Konferencja Chrzecijaskiego Forum Pracownikw Nauki N auka

- E tyka - W iara 2005

DYLEMATY ETYCZNE W BADANIACH BIOMEDYCZNYCH

PRBA USYSTEMATYZOWANIA
Prof. dr hab. Marek Pawlikowski
Katedra Endokrynologii Uniwersytetu Medycznego w odzi
pawlikowski.m@wp.pl

1.

Wprowadzenie

Badania naukowe, jak kady rodzaj ludzkiej dziaalnoci, podlegaj ocenie

etycznej. Ocena ta musi by dokonana w pierwszym rzdzie w wietle osobistego
systemu wartoci badacza, a ponadto w wietle obowizujcego w rodowisku
naukowym konsensusu. Dynamiczny rozwj biologii i medycyny w drugiej
poowie XX wieku i gwatownie rozszerzajce si moliwoci ingerencji
w organizm ludzki, a take (by moe - zwaszcza) zarysowujce si moliwoci
ingerencji w ludzki genom spowodoway, e aspekty etyczne bada
biomedycznych spotykaj si z coraz szerszym i zrozumiaym zainteresowaniem.
Mwic o ocenie etycznej bada biomedycznych naley stwierdzi, e s one
zasadniczo ukierunkowane co najmniej potencjalnie na cele stanowice tzw.
dobro uyteczne (bonum utile), a mianowicie na poszerzenie ludzkiej wiedzy oraz
zwikszenie moliwoci zwalczania chorb oraz przeciwdziaania przedwczesnej
mierci. Poszukuje si technicznych moliwoci osignicia zaoonych rezultatw
i ocenia bilans potencjalnych korzyci i ryzyka szkd, jednak ocena ta jest czsto
dokonywana jedynie w wymiarze biologicznym. Fundamentalnym zaoeniem
wszelkiej oceny etycznej bada biomedycznych winno by to, aby owo bonum
utile byo zarazem dobrem godziwym (bonum honestum). Wymaga to, aby
godziwe byy nie tylko cele, ale take rodki do nich wiodce, a w ich ocenie nie
mona ogranicza si tylko do wymiaru biologicznego i kryterium skutecznoci,
ale trzeba uwzgldni take wartoci wyszego rzdu. Przystpujc do bardziej
szczegowego omwienia tematu, chciabym zastrzec si, e nie bd tu omawia
problemw etycznych wsplnych dla wszystkich rodzajw dziaalnoci naukowej [1], mimo i oczywicie doceniam ich wag, ani niezwykle istotnych
dylematw etycznych zwizanych z praktycznym wykonywaniem zawodu lekarza.
Chciabym skoncentrowa si na problematyce specyficznej dla biomedycznych
bada naukowych.
Mona wyrni trzy rodzaje naukowych bada biomedycznych: badania
podstawowe, ktrych cel jest wycznie poznawczy, badania przedkliniczne,
ktre s badaniami laboratoryjnymi ukierunkowanymi na cele praktyczne oraz
badania kliniczne, ktre s eksperymentalnymi prbami nowych procedur

diagnostycznych i leczniczych prowadzonymi na ludziach. W kadym z wymienionych powyej rodzajw bada moemy z kolei wyrni kilka etapw. S nimi:
wybr obszaru (tematu) bada, wybr obiektu (modelu) i metod badania,
przeprowadzenie obserwacji i zebranie danych oraz ich interpretacja
(wnioskowanie). W kadym rodzaju bada i na kadym ich etapie napotykamy
odrbne problemy natury etycznej.
2.

