Professional Documents
Culture Documents
PZH, T. 12, 2011, Cz. 2 - B5
PZH, T. 12, 2011, Cz. 2 - B5
Piotrkowskie
Zeszyty
Historyczne
INSTYTUT HISTORII
UNIWERSYTET
JANA KOCHANOWSKIEGO W KIELCACH
FILIA W PIOTRKOWIE TRYBUNALSKIM
Piotrkowskie
Zeszyty
Historyczne
t. 12 (2011), cz. 2
Wydawca
Instytut Historii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach,
Filia w Piotrkowie Trybunalskim
Redakcja
Janusz R. Budziski (redaktor naczelny), Jacek Bonarek (zastpca redaktora naczelnego), Aleksander Bodyrew, Arunas Bubnys, Jolanta Dybaa
(sekretarz), Patrycja Jakbczyk-Adamczyk, Rafa Jaworski, Lidia PacanBonarek (sekretarz jzykowy)
Adres redakcji
ul. Sowackiego 114/118; 97-300 Piotrkw Trybunalski (pok. 115)
e-mail: redakcjapzh@interia.pl
Rada Naukowa
Maciej Salamon (Uniwersytet Jagielloski), Gennadij F. Matveev (Pastwowy Uniwersytet Moskiewski im. M. omonosowa), Eriks Jekabsons
(Uniwersytet otewski), Edward Winiewski (Uniwersytet dzki), Maciej
Kokoszko (Uniwersytet dzki), Franciszek Nowiski (Uniwersytet Gdaski), Czesaw Grzelak (UJK Filia w Piotrkowie), Edward Mierzwa (UJK
Filia w Piotrkowie), Zygmunt Matuszak (UJK Filia w Piotrkowie), Edward
Opaliski (UJK Filia w Piotrkowie)
Recenzenci
Maciej Salamon (Uniwersytet Jagielloski), Edward Winiewski (Uniwersytet dzki), Przemysaw Waingertner (Uniwersytet dzki), Edward
Mierzwa (UJK Filia w Piotrkowie), Zygmunt Matuszak (UJK Filia
w Piotrkowie), Edward Opaliski (UJK Filia w Piotrkowie), Marek Dutkiewicz (UJK Filia w Piotrkowie)
Copyright by Autorzy
ISSN 2081-26-63
Spis treci
ARTYKUY
Aleksander Bodyrew
Pochody wojenne polskich wojsk zacinych w pierwszej poowie XVI w. (ze szczeglnym uwzgldnieniem piechoty) . 9
Aneta Bodyrew
Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy Waleriana
ukasiskiego w pamitnikach i historiografii doby romantyzmu 27
Rafa Pakua
Geneza Teatru Miejskiego w odzi 61
Konrad A. Czernielewski
Polskie formacje zbrojne w odzi. Od przybycia Legionw w
padzierniku 1914 r. do powstania garnizonu Wojska Polskiego w listopadzie 1918 r. . 101
Agnieszka Jdrzejewska
Rok jubileuszowy dziesiciolecia dzkiego 28 puku Strzelcw Kaniowskich 137
1261-2011
750-LECIE ODZYSKANIA KONSTANTYNOPOLA
Maciej Kokoszko, ukasz Erlich
Rola misa w diecie pnego antyku i wczesnego Bizancjum
na podstawie wybranych rde literackich.
Cz II. Dziczyzna, podroby i wyroby wdliniarskie 155
Marcin Bhm
Waregowie piechota morska Bizancjum? .. 181
Jarosaw Dudek
Blaski i cienie epirockiego separatyzmu kocielnego
w latach 1204-1230 197
Mirosaw J. Leszka
Nicea tymczasowa stolica Bizantyczykw .. 211
Jacek Bonarek
Odzyskanie czy podbj? Okolicznoci zajcia Konstantynopola w 1261 r. .. 223
ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE
Studia i szkice dedykowane Julianowi Baranowskiemu,
red. Ewa Wiatr, Piotr Zawilski, d 2010 (Anna Arkuszewska) . 241
Yizhar Hirschfeld, ycie monastyczne na Pustyni Judzkiej w
okresie bizantyskim, Krakw 2010 (Piotr Baranowski) . 245
Kelly DeVries, A Cumulative Bibliography of Medieval Military History and Technology, Leiden Boston Kln 2002
(Aleksander Bodyrew) 255
Konstantynopol Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie
wczesnobizantyskim, red. Mirosaw. J. Leszka, Teresa Woliska, Warszawa 2011 (Baej Cecota) 259
Bocznymi drogami. Nieoficjalne kontakty spoeczestw socjalistycznych 1956-1989, red Wodzimierz Borodziej, Jerzy Kochanowski, Warszawa 2010 (Andrzej Kobus) .. 267
ARTYKUY
Aleksander Bodyrew
(Instytut Historii UJK, Filia w Piotrkowie Trybunalskim)
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
Zasady doboru rotmistrzw uchwalone na sejmie krakowskim
w 1527 r. zmieniono w ordynacji piotrkowskiej z marca 1528 r. I tak
na przykad konne poczty rotmistrzowskie w piechocie nie mogy by
liczniejsze ni 6 koni. Wwczas ustalono take wielko kontyngentw piechoty zacinej z poszczeglnych wojewdztw. cznie planowano stay zacig 300 onierzy (150 z wojewdztwa krakowskiego
i tylu z wojewdztw poznaskiego i kaliskiego)4. Zalecano rwnie,
by na dwch zacinych z rusznicami przypada trzeci z rczn broni paln i drzewem (pik). Prcz tego kombatant musia mie krtk rusznic. Motywowano to potrzeb wzmocnienia wybitnie strzelczej formacji (a wic prowadzcej walk na dystans) jak bya polska
piechota zacina w starciu bezporednim5.
Werbownik musia bra pod uwag liczne czynniki, ktrych wypadkowa dawaa podany efekt, a to: wyuczony sposb walki rekrutw, poziom dyscypliny czy choby kwestie jzyka rekrutw (jzyk
komendy). Niekiedy wrcz podejmowano dziaania majce na celu
nie grupowanie w ramach jednego oddziau skconych ze sob nacji.
Najchtniej jednak korzystano z wasnych poddanych, co dawao
pewn gwarancj lojalnoci, cho polskie dzieje wojskowe omawianego okresu obfituj w przykady zacigania rwnie poddanych innych wadcw (outsourcing)6. Na przykad w 1519 r. werbunek rot
czeskich i morawskich trwa okoo miesica, dopiero po tym czasie
oddziay te wyruszyy do Korony. Kada z rot miaa okoo 8 wozw
transportowych. Planowane do przebycia bez maa 600 kilometrw
roty Jana Kosztelaka, Mikoaja Slinskiego z Wizowic, Wawrzyca
Beneszowskiego (Bieniaszowskiego) i Matuszka z Wesely pokonay w
kolejny miesic. Oznacza to, e dziennie przebywali 20 kilometrw7.
wo polska w okresie odrodzenia 1454-1576, [w:] Zarys dziejw wojskowoci polskiej
do roku 1864, t. I: do roku 1648, Warszawa 1965, s. 271-272; Z. Spieralski, Polska
sztuka wojenna w latach 1454-1562, Warszawa 1958, s. 7-8; A. Wyczaski, Polska
Rzecz-Pospolit szlacheck 1454-1764, Warszawa 1965, s. 101-102; M. Biskup,
Wojna pruska czyli wojna Polski z zakonem krzyackim z lat 1519-1521. (U rde
sekularyzacji Prus Krzyackich, cz II), Olsztyn 1991, s. 465; M. Plewczyski,
Obertyn 1531, Warszawa 1994, s. 39.
4 Z. Spieralski, Instrukcje i artykuy hetmaskie Jana Tarnowskiego, Studia
i Materiay do Historii Wojskowoci (dalej cyt. SMHW), t. XXXVI, 1994, s. 275.
5 Ibidem, s. 276-277.
6 A. Mczak, Rzdzcy i rzdzeni. Wadza i spoeczestwo w europie wczesnowoytnej, Warszawa 1986, s. 104.
7 M. Plewczyski, W subie polskiego krla. Z zagadnie struktury narodowociowej Armii Koronnej w latach 1500-1574, Siedlce 1995, s. 146-147. Szerzej na
10
11
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
nienia (na przeomie XV i XVI w. bez maa 13 mln ludzi i rednia
gsto zaludnienia 29 osb na km2)12. Sytuacja jednak ewoluowaa
i w 1546 r. Ferdynand I zakaza lzakom suby w armiach innych
wadcw. Ci jednak podejmowali j mimo groby kary13. Skadowi
etnicznemu oraz pochodzeniu terytorialnemu onierzy polskiej piechoty zacinej w latach 1501-1548 powicone bdzie osobne studium.
Piechota po zacigu, lustracji (a wic de facto po przyjciu do
suby) musiaa przemieci si w rejon planowanych dziaa. Przemarsz pedites jest osobnym problemem, zarwno jeli chodzi o jego
organizacj, jak rwnie mobilno poszczeglnych oddziaw. Chod
onierski rzno kad rni ludzie, inak Woszy, inak Hiszpani, inak
Lancknechci, inak Szwaycarzy, inak Francuzi, po bbnie nogi y krok
stawiai, a po nim znak bior, kiedy lekko, kiedy prdzey postpowa. Ale my mili Polacy mao na bbnie siadamy: tylkoby nam trzeba nogi ku chodzeniu zwyczai, aby nam na potrzeb ciko nie byo,
y nieprzyjaciela nie czeka, ale porzedzi.14 Ten niewesoy obraz
przedstawiony przez Stanisawa askiego by zapewne wynikiem
obserwacji niejednego pochodu armii polskiej.
Problemy przemarszu wojsk podlegay regulacjom prawnym ju
w redniowieczu. Kolumna maszerujcych wojsk musiaa by do
dotkliwym dowiadczeniem dla terenw dotknitych tym zjawiskiem, skoro ju statuty kazimierzowskie odnosiy si z do du
surowoci do rabunkw i zniszcze czynionych przez pospolite ruszenie w trakcie przemarszu. Stwierdzono w nich nawet, e
[] zgiek wojenny, z powodu nieporzdnego rycerstwa, zwyk pustoszy bardziej ziemie wasne ni cudze []. Kwestia ta powracaa
i pniej, na przykad w ustawodawstwie z czasw Kazimierza Jagielloczyka15. Charakter si zbrojnych pastwa polskiego na przeomie XV i XVI w. ulega daleko idcym zmianom. Modyfikowano nie
12
12
13
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
grozio jedynie pouczenie, za drugim razem amanie koem, za trzecim wieszano niesubordynowanego onierza.
Rygor wzrasta w momencie przekroczenia granicy i wejcia na
ziemie nieprzyjaciela21. Wwczas cakowit wadz skupia w swym
rku hetman, od ktrego decyzji zaleay nie tylko problemy kardynalne, ale rwnie wydawa by si mogo kwestie pomniejsze. I tak
na przykad pojmanie jzyka zobowizywao pojmujcych do przekazania go pod nadzr i przesuchanie hetmaskie22. Bez zezwolenia
hetmana nie wolno byo rwnie wychodzi na picowanie, czyli po
ywno i pasz23.
W interesujcym mnie okresie armia zacina, w tym si rzeczy,
piechota odbya kilka wikszych przemarszw. W oparciu o przypuszczalne trasy przemarszu mona okreli w przyblieniu jaki dystans pokonaa armia, a w jej skadzie piechota. Ustalenie to posuy
rwnie do wyliczenia redniej dziennej dugoci przebytego dystansu. Pierwsz wiksz kampani charakteryzujc si do dugim
pochodem, bya wojna z Modawi 1509 r., kiedy wojsko polskie,
a w jego skadzie okoo 3000 piechoty zapucio si a pod Suczaw,
ktr oblegao bezskutecznie przez 3 tygodnie. Dnia 26 lipca 1509 r.
Zygmunt I Stary wyruszy z Krakowa wraz z wojskami zacinymi.
Skierowa si na Grdek niedaleko Lwowa, gdzie zwoywano wanie
pospolite ruszenie. W pocztkach sierpnia skierowano si z Grdka
na Pokucie. Wiadomo, e a do Koomyji i niatynia nie doszo do
starcia z siami hospodara. A to oznacza, e armia postpowaa szlakiem ze Lwowa na Rohatyn, Halicz, Tumacz i wanie Koomyj
i dalej niaty. Nastpnie wojsko operowao w rejonie przygranicznym niszczc kilka miejscowoci, a wreszcie dotaro do Suczawy
i oblego j. W trakcie odwrotu hospodar modawski zaatakowa wojska polskie u przeprawy przez Dniestr, w okolicach Chocimia. Bitwa
rozegraa si 4 padziernika 1509 r.24 Zwycistwo polskie umocnio
21
14
15
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
przemarszu kampanii wojennej 1509 r. wynosia okoo 14-15 km
dziennie.
Kolejn kampani, w ktrej braa udzia liczna grupa piechoty polskiej (jak si szacuje okoo 3000), bya wyprawa pod Smolesk
w 1514 r. Samego miasta nie zdobyto, co wicej odstpiono od jego
oblenia, doszo jednak 8 wrzenia do walnej bitwy pod Orsz z wojskami moskiewskimi pod wodz ksicia Iwana Czeladnina. Krl wyruszy z Wilna 22 lipca na szlak do Miednik, Krewa, Moodeczna,
Zasawia i Miska, gdzie do opieszale gromadzia si armia litewska. By w Misku pomidzy 26 lipca a 16 sierpnia. Tu dotary rwnie oddziay zacine z Polski, ktre postpoway szlakiem z Brzecia na Kamieniec Litewski i Sonim. Poczone siy polsko-litewskie
skieroway si na Borysw, gdzie doszo do pierwszych star z wojskami moskiewskimi 27 sierpnia podczas forsowania przez wojska
Korony i Wielkiego Ksistwa Litewskiego Berezyny. Naley jednak
odnotowa, e pod Borysowem armia wraz z krlem stana ju 23
sierpnia. Wadca pozosta w miecie, a dowdztwo przekaza ksiciu
Konstantemu Ostrogskiemu. Ten wraz z wojskiem uda si w kierunku Orszy, po drodze toczc pomniejsze potyczki z wojskami nieprzyjaciela, a to 28 sierpnia nad rzeczk Bbr, czy 1 wrzenia nad
rzeczk Dru. Pod Orsz, na zachd od zakola Dniepru, armia stana 7 wrzenia po przebyciu z Miska okoo 210 km w cigu 23 dni
(od 16 sierpnia do 7 wrzenia). Batalia orszaska rozegraa si nastpnego dnia, to znaczy 8 wrzenia. Na opisanym odcinku znany
jest w przyblieniu czas pochodu i pokonany dystans. Tak wic mona okreli redni prdko pochodu wojennego wojsk polskich
i litewskich na okoo 9 km dziennie. Na pomniejszych odcinkach trasy, jeszcze w granicach pastwa litewskiego (na przykad 75 km
z Miska do Borysowa pokonanych pomidzy 16 sierpnia a 23 sierpnia, to jest w cigu 7 dni), prdko ta wynosia niespena 11 km
dziennie. Nie bya wic wiele wiksza od tempa osignitego ju na
obszarze objtym bezporednimi dziaaniami wojennymi26.
26
16
17
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
Koropca i cianki (miejscowoci pooonych przy zakolach Dniestru) i
przeprawia si na drugi, prawy brzeg. Dystans okoo 60 km armia
przebya w niespena 3 dni. Nastpnie przez ywaczw, abokruki i
Obertyn dosza do Gwodca, gdzie 19 sierpnia doszo do zwyciskiej
dla Tarnowskiego bitwy z wojskami hospodara modawskiego. Naley podkreli, e okoo 40 km od przeprawy do Gwodca armia pokonaa noc (wyruszywszy zaraz po przeprawie przez rzek) z 18 na
19 sierpnia. Po walce wojska polskie cigay jeszcze pokonanych a
do granicy z Moawi, czyli kolejne 25 km. Hetman zakaza jednak
surowo pod kar mierci przekracza granic. Dnia 21 sierpnia wojska ruszyy w stron Obertyna, gdzie dotary po przebyciu okoo
15 km wieczorem i stany na popas. Nastpnego dnia doszo do kolejnej bitwy, ktr znowu armia Tarnowskiego wygraa27.
Sumujc przebyt tras naley powiedzie, e wojska hetmana
przebyy okoo 205 km pomidzy 14 a 21 sierpnia, czyli w cigu
8 dni. rednia prdko przemarszu wyniosa 25-26 km dziennie.
Naley jednak pamita, e w odlegoci wzitej pod uwag w zliczeniu uwzgldniono pocig za pokonan pod Gwodcem armi modawsk. Trudno podejrzewa, aby piechota, zmczona po walce, pokonywaa jeszcze 25 kilometrowy odcinek do granicy, a nastpnie
wracaa do obozu (kolejne 25 km). Gdyby wic usun dodatkowy
dystans 50 km, piechota przebya najwyej 155 km w okoo 8 dni,
tote rednia prdko przemarszu spada do 19-20 km dziennie.
Kolejn wart uwagi kampani wojenn jest wyprawa armii polskiej do Wielkiego ksistwa Litewskiego w 1535 r. Od najbardziej
wysunitego na wschd w stron Litwy punktu granicy Korony
(w Ziemi Chemskiej, okoo 50 km na pnocny-wschd od Ratna,
ewentualnie na Podolu, okoo 20-30 km na pnocny-wschd od
Chmielnika) do Rzeczycy jest w linii prostej okoo 350 km. W miecie
tym nastpio poczenia armii koronnej z armi litewsk. Wiadomo,
e granic polsko-litewsk armia koronna przekroczya ju w lipcu
1535 r., a wic najwczeniej 1 dnia tego miesica28. Dnia 14 lipca
wojska polsko-litewskie zaatakoway Homel, ktry jest oddalony od
Rzeczycy o kolejne 50 km w linii prostej. Naley wic przyj, e woj27
ra.
28
18
M. Bielski, op. cit., s. 1068-1070; AT, t. XVII, nr 5, 533; L. Kolankowski, Zygmunt August, wielki ksi Litwy, do roku 1548, Lww 1913, s. 143-145; idem, Polska Jagiellonw, s. 231; W. Pociecha, Krlowa Bona (1494-1557). Czasy i ludzie
Odrodzenia, t. III, Pozna 1958, s. 125-129; Z. Spieralski, Wojskowo, s. 340-345;
Z. Spieralski, Jan Tarnowski, s. 239, 253, 256, 257, 260; W. Dworzaczek, Hetman
Jan Tarnowski. Z dziejw monowadztwa maopolskiego, Warszawa 1985, s. 74-75,
78; H. owmiaski, Polityka Jagiellonw, wyd. K. Pietkiewicz, Pozna 2006,
s. 434-437.
19
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
pod zamkiem pojawi si hospodar Piotr Raresz z prawie
40-tysiczn armi. Zacz negocjowa zawarcie pokoju i ostatecznie
stosowny traktat podpisa z Janem Tarnowskim 30 sierpnia, nie
zdajc sobie sprawy, e sutan ju wszed na terytorium Modawii,
aby go zdetronizowa, co zreszt uczyni 15 wrzenia. Nowym hospodarem zosta Stefan Locusta (Szaracza)30. Odcinek od Glinian do
Chocimia (okoo 235 km) 18-tysiczna armia koronna pokonaa cigu
maksymalnie 17 dni. rednia prdko przemarszu wyniosa 14 km
dziennie.
Wedug wylicze z tabeli 1 rednia prdko przemarszu armii
polskiej, w skad ktrej wchodzia piechota, a wic rwnie rednia
prdko przemarszu rot pieszych wahaa si w granicach 14-20 km
dziennie. Wyniki te warto zestawi z podobnym obliczeniem przeprowadzonym przez M. Plewczyskiego. Ot 4 roty z Czech i Moraw
zacignite przez Zygmunta I Starego w 1519 r. na wojn z Prusami
przebyo bez maa 600 km do rejonu dziaa wojennych w okoo miesic, co daje redni prdko przemarszu 20 km dziennie31. Jak wida by to puap, ktry wwczas wiksza grupa wojsk pieszych moga
osign przebywajc duszy dystans, idc z broni i zapasami pomieszczonymi na wozach. Te z pewnoci mocno hamoway pochd
wojska, zarwno z uwagi na tempo ich poruszania si, jak i kopoty
techniczne zwizane z niezbyt trwa konstrukcj i na og kiepskim
stanem drg. Kwesti ich iloci odpowiednio dostosowanej do liczebnoci wojska omwi w wyczerpujcy sposb Z. Spieralski, szacujc,
e armia zmierzajca pod Obertyn miaa ich najwyej 30032. Jak si
wic wydaje, w piechocie kady dziesitnik wraz z pododdziaem
30
20
33
s. 55.
21
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
stosunkowo prymitywnych rodkach transportu i sabo rozwinitej
sieci drg zasuguje kadorazowo na uznanie. Umiejtnoci organizacyjne dowdcw oraz odporno na zmczenie, zarwno psychiczne
jak i fizyczne onierzy z pewnoci nie pozostaway bez znaczenia w
trakcie prowadzonych kampanii.
Omwione wyej na wybranych przykadach pochody armii zacinej suyly przemieszczeniu wojsk w planowany rejon dziaania.
Na og wybierano stosunkowo nieodlegy od planowanego celu
punkt, aby dokona w nim koncentracji jednostek. Proces ten mona
przeledzi stosunkowo dobrze na przykadzie wojny pruskiej. Podstawow cech charakterystyczn jest nie wyzyskiwanie caego potencjau w jednym czasie. Z jednej strony zapewne nie byo to moliwe z przyczyn czysto finansowych (rodki do skarbu napyway wolno
i nieregularnie), z drugiej jednak zauwaalna jest tendencja do stopniowego dosyania kolejnych oddziaw na obszar objty dziaaniami
wojennymi oraz przeduania zacigw oddziaom ju tam operujcym. I tak na przykad w poowie padziernika 1520 r. dosano 150
pieszych do zamku w Czuchowie. Tymczasem Gdaszczanie zaniepokojeni informacjami o zbliajcej si krzyackiej armii posikowej
poprosili o przysanie 1000 pieszych zacinych do obrony miasta.
Zygmunt I Stary najpierw wysa jako doradc znanego w miecie
rotmistrza Mikoaja Storcza. Jednoczenie wyprawi z Paska do
Gdaska rotmistrza Mikoaja Slinskiego z 600 pieszymi (ci nie dotarli, bo w trakcie przemarszu skierowano ich na Warmi). Nastpnie by unikn rozdzielania swych si, skierowa do Gdaska rotmistrza erotyskiego wraz z jego ludmi i mianowa go supremus capitaneus obrony miasta34. Niedugo pniej, w poowie stycznia 1521
r., pod dowdztwem hetmana Secygniowskiego w Prusach Zakonnych zorganizowano wojska o nieustalonej liczebnoci, lecz szacowane na do du formacj. Jaki procent tej grupy stanowili piesi.
Gwnym zadaniem Secygniowskiego byo czuwanie nad pochodem
wojsk wielkiego mistrza i zabezpieczenie orodkw grnopruskich
przez ich uderzeniem35. Takie dziaania byy obserwowane w zasadzie w trakcie trwania caej wojny, a przykady mona mnoy36.
34
22
23
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
mapy w granicach 150-200 km od planowanego rejonu dziaa zbrojnych. Zestawienie tej waciwoci z charakterystyk omwionych ju
dziaa przeciw Modawii dowodzi, e punktem koncentracji jednostek by za kadym razem rejon oddalony od obszaru planowanych
dziaa militarnych o 150-250 km.
Nie mona zapomnie o prbach zmiany istniejcego stanu rzeczy. Swego rodzaju novum w organizacji i rozmieszczeniu si zbrojnych Korony bya tak zwana ordynacja lwowska wydana 28 kwietnia
1520 r. (we Lwowie opracowano plan rozmieszczenia i wykorzystania
si, wzmiankowany dokument powsta w Toruniu jako ordynacja
obrony kresw)37. Wprowadzono j po klsce jak poniosy wojska
polsko-litewskie pod Sokalem 2 sierpnia 1519 r. W myl tego dokumentu na kresach poudniowo-wschodnich miay powsta 3 linie
obronne. Pierwsz z nich bya stra przednia (exploratio seu custodia) wysunita ku granicy. Bya to linia dozoru, ktra miaa peni
funkcje alarmowe. Bezporednie wsparcie tworzya linia druga (600
koni), rozmieszczona midzy Kamiecem Podolskim a Chmielnikiem. Dowodzi ni kasztelan kamieniecki majcy zwierzchnictwo
nad starost kamienieckim i chmielnickim, ktrzy z kolei przewodzili lokalnemu pospolitemu ruszeniu. Trzeci lini siy gwne
planowano rozlokowa w rejonie Busko Olesko Zaoce. Rezydowa tu dowdca obrony potocznej, ktrego obowizkiem byo utrzymanie warownego obozu, a w nim piechoty i artylerii. Do jego obowizkw naleaa rwnie wsppraca z dowdcami lokalnego pospolitego ruszenia (wojewodowie ruski i bezki, starostowie halicki
i lwowski)38. Plan ten mg zagwarantowa choby czciow ochron
pogranicza. By zreszt (zwaszcza jeli chodzi o trzeci lini) wykorzystaniem i zabezpieczeniem terytoriw pooonych w okolicach
Lwowa, czyli tych, na ktrych koncentrowano jednostki w przypadku
wikszego konfliktu.
24
CIP, v. III, Krakw 1906, t. III, nr 49; G. Baszczyk, op. cit., s. 86.
S. Bodniak, op. cit., s. 300.
41 Z. Spieralski, Kampania, s. 277.
42 S. Kutrzeba, op. cit., nr 11, art. 19.
43 A. Bodyrew, Tedy na garle ma by karan. Kara mierci w polskich ustawach
i artykuach wojskowych za ostatnich Jagiellonw, [w:] Zabija i umiera. Aspekty
spoeczno-kulturowe, red. B. Ponka-Syroka, A. Szlagowska, Wrocaw 2010, s. 49.
Realia pitnastowieczne omwi T. Grabarczyk, op. cit., s. 54.
40
25
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
obowizywa zakaz jego opuszczania44. Tote nie dziwi rygorystyczne
podejcie szesnastowiecznych twrcw artykuw wojskowych do
kwestii ich penienia. Przyjmowano zasad, e onierz wybrany do
penienia warty ma obowizek na ni si uda i ca uwag powica jej penieniu. Zakazywano opuszcza stanowisko bez zezwolenia,
nawet w sytuacji kiedy nie pojawiaa si zmiana. Najwikszym jednak przestpstwem byo przepuszczenie przez lini wart nieprzyjaciela lub innych, niepowoanych osb45. Zadania wartownicze na og
powierzano wanie pieszych zacinym. Na przykad pawnicy byli
angaowani do strzeenia bramy obozu46.
Nie wiadomo jak wyglday obozy codzienne, ktre rozbijano
w drodze na wojn. W trakcie dziaa wojennych sposb organizacji
obozu opisywano ju wielokrotnie47. Dla porzdku warto jedynie
przypomnie, e wozy ustawiano skonie do siebie, czc acuchami przednie koo jednego wozu z tylnym koem nastpnego, tak e
otaczay stosunkowo duy plac. Na og pozostawiano jedn lub dwie
bramy, ktrych prcz onierzy, strzegy swobodnie ustawione wozy
taborowe. Wewntrz umieszczano jazd, piechota za zajmowaa
pozycje strzeleckie na wozach lub w przewitach pod nimi.
44
26
Aneta Bodyrew
(Katedra Historii Wychowania i Pedeutologii U, d)
Romantyzm by epok, ktra zainicjowaa tworzenie obrazw ycia wielkich bohaterw narodowych, walczcych z carskim despotyzmem w imi poszanowania praw przyznanych narodowi polskiemu,
zagwarantowanych przez midzynarodowe akty, a take wystpujcych przeciw zniewoleniu ojczyzny. Tragiczne losy narodu polskiego
doprowadziy do powstania religii patriotycznej1, ktra utosamia
ojczyzn i sacrum. Podkreli naley znaczn wiadomo rangi
przeywanych wydarze: teraniejszo bya dla romantykw stajc si histori2. Tworzony w owym czasie przez poetw, pamitnikarzy, historykw panteon onierzy, mczennikw, konspiratorw rozpoczyna korowd polskiego mitologizmu narodowego. Bohater romantyczny przybiera rne oblicza raz by literackim Konradem
Wallenrodem, innym razem generaem Sowiskim, wreszcie bezimiennym polegym powstacem. Walerian ukasiski by jednym
z pierwszych w dobie romantyzmu, a zarazem w dziejach Polski aobnych bohaterw3, wyalienowanym bojownikiem o suszn spraw, dla ktrej powici osobiste szczcie i wolno. Rozpocz korowd zotych legend, mczennikw w imi mioci do ojczyzny. Po
nim bd nastpni: Krzyanowski, Wysocki, ciegienny i wielu innych.
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
Walerian ukasiski, urodzony w Warszawie w 1786 r., w zuboaej rodzinie szlacheckiej, rozpocz swoj karier zacigajc si
w 1807 r. do wojska (5 puk strzelcw pieszych, przydzielony do
II legii gen. J. Zajczka)4. W 1808 r. awansowa na podporucznika,
a w czasie kampanii galicyjskiej, w 1809 r. kolejno na porucznika
i kapitana. Okres suby w wojsku Ksistwa Warszawskiego by
istotny nie tylko ze wzgldu na szybki awans, ale take z powodu
licznych nowych znajomoci. ukasiski pozna wwczas Kazimierza
Machnickiego, Jakuba Szredera, braci Franciszka i Wadysawa Kozakowskich, Augusta Sznaydera, Ignacego Dobrogoyskiego, Tomasza
Skrobeckiego; w niedalekiej przyszoci ci ludzie bd najbliszymi
wsppracownikami ukasiskiego w dziaalnoci w ramach Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego. Szczeglnie
bliskie wizy poczyy ukasiskiego z Machnickim, czowiekiem
niepospolitego umysu, wspzaoycielem loy masoskiej Wolno
Odzyskana, powstaej w Lublinie na pocztku 1811 r., uznanej
przez Wielki Wschd i skupiajcej wybitnych wojskowych i szanowane obywatelstwo. Machnicki wprowadzi do tej organizacji ukasiskiego, dla ktrego by to pierwszy kontakt z wolnomularstwem. Dziaalno masoska odpowiadaa modemu oficerowi, nie
doszed on jednak do adnych nadzwyczajnych godnoci osigajc
trzeci stopie wtajemniczenia5. Po przeniesieniu puku do Zamocia,
ukasiski wstpi do tamtejszej loy Jedno okrywajcej haso
zczenia caej rozdartej ojczyzny6. Podczas kampanii moskiewskiej
ukasiski pracowa w Ministerstwie Wojny w Warszawie, w dziaaniach wojennych nie bra udziau. Uczestniczy natomiast w kampanii saskiej, bra udzia w bitwie pod Lipskiem i obronie Drezna.
28
W. ukasiski, Uwagi pewnego oficera nad uznan potrzeb urzdzenia ydw w naszym kraju i nad niektrymi pisemkami w tym przedmiocie teraz z druku
wyszemi, [w:] idem, Pamitnik..., s. 125-140.
8 Sz. Askenazy, op. cit., t. II, s. 57.
29
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
ski traktowa z najwikszym wywaeniem. Jego podstawowym celem
byy dziaania w duchu praw konstytucji. Zbrojne wystpienie bez
waciwego przygotowania uznawa za nieodpowiedzialne, tote odkada je na odleg przyszo. By zdecydowanym obroc praw
zagwarantowanych przez konstytucj, nie by mu bliski radykalizm
zarwno w zakresie programu spoecznego, jak i metod zbrojnej walki o wolno Polski. W sprawie walki o niepodlego jego pogldy
byy zblione do przekona ksicia Adama Jerzego Czartoryskiego;
podjcie dziaa zbrojnych uwaa za moliwe tylko przy zaistnieniu
korzystnej sytuacji midzynarodowej. W kwestii ustroju pastwa
ukasiski postulowa system monarchii owieconej, cho wielu polskich dziaaczy wyranie opowiadao si ju wwczas za koniecznoci ustanowienia republiki. By zwolennikiem uwaszczenia opartego na indemnizacji. Nie byy to wic niebezpiecznie radykalne pogldy, jak imputoway wadze carskie. Zakadajc Wolnomularstwo Narodowe opar si na legalnych strukturach organizacyjnych. W ramach dziaa w Towarzystwie Patriotycznym nie podejmowa rewolucyjnych przedsiwzi, nie chcc naraa czonkw organizacji ani
prowokowa wadz do dziaa przeciw spoeczestwu Krlestwa.
W grudniu 1821 r. ukasiski zosta usunity z czynnej suby
na tzw. reform, czyli oddany do dyspozycji naczelnego wodza. Bya
to kara za sprzeciw wobec decyzji Wielkiego Ksicia, ktry zada
od czonkw sdu wojennego wydania oczekiwanego przez siebie wyroku. ukasiski bdcy czonkiem sdu odmwi, dajc dowd
wiernoci wyznawanym zasadom i wiary w moliwo legalnego
sprzeciwu wobec despotyzmu wadz. Zeznania aresztowanych czonkw Towarzystwa Patriotycznego przyczyniy si do aresztowania
ukasiskiego 25 padziernika 1822 r. Zeznania skadane przez ukasiskiego w trakcie przesucha konsekwentnie bagatelizoway
znaczenie Wolnomularstwa Narodowego i jako jego cel podawa
utrzymanie narodowoci i sawy Polakw yjcych i umarych [...]
znaczenie narodowoci nie byo w szczegach miedzy nami objaniane9. Pomniejszajc znaczenie narodowej masonerii ukasiski
stara si nie tylko broni wasn pozycj, ale take ochroni towarzyszy i nie dopuci do ujawnienia istniejcego w dalszym cigu
Towarzystwa Patriotycznego. W 1824 r. sd wojenny skaza go na
9 lat cikiego wizienia (kara zmniejszona pniej do 7 lat),
9 Protok pierwszego przesuchania ukasiskiego, [w:] W. ukasiski, Pamitnik..., s. 147.
30
31
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
Osadzono go w piwnicznym lochu, zawsze mrocznym, nie posiadajcym nawet podogi, lecz ubit go ziemi. Przebywa w nim ponad trzydzieci lat [...] W milczeniu podawali mu onierze straw,
nie majc prawa zamieni z nim sowa13. Twierdza okryta bya ponur i straszn saw. Synne [...] w Rosji powiedzenie, e ze Szlisselburga winiowie nie wychodz, lecz s wynoszeni, w peni odpowiadao prawdzie. Wikszo szlisselburskich katornikw umieraa
w swoich celach nie doczekawszy wolnoci14. ukasiskiego umieszczono w lochu, zabroniono prowadzenia z nim rozmw, posugi kapaskiej. Przez 32 lata nie wolno mu byo z nikim rozmawia, zapyta o powody takiego traktowania, o losy narodu. W jakim stanie
znajdowa musia si czowiek, ktry skazany by na 14 lat wizienia, a ktry spdza w nim kolejne dziesiciolecia. W 1850 r. komendant twierdzy umieci nazwisko ukasiskiego na licie winiw
zasugujcych na ulenie ich losu, w zwizku z 25-leciem panowania
Mikoaja I. Odpowied bya krtka nie. W 1856 r. Aleksander II
ogosi amnesti, z ktrej skorzystao wielu winiw politycznych.
Los ukasiskiego nie zmieni si. 29 czerwca siostra ukasiskiego,
Tekla empicka, zwrcia si z prob o wiadomo o losie brata.
Prosia najpokorniej, w razie jeli on jeszcze yje, aby ze wzgldu na
minion mu zdawna kar wizienn pozwolono mu wrci do kraju
i rodziny; jeli umar, dopraszaa si wiadomoci o jego zgonie15.
Wadze nie udzieliy odpowiedzi. Sytuacja ukasiskiego zmienia
si nieco na pocztku 1862 r. Komendantem twierdzy zosta gen.
Jzef Leparski, ktry rozpocz starania o poprawienie losu winia.
W efekcie jego petycji do wadz petersburskich schorowanego starca
przeniesiono do wiziennej celi, gdzie wolno mu byo czyta ksiki
i miesiczniki zebrane w bibliotece wiziennej pozostaych po rozbitkach ycia16. Leparski postara si o 100 rubli na zakup odziey
dla winia i uzyska zgod na odwiedziny u ukasiskiego ksidza,
a take na swobodne poruszanie si winia w twierdzy. We wrzeniu 1863 r. ukasiski rozpocz pisanie Pamitnika, ktry uko13
32
Grnberg, Raport do Aleksandra II, cyt. za: Sz. Askenazy, op. cit., s. 469.
Ibidem.
19 M. Janion, M. migrodzka, op. cit., s. 390. O roli przekazw osb wspczesnych bohaterowi zob. T. Manteuffel, Historyk wobec historii, Warszawa 1976, s. 3334.
18
33
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
Ci, ktrzy pierwsi tworzyli legend zaoyciela Wolnomularstwa
Narodowego, poszli torem historiozofii lelewelowskiej. To Joachim
Lelewel bowiem jako pierwszy przedstawi w swej pracy sylwetk
ukasiskiego i zarys jego dziaalnoci20. W ,,Historii Polski nowoytnej znakomity historyk powici powstaniu ,,masonerii narodowej i jej zaoycielowi osobny rozdzia21. Pisa o powoaniu tajnego
zwizku masonerii narodowej aby lepiej myl powstania narodowego oywia22. Lelewel skoncentrowa si na osobie ukasiskiego
przedstawiajc go jako nieszczsn ofiar drapienych rzdw Wielkiego Ksicia Konstantego. Po raz pierwszy w historiografii przedstawiono dychotomiczne wyobraenie, w ktrym polskiemu patriocie
przeciwstawiono budzcego odraz despot o patologicznych instynktach. Rwnie jako pierwszy z historykw zastanawia si Lelewel
nad losem skazaca. Wiadomym byo, i zosta on wywieziony
w trakcie powstania listopadowego w gb Rosji. Dalszy los ukasiskiego by rodakom nieznany. Na tym te koczy si u Lelewela portret onierza i masona, portret, ktrego autor wykaza szczere zainteresowanie, wspczucie i szacunek wobec tragicznego bohatera.
W podobnym, nazwijmy go umownie lelewelowskim duchu, utrzymanych by szereg przekazw pamitnikarskich. Posta ukasiskiego staa si pomostem prowadzcym od spoeczestwa Krlestwa
Polskiego wierzcego jeszcze w szczero deklaracji Aleksandra I ku
rozgoryczonym i zdesperowanym powstacom nocy listopadowej.
Wiele miejsca sylwetce Waleriana ukasiskiego powici
A. Mocki w ,,Ksidze wspomnie23. Jego opowie przesycona jest
par excellence duchem patriotycznym. Dzieje ukasiskiego poprzedzi Mocki zarysem metod sprawowania wadzy przez Konstantego
i Nowosilcowa, demoralizacji urzdnikw i terroryzowaniu spoeczestwa. Przeciw takiemu zniewoleniu i ponieniu narodu polskiego
wypowiedzia si, zdaniem autora, ukasiski, zakadajc w celu
wzbudzenia uczu patriotycznych i ducha narodowego Wolnomularstwo Narodowe24. Jednoczenie Mocki wskazywa na wyrany zwizek midzy dziaalnoci wojskowej masonerii, Towarzystwa Patriotycznego i spiskiem podchorych. ukasiski zainicjowa ruch na20
34
25
35
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
powski29. Znamienna bya jednak tendencja do czenia dziaalnoci
ukasiskiego, byego onierza napoleoskiego, z najlepszymi polskimi tradycjami porozbiorowymi. Stempowski wspomina, i to
ustalenie przez Dbrowskiego ukasiskiego jako realizatora testamentu narodowego, cho wszak fikcyjne, dodawao powagi i znaczenia dziaalnoci konspiratorw30.
O tym, jak istotne spoecznie zadanie miao tworzenie wizerunku
polskiego spiskowca mczennika wiadczy fakt, i w pamitnikach
czciej przedstawiano ka ukasiskiego ni jego dziaalno
w ramach Wolnomularstwa Narodowego. Okolicznoci aresztowania,
dwuletnie ledztwo i upokarzajca egzekucja 1 padziernika 1824 r.
byy jedn ze sztandarowych ilustracji stosunkw Krlestwa z jego
wadzami. Powody skazania schodziy na dalszy plan, czsto wic
streszczano je w krtkim twierdzeniu: ,,tajna dziaalno w celu
utrzymania ducha narodowego.
O konsekwentnej postawie ukasiskiego w czasie dugiego
ledztwa poczonego z wyrafinowanymi w okruciestwie badaniami
pisali w swych pracach T. Bieczyski i gen. Prdzyski. Zgodnie potwierdzali oni, i ukasiski ca win dziaalnoci konspiracyjnej
wzi na siebie, starajc si odciy wsppracownikw. Ponadto
kady z autorw mocno akcentowa przyznanie si ukasiskiego
jedynie do kierowania dawno rozwizanym Wolnomularstwem Narodowym i zaprzeczenie istnieniu Towarzystwa Patriotycznego31.
T. Bieczyski w arliwym wywodzie wspomina, i podczas obrad
sdu: ,,ukasiski, Dobrzycki i Schroeder osobicie tak tkliwie
przemwili, i przytomn publiczno do ez poruszyli32.
Wszyscy, ktrzy przedstawiali egzekucj majora ukasiskiego
i jego dwch towarzyszy, uznali j za tak przeraajc i barbarzysk, i jedyn reakcj tumu byo guche milczenie. O przebiegu degradacji zerwaniu z winiw mundurw, zamaniu szpad, zakuciu
w kajdany i o reakcji tumu zach w oczach nie tylko polskich, ale
i rosyjskich onierzy, pisa w pamitniku M. Dobrzycki33. Przedsta29
36
Ibidem, s. 3.
A. Mocki, op. cit., s. 49.
36 F. Gajewski, Pamitnik pukownika wojsk polskich (1802-1831), t. I-II, Pozna [1913].
37 Ibidem, s. 22.
38 Ibidem, s. 58.
35
37
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
Spord wszystkich utrzymanych w jednym tonie wspomnie
o publicznej degradacji ukasiskiego, zdecydowanie wyrnia si
opis egzekucji pira innego polskiego bohatera, ksidza P. ciegiennego. W ,,Aforyzmach o urzdzeniu spoeczestwa ludzkiego39 przypomina on wydarzenia z 1 padziernika 1824 r. Jednak nie posta
majora jest dla najwaniejsza. Daleko istotniejsze jest zachowanie
tumu. ,,[...] publicznie na placu w Warszawie kuto w kajdany ukasiskiego, Dobrogoyskiego i Dobrzyckiego. Lud, wojsko, oficerowie
patrzyli na to bezprawie, nikt si jednak nie odezwa40. Autor tej
relacji uwaa to bierne zachowanie gapiw za habice i niegodne
Polaka. To spojrzenie stanowi wyrany kontrast z obrazami tego samego wydarzenia zawartymi w innych pamitnikach. Sowa usprawiedliwienia pamitnikarzy tumaczce milczenie wiadkw egzekucji poczuciem bezradnoci i gniewem nie znalazy akceptacji ksidza
ciegiennego.
Ciekaw informacj o postawach Polakw poda w ,,Pamitnikach F. Skarbek. Mwi on bowiem o obnoszeniu po mierci
Aleksandra I przez polskie spoeczestwo aoby ,, po skazanych
i obwinionych pod pozorem aoby po carze41. I cho Skarbek
w adnym miejscu nie wymieni nazwiska ukasiskiego (wspominajc o zlikwidowaniu Wolnomularstwa Narodowego i powstaniu
Towarzystwa Patriotycznego), to z pewnoci zaoyciel tych organizacji by jednym z tych, ktrych nard nie przesta pamita.
Wielokrotnie autorzy wspomnie pisanych (jak ju zostao powiedziane) najczciej w latach 40. czy 50., zastanawiali si, jak cytowany ju Lelewel, nad dalszym losem ukasiskiego. J. U. Niemcewicz
piszc o wydarzeniach powstania listopadowego wspomina o wysaniu do gwnej kwatery moskiewskiej parlamentarza, ktry zaproponowa zamian jecw42. Strona polska ofiarowaa ktrego z generaw rosyjskich za trzymanego od piciu lat w niewoli ukasiskiego [...] ktrego W. Ks. Konstanty od 5 lutego trzyma w Zamociu
i dzi w achmanach porwa i wczy ze sob43. Dalej Niemcewicz nie
wspomina o przyczynach fiaska akcji. W tym czasie ukasiski by
39 P. ciegienny, Aforyzmy o urzdzeniu spoeczestwa ludzkiego, za: M. Janion,
M. migrodzka, op. cit., s. 396.
40 Ibidem.
41 F. Skarbek, Pamitniki, Pozna 1878, s. 130.
42 J. U. Niemcewicz, Pamitniki z 1830-1831 roku, Krakw 1909.
43 Ibidem, s. 83.
38
Ibidem, s. 147.
J. hr. Krasiski, Pamitniki od roku 1790 do 1831, Pozna 1877, s. 158.
46 Ks. T. Puchalski, Pamitnik 1827-1840, Lublin 1987, s. 12.
47 T. Bieczyski, op. cit., s. 684.
48 ,,[...] niepostrzeony od wspwiniw doszedem go z bliska i pgosem zawoaem: ukasiski. Drgn na caym ciele, obrci na mnie wpzaciemnione oczy.
Kto? zapyta. Wizie od tego roku. [...] Kto w Polsce? Mikoaj. Konstanty? Nie yje.
Co w Polsce? Wkrtce dobrze bdzie[...] ukasiski by przez kilka dni niespokojny,
majaczy; przypisywali to powietrzu. Powrci nastpnie do swego psennego stanu, za: Sz. Askenazy, op. cit., s. 346.
45
39
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
ruch litoci wobec tego najsurowiej traktowanego starca. Kilku interesujcych informacji na temat ukasiskiego dowiedzia si carski
wizie i zesaniec, L. Pantiejew49. Wiadomoci o losie majora przekaza mu powracajcy ze Szlisselburga student medycyny Bonifacy
Steput. Na podstawie jego relacji Pantiejew pisa, e w Szlisselburgu
s dwa rodzaje wizienia : kazamaty na zamku i w twierdzy, wanie
w tej ostatniej przebywa mia ukasiski. Zamknicie w twierdzy
oznaczao, e nie mona byo jej opuszcza, ale mona byo swobodnie
porusza si w jej wntrzu50.Dalej autor pisa: Jeszcze jako student
syszaem od kolegw Polakw o ukasiskim i o tym, e wielki
ksi Konstanty uciekajc z Warszawy porwa ze sob ukasiskiego; e od tego czasu nic absolutnie nie wiedziano o jego losie.
Wedle tego, co mi opowiada Stepusz, ukasiski mwi mieszanin
jzyka polskiego, rosyjskiego i francuskiego, pisa pamitniki i nie
traci nadziei, e odzyska wolno. Do roku 1861 by zamknity
w kazamatach51. Relacj ze spotkania z ukasiskim przedstawi
take B. Szwarce, Polak skazany na wizienie w twierdzy szlisselburskiej52.
Pamitnikarze najczciej koczyli opis postaci ukasiskiego na
relacji z egzekucji i ewentualnych przypuszczeniach, co do miejsca
pobytu winia. Nie wspominali natomiast o zeznaniach , jakie zoy
ukasiski w 1825 r. w Zamociu. Z pewnoci czsto wynikao to
z ich niewiedzy, cho nie mona rwnie wykluczy wiadomego pomijania niewygodnych faktw, mogcych oczernia bohatera. Tylko
nieliczni pisali o zdradzeniu istnienia Towarzystwa Patriotycznego.
T. Bieczyski przedstawi przebieg wydarze w Zamociu niezgodnie
z faktami. Wyznaczy bowiem ukasiskiemu rol wiadomego prowodyra buntu winiw, nie wspominajc nic o Sumiskim. Tym
samym Bieczyski chcia podkreli charakter ukasiskiego jako
niezomnego rebelianta. Do koca zgodny z relacj rde jest natomiast podawany przez autora fakt dalszych bada. Ju jednak ich
przebieg Bieczyski opisuje w przejaskrawiony. Pisze on bowiem, i:
,,Bl wymusza na ukasiskim zeznania, ktre jak go tylko katowa
przestano odwoywa, mwic, e to wyznawa z musu, e z musu
nawet kama, lecz potem zaraz znw te same okruciestwa pona49
40
53
41
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
mnieniami innego czwartaka, A. Komorowskiego56. Jest to tym
dziwniejsze, e jak pisze sam autor, zosta on przeniesiony z Warszawy do puku w Zamociu, a wic do miejsca wizienia ukasiskiego. Czy pominicie nazwiska wizionego majora byo celowe
i wynikao ze sualczej postawy modego onierza, czy te autor
bdc w samym sercu wydarze nie sysza czy nie pamita o losie
ukasiskiego, trudno oceni. Jak wiele przekazw z tego okresu
wspomnienia Komorowskiego skoncentrowane s na wasnej osobie
i dowodz znacznej obojtnoci autora wobec spraw nie mieszczcych
si w najbliszym otoczeniu.
Zupenie inaczej natomiast wyglda kwestia stosunku wobec ukasiskiego dawnych czwartakw na kartach dwch kolejnych
wspomnie. T. J. Chamski przytacza opis egzekucji ukasiskiego:
Przy kocu stycznia 1824 roku na smutn i bolesn ceremoni, a na
opakany obrzdek bya wyprowadzon za rogatki powzkowskie
caa zaoga miasta Warszawy. Kapitan Majewski z puku uanw,
major ukasiski z puku 4 piechoty liniowej i podpukownik Dobrogoyski [...] zostali okuci w kajdany przed frontem wojska za naleenie do zwizku wglarzy woskich (karbonari)57. Dalej autor pisa
o zachowaniu wyszych rang wojskowych : [...] dreli od zgrozy
patrzc na prawych Polakw, dawnych towarzyszy broni i wzorowych wojskowych, odesanych w acuchach na dozgonne wizienie
do twierdzy Zamocia pod jarzmo i katostwo Hurtyga za mio ojczyzny58. Autor tych sw w 1824 r. mia 19 lat i jak sam mwi widzia w nich pospolitych przestpcw prawa59. Wspomina, e dopiero jaki oficer uwiadomi mu, kim byli skazacy. Te sowa Chamskiego dowodz, e najmodsi onierze armii Krlestwa Polskiego
nie zawsze byli gotowymi do powice i walki wiadomymi patriotami, czekajcymi na przywdc, ktry poprowadziby ich do powstania. Tez t potwierdza brak informacji na temat ukasiskiego
we wspomnieniach J. wicickiego, A. Komorowskiego i szczere wyznanie J. K. Chamskiego. Nie kady z pewnoci mia moliwo czy
potrzeb rewizji pogldw na spraw ukasiskiego.
42
60
Ibidem, s. 339.
43
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
tersburga lub te na Syber, temu si ani wierzy na lepo, ani zaprzecza zapamitale61.
W podobnym tonie utrzymany jest pamitnik innego czwartaka
L. Rzepeckiego62. Jedyn wiarygodn uwag na temat ukasiskiego
jest stwierdzenie, i w swoim czasie: [...] postanowi w takim razie
[chodzi o rewolucj we Francji i atak Rosji na Francj przyp. A. B.]
podnie or na tyach armii moskiewskiej i w ten sposb urzeczywistni plany Dbrowskiego63. Reszta wspomnie dotyczcych
sprawy ukasiskiego to mrzonki, warte jednak czciowego przytoczenia. Wspomnienia w duej mierze pisane s w formie dialogu
prowadzonego przez bohaterw wydarze. Jednym z takich dialogw
jest rzekoma rozmowa prowadzona przez ukasiskiego i Krzyanowskiego z Pestelem w 1825 r. Teraz jeszcze jedno zobowizanie
rzek powanie ukasiski Niszczc przemoc tyranw, walczc
w imi wolnoci, ci ktrzy z broni w rku dadz pierwsze haso do
usamowolnienia ludu, musz siln uj wadz, aby dokona rozpocztego dziea. Dzi w imi dobra ludzkoci wszyscy si czymy
i wyrzekamy osobistego szczcia ogu dla szczcia pokole. [...]
Przysignijmy, e po ukoczonej walce z nieprzyjacimi rodu ludzkiego, zoymy wadz, i e krwawo si pomcimy na zdrajcy, coby
nas chcia uy za narzdzie swojej dumy64.
Dalej Rzepecki w podobnie egzaltowany sposb opowiada o aresztowaniu ukasiskiego, okruciestwie Wielkiego Ksicia Konstantego65 i przytacza sowa, ktre ukasiski mia powiedzie do tyrana
po aresztowaniu w 1822 r. Ty plago ludu polskiego [...]. Policz krocie
ofiar, ktre wymordowae, tyranie i spytaj si sumienia, czy ci mona przebaczy niezliczone zbrodnie. Katuj, morduj jeszcze; ale nie
dugie twoje panowanie; tak jak tych gromw, ktre w tej chwieli
hucz nad gowami naszemi, uciszy nie potrafisz, tak niczym nie
odgonisz burzy, ktra w straszliwym wybuchu skruszy elazne bera
rd ludzki uciskajce i sprowadzi na ciebie zasuon kar. Wtenczas
ci opuszcz nikczemni sualcy, co ci tu wietnem otaczaj gronem;
katy, ktrych dzi uywasz za narzdzie, bd ci urga; wyzuty
61
Ibidem, s. 387.
L. Rzepecki, Pamitna noc listopadowa, czyli dzieje wojny narodowej r. 1830
i 31-go, Pozna 1880 i 1885.
63 Ibidem, s. 90.
64 Ibidem, s. 101.
65 Zob. ibidem, s. 101-111.
62
44
Ibidem, s. 108-109.
45
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
Narodowego i jego zaoyciela nie pozostawia adnego ladu.
A. E. Komian we ,,Wspomnieniach, a pniej ,,Listach67 ograniczy
si jedynie do potpienia ,,spiskw i tajemnych sprzysie nawet
w witej sprawie68. O ukasiskim nie mwi ani sowem. Podobnie jak K. Koaczkowski, ktry wspominajc czasy Krlestwa Polskiego pisa o osobistych spotkaniach z Joann Grudzisk i Wielkim Ksiciem, ale nie zauway istnienia Wolnomularstwa Narodowego69. Niestety, nie wspomina o ukasiskim T. Lipiski70. Jego
sporzdzane na gorco zapisy s dobrym dokumentem epoki. Autor
nie przypomina jednak egzekucji z padziernika 1824 r., nie wraca
do sprawy ukasiskiego przy okazji zapisw o sdzie sejmowym.
Nie pisa o zaoycielu Wolnomularstwa Narodowego take J. N. Janowski71. Jego sporzdzane na bieco notatki wypenione s raczej
prywatnymi sprawami autora72, cho relacjonuje take wydarzenia
publiczne szczeglnie dla narodu istotne. Egzekucji Waleriana ukasiskiego najwidoczniej do takich nie zaliczy. Przekazy pamitnikarskie dowodz, e opinia publiczna mocniej przeya spraw sdu
sejmowego ni dramatyczn egzekucj ukasiskiego. Inny te by
stosunek opinii publicznej Krlestwa do wadz carskich w 1828 r. Na
radykalizacj postaw wpyw miay wydarzenia polityczne i zaostrzenie kursu wobec Polakw od pocztku lat 20., a szykany wobec onierzy przyczyniy si do wzrostu nastrojw patriotycznych. Nie znaczy to jednak, e w szerszych krgach dbano o pami o bohaterach
takich jak Walerian ukasiski. Utrzymywanie przez wadze w tajemnicy informacji na temat losu winiw i surowa cenzura nie pomagay w utrzymywaniu w zbiorowej pamici troski o los uwizionych konspiratorw.
O dziaalnoci i osobie majora ukasiskiego nie wspominali na
og rwnie przedstawiciele arystokracji, zajci staraniem o utrzymanie wizerunku lojalnego poddanego cara. Wtpliwie chlubnym
wyjtkiem s tu ,,Pamitniki K. Komiana73. Autor przedstawi
w nich ukasiskiego jako zdrajc, mwi o ,,zbrodni stanu, ktrej
67
46
47
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
wania i uwizienia twrcy narodowej masonerii. Nie wdawa si jednak w szersze rozwaania na ten temat. Podobnie jest z F. hr. Skarbkiem. Jak ju zaznaczono, mwi on o wyledzeniu Wolnomularstwa
Narodowego i kontynuowaniu jego dziaalnoci przez Towarzystwo
Patriotyczne. Ale nazwiska ukasiskiego w ogle nie wymieni.
Podobnie przedstawia lata 20. XIX w. L. ks. Sapieha82. Nie wspomina o ukasiskim sprawiajc wraenie, jakby w ogle nie zna tej
sprawy. Mwi natomiast o sdzie sejmowym. Takie stanowisko
trzech autorw prowadzi do konkluzji, e uznajc za istotn i godn
odnotowania dziaalno polskich spiskw przedlistopadowych nie
widzieli oni jednak potrzeby powicania miejsca skromnemu majorowi. To, e wiele uwagi powicono natomiast sprawie sdu sejmowego, obradujcego w latach 1827-1828 r. dowodzi, e w opinii wczesnych obserwatorw ycia publicznego by on jednym z najwaniejszych wydarze, jakie przyczyniy si do wybuchu powstania listopadowego, co potwierdzaj zgodnie rwnie wspczeni historycy.
Daleko mniej wywaony w ocenie wydarze z lat 20. Jest
M. Czajkowski, pniejszy wsppracownik Czartoryskiego, czowiek,
ktry przeszed ciekaw ewolucj pogldw. W ,,Pamitnikach Sadyka Paszy83 przedstawia rodowisko oficerskie Krlestwa Polskiego
jako ludzi ograniczonych i pozbawionych ogady, zdolnych tylko do
lepego posuszestwa wobec regulaminu. Czajkowski nie wspomnia
o majorze ukasiskim, ale midzy wierszami wywodw o wielkodusznoci Wielkiego Ksicia, wzorowym wojsku, a zwaszcza wyrniajcym si podczas parad puku czwartakw bez trudu odczyta
moemy ocen konspiratorw. Nota bene ich wanie oskary o wywoanie powstania, otumanienie prostych onierzy i rozgniewanie
cara Mikoaja bdcego rycerzem sprawiedliwoci i prawdy84.
O dziaalnoci konspiracyjnej nie wspominay w pamitnikach
rwnie kobiety, cho ich wspomnienia przywouj rwnie postacie
z ycia publicznego Krlestwa Polskiego. Z pewnoci H. z Dziayskich - Bdowska85 czy E. Feliska86 (ktra mwi o spotkaniu ze
skazacem Krzyanowskim) nie znay osobicie majora czwartakw,
82
48
49
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
mogy ukry91. Dalej autor mwi o procesach politycznych i wyrokach cikiego wizienia, by na koniec wspomnie o losie Krzyanowskiego i jego towarzyszy. Porwani potajemnie, zawiezieni zostali
w gb Rosji i dotd Polska nie wie o ich losie92. Tendencja do przedstawiania spord licznych tajnych zwizkw tylko Towarzystwa
Patriotycznego kierowanego przez S. Krzyanowskiego pojawiaa si
u wielu autorw G. Olizara, L. Sapiehy, wspomnianego ju Hoffmana i innych, piszcych o konspiracji narodowej w Krlestwie Polskim. Zapomniano o ukasiskim, o jego mczestwie, o istnieniu
Wolnomularstwa Narodowego. J. U. Niemcewicz w Pamitnikach
... wspomina posta Krzyanowskiego, ale nie mwi o ukasiskim93. W podobny sposb o twrcach Towarzystwa Patriotycznego
pisali czonkowie organizacji, G. Olizar94 czy K. Kruszewski. Zwaszcza relacja tego ostatniego o pozycji Krzyanowskiego jako zaoyciela filarowego ugrupowania narodowego, z jednoczesnym pominiciem osoby majora ukasiskiego wydaje si przesadzona: Krzyanowski by dusz caego zwizku; od wszystkich kochany i szanowany, jedynie temu celowi si powica i gorliwie pracowa. Powstanie
narodowe roku 1830 wiele stracio, e ten oficer przy jego wybuchniciu ju od kilku lat jcza w wizach petersburskiej fortecy, a pniej na Sybirze ycie zakoczy. Cze mczennikowi!95
Zapomnienie o ukasiskim miao wielowtkowe podoe. Wydaje si, i sam Krzyanowski nie przyczyni si do utrwalenia pozycji aresztowanego zaoyciela Wolnomularstwa Narodowego, a nastpnie Towarzystwa Patriotycznego wrd jego czonkw. W zwizku odwoujcym si do tradycji wielkich Polakw zabrako miejsca
na kultywowanie pamici o jego twrcy. Ponadto naley pamita, e
popularno postaci patriotw w spoeczestwie wyznaczay nie tylko
ich dokonania, ale take w tym przypadku nagonienie procesu
sdowego. I cho sd wojenny nad ukasiskim wzbudzi wiele emocji, to sd sejmowy nad Krzyanowskim i jego towarzyszami zosta
uznany za jedn z gwnych przyczyn wybuchu powstania listopadowego. W cieniu wydarze z 1828 r. posta S. Krzyanowskiego
91
K. B. Hoffman, Rzut oka na stan polityczny Krlestwa Polskiego pod panowaniem rosyjskim przez cig lat pitnastu od 1815-1830, Warszawa 1831, s. 239.
92 Ibidem, s. 275.
93 J. U. Niemcewicz, Pamitniki czasw moich, t. I-II, Warszawa 1957; por.
idem, Podre historyczne po ziemiach polskich, Petersburg 1859.
94 G. Olizar, Pamitniki 1798-1865, Lww 1892.
95 J. Kruszewski, Pamitniki z roku 1830-1831, Krakw 1890, s. 3.
50
96
51
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
W Pamitniku powstaca 1831 roku F. Szeluty trudno znale
cokolwiek poza trywialnymi uwagami wyraonymi za pomoc czstochowskich rymw99. Autor wicej uwagi powici urodzie kobiet
ni sprawom politycznym czy wojskowym. Rzecz oczywista, e w takich wspomnieniach trudno o znalezienie wzmianki o Walerianie
ukasiskim. adnych informacji o tej postaci nie znajdziemy take
we wspomnieniach K. ukaszewicza: Rozbijaj magazyny wdek
std pijatyka100 pod takim ktem autor opisywa noc listopadow.
W powaniejszych przekazach, rzeczowych relacjach wojskowych
rwnie trudno natrafi na lad ukasiskiego. Autorzy wspomnie
odwoywali si do wydarze poprzedzajcych wybuch powstania,
wypowiadali si o jego przyczynach, ale nie przypominali osoby zaoyciela narodowej masonerii101. Bardzo czsto pisano o samym jedynie przebiegu walk nie poruszajc innych wtkw, jak choby
w przypadku wspomnie litewskich powstacw z 1831 r102. Podobnie rzecz ma si z relacjami powstacw z 1831 r. zebranymi przez
K. Bronikowskiego103. Ani sowa nie powicili ukasiskiemu, Wolnomularstwu Narodowemu czy Towarzystwu Patriotycznemu autorzy wspomnie wydanych przez A. Gillera104. To obszerne jubileuszowe przedsiwzicie objo relacje niemaej czci powstacw.
Mwic o weteranach powstania aden z autorw nie wspomina
nawet na marginesie o ewentualnej przynalenoci na pocztku lat
20. do Wolnomularstwa Narodowego czy Towarzystwa Patriotycznego lub znajomoci z ukasiskim. Relacje zawarte w tym wanie
zbiorze doskonale dowodz, jak dalece posta Waleriana ukasiskiego i jego dziaalno zostay przymione przez kolejne wane wydarzenia w dziejach narodu.
99
52
53
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
kowski pisa po przybyciu w 1830 r. do Warszawy, e jest zdumiony
panujc tam gorc antycarsk atmosfer111.
W publikacjach dotyczcych samych ju filaretw brak jakichkolwiek dowodw na to, e osoba i los Waleriana ukasiskiego byy
im znane112. Potwierdza to tez, i o sprawie ukasiskiego wiedziano tylko w Warszawie i okolicach, i to take dotyczyo nielicznych.
Z ca pewnoci mona stwierdzi, e na innych obszarach ziem
polskich o Wolnomularstwie Narodowym i jego zaoycielu po prostu
nie syszano. Wilescy konspiratorzy zbyt byli zajci wasnymi
przedsiwziciami, by aktywnie uczestniczy w politycznym yciu
caego narodu. Pniejsze czenie przez historykw dziaalnoci
i filomatw i masonerii ukasiskiego nie ma pokrycia w faktach.
Kolejne dziesiciolecia przynosiy kolejne relacje pamitnikarskie
polskich i rosyjskich spiskowcw. W adnym jednak nie natrafiam
na lad ukasiskiego. We Wspomnieniach winia H. Kamieskiego czy Pamitniku J. Gordona nie ma wzmianek o ukasiskim113. J. Gordon by winiem Cytadeli. Nic nie wskazuje na to, by
winiowie porozumiewajc si za pomoc pukanki emocjonowali
si wiadomociami na temat losu winia Szlisselburga. Rwnie
A. Giller nie wspomina o ukasiskim, cho mwi o uwizieniu wiele
lat wczeniej Wysockim czy W. Niemojowskim114. W pamitnikach
winiw rosyjskich, cho pojawiaj si sowa sympatii i solidaryzmu
z polskimi spiskowcami, trudno znale informacje na temat losu
twrcy Wolnomularstwa Narodowego115. Sporo miejsca polskim powstaniom powica wiziony w Modlinie rosyjski spiskowiec
P. Ogrodnikow116. Autor mimo ywego zainteresowania losem polskich patriotw nie otrzyma od wspwiniw adnych informacji
o ukasiskim. Jedynym pamitnikiem rosyjskiego winia, w kt111
54
117
55
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
siskiego i jego aresztowaniem122. Wymienia Wolnomularstwo Narodowe, ale jako jedn z licznych organizacji spiskowych dziaajcych
w tym czasie. Piszc o ukasiskim, wiksz wag przykada do
jego nieposuszestwa wobec Wielkiego Ksicia Konstantego,
w sprawie wyroku na sdzie wojennym, ktrego ukasiski by
czonkiem. Wikszy nacisk kad wic na wtek mniej istotny z
punktu widzenia pniejszej historiografii, nie powicajc wicej
miejsca spiskowej dziaalnoci ukasiskiego. Mochnacki wymienia
go zreszt jako jednego z zaoycieli Wolnomularstwa Narodowego,
nie jedynego pomysodawc i twrc. Kierujc si sugestiami autora
Powstania narodu... , naleaoby przyj, e to postawa podczas
ledztwa wpyna na pniejszy wizerunek ukasiskiego, ktry
przyzna si do wolnego mularstwa, ktrego wszystkie winy wzi
wspaniale na siebie, lecz zapiera si nastpstw123. Mochnacki podkrela wic nie tyle znaczenie postaci ukasiskiego, nie czyni go
autorytetem czy wielkim bohaterem, ale wyraa uznanie dla jego
niezomnej postawy w czasie przesucha. Pisa rwnie o uwizieniu
ukasiskiego i o jego godnych nastpcach w Towarzystwie Patriotycznym. Znacznie szerzej rozpatrywa wanie dziaalno Krzyanowskiego, Grzymay, Plichty124. Podkrelajc ich spisek, mnogo
tajnych organizacji w Warszawie, Wilnie, kaliskiem, sprowadza
dziaalno samego ukasiskiego do roli zdecydowanie drugorzdnej.
Pamitnikarstwo i historiografia romantyczna w przypadku bada nad osob Waleriana ukasiskiego s nieodzowne jako te, ktre prezentuj ocen owej postaci przez wspczesnych. Stosunek autora wspomnie do majora ukasiskiego, idei Wolnomularstwa Narodowego moe by uznany za miernik, wskazujcy stanowisko autora w kwestii narodowej, niepodlegociowej, republikaskiej. Niekiedy pamitnikarze mitologizowali dziaanie swego bohatera aobnego tworzc z niego bezkompromisowego wojownika o wolno poprzez powstanie zbrojne. Rzadko pojawiaa si myl, i ukasiski
dy przede wszystkim do stworzenia solidaryzmu spoecznego, zapory przed amaniem konstytucji, pogwaceniem niezawisoci sdw
przez Konstantego, Nowosilcowa i lojalistycznych wadz Polakw.
122
56
57
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
smutnie i samotnie swj ywot. Do nas pozostaych naley, ile mono pozwala, uczci ich zwoki schronieniem przystojnem, uczci,
a nawet przeduy ich pami127. ukasiski nie nalea jednak do
tych postaci, ktre czsto wymieniano z imienia. Enigmatyczne zapisy niektrych pamitnikarzy i romantycznych historykw pozwalaj
stwierdzi, i twrc Wolnomularstwa Narodowego mona uzna za
jednego z bezimiennych bohaterw patriotycznych, co nie oznacza
znanego powszechniej wspczesnym.
Wizerunek ukasiskiego na amach romantycznych pamitnikw i historiografii w niewielkim stopniu by odbiciem historycznej
rzeczywistoci, stanowi natomiast personifikacj polskiego mczestwa narodowego. Podobnie zreszt budowany by obraz twrcy Wolnomularstwa Narodowego w nastpnych epokach. Najwaniejsze dla
poznania biografii Waleriana ukasiskiego byo odkrycie przez
lwowskiego historyka, Szymona Askenazego Pamitnika spisanego
przez ukasiskiego u schyku ycia. Askenazy, twrca szkoy niepodlegociowej jako pierwszy przeprowadzi fachow i szczegow
kwerend rdow, badajc akta sprawy ukasiskiego z archiww
rosyjskich i dokonujc analizy odkrytego pamitnika wieloletniego
winia Szlisselburga. Odrzucajc historyzm socjologiczny Askenazy
wynis na piedesta historii jednostk, stajc si niekwestionowanym twrc neoromantyzmu historycznego wyraajcego si m.in.
koncepcj idiograficznego uprawiania historii128. Bdc par excellence historykiem politycznym Askenazy nie koncentrowa si na wpywie czynnikw spoecznych, gospodarczych, religijnych czy kulturalnych dla dziejw narodw. Ich losem kierowa miay w myl koncepcji Askenazego ambicje przywdcw, zmagania wielkich jednostek,
ich namitnoci i animozje. Personifikacja dziejw tworzenie z obrazw przeszoci teatru historii, w ktrym wielcy bohaterowie s
pierwszoplanowymi aktorami, a reszta to mao istotne to przyczynia si do powstania pracy o dziejach Krlestwa Polskiego do
1830 r., ujtej w formie biografii Waleriana ukasiskiego129. W tej
biografii nie bdcej biografi, Askenazy jak nikt wczeniej da
wyraz swemu heroistycznemu obrazowi przeszoci. ukasiski by
dla Askenazego cieniem bdzcym po dziejach narodu, symbolem
127
58
59
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
mularstwa Narodowego, o ktrym wspczeni mu pamitnikarze
i historycy pisali niewiele, niewiele bowiem mogli wiedzie o tajnym
winiu caratu. Ich sposb postrzegania i kreacji rzeczywistoci
mia jednak zasadnicze znaczenie dla rozwinicia nowego nurtu
w historiografii, krytykujcego antyheroistyczn ocen przeszoci.
Silne wpywy romantycznej wizji dziejw narodowych determinoway
ocen wielu wybitnych postaci okresu porozbiorowego rwnie w kolejnych epokach, a w przypadku Waleriana ukasiskiego przyczyniy si do wprowadzenia go do panteonu polskich bohaterw narodowych. Biografia legendy ukasiskiego, ktrej tworzenie rozpoczo si w dobie romantyzmu, bya pniej utrwalana i rozwijana
przez historiografi u schyku XIX i na przestrzeni caego kolejnego
stulecia.
Szkice i drobiazgi historyczne, seria II, Warszawa 1908; J. Dutkiewicz, K. reniowska, Zarys historii historiografii polskiej, t. III, d 1959.
60
Rafa Pakua
(Muzeum Tradycji Niepodlegociowych w odzi)
1. Komitet budowy
Ch stworzenia z odzi miasta na poziomie europejskim daa
asumpt do poszerzenia dziaa na rzecz kultury. W tym szerokim
horyzoncie kulturalnym jedn z ciekawszych i charakterystycznych
placwek odzi by teatr. Drobne gocinne wysiki teatralne znajduj
swoje wpisy w annaach ju w poowie XIX w. Udokumentowanym
wydarzeniem by wystp krakowskiego zespou, ktry goci w odzi
w 1857 r. W ten sposb zapisano pierwsz kart w dziejach teatru
dzkiego. Po kilku latach w 1865 r. przy ul. Konstantynowskiej wybudowano may, niezadaszony i drewniany Teatr Sellina1, w ktrym przy dobrej pogodzie grywano przedstawienia z dobran trup
aktorw. Z kolei w 1888 r. grono miejscowej inteligencji zawizao
Towarzystwo Teatralne2.
Marzenia o wasnym reprezentacyjnym gmachu teatralnym ziciy si w 1901 r. Na wspomnianej posesji Fryderyka Sellina, w gbi, stan czciowo tylko widoczny z ulicy trjkondygnacyjny murowany gmach teatru z trzypitrow widowni przeznaczon na 1250
widzw, projektu Adolfa Zeligsona. Nadano mu form neorenesansow. Wysunity portal wejciowy w rodkowej czci budynku przechodzi w loggie w drugiej kondygnacji, ktrej kolumny dwigay taras z trjktnym frontonem. Gmach otrzyma elektryczne owietlenie i centralne ogrzewanie3. W inauguracyjnym przedstawieniu
1 Fryderyk Sellin propagator sztuk teatralnych, na tyach cukierni przy
ul. Konstantynowskiej otworzy drewniany teatr zwany Arkadi, w 1870 r. zorganizowa teatr letni.
2 Teatr Polski w odzi, Giewont, 1928, nr 3, stycze-marzec, s. 99-104.
3 K. Stefaski, Atlas architektury dawnej odzi, d 2003, s. 60.
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
otwarcia sceny teatru w 1901 r. wzili udzia Henryk Sienkiewicz
i Henryk Siemiradzki. Pocztkowy entuzjazm wygas szybko,
a wkrtce widzw zaczo ubywa, dlatego te waciciel w 1912 r.
sprzeda ca posesj. W 1920 r. obiekt spon i nigdy pniej nie
przywrcono mu pierwotnych funkcji. Innymi dziaajcymi teatrami
w miecie, o ktrych warto wspomnie, byy Teatr Victoria przy
ul. Piotrkowskiej 67 (obecnie nie istnieje) oraz Teatr Polski (obecnie
Teatr im. S. Jaracza) przy ul. Cegielnianej 63 (obecnie ul. Stefana
Jaracza 27). W pierwszych latach XX w. zrodzia si idea, ktra wielokrotnie pniej bdzie forsowana budowy duego obiektu na
Rynku Targowym (obecnie pl. gen. H. Dbrowskiego). Ostatecznie
przebudowano magazyny Towarzystwa Przewozowego Nadieda.
Plany wykona David Lande, a kierownikiem prac zosta Gustaw
Landau-Gutenteger. Teatr otwarto ju w 1909 r. Sala miecia 836
widzw, a parterowy fronton prezentowa si skromnie. Wyrniajcym si elementem byy masywne kolumny doryckie ujmujce wejcie gwne.
Dwa lata pniej teatr spon. Nastpnie zosta on odbudowany,
a przy tej okazji powikszono widowni na 1160 osb. W latach 20.
XX w. dziaa on pod nazw Teatru Miejskiego4. W okresie midzywojennym dziaa ponadto Teatr Popularny przy ul. Ogrodowej 18
oraz teatry sezonowe jak Teatr Letni Scala w parku im. Stanisawa Staszica. Brakowao jednak w miecie gmachu reprezentacyjnego, ktrym dzkie rodowisko teatralne mogoby si poszczyci.
W gabinetach Rady Miejskiej i Komisji Teatralnej rozprawiano i ywo dyskutowano nad ide wskrzeszenia tradycji teatralnych. Zarzd
Miejski postawi sobie jako cel polityki kulturalno-owiatowej posiadanie przez miasto teatru dramatycznego. Jak silne byy to denia,
mog wiadczy sowa Arnolda Szyfmana d jest tak wielkim
miastem, i zasuguje na to, by mie teatr pierwszorzdny, godny
wielkiego miasta, a nie prowincjonalnej mieciny5. W opisach literackich przyszy dzki teatr dramatyczny znalaz nastpujce uznanie
Z teatru tego wiato poezji i sztuki narodowej promieniowa miao
na wszystkie zaktki polskiej odzi i zaglda zarwno do salonw
przemysowcw i pokojw naszej inteligencji pracujcej, jak i do izb
Ibidem, s. 40-41.
d a teatr, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1925, R. 7, nr 46 z 17 listopada,
s. 1-3.
5
62
Ibidem, s. 1.
Archiwum Pastwowe w odzi, Komitet Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi (dalej cyt. AP-KB), Budowa Teatru Miejskiego 1922-1923,
sygn. 304, t. 4. Do Prezydium Rady Miejskiej, s. 47.
8 AP-KB, Posiedzenie Komisyjne 1923-1927, sygn. 305, t. 7. Protok z I posiedzenia Prezydium Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi, s. 33-36.
9 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Uchwaa
48, s. 4.
10 Ibidem. Lista czonkw i zastpcw czonkw Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie, s. 1.
7
63
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
chitektw Budowlanych w odzi byo reprezentowane przez przedstawicieli w liczbie 3, ktrzy otrzymali gos doradczy11.
Czonkowie wybierani byli na czas kadencji Rady Miejskiej. Regulamin Komitetu zakada, e kady wniosek uprawomocnia si
przy obecnoci poowy czonkw. Uchway zapaday zwyk wikszoci gosw. W przypadku trzech nieobecnoci Komitetowi przysugiwao prawo skrelenia takiej osoby z listy czonkowskiej. Regulamin okrela zakres obowizkw poszczeglnych komisji. Komisja
budowlana uzyskaa kompetencje w zakresie: nadzoru, wpywu na
projekty budowlane i rozpatrywanie zmian, rozpisywanie konkursw
oraz kontroli rachunkw. Drug istotn komisj dla pynnego prowadzenia administracji bya Komisja finansowa. Jej obowizkiem
byo gromadzenie potrzebnych funduszy, projektowanie budetu,
akceptacja rachunkw. Organem wykonawczym by Komitet Biura
Budowy12.
W pierwszym okresie dziaalnoci Komitetu od 15 wrzenia
1923 r. do 29 wrzenia 1925 r. Komitet obradowa na 10 posiedzeniach. W podanym okresie sprawozdawczym wybrano miejsce usytuowania gmachu teatralnego, wyznaczono architekta oraz zakupiono
niezbdne materiay budowlane. Niektre spotkania byy kluczowe
dla realizacji zamierze budowlanych. Ju w kwietniu 1922 r. wskazano pod budow teatru skwer kolejowy u zbiegu ulic Jana Kiliskiego, Dzielnej (obecnie Gabriela Narutowicza) oraz Skwerowej.
Potwierdzono to uchwa z dnia 20 grudnia 1922 r. W latach pniejszych zapis o wyborze miejsca budowy by czsto krytykowany przez
czonkw Komitetu oraz mieszkacw. Pojawiay si gosy, e gmach
powinien zosta wybudowany na pl. gen. H. Dbrowskiego. Zwracano take uwag, e grunt w Parku Kolejowym by zbyt grzski. Nastpnie postanowiono naby nieruchomo nalec do maestwa
Sulikowskich przy ul. Skwerowej i Skadowej. O wykup nieruchomoci Sulikowskich zabiega take Zarzd Pocztowy Kasy Oszczdnociowej w Warszawie13. Ostatecznie posesj nabyto na mocy aktu
sporzdzonego przez notariusza Ludwika Kahle w styczniu 1926 r.,
11
64
65
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
rozpoczcie budowy. Potwierdza te sowa miay materiay budowlane zwoone do Parku Kolejowego17. Rzeczywisto wygldaa jednak
inaczej. Od pocztku dziaalnoci Komitetu narasta konflikt z Magistratem w sprawie interpretacji regulaminu i wynikajcych z niego
kompetencji. Prace i wnioski inwestycyjno-finansowe wstrzymywano, a chaos z dnia na dzie si pogbia. Pomimo zakupionych materiaw oraz odpowiednich funduszy, polityka i spory personalne
uniemoliwiay pynno realizacji. Wwczas w prasie dzkiej pojawiy si niepochlebne opinie o pracy Komitetu - Tymczasem co si
dzieje. Kupiono tylko troch cegie, ktre zwalono na placu pod budow [] A gdzie si podziaa reszta setek tys. z. Czy pienidze wsiky
w jak inn dziur, zawsze dziurawego budetu miasta czy te po
prostu zdewaluoway si?18
Innym dziaaniem hamujcym inwestycj okazay si niezgodnoci w pobieraniu podatku. Dziaania te, jak mona domniemywa,
miay charakter politycznej rozgrywki, ktra toczya si midzy
czonkami Komitetu, a radnymi w Magistracie. Ministerstwo SW
odmwio reskryptem nr SM. 3884/24 z dnia 31 lipca 1924 r., zatwierdzenia uchway Rady Miejskiej z 22 listopada 1923 r. dotyczcej
dalszego inkasowania skadki specjalnej na budow gmachu, dlatego
od 1 wrzenia Magistrat zaprzesta jej poboru19. Ministerstwo zatrzymao pobieranie podatku do czasu przedoenia przez Magistrat
i uchwalenia nowego przez Rad Miejsk. Spowodowao to jednoczenie zamknicie wpyww Komitetu. Na podstawie opisanej ustawy
z 1923 r. o tymczasowym uregulowaniu dodatku inwestycyjnego na
budow teatru, rozpisano ustaw od wszystkich podatkw komunalnych w wysokoci 5%, ktra miaa obowizywa w okresie od 1 lipca
1925 r. do 30 czerwca 1929 r. Wydzia podatkowy w myl polecenia
Magistratu opracowa, na podstawie ustawy art. 21 o tymczasowym
uregulowaniu finansw komunalnych, dodatku inwestycyjnego na
17 Z komitetu budowy teatru, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924, R 6, nr 29
z 15 lipca, s. 30.
18 AP-KB, Rna korespondencja, sygn. 305, t. 35. Cytat z Rozwj nr 250,
s. bp.
19 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Pismo
MSW nr SM. 3884/24, s. bp.; Protok, Dziennik Zarzdu m. odzi 1924, R. 6,
nr 44 z 28 padziernika, s. 7-9. Naley zwrci uwag, i w dokumencie AP widnieje inny nr (SM. 3884/24), ni w opisanym w skrcie posiedzeniu zamieszczonym
w Dzienniku Zarzdu m. odzi (SM. 3894/24). Autor zdecydowa si zastosowa
numer z dokumentu AP.
66
67
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
tyczenia placu realizacji. Wydzia finansowy sprawdzi sumy Komitetu w Gwnej Kasie Miejskiej oraz zabezpieczy i przela wszelkie
sumy pozostajce w Komitecie Budowy do dzkiego Oddziau Banku Gospodarstwa Krajowego. Wydziaowi prawa polecono zaoenie
ksigi hipotecznej, ponadto naoono obowizek zaatwienia z zarzdem parafii prawosawnej, formalnoci ze zmian konfiguracji cmentarza cerkiewnego przy ul. J. Kiliskiego oraz zabezpieczenia sumy
23 236, 11 z znajdujcej si w upadym Banku Polskich Kupcw
i Przemysowcw Chrzecijan w odzi. Wydzia gospodarczy natomiast zosta poproszony o zabezpieczenie od kradziey 10 wagonw
wapna lasowego zadoowanego w parku26.
W sprawie regulacji cmentarza prawosawnego Komitet wystosowa pismo 10 grudnia 1924 r. do proboszcza parafii prawosawnej
o. Teodora I. Walikowskiego o udzielenie zgody na przesuniecie
domku stra, ktry kolidowa z planami teatru. Zobowizano si, e
wszystkie prace zostan sfinansowane przez Komitet, a rozbirka
domku nastpi w momencie oddania parafii nowego obiektu, natomiast prace konfiguracji cmentarza miay nie naruszy kwadratury
planu. Zmiany zostay pozytywnie zaakceptowane przez Wysz
Wadz Cerkiewn w Warszawie27.
Uchway Komitetu pozostay w kompetencji Biura Budowy Teatru Miejskiego, ktre stanowio autonomiczny oddzia Wydziau
budownictwa Magistratu. Kierownikiem Biura pozosta urzdnik
mianowany przez Magistrat. Naczelnikiem budowy, zgodnie z zapisem regulaminu powinien by architekt posiadajcy prawo prowadzenia robt. Za zgod kierownika budowy i Komitetu, prace w pewnych czynnociach mogy zosta powierzone innemu architektowi28.
Pomimo prowizorycznego zaegnania konfliktu, niespena kilka miesicy pniej prace ponownie zostay zahamowane. W dniu 2 padziernika 1925 r. przedoono wniosek z decyzj powoania nowego
Komitetu, poniewa dotychczasowy przewodniczcy L. Golc zoy
rezygnacj z penionego stanowiska. Na kolejne miesice prace sku-
68
AP-KB, Posiedzenie Komitetu 1923-1927, sygn. 305, t. 7. Protok z I posiedzenia Prezydium Komitetu Budowy Teatru Miejskiego m. odzi, 18 lutego 1927 r.,
s. 33-36.
30 W gosowaniu tajnym prezesem wybrano M. Cynarskiego. Nastpie przystpiono do wyboru 3 wiceprezesw, na ktrych wybrano: B. Gorczyskiego, J. Stypukowskiego i A. Idzikowskiego. Ponadto powoano 2 komisje: finansow i budowlan.
Wicej: Komitet Budowy Teatru Miejskiego w odzi, Dziennik Zarzdu m. odzi,
1927, R. 9, nr 7 z 15 lutego, s. 17-18.
31 AP-KB, Posiedzenie Komitetu 1923-1927, sygn. 305, t. 7. Powoanie Komitetu Propagandy Biura Teatru, s. 39.
32 Budowa Teatru Miejskiego w odzi, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1927, R. 9,
nr 24 z 14 czerwca, s. 12-13.
69
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
one na progu 1,8% za rysunki od wynagrodzenia dla gwnego architekta. Podobny przedzia procentowy zaproponowano D. Lande za
prowadzenie rachunkowoci oraz 0,4% od dokumentacji technicznej.
Projekt umowy zosta przejrzany i zaakceptowany przez architektw
Komisji budowlanej J. Kabana, W. Lisowskiego i B. Stawiskiego
naczelnika Oddziau Drogowego Robt Publicznych. Radny Karol
Folkierski zakwestionowa powysze stawki i w przedoonym wniosku wskaza, i wynagrodzenie procentowe powinno wynosi odpowiednio 1,2%, 1,2% i 0,4%33. Zaproponowane wynagrodzenie popar
wiceprezydent odzi W. Groszkowski. Czesaw Przybylski w pimie skierowanym do Komisji stwierdzi, e okrelone wynagrodzenie byo zgodne z zasadami wynagrodzenia przyjtymi przez Koo
Architektw w Warszawie. Ponadto zdecydowanie stwierdzi, e na
zmniejszenie honorarium nie wyraa zgody. Dodatkowo zobowiza
Komisj do wypacania, zgodnie z zawart umow, 200 z za kady
przyjazd do odzi34.
Preliminarz w 1927 r. zakada kwot 300 000 z na zaoenie
fundamentw, wykopanie ziemi oraz sporzdzenie rysunkw roboczych. Kazus polega na tym, i na koncie Komitetu znajdowaa si
suma jedynie 100 000 z. Planowano, i rnica zostanie pokryta czciowo przez opisany powyej podatek. Zabezpieczajc si na wypadek odmowy, skierowano do Magistratu pismo, w ktrym starano si
pozyska 200 000 z. w roku budetowym 1927/192835. Inicjatywa
spotkaa si z odmow ze strony Magistratu. Tumaczono to potrzeb
kontynuowania w miecie prac kanalizacyjnych36.
Polityczne nieporozumienia, brak przemylanych, spjnych dziaa, doprowadzio do zawieszenia prowadzonych dziaa budowlanych. Urzd Wojewdzki uchwaa z dnia 22 padziernika 1927 r.
33 AP-KB, Protoklarz Prezydium Komitetu 1927 r., sygn. 305, t. 12. Protok
1. Posiedzenia Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi,
18 lutego 1927 r., s. 1.
34 AP-KB, Akta Komitetu budowy Teatru Miejskiego w odzi, 1927 r., sygn.
305, t. 13. Protok z posiedzenia z 18 marca 1927 r., s. 24-25.
35 AP-KB, Protoklarz Prezydium Komitetu 1927 r., sygn. 305, t. 12. Protok
1. Posiedzenia Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi,
18 lutego 1927 r., s. 9.
36 Ibidem, Protok 2. Posiedzenia Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy
Magistracie m. odzi, s. 10-11.
70
AP-KB, Akta Komitetu budowy Teatru Miejskiego w odzi 1927 r., sygn.
305, t. 13. Posiedzenie Komisji Budowlanej, s. 40-42.
38 AP-KB, Budowa Teatru Miejskiego 1922-1923, sygn. 305, t. 4. Wycig z protokou Komitetu Teatralnego z 17 padziernika 1922 r., s. 22.
39 Ibidem, Wycig z 25 posiedzenia Magistratu z 4 kwietnia 1922 r., s. 24.
40 W uchwale nr 120 z 1922 r. podano inny adres kamienicy Werdingerw
ul. Dzielna 18.
71
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
ono odrestaurowanie budynku za sum 3 mln marek polskich. Waciciel posesji podj decyzj o wprowadzeniu niezbdnych urzdze
technicznych, zbudowaniu sceny, wprowadzeniu instalacji elektrycznych i centralnego ogrzewania oraz odbudowa szatnie. Przedstawione warunki wsppracy waciciela z Magistratem okazay si nie
do przyjcia, a zaoone prace nigdy nie zostay wykonane41. Ostatecznie lokalizacj placu budowy potwierdzi miaa konferencja
z udziaem zaproszonego warszawskiego architekta C. Przybylskiego, czonkw Komisji Teatralnej, Magistratu oraz przedstawicieli
Koa Architektw w odzi. Konferencje zaplanowano w sali posiedze Rady Miejskiej na godz. 20.00 w dniu 5 grudnia 1922 r.42
W czasie planowanego spotkania dotyczcego lokalizacji C. Przybylski przestawi swoje wnioski i opinie. Pod rozwag zgromadzonym
poda 7 miejsc, omawiajc po kolei ich wady i zalety. Jako pierwszy
zosta wymieniony plac przy ul. T. Kociuszki, gdzie miecia si
drukarnia pastwowa. Wedug przeprowadzonych wylicze, dziaka
bya zbyt wska. Nastpnie omwiono plac Markusa Silbersterna
przy ul. Piotrkowskiej, gdzie stwierdzono, e wymieniona lokalizacja
znajduje si za daleko rdmiecia i pocignaby za sob potrzeb
wyburzenia czci posesji. Plac cyklistw przy ul. Przejazd (obecnie
J. Tuwima) okaza si zbyt may. Dziaka przy ul. Wglowej, bya
zabudowany, a usunicie budynkw pocigao za sob wzrost kosztw. Parcela u zbiegu al. T. Kociuszki i ul. w. Anny (obecnie zach.
cz al. Adama Mickiewicza) nie bya skomunikowana tramwajowo
z centrum miasta. Plac gen. H. Dbrowskiego w opinii C. Przybylskiego, pomimo e przedstawia walory artystyczne, by za daleko
pooony od centrum, a take widoki pobliskich fabryk miay szpeci
widok oglny. Ostatecznie architekt wskaza miejsce budowy przyszego gmachu teatralnego. Skwer kolejowy argumentowa ley
przy ruchliwej ulicy, ma swoj tradycj teatraln. Zakada, e gmach
pooony by 30 m w gbi zaoenia ogrodowego. Pod budow przeznaczono 1/3 terenu. Wydzielono by dwie sale na 1200 i 400 osb
oraz dodatkowo sal koncertow na 1000 osb. Ostatnie dwie propozycje wzbudziy najwiksze dyskusje. Wiesaw Lisowski stwierdzi,
e z 2 placw dzkich skwer kolejowy i pl. gen. H. Dbrowskiego,
preferuje ten drugi, gdy by wikszy, otwiera si na cztery strony,
41
AP-KB, Budowa Teatru Miejskiego 1922-1923, sygn. 305, t. 4. Wycig z protokou Komisji Teatralnej z dnia 21 listopada 1922 r., s. 57.
42 Ibidem, Do Prezydium Rady Miejskiej, s. 48-51.
72
43
73
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
rw?45. Ponadto warto zauway, e wczeniejszy plan zagospodarowania wymienionych miejsc skweru kolejowego i pl. gen H. Dbrowskiego wyglda zgoa inaczej. W Parku Kolejowym zakadano
wykonanie zwykych prac konserwacyjnych oraz zamierzano owietli. Natomiast po rozpoczciu budowy teatru na pl. gen. H. Dbrowskiego planowano przestylizowa park na skwer przechodni ze
wzgldu na blisko dworca kolei Fabryczno-dzkiej46. Podjta decyzja o zagospodarowaniu parku bya wynikiem sporw i konfliktw
w przyszoci.
W marcu 1923 r. zorganizowano konferencj z udziaem C. Przybylskiego, ktrego poproszono o zaprezentowanie wstpnych wnioskw i projektw teatru. Czesaw Przybylski w przedstawionych
szkicach wykreli dwie osobne sale. Dua, dramatyczno-operowa,
przewidziana zostaa na okoo 1400-1500 widzw. Z kolei ma
kameraln zaprojektowano na 400 miejsc. Dua sala bya dwupitrowa. W czci parterowej miay znajdowa si krzesa i loe.
Powyej, na I pitrze, wstpnie zaproponowano loe lub amfiteatr
z loami po bokach. Natomiast na II pitrze nie przewidziano powyszych rozwiza, natomiast w zaoeniu pierwotnym miaa by to
cz najbardziej pojemna. Architekt zamkn kosztorys w sumie
7-8 mld marek polskich (okoo 1 mln z). Wskaza, e najkosztowniejsze bdzie urzdzenie sceny gwnej. W szacunkowym kosztorysie
scena stanowia 1/5 ceny gmachu. Front budynku C. Przybylski projektowa nie od ul. Dzielnej (obecnie G. Narutowicza), jak przypuszczano, lecz od ul. J. Kiliskiego. W pniejszych planach zostanie to
skorygowane. Po omwieniu wstpnych planw rozwizaa si dyskusja. Marcel Barciski, uzna, e najwaciwszy dla odzi byby
teatr przeznaczony dla widowni w liczbie 1000-1100 widzw. Dalej
stwierdzi, e loe na parterze s nie wskazane, a najwiksza ilo
miejsc z loami i amfiteatrem powinna powsta w czci I i II pitra.
Do szkicw sali koncertowej nie zgosi uwag. Dawid Lande wskaza
problem natury techniczno-finansowej. Zwrci uwag, e budowa
dwch scen, a tym samym osobnych gmachw powikszy bry oraz
utrudni zrealizowanie projektu pod wzgldem finansowym. W protokle koczcym zebranie zapada ostateczna decyzja. Scena dua
45
AP-KB, Budowa Teatru Miejskiego 1922-1923, sygn. 305, t. 4. List do Magistratu m. odzi., s. 54.
46 Park Kolejowy, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924, R. 6, nr 20 z 13 maja,
s. 52.
74
AP-KB, Budowa Teatru Miejskiego 1922-1923, sygn. 305, t. 4. Protok konferencji w sprawie budowy Teatru Polskiego w odzi, 20 marca 1923 r., s. 8-10.
48 Przy Komisji budowlanej dziaali: J. Kaban (zamieszkay ul. Dzielna 66),
D. Lande (zamieszkay al. T. Kociuszki 69) oraz Teodor Szubert (zamieszkay
ul. Aleksandra Napirkowskiego 59).
49 AP-KB, Posiedzenia Komisji 1923-1927, sygn. 305, t. 7. Protok posiedzenia
Komisji, s. 9. W gosowaniu tajnym przeprowadzonym w dniu 6 padziernika 1924 r.
brali udzia: Kazimierz Stebelski, Rudolf Suderland i D. Lande.
50 Z komitetu budowy Teatru, Kurier dzki, 1923, R. 23, nr 298 z 31 padziernika, s. 5.
51 Korespondencj wysyano pod adres: ul. Krakowskie Przedmiecia 30 m 3,
Warszawa. W styczniu 1924 r. C. Przybylski zmieni adres zamieszkania.
75
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
zostaa okrelona przez kubatur liczc po 25 z za 1 m3. Wynagrodzenie naliczono procentowo od penej sumy gmachu, co byo zgodne
z regulaminem MRP. Caoksztat prac architektonicznych obejmowa
nastpujce czynnoci: szkic przekroju w skali 1:200, projekt planu
sytuacyjnego 1:500, rzuty kondygnacji 1:100, przekroje o przedziace
1:100, przekroje widowni zewntrznych 1:100, obliczenie statycznych
kondygnacji oraz projekty wszelkich instalacji, a ponadto kosztorys
i rysunki robocze, konstrukcyjne, architektoniczne, szablony i oglne
wykazy. Czesaw Przybylski zobowiza si przesa szkice teatru do
dnia 15 padziernika 1923 r.52 Z sugerowanego terminu architekt si
nie wywiza. Komitet budowy w pimie skierowanym do C. Przybylskiego uzna, e szkice nie wpyny do dnia 15 padziernika, co
skutkuje zgodnie z art. 6. umowy z architektem rozwizaniem.
W odpowiedzi architekt stwierdzi, e niemoliwym jest okrelenie
terminu na wykonanie caoci planw. Komisja postanowia przeduy czas nadesania szkicw do dnia 15 grudnia 1923 r., zastrzegajc
jednoczenie, e jeli plany nie zostan przesane, wycignite zostan wszelkie konsekwencje z regulaminu53.
W podanym terminie architekt przesa cz wymaganych dokumentw. W dniu 4 kwietnia 1924 r. zorganizowano posiedzenie
Komitetu budowy. Czesaw Przybylski przedstawi zgromadzonym w
lokalu Rady Miejskiej opracowane szkice budowy teatru. Monumentalny gmach otrzyma uproszczone formy klasyczne. Wejcie do Teatru wielkiego poprzedzay surowe arkady, otwierajce si w trzech
kierunkach, sklepione przemiennie ukowato i prostoktnie. Centralnym elementem elewacji frontowej byy arkadowe wykroje, zawarte midzy szecioma potnymi filarami. Klasyczny podzia podkrelay lizeny elewacji bocznych i pawilonu II pitra nad scen
gwn, nakrytego ukowatym dachem (zob. ryc. 2). Elewacja wejciowa Teatru kameralnego bya picioosiowa. Trzy wejcia
umieszczono w osi 2-4, midzy zdwojonymi pilastrami w wielkim
porzdku. Powyej portali wejciowych umieszczono tonda. Szczyt
zdobia attyka. Trjktny fronton by cofnity wzgldem wejcia (zob.
ryc. 3).
52
76
54 AP-KB, Plany Teatru Miejskiego w odzi, sygn. 305, t, 21. Plan parteru,
plan I pitra, plan II pietra, s. 1-12. Teczka zawiera 11 planw wykonanych przez
77
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
obiektu, statyki, elbetonowych elementw. W osobnej dokumentacji
statyczno-elbetonowej, in. Stanisaw Hempel dokona oblicze dachu ukowego elbetonowego nad malarni, stropu malarni, balkonw teatralnych, innych elementw konstrukcyjnych, jak uku nioscego nad otwarciem sceny, stropw nad widowni oraz pomiary
i analizy matematyczne sznurowania dachu. Dodatkowo in. Ksaweremu Gnoiskiemu zlecono opracowanie techniczne doprowadzenia
prdu miejskiego do teatru wielkiego i kameralnego wraz z gwn tablic rozdzielcz, a nastpnie urzdzenie owietlenia55. Cao
budynku liczya 90 000 m3, co przy ustalonej cenie 25 z za m3 dawao
sum 2 225 000 z, a z wyposaeniem meblowym przewidywano
kosztorys 2 600 000 z. Do uytkowania obiekt zakadano odda jesieni 1926 r.56
Projekty okrelono, e s na wskro oryginalne zarwno pod
wzgldem architektonicznym, jak rwnie urzdzenia wntrz. Obecnemu architektowi wyraono oglne uznanie, aprobujc szkice po
wprowadzeniu kilku drobnych zmian. Czesaw Przybylski zobowiza si w terminie 3-miesicznym opracowa projekt budowy w ukadzie ostatecznym. Z planem gmachu zapozna si architekt miejski
W. Lisowski. Architekt W. Lisowski oznajmi zebranym, e wykonano 4 prby kopa i sprawdzania gruntw (zob. ryc. 1). Po przeprowadzonych badaniach zleci potrzeb zaprojektowania sceny na wyszym poziomie. Roboty ziemne wskazay konieczno dopasowania
materiaw budowlanych do podoa gliniano-piaskowego i piaskowoglinianym. Na podstawie bada i zalece opracowano odpowiedni
struktur murw, ktre miay zosta wykonane na zaprawie cementowej, pcementowej i wapiennej. Stropy nakazano opracowa z elbetu wraz z wizaniami dachowymi. Dach naleao pokry blach
cynkow. Tynki wewntrz stropw polecono zrobi z elbetu w zaprawie wapienno-cementowej. Tynki cian wewntrznych planowano
wapienne, za tynki elewacji z masy kamienia sztucznego. Zewntrzne stropy dla trwaoci przewidziano z granitu, wewntrz elbetonowe oboone pytkami marmurowymi. W wykaczaniu wntrz
C. Przybylskiego. Plany nr 2-11 zawieraj pen dokumentacj i przekrj Teatru.
Plany wykonane w skali 1:100.
55 AP-KB, Rne, sygn. 305, t. 34. Ksawery Gnoiski, doradca, padziernik
1924, s. bp.
56 AP-KB, Umowa z C. Przybylskim z Warszawy, 1923-1927, sygn. 305, t. 5. Do
Komisji Budowy Teatru Miejskiego w odzi, s. 27-30.
78
57 AP-KB, Kosztorys na budow Teatru Miejskiego 1925 r., sygn. 305, t. 20.
Objanienie do kosztorysu na budow Teatru Miejskiego w odzi, s. bp.
58 Z Komitetu budowy Teatru, Kurier dzki, 1924, nr 171 z 24 czerwca, s. 5.
59 Plan Teatru, Kurier dzki, 1924, nr 801 z 4 listopada, s. 6.
60 Posiedzenie Komitetu budowy, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924, R. 6, nr 17
z 22 kwietnia, s. 13-15.
61 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Miejsce
pod budow gmachu teatralnego w odzi, s. bp.
62 Z komitetu budowy teatru Miejskiego, Dziennik Zarzdu m. odzi 1924, R. 6,
nr 29 z 15 lipca, s. 30.
79
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
Roboty budowlane czasowo wstrzymano63. Okoliczni mieszkacy
zgosili protest wzgldem prowadzonych robt. Wskazywano na brak
kompetencji w prowadzeniu dziaa inwestycyjnych oraz niedbaoci
w utrzymania parku w czystoci. Wozy dowoce materia niszczyy
ulice oraz zdarzay si wypadki zrywania drutw wysokiego napicia. Magistrat w sprostowaniu i odpowiedzi na zarzuty, zauway, e
wynikajce bdy s nieuniknione przy prowadzeniu tak szerokich
prac, a docelowo Park Kolejowy ulegnie gruntownej przebudowie64.
Obok wyej opisanych problemw pojawiy si kontrowersje wobec planw prof. C. Przybylskiego. Sekretarz Komitetu budowy Teatru P. Rundo zoy w MRP plany gmachu celem ostatecznego zatwierdzenia. Swoje obiekcje zgosia Rada Budowlana Okrgowej
Dyrekcji Robt Publicznych w dniu 10 listopada 1924 r. Wyrazia si
krytycznie o zapenieniu zupenie wolnego placu. Ponadto w odlegoci 150 m od dworca spowodowaoby to skupienie ruchu koowego
i pieszego. Dalej stwierdzono, i projekt nie by dostosowany do konfiguracji wybranego placu oraz powodowaby nierwnowag w zabudowie terenu. Nastpnie zabudowa okalajca, wielopitrowa nie bya
odpowiednim tem dla gmachu monumentalnego65. Z bdw technicznych wymieniono: brak podjazdu krytego i loy reprezentacyjnej
z oddzieln klatk schodow. Architektur opisano jako powan
o formach surowych, troch obcych, lecz wyraajc charakter oraz
przeznaczenie66. Zakwestionowanie projektw policyjno-budowlanych gmachu teatralnego, spowodowao wstrzymanie zakupu 10
wagonw wapna sulejowskiego oraz innych materiaw budowlanych
do koca 1924 r.
Ponownie delegacja dzka gocia w Warszawie w MRP na pocztku stycznia 1925 r. W dniu 2 stycznia na posiedzeniu w ministerstwie zapada decyzja przychylna budowie, z klauzul poprawienia uchybie architektonicznych w planach67. W nowym zamierzeniu
63 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Miejsce
pod budow gmachu teatralnego w odzi, s. bp.
64 O park kolejowy, Kurier dzki 1924, nr 190, z 18 lipca, s. 8.
65 AP-KB, Zatwierdzenie planw policyjnych gmachu teatru 1924-1925, sygn.
305, t. 9. Protok z posiedzenia Rady Budowlanej Okrgowej Dyrekcji Robt Publicznych, s. 2-3.
66 Ibidem, s. 3.
67 Rycha realizacja budowy Teatru Miejskiego w odzi, Kurier dzki 1925,
nr 25 z 5 stycznia, s. 7.
80
AP-KB, Rne, sygn. 305, t. 34. Memorandum, 4 lipca 1924 r., s. bp.
AP-KB, Zatwierdzenie planw policyjnych gmachu teatru 1924-1925,
sygn. 305, t. 9. Do Urzdu Wojewdzkiego Okrgowej Dyrekcji Robt Publicznych, s.
bp.
69
81
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
fotolitograficznych. Cao szkicw dopeniona miaa by o przekrj
poduny przez scen i widowni. Sukcesem zakoczyy si pertraktacje z parafi prawosawna dotyczce zmiany konfiguracji terenu
cerkiewnego. Przystpiono take do rozmw w kwestii zakupienia od
maestwa Sulikowskich czci placu przylegego do parku o metrau 1 tys. m2. Czonkowie komitetu z przewodniczcym na czele zaproponowali wysanie projektw gmachu teatralnego na wystaw
w Paryu. Natomiast dla szerokiej widowni dzkiej reprodukcje fotograficzne teatru miay zosta w najbliszym czasie zaprezentowane
w Miejskiej Galerii Sztuki. Przystpujc do budowy, niezwocznie
planowano ogosi konkurs na prowadzenie robt ziemnych i malarskich drog przetargu ograniczonego, z zastrzeeniem moliwoci
przerwy w robotach. Zamykajc posiedzenie Komitet optymistycznie
stwierdzi i obecnie Komitet wchodzi w nowy okres swej dziaalnoci, w okres realizacji zamierze70. Ambicji wystarczyo do padziernika 1925 r., kiedy to Komitet zawiesi na duszy czas swoj dziaalno. Poniewa realizacja Teatru Miejskiego zostaa odoona na
czas nieokrelony, materia budowlany spoytkowano pod budow
gmachw szkolnych71.
Niespena po 2 latach przerwy w realizacji Teatru Miejskiego,
nowo zawizana Komisja na mocy uchway Rady Miejskiej
z 26 stycznia 1927 r. postawia sobie za cel ukoczenie budowy.
Pierwsze posiedzenie Komisji zebrao si w dniu 8 lutego 1927 r. Zebranym przypomniana histori dotychczasowych dziaa, poczynajc
od 1922 r. W sprawie rysunkw roboczych, skierowano pismo do architekta C. Przybylskiego. Komisja niezwocznie planowa przystpi
do budowy maej i duej sali. Sum 300 000 z przeznaczono na prace
ziemne tj.: wykop fundamentw, wywiezienie ziemi i zaoenie fundamentw72. Architekt 4 dni po posiedzeniu przesa Komisji aktualne rysunki i szkice. Dokument prezentowa dokadn kubatur teatru scen wielk i kameraln. Kubatura teatru zosta obliczona
na 12 000 m3, a kosztorys budowy wynis 3 125 000 z. Podcienia
obliczono na 2 874,00 m3, westybule cznie z szatniami 7 665,00 m3,
klatki schodowe 4 331,25 m3, widownia 39 185,00 m3, scena dua
70
82
73
83
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
nia monumentalnego gmachu76. Wykonano 4 prby kopania pod scen, ktra w zaoeniach architekta miaa by opuszczana, 2 przy
gruncie gmachu oraz 1 kopanie w miejscu lokowania sali kameralnej77 (zob. ryc. 2). Pniejsze opinie i relacje przecz tym sowom.
W Kurierze dzkim napisano dokonano prbnego kopania gruntw, ktre wskazuj, e obrane miejsce wbrew pogoskom jest zupenie
nieodpowiednie, ale rysunki i szkice s zaawansowane i zostan nadesane w poowie sierpnia78.
Przystpujc do realizacji wczeniejszych zamierze Komitet budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi ogosi przetarg
na roboty ziemne przy budowie gmachu teatralnego na placu miejskim (skwer kolejowy), poonym przy zbiegu ulic: J. Kiliskiego,
G. Narutowicza i Skwerowej. Roboty obejmoway splantowanie
ok. 13 000 m3 terenu, wykopanie okoo 20 000 m3 ziemi pod fundamenty na gbokoci od 1 do 7 m oraz wywzk wykopanej ziemi.
Oferty naleao skada do 20 lipca 1927 r.79 W ogoszonym konkursie na roboty ziemne 13 firm zgosio swoje oferty, z czego 4 zoyy
dokumenty po terminie80. Po otwarciu kopert i zapoznaniu si z ofertami Komisja stwierdzia wiele uchybie w stosunku do regulaminu.
Argumentowano, e sumy kosztorysowe byy niedokadne lub niekompletne. Po zapoznaniu si z opiniami, architekt D. Landem oraz
czonkowie Komisji w skadzie K. Folkierski, Wacaw Wojewdzki,
J. Kaban, W. Groszkowski, powierzyli cao prac firmie dzkiej
Pawe Holc i S-ka. Podpisano umow na wykonanie pracy opiewajc na sum 159 621,43 z roboty ziemne oraz 948 957,01 z ro76
84
85
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
br miejsca inwestycji budzi kontrowersj czonkw komisji przez
lata. Jeszcze w kadencji III Komisji zadawano pytanie nad susznoci wyboru dziaki budowlanej. Dodatkowym czynnikiem dopeniajcym konflikt, byy silne animozje personalne. Wszystkie wymienione czynniki daj obraz lat midzywojennych w odzi i problemw
z jaki wzmagali si mieszkacy. Konsekwencj nieudolnie prowadzonych dziaa s fragmenty fundamentw widoczne dzi w Parku
Kolejowym (obecnie park S. Moniuszki).
3. Finanse
rodki finansowe wyznaczay kierunek dziaania Komitetu. Uzyskano fundusze na drodze nalenoci podatkowych, sum budetowych Magistratu, a take poyczek bankowych. Przy ocenie skutecznoci pozyskiwania pienidzy przez czonkw Komitetu, naley mie
na uwadze fakt, i sektor gospodarczy i ekonomiczny niepodlegego,
modego pastwa, dopiero nabiera konkretnych ksztatw. Sytuacja
spoeczna i walutowa pod koniec 1923 r. bya tragiczna. Inflacja
przybraa zastraszajce tempo. Na pocztku wrzenia 1923 r.
za 1 dolara pacono 249 000 marek polskich, ale ju niespena miesic pniej ta kwota wzrosa do 1 612 000 marek polskich. Skadao
si na to kilka przyczyn, a jedn z nich byy nieporozumienia i brak
konsensusu politycznego. Dopiero powoany pozaparlamentarny gabinet Wadysawa Grabskiego zobowizany zosta do ratowania
skarbu pastwa. W kwietniu 1924 r. utworzono prywatny Bank Polski, ktry zastpi dotychczasow centraln instytucj emisyjn
pastwow PKKP. Rozpoczto dziaalno wymieniajc 1,8 mln
marek polskich za 1 z. Dewaluacja odbia si niekorzystnie na rozpocztych inwestycjach85. Nieporozumienia administracyjne i brak
stabilizacji gospodarczej skomplikoway rwnie prace przy budowie
Teatru Miejskiego w odzi.
Zabezpieczeniem materialnym prowadzonych czynnoci budowlanych zajmowaa si specjalnie powoana w tym celu Komisja finansowa. Komisja obradowaa i przedstawiaa wnioski na posiedzeniach
Komitetu. Magistrat obieca pomoc finansowa w budowie. W tym
celu odwoa si do pienidzy budetowych, pozyskujc rodki ze specjalnie uchwalonego podatku. W czasie II posiedzenia Komitetu w
styczniu 1924 r. przyjto do wiadomoci owiadczenie wiceprezydenta Groszkowskiego, e w Gwnej Kasie Miejskiej pozostao do dys85
86
87
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
wysano 159 604 363 220,00 marek polskich. W terminie od 1 maja
do 15 maja 1924 r. 22 558 179 000,00 marek polskich, 20 maja
1924 r. rachunek Komitetu wzrs o 14 460 588,00 marek polskich,
co po kursie nowej waluty czynio sum 8 033,66 z, za do 13 czerwca 1924 r. przekazano kwot 9 627 984 000,00, co rwnowayo koszt
5 348,88 z89.
Za wymienion sum Magistrat postanowi zawrze umow z cegielni miejsk na wybr 1,5 mln szt. cegie. Architekt C. Przybylski
przedstawi czonkom Komitetu wykaz materiaw potrzebnych do
rozpoczcia inwestycji. Wymieni w nim konieczno zakupu 3 mln
cegie, 950 m wapna niegaszonego, 950 m3 wiru, 2 650 m3 piasku
oraz cementu90. Liczb 2 mln szt. cegie zakupiono z cegielni miejskiej na mocy uchway ze stycznia-czerwca 1923 r. Magistrat zawar
umow z cegielni 2 stycznia 1923 r. na wykonanie 1 500 000 szt. po
cenie 75 000 marek polskich, co dao kwot cznie 112 500 000 marek polskich. Drug umow sygnowano 15 maja 1923 r. na zakup
500 szt. za orientacyjn cen 158 000 marek polskich, co opiewao
rachunkiem 79 000 000 marek polskich. czny koszt by rwny
191 500 000 marek polskich91. Podobnie z rozporzdzenia Magistratu
zakupiono 10 wagonw wapna od firmy Rosicki i Kawerski i S-ka.
Uchwaa nr 845 z 18 grudnia 1923 r. do dyspozycji Komitetu oddano
1 mln szt. cegie oraz 1 wagon wapna. W pierwszej kolejnoci na plac
budowy przywieziono 1 093 szt. cegie92. Nastpne umowy na dostarczenie materiaw realizowano kolejno w maju, czerwcu i lipcu
1924 r. Cegielnia miejska w okresie od 19-28 maja przekazaa
182 850 szt. cegie. W sierpniu dostarczono 3 wagony wapna na
czn kwot 1 345,42 z93. Na zakup 3 mln szt. cegie, 10 wagonw
wapna oraz 1 wagonu cementu, Komitet wyda sum 127 176 z94.
W midzyczasie podjte reformy walutowe i prby usystematyzowania gospodarki przyniosy zmiany walutowe. Czesaw Przybylski za
89
88
95 AP-KB, Odpisy umw, listy czonkw, regulaminy, wycigi z posiedze 19261927, sygn. 305, t. 14, Fundusze Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi, s. 1.
96 Statystyka cen w odzi i Warszawie, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924, R. 6,
nr 30 z 22 lipca, s. 30.
97 AP-KB, Sprawy finansowe, sygn. 305, t. 26. Do Przewodniczcego Komitetu,
s. bp.
98 AP-KB, t. 14. Odpisy umw, listy czonkw, regulaminy, wycigi z posiedze
1926-1927. sygn. 305, t. 14. Fundusze Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi,
s. 2-5.
89
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
w posiadaniu Komitetu na koncie Banku Gospodarstwa Krajowego
oddzia w odzi99.
Zbilansowana suma bya zbyt niska, by z powodzeniem kontynuowa budow nowego gmachu teatralnego. Kwota Komitetu budowy
Teatru Miejskiego w odzi bya porwnywalna z sum rodkw
przekazanych przez miasto na rzecz dziaajcego Teatru Polskiego
przy ul. Cegielnianej. W 1924 r. skierowano docelowo na remont teatru kwot 90 583 z, za w okresie od 1 stycznia do 1 wrzenia
1925 r. kwota wzrosa 2-krotnie 183 256 z100. Jeszcze przed zawieszeniem prac czonkowie Komitetu, zwrcili si do in. K. Gnoiskiego o wykonanie wstpnego kosztorysu prac elektrycznoowietleniowych. W cenniku znalazy si usugi dotyczce doprowadzenia prdu, urzdzenia owietlenia i owietlenia scenicznego.
W sumie cao urzdze teatru wielkiego i kameralnego obliczono na 245 000 z101. Wraz z pocztkiem nowego sezonu budowlanego
Komitet upowani firm W. Kusak do prowadzenia robt przy budowie studni w Parku Kolejowym w miejscu wskazanym przez architekta. Zlecenie opiewao na sum 4 981,57 z. W momencie przystpienia do prac 29 wrzenia 1925 r. wypacono zaliczk w wysokoci 2 976,50 z. Pomimo odwiertu na gboko 40 m, nie natrafiono
na pokady wody. Kolejn spraw hamujc budow bya wiadomo
o cofniciu przez MSW poboru specjalnej stawki komunalnej uchwalonej w 1923 r. Z dniem 1 wrzenia zaprzestano jej uiszczania. Ponownie podpisano umow z architektem i zobowizano go do nadesania penego kosztorysu gmachu Teatru Miejskiego (zob. tab. 1, 2).
Po zsumowaniu kosztw Komitet otrzyma kwot 4 910 500 tys.
z. Palc kwesti, po zapoznaniu si z dokumentacj, stao si pozyskanie wystarczajcej iloci rodkw na sfinansowanie teatru. By
obniy koszty budowy, postanowiono wybudowa jeden gmach teatralny z wydzieleniem osobnych pomieszcze dla teatru wielkiego
i kameralnego, a nie jak wczeniej planowano dwa osobne budynki.
Zrezygnowano z czci planw wykoczeniowych i z przesadnej elegancji wntrza. Istotn kwesti Komitetu byo pytanie nie o to, jak
bdzie wyglda gmach, tylko czy uda si go zrealizowa przy obec99
100
s. 1-3.
101 AP-KB, Rne, sygn. 305, t. 34. Ksawery Gnoiski, doradca, padziernik
1924 r., s. bp.
90
Tabela 1
Kosztorys Teatru wielkiego w stanie surowym i wykonawczym
Prace:
ziemne
Stan surowy
Kwota (w z)
146 903,22*
murarskie
660 478,90*
ciesielskie
25 504,17*
izolacyjne
3 095,00*
dekarskie
37 219,90*
elbetonowe
299 296,08*
Suma
1 172 497, 17
Prace:
murarskie
Stan wykonawczy
Kwota (w z)
29 111,02*
izolacyjno-asfaltowe
41 162, 20 z*
W nastpnej kolejnoci Komitet postanowi zwrci si do dzkich firm o wsparcie finansowe. Na apel odpowiedziaa tylko Rada
Nadzorcza Elektrowni dzkiej, ktra na powyszy cel zaoferowao
sum 7 500 z102.
91
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
Rok 1926 by mao aktywny, a prace Komitetu w wikszoci byy
wstrzymane. Czonkowie Komitetu byli zadania, e budowa powinna
by rozpoczt do wzniesienia Teatru wielkiego, obliczonego ostatecznie na 1 300 miejsc. Twierdzono, e na ten cel zgromadzone zostay odpowiednie fundusze w Banku Polskim. Ponadto Komitet
dysponowa rodkami budowlanymi jak cegy, wapno, cement. Komisja Teatralna ponownie zgosia wniosek do Magistratu, by ten poczyni starania dce do wszczcia akcji budowlanej, przygotowaniem rysunkw wykonawczych, wykoczeniem robt ziemnych, zaoeniem fundamentw i zoeniem kamienia wgielnego. Zgodnie
podjto decyzj o wystpieniu o dodatkowe rodki z budetu - w sumie 100 000 z, w 1927 r.103
Tabela 2
Kosztorys Teatru kameralnego w stanie surowym i wykonawczym
Stan surowy
Stan wykonawczy
Prace:
Kwota (w z)
ziemne
20 922,35*
murarskie
8 948,83*
murarskie
124 982,12*
18 953,30*
ciesielskie
7 844,45*
izolacyjne
1748,25*
izolacyjno-asfaltowe
ksylolitowe, terakotowe
tynkowosztukateryjne
blacharskie
stolarskie
dekarskie
elazno-betonowe
8 064,11*
87 423,68*
Prace:
malarskie
Suma
250 984,96 z
Kwota (w z)
171 898,67*
184 775,78*
5 368,61*
32 353,53*
44 894,36*
kowalsko-lusarskie
7 319, 36*
Rne
179 646,63*
Suma
654 159, 07
905 144,96 z
Planujc rozpoczcie prac budowlanych w przyszym sezonie dokonano wstpnych oblicze finansowych, dotyczcych zatrudnienia
103 AP-KB, Skad Komitetu, sygn. 305, t. 1. Wycig I/IV posiedzenie Komisji
Teatralnej, 7 wrzenia 1926 r. Uchwaa nr 10., s. bp.
92
AP-KB, Sprawy finansowe 1923-1927, sygn. 305, t. 26. Wycig 72/IV sesja
posiedzenia Magistratu nr 969 z 2 listopada 1926 r., s. 3-4, oraz Zatwierdzenie oglne.
105 AP-KB, Ksiga Bankowa Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi,
sygn. 305, t. 30. Rachunki, s. 1,10,12,15.
106 AP-KB, Akta Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi, 1927 r.,
sygn. 305, t. 13., s. bp.
93
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
nie fundamentw kosztem 300 000 z. Komitet oprcz kwoty materiaw budowlanych 127 176 z, dysponowa sum 93 885,45 z.
Poniewa finanse byy niewystarczajce Komitet postanowi wystpi do Rady Miejskiej o kredyt w wysokoci 200 000 z107. Brak byo
w pracach Komitetu pynnoci finansowej. Wci wstrzymywano,
z braku naleytych rodkw, wypat 4 981,57 z dla firmy W. Kussak za wybudowanie studni na terenie miejskiego Parku Kolejowego. W dniu 2 marca 1927 r. Komisja finansowa przedstawia plan,
ktry mia przyspieszy realizacj. Podjto dziaania, ktre pozwoliyby pozyska z Magistratu w roku budetowym 1927/1928, sum
150 000 z oraz dodatkowo zacign poyczk na budow w PKO lub
Banku Gospodarstwa Krajowego w kwocie 1 250 000 z. Ponadto Polskie Towarzystwo Teatralne w odzi, skierowao swoja prob
o spienienie wszystkich papierw wartociowych stanowicych
wasnoci Towarzystwa Teatralnego108. Katalizatorem prac miao
by ogoszenie przetargu na wykonanie prac ziemnych i murarskich.
Oferty nadsyano do 20 lipca 1927 r. Wyonienie wykonawcy okazao
si niemoliwe, gdy kosztorys firm zawiera niecisoci i bdy. Po
zapoznaniu si z wnioskami Komisja powierzya prowadzenie caoci
dziaa firmie Pawe Holc i S-ka. Firma zobowizaa si do wykonania prac nastpujcym kosztem (zob. tab. 3).
Spka przesaa take kosztorys prac murarskich wliczajc koszty robocze i materiaowe. Wedug zestawie Teatr wielki kosztowa
Komitet 827 952,58 z, a Teatr kameralny- 160 087,61 z. cznie
prace murarskie wyniosy 988 040,02 z. Wczeniejsze kwoty ustalone midzy zleceniodawc a wykonawc nieznacznie si rniy.
Koszt robt ziemnych by rwny sumie 159 621,43 z, a murarskich
948 957,01 z109. Byy to fundusze znacznie przekraczajce moliwoci finansowe Komitetu. Liczc jednak, e nie zostanie odmwiona
pomoc kredytowa dla tak powanej inwestycji, postanowiono przystpi do prac ziemnych, murarskich i podjto prb wyprowadzenia
gmachu w stanie surowym pod dach. Pierwotn sum zaliczki dla
Pawe Holc i S-ka, dwukrotnie aneksowano zmieniajc stawki.
107 Z komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi, Dziennik Zarzdu m. odzi,
1927, R. 9, nr 9 z 1 marca, s. 10-11.
108 AP-KB, Akta Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi, 1927 r.,
sygn. 305, t. 13. Komisja finansowa, 2 marca 1927 r., s. 17.
109 AP-KB, Akta Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi 1927 r.,
sygn. 305, t. 13. Protok 2. z posiedzenia, 28 lipca 1927 r., s. 29-32.
94
Koszt (w z)
Koszt (w z)
1200
3200 m2 oczyszczenie
384
2700
3200 m2 splantowanie
864
m3
1312,22
1263,12
5974,77
2374,40
wykop pod
blankiety fundamenty,
gboko 2 m
435,89 m3 wykop pod
blankiety fundamenty,
gboko 4 m
172,24 m3 zasypa
5626,38
1346,90
251,47
6236,45
54461,72
1474,60
2638,05 m3 wywiezienie
ziemi na odlego 2 km
12662, 64
Razem
21135,39
75429,80
150578,08
95
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
rodkw na ten cel. Wikszo rodkw budetowych przeznaczono
na usprawnienie i rozwijanie sieci wodno-kanalizacyjnej w miecie.
Z wycigu rachunku bankowego wynika, e 30 czerwca 1929 r.,
w dniu zamknicia konta, Komitet dysponowa pozostaociami
w kwocie 7 256,50 z110.
Brak funduszy przypiecztowa los gmachu. Urzd Wojewdzki
w odzi przesa pismo do Magistratu, w ktrym informowa, e
z deficyt przekrela moliwo kontynuowania budowy. Argumentowano, e budowa tak monumentalnego gmachu mija si z celem.
Tym samym podjto decyzj o wstrzymaniu rozpocztych robt, do
czasu powzicia odpowiedniej uchway w tej sprawie, przez nowo
wybrane organy miejskie. Decyzja zbulwersowaa czonkw Komitetu. W nadesanej odpowiedzi do UW pisano: d musi posiada
gmach dwa teatry spony prywatny Thalja oraz Wielki. Teatr
Miejski [obecnie teatr im. S. Jaracza przyp. autora] mieci si w
nieodpowiednim lokalu, ktry nie odpowiada warunkom bezpieczestwa111. Dalej stwierdzono, e dyrekcja Banku Gospodarstwa Krajowego gotowa bya udzieli poyczki. Wiesaw Lisowski podsumowa,
e Urzd Wojewdzki nakazujc zaprzestania budowy, przekroczy
swoje kompetencje, a narzucanie praw przysuguje samorzdowi,
natomiast urzd by jednostk administracyjn II instancji112.
Prace zostay zamknite w 1927 r. W latach pniejszych nie powrcono ju do budowy Teatru Miejskiego w Parku Kolejowym
(obecnie park im. S. Moniuszki). Win za bark profesjonalizmu
i konsekwencji naley obarczy Komitet i Magistrat. Wzajemne animozje, zoliwoci, brak wsplnego planu dziaania oraz porozumienia w sprawach finansowych byy przyczyn zawieszania prac
i marnotrawstwa publicznych pienidzy. W 1925 r. nastpujco podsumowano prace czonkw komitetu Istnieje w odzi od 2 lat, zwany popularnie komitetem braci picych [] Komitet nie wykona
adnej inicjatywy, nie uczyni nic, co by mogo spraw budowy poruszy choby o krok113. Warto zwrci uwag, e kondycja finansowa
pastwa, a take kryzys wiatowy nie by kluczowym wydarzeniem,
110
96
114
97
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
Aneks I
Budowa Teatru. Komedia w III aktach
Synna Budowa teatru w odzi
Jest najprzedniejsz z komedii wanie
Dla rozpatrzenia si o co chodzi
W krtkim streszczeniu akcj wyjani
Akt 1. widza wprowadza w czasy
Gdy krla Banka zgadzili otrzy
Cegie na skadzie liczne zapasy
A Hamlet gada trzy po trzy
Akt 2. Cegie ubyo znacznie
Na scenie magia, duchy i czary
A Faust pan prezes, jak tylko zacznie
Wci gada, gada, gada bez miary
Akt 3. Z cegie zostay puchy
W stylu cesarstwa zdobna estrada
Nowy komitet peen otuchy,
A prezes gada, gada i gada.
Za w epilogu cegie kopoty
Szereg posiedze o rnej porze
Multum gadania, mao roboty,
A nawet kiedyi teatr moe115.
115
98
99
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
Ryc. 3. Fasada Teatru Miejskiego. Wejcie do Teatru kameralnego pierwotnie planowano od strony ul. J. Kiliskiego. Brak zgody
i naruszenie terenu cerkwi w. Aleksandra, wymusiy na architekcie
przeniesienie Teatru kameralnego od ul. Skwerowej, proj. C. Przybylski, 1924 r., Architektura i Budownictwo, 1936, R. 12, nr 8-9-10
(numer specjalny).
100
Konrad A. Czernielewski
(Muzeum Tradycji Niepodlegociowych w odzi)
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
kiego rodzaju zamieszek i wystpie niepodlegociowych Polakw.
Przyda si take w okresie rewolucji 1905-1907 r., aczkolwiek aby
opanowa sytuacj w miecie i regionie wadze rosyjskie musiay
cign do odzi take 38 Tobolski pp ze Skierniewic i 39 Tomski
pp z owicza, obydwa ze skadu 2 BP 10 DP. W tym okresie w miecie, zajmujc si gwnie pacyfikacj fabryk, stacjonoway inne jednostki wojsk carskich: 22 Ninogorodzki pp, 21 Muromski pp, 54
Nowomirgorodzki Puk Dragonw, 6 Doski Puk Kozakw, 16 Guchowski Puk Dragonw, 62 Suzdalski pp i 18 Klastycki Puk Dragonw. Jednostki te czsto zmieniay si, gdy wadze carskie obawiay
si zrewolucjonizowania wasnych wojsk. Zaobserwowano np. pewne
wpywy propagandy rewolucyjnej na stacjonujcych przy ul. Konstantynowskiej (ob. ul. Legionw) onierzy 37 Jekaterynburskiego
pp oraz 40 Koywaskiego pp zajmujcego koszary przy ul. Leszno
(ob. ul. Lucjana eligowskiego). W rezultacie we wrzeniu 1906 r.
w odzi stacjonoway nastpujce puki: 37 Jekaterynburski pp
(w sile 16 kompanii czyli rot) i 40 Koywaski pp (15 kompanii),
a oprcz nich 61 Wodzimierzowski pp (14 kompanii), 5 Doski
Puk Kozakw (4 sotnie odpowiednik szwadronw w wojskach kozackich), 16 Guchowski Puk Dragonw (2 szwadrony), 48 Ukraiski
Puk Dragonw (2 szwadrony) i 10 BA. Na krtko przed wybuchem
I wojny wiatowej Rosjanie planowali przeprowadzenie reorganizacji
dyslokacji swych jednostek. Wizao si to z faktem utworzenia nowego XXIII Korpusu. W odzi stacjonowa mia m.in. 14 Maoruski
Puk Dragonw, ale z uwagi na fakt, i w Kaliszu w puk mia bardzo dobre warunki lokalowe pozostawiono go w tamtejszych koszarach. Przeniesiono za to z Pocka do odzi czteropukow samodzieln 1 BS pozostawiajc w Kutnie II batalion 4 ps. Z Pocka przyby
take do odzi 1 dywizjon artylerii strzelcw wraz z 1 parkiem artyleryjskim2.
2 AP, Akta Miasta odzi, sygn. 3. Protokoy posiedze Rady Miejskiej 29 padziernika (11 listopada) 1868 r. 12 (24) lutego 1869 r.; rda do dziejw rewolucji
1905-1907 r. w okrgu dzkim, red. N. Gsiorowska, T. I, cz. 1, Warszawa 1957:
Dokument nr 184. Depesza z 28 stycznia 1905 r. gubernatora piotrkowskiego
M. Arcimowicza do genera-gubernatora warszawskiego M. Czertkowa o przybyciu
do odzi Tobolskiego pp i o koniecznoci skierowania do miast dalszych si wojskowych w zwizku z zaostrzajc si sytuacj, s. 373-374, Dokument nr 188. Depesza
z 29 stycznia 1905 r. gubernatora piotrkowskiego M. Arcimowicza do generagubernatora warszawskiego M. Czertkowa z prob o przysanie do odzi dalszych
posikw wojskowych, s. 406-407, Dokument nr 217. Pismo gen. mjr. N. Ekstena
102
103
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
Ignacy Boerner, a nastpnie Ryszard Trojanowski6. W dniu 14 padziernika rozpoczto w miecie zacig do Legionw. Zgaszali si
gwnie skauci, modzie robotnicza i rzemielnicza. Pierwsze dwie
grupy zwerbowanych ochotnikw liczce cznie 240 osb ju 16 padziernika 1914 r. wysano do Piotrkowa Tryb., natomiast z kolejnych
ochotnikw sformowano dwie kompanie piechoty, ktre zakwaterowano i szkolono w dawnych koszarach artylerii rosyjskiej przy
ul. w. Benedykta 86 (ob. ul. 6 Sierpnia). Dowdcami tych pododdziaw byli: ppor. Leopold Lis-Kula i ppor. Wadysaw Kdzierski7.
W tych samych koszarach stacjonowa pluton szwadronu uanw por.
Wadysawa Beliny-Pramowskiego jednoczenie w odzi i w Piotrkowie Tryb. organizowano kolejny, 5 pluton szwadronu. Utworzono
rwnie pododdzia polskiej andarmerii polowej, ktry stacjonowa
w domu przy ul. Paskiej 1 (ob. ul. Stefana eromskiego). Natomiast
Oddzia Wywiadowczy I Brygady Rajmunda Jaworowskiego (ps.
wiatopek), kwaterowa w budynku Komendy Wojsk Polskich8.
104
105
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
sie gwnie wspierali dziaