvim iii slicnim stavorn, S. Siska u Slovackoj vidi u okviru Polgar kulturnog kompleksa cctiri osnovnc grupe sa vise faza koje obelezava sa Polgar J--IV i potfazama IIa---b i IV a--c.fl Ovakvo misljenj« oslanja se na relativno mirnu evoluciju od Herpalv-gr upe preko

Up. poglavljc IJ u ()V()I k njizi ; B. Jovanovic', 197',18; T. I Ill.

4. L'p. nap. I., posebno S. Siska 1968, 114--119. i cit. lit j. D. 1 M. Garasanin, 19)7, 199 i d.;:--':. Tasic, 1968, 274· (,. S. SIska, 1968, 1)8- 139.

Oborin, prototiszapolgarske, tiszapolgarske do bodrogkereszrurske kulture i Laznany-grupe. M. Garasanin je iz slicnih razloga predlozio, publikujuci nalaze iz erne Bare, termin Bodrogkereszt ur kao jedinstven naziv i za tiszapolgarsku i za bodrogkeresztUrsku kulturu, naravno podrazurnevajuci tom prilikom i pojedine razvojne faze.? Medutim, ova misljenja nisu prihvacena od strane madarskih arheologa, a kako se ove kulture razvijaju najvecim delom na njihovom podrucju, respektovacerno njihovo misljenje, uz napomenu da ce one biti u knjizi zajedno obradivane sa akcentom na stilskim slicnostima iii razlikama.

OBLAST RASPROSTIRANjA

U Jugoslaviji nalazisra tiszapolgarske i bodrogkereszturske kulture pripadaju periferiji njihovog kulturnog kruga (karta I). Centralne oblasti, mozda i maticne u isto vrerne, nalaze se severna od Jugoslavije u madarskom Potisju, Tisa je verovatno bila i osnovna magistrala kojom se ova kultura sirila i prema jugu i prema severu. Ako bi se geografski lociralo njeno podrucje, onda bi ono moglo da se na zapadu ograniCi Dunavom, na istoku Karpatima, na severu ova kultura se siri dolinama Tise i Bodroga, gotovo do njihovih izvorisnih oblasti. Na jugu, ono sto nas posebno interesuje, granica bi mogla da budc Dunav, od Beograda pa do Derdapa.8 Pojedinacni nalazi iii nalazista neposredno uz Dunav na dcsnoj obali (Grocka, npr.) samo bi potvrdivali misao da Dunav ni u ranoj praistoriji nije bio takva prepreka za praisrorijske kulture koju one ne bi mogle da savladaju. Ova juzna granica nije bila stalna. Nosioci kulture spustali su se dolinom Tise prema jugu u vise navrata i, prema podacima kojima se trenutno raspolaze, dospcli su do obala Dunava i Save a u jednom trenutku i juznije. Na ovaj nacin, juzno podrucje riszapolgarske i bodrogkereszturskc k ulture, korne pripadaju nalazista u Jugoslaviji, cini Banat u celini, istocni deo Backe i istocni deo Srema. Pojava pojedinacnih nalaza ivan ovih oblasti nisu bile konstante. Dodiri i rnesanja stilova i kultura prisutni su na tlu, sto irn samo daje veci znacaj u proucavanju, posebno relativnohronoloskih, odnosa.

Nalazista tiszapolgarske i bodrogkereszturskc kulturc najbrojnija su u Potisju, sto je i razurnljivo kada se ima u vidu cinjenica da se ove kulture od severa prcma jugu sire dolinom Tise. Dalje premajugu njihov broj opada. No u ce1ini mali je broj nalazista koja su i sisternatski istrazivana ;

7 D. i Vl. Garasanin, 19)7, 205 2.0(), (Jd ovug mi-ijcnja jr k asnij« \1. C;arasanin odustao {Up. ~\1. G., 1975,

2. 16 i d.).

H. 7.0 rcriroriju tlSzapolgarskc kulturc LIp. I. Bognar-Kutzlan. j~72, karra u priiogu 1 S. Siska, 1968, popi; nalazisr a b~, Obr. 1.

57

pa cak i ona na kojima su vrsena iskopavanja redovno su bila malog obima, ili su radena za vreme II svetskog rata tako da je dokumentacija nepotpuna. Zbog svega ovoga u proucavanju ovih kultura mora se vise osloniti na materijal severnog suseda, Madarske, gde su, bar kada se tice nekropola,

one znatno vise istrazene, ,

Od nalazista u Vojvodini, koja daju nesto vise podataka za rekonstrukciju materijalne i duhovne kulture nosilaca tiszapolgarske i bodrogkereszturske kulture, treba pomenuti nekropole kod Sttbotice (Nosa), Sente (Batka), viseslojno nalaziste Crna Bara kod il1okrina, JanCine tt Belegiftt. Pored ovih na kojima su vrsena iskopavanja, M. Garasanin i B. Brukner pominju jos desetak drugih sa kojih poticu slucajni nalazi ili materijal dobiven prilikom zemljanih radova.? Neka od njih, bez obzira sto su uslovi nalaza nepouzdani, usli su u literaturu, pa cak je po jednom od njih nazvana cokanska kultura.!" Materijal sa vecine ovih nalazista ima sarno tipoloski znacaj i sluzi kao elemenat u geografskom lociranju i analizi materijalne kulture. Pored nap red pomenutih nalazista, treba navesti jos : 5rpski Krstur, jasa Tomic, Ridica, Rospi-Cuprija, Progar i jos neka druga. Sva ova formiraju tri uze geografske oblasti: jednu Cine nalazista u Potisju (severni Banat i severoistocna Backa), drugu nalazista uz Dunav od usca Save pa prema istoku (juzni Banat i severni delovi uze Srbije) a trecu nalazista u istocnom delu Srema (Be/egis, Progar, Comoiaz'a).

Juzne oblasti sa nalazistima tiszapolgarske i bodrogkereszturske kulture pripadale su ranije vincanskoj grupi, pa je tim interesantniji njihov odnos, narocito u relativnohronoloskom pogledu. U Sremu i u srpskom Podunavlju brojna su nalazisra mlade faze vincanske grupe (Banjica, JakOJ)o, Obrez pa i sarna T7infa), zapravo bas one faze koja se po nekim autorima'! sinhronizuju sa tiszapolgarskorn kulturom. Posmatrano sa ovog sranovista, Tiszapolgar nalaze na podrucju mlade vincanske grupe trebalo bi smatrati rezultatom dodira i mesanja dye bliske i delom savremene kulture, ili su oni posledica kratkotrajnog boravka nosilaca tiszapolgarske na teritoriji mlade vincanske kulture. Sa druge strane, nalazista tiszapolgarske kulture u severnom Banatu i u Backoj pripadaju vee maticnim oblastima, srednjem Potisju. Ovde se riszapolgarska kultura nalazi »na svom tlu«, na teritoriji gde se pre nje razvijala potiska i Herpaly-kultura, kojima, kako se cini, ona duguje svoje poreklo.

Nalazista tiszapolgarske kulture u Vojvodini i uzoj Srbiji mogu da se podele na nekropole, naselja i nalazista sa kojih poticu pojedinacni, slucajni nalazi. U prvu grupu spadaju Srpski Krstttr, Coka, Kamaras kod Horgoia; dok bi nesto mladem vremenu bodrogkeresturskoj kulturi, pri-

9. M. Garasanin, 1973,217: Karra V, B. Brukner, 1974, 120 i d.

10. M. Grbir', 1919, )4. T. lIb.

11..1\1. Garasanin, 1973, 225; I. Bognar-Kutzian, 1972, 206.

\ -,

Karta I ... - Kulture Tiszapolgar i Bodrogkeresztur

padale nekropole kod Serite (Batka) i Subotice (Nosa). Na ove dye poslednje nekropole otkrivene su i jame tiszapolgarske kulture, sto bi moglo da se proturnaci da su mladi grobovi ukopavani u slojeve starijeg naselja. Grupi naselja tiszapolgarske grupe pripadaju, pored erne Bare jos .~anfine u Belegisu, nalaziste kod Groi ee, zatim delimicno istrazivano naselje sa nadzemnim objektima u Vrscu (Ul. 29. novembra) i dr_!2

STRATIGRAFSKI POLOZA] I RELATIVNA HRONOLOGI] A TISZAPOLGARSKE I BODROGKERESZTURSKE KUL TCRE

Ako bi se analizirala materijalna kultura tiszapolgarske kulture, moglo bi se na osnovu njenih dosta uniformnih oblika zakljuciri da je to jedna kratkotrajna, pr ilicno konzervativna kultura. Medutim, to je samo prividna konstatacija. Posmatrana na celom podrucju od Slovacke na scveru pa do srpskog Podunavlja na jugu, ova kultura, ukljucujuci i grupc koje su joj prcthodile iIi je sledile, prosla je dug put razvoja koji ispunjava, sa bodrogkereszturskorn kulturom gotovo citav eneolitski period a to ie gotovo jedan milenij. Pokusaji stvaranja periodizacije u razvoju ove kulturc koji su napravili 1. Bognar-Kurtizan i S. Siskal3 ornop ucuju da sc odredi kulturni i hronoloski polozaj jugoslavenskih nalazista u ovoj dugotrajnoj evoluciji.

Pre nego sto se prede na odredivanja polozaja ovih kultura u eneolitu Karpatskog basena i scvernog Balkana i njihove interne periodizacije, moraju sc rcsiti ncki problemi vczani za nalazista u nasoj zemlji a koji se odnose : na pitanjc njcnog stratigrafskog polozaja na nalazisrima u Vojvodini i na problem tzv. prototiszapolgarske grupe u Sremu i juznoj Backoj. Iz ovoga bi kasnije projecirao relati vnohronoloski odnos tiszapoljrarske i bodrogkereszturske k ulturc prcma kulturama u jugoslovenskom Podunavlju, uzo] Srbiji i scveroistocnoj Bosni, posebno odnos prcma mladoj vincanskoj kulturi, koji, kako sc cini prema dosada poznatim rnisljenjima u literaturi, ne bi mogao da zadovolji, zarim prema mladoj lengyelskoj, Salcuta, Hunyadi- Vajska, bubanjsko-humskoj, badenskoj i drugim savrcmenim kulturarna.

Stratigrafski polozaj tiszapolgarske i bodrogkereszrurske kulture utvrden je u Vojvodini jedino u Crnoj Bari a indirektno na nalazistima u Belcgisu, na Gomolavi i na nekropolama kod Subotice i Sente. Na prvom nalazistu, i pored nepotpune dokumentacijc (istrazivanja su vrsena 1943. i 1944. godine), M. i D. Garasanin su uspeli da utvrdc stratigrafski poloZaj

12. D. i '\1. Garasanin, 1957, !9CJ i d.: J. Todorovic. 1966, II T. L a, c.]\;. Tasic, 1971, I'). I;;. 1. Bognar-Kutzian, 1972, 20-' i d.; S. ~i5ka, 196B, Ltc.

60

pojedinih razvojnih faza ovih kultura.l" Najnizi sloj, koji je oznacen kao Crna Bara Ia (stratigrafski 5 b), pripada potiskoj kulturi; sledeci sloj Crna Bara II (sloj 5 a) pripada tiszapolgarskoj, dok bi treci pripadao pocecima bodrogkereszturske kulture. Na ovom nalazistu ne postoji pun razvoj Tiszapolgar-Bodrogkeresztur-kulture. Nedostaje najmlac1a faza koja bi hronoloski korespondirala sa nekropolama tipa Batka i Nosa, odnosno sa onom fazom bodrogkereszt urske kulture koja se smatra klasicnorn u njenom razvoju (Bodrogkereszr ur II).

Ostala nalazista u Vojvodini pokazuju jedino da je bodrogkereszturska kultura mlada od tiszapolgarske, sto je danas vee cinjenica u proucavanju ovog kulturnog kompleksa. Na obe istrazivane nekropole u Vojvodini, Batki kod Serite i Nosi kod Subotiee, pojedini grobovi bodrogkereszturske kulture, slicno na nekropolama u Mac1arskoj, ukopavani su u riszapolgarske jame.l"

1ndirektne stratigrafske podatke 0 polozaju Tiszapolgjir i BoJrogkeresztur - kulture u Vojvodini pruzaju viseslojna nalazista: Sancine u Belcgisu i Gomolava kod Hrtkovaea. Na prvom nalazistu, koje zapravu gravitira nalazistirna u donjem Potisju, iako je u Sremu (nalazi se ncsto juznije od usca Tise u Dunav na desnoj obali), tiszapolgarska keramika nalazi se u najnizem delu sloja.!" Detaljno je istrazena jedna jama sa sk oljkarna u kojoj su se nalazila i dva tipicna suda ove kulture. Jama, kao i eeo sloj na ovom nalazistu bili su zatvoreni jednim sterilnim humusnim slojem iznad koga se formira naselje vucedolske kulture sa dva stambena horizonta. Sterilnom humusu, debljine oko 25 em, koji cini cezuru u zivotu naselja, odgovara u Sremu pojava badenske i kostolacke kulture. Sa drugc strane, na Gomolavi, gde su eneolitski slojevi narocito intenzivni, pravog tiszapolgarskog materijala nema, ali irna onih nalaza koje jc B. Brukner 02- nacio kao prototiszapolgarski.l? Njihov polozaj odreden je kao »cneolitski hurnus«, odnosno Gomolava IIb-horizont. 0 problemu Prototiszapolgar-grupe bice diskusije kasnije. Ovde bismo, zbog znacaja Gomolave kao jednog od retkih viseslojnih nalazista na kome su niz godina vrsena sistematska istrazivanja i na kome su vrlu dobro proucene eneolitske kulture, utvrdili polozaj ovih Prototiszapolgar-i- nalaza u odnosu na mlac1u vincansku, lengyelsku i badensku kulturu. Protoriszapolgarska keramika nalazi se u istom sloju sa lengyelskom i vrlo je bliska po fa kt uri sa njorn.l" U stratigrafskom pogledu ovaj sloj se razvija iznad mladeg vincanskog naselja koji bi odgovarao Vinci C 1-C2. Prototiszapolgarski

14. D. i M. Garasanin, 1957, 200--205.

15. J. Korek, 1958,24.; M. Sui man, 1952, 117 i d.

16. N. Tasic, 1968,275.

17. B. Brukner, 1974, 117 i cit. lit.

18. Nova istrazivanja, pored starih nalaza, dala su dosta materijala koji bi pripadao najmlado] fa7i lengyelske kulture (bez slikanja). Materijal neobjavljen u Vojvodanskom muzelu.

61

nalazi zavrsavaju se na Gomolavi sa horizontom eneolitskog humusa, znaci pre pojave badenske kulture na ovom nalazistu. Kako je eneolitski humus na ovom nalazistu dosta intenzivan, sa malo ostataka naseobinske arhitekture (cak na izvesnim mestima deluje kao sterilan), mogao bi se on u celini, slicno humusu na Sancinama u Belegisu, da sinhronizuje sa riszapolgarskom a delom i bodrogkereszrurskom kulturom u V ojvodini.

Iz gornjih, dosta oskudnih, stratigrafskih podataka zak ljucuje se da se tiszapolgarska kultura javlja u donjem Potisju, u Vojvodini, u cistom obliku, posle najmIade faze potiske kulture. Prema sadasnjim znanjima ne postoje indicije 0 nalazistirna prelazne faze koji bi odgovarali Herpaly-Csozshalorn-Gorzsan-grupi. U daljem razvoju dolazi do formiranja rane bodrogkereszt urske kulture (Crna Bara III) i klasicne - nekropole kod Subotice i Sente. U Sremu i juznoj Backoj situacija je nesto izmenjena vee samom cinjenicom sto U ovim oblastima u prethodnom periodu nema potiske kulture; tarnosnjc grupe pripadaju, sa jedne strane, vincanskom a, sa druge lengyelskom kulturnom krugu. Tiszapoljzarski i bodrogkereszt urski nalazi u ovim oblasti rna su dosta retki i ima se utisak da je sarno povremeno dolazilo do prodora nosilaca kultura sa severa u ove oblasti. Stoga bi u relarivnohronoloskorn pogledu bilo vazno istaci da je do ovih intruzija, narocito prodora tiszapolgarske kulture na teritoriji mlade vincanske, dolazilo tokom Vinca D-faze i u vremenskom intervalu izrnedu kraja vincanskc kulture i prvih pojava badenske kulture na ovom podrucju. Ovaj vremenski interval je izuzetno znacajan za genezu Citavog niza novih eneolitskih grupa na sircm prostoru Karpatskog basena, sto je bilo izazvano pojavom naroda sa isroka. Manifestuje se kako pomeranjem tiszapolgarske 1 bodrogkereszt-urske kulture, taka i pojavom Cernavoda III-nalaza u jugoslovenskom Podunavlju, pomeranjem granica Salcuta IV-

-kulture i pojavom grobova pod humkama u Vojvodini i madarskom

Potisiu.

PROBLE,\I PROTOTISZAPOLGAR-GRUPE U VOJVODINI

U zeIji da se precizno utvrdi razvojna linija ranih eneolitskih kultura, izdvojene su u novije vrerne jos dye faze iii grupe koje bi trebalo da objasne pojavu tiszapolgarske i bodrogkereszturske kulture u istocnim delovima Karpatskog basena. To su Tiszapolgar-Csoszhalom-Oborin-grupa (iii Herpalv, kako se jos naziva) i Prototiszapolgar, kao rana faza Tiszapolgar-kulture. S. Siska je na naseljima Lucky-Vinicky i Velke Raskovce utvrdio i stratigrafski polozaj prototiszapolgarske faze u odnosu na linearnu kera.miku, sa jedne, i riszapolgarske kulture, sa druge srrane.l? U Lucky se u

If). S. Siska, 1908, 72 i d.

62

sloju A nalazi linea rna keramika, u sloju B naseobinski objekti sa materijalom Prototiszapolgar-grupe, dok sloj C pripada naselju sa kucama klasicne Tiszapolgar-kulture.

Istrazivanja u Slovackoj i Madarskoj potaklo je i neke jugoslavenske istrazivace da na podrucju Vojvodine kulturno i hronoloski fiksiraju prororiszapolgarski horizont. B. Brukner je na nalazistirna Sirig-Kamendin, Gospodinci-Parohija i na Gomolavi utvrdio postojanje protatiszapolgarsk og horizonta i odredio njegovo mesto u hronologiji eneolitskih grupa Vojvodine.F'' Medutim, skepsa koju je 0 problemu Protatiszapolgar-faze iznela 1. Bognar-Kutzian za Madarsku ostaje prisutna i u nasim razrnisljanjima.P Pre svega, pitanje je da li tu vrstu materijala, koji, kako istice i S. Siska, nosi vrlo jake karakreristike .1engyelskog stila, treba oznaciti kao prorotiszapolgarski, Sam terrnin podrazumeva postojanje odgovarajuceg jezgra iz koga bi trebalo da nastane riszapolgarska kultura. Medutirn, prototiszapolgarska faza je otkrivena samo na periferiji tiszapolgarskog kruga, na severu u Slovackoj ana jugu u juznoj Backoj i Sremu, zapravo u oblastima u kojima ne postoji tradicija ni potiske ni Herpalv-kulture. Ako se sa druge strane uzme madarsko Potisje kao genetsko podrucje Tiszapolgar-srila, onda bi bilo logicno ocekivati prototiszapolgarsku fazu bas na ovoj teritoriji. IT mesto nje ovde se nalazi Herpalv-Csoszhalorn-Gorzsan-grupa koja, po misljenju maclarskih arheologa prethodi tiszapolgarskoj kulturi, i u stratigrafskom i u genetskom smislu.

Cinjenica da se Prototiszapolgar-keramika nalazi na podrucju (iIi neposredno uz njega) na kome se razvijala lengyelska kultura, kao i okolnost da jc njeno prisustvo u materijalnoj kulturi evidentno (piromorfni oblici, pehar na nozi, bradavicasta ispupcenja itd.) narnece potrebu menjanja termina za ovu grupu i turnacenja njene geneze. NalazistK koja se pominju u Jugoslaviji mogu vrlo dobro da se iskoriste u ovorn pravcu. Ovde se u prvom redu misli na nalazista kod Gospodinaca i Siriga a posebno na sloj II sa Gomolave.22

Gospodinci i Sirig nalaze se u juznom delu Backe na podrucju koje bi, prema misljenju B. Bruknera, morala da zahvata Zengovarkony-Lengyel-kultura. Nalaz piroformnog suda iz Backog Monosrora to vrlo dobro ilusrruje.P Sa druge strane, na Gomolavi je, narocito posle najnovijih istrazivanja, jasno utvrdeno prisustvo lengyelske keramike iznad horizonta mlade faze vincanske kulture (Vinca C). Prototiszapolgarska keramika, koju je B. Brukner izdvojio, u fakturi i oblicima vrlo je bliska lengyelskoj keramici na ovorn nalazistu, sto je nesumnjivo vrlo znacajno za

B. Brukner, '974, '14 i d.

2.1. I. Bognar-Kutzian, 1972,212 i d., 220.

22.. B. Br u k ner 19()~, 22 2:;; isu, 1974, J 1-1- r i v .

2). S. Dimir rijcvic, 196H. B. Brukncr, 1974, :03; \'10). )7.

pravilno tumacenje problema prototiszapolgarske grupe.24 Pored lengyelskih elemenata na protoriszapolgarskoj keramici prisutne su stilske karakteristike i drugih kultura, u prvom redu balatonske i lasinjske kulture. Na viseslojnorn nalazistu Visu kod Modrana, u najniZem sloju koji pripada ran oj lasinjskoj fazi, naclene su zdele iste profilacije i fakture kao one koje na Gomolavi pripadaju prototiszapolgarskorn inventaru.P Lasinjski materijal sa Visa znacajan je i sa pozicija relativnohronoloskih odnosa. U vertikalnom nizu iznad ovog sloja formira se kosrolacko naselje a iznad njega vucedolsko, sto svakako daje jedan lep redosled eneolitskih kultura u ovim oblastima.

Slozena situacija oko prototiszapolgarske grupe nalaze opreznost oko njenog kulturnog i hronoloskog vrednovanja. U objasnjenju njene pojave znacajan elemenat cini njena veza sa lengyelskom kulturom (u Slovackoj Nitra-Brodzanyj.P' kao i cinjenica da se ona pojavljuje na periferiji Tiszapolgar-kornpleksa u severoistocnoj Slovackoj i ovde u juznoj Backoj i u Sremu. U jugoslavenskim oblastima Tiszapolgar-kultura, koja bi logicno trebalo da se razvije na osnovama Prototiszapolgar-faze, nije dozivela svoju evoluciju. U Sremu je ona, izuzev Sancina u Belegisu, najistocnijoj tacki u Sremu, zastupljena pojedinacnim nalazima, a u juznoj Backoj potpuno nedostaje. Sve ovo narnece potrebu menjanja termina ove grupe i unosenje lengyelske i lasinjske komponente u tumacenje njene geneze. Nedostatak dovoljno istrazenih nalazista ne pruza mogucnost da je smatramo kulturom, ili kulturnom grupom. U osnovi treba zadrzati termin Gospodinci-tip, koji se razvija na periferiji tiszapolgarskog kulturnog podrucja, na granici sa lengyelskim, sto je uslovilo i specificne karakteristike njegove materijalne kulture. U hronoloskom pogledu Gospodinci-tip bi bio savremen sa pocecima tiszapolgarske kulture, koja je uticala na njegovo formiranje.

NASELJA I NEKROPOLE

Mali je broj tiszapolgarskih i bodrogkereszturskih naselja u Vojvodini koji je sistematski istrazivan, te je i razumljivo sto je slika 0 organizaciji naselja, unutrasnjem rasporedu kuca, jama i drugih naseobinskih objekata, daleko od toga da bismo donosili sire zakljucke. Situacija je nesto bolja na nalazistima u Madarskoj i narocito u Slovackoj, gde su istrazivanja bila sireg obima i odakle poticu brojne osnove kuca, zemunica i

24- B. Brukner, 1969, 68 Abb. 3 i ).; isr i, 1974, I I 3 i d.

2). Rezulrati sa iskopavanja su sarno delimicno objav ljeni. Materijal sc nalazi u Muzeju u Doboju (up. B. Belie, 1964, 22--23)·

26. !. Bognar-Kurzian, 1972, 202 i d.; isra, 1973,304-30); N. Kalicz, 1973, 328 i tabela ; P. Raczky, 1974, 210.

drugih objekata (Kenderes- Telekhalom, Tibava, Lucky- Vinicky i dr.), ~7 sro sve zajedno ornogucuje ne samo rekonstrukciju naseobinskih objekata vee, sto je znacajnije, sagledavanje ekonomike naselja, organizaciju drustva, pa i njegove demografske struk ture.

Nalazisra u Vojvodini ne pruzaju mogucnost donosenja zakljucaka u ovom pravcu, ali njihova topografija, izbor mesta za podizanje naselja ukazuju na odredene afinirete, zavisno od ekonomike drustva i nacina zivora. Nije slucajnost sto je najveci broj nalazista skoncentrisan oko Tise. Scvcrni Banat je do skora, a u praistoriji pogotovu, predstavljao podrucjc puno barustina, ispresecano lesnim gredama. Ovi ocedni tereru, uzdignuti tek koji metar iznad podvodnog terena, bara iIi reka, sluzili su za podizanje naselja. Za nalaziste kod Crne Bare ~1. i D. Garasanin pisu : »Lokalitet Prkos je duguljasta greda orijentacije priblizno sever-jug koja Iezi u ravnici na dcsnoj strani puta Crna Bara No vi Knczev ac. Svojim polozajern nad okolnom ravnicom, koja je u praistorijsko doba morala biti podvodna, jer se i sada vide isusena recna k orita, lokalitet je bio narociro podesan za praistorijsko naselje.c-" - Ovo misljenje vrlo lepo ilustruje Mcrsijeva karta Banata iz 172). god. kojom se koristio ;\1. Giric u objasnjavanju uzroka podizanja starcevack ih naselja na ovom podrucju. :!\l U isto vrerne geoklimatoloske karaktcristike donjeg i srednjeg Potisja objasnjavaju j okolnost sto se pojedine kulture nisu zadrzavale na ovom tlu. Iza svega ovoga nesumnjivo stoji orijentacija ekonomike pojedinih kultura. Tiszapoljzarskoj i bodrogkereszturskoj kulturi ovakvi uslovi su pogodovali. Posle povlacenja prolccnih voda nastajali su dobri uslovi za razvoj zemljoradnje i stocarstva.

Mali ie broj raspolozivih podataka u zelji da sigurnije rek.onstruiserno naseobinskc objekte na vojvoclanskim tiszapolgarskim nalazistima. U Crnoj Bari u slojevima I i 3, prema podacima M. i D. Garasanin, postojale su nadzemne graclevine, radene u neolitskoj tehnici lepa, naboja, pletera i kolja.s" Njihove osnove imaju pravougaon oblik orijentacije severoistokjugozapad, a postavljane su paralelno jedna pored druge. Pored ove vrste naseobinskih objekata nalazeni su i drugi, kao sto je to slucaj sa jamama i peCima. Ova poslednja vrsta objekata nalazila se ivan kuca, sto ukazuje da se zi vot u najvecoj meri odvijao na otvorenom prostoru, slicno kao i kod drugih naselja sa kraja neolita i tokom eneolitskog perioda. U tehnici izrade kuca, kako to pokazuju objekti iz erne Bare, zadrzava se neolitska tradicija, poznati nacin grade k uca iz vincanske, potiske i lengyelske k ulturc.

27. S. SiSk8., J968, 128 i d.: ()br.;1 .n; 1. Bngnar-Kutzi,in, 1972,164 171: )1 52.

2B. D. 1 Sf. Ci a rasanin, 19)7, 199, Slican po]ozaj imaju i druga vojvodanska (Kamaras, kod Horgosa,

Bajir 11, Nosa kocl Suhorice, Up. Praisrorijska nalazi s ;a Voj v odinc, 2 r , 27. L Nadlack i, 1 95 l.).

2<). \1. Giri«, 1972, J77; Slicnu k artu iz 18. vcka koja dajc hidrolosku sir uaciju u doiini Tisc dala it 1. Bognar-Kutzi:in, 1973 .. ,00: fig. 1

50. D. i ~\I. Carasanin, 1917,201.

Za proucavanje arhitekture, pa i neke vrste organizovanog nacina stanovanja na ranim eneolitskim naseljima, znacajna je pojava kuca na nalazistima Gospodinci-tipa, u Sirigu i Gospodincima. Prema podacima B. Bruknera, na ovim nalazistirna otkrivene su kuce eetvorougaonog oblika koje u velikoj meri podsecaju na objekte u lengyelskoj kulturi (Zengovarkony).31 Narocito je znacajan podatak 0 postojanju veceg broja --10 ---15 pra vougaonih kuca u Sirigu, podignutih u dva reda. Kuce su bile dosta velike, promera cca 10X5 m, sto znaci da su bile znatno vece od kuca u Kenderes- Kulis iii Kenderes- Telekhalom (4,00--4,25 x 5, 1-- 5,35) a nesto manje od kuca u Tibavi (cca lOX I 2 m).32 Kuce iz Siriga su imale sve elemente mlac1eneolitskih i ranoeneolitskih kultura ovih oblasti: pod u obliku naboja, pregradne zidove, ognjista i peci,

Od ostalih naseobinskih elemenata vrlo ceste su jarne na naseljima riszapolgarske kulture. Njihova namena nije, kao i na vecini ostalih nalazista ove i drugih kultura, dovoljno jasna. Posebno je cudna okolnost da se gotovo redovno na nekropolama bodrogkereszrurske kulture nalaze tiszapolgarske jame. Ponekad su u njih ukopani mlacli grobovi, sto je nesumnjivo bilo od znacaja za relarivnohronoloski odnos. Na obe nekropole u Vojvodini nalaze se ovakve riszapolgarske jame u kojirna su ukopavani grobovi.33 Na Batki kocl Sente utvrdeno je postojanje tri jame sa tiszapolgarskim materijalom. Jama I je bila manjih dimenzija (I.20XI50), dok su druge dye imale nesto veci promer (2,60, odnosno 2,30X2,IO). U ove dye poslednje jame bili su ukopani grobovi, i to u jami 2 dva groba iz srednjeg veka (XIV -XV vek), dok je u jami 3 bio ukopan jedan grob bodrogkereszturske kulture. Slicna je situacija i na nekropoli kod Subotice, kao uostalom i na nekim nekropolama u Mac1arskoj, gde je njihov broj veci (Basatanya, npr.).34 Okolnost da se na ovim nekropolama, sem pojedinacnih jama, ne nalazi i kulturni sloj kome bi one pripadale jos vise otezava njihovu determinaciju. Slicna je situacija i sa tiszapolgarskom jamom u Belegisu, gde takoc1e nije bilo horizontalnog kulturnog sloja.35 Po svemu sudeci, ovo su ostaci kratkotrajnih, mozda nomadskih, stanista, sezonskog karaktera, na kome se nije duze boravilo.

Nalaziste Visesava kod Bajine Baste je jedino naselje koje izlazi po svojim topografskim karaktenstikama iz koncepta tiszapolgarskih i bodrogkeresztlirskih naselja u Potisju.i" Podignuto je na visokom platou u brdovitom predelu i ima gradinski karakter, sto u potpunosti odudara od ravnicarskih naselja u jugoslavenskom i madarskom Potisju. U izvesnoj

,I H. Brukner, 1974, 114-11 \ ; J. Dombay, 1960,

\2. l. Bognar-Kutziin, 1972,16\--167; S. Siska, 1968, '30.

)3. M. Sui man, 19\ 2, 157 i d.; isri, 19)4,70- 87; J. Korek , 19\ 8, 23 i d. plan na SIr. 2(, . . )4. 1. Bognar-Kutzian, J 96,) ~ 16--- 'i 17·

3\ N. Tasic, 1968,275 .

.,6. ~a ovom naselju, (iii marcrijal u cclini niic objavljcn. nalavi sc dosra heterogena keramika sa odlikama bodrogkcrcszrurskc, r iszapolp ar skc i Salcura IV-kulturc IUp. ~l. /':o(ovit" 1963, 18: T. I, 1 \).

66

meri ono bi po svom polozaju moglo da se jedino uporedi sa nekim najmladim bodrogkereszturskim naseljima u Slovackoj (Streda nad Bodrogom).37. Jovin breg u Visesavi smo ovdje ostavili po strani, jer on i po svojoj materijalnoj kulturi nije cisto bodrogkeresztursko naselje. Pored posude oblika suda za mleko (Milchtopf), koji je nesumnjivo bodrogkereszt urski oblik, nalazi se i keramika koja gravitira Bubanj-Salcup- kompleksu, zatim crnoglacana keramika sa crvenom bojom i druga, koja izlazi iz stilskih okvira Tiszapolgar - Bodrogkeresztur-kompleksa.

Nasuprot relativno malom broju poznatih i istrazivanih naselja tiszapolgarske i bodrogkereszt urske kulture, stoje brojne nekropole, preko kojih su uglavnom i poznatc ove kulture. Ovaj zakljucak posebno vazi za J ugosiaviju, za juzne oblasti kulturnog kompleksa. Nalazista Srpski Krsrur, Coka, Batka kod Sentc, Nosa kod Subotice " su sigurno utvrdene nekropole, mad a i neki drugi slucajni pojedinacni nalazi iz Jugosiavije verovatno poticu iz razorenih grobova. Pored njih, u okviru naselja naide se na po koji grob, kao sto je to slucaj sa Crnom Barom iii sa grobovima iz Rospi-Cuprije.s?

Grobovi riszapolgarske i bodrogkercsznirske kulture gotovo po pravilu sadrze dosta priloga, raznovrsnih po vrsti i narneni: pored posuda razlicitih oblika, kao prilozi u grobovima nalaze se cesto kremeni nozevi, sekire, bakarni predrneti a ponekad i ukrasni predmeti od ziata. Sve ovo pruza mogucnost da se preko njih potpunije upozna materijalna kultura ljudi i populacije koja je tu sahranjivana. Ovo je tim znacajnije, sto je tiszapolgarska kultura prva u ovom prostoru kultura koja je imala posebno odredene prostore za sahranjivanje ~ groblja. U neolitskirn kulturama u Vojvodini, sa izuzetkorn Botosa, nekropole ovog tipa nisu bile poznate. Grobovi su se najcesce nalazili na naseljima, ispod kuca iIi u blizini njih, kako se to vidi u Vinci, na Gomolavi, u Bogojevu i na drugim naseljima.s" Pojedini usamljeni grobovi na tiszapolgarsk im naseljima (grob u Crnoj Bari, npr.) vezani su verovatno za ovu neolitsku tradiciju.

Od nekropola u J ugosiaviji nesto vise podataka 0 nacinu sahranjivanja, rasporedu priloga i ritualu koji je pratio ovaj cin, pruzaju nalazista kod Serite i Subotice. Njima bi mogla da se pridruzi i nekropoia kod Srpskog Krstura, mada su podaci 0 njoj dosta nepouzdani i nepotpuni. 1. Bognar-Kutzian pominje 4 groba sa ove nekropole, mada je njihov broj bio znatno veCi.41 Cak se pominje cifra oko 40 grobova koji su otkriveni krajcm proslog i u prvoj polovini ovog veka. Ovaj materijal, koji se nalazi

;7 B. Polla, 1956,646 i d.; S. Siska, 1968, 161.

;8. \1. Grbic, 1930, 198-206;isti, 1939, )3--55 (T.II, 1,2,4 -- Srpski Kr srur, T. II,,, 5, G Coka);;VI. Sui man,

1952, 157 i d.; isri, 1954,70 i d.; J. Korek , r958, 21 i d. ,9· J. Todorovic, 1956,48-49: sl. 55' 34, 36-'38.

-tc". S. Nad, 1960, 115 sl. I; J. Korosec, l£)59, 21 I sl. I -2.

-+1 1. Bognar-Kutzian, 1972, 116--117; Prcrna podacima L. Nadlackog i l\J. Girica, matcrijal iZ Kr st ura (Bajir Il)

ponce iz pr ibl izno 40 grobova od kojih Ie najvcci deo bio razorcn.

u muzejima u Beogradu, Zrenjaninu i Kikindi, ima medutim samo tipoloski znacaj. Iz oskudnih podataka koji se nalaze kod L. Nadlackop grobovi su bili orijentisani sever--jug (grob I i 2), severoistok-jugozapad (grob 3) i istok--zapad (grob 3).42 Ove podatke treba sa rezervom prihvatiti jer nekropole sa ovako razlicitorn orijentacijom pokojnika nisu poznate na podrucju Tiszapolgar i Bodrogkercsztur-kulture.

Na nekropoli u Senti, koja pripada razvijenoj fazi Bodrogkcreszrur-k ulture, otkopano je 7 grobova koji u izvesnom smislu imaju strogo odreden, zgrcen polozaj i orijentaciju skeleta i raspored priloga.4:l Materijal je stilski jedinstven i ima se utisak po svirn ovirn elementima da su pokojnici sahranjivani u jednom relativno kratkom vremenskom intervalu. Tipoloski, jedino bi mogao da se izdvoji kao nesto stariji grob I, koji pripada vremenu prelaza iz tiszapolgarske u bodrogkereszt ursku kulturu. Ostali grobovi imaju priblizno istu orijentaciju (severoistok-jugozapad); skeleri su polozeni na desni bok; ukopavani su do iste dubine (cca 1,00 sa variranjima ± 0,20), a grobovi imaju priblizno isti broj priloga (3-4 posuda). Bez priloga su bili jedino grob 7, u kome je bila samo lobanja, i dec]: grob, obelezen brojem 24. Antropoloski podaci sa nekropole nc postoje sem jednog podatka J. Koreka da je grob 9 pripadao muskarcu, a grobovi 15 i 24 pokojnicima decjeg uzrasta.v'

Pravilo u nacinu sahranjivanja zadrzano je i u stavljanju priloga u grobovima: oko glave se nalaze manje posude, pretezno kalotaste zdele, au predelu karlica veci sudovi, oblika »posuda za mleko«. Ostalih priloga nije bilo, sem jedne gladilice i bakarnog noza u grobu I, koji se, uostalorn, i po tipologiji posude izdvaja od ostalih grobova. Na osnovu stilskih karakteristika, nekropola kod Sente pripada razvijenoj bodrogkereszturskoj kulturi. Pored oblika posuda za mleko, na pozne datu me ukazuje i jedan dosta redak sud iz groba 8 sa plasticnim rebrima na trbuhu.F Ovaj nacin ukrasavanja, koji ima svoju genezu u starijim kulturama, znacajan je kao posrednik u odnosu na mlade kulture. Ukrasavanje plasticnim kracim trakama, tzv. »Mustasch« - ornamentom, nalazi se u ranim bronzanodobnim kulturama ovog podrucja u moriskoj (rnokrinsko-perjamoskoj) i Pitvaros-kulturi.46 U ovom pravcu ukazuje i dosta konsekventno sproveden nacin sahranjivanja (orijentacija, poloZaj). Na ranim eneolitskim nekropolama princip orijentacije i polozaja skeleta u grobu jos nije kanoniziran. U tiszapolgarskoj kulturi grobovi su razliciro orijentisani i ne postoji diferencijacija u polovima prema nacinu sahranjivanja. U bodrogkereszturskoj kulturi, kako pokazuje i nekropola u Batki, orijentacija postaje pra-

42. L. Nadlack], '933; isti, '951; 1, Bognar-Kutzian, '972. loc, cit. 43· J. KOlek, '958,24.

44. Ibid. 22--23·

45. Ibid, s1. 3, I

4G. M. Giri«, Mok rin 1, 206-207; N. Tasic, Mokrin ll, 16.

68

vilo a na nekim drugim nekropolama dolazi i do diferencijacije: musk arci se polazu na desni, a zene na levi bok. Ovo sc pravilo zadrzava i u mladim kulturama koje genetski stojc u vezi sa bodrogkcreszt urskorn kulturom (gotovo u svim grupama ranog bronzanog doba Potisja).

Nekropola kod Suboticc pripada istom vremenu kao i nekropola kod Serite. Ncpotpuni podaci prilikom publikovanja ove nekropole (zatvorene grobne celine, anrropoloske analize) orezavaju ipak iskoristavanje nalaza.t? Izvcsno je da je otkopano 8 grobova orijentacije severoistok-jugozapad isto kao i kod grobova kod Sente. Grobovi I, 2 i 5 pripadaju razvijenoj bodrogkereszturskoj kulturi, dok bi ostali bili nesro stariji. Prema inventaru (a ne prema antropoloskirn analizama) grobovi 3 i 7 bi pripadali zcnskim individuama. Prilozi u ovim grobovima su priblizno istog rasporcda kao i kod nekropolc u Senti, ali su znatno bogatiji i raznovrsniji. Pored keramickih posuda, od kojih su ncke i lcpo ukrasene, kao prilozi u grobovima se nalaze dugacki krcmcni nozcvi, bakarna dleta, sila, uk rasni prcdmeri od kosti, niske i zlatni privesci -- igle (?).

Pored ovih nekropola vredna pomena su i dva groba iz okoline Beograda, koja nisu toliko znacajna po prilozima koliko po Cinjenici da i na ovajnacin pokazu ju prisustvo nosila tiszapolgarske ili bodrogkerest urske kulture u ovim oblastima.t" Pored nekoliko nalaza, fragmenata i celih sudova iz jedne jame, na nalazistu kod Rospi-Cuprije otkrivena su i dva skeletna groba sa pokojnikom u zgrcenom polozaju, orijentacije jugozapad-severoistok, postavljena na levi bok. Polozaj i orijentacija skeleta sc ne poklapa sa obicajern na pornenutim nekropolama kod Subotice i Sente. Medutim, kako se verovatno radi 0 starijim, tiszapolgarskirn grobovima, orijentacija ne mora da ima poseban znacaj. Oba groba su dosta osrecena, prilozi fragmentovani, tako da se njihova kulturno opredeljenje moze odrediti na osnovu ostalih nalaza iz Rospi-Cuprije i po tipologiji noge pehara iz jednog od dva groba. Pored ova dva groba, otkopana je i jedna veca jama (3X 1,60 m) u kojoj je izrncdu ostalog naden i jedan tipican tiszapolgarski sud sa rozastim drskama pri dnu.49

Skromni prilozi proucavanju nacina sahranjivanja u tiszapolgarskoj i bodrogkereszturskoj k ulturi iz Jugoslavije pokazuju da bi se sistematskirn, vccim istrazivanjirna otkrile i tak ve nekropole kao sto su Basatanya, Tape-Lebo, Hodmezovasarhely-Kotacpart i druge.50 Uzirnamo ove nekro-

47. \1. Sulman jc kao zat vorcnc eelinc objavio marerijal sarno sa drugc karnpanje, dok sa pn-e publikovan ie samo

deo matcrijala bcz povivanja na grobne ccline (Up. ;\1. Sui man, I <)52.: ist i, J 9) 4)· 4H. J. Todorovic" 19\6,48.

49· Ibid. 50 )2, ,I. )7.

s o. JJulgar-Basaranya ic nck ropola sa najvccim hrojcm grobova (pr c k o rCJo grobov'a od kojih 91 pripadaju bndrogkeresztt1rskoj a osta li tiszapolgarskoj k u lt ur i up. 1. Bognir-Kutzi:in, 1963, 2.0 2.2.9; P. Parav, 1966. II. Za os talc nekropole up.]. Banner, 1940,42 48 i (>1-(,\; I. Bognar-Kutzian, 1972.86- 89i popis osralih nalazist a 9 i d.).

pole za primer jer su one najblize nalazistirna kod Subotice, Srpskog Krstura, Sente. Okolnost da su na relativno mal om prostoru kod Subotice, odnosno Sente otkriveni sarno bodrogkereszt urski grobovi ne znaci da se u blizini ne nalazi i starija nekropola. Na ovo navodi situacija na nekropoli Hodmezovasarhely-Koracpart, gde se grobovi Tiszapolgar i Bodrogkeresztur kulture nalaze na horizontalnoj razudenosti.v! Na stariju nekropolu nastavlja se mlada, sto sarno pokazuje da se radi 0 jednoj jedinstvenoj kulturi i jednoj etickoj populaciji. Ovo sve navodi na misao da su mozda jame sa tiszapolgirskim materijalom u Subotici, Senti i na drugim nekropolama rezultat ciscenja starijih grobova, kada se zbog odredenog odnosa prema precima posude ne razbijaju. To bi mozda u izvesnom smislu moglo da objasni pojavu celih posuda u jamama, koje se cesto objasnjavaju kao jame za otpatke (Batka kod Sente, npr., ili jame kod Nose).

MATERIJALNA KUL TURA TISZAPOLGARSKE I BODROGKERESZTORSKE KUL TURE

Profil materijalne kulture i stil tiszapolgirske i bodrogkereszrurske kulture odreden je u J ugoslaviji, slicno kao i u maticnim oblastima ovih kultura, na osnovu nalaza u grobovima. Ova okolnost ima svojih nedostataka zbog cinjenice da se u grobovima stavljaju kao prilozi pretezno manji sudovi i drugi predmeti koji ne moraju da budu veran odraz onoga sto je postojalo u naseljima. Zbog svega ovoga dobija se utisak 0 prilicnoj uniformnosti oblika posuda i drugih predmeta na celom podrucju od Slovacke na severu pa do nalazista na jugu (sl. 2). Istrazivanja na naselju kod erne Bare u Jugoslaviji, kao i novi podaci iz Madarske i Slovacke (Kenderes-Kulis, Kenderes-Telekhalom, Luckv-Vinickv, Tibava)52 mogu da prosire znanja i ornoguce potpunije poznavanje svega onoga cime se koristio covek na tiszapolgirskim i bodrogkereszturskim naseljima.

Osnovna karakteristika stila u celini a posebno tiszapolgirske kulture u jugoslovenskim oblastima jest nedostatak ukrasavanja na posudarna, njihova cesto vrlo dobra faktura i gotovo redovna pojava, narocito kod posuda.iz grobova, rozastih ili »ustinutih« drski koje nekada dostizu i vrlo velike dimenzije (T. VI-VII). 1. Bognar-Kutzian pokusala je da izvrsi sistematizaciju materijala na celom tiszapolgirskom podrucju. Ona je izdvojila cetiri regionalne grupe: Lucka-grupu u gornjem Potisju i gornjem toku Bodroga, Basatanya-grupu, juzno od prethodne, sa nalazistima izmedu gornjeg toka Tise i gornjeg toka Korosa, Tiszaug-grupu oko usca Korosa

5 I. J. Banner, 1940, T. XXXII--XXXIlI

52. I. Bog nar-Kurzian, 1972,51--52 i cit. lit., S. Siska, 1968, 89-91: 94---98.

70

u Tisu i najzad grupu Deszk u srednjem i donjem toku Tise:)3 Na ovaj nacin ona je nalazista na tlu Jugoslavije svrstala u cetvrtu grupu, nazvanu po nalazistu Deszk A, severna od Segedina na Morisu, Ova podela ima vise regionalno znacenje, dok, kako ce se videti pri analizi materijalne kulture sa riszapolgarskih nalazista u J ugoslaviji, podjednako dobre anaIogije se nalaze i u Tiszaug, i u Basatanya, i u Lucka grupi.

TISZAPOLGARSKA KERAMIKA

Nosilac sti1a riszapolgarske ku1ture, kao uostalom gotovo tokom ce1e praistorije, predstav1ja keramika (T. VI ~- VII). Njena faktura je vrlo kva1itetna i moze po tom svojstvu da se uporedi sa tipicnirn predstavnicima neolitske agrarne civilizacije, u prvom redu sa vincanskom, poriskom, pa i Iengyelskom keramikom. N~ pojedinim posudama iz grobova, pa i naselja (Srpski Krstur, Crna Bara, Sancine u Belegisu) ona dostize visok stepen po1iranja, sjajnu ug1acanu povrsinu. Za analizu ove vrste materija1ne kulture najbolje podatke pruza nalaziste kod Crne Bare, koje je najbogatije u oblicima posuda vee samom cinjenicom sto predstav1ja i naseIje i nekropolu. Pored njega iskoristice se nalazi iz Krstura, Coke, Batke (rnaterijal iz jama), Nose (jame), Belegisa, Rospi-Cuprije i jos sa nekih drugih nalazista.

Pehar na nozi uzima sc kao osnovni determinator u oprede1jenju jednog nalazista u riszapolgarsku kulturu (T. VII, 3,4,7). Nalazi se od njenog pocerka i nestaje sa njenim krajem (u bodr ogkereszturskoj kulturi gotovo sasvim nedostaje). Stoji u vezi sa sirokorn primenom pehara na nozi u ranim eneolitskim kulturama Karpatskog basena (Herpaly-Csozsna- 10m, Lengyel, »Prorotiszapolgar«). Njegova evolucija moze da se prati od jednostavnih pehara, koji se sastoje od gornjeg dela lako profilisane bikonicne zdele i suplje cilindricne ili profilisane noge sa rupama, do razvijenih formi kakve se nalaze u Srpskom Krsturu, na madarskim ili slovackim nalazistirna (Basatanya - gr. 60, 67, 120 i dr. Dezsk A i B, Lucky-Plane, Tibave itd.).54 Pored Srpskog Krstura, najjuzniji nalaz tiszapolgarskih pehara na supljoj nozi je onaj otkopan na podu kuce u Dubocaku kod Grocke. Pripada tipu jos nerazvijenih pehara i zajedno sa manjom posudicorn iz iste kuce moze da se opredeli u rani horizont tiszapolgarske kulture.v"

Zdele su najmasovnija pojava na ovdasnjirn nalazistima. Javljaju se u raznim varijantama od konicnih, bikonicnih do razvijenih formi sa

53. I. Bngnar-Kutzian, 1972, 172-180 i Sup!. 2.

54. I. Bognar-Kutzian, 1963.125-- 129: In: 198; isr a , 1972, T. XIX: XXI, lXXIV, 7, 9, S. Siska, 1968, Obr·14· 17, 19; Obr. 16,7,9·

55. J. Todorovic, 1966, T. I,

7I

rasclanjenirn vratom, obodom, gornjim i donjim konusom i naglasenom nogom. (T. VII, 1- 5). Narocito su brojne i raznovrsne u Crnoj Bari, gde se u kulturnom sloju koji pripada tiszapolgarskoj kulturi javljaju gotovo svc poznate vrste.v" Zajednicka oellika kod vccine zdela su rozaste drske, horizontalno probusene iii bradavicaste aplikacije. Ovoj grupi posuda pripadaju i tri manje zdele iz jama liz u Batki, zatim jedna zelela iz Nose, takode iz jame, a ne iz grobova.!i7 U vrlo iscrpnoj klasifikaciji tiszapolgarskc keramike Ide Bognar-Kutzian, koja bi mogla ela se primeni na celo podrucje ove kulture, konicne zdele (Crna Bara, Deszk B) pripaelaju njenom tipu K-l a bik onicne tipovima K-zh, 1 L-3, koji se vremenski stavljaju u prvi period ove k ulr ure.v'' Izvestan broj zdela, kao sto su, na primer, oblici iz Srpskog Krstura, Nose i Crne Bare, a koje imaju bikonicnu profilaciju sa lucno povijenim vratom, nisu usle u gore pomenutu klasifikaciju, verovatno zato sto ih nema na nekropoli Basatanya, koja je sluzila kao podloga gornje podelc, ali ih ima na nekim drugim nekropolama u Madarskoj (Hodmezovasarhel v-Szakalhat, Koracpartj.v"

Od ostalih oblika koji su od znacaja za stilski profil Tiszapolgar-kulture na jugosloyenskim nalazistirna treba pomenuti l o p t a s t c sudove (T. V 1, 3,7) manjih dimenzija sa izrazirim bradavicastim ili rozastirn drska ma (Crria Bara, Belegis), zatim amfore (Pancevo, Srpski Krstur), dubokc loncc (Crna Bara- T. VII 6) i manje p e h a r c koji su zastupljcni u nck ol iko varijanata: pehar sa rozastirn drsk ama pehar iz Crne Bare, kalotast pehar iz Coke, pehar sa rozastorn drsk orn na v ratu (T. VI, G) itd. Analogije ovirn oblicima nalaze se na vee citiranim nalazistirna kod Hodmczovasarhelv , Vasarosnamenv, Ujtik os-Ujtclcp , Kisvarda, Tibave i na drugim nalazistima.s"

Specifican oblik poklopca iz erne Bare jedini jc nalaz ovc vrstc na jugoslovenskom tlu. Redak je i na nalazistima u maticnim oblastima tiszapolgarskc k ulture u Madarskoj, pa i u Slovackoj, suprotnoj periferiji ovc kulture. Pripada tipu konicnih poklopaca sa dva rozasta eloelatka na vrhu i sa cetiri bradavicasta, horizontalno probusena, nalepka (T. VII, I). Slicni oblici poklopaca nalaze sc u Slovack oj na nalazistu Lucky- Vinick v, koje S. Siska dosta rano elatuje u tz v . prototiszapolgarsk i horizont.v! Od ostalih oblika poklopaca, koji podjednako mogu da pripadaju tiszapolgarskoj i bodrogkereszturskoj kulturi poznat je nalaz konicnog poklopca sa ravno zasecenim temenom iz Batajnice, kao i jeelan fragmentovan poklopac iz

;(>. D. i v!. Garasanin, 19P, 202 i d. T I -- V!. p. J. Korck , J9;8, 2, sl. 5 I,.

58. 1. Bognar-Kutzi:in, [96" Pl. CXXIX, CXXX [CXXXI.

59. J. Banner, J940, 44 I d. T. (L, ,: Cl l l , 2 5

60. J. Banner. J940, 45, T. C, 17; CI, 2, 1. !)ogn:ir-Kutzlan. [972, 1[9: T. XLIX, J ;: 1.111, I-\: S. Siska,

[968, 102, Obr. 14;()--7.

61. S. Siska. 1968', Obr. JO;2: Obr. 1[,7 8.

1

J

4

2

7

11

12

8

5

9

13

3

6

14

15 16

Sl. 2 Kerarnick i obIici Tiszapolgar-ku lture

Visesave kod Babije Baste.62 U Maclarskoj slicni poklopei nalaze se u Tiszaug-Kisretpart i H6dmezovasarhely-Kotaepart; prvi pripada tiszapolgarskoj a drugi bodrogkereszturskoj kulturi.S'

BODROGKERESZTURSKA KERAMIKA

Pored pojedinih kerarnickih oblika koje bodrogkereszrurska kultura preuzima iz tiszapolgarske (konicne i kalotaste zdele, grubi lonei i dr.), postoje i brojne nove forme sro je bio jedan od osnovnih razloga za izdvajanje ova dva stila u samostalne kulture (T. VIII, 3 -4). Faktura keramike se menja: u bodrogkereszturskoj kulturi preovladuju grube, erveno peeerie posude, koje narocito krajem ove kulture, u fazi koja se obelezava kao Bodrogkeresztur III, potpuno potiskuju emu glacanu keramiku. Rozaste drske na posudama, jedna od osnovnih karakteristika tiszapolgarskog stila, potpuno nedostaju. Promene se ogledaju i u napustanju veccg broja oblika starije kulture: ranije pomenutog pehara na supljoj visokoj nozi, zatirn posude sa visokim vratom na kome se nalaze rozaste drske i drugih oblika. Umesto njih osnovni oblik na bodrogkereszturskim naseljima je posuda za mleko (Milchtopf), zatim plitke i duboke kalotaste posude na kojima se nalaze manje trakaste drske (Nosa, Batka) i grubi duboki lonei sa bradavicastirn nalepeima.

Posude za mleko (Milchtopfgefass) u bodrogkeresrurskoj kulturi znace isto uno sto .i pehari na nozi u tiszapolgarskoj. Nema nalazista, nekropole u prvom redu pa ni groba, u kome ona nije zastupljena. Javlja se u razlicirim varijantama: od oblika kod kojih se svi elementi suda: vrat, rame, trbuh slivaju u jedan, do onih kod kojih je svaki detalj izdifereneiran (T. VII, 2,5). Prvu grupu karakterisu posude iz Sente (gr. 9), Nose, Banatske Dubiee, zatim nesto razvijeniji obliei iz Coke, Visesave, Serite (gr. 2)64 a drug oj pripadaju barokni oblici, kao sto su posude iz Surcina i Dubovca.f" Zajednicko kod svih varijanata je mala trakasta drska koja polazi od samog oboda. Omamentika se javlja samo na poslednja dva nalazista: na posudi iz Dubovea ona cini mrezast motiv u kombinaeiji sa tackastim ubodima, koji je jos F. Milleker oznacio kao badenski, mada, kako se nama cini, radi se 0 Corofeni-motivu. Drugi primerak posude za mleko iz Surcina ukrasen je tipicnim motivom za bodrogkereszt ursku kakav je poznat na nalazistima u Madarskoj, Slovackoj i Rumuniji (Basatanya- gr. 119, 129, Hodmezovasarhely, Streda nad Bodrogom, Herculanaj'"

62. D. Garasanin, 1954,68,51. 6:.\1. Zorovic, 1963, 19·

63. I. Bognar-Kutzian, 1972, 101, Fig. 17/3:]. Banner, '940, T. CXXXI, 3·

64 . .1. Korck , '958, 22, T. I, 11; B. Brukner, 1974, 502, s1. 85- .. 87; \1. Zorovic, 1963, T. 1,4 6,. S. Dirnirrijevic, 1957, 297-~301;

66. 1. Bognar-Kutzian, 1963, 1.97 i 208: Pl. CXl, 4 i CXII, 3; J. Banner, 1940, XCIX, 10,19; B. Polla, 1956, 648 i d.; P. Roman 1971, T. XII~XIV.

74

Pored Milchtopf-posuda, znacajan nalaz predstavlja i jedan prilog iz groba 2 nekropole Nosa kod Subotice. Po obliku on pripada uobicajenim formama lako profilisanih zdela. Njegova povrsina je bogato ukrasena vertikalnim zonama koje su ispunjene mrezasrim motivom, neka vrsta sah-polja, kako je to dosta cesro na nalazistima bodrogkereszturske kulture u severnim oblastima. Slican motiv nalazi se i na dva fragmenta posuda iz predbadenskog sloja na Gomolavi, sto bi nesumnjivo bilo od znacaja za relativnohronoloske odnose eneolitskih kultura na ovom podrucju.v?

Navedena bodrogkereszturska keramika po svojim oblicima i ornamentici uklapa se u siri geografski, stilski i hronoloski areal ovog kompleksa. U troclanoj podeli, keramika sa jugoslavenskih nalazista, prvenstveno iz nekropola kod Subotice i Sente, pripada I i II Fazio Trecoj fazi podele I. Bognar-Kutzian pripada, pod uticajem prodora Salcuta-elernenata sa jugoistoka, iz Oltenije, nesto izmenjena keramika. To je vee ona vrsta koju obelezavarno kao Laznjani, a koja bi ovde mogla da se oznaci kao Hunyadi- Vajska-stil. Na nckropoli u Basatanya ove posude nalaze se u najmladim grobovima i karakterisu ih dosta gruba faktura i pojava tzv. Salcuta l v-drske (Scheibenhenckel). I. Bognar-Kutzian ih je opredelila u II period nekropole a u tipoloskoj klasifikaciji kao tip K- 3 b.6S Pojava ovih drski i oblika Hunyadi- Vajska-tipa vazna je kao relativnohronoloski elemenat, sto je vee dosta iskorisceno u literaturi. U ovom pravcu znacajni su posebno prilozi iz grobova 133 i narocito groba 142 nekropole Basatanya.69 U prvom grobu drske sa donjim plocastim prosirenjern nalaze se na jednoj tipicnoj posudi za mleko a u drugom grobu ovaj tip drski nalazi se na jednoj zdeli zajedno sa jos jednom posudom koja je bliska kasnijim kostolackim zdelama. Kako polozaj Hunyadi-Vajska-grupe nije jasno odreden ni sa pozicija relativne hronologije ni sa pozicija njene geneze, to ovi elementi mogu da budu od posebnog znacaja.

OSTALI NALAZI TISZAPOLGARSKE

I BODROGKERESZTURSKE KULTURE

Pored keramike, koja je nesumnjivo najznacajnija za proucavanje tiszapolgarske i bodrogkereszt urske kulture, poznati su i drugi nalazi od kojih se posebno isticu tri vrste: dugacki kremeni nozevi, predmeti od bakra i zlatni nalazi.

U jednom od najbogatijih grobova na nekropoli kod Subotice, pored ostalih priloga, nadeni su i kremeni nozevi, vrlo cest prilog u gro-

67. S. NaJ, '960, T. V, I; B. Brukner, '974, Ii j; Vinj. j 2. Posuda iz Batke Je ukrasena, gotovo na identican nacin kao jedna zdela iz Pecica-Sanrul-Marc (Up. P. Roman, 1971, Abb. 57/9)·

68. 1. Bognar-Kutzian, 1963, 288 PI. eXXXVIII. Znacajna [e pojava ovih drski u Pecica u donjem SIDju, zajedno sa elementima Bodrogkeresztur-kulture (1'. Roman, 1971,9' i d. Abb. 36-)7).

69. I. Bognar-Kutziin, 196J, 212 i 217: PI. eXII, 14 i CXlll, IJ, 14.

75

bovima tiszapolgarske i narocito bodrogkereszturske kulture.J" Ovoi vrsti nalaza pridavan je poseban znacaj zbog slicnosri sa dugackim nozevima u grobovima stepskih oblasti juzne Rusije (Srednji Stog II). Njihovu pojavu na ovdasnjim nalazistirna M. Garasanin je povezao sa prodorom stepskih elemenata na Balkan, sto je uglavnom prihvaceno i od drugih autora za nalaze u Karpatskom basenu. il Dugack im kremenim nozevima iz Decia Muresului pridavan je u ovom konteksru poseban znacaj zbog geografskih veza sa juznorn Rusijorn.?" Na madarskim nekropolama kremeni nozevi najcesci su u grobovima tiszapolgarske i bodrogkereszt urske kulture pa je i njihovo vezivanje za njih sasvim logicno (Basatanya, Kisvarda, Deszk B, Csonp rad-Kerroshalorn i dr.). Karakteristicno je da se oni najcesce nalaze u grobovima koji se na izvcstan nacin izdvajaju po prilozirna, vrstarna i rasporedu od ostalih grobova tiszapolgarske i bodrogkereszturskc kulrure. Grob I iz Csorigrad-Kettoshalom sadrzi dugacak noz od opsidiana, perle od bakra, Spondyl usa i krecnog kamena.P U Deszk B, u grobu 8, slicna je siruacija ; prilozi su bakarna narukvica i tri sileksna dugacka rioza. i4 Na nekropoli u Basatanya dugacki kremeni nozevi prate izuzetno bogate grobove u kojima sc pored kerarnickih posuda nalaze cesto bakarni predmeti, kamene sek irc, ogrlice i drugi prilozi.J" Na ovaj nacin, cini se da dugacki kremeni nozevi nisu bez znacaja pri odrdivanju hijerarhijskog odnosa sahraojenih unurar nekropole. Nalazi iz Basatanva to najbolje ilustruju.

Pored dugackih kremenih nozeva na nekropoli kod Suboticc poseban znacaj pridaje se ostavi iz Kladova, cr. x IV, 13) gde je pored 22 dugacka kremena noza nadena i jedna bakarna krstasta sckira.?" M. Garasanin ima pravo kada izrazava uzdrzljivosr pri kulturnom opredeljenju ovog nalaza."? Dugacki kremeni nozevi na jugoslavenskom tlu ne moraju uvek da se povezuju sa tiszapolgarskom ili bodrogkereszrurskom kulturom. U istocnoj Srbiji na nalazistirna Bubanj-Salcu~a-Krivodol-k()mpleksa takode se nalaze dugacki kremeni nozevi, koji bi takode mogli da sc dovedu u vczu sa ostavom kod Kladova, tim pre sto ova oblast nikada ranije nije pripadala, cak ni podrucju uticaja, tiszapolgarske ili bodrogkereszrurske kulture. Nalazi dugack ih nozeva mogu da se povezu sa prodorom stepskih

70. \1. Sulman, 19i1, lj7 j d.

71 \1. Carasanin, 1914,12) i d.; l sri, 197_~, 126 tabla ~~x, I

72. () ov irn nozevima posroji dosta opsirna lite rat urn i na O\'OI1l mcsru upucujerno sarno na: 1. Kovar.s. 19_~2, 89- 101; isr i, 1944, _) i d.; \1. Garasanin, loc. cit., I. Fcscdv, It)' 1,9 i d.; Poscbno jc po\"()oorn nalaza \1 agyar horl1oroga opsirnu analizu () ovoj vr sri nalaza dan P. Pat av, 196(), I~ i d.

-no 1. Ecscdv, 1971, 9--J7, Fig. 2--4.

74. I. Bogn<ir-Kutwin, J 972, ;0; J T X X X J\' 4, 7, 9

7~. Uporediti analizu najbogatijih grobov:l Bodrogkercsztur-kulture .Hajd uS7obosziC)-,I.!r. J: 18 :

Baszapar anv gr.;7 i r c v ; lcnvcslirkc -- gr. 4~) k oju jc dao P. Para, (P. Parav, 19()(), 22).

iz Jaszladanya, sad rze dugackc krerncnc nOZe\T.

76. \1. Garasanin, 1954,225 i d. lsri. 19"7_~, 222 i 226.

elemenata u istocne delove Karpatskog basena (Tiszapolgar-Bodrop keressztu r-k ompleks - Decia Muresului), u severne oblasti Balkana (podrucje (Bubanj-Salcura-Krivodol-kompleksa -- ostava iz Kladova).

Bakarni nalazi, koji su ovde uglavnom van zatvorenih celina (grobova, naselja), ne mogu da budu siguran determinator pri odredivanju kulturne pripadnosti nalaza, iIi nalazista ako nema drugih elemenata, pre svega keramike. Oni su pojava karakreristicna vise za jedan hronoloski horizont u kome se javljaju i za jedno sire gcografsko podrucje na kome se razvija veci broj kultura. Slucajnost da jc pojedina vrsta nadena sa determinisanom keramikom moze da dovede do jednostranog tumacenja. Primer krstastih sekira tzv. tipa J aszladanv to naj bolje pokazuje. i8 Na osnovu nalaza krstaste sekirc na ovom nalazisru u grobu sa bodrogkereszt urskom keramikom, navelo je J. Koreka da mnoge nalaze u Srbiji, juzno od Dunava a u Vojvodini pogotovo, opredeli u Bodrogkereszt ur-kulturu (slucajni nalazi iz Negotina, Valakonja, Ripnja, Velikog Sredista itd.).79 Naravno da se ovakvo misljenje ne bi moglo prihvatiti jer se krstaste sekire Jaszladany-tipa (II z b, 1,3 i tip II c) nalaze i na podrucju koje sigurno nije bodrogkeresztursko - nalazi u istocnoj Srbij , Bugarskoj, Rurnuniji.s"

Literatura 0 bakarnim sekirama dosta je opsirna i na njima sc sada ne treba zadrzavati, narociro posle radova M. Garasanina, B. Jovanovica za Jugoslaviju ili F. Schuberta, ~f. Novotne, J. Driehausa i dr. za nalaze u Karpatskom basenu.s- Urnesto toga, vise sa pozicija tipoloskih analiza i geografske lociranosti pojedinih nalaza, moze se istaknuti da nesumnjivo starija vrsta sekira - oblik sekira-cekica pripada starijoj tiszapolgarskoj kulturi, dok bi krstaste seksre pripadale mladoj, bodrogkereszturskoj kulturi. Od nalaza u J ugoslaviji, bez opasnosti od greske, tiszapolgarskoj grupi pripada nalaz iz Coke, manja ostava kod Kikinde (Livade) i pojedini nalazi u okolini Subotice.V Brojne krstaste sekire koje pominju J. Korek, M. Garasanin i B. Jovanovic mogle bi uslovno da se stave u bodrogkereszt ursku kulturu, (T. 1I- Ill), ukoliko je odgovarajuce podrucje i kulturno njoj pripadalo. Ostave bakarnih sekira iz Srema (Becrnen, Dec, Dobanovci) ili brojni nalazi krstastih sekira u okolini Panceva, Barande i V rsca 83 pre bi pripadali Salcuta IV, badenskoj i kostolackoj kulturi,

Predmeti od zlata su takode jedna od karakteristika TiszapolgarBodrogkeresztur-horizonta. Nalazi iz Progara i groba 2 iz nekropole kod Subotice su na osnovu analognih pojava u Madarskoj i Slovack oj dobro

78. P. Patav, 19C1G, 17"" 22. Krsrastc seki re Jaslad:lny-tipa ohiC:-no sc vczuju za bodrogkcreszt ursku k ulruru

(Cp. ,\I. Carasanin 1973,271-277). 79· J. Korek, 1958, z()--- 29·

80. B. Jovanovic, 1971,2('1 d. T. 'ill: VIII i rx Za bugarskc ria laze up. V. Mikov, 1961, passim.

81. :'1. Garasanin, 1954; B. Jovanovic, 1971: J Drichaus, 1955,1-8, M. Novorna, 195j, 70 -9\; F Schubert, ICJ6). Opsirnic 0 ovum problemu vidi : B. Jovanovic U ovoj knjizi.

82. \1. (~rhic, J930, 198; .\1. Gara5anin, '97L 274 i cit. lit. R,. J. Brunsrnid, 1902: B. Jo"anovic, 1971, T. IX.

77

kulturno i hronoloski odredeni.v' Progarski nalaz u svojoj kategoriji predstavlja jedan od bolje izradenih i slozenijih amuleta od zlatnog lima u odnosu na nalaze iz Tibave, pojedinih oblika iz ostave iz Hencida (Madarske) ili nekih nalaza iz Bugarske.85 U tipoloskorn razvoju zlatnih ploca na podrucju Tiszapolgar, Bodrogkereszt ur, Gumelnita i drugih kultura karpatsko-balkanskog prostora koje je dala 1. Bognar-Kutzian, amulet iz Progara najblizi je formama iz Hotnice (Bugarska), sa nalazista Gumelnita (sloj Aza) ili sa dva slicna amuleta iz ostave kod Hencida.f" Slicne analogije nailaze se i za zlatne igle sa cevcica iz groba z nekropole Nosa kod Subotice (T. VIII, 5 -6). Gotovo identicni primerci ovim iglama nalaze se na nekropoli JaszIadany ili grobu I I U Fenyeslitke koje pripada bodrogkereszturskom horizontu.s"

Bogatstvo u zlatnim nalazima tiszapolgarske, bodrogkereszturske i drugih savremenih kultura prikarpatskih oblasti ukazuje na jake medusobne ekonomske veze koje su vladale izrnedu ovih kultura. Nesumnjivo da su zlatom bogate oblasti gornjih tokova reka koja svoja izvorista imaju u karpatskim gorama, pre svega Moris i KereS, spajale interese, razvijale medusobnu razmenu uticale na stvaranje slicnih oblika u materijalnoj kulturi. U istom pravcu delovao je i nagao porast potreba za bakrom, sto je sve uticalo na stvaranja jedne cvrsce kohezije izrnedu eneolitskih kultura istocnih i jugoistocnih oblast Panonske nizije i karpatsko-balkanskog podrucja. Na ovaj nacin moguce je objasniti pojavu istih formi bakrenih alatki na celom ovorn podrucju, aJi i na pojavu nekih slicnih kerarnickih oblika, ili detalja na njima kao, npr., pojavu cetvrtastih sudova u Salcuta IV i Bodroj-keresztur-kulturi, ili krajem ove kulture pojavu drski sa plocastim zavrsetkorn. Na isti nacin moguce je da se objasni i pojava nekih pojedinacnih bodrogkereszturskih oblika na podrucju koje ova kultura nije zahvatila (posude za mleko u okolini Vrsca, na Vucedolu, pa i na nalazistima duboko na jugu, Visesavi , Hisaru i dr.).

EKONOMSKIASPEKTIIDRUSTVENASTRUKTURA

NajveCi broj tiszapolgarskih i bodrogkereszturskih naselja istrazivan je u vreme kada se nije polagala dovoljna paznja ekonomici i drustvenoj organizaciji ovih kultura. Analize biljnog i zivotinjskog sveta (paleobioloske i paleozooloske) gotovo da potpuno nedostaju. Stoga ce se ovaj deo

84. 1--:'. VinskiGasparini, 1957.6 10.:\1. SuI man, 1952, 162; \1. Garasanin, 197),214, sl. 5:'1 i 11.

8,. 1. Bo gnar-Ku tzian. I lOJ i d.; Fig. 2.

H6. l liid. Iig. 2;10: Fig. \; isra. 1972, '41 i d. Fig. I z .

87. P. Patav, 1918, 37 i XV, 1--2, sl. j---jb.

teksta vise oslanjati na analogne pojave u drugim kulturama iii na »vidljiv e« elemente koji pruzaju neke mogucnosti da se nasl uti organizacija drustva i njegova ekonomika (topografija, Tipovi naseobinskih objekata, dugotrajnost naselja, odnosi prema nekropolama i otkrivena materijalna kultura). Pored toga i genetska osnova kulture bila bi jedan od indikatora u trazenju njihovih socio-ekonomskih profila.

Za odreelivanje pivrednih aktivnosti nosilaca riszapogarske bodrogkereszturske kulture znacajna su tri osnovna elementa: a) kontinui rani razvoj kulture, relativno miran i stabilan na celom prostoru Karpatskog basena, b) sedelacki z ivot stanovnika naselja ovih dveju kultura i c) izbor mesta za podizanje naselja. Sva tri elementa karakteristicna su za zernljoradnicka naselja. Nasuprot kulturama gdje je stocarstvo primarna aktivnost ljudi i u kojima su naselja obicno jednoslojna, sa zemunicama i uglavnom privremenog karaktera, u zernljoradnickim kulturama naselja su u ravnicama, najcesce »telc-tipa i po pravilu se u vertikalnoj stratigrafiji nalazi vise naseobinskih horizonata. Zgrade su vecih dimenzija, Cvrsce zidane, sa vise soba i sa brojnim pitosima silosima, i drugim prostorijama za smestaj hrane. Takav je slucaj i sa elrugim, tiszapolgarskoj i bodrogkeresztursk oj bliskih zernljoradnickih kultura (mlaela vincanska, lengyelska, Salcutska, Gumelnita i dr.).

Pored polozaja i tipa naselja, postoje i drugi elementi koji ukazuju na zemljoradnicku komponentu ovih kultura. Ovde u prvom rcelu trcba navesti oruda koja su nalazena prilikom iskopavanja: alatke od rogova jclena, bakrene krstaste sekire kojc su mogle ela sluze pri obradi zernlje a nesumnjivo ela su i alatke od drveta imale znacajno mesto u inventaru ovih kultura. Dalje, nije bez znacaja i genetski razvoj riszapolgarske i boelrogkereszturske kulture, koje treba smatrati rezultatom mirne evolucije na liniji potiska Herpaly-Gorza grupa koje formiraju tiszapolgarsk i i bodrogkeresztursk i stiJ. Ove starije, supstratne kulture, zernljoradnicke su i tu komponentu zadrzale su i kulture koje su se iz njih razvile, Mcdutim, pogresno bi bilo smatrati da su ove kulture bile konzervativne da progres, vielljiv u susednirn oblastima (jugoistok Evrope pa i Bliski istok), nije imao utjecaja i na njihovu ekonomiku. U metalurskom pogledu tiszapolgarska kultura je prva prava bakrenodobna kultura u kojoj bakar nije sarno periferno prisutan, nego je on imao vidnog znacaja za njen elalji razvoj. Brojne bakrene sekire, zatim dleta, sila i bodezi cija ce tipologija biti obradena u posebnom tekstu ove knjige, cesti su prilozi u grobovima. Pored bakrenih, tu su i predmeti od zlata, sto sve ukazuje na visok ekonomski stepen razvoja ove kulture i na postojanje tesnih veza izmedu podrucja Tiszapolgar i Bodrogkereszttir-kulture sa ekonomskim zaledem, u prvom redu sa Transilvanijom, a na severu sa rudnobogatim ograncima severnih Karpata.

79

Jedno ekonomski stabilno drustvo, kakvo je bilo u Tiszapolzar i kasnije u Bodrogkeresztur-kulturi, moralo je da ima i jaku unutarnju organizaciju. Ako bi nekropolc bile u izvesnom smislu retleksija stanja u kulturi, moglo bi se zakljuciti da je zjvot u naseljima bio organizovan i sa izvesnim hijerarhijskim odnosima u njima. Na nekropolama ovih kultura, narociro onim koje su u vecem obimu istrazivane (u Madarskoj i Slovackoj, npr.) postoji red i kanon ne sarno u nacinu sahranjivanja pokojnika nego i u rasporedu grobova. Savremenim antropoloskirn istrazivanjirna mogu se utvrditi delovi nekropole u kojima su se sahranjivale pojedine porodice a preko njih odrediti sastav takvih porodica po polovima i uzrasrima. Dalje analize odnose se na razvrstavanje grobova prema broju i vrstama priloga. Na nekropolama kod Subotice i Sente, a na maclarskim posebno, utvrdeno je, sa jedne strane, postojanje izrazito bogatih grobova koji su pored veceg broja kerarnickih posuda sadrzali bakrene, kostane pa i zlatne ukrasne predmete, ali i takvih grobova, sa druge strane, u kojima se nalazila sarno po koja posuda iIi sileksna alatka.

Svi ovi elernenti koji su nabrojani mogu da posluze za dalje izucavanje ekonomske i drustvene strukture nosilaca tiszapolgarske i bodrogkereszturske kulture. Istrazivanja koja su do sada bila usmerena na prikupljanje podataka () grobnim celinama, i orijcntaciji groba mora cc u buducirn radovima imati u vidu i ovu komponentu, znacajnu za shvatanje razvoja eneolitskih kultura, pa i praistorije u celini.

POREKLO I ODNOSI SA SUSEDNIM KULTURA;Vi/\

Problemi ,geneze - 0 poreklu tiszapolgarske kulture razmatrano je napred u tekstu i cini se da je problem njene geneze nesto lakse objasniti od problema razvoja bodrogkereszturske kulture. Kratak rezime misljenja o nastanku tiszapolgarsk og stila u eneolitu Karpatskog basena mogao bi da se svede : a) da je ona nastala evolucijom autohtonih kultura, od mlade potiske pa preko Herpaly-Csoszhalom do Tiszapolgar I-grupe iii b) da je ona nastala razvojem na liniji Herpalv-Csoszhalorn-Oborin preko Prototiszapolgar-faze. U osnovi oba misljenja su vrlo bliska, jedino sto kod drugog postoji jedna prelazna faza prototszapolgarska, bez slikane keramike koja bi trebalo da bude osriova riszapolgarskoj kulturi. Na nedostatke ovog misljenja ukazano je napred i istaknuto da je prototiszapolgarska keramika proizvod jaceg mesanja lengyelske i tiszapolgarske kulture u granicnim oblastima jednog i drugog kulturnog podrucja: u Slovackoj na severu i ovde u Backoj i Sremu na jugu. Dug paralelan razvoj lengyelske i potiske a zatim Herpalv-Csoszhalorn, pa i rane tiszapolgarske kulture uticao je

80

nesumnjivo i na medusobne odnose ovih kultura. Ovo je razlog sto se cini da je misljenje 0 nastanku tiszapolgarske kulture u istocnim delovima Karpatskog basena, na osnovama »produzenih potiskih kultura i grupa« (Herpaly, Csoszhalorn, Gorzsan) uz jake uticaje lengyelske kulture, najprihvadjivije.

Na jugoslovensko do tiszapolgarska kultura dolazi vee formirana.

U Crnoj Bari, gde bi smo jedino mogli da ocekujerno u vertikalnoj stratigrafiji jedan prelazni sloj od potiske ka riszapolgarskoj kulturi, on nije utvrden. Na ostalim nalazistima : Srpski Krstur, Coka, Batka, Nosa, Belegis zastupljeni su vee razvijeni oblici ove kulture, oni koji pripadaju Deszk A-grupi nalaza, prelazu iz Tiszapolgar I u II fazu. Prototiszapolgarski nalazi iz Siriga, Gospodinaca, Gomolave izlaze iz konteksta ovakvog razvoja.

Problem nastanka bodrogkereszturske kulture je nesto slozeniji, mada u prvom trenutku to nije tako izgledalo. Evolucija stila na liniji Tiszapolgar-Bodrogkereszt ur je evidentna, ali je zato dosta tesko jasno oznaciti spoljne cinioce koji su uticali na promenu u materijalnoj kulturi. Pored toga, u toku razvoja bodrogkereszturske kulture strani elementi su stalno prisutni, nekada jace a nekada slabije izrazeni, U globalnoj analizi materijalne kulture bodrogkereszturske kulture izdvajaju se dye komponente: autohtona, koja je u prvoj fazi kulture [ace izrazena, i strana, cije je kulturno i stilsko lociranje nesto slozenije za definisanje. Prva kategorija se deklarise kroz nacin sahranjivanja, orijentaciju pokojnika, raspored i vrstu priloga u grobovima, zatim u oblicima sudova i drugim elementima na koje je ukazivano pri obradi materijalne kulture. Sa druge strane, u bodrogkereszturskoj kulturi nalaze se i takvi elementi Cije je poreklo van njenog maticnog podrucja i koji su posledica cestih migracionih kretanja evidentnih tokom celog eneolitskog perioda. Ovde bi posebno trebalo ukazati na pojavu Salcuta IV-elemenata i na pomeranje ove kulture iz Oltenije i juznokarpatskih oblasti prema severu, odnosno prema jugu. Na ovo kretanje i na veze bodrogkereszturske kulture sa Salcuta IV posebno su ukazivali P. Roman, 1. Bognar-Kutzian, B. Brukner.s" U kontekstu ovih pomeranja cesto se pominje i nastajanje Hunyadi- Vajska-grupe ili pojava drski sa plocastim donjim delom na nekropoli u Basatanya i drugim nalazisrima u Madarskoj.s" .

Pored veza na relaciji Salcuta IV-Bodrogkeresztur znacajni su i »stepski elernenti« koji se u ovo vreme registruju na sirern podrucju Karpatskog basena, samim tim i u bodrogkereszturskoj kulturi. Na ovo su

88. Up. P. Roman. 1971, 1'7 i d.: B. Brukner, '974, '40 '4'; N. Tasic, '97ja, \1.

89. Za problem nastanka Hunyadi-Vajska iii Hunyadihalorn-kulrure up. I. Bognar-Kutzian, '969, 3'- 60; P. Patav, '973, l43; B. Brukner, '970, 1-'4; isti, '974, 142.

81

posebno ukazivali Gy. Gazdapusztai i 1. Ecsedy, M. Garasanin i dr.90 Prisustvo stepskih elemenata skloni smo da objasnimo kao rezultat pomeranja nosilaca Cernavoda lII-kulture od istoka pre rna zapadu, uz Dunay, sto bi u isto vreme moglo da ima za posledicu i napred citirano kretanje Salcuta IV -kulture prema severu, odnosno jugu.91 Na ovaj nacin pojava i jednih i drugih elemenata u bodrogkereszturskoj kulturi dolazi u medusobnu zavisnost, u isti istorijski kontekst i isti hronoloski interval: izrnedu kraja Salcuta IV-kulture i pojave badenske grupe u istocnim delovima Karpatskog basena. Naravno, ovde se ostavlja po strani problem Hunyadi- Vajska-grupe, njenog kulturnog i hronoloskog vrednovanja kroz prizmu evolucije bodrogkereszturske kulture, koji ce bid predmet obrade u poglavlju 0 ovoj jos nedovoljno dererminisanoj kulturnoj grupi.

Odnos sa susednim kulturama - Za juzne, jugozapadne i jugoistocne oblasti tiszapolgarske i bodrogkereszturske kulture od interesa je njihov relativnohronoloski odnos prema lengyelskoj, vincanskoj i Salcuta-Bubanj-Krivodol, sa jedne, i mladim-badenskoj, kostolackoj i Cotofeni-kulturi, sa druge strane. Naravno, ovaj problem ne moze se svesti sarno na ovu dimenziju, ne respektujuci i ostale oblasti, ostale kulture i pojave sa kojima su tiszapolgarska i bodrogkereszturska dolazile u dodir bilo na koji nacin :

Balaton, lasinjska, Cernovoda I-Ill, oker grobovi, jamna kultura itd, Ali S obzirom na problematiku encolirskih kultura u Jugoslaviji, ovde ce biti reci sarno 0 odnosima za koje postojc elementi u kulturama ove zemljc.

Hronoloske i kulturne veze izmedu mlade vincanske kulture i tiszapolgarske nisu se zasnivale na pouzdano utvrdenim elementima te jc razumljivo sto u literaturi postoje i razlicita misljenja 0 ovom problemu. M, Garasanin, npr., na osnovu iridirektnih podataka (fakture keramike iz najnizih slojeva u Crnoj Bari) istice da bi tiszapolgarska kultura bila delom savremena sa »Vinca-Plocnik 1«, sto u izvesnoj meri podrzava i B. Brukner uz tendenciju snizavanja ovog odnosa na kraj vincanske kulture (Vinca D). 92 U novijoj literaturi vincanska kultura (prva faza mlade, vincansko-plocnicke grupe, Vinca C) sinhronizuje se sa Herpaly-Csoszhalorn-Gorszan, odnosno sa pocetkom Tiszapolgar-kulture (kraj mlade vincanske kulture, Vinca D).93 Nalazi riszapolgarske keramike u Sremu i u okolini Beograda pokazuju da je prodor, vee formirane, kulture mogao da se ostvari tek na kraju vincanske grupe, u vrerne kada se njeno podrucje, pod uticajima pritisaka sa strane (Lengyel, Salcuta i dr), sve vise suzava, Na ovaj nacin mogla bi da se prihvate ona misljenja prema kojima je tiszapolgarska savremena sa drugom polovinom mlade vincanske kulture.

90. (;1. Cazdapuszrai, '9670,99: \1. Garasanin, '9i4, IIi i d.; isr i, '97\, i cit. lit. IH,; I. Fcsed\', '97' 9 i d. 9' ~. Tasie, '97\a, i' , d.

91. :V!. Garasanin, 197\, IIi: B. Brukner, '974, '14·

9,. S. SiSka, '96H, 161 i d.: I. Bojmar-Kurzian. '972,207 i d.: N. Kalics, 197), p8 330.

Utvrdivanjem odnosa izmedu tiszapolgarske kulture prema vincanskoj, odreden je istovremeno i njen odnos prema lengyelskoj kulturi, sto je, s obzirom na njihovo medusobno prozimanje, bilo i znatno lakse uraditi. Cehoslovacki i madarski praistoricari uglavnom su slozni u misljenju da je tiszapolgarska kultura u Potisju savremena sa lengyelskom u zapadnom susedstvu, i to sa njenom najmladom fazom (Nitra-Brodzany, Zengovarkony).94 U Slavoniji i zapadnom Sremu razvija se poslednja faza sopotsko-lengyelske kulture.

Prcma jugoistocnim oblastima, jugoslovenskom i rumunskom Banatu, Olteniji, odnos riszapolgarske kulture moguce je odrediti na osnovu nesto kasnijeg pomeranja Salcuta l Vvkulrure.f" Iz odnosa Salcuta IV-Bodrogkeresztur II moguce je zakljuciti da bi tiszapolgarska kultura mogla da se razvija paralelno sa starijim fazama Salcura-kulrure (Salcuta I iII). Ovakvi odnosi su uglavnom prihvaceni od strane rumunskih, madarskih i cehoslovackih istrazivaca i ima se utisak da oni ne dolaze u koliziju ni sa novijim misljenjima 0 pojavi Cernavoda Ill-nalaza na relaciji od donjeg Podunavlja do podrucja sa Boleraz-nalazima u sredisnim delovima Karpatskog basena.P''

Polozaj bodrogkereszturske k ulture u razvoju eneolitskih grupa u Jugoslaviji, i sire na podrucju isrocnog dela Karpatskog basena, odreden je, sa jedne strane, relarivnohronoloskim odnosima riszapolgarske sa ostalim suvremer.im kulturama a, sa druge, na osnovu prodora Salcuta IV-elemenata prema severu i na osnovu odnosa prema Hunyadi- Vajska-grupi. Posebno su znacajna ova dva elementa koji se pojavljuju u toku razvoja bodrogkereszturskog stila u Potisju. U vezi sa njima postavlja se pitanje kada dolazi GO pomeranja Salcuta IV-kulture prema severu, odnosno jugu i kada se, u kojoj fazi razvoja Bodrogkereszt ur-kulture pojavljuju na nekropolama elementi Hunyadihalorn-stila. Na prvo pitanje danas je znatno lakse dati odgovor posle otkrivanja Cernavoda Il l-nalaza u jugoslavenskom Podunavlju i utvrdivania istovremenosti, cak i kulturnog jedinstva Cernavoda III i Boleraz-stila, Prodor Cernavoda-kulture iz Dobrudze prema zapadu smatra se uzrocnikorn pomeranja nosilaca Salcuta IV -kulture. U rumunskoj novijoj literaturi sa pravom se smatra da je Cernavoda III mlada pojava u Olteniji, pa i u jugoslavenskom delu Banata, od Salcuta IV -kulture.97 Sa ovim saznanjem, kao i cinjenicom 0 istovremenosti Bolerae i Cernavoda Il l-kulture, znatno je lakse utvrditi i njihov odnos prema Bodrogkerestur-kulturi. Medutim, pre toga potrebno je i tacno utvrditi kada se i u kojoj fazi ove kulture pojavljuju elementi Hunyadi-Vajska-gru-

94. S. Siska, 1968, 138 I d.; I. Bognar-Klltzian, 1972, 183 i d.; N. Kalics, 1973, 3)4.

95. P. Roman, 1971, II7 i d;]\;. Tasic, 1976 II starnpi.

96. V. Nernejcova- Pavu kova. 1966, 234 i d.

97. D. Berciu, 1964, 135-1,8, "'. Tasic, 197\, , P. Roman, 1971, 128 i IF·

pe. Postoje dva misljenja u madarskoj literaturi 0 ovom problemu: 1. Bognar-Kutzian smatra da se Hunyadihalom elementi u bodrogkereszturskoj kulturi javljaju u njenoj fazi B, istovremeno kada i Salcuta IV,98 dok P. Patay na osnovu groba bodrogkereszturske kulture u Tiszavalk-Tetesu, koji je ukopan u jamu Hunyadihalom-grupe, izv laci zakljucak da je »narod Hunyadihalom-grupe, prodro u Karpatski bas en za vreme najmlade faze bodrogkereszturske kulture (njegovo poreklo izvire iz Salcuta IV-grupe)«.99 Nekropolu Vajska u Backoj, koja pripadaovoj grupi, B. Brukner sinhronizuje (slicno 1. Bognar-Kutzian) sa drugom polovinom bodrogkereszturske kulture i sa Laznani-grupom u Slovackoj.U" Ovo, zasada jedino nalaziste Hunyadi- Vajska-grupe u zemlji, narnece jedan slozen relativnohronoloski problem. On se sastoji u pojavi dva geografski vrlo bliska nalazista razlicitih grupa: Vajska, sa jedne, i nalaziste sa Boleraz-kerarnikom kod Odzaka, sa druge strane, Udaljena su jedno od drugog oko 10 kilometara, pa se postavlja pitanje da li su mogle tako razlicite grupe da se razvijaju jedna pored druge na istoj teritoriji ili se radi 0 starijoj i mladoj pojavi. Ako se prihvati ovo drugo misljenje, onda vremenski prioritet treba dati nekropoli kod Vajske. Na ovo upucuje okolnost sirenja Cernavoda III-kulture prema zapadu i potiskivanje nosilaca Salcuta IV-grupe. Medusobna zavisnost Hunyadi- Vajska i Salcuta IV -grupe i njihov odnos prema bodrogkereszt urskoj je dokazan od strane madarskih arheologa.

Iz gornjih analiza moguce je izvesti zakljucak 0 paralelnom iii delom paralelnom razvoju sledecih kultura:

I. He r p a l v-Cso s z h a lo rn-Ob o r in =s opotsk o-lengyels ka II =mlada v i n c a n s ka I (Vinca C) =Salcu t a I;

II. Tiszapolgar=sopotsko-Iengyelska III (Zengovarkony, Nitra-Brodzany)=mlada v i n ca n s k a II (Vin c a D)=Salcuta II/III;

III. Bodrog k e r e s z t u r= Salcu t a IV=H un yadi-V a j s ka =pocetak baden s k e k u I t u r e (B 0 I e r a z).

Naravno, ovako postavljeni sinhronisticki odnosi ne moraju strogo da budu fiksirani ni da znace jednu apsolutno tacnu vremensku identifikaciju. Lengyelska III kultura je krace trajala od tiszapolgarske (sa njom je, kao i vincanska kultura, sarno delimicno savremena); bodrog kereszrurska keramika takode nastavlja svoj razvoj i posle Salcuta IV i moglo bi se reci da ona jos dugo zivi paralelno sa Boleraz pa i badenskom kulturom u celini.

Pored ovako iznetih misljenja, koja se uglavnom oslanjaju na rezultate do kojih su dosli madarski i slovacki istrazivaci (1. Bognar-Kutzian, N. Kalitz, P. Patay, S. Siska, V. Nemejcova-Pavukova), postoje i nesto

98. I. Bognar-Kutzian, '969, j 5 j d.; Ista, '972,208. 99· P. Patay, '973, 343

100. B. Brukner, '970, pass.; isti, '974, 142.-145.

drugaCija koja ovde treba izneti, tim pre sto su zastupljena i u pojedinim poglavljima ove knjige (badenska kultura, npr.). S. Dimitrijevic je i u svojim ranijim radovima insistirao na istovremenom razvoju badenske i bodrogkereszturske kulture, a u poslednjim on prosiruje taj odnos na kostolacku i vucedolsku kulturu.I''! Tacnije, njegovo je misljenje da su tiszapolgarska bodrogkereszrurska kultura savremene sa badenskom, kosrolackom i vucedolskorn kulturom. Ove svoje zakljucke zasniva na vrlo ranoj pojavi badenske kulture, odmah posle vincanske, na njenom juznom poreklu i na mogucnosti paralelne egzistencije razlicitih kultura u bliskom susedstvu.

Iznosenje i ove alternative jasno pokazuje da su rezultati istrazivanja tiszapolgarske i bodrogkereszturske kulture jos uvek daleko od definitivnog zakljucka, pogotovo kada se radi 0 jugoslavenskim oblastirna u kojima je istrazivano samo jedno naselje, i to dosta povrsno (Crna Bara) i dye nekropole na kojima je iskopano samo po 7-8 grobova. Istorijska interpretacija razvoja tiszapolgarske i bodrogkereszturske kulture, njenih odnosa sa drugim kulturama, njene ekonomike, socijalne i drustvene strukture, doci ce tek posle obimnijih terenskih istrazivanja. Ovde su samo poentirane neke Cinjenice, neka saznanja do kojih je arheoloska nauka dosla u istrazivanju ovih kultura.

IOJ. S. Dirnit rijevic, 1971,1)1; Takode up. poglavija U o voj knjizi () badenskoj 1 vucedolsk oj k ult uri.

Nikola Tasic, Beograd

BUBANJ-SALCUTA-I<RIVODOL I<OMPLEI<S

U vreme kada se u isrocnim i jugoistocnim delovima Karpatskog basena razvijaju Tiszapolgar i Bodrogkereszrur-kultura, juzno od njih, dobrim delom paralelno, razvijaju se kulture Bubanj-Salcura-Krivodol-kompleksa. I dok je genetska i relativnohronoloska situacija kod severnog suseda jasnija, na jugu, narocito u centralnom balkanskom prostoru, potrebno je izv rsiti jos mnoga istrazivanja, da bi se prislo sigurnom resavanju slozenih kulturno-istorijskih i hronoloskih problema. U sadasnjem stanju neujednacenosti istrazivanja moguce je dati sarno jednu opstu skicu odnosa, analizu materijalne kulture malog broja sistematski ispitivanih naselja i odrediti njen okvirni polozaj u razvoju eneolita karpatsko-podunavsko-balkanskog podrucja,

Neravnomerna istrazenost pojedinih regiona Bubanj-Salcuta-Krivodol-kompleksa reflektuje se u pojavi praznih prostora izrnedu pojedinih oblasti, sto je stvaralo teskoce u povezivanju, ponekad i vrlo udaljenih, nalazista sa istom materijalnom kulturom (nalazi u Pelagoniji ili Albaniji sa onima u jugoslovensko-rumunskom Podunavlju, npr.). Istrazivanja poslednjih godina u istocnoj Srbiji, na Kosovu, u Pelagoniji, ucinila su, ipak da se pojave od Oltenije na severu do Pelagonije na jugu posmatraju u sklopu jednog jedinstvenog kulturnog kompleksa u kome je moguce utvrditi lokalne karakteristike, obojene autohtonim osnovama i elementima koji su na njih delovali iz neposrednog susedstva.

Poseban problem u obradi Bubanj-Salcu~a-Krivodol-kompleksa predstavlja sam naziv kultura, zapravo izbor najprikladnijeg i najadekvatnijeg termina koji bi mogao da obuhvati sve regionalne pojave. Ovakvu potrebu namece, pre svega, ogromno podrucje na kome se pojavljuje u

prilicnoj meri jedinstven stil. U Rurnuniji je izvrsena sisternatizacija materijala, njegova tipoloska analiza i zadrzan naziv prema nalazisru Piscul Cornisorului kod Salcurae, Sa l c u r a-kultura;' grupa nalazisra sa slicnorn materijalnorn kulturom u severozapadnoj Bugarskoj i Sofijskom polju (Okol-Glava, Pekljuka, Dcvetaska pccina) svrstana je u okvire K ri v o d o l-k ul t u re, 2 dok je na jugoslovenskom tlu M. Garasanin na osnovu istrazivanja u Bubnju i na Humskoj cuki predlozio naziv bubanjsko-humska grupa.a Ovakva situacija, dikrirana vise savremenom adrninisrrativnorn podelom, a ne stvarnim stanjem u okv iru kulturnog kompleksa, znatno otezava stvaranje tacnih kulturnih i relarivnohronoloskih odnosa, koji nas ovde u prvom redu interesuju. U obradi nalazista u jugoslaviji mi smo se opredelili za opsti termin Bubanj-Salcuta-Krivodol-kumpleks, koji je predlozio D. Berciu, isticuci na taj nacin njegovo kulturno jedinstvo.! Medutim, ako bi se dosledno sledio metod stilske diferencijacije materijalne kulture, onda bi se u okviru ovog kompleksa mogli prihvatiti drugi predlozeni termini, vise u srnislu njihovog regionalnog znacenja. Tako, npr., za nalazista i kulturu u Rumuniji moze se zadrzari terrnin Salcuta-grupa ili kultura, pod kojim bi mogla biti svrstana i neb nalazista u severoistocnoj Srbiji, Podunavlju i Banatu. Za nalazisra u juznoj Srbiji i Kosovu upotrebljava se termin bubanjska kultura," za nalazista u Pelagoniji jedan zbirni naziv-eneolit Pelagonije iIi Crnobuki-Supljevac-grupa. Za nalazista u Bugarskoj mogao bi se zadrzati naziv Krivodol-grupa. Ova diferencijacija se primenjuje vise radi lakseg snalazenja u obirnnoj materiji, mada lokalni nazivi ne znace i posebne kulture iii k ulturne grupe.

PODRUCjE PROSTIRANjA KlTLTURA BUBANj-SALCUTA-KRIVODOL-KOMPL,EK.SA

Vee sama cinjenica da su nalazista Bubanj-Salcura-Krivodol-kompleksa otk rivena na velikorn podrucju od Transilvanije i Oltenije na severu, pa do Pelagonije i Albanije na jugu, narnece potrebu za izdvajanjem pojedinih regionalnih grupa, kao reritorijalnih, geografskih celina, Cija materijalna kultura ne mora u toj rneri da sc razlikuje da bismo ih kulturno strogo diferencirali. Na ovom velikom prostoru, ostavljajuCi po strani nalazista u Rumuniji koja je P. Roman takode geografski izdvojio (Oltenska grupa

1. D. Bcr ciu , 19G1, 1 j j ; d.

2. V ,\1 ik ov , 1948, 60 ; d.

;. M. Garasa nin, 1973, lG4 i cit. lit.

4. D. Berciu, 19G1a, 12j; D. Bcrciu Ie zapran) prcdlozio zbog srodnosri kultura naziv Salcura-BubaniKrivodol.

Mozda bi ovdc u nazivu kompleksa trchalo uk liuciti i [uznc oblasti, Kosovo i Pclajroniju, sro cc se svakako morari da uradi posle publikovan.a nalaz ista iz ovih oblasti.

j. );e upotrebljava se naziv »Bubanjl l um« jer ovaj drugi deo nile por k repljen publikovanim matcrijalom sa ovog nalazisra a i dokurnenracija ncdosta]c.

88

nalazista, transilvanska, banatska itd.),6 za jugoslovensko podrucje karakteristicne su sledece kulturno-geografske celine: a) istocna Srbija sa nalazistima u dolini Timoka, u Homoljskim planinama ina desnoj obali Dunava, b) juzna Srbija sa nalazistirna oko Nisa, prema Leskovcu i Prokuplju, c) Kosovo, d) Skopska kotlina, e) Pelagonija (kojoj se prrkljucuje i nalazista u susednoj Albaniji). U novije vreme izdvaja se i grupa nalazista u juznom Banatu, koja zajedno sa nalazima u okolini Zemuna formira jednu rcgionalnu grupu, LIsko povczanu sa nalazistima II zapadnoj Rumuniji. (karta 2)

Na l a z i s t a u i s t o c n o j Srbiji

Veci interes za proucavanje ranog rudarstva na podrucju timockop eruptivnog bazena, koji je potenciran narociro posle formiranja specijalistickog Muzeja rudarstva i metalurgijc u Boru, ucinio jc da se u istocnoj Srbiji otkriju i istraze brojna nalazista Bubanj-Salcu~a-Krivodol-kulture, izmedu kojih najznacajnije podatkc pruzaju Zlotska pecina i Krivelj kod Bora.? Pored njih, u dolini Timoka, blize njegovom uscu u Dunav, istrazivana su jos neka nalazista ovog kompleksa, kao sto je to slucaj sa Kovilovom, Smedovcem i nalazistem kod Prahova.f Ovdc se pominju samo nalazista na kojima su vrsena manja ili veca istrazivanja i sa kojih je materijal pouzdano stratificiran ili izdvojen u okviru zatvorcnih celina.

U toku velikih sistematskih istrazivanja na Derdapu otkriven je, i za sada jedini, grob Salcuta-grupe, i to na poznatom nalazistu kod LepenJko,~ l!ira.9 Sa njirn se granica rasprostiranja Bubanj-Salcura-Kr ivodol-kompleksa prosirila na zapad, juzno od Dunava, do podrucja koje je pripadalo drugom kulturnom krugu, mladoj vincanskoj kulturi.

Sa grobom kod J,epenskog uira broj nalazista sa materijalom Bubanj-Salcuta-Krivodol-stila u istocnoj Srbiji iznosi TO sigurno utvrdenih lokaliteta. To su u dolini Timoka: Grabar-Suraiar U Smedorc«, eeface u Koriloru, !dete kod Prahora, Kap« Daiuitt) kod Veljkm'a; na sirern podrucju Bora poznanata su nalazista u ;: !OtJkOJ pe/ini, kod Brestoratee Ban]«, (,ornjC Neil' Reke, Kriuelia i nesto severnije na Smiljkol!oj gial!ici kod Stllbika. Pored njih postoje pojedinacni povrsinski nalazi, narociro u okolini jV~gotina, kao i nalazi bakarnih sekira koje bi mogle da pripadaju ovom kulturnom kompleksu.

Na l a z i s t a u j u z n o j Srbiji

Zahvaljujuei sisternatskim istrazivanjima na BubnJtI kod Nisa, bubanjska kultura Bubanj-Salcu~a-Krivodol-kompleksa usla je u literaturu

(1, P. Roman, 1971, 32: 47; 94 i J.

7. 1'.j, Tasic, 1973, I ~ 17 i litcraru ra koja sc citira na st r. 3.31, LiA. S. V Trbuhovic -- Lj. Vukovic, 1967,97 i J.

9. Z. Lerica, 1970,117.

kao jedna od najznacajnijih eneolitskih pojava [uzno od Dunava.l? Stratigrafija ovog nalazista, sigurno utvrdena i kontrolisana naknadnim radovima, sluzi kao mogucnost uklapanja gotovo svih nalazista ovog kulturnog kompleksa u jedan jedinstven sistem. 0 tome ce biti govora opsirnije u sledecim delovima ovog poglavlja knjige. Ovde bi svakako moglo da se istakne da su nalazista u okolini Nisa posluzila M. Garasaninu za odredivanje jezgra bubanjske kulture, neke vrste maticne oblasti kulture, odakle se ona siri prema severu i jugu.l1 Od sigurno utvrdenih nalazista bubanjske kulture na ovom podrucju pominju se jos T/elik,a humska cuka kod Huma (term in bubanjsko-humska grupa koji upotrebljava M. Garasanin dolazi od ova dva nalazista), zatim gornji slojevi Plocnilea i G'radca kod Zlo eucana. Pominju se u literaturi jos neka nedovoljno pouzdana nalazista, koja se ovde ne bi uzimala u obzir (Varz)arin, Poljna, bfaskar i dr.)12

N a l a z i s t a na Kosovu

Preko nalazista u dolini Nisave, Gradca kod Zlokucana i Plocnika kod Prokuplja dolazi se do Kosova, gde su u novije vreme registrovana nalazista Bubanj-Salcuta-Krivodol-kompleksa. Najrpre je bilo otkriveno i istrazeno viseslojno nalaziste Hisar kod Jllt'e Reke, a od 1973. godine je usia u literaturu i nalaziste G'adimlje kod Liplj'ana, na kome je J. Glisi« izvrsio obimnija sisternatska istrazivanja.P ZahvaljujuCi ovim viseslojnim nalazistima, kosovska oblast se predstavlja kao vrlo znacajna za proucavanje kretanja nosilaca Bubanj-Salcuta-stila i za hronoloski polozaj ove kulture u odnosu na os tale eneolitske pojave na Kosovu i u susednim oblastima, ukljucujuci i postneolitske kulture jadranske obale. Na Hisaru, kako je to poznato iz preliminarnog izveStaja, Salcuta-Bubanj-rnaterijal se nalazi u sloju la, u inajnizem delu kulturnog sloja, sa mogucnoscu pracenja do Hisara Ib.14 Bogat naseobinski materijal i ostaci brojnih gradevina otkriveni su i kod Gadimlja, jednog naselja gradinskog tipa sa izvesnim fortifikacionim elernentima.P Na ovom nalazistu konstatovana su dva gradevinska horizonta koja pripadaju Bubanj-Salcuta-Krivodol-kompleksu i, kada materijal bude publikovan, nasa znanja 0 ovoj kulturi na Kosovu ce biti daleko potpunija.

Pored Hisara i Gadimlja, poznata su jos neka nalazista na Kosovu na kojima su otkriveni ostaci Bubanj-Salcura-Krivodol-kompleksa, odnos-

10. Prva istrazrvanja vrsio je Orsic-Slavetic a nasravio ih je posle 1I svetskog rata :'vI. Garasanin (Up. M. Garasanin, '97\, 164 i cit. lit.).

II. M. Garasanin, 1973, 16); Garasanin, D., '949,78--85; isra, 19)0, 106, sl. I; J. Todorovic, 1956,49--)2; isti, 1964,11-12, T. l.

12. Ibid., 164.

'3. J. Todorovic, 1963,25 i d; Rezulrari sa Glisicevih iskopavanja nisu objavljeni, ali mu se rni na ovom mestu zahvaljujcrno na podacima koje nam je pruzio za ovaj rad.

'4. J. Todorovic, '963, 24 i d; T. 1--111; P. Roman, '97', 126.

I '\. Iz dokumcnracije u Muzcju u Prisrini srice se utisak da jc postojalo starije utvrdcnjc iz cncolirskog perioda k ojc ie kasnijc 1I gvozdenom dohu dobilo sadasnji izglcd.

Karta 2.

Kulture Bubanj-Salcura-Krivodol i Vajska-Hunyaclihalom

• Bubanj-Salcura-Krivodol ® Vajska-Hunyadihalom

no bubanjske kulture. Na Valacu i Predionici postoje samo pojedinacni elementi u okvirima mlade vincanske kulture, dok na nalazistu Gladnice kod Gracanice postoje sigurni ostaci materijalne kulture ovog kompleksa.l" Za proucavanje eneolita ovih oblasti oni su znacajni zbog mogucnosti stvaranja odredenih relativnohronoloskih odnosa ove kulture, sa jedne, i mlade vincanske, sa druge strane, Kontakti izmedu ovih dveju kultura su morali, s obzirom na danasnja znanja 0 njihovovoj geografskoj rasprostranjenosti i hronologiji, da se ostvare bas u ovim oblastima.

Na l a z i s t a u Skopskoj kotlini i Pelagoniji

Hisar i Gadimlje na Kosovu u izvesnoj meri obeleZavaju dalji pravac prostiranja nalazista Bubanj-Salcuta-kulture, Gadimlje se nalazi na pravcu sirenja stila prema Skopskoj kotlini, a Hisar preko Drima kornunicira sa nalazistima u Albaniji. U Skopskoj kotlini je za sada poznato samo jedno nalaziste ovog kulturnog kompleksa - to je Skopsko kale. Stratigrafija ovog nalazista je, medutim do te mere osrecena ukopavanjima mladih objekata, narocito iz vremena srednjeg veka i turskog perioda, da se eneolitski nalazi mogu samo tipoloski da isk oriste.! i C svakom slucaju, znacajno je da u ovim oblastima postoje naselja Bubanj-Salcuta-kulture i da ona mogu da sluze kao veza izrnedu nalazista u Pelagoniji sa onirna na severu: na Kosovu, u dolini Nisave i dalje u istocnoj Srbiji.

Na jugu, u Pelagoniji, sa kojom je Skopska kotlina povezana Vardarom, Crnom rekom i prevojima Babune, otkriveno je, narocito poslednjih godina, zahvaljujuci intenzivnirn radovima muzeja u Prilepu i Bitolju, citav niz novih nalazista, vecinom tumbi, na kojima se nalaze naseobinski horizonti sa materijalom slicnim iIi bliskim Bubanj-Salcura-Krivodol-stilu. Pored Crnobukija, koje je od ranije poznato, tu su novoistrazivana nalazista kod .~tfplel'Ca, Bakarn(),~ J!,Ntllna, Karamana, a zapadni je od njih, kod Struge, sojenicko naselje »Ustie na Drim».18 Rezultati ovih istrazivanja su samo delimicno poznati, te ce i detaljnija analiza, narocito sa pozicija relativnohronoloskih odnosa, ovde izostati. U svakom slucaju, za proucavanje eneolita nase zemlje znacajno je da Pelagonija sa novim nalazistima i bogatim ostacima materijalne kulture ulazi kao vrlo znacajan cinilac za rumacenje geneze citavog kompleksa i za stvaranje sirih kulturnih i hronoloskih odnosa sa susednim oblastirna: Albanijom, sa jedne, i severnom Grckorn, sa druge strane.

16. J. Glisic, 1961, III i d.

17. P. Gockova-Slavska, 1955, 1 i d.

18. M, Garasanin, 1958, I} 8 i d; M. Garasanin, V. Sanev, D. Simoska, B. Kitanoski, 1971, 5 lid; Najnovijc rezultate sa istrazivanja u Supljcvcu objavio jc :vI. Garasanin (Up. M. Garasanin, 1976, - u starnpi Macedon iac Acta Archaeologica 2,1976.) a rezultate sa isrrazivanja Karamanskc turnbe objavice D. Simoska, B. Kitanoski i J. Todorovic u Maccdoniae Acta Archaeologica 3, 1976 - u stampi )

Dalje pracenje sirenja Bubanj-Salcura-Krivodol-komplcksa moguce je preko nalazista u Albaniji. Na viseslojnom nalazistu, sojenicarskog tipa u Maliqu (Malic), eneolitski materijal se nalazi u slojevima Ila-b, iznad sloja I sa nalazima pozno neolitske kulture, a ispod sloja IlIa koji pripada vee ranom bronzanom dobu. F. Prendi je ove nalaze pravilno povezivao sa pojavama u Gumelnita, Salcuta i Krivodol kulturi, ali u nedostatku posrednih stanica, ovo se svodilo sarno na analogije.l? Medutim, sada, posle otkrivanja citavog niza novih nalazista od Karpata do Pelagonije, jasno je da slojevi Ila-b naselja u Maliqu pripadaju jedinstvenom karpatsko-balkanskom kompleksu tipa Bubanj-Salcura-Krivodol, Pojava grafitiranc ornamentike, zdela sa unutra povijenim obodom, poklopaca, dvodelnih tegova, specificne plastike, zrtvenika itd. jasno odreduje stilsku kulturnu i hronolosku pripadnost eneolitskog sloja nalazista u Maliqu. Ostali stilski elementi: pozna Larissa, Rakhmani, Dikili Tash, Servia, dragoceni su kao podaci relativnohronoloske pozicije dva razlicira stilska i kulturna podrucja,

Pored ovih pomenutih geografskih oblasti, u kojima su registrovana nalazista Bubanj-Salcu~a-Krivodol-kompleksa, mora se racunati i sa sirenjem Salcuta IV-kulture prema zapadu. U juznom Banatu i istocnorn Sremu sigurno je utvrdeno prisustvo ove keramike na Trnoua/a gredi kod Barande, reklo bi se jednog dosta bogatog nalazista ove kulture.P" zatim pojedinacni nalazi u okolini Zemuna (Prigrevica, Gardo!) i Beograda ( Rospi-C uprija, Karaburma.21 Ova grupa nalazista, prema stilskim karakteristikama keramike (drske sa plocastim donjim delom), pripada vee samom kraju Salcuta kulture, njenom pomeranju iz Oltenije prema zapadu i severozapadu kako je to vee u literaturi utvrdeno.P

Na osnovu kartiranja nalazista pojedinih regionalnih oblasti moguee je dosta precizno utvrditi podrucje rasprostiranja kultura Bubanj-Salcuta-Krivodol kompleksa. Na severu se ona javlja oko Morisa, u Transilvaniji (Cheile Turzii, Petrqti),23 u rumunskom i jugoslavenskom Podunavlju (Baile Herculane, pecina Veterani, Salcuta, Ostrovul Corbului - Korbovo, Lepenski vir - grob, Prahovo, Kovilovo i dr.),24 zahvatajuci juzni deo Banata, Olteniju i istocnu Srbiju. Na istoku, kao Krivodol-kultura, prostire se u severozapadnoj Bugarskoj i Sofijskoj kotlini; na zapadu granica bi bila Homoljske planine, Morava i dalje planinski prevoj izmedu Kosova i Metohije ; na jugu granica ovog velikog kulturnog kompleksa bi bila Pelagonija, a prema nekim podacima, njegovi uticaji se ose-

'9. F. Prcndi, 19GG, 2Go i d.

20. B. Brukner u Praistorija Vojvodine, 141; B. JovanoviC, 1971, 29. 2 l. D. Garasanin, 1949.

22. P. Roman, 1971,91 i d.; N. Tasic, 197\, 10 i d.

23. P: Roman, 9G i d. Abb. 1.

24· D. Berciu, 19G 1, 193 i d.; P. Roman, 1971, 83 i d. poscbno p. 40; Z. Lcrica, '970, 117 -- '23 T. I ill; V. Trbuhovic v- Lj. Vuk ov ic, 19GG, 97--1°\.

93

caju i u severnoj Grckoj, sve do Pinda. Ovako utvrdena teritorija indicira na »stocarsko-nornadski put«, poznat iz mladih hronoloskih perioda - Karpati - Pind, sto bi, bez sumnje, bilo od znacaja za proucavanje materijalne kulture i ekonomske os nove nosilaca ovog kompleksa.

STRATIGRAFSKI POLOZA] I RELATIVNA HRONOLOGI]A BUBAN] -SA LCUr A-KR1VODOL-KOMPLEKSA

Na vecini nalazista u ]ugoslaviji kulture Bubanj-Salcuta-Krivodol-kornpleksa otkrivene su u vertikalnoj stratigrafiji. Na nekima postoji vise horizonata - faza, dok su na drugim one u vertikalnom odnosu sa drugim kulturama. Sve ovo ucinilo je da se njihov polozaj u razvoju eneolitskih kultura karpatsko-balkanskih zemalja jasno odredi, pa cak i utvrde pojedine razvojne faze, u cemu se ponekad odlazilo u krajnost. Zahvaljujuci istrazivanjima na eponimnom naselju, Salcuti, D. Berciu je izdvojio vise faza i potfaza ove kulture (I, IIa, IIb, IIc, III i IV), uz pokusa] da ih stilski i hronoloski jasno odredi.P Medutim, iz materijala koji ilustruje ovu podelu ne vide se jasne granice i cini se da bi prihvatljivija bila ona koja bi imala dve faze: stariju (I i IIa-c) i mladu (III i IV). Na ovo upucuje i stratigrafija drugih nalazista u Rumuniji i J ugoslaviji.

Za stratigrafski polozaj i internu periodizaciju Salcuta-kulture poseban znacaj imaju rezulrati istrazivanja u pecini Hotilor kod Baie Herculane. lnterpretacija koju je dao P. Roman pokazuje da Herculana I odgovara Salcuta III; Herculana II - Salcuta IV; Herculana III predstavlja hijatus, vreme koje bi odgovaralo Celci grupi; Hereulana IV Corofcni, a u Hereulani V se nalaze elementi kostolacke i vucedolske kulture.P' Na ovaj nacin smo dobili prilicno jasnu sliku stratigrafskog odnosa Salcura III/IV, odnosno rnlade Salcura-kulture prema Coroferii a indirektno i prcma Cernavoda III i Celei-grupi. Potpunija stratigrafija razvoja Salcura-kulture nalazi se jedino na nalazistu Piscul Cornisorului kod Salcute, na kome je D. Bereiu utvrdio ranije pomenutu cervorodelnu podelu cele kulture.s? Debljina sloja, tipologija materijala i situacija na drugim nalazistima nisu dovoljno ubedljivi za ovakvu podelu. ]edini izrazit stambeni horizont u fazi Salcuja lIe mogao bi da bude cczura izmedu dva perioda u razvoju ove kulture. Takocle bi bilo za cliskusiju i izclvajanje faze IVb u kojoj se sporadicno nalazi Cotofeni-keramika. Prema misljenju P. Romana, stratigra-

21. D. Berciu, 1961,2)2 i d.

26. P. Roman, 1971,81 83.

27. D. Berciu, 1961, 1 \9 i d.

94

t1]e u Herculani, dodir Salcura IV i Corofeni kulture ne bi mogao da se ostvari u ovim oblastima.P

U istocnoj Srbiji stratigrafska situacija je priblizno ista, mada ostaje otvoreno pitanje odnosa nalazista sa materijalom Salcuta i Krivodol stila. Taj horizontalni odnos najbolje ilusrruje Zlotska pecina i Krivelj kod Bora, dva nalazista medusobno udaljena ne vise od 20 km. U Zlotskoj pecini, u najnizem sloju se nalazi tipican materijal pozne Salcuta-kulture, crno uglacana keramika slikana bclom ili crvenom posnom bojom, posude sa »Salcura IV drskama« (Scheibcnhenckel) itd., dok sc na nalazistu Coku lu Balas kod Krivelja nalazi pretezno gruba keramika, pehari sa dye drske, amfore sa pseudobarbotiniranom povrsinorn ili uk rasavane noktirna.s? Nesumnjivo da postoji stilska razlika izrnedu materijala ovih dvaju nalazista, sto bi moralo da se odrazi i u njihovom hronoloskorn vrednovanju. Nalaziste kod Krivelja je blize po topografiji i materijalu nalazistu kod Kovilova, ili on om na ostrvu Korbovo. Sa druge strane., nalazi iz Zlotske pecine ripoloski su blizi Herculani II, odnosno Salcuta IV-fazi. Iz ovih, mada ne bas najsigurnijih podataka, moglo bi da se zakljuCi da je nalaziste u Zlotskoj pecini mlade od Krivelja, na kome jos uvek nema drski sa plocastirn prosirenjem, koje su u izvesnorn smislu jedno od osnovnih stilskih obelezja mlacle Salcura-kulture.

U resavanju gornjeg relativnohronolosk og problema vise podataka moglo bi da pruzi nalaziste kod Kovilova, na kome sc nalazi materijal i jednog i drugog tipa, mada prcma onome sto je objavljeno sa ovog nalazista preovladuju nalazi koji karakrerisu naselje kod Krivelja.i'? Pri koriscenju dokumentacijom sa ovog nalazista i uvidom u materijal u Muzeju u Negotinu moglo je da se k onstatujc da je debljina sloja oko 2 m, od cega na praistorijski deo dolazi oko I m. Cotofeni-keramika se nalazi u V otkopnom sloju, os nova kuce sa celim sudovima u VII i VIII sloju, a stena na dubini X-XIII otkupnog sloja cini osnovu. Svakako da u ovak voj stratigrafiji, gde je vrlo kompaktan naseobinski horizont sa kucama u sredini praistorijskog sloja, .mora da se racuna na dye odvojene faze, koje bi dalje trebalo razgraniciti I u materijalu.

U Zlotskoj peCini, Kovilovu, Krivelju, kao i na rumunskim nalazisrirna iznad Bubanj-Salcup-Krivodol-horizonta nalazi se sloj sa Corofeni-keramikom ili sloj izrnesan sa corofenskom i kostolackom keramikom. Na jugoslavenskim nalazistima nije utvrden hijatus izmedu ovih dveju kultura, kao sto je to slucaj, npr. u pecini Hotilor kod Herculane. Da li se radi 0 kontinuitetu, kako to smatra D. Berciu (Salcuta IV-b) iii zbog spec - ficnih naseobinskih uslova, hijatus nijc mogao da se utvr di , iIi, kao trcca

z S. P. Roman, 1971, Hz. z9.~.Tasic,1973,14 I).

30. V. Trbuhovic - Li, Vu kovic, 1966,99 I d. T. IV.

95

mogucnost se pomlnJC pretpostavka da, dok je razvoj Salcura-kulture u Olteniji bio prekinut prodorom nosilaca Cernavoda Il I-stila, u istocnoj Srbiji ona nastavlja razvoj sve do pojave Cotofeni-stila u ovim krajevima. Cini se da je ova poslednja pretpostavka najverovatnija jer u isto vreme objasnjava okolnost da se na gotovo svim nalazistima u istocnoj Srbiji corofenska, ili corofensk o-kostolacka keramika nalazi odmah iznad Bubanj-Salcura-Krivodol sloja.

Bubanj u dolini Nisave i Hisar na Kosovu pruzaju priblizno istu sliku stratigrafskih odnosa i razvoja kulture. Na osnovu novih revizionih istrazivanja i precizno utvrclene stratigrafije nalaza kroz zatvorene celine, M. Garasanin je izvrsio podelu »bubanjsko-humske grupe« na: Bubanj-Hum Ia (nivoi V-III na Bubnju); Bubanj-Hum lb (nivo II ilIa); Bubanj-

-Hum II (nivo I i sloj I) i Bubanj-Hum III (konstatovan na centralnom

platouj.i" Za proucavanje Bubanj-Salcuta-Krivodol-kompleksa znacajni su slojevi Ia i Ib, eiji je materijal u svemu slican sa nalazima na severu i jugu, i cini cleo jedne jedinstvene kulture. M. Garasanin, prihvatajuci podelu D. Berciua, sinhronizuje Bubanj-Hum Ia sa Salcuta II, Bubanj-Hum Ib sa Salcuta III, a Bubanj-Hum II sa Salcuta IV (Cotofeni).32 Nova istrazivanja u istocnoj Srbiji i rezultati do kojih je dosao P. Roman u Herculani u izvesnoj meri koriguju predlozene odnose, s tim sto bi Bubanj la odgovarao Salcura Ill, a Bubanj Ib Salcura IV u kojoj se takodc javljaju, prema D. Berciu, u mladoj fazi Corofeni-elernenti, isto onako kao sto se u Bubanj-Hum Ib nalaze elementi »badensko-kostolacke grupe«.33

Stratigrafsku podelu Bubnja J. Todorovic je aplicirao na Hisar, konstatujuci dye faze Ia i Ib, koji pripada Bubanj-Salcu~a-Krivodol-komplcksu, macla sa izvesnorn hronoloskorn razlikom. 3~ Ona jc nastala uz pretpostavku da se kultura sirila od severa prema jugu, od Nisave prema Kosovu. Pojava karakteristicnih Salcuta Tv-drski, zatim nekih oblika koji mogu da se protumace uticajima iz Bodrogkeresztur kulturnog podrucja isla bi u prilog pretpostavci da je sloj Ia na Hisaru mladi od Bubnja Ia i cla bi on mogao vremenski cla se paralelise sa Salcuta IV -fazom. Pored ovog relativnohronoloskog aspekta, materijal iz najnizeg sloja na Hisaru znacajan je zbog prisustva »jadranskih elernenata« u njemu, sto otvara dalje rnogucnosti kulturnog i hronoloskog vezivanja dva uclaljena i genetski potpuno razlicita kulturna kruga: karpatsko podunavskog i jadranskog.

Stratigrafija nalazista na jugu velikog Bubanj-Salcura-Krivodol-kompleksa, u Pelagoniji u prvom redu, vrlo je slozena i u ovom trenutku mogle bi sarno da se iznesu preliminarne postavke na osnovu materijala sa veceg broja novih nalazista (Suplevec, Crnobuki, Karamanska tumba

; I. \1. Garasanin, 1973,164 i d. 32. D. Bcrciu, 1961a, 128 i d.:

53· D. Bcrciu, 1961, 538 B9. P. Roman, 1971, IF·

34· J. Todorovic, 1968, 2)---28; Kriticku analizu me podclc dao jc P. Roman (up. P. Roman, 1971, 126).

i dr.)35 Izvesno je jedino, na osnovu uvida u materijal i na osnovu manjih izvestaja, da u Pelagoniji postoje dye izdvojene faze ovog, sire shvacenog, kulturnog kompleksa. Jednu Cine naselja tipa turnbi sa crnoglacanom keramikom, slikanom crvenom ili belom pastoznom bojom, odnosno grafitorn, zdelama sa unutra povijenim obodom, peharima sa dye drske itd. Ovoj grupi pripadaju Bakarno gumno kod Prilepa (rnladi slojevi), Crnobuki, Karamanska tumba, dok bi drugu ilustrovalo za sada jedino naselje koje se i po topografiji izdvaja -- Suplevec, Na tumbi u Crnobukiu, D. Simoska, B. Kitanovski i J. Todorovic .itvrdili su tri eneolitska stratuma, i to: najstariji 4,29-2,99 m; sledeci izrnedu 2,99-1,80 i najmladi 1,80 -0,89 m.36 U ovako impozantnom kulturnom sloju sigurno ce se, kada graaa bude u eelini objavljena, moci da izdvoje pojedine razvojne etape eneolita ovih oblasti, koje prema tipologiji materijala pripadaju sigurno jedinstvenom Bubanj-Salcuta-Krivodol-kompleksu.

Sa relativnohronoloskih pozieija, prvi je M. Garasanin pokusao da nalaze u Pelagoniji uklopi u opsti sistem Bubanj-Salcuta-kornpleksa. Prerna njegovom misljenju, koje bi se uz nap red iznete kulture moglo ovde usvojiti, Sup levee I i II odgovarali bi kraju Bubanj-Hum Ia i pocetku Ib, sto bi dalje odgovaralo Salcuta IIe do pocetka Salcura III. 37 Autori istrazivanja u Crnobukiu daju lokalni odnos prema kome prva dva sloja ovog nalazista odgovaraju Suplevcu , odnosno najstarijim slojevima Bakarnog gumna.38 Ovi se odnosi mogu dalje upotpuniti sa stratigrafijom Maliqa u Albaniji, gde bi Maliq IIa odgovarao pojavama u Pelagoniji, koje karakterisu Crnobuki I (sloj sa terakotama, crvenoslikanom keramikom), dok bi Maliq Ilb pripadao vremenu Crnobuki II - Suplevec.39

Iz ovako slozene stratigrafske situaeije na brojnim viseslojnim nalazistima od Oltenije do Pelagonije mogu da se istaknu neke cinjenice. Prvo, to je okolnost da se gotovo redovno Bubanj-Salcup-Krivodol-kultura juzno od Dunava nalazi na naseljima u dva naseobinska horizonta (Kovilovo, Bubanj, Hisar, nalazista u Pelagoniji, Maliq); drugo, juzno od Dunava jos nije otkrivena keramika ovog kompleksa koja bi pripadala najstarijim fazama --- Salcura 1, II; trece, u severnim i eentralnim oblastima kulturnog kompleksa iznad sloja Bubanj-Salcura-Krivodol-kulture formiraju se naselja cotofenske ili cotofensko-kostolacke grupe. Najzad, ostaju otvorena neka pitanja 0 odnosu nekih naselja, teritorijalno vrlo bliskih, a koja se stavljaju u isti hronoloski okvir, uprkos razlici u materijalnoj kulturi (Krivclj i Zlotska pecina, ili Suplevec i Crnobuki, npr.).

3 j. U starnpi su izvestaji M. Garasanina za Supljevac, D. Simoske, B. Kitanoskog i ]. Todorovica za Crnobuki i Kararnansku tumbu. Ovde su iskorisreni podaci iz rukopisa kojc sam ljubaznoscu aut ora dobio na uvid (prva elva izvcsraja bice starnpana u Maccdoniae Acta Archaeologica 2, 1976 a tree: u broju 3. istog casopisa). ,6. lz pomenutog izvcstaja u Mac. AA 2, 1976.

p. IzveStaj 0 istrazivanjirna u Suplevcu u Mac. A/I. 2, 1976 -- u starnpi. 58. D. Simoska, B. Kiranoski, J. Todorovic, 1976.

'9. F. Prendi, 1966,271 i d. T. Ill, c. f : T. IV, 10,21: V, 5, 16, 18: X,

97

TIP l\'ASELJA J NASEORINSKI OBJEKTI

Retko tl kojoj eneolitskoj k ulru ri postoji rako razlicir anrurc u izboru mesra za podizanjc naselja, kao u Bubanj-,'alcura-K n vodol-kornpleksu. Razlike posroje i na podrucju [cdnc uze regije, sto nesumljivo p redsra v lja res kocu i U odrec1ivan i u e k on ornskc osnove k u I tu re U cclini. Pored pccina, koje su v r lo rado isk orisravanc kao sranisra, narociro II sever- 111m o blastirna k ultu mog k ornpl e k sa, posro Je nascl ja na uzd ign utirn platoirna ili t.erasama iL1)ad rcka,'()j:1 imaju pr irodan Iii dclom vdtacki ur vrden polozaj, zarim naselja tipa »rurnbi« (ncb v rsra rclova) i naizad nasclja sojeni 'arskog r ipa. l- pn'u karcjroriju spadaju Pcsrera Horilor, Pesrera Romanesri 1 druge pccinc u RUl11unlji, Devcraska pcsrcra u Bugarskoj, ana jugosbvenskoJ srrani t ipican predsravnik ave vrstc naselja it" Zlotska pecina.!" lst orn kornpleksu v crov at no pripada I Bogm'inska pdlna, u k ojoj Je u sckundarnorn polozaju nadcna kerarnika kosrolacke. Corofeni i Sal cup k ulrurc. II Zlotsko! pecini naselje se nalazilo u prvoi dvorani, dok su u unurrasnjosri pecine nalazi bili rcdi. Od sralnih nascobinskih elerncnara, pored nckolikr ognpsta, konsrat ovani su osraci k uce. ill kolibc na samorn ulazu u p rednju vcliku dvoranu Sudeci po clebljini kulrurnog sloja j intcnzitctu nalaza, p cina Je duze bila u uporrcbi za srariovanje .

. lasclja na uzdignutim. lC7:C pristupacnim »olozajima, podjcdnak o su cesta na celom podrucju Buban,-Salcu\a-Krivodol-kompleksa. U Jugoslaviji ripicni predsravnici ove v rsre naselja su nalazista u isrocno] Srhiji - Kovilovo, K riveij, u juznoj Srbiii - Bubanj, Hurnska cub, Cradac kod Zlokucana, na Kosovu oba poznata nalaz ista pripadaju OVOI11 tipu - Gadirnlje j Hisar, u Skopskoj kotlini slican polozaj irna Skopsko kale, a u Pelagonl]l Sllpic\'ec. Tnpografsk:l karak rerisrik a ()\·ih nascija ic da sc nalaze iznad reb ili poro ka, da su rcsko pris upacna sa r n stran a sa cctvrre se vezuju blagirn prevojem sa zaledern. J'vfoguce je da su ova nalazisra hila urvrdivana na jedino prisrupacnoj srrani nckom karnenom ogradom (Krivelj), rovom iii palisadom (Bubanj, Gadirnljc)."

Na )ugu u Pelagoniji i Albaniji su zastupljena poslednja elva ripa nasclja tumbc ! sojcnicc. Sa iz uzct k orn SLlpln'ca, sva ostala nalazist.: 1I Pelagoniji pripadaju tipu »rurnbi«, rel-naseljima u ra vnicarskorn, vodoplavnom rcrcnu, koja s sc nalazila na nckoj rnanjoj prirodnoj grcdi: Crnobuki, Kararnanska rumba, Bakarno gumno i dr. Jedino sojenicarsko naseljc u Makedoniji, koj pripada Bubanj-Salcura-K rivodol-kompleksu su »Usrie na Drirn« kod Struge, S. Sarzovsk i, koji je na isreku Drima iz Ohridskog jezera vrsio istrazivanja, otkrio jc viscslojno naselje nakoljnickog ripa,

.,C', P. Roman. '971, 4', ~;. N, Tasic, '9(,8, pass.: 1<1i, '9~;. 14 i d.

4 I. U roku isr razi "ani" no t.nku III Bal.! kod K,; velja k onsrarovani SlI ostaci kame"()g zida ko] i je sritio naselje sa jedinn prisrupacne si rane (N. 'rosie, '971. lj); 1\-1, Garasanin, 1~7" 168 i d.

sa dosta dobro ocuvanim stubovima kuca ~ palafitima.t- Iskopavanje je bilo zastitnog karaktera, te nije bilo prilike, usled specificne terenske situacije, da se istrazi veca povrsina ovog izuzetno znacajnog naselja. Prerna podacima koji su se mogli iskoristiti iz dokumentacije sa iskopavanja. naselje je bilo veoma slicno sojenicarskorn viseslojnorn nalazistu kod Maiiqa u Albaniji. .:>

L osnovi opredcijenja nosilaca Bubani-Salcu~a-Krivodoj-komple prcma icdnom, drug om, t rcccrn ili cetvrrom t ipu naselja stop nc-umnu ck onomska orijenraciia niihove privredc. Detaljniiim analizama hi

da sc urvr d., npr., oa su pcc:jnska naselja u rudno bU,~:atlrn oblast ima )('! Srbiie i lugo:;apadne Rumuniie hila vise o k rcn uta },:8. bijanji, i "('LI'. bak arne rude cia su 1-)111 ncka vrsta rudarsko-metaiur skih ccntar« L ovor;

nairanncm

nodu

meta u Zlorskoi l,e:cmi, k ao u pecini koc1 banic liercu I dW.4-! puree (lIP

tivnin orirodnin us.ova. idu u prlJog ovax vom rumaccr: u. Sa df:_! <rrar«.,

k raj rcka na u7.di}.!-nutin-l rerasarna. cc:-;tu jn~kor!: t ipa«.

vaznim m:li:';lstraJmm outev irna u praisro riji (Kovilovo U dol in Tm1uK:L Bubanj. CacllmliC. Sk onsko kale mUV13 su cia uuuu srocarskc sranice na istoriisk: urv rdcnom putu 1'~-dJ./l~;ra uPclagoni)l,

~,l izuzcrk orn .s . vcrovatno prl1)~Hiall: /c_'!1'llj _)~-~-ii_i 1(-' l~r ri',t~c11!nl

dol< bi '::>jenicarska nasclja kod Srrugc t \13iiq u \1u:dll :i'113);: U osnov

svoie ck onomike o. Pored tipa naselja, irocmih USJOV;\, tu je

vclik i broi nadcnih harpuna, udica i dru;2og alata

Sa izuzetkorn Bubnja, vcca isk opavanja Ii,: v rscna na lUiZos]avenskim naiazist ima Bubanl-Salcuta-Krivodol-kun:-'lcksa, re )e razumljivo sto su podaci 0 nascobinsk im uslov ima k ojirm r asrio la zemo ciosta skromni. l\:a osnovu pov rsinc k oju su zahvatala irna sc utlSai< naselia rusu bil;; vclika. Prcrna proccni, dcsctak kuca u jednorn horizonru, nekoliko zcrnunica i vise drugih, rnanjih prarecih objek ata, cinili su jcdno naselje OVl: k ulture. Naivcci bro] k uca Bubanj-Salcuta-Krivodol k ornplck sa juzno oci Dunava, otkopan jc u Bubnju (to k ucc). 111, i to I1ije dovoljno da bi sc sazledala organizaclja naselia, odnos zgrada i drugih objckata /orvorenih ognlista S obzirorn na ogranicen prostor za podizanic zgrada i razvoj naseiia .. t rcbalo bi occk ivati (~V1'Stu organizaciju i odrcclena prav i]a k oja su tom prilikom posrovana. Dimenziie k uca !11SU bile vclike kao kod ravnicarsk ih naselja zernljoradnick ih kultura u Podunavlju ill u dolini Morave, izuzev kuca na naseljima u Pelagoniji, cija duzina prelazi 14 m.4;' Tamo gdc

na ovnovu dcla

kr ljC ic v r scno 1')60_ u \[ u zctu u SlfUL;i i

na zaloxr ni.c nbia\"ljcn. Pod.icima 'I11(J sc k ori-rih pornena u r-":'atalogu -Praisrorusk« kUirUIT \lakc-

-12. Rvz ultar sa ()\"og

doniie- st r. 1.-1-. i 47 49 4_; F. Prcndi. J9C)CJ. 2.~""7

44- P. Roman, 1971, Gc Abb. 1--:'. \'. Tasi(~, 1968,6: isri, 197_), 18----20.

45 Prerna podacima isr razivaca, na nalazistu Karamanska rumba deo zgrade k oii jc i~tr:lzl'n ima duzinu ok o 14 m.

Pret post avlja sc da [C o-a alo ins dva mer ra

99

su one u celini istrazivane njihova osnova iznosi oko 4~4,5X3~4 m. Manje ili vise, imale su kvadratnu osnovu i ostale elemente koji karakterisu nacin zidanja mladeneolitskih i eneolitskih kuca ovih oblasti: pod od nabijene zemlje, zidovi od pruca, roy u koji su se ukopavali noseci stubovi (Fundamentgrabchen), ognjista. Pored Bubnja, nadzemne zgrade otkrivene su u Kovilovu, Krivelju, Gradcu kod Zlokucana, Gadimlju, Hisaru, na naseljima u Pelagoniji, Bugarskoj (Okol glava, Pekljuka):W Kod gradnje kuca vrlo cesto se iskoristavaju prirodni uslovi i konfiguracija tla. U Krivelju je jedna kuca bila postavljena na samoj steni, tako da se koristila jednom njenom stranom kao zidom i prirodnim zaklonom. Shena je situacija i u Supljevcu, a kako se cini, moglo bi se ocekivati da je i na Velikoj humskoj cuki iskoriscavan isti nacin podizanja kuca. I na ostalim nalazistima, konfiguracija terena se maksimalno iskoristava kod gradnje. U Krivelju, pored iskoriscavanja stene, pojedine kuce su se nalazile na padini i podizane su na taj nacin, sto su formirane manje terase usecane u strminu. Isti princip se srece i na Krivodolu, gde se za osnovu kuca najpre prave »skarpe«, forrnirajuci terase, na kojima se onda podizu manje kuce, cije dimenzije zbog ovakvih uslova nisu mogle da prelaze u osnovi 3~4 m.47

MATERIJALNA KULTURA

Nalazista Bubanj-Salcuta-Krivodol-kompleksa bogata su i po kvalitetu i po kvantitetu u ostacima materijalne kulture, sto znatno olaksava stvaranje jasnije slike 0 tipologiji nalaza i drugim odlikama stila. Sa druge strane, pogodni uslovi nalaza, zatvorene celine u prvom redu (grobovi, nalazi sa podova kuca ili iz jama), pruzaju mogucnost jasnijeg hronoloskog diferenciranja pojedinih kulturnih i hronoloskih faza ovog kompleksa. Na rumunskim nalazistirna, u Salcuti i Herculani, ovo jc do maksimuma iskorisceno, te ce u ovoj fazi istrazivanja i narocito na ovom stepenu objavljene grade kod nas biti dovoljno da se nalazi juzno od Dunava uklope u vee postojece sisteme.

Keramika- Na velikom prostoru Bubanj-Salcura-Krivodol-kompleksa, sa vise izdvojenih regionalnih celina, tesko je dati opstu i jedinstvenu karakteristiku materijalne kulture, posebno njene keramike i plastike. Mozda bi jedna od zajednickih odlika bila dosta cesta, kvalitetna keramika, koja se po svojoj fakturi oslanja na poznoneolitsku tradiciju, na vincansku keramiku u prvom redu. Crnouglacana keramika, vrlo vi-

4iJ. M. Garasanin, 1973, 170-172, s1. 3; N. Petkov, 1950 159---160; Isri, 1963, 178; j. Todorovic, 1968,26 . . p. V. Trbuhovic --- Lj. Vuk ovic, 1966,98 99.

100

sokog kvaliteta izrade, uglacane sjajne, gotovo polirane povrsine, podseca na najveca dostignuca u vincanskoj kulturi (u periodu njenog punog procvata), ili na kulturno i hronoloski blisku keramiku Gumelnita-kulture u istocnorn susedstvu. Uticaji, sa jedne strane autohtonc, poznoneolitske osnove, a, sa druge, istocnog, pa .i zapadnog suseda prisutni su u stilu Bubanj-Salcu\a-Krivodol-kulture.

Opsti pregled keramike, njenih oblika i ornamentike dali su za rumunska nalazista D. Berciu i P. Roman, a za jugoslavenska M. Garasanin.v' Stoga nije potrebno na ovom mestu ici u detaljnu analizu ogromnog bogats tva keramickog materijala na podrucju od Oltenije do Pelagonije. Umesto toga, bilo bi dovoljno ukazati sarno na one pojave koje bi mogle da se oznace kao nosioci stila na celom podrucju kulture, a posebno na neke lokalne specificnosti u pojedinim, zatvorenim geografskim regijama (vidi s1. 2).

U nacinu izrade i fakturi posuda, pored nap red pomenute crnouglacane, srece se i druga vrsta, manje kvalitetna od prve, dosta povrsno uradena keramika. Postoji jedna grupa nalazista u istocnoj Srbiji na kojima ona preovladuje, pa sc cak nalazi u proccntu vccern od So" <J' Na tim nascIjima nema, iii je veoma retka, grafitirane keramike, pa i keramike slikane crvenom posnom bojom, a nedostaju i drske sa plocastim prosirenjem pri dnu, sto bi sve ukazivalo da u razvoju stila Bubanj-Salcu\a-Krivodol-kompleksa postoji jedna ovakva faza koju bi trebalo stratigrafski utvrditi u odnosu na ostalu keramiku. Ovoj grupi nalazista u Jugoslaviji pripadaju Kovilovo i Krivelj, u Rumuniji Ostrovul Corbului, a u Bugarskoj Devetaska peCina. 49

Nosioci kulture Bubanj-Salcu~a-Krivodol-kompleksa imali su poseban afinitet prema nekim obIicima, posebno prema peharima sa dye drske, zdelama sa unutra povijenim obodom, plitkim tanjirima i amforama (up. s1. 2). Moglo bi se reci da nema nalazista ove kulture od Karpata do Pelagonije na kome nisu ovi oblici zastupljeni. To je i razlog da se oni, pored drugih elemenata iz oblasti ornamentike, smatraju nosiocima stila, jednoj od karakteristika u kulturnom opredeljenju nalazisra - naselja iii nekropole. Pored njih, postoje i drugi, manje cesti, iii sasvim retki, oblici, ali bas zbog svoje specificnosti mogu da budu znacajni za determinaciju nalazisra. Ovde se u prvom redu misli na karakteristican obIik drski, tzv. Salcura IV-tipa (Scheibenhenckel), dvodelnih preklada, nekih oblika poklopaca, terakota itd.

Pehari sa dye drske se nalaze na celom podrucju kulturnog kompleksa. Najcesee su manjih dimenzija sa dye naspramne drske koje idu od oboda,

48. D. Bcrciu, 1961,249 i d.; P. Roman, 1971,60-76; M. Garasanin, 1973, 176-185.

49· V. Trbuhovic Lj. Vukovic, 1966,99. T. IV; M. Garasanin, 1973,177; ist i, 1976, D. Simoska, B. Kita-

noski , J. Todorovic, 1976 -- u srarnpi.

101

ali ga ne nadvisuju. Brojni su na nasim nalazistirna u istocnoj Srbiji, narocito u Krivelju i Kovilovu. (T. IX, 4-8) Na ovom poslednjem, na podu jedne kuce, nadeno je sedam eelih i vise fragmentovanih pehara ovog tipa. M. Garasanin ih naziva kantarosima i oni se pored pomenutih nalazista nalaze brojno zastupljeni na Bubnju, zatim na kosovsk irn nalazistirna (T. IX, 10; T. XI, R), i u Pclagoniji, posebno u Crnobukiju i SUP!cHU. Vec'ina pehara je bez ukrasa, ali se na nekoliko primeraka nalazi vrlo kvalitetno izvedena dekoraeija: na jednom peharu iz Krivelja se nalazi motiv plitkih lucnih kanelura sa tackastim ubodima, slicno peharu iz Bubnja, na kome se nalaze ista tackasta udubljenja u kombinaeiji sa kosim kanelurama ili jednom drugom peharu na kome se nalaze sarno kose k anelure razlicitog smera.v"

Na nalazistima van Jugoslavije, posebno u Rumuniji, pehari sa dye drske se nalaze u nesto manjem obimu. Uglavnom su zastupljeni na nalazistima uz Dunav (Ostrov ul Corbului, Salcuta, Hereulana), dok ih na severu gotovo nema. Posebno [e znacajna njihova pojava u Salcuta, gde su oni cesci u starijim slojevima (1 i II po Bereiu), dok su u mladim sporadicni.v! Ovo bi rnozda bio jedan od elemenata za hronolosku difereneijaeiju jugoslovenskih nalazista u dolini Timoka, posebno odnosa Zlotske pecine, sa jedne srrane, u kojoj nema pehara, i Krivelja i Kovilova, sa druge, na kojima se oni u izuzetno velikom broju nalaze.

Zdek su takode u velikom broju zastupljene na nalazistima Bubanj-Salcup-Krivodol-kompleksa. Javljaju se u vise varijanti, pocev od zdela sa unurra povijenim obodom, blagobikonicnih zdela sa vratom, do jednog dosta neobicnog oblika koji ie na graniei zdela i pehara, sa vratom visokim i cilindricnim, sa horizontalnirn kanelurarna, dok je donji deo konican (T. IX, I 3). Na zdelama sa unutra povijenim obodom obicno se nalazi manja trakasta i li tunelasta drska, dosta nisko postavljena na donji konicni deo posude. Lucni deo ovih zdela je ponekad uk rasavan paralelnim, kosim kanelurama, najcesce u grupama od po nekoliko kanelura (T. IX, I; T. X, 5). Zdele sa unutra povijenim obodom pretezno pripadaju grupi dobro izradedenih posuda, erne uglacane povrsine. Nalaze se na svim poznatim nalazistirna ovog kompleksa u Jugoslaviji (Zlotska pecina, Kovilovo, Bubanj, sloj Ia, Hisar, SkOPSKO kale, narocito cesto u Crriobuk iju, Suplcvcu itd.). Drugi oblik zdela, sa cilindricnim vratom i horizontalnim kanelurama, cesci je na nalazistirna u dolini Nisave i Timoka, nego na jugu, u Pelagonij'i. Poznan su primerci iz Zlotske pecine i Bubnja, koji pripadaju grupi crnollglacane keramike sa vrlo preeizno izvedenom ornamentikom od paralelnih plitkih kanelura.P?

\1. (_;ara~anin, 197_), T77 '1'.;1, I; Praistorijske kulture Pornoravlja, br. r o t 106.

s t D. Bcrciu, '9(' I, Fig, '21; I, \; P. Roman, 40 I d. Abb8, 4; ,\ bb. z S, i z 15,

\2, \1. Tasic, '97), str. Ii; Praistorijske kulture Pomoravlja, 36 sl. Ill,

102

If tn n/

.)

2

3

. ~/~

\ I /

?", I I

";;. i /

~ I I

.~

4

,,; i

-:

";,,/

G/

13

\2

14

rr-: 't>

I \, --------- ----/! \

\ ''"\ "--~O r: i I

\ \_~ I \

\ '

i i )

l___ ~ 16

S' - Kc.tamicb ublici BubanjSalcujaKrrvodol kompleksa

I. 3

Plitki tanjiri pripadaju, kao i zdele, grupi visoko kvalitetnog posuda Bubanj-Salcu~a-Krivodol-kompleksa. Dosta su cesti i javljaju se u nekoliko varijanata, zavisno od oboda, koji je vise ili manje zadebljao. Cesto se na njihovoj unutarnjoj povrsini nalaze ukrasi izvedeni u tehnici plitkih kanelura iii slikani crvenom, belom ili zutorn posnom bojom koja se otire. Kod ovih, kao i kod nekih zdela sa cilindricnim vratom, nalazi se ukrasavanje u tehnici grafita. Plitki tanjiri sa zadebljalim obodom su cesta pojava u centralno i istocnobalkanskim kulturama poznog neolita i ranog eneolita, te se i ova pojava u Bubanj-Salcup-Krivodol-kompleksu moze povezati sa tradicijom i uticajima iz susedstva. Slicni oblici poznati su u mladoj vincanskoj kulturi, tzv. »gradacki tip tanjira« i u Gumelnirai. U vincansk oj kulturi na unutrasnjoj strani tanjira se nalazi obicno kanelura, dok se u Gumelnitai ukrasavanje vrsi slikanjem iii grafitiranjem. Najbrojniji tanjiri ovog tipa na nalazistirna Bubanj-Salcu~a-Krivodol-kompleksa u Jugoslaviji se nalaze u Zlotskoj pecini, Bubnju, Gadimlju, zatim na nalazistirna na jugu, u Sup levcu, Crnobukiju i Strugi.53

Od ostalih karak teristicnih oblika posuda treba pornenuti amfore, manjih i vecih dimenzija sa cilindricnim vratom i donjim kruskastim iii bikonicnim delom (T. XI, 1-2). Po nacinu ukrasavanja izdvajaju se amfore iz Kovilova, Krivelja i Bubnja (Ia), na cijern se gornjem delu nalazi ukras od otisaka noktiju (Bubanj), plasticnih nalepaka (Kovilovo) iii pseudobarbotina (Krivelj).54 Izuzetan i karakreristican oblik Cine cetvrtasti i cilindricni sudovi (T. XI, 3) kojima se obod zavrsava u obliku voluta. U Zlotskoj pecini je naden jedan ceo i nekoliko fragmentovanih posuda ove vrste.5.5 Poznati su jos iz Herkulane, Pecicae, pecine Romanesti, Rospi-Cuprije, (T. XI, 3) Prigrevice kod Zemuna (T. XI, 4) i sa jos nekih nalazista.56 Javljaju se dye varijante, od kojih se kod jedne nalazi vertikaIna plasticna traka na uglovima (Prigrevica, Rornanesti, HercuIana, Zlorska pecina), a na nekima trake nema, ali se na sredini naIaze drske sa plocastim za vrsecirna (Rospi-Cuprija, Herculana). Pojava ovih obIika ima hronoloski znacaj, narocito kada se imaju u vidu pojave drski sa plocastim zavrserkom (Scheibenchenckel tipa). Nalazi iz Pecica-SantuI Mare (donji sloj) pripadaju onom horizontu iz koga se razvija Hunyadi- Vajska-grupa, odnosno vremenu najmlade faze Salcuta IV-kulture. Znacajno je da se posude ovog tipa, kao i drske sa plocastim delom nalaze sarno u severnim oblasrima Bubanj-Salcura-Krivodol-kompleksa, i to u najmladoj fazi, sto bi svakako mogIo da bude jedna hronoloska i teritorijalna specificnost nalazisra Salcura IV-grupe.

53. M.Garasanin, 1973, InT.)2, I;N. Tasic, 1973, 16. Nalazi izGadimljanisu objavljeni a oni izCrnobukija

i Supljevca bice objavljeni u pomenutoj svesei Macedoniae Acta Archaeologica 2, 1976.

54. :VI. Garasanin, 1973, 17851. 30; V. Trbuhovic - Lj. Vukov ic, 1966,99 T. IV, I.

55. N. Tasic, 1968,6 s1. 5; isti, 1973, 16: s1. na str. 13·

56. P. Roman, 1971, Ahh. 24,4: Abb. 33, 8 i 10: Abb. 36, 3: Abb. 39,7·

104

Repertoaru keramickih oblika na nalazistirna Bubanj-Salcura-Krivodol-kornpleksa pripadaju jos neki oblici, koje bi trebalo pomenuti. To su pehari na jednoj nozi (Bubanj, Hisar- T. XI, 6), poklopci sa ravno zasecenim temenom (Hisar, Krivelj, Maliq), zrtvenici na cetiri noge sa apliciranom glavom goveeeta (Kovilovo, Krivel] - T. XII, 2, 4) itd. Svi oni skupa formiraju stil kulturnog kompleksa sa pojedinim specificnostima ovog ili onog geografskog podrucja.

Plastika - Hronoloska i teritorijalna blizina vincanske i Gumelnira-kulture oseca se i u plastici Bubanj-Salcuta-Krivodol-kompleksa. Iako nije tako brojna kao u susednim kulturama, ona je znacajna pojava na nalazistirna i po svom specificnom stilu, narocito u juznim oblastima, gde pokazuje da se, bez obzira na sigurne uticaje sa strane, formirao poseban stil u plastici. Ako izuzmemo nekoliko vrlo stilizovanih zoomorfnih terakota (Zlotska pecina, Krivelj, Smedovac, Suplevec), os talc pripadaju antropomorfnoj plastici.

Geografski i tipoloski se izdvajaju dye oblasti: jedna kojoj pripadaju nalazista na severu, oblastima gde su i uticaji iz vincanske kulture jace izrazeni, i druga u juznirn oblastima u kojima se formirao jedan specifican tip terakota u pol use decem stavu. Rumunski nalazi se, sa jedne strane, vezuju za nalazista u istocnoj Srbiji (terakote iz Herculane), a, sa druge, za Gumelnita-kulturu, posebno njenu plastiku od kosti (terakotc iz Salcuta).57

Grupu terakota u istocnoj Srbiji Cine nalazi iz Kovilova, Krivelja, Zlota i Bubnja .: 58 U Kovilovu su nadene dye fragmcntovane stojecc tcrakote sa jace naglasenom steatopigijom. (T. XIII, 7-8). Vrlo su slicne jednoj potpuno ocuvanoj terakoti iz Krivelja, koja je u isto vremc jedan od najlepsih nalaza ove vrste u J ugoslaviji (T. XIII I). U njoj su sjedinjcni uticaji, sa jedne strane, iz vincanskog kulturnog kruga, a, sa druge, iz susedne Gumelnita-kulture. Ukrasavanje zadnjeg steatopignog dela sirokorn spiralom slicno je motivirna koji se nalaze na Gumelnita-tcrakotama, s tom razlikom sto se na ovirn drugim on najcesce izvodi slikanjem. Ostali nalazi terakota iz istocne Srbije pripadaju uobicajenim formama ranoeneolitskih figurina srednje i isrocnobalkanskih kultura, kod kojih su naglasene ingvinalne linije, steatopigija, a ruke su skraceno modelovane. Pored nasih nalaza, ovom krugu pripada i fragmentovana terakota iz Herculane, koja potice iz najstarijeg horizonta na ovom nalazistu. Prema naznacenim polnim karakteristikama sve terakote pripadaju zenskim figurama.

57· P. Roman, Abb. 19, 10 (Herculana); D. Berciu, 1961, 329 i d. Fig. 152, 1j4, 157.

58. V. Trbuhovic - Lj. Vukov ic, 1966, 100 T. VlII (Smcdovac); ~. Tasic, 1973,21 (Krivelj); M. Garasanin, '75; Praistorijske kulture Pomoravlja, 38 (Velika humska cuka).

Juznu grupu terakota Cine nalazi iz Gadimlja, Crnobukija, Bakarnog gumna, Suplevca, Struge, (T. XIII, 2 -4) a ovom krugu bi pripadali i nalazi iz Albanije (Maliqa iz sloja IIa).59 Tipoloski se izdvajaju tri tipa: prvi po obliku odgovara nalazima u severnom krugu (Suplevec, Maliq)fiO, drugi Cine terakote sa rupom za usadivanje glavc (Bakarno gumno, Supljcvec, Crnobukij'" i treci Cine polusedece terakote sa glavom koja se spicas to zavrsava, bez naglasavanja detalja na njoj (Gadimljc, Crnobuki, Suplevcc, Maliq).62 Stilski je narocito znacajna ova poslednja grupa terakota, za sada poznata samo na nalazistirna na Kosovu, u Pelagoniji i u Albaniii. U Gadimlju kod Lipljana J. (;1isic Je prilikom sisrernatskih istrazivanja ovog nalaz.ista na podu kuce nasao pet ovakvih, potpuno ocuvanih, terakota. Njihova slicnost sa nalazirna 1Z Maliqa ie toliko naglasena da ide gotovo do identicnosti. Pojedini, dod use fragmentovani, prirnerci iz Supljevca u potpunosti odgovaraju ovorn tipu rerakota. lzvesne stilske izrnene osecaju se na tcrakoti sa nalazisra kod Strugc, koja pripada takode ovorn krugu nalaza.v'' Pored pc"jenutih tcrak ota, Ci)i su uslovi nalaza i kulturna pripadnost izvcsni, trcba pomcnutl jedan slucajan nalaz iz Prilepa koji je pogresno opredcljivan u »porodinsku grupu«. To je jedna sedeca zenska figurina sa glavom 'C: zavrsava u spic, sa naglasenim karakteristikama pola i 64 Tipoloski je ona identicna nalazirna 1Z Gadimlja i ~;ij{:n:l nalazirna J7 Supln'ca, te ociglcdno ne pripada porodinskoj

vee lu)nom BubaI1j-Salcuta-Krivodol-kompleksa .

. \latke od ba k k.: s r i 1 k a m c n a Pregled matcrijalne

Buban)-Salcuta-Krivodol-kompleksa ne bi b io potpun ak() analiza ostalog, cesto manje atrak tivnog , marerijala, za shvatanje kulture 11 celini, posebno njcne ekoriornike. nesurnljivo taj koji daje osnovni pccat k ulturi , narocrto

U SCVCLL oblastirna, u podrucju gdc su se, danas se to sa dosta

moze k onstatovati, razvili najranije rudarstvo i metalurOva nalazisra to najboljc pokazuju: Zlotska pecina u bakrom bogatom Homoliskom masivu i pecina Hotilor kod Herculane. lzuzetno veliki broj bakarnih koji, za ovo vreme, cini se da prcmasuju potrebe iednog kao i ostaci bakarne zgure u Zlotskoj pecini, pokazuju da suova

nalazisra u rzvesnorn srnislu najranija rudarska naselja na Kojima su

1 9-:(" -t~. id.

Pr(r"t(lri'l~ki k ul t ur i \u \l:1kLclc:'; :;.1, !OJ 1 J 2'J

(q. ,\1. Il( i\bb. Ll- pn:llu~j podarak J. l(oroscca iz Glasnika 'vl uzcvk o-k o-, -rva-

I, 1<)~4, ! i datu«. nrukotu u neolit isto onaku kao i KUfOSCC).

IOG

istovremeno izradivane - bakarne sekire, sila, igle i s1. (T. XIV, 4-7). Kulturno opredeljivanje pojedinih slucajnih bakarnih naIaza na podrucju Bubanj-Salcuta-kulture olaksano je cinjenicom da su na nekim nalazistima, u sigurno utvrdenim stratigrafskim i kulturnim horizontima, nalazeni isti takvi predmeti. U samoj Salcutai nac1ena je jedna sekira-dleto u sloju koji pripada fazi III, podele D. Bereiua. Na istom ovom nalazistu nadena su bakarna sila, dleta i igle kvadratnog preseka u svim fazama razvoja Salcuta-kulture, sto pokazuje da se upotreba bakra moze pratiti od njenih najranijih poceraka.t" Pecina Hotilor kod Hereulane je takode bogata bakarnim nalazirna : pored sila kvadratnog preseka dosta su ceste igle sa jednim zasiljenim a drugim u volutu savijenirn krajern. Pored njih, karakterist.icna je pojava neke vrste bakarriih bodcza, zatirn udica i bakarnih perli. 65a Zlotska pccina je jos bogatija u bakarnim nalazirna. Broj od ) 0 celih i fragmentovanih predmeta od bakra, otkrivenih na relativno malom prostoru, zajedno sa ostacima bakarne zgure, potvrduje pretpostavku da su oni izradivani na samorn mestu ida je naselic u [cdnoj fazi svog razvoja bilo znacajan rudatsk i i rnetalurski centar ranog eneolita.s" Pored sila, koja su bila najbrojnija, u toku iskopavanja se naislo na bakarne igle, manje dleto, listoliki bodez i jednu bakarnu sekiru koja pripada tipu pljosnatih eneolitskih sekira (Flachbeile -- T. XIV, Od ostalih nalazista u istocnoj Srbiji vazan Je pomena Grabar-Svracar u Smcdovu, gde ie u sloju »bubanjsko-hurnske k.ulturne grupe« nalazena bakarna zgura i bakarne igle kvadratnog prescka. V. Trbuhovic i Lj. Vukovic smatraju da i slucajni nalaz sa ovog nalazista (krstasta bakarna sekira) pripada istorn kulturnom horizonru."?

Pored stratigrafski sigurno utvrdenih bakarnih predrnera, cesti su, narocito u istocnoj Srbiji, pojedinacni nalazi, pretezno sekire, koje bi mogle da pripadaju kraju Bubanj-Salcuta-k ulture. Ako bi nalaz iz Grabar-Svracara pripadao »bubanjsko-hurnskoj grupl«, onda bi i mnogi nalazi slicnih sekira iz okoline Negotina, Bora, Zajecara takode pripadali ovom kulturnom horizontu. U prvom redu to je ostava (?) krstastih sek ira iz Sarkamena kod Negoona, a zarim i drugi slucajni nalazi : Valakonje, Bor, Miroc, Voluja itd .. 68

Dalje na iugu, na nalazistirna Bubanj-Salcu~a-Krivodol-kompleksa, bakarni nalazi su nesto redi. Na Bubnju \;1. Garasanin porninjc jedno fragmentovano bakarno silo i nekoliko fragmenata igala ;69 na Hisaru u sloju lIa nadeno je jedno silo sa kosranorn drsk orn i nekoliko arnorfnih k ornada bak ra, 70 Slicna je situacija i sa nalaz istima u Pelagonijl, gde su bak arni nalaz i

6'i D. Berciu, 1961, 2.:n-z37, Fi~. '0 I 72. o va. P. Rc.man, 1971, Gc Abb, 17.

{)u. ~. I'asiC:, 19'.), lB.

(,7. V. Trbuhovic v- L,. Vuko\J(', I,)CC). T. VIII dole.

68. [:;. juvanovic, 1971, Prilog --1-, T \'!l

09. :\1. Gar asanin, 1973, 17_.; j nap.

70. Todorovic, J 9Gl, T I \' fig. 7.

107