Wybr tematu (obszaru) bada

Wybr tematu bada podstawowych (poznawczych) w zasadzie nie

nastrcza problemw natury etycznej (poza tymi, ktre s waciwe kadej pracy
naukowej). Poznawanie rzeczywistoci jest niewtpliwie jednym z wanych
powoa czowieka. Znamy oczywicie z przeszoci spory, np. o odpowiedzialno moraln fizykw atomowych za stworzenie teoretycznych podstaw dla
wynalazku broni jdrowej; ich ilustracj moe by popularny w swoim czasie
dramat Fizycy Dhrrenmatta. Podobnie obecnie pojawiaj si gosy negujce
caociowo badania z zakresu genetyki molekularnej. Rzeczywicie nie jestemy
w stanie przewidzie wszystkich konsekwencji odkry dokonywanych w zakresie
bada podstawowych, ani tych dobrych, ani tych niebezpiecznych. Zaniechanie
bada nie byoby jednak dobrym sposobem ustrzeenia si przed tymi ostatnimi.
Istotne problemy etyczne pojawiaj si natomiast w zwizku z wyborem
tematu bada przedklinicznych i klinicznych. Zaoone w nich cele praktyczne
musz podlega bardzo wnikliwej ocenie etycznej. Nietrudno wskaza przykady
takich celw, ktre budz moralny sprzeciw, jak np. poszukiwanie rodkw
wczesnoporonnych lub badanie moliwoci wykorzystania ludzkich embrionw
jako rda komrek macierzystych dla celw terapeutycznych. Dla oceny
moralnej drugiego z wymienionych kierunkw bada nie ma znaczenia, e
ostateczny cel wykorzystanie komrek macierzystych do leczenia dotd
nieuleczalnych chorb - sam w sobie jest szlachetny. Takie cele badawcze musz
by odrzucone przez kadego, kto uwaa moment zapodnienia komrki jajowej
(poczcia) za pocztek ludzkiego ycia. Od tych natomiast, ktrzy taki pogld
odrzucaj, naley zada odpowiedzi na pytanie, jaki inny, nie arbitralnie ustalony
punkt czasowy embriogenezy, mogliby wskaza jako pocztek osobniczego ycia.
Prawda jest bowiem taka, e poza momentem poczenia komrek pciowych nie
potrafimy wskaza innego wyrnionego punktu czasowego, ktry mona by
uzna za pocztek ycia. Na marginesie warto doda, e na szczcie ludzkie
embriony nie s jedynym moliwym rdem komrek macierzystych. Komrki te
mona uzyskiwa take z krwi ppowinowej, jak i tkanek osobnikw dorosych,
takich jak szpik kostny, a jak ostatnio doniesiono, take z bony wchowej [2].
Sprzeciw musz budzi take badania majce na celu wprowadzenie trwaych
zmian w ludzkim genomie (a wic zmian dokonywanych w genomie komrek
rozrodczych) zmierzajcych do jego poprawienia. Podzielam pogld, wyraony
m.in. przez Francisa Fukuyam w jego eseju Koniec czowieka [3], e dziaania
takie mogyby prowadzi do niemoliwych do przewidzenia negatywnych skutkw
2

ubocznych, w tym naruszenia tych cech, ktre uwaamy za istotne dla ludzkiej
natury. Mona oczywicie wskaza wiele innych celw praktycznych, ktrych
realizacja musi budzi sprzeciw. Generalnie moemy przyj, e etycznie
dopuszczalne s jedynie takie cele bada, ktre zmierzaj ku poytkowi czowieka,
nie naruszajc jego godnoci ani nie naruszajc zdrowia, ycia i godnoci innych
istot ludzkich.
3.

Wybr obiektu i metody bada

Wybr obiektu bada musi podlega ocenie etycznej w kadym z opisywanych rodzajw bada biomedycznych. I tak, np. uycie zarodkw ludzkich
jako obiektu bada budzi sprzeciw natury etycznej zarwno w przypadku bada
o charakterze czysto poznawczym, jak i ukierunkowanym na poytki praktyczne.
Zakazuje tego obowizujcy w naszym kraju Kodeks Etyki Lekarskiej (art.45).
Dziecko lub czowiek dorosy moe by obiektem bada o charakterze
poznawczym, poniewa jednak zasady obowizujce w przypadku takich bada s
tosame z zasadami dotyczcymi bada klinicznych, kwestie te omwimy cznie.
Rwnie stosowane metody bada winny podlega ocenie etycznej w kadym
rodzaju bada, take w przypadku, gdy obiektem bada jest zwierz. Trzeba
pamita o tym, e zwierzta dziel z nami zdolno odczuwania blu i lku,
a wic zdolno cierpienia. Tak wic w przypadku eksperymentw dokonywanych
na zwierztach cierpienie winno by zminimalizowane, a eksperyment w peni
uzasadniony pod wzgldem poznawczym i/lub praktycznym. Obowizujce
w chwili obecnej przepisy prawne nakazuj uzyskanie zgody odpowiedniej
komisji na przeprowadzenie eksperymentu na zwierztach. Komisje te uzaleniaj
wydanie zgody nie tylko od spenienia warunku zminimalizowania nieuniknionego
cierpienia zwizanego z eksperymentem, ale take od zasadnoci jego przeprowadzania. Odrzucane s wnioski o wydanie zgody na eksperymenty, ktrych
wyniki mona z gry przewidzie, lub ktre byy ju w przeszoci wielokrotnie
wykonywane ze znanym rezultatem. Naley tu podkreli, e w badaniach
biomedycznych eksperymenty na zwierztach, jakkolwiek mog i powinny zosta
ograniczone do koniecznych potrzeb, nie mog by cakowicie wyeliminowane.
Zwikszyoby to w dramatyczny sposb ryzyko zwizane z eksperymentami
klinicznymi u ludzi i zahamowaoby cakowicie postp medycyny. Artyku 45
punkt 1 Kodeksu Etyki Lekarskiej [4] stanowi, e eksperymenty z udziaem
czowieka winny by poprzedzone badaniami in vitro oraz in vivo na zwierztach.
Szczeglne problemy etyczne zwizane s z badaniami klinicznymi, ktrych
obiektem jest czowiek. Zasady bada biomedycznych z udziaem czowieka
(eksperymentu lekarskiego) reguluje rozdzia II (art. 41-50) Kodeksu Etyki
Lekarskiej. Obowizuj tu dwie gwne zasady: wiadomej i dobrowolnej zgody
oraz zdecydowanej przewagi potencjalnych korzyci nad ryzykiem. Zgoda musi
by wiadoma, co znaczy, e uczestniczcy w eksperymencie pacjent musi by
dokadnie, a zarazem w sposb dla niego przystpny poinformowany o wszystkich
aspektach eksperymentu. Musi take wiedzie, e swoj zgod moe na kadym
3

etapie eksperymentu wycofa. Zgoda musi by take dobrowolna, co znaczy, e

wykluczone jest przeprowadzanie eksperymentu na osobach pozostajcych
w stosunku zalenoci od eksperymentatora lub organizatora bada, np. na
winiach, studentach, onierzach odbywajcych obowizkow sub wojskow.
Eksperyment musi odbywa si pod nadzorem lekarza o odpowiednio wysokich
kwalifikacjach, cho nie wyklucza si oczywicie udziau innych specjalistw, np.
biologw. Ryzyko musi by zminimalizowane, a w eksperymentach leczniczych
nie powinno by w sposb istotny wiksze ni w przypadku dotychczasowych,
rutynowych metod leczenia. Problemy te s, poza Kodeksem Etyki Lekarskiej
i innymi oficjalnymi dokumentami, szczegowo przedstawiane w podrcznikach
etyki lekarskiej (por.[5]). Znaczenie tych problemw podkrela take wielokrotnie
papie Jan Pawe II. Przytoczmy tutaj fragment jednej z Jego wypowiedzi:
(...) pacjent powinien by poinformowany o eksperymencie, o jego celu
i ewentualnym swoim ryzyku, eby mg w sposb wolny zgodzi si na lub
odmwi w nim udziau. Lekarz bowiem ma nad pacjentem tylko t wadz i te
prawa w stosunku do niego, jakich pacjent mu udzieli (). Eksperyment uzasadnia si bowiem w pierwszym rzdzie potrzeb jednostki, a nie zbiorowoci.
Wszake nie wyklucza to takiej sytuacji, e pacjent, zachowujc swoj wasn
substancjaln integralno, moe w sposb dozwolony przyj na siebie cz
ryzyka i w ten sposb przez swoj inicjatyw przyczyni si do postpu
medycyny i dobra spoecznoci [6].
4.

Interpretacja danych

Take etap interpretacji danych (wnioskowania) rodzi pewne specyficzne

problemy etyczne. Pierwsz z moliwych pokus jest tu selekcja danych
obserwacyjnych dokonywana w zalenoci od tego, czy pasuj one do naszych
wstpnych hipotez, bd czy s zgodne z obowizujcym w danej dziedzinie nauki
paradygmatem. Jest to postpowanie w oczywisty sposb nierzetelne. Z drugiej
strony dane obserwacyjne niezgodne z paradygmatem wymagaj niewtpliwie
bardzo krytycznego podejcia. Trzeba rwnie zda sobie spraw, e pokusa
nieuprawnionej selekcji danych moe mie take rda w przekonaniach
filozoficznych lub wierze religijnej badacza. Taka postawa jest drog wiodc na
manowce manowce nauki i manowce wiary rwnoczenie. Przykadem
(zaczerpnitym wprawdzie nie z bada biomedycznych w cisym tego sowa
znaczeniu, lecz dotyczcym biologii) moe by tutaj niechtny stosunek wielu
chrzecijan do odkry biologii ewolucyjnej, zwaszcza dotyczcych rodzaju
ludzkiego. Daje si to zauway take w niektrych wspczesnych publikacjach [7]. Niech ta nie bierze si ju dzisiaj z pozornych sprzecznoci opisu
naukowego i odpowiednich fragmentw opisu biblijnego w Ksidze Rodzaju, lecz
z obaw o redukcjonistyczne zrwnywanie natury czowieka i zwierzt. Obawy
takie s w jakiej mierze uzasadnione, wi si jednak nie z samymi danymi
obserwacyjnymi, lecz z ich interpretacjami (nadinterpretacjami). Trzeba uwia4

domi sobie i innym, e fakt, i czowiek ma wiele wsplnego z mapami, myszami

a nawet amebami, nie przekrela w aden sposb jego wyjtkowoci. Take
badania z zakresu etologii, wskazujce, e dzielimy ze zwierztami genetyczne
programy pewnych zachowa, ktre dotd skonni bylimy uwaa za specyficznie
ludzkie, nie przekrelaj wyjtkowoci czowieka. Wyjtkowo ta polega na jego
zdolnoci przekraczania swojej biologicznej natury, zdolnoci tworzenia i przekazywania kultury, a zwaszcza jego otwarciu na transcendencj, mwic dobitniej,
jego moliwoci otwarcia si na Boga. Przytaczajc tutaj sformuowanie zawarte
w Katechizmie Kocioa Katolickiego [8], czowiek jest capax Dei otwarty na
Boga. Oczywicie pokusa selekcji danych pod ktem ich kompatybilnoci
z przekonaniami badacza lub konsumenta bada naukowych nie jest obca take
zwolennikom bardzo rnych pogldw filozoficznych, spoecznych lub politycznych; przykadem moe by niech, z jak rodowiska feministyczne traktuj
wszelkie dane wskazujce na psychofizjologiczne lub neurofizjologiczne rnice
miedzy kobietami a mczyznami.
Innym niebezpieczestwem, na ktre napotykamy si na etapie interpretacji
wynikw bada, jest ich nadinterpretacja. W przeciwiestwie do nauk rzeczywicie cisych, jak np. fizyka, wnioskowanie w naukach biomedycznych ma
z reguy charakter uoglniajcy. Jest bowiem oczywiste, e lekarz lub biolog
okrelajcy np. wpyw jakiego nie badanego dotd rodka chemicznego na
rozwj nowotworu u myszy, w istocie ma na celu uzyskanie informacji co do
moliwoci stosowania tego rodka jako leku u ludzi. Ocena taka wykracza jednak
poza cise wnioskowanie i obarczona jest duym ryzykiem bdu (nowotwory
u zwierzt nie s cakowicie identyczne z ludzkimi, ani te organizm zwierzcia
nie reaguje w identyczny sposb na stosowane substancje lecznicze). Znaczy to, e
nie tylko na wejciu, ale take na wyjciu procesu badawczego w biomedycynie mamy najczciej do czynienia z hipotezami, stanowicymi jedynie punkt
wyjcia do dalszych bada. To powoduje, e wyniki tych bada s niejako z natury
podatne na nadinterpretacj.
Z uwagi na to, e badania biomedyczne dotycz porednio lub
bezporednio czowieka, wyniki tych bada, zwaszcza dotyczce niektrych
problemw, budz due zainteresowanie nie tylko lekarzy, lecz take innych osb,
w tym przedstawicieli nauk spoecznych lub filozofw, a niekiedy take politykw.
rodowiska te nie s zainteresowane, rzecz zrozumiaa, czysto biomedycznymi
konsekwencjami pyncymi z przeprowadzonych bada, ale ich konsekwencjami
spoecznymi i/lub filozoficznymi. Interpretacje wynikw bada biomedycznych,
przekraczajce kontekst biomedyczny, nie musz by oczywicie faszywe (cho
niestety czsto ma to miejsce), ale nie mona do nich przykleja etykietki, e s
one naukowo udowodnione. Z natury rzeczy nie wynikaj one bezporednio
z danych obserwacyjnych.
W naszych czasach szczeglnie czsto takie nadinterpretacje wynikw
bada biomedycznych s rozpowszechniane, bd te nawet preparowane przez
media. Znaczy to, e og spoeczestwa ma czsto do czynienia nie z oryginaln,
ale wtrn, czsto znieksztacon i odpowiednio ubarwion dla uzyskania posmaku
sensacji, informacj o tych badaniach.
5

Bibliografia
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]

Dobra praktyka bada naukowych rekomendacje. Zesp Etyki w Nauce

przy Ministrze Nauki i Informatyzacji, Warszawa, 2004.
Murrell, W., et al., Multipotent stem cells from adult olfactory mucosa.
Developmental Dynamics. Wiley-Liss, 2005.
Fukuyama, F., Koniec czowieka konsekwencje rewolucji biotechnologicznej. Znak, Krakw, 2004.
Kodeks Etyki Lekarskiej. Naczelna Rada Lekarska, Warszawa, 2004.
Olejnik, S., Etyka lekarska. Unia, Katowice, 1994.
Jan Pawe II, Przemwienie do uczestnikw kongresw Woskich Stowarzysze Medycyny Wewntrznej i Chirurgii Oglnej, 27.X.1980.
Johnston, G. S., Czy Darwin mia racj? Wyd. WAM, Krakw, 2005.
Katechizm Kocioa Katolickiego. Pallotinum, Pozna, 1994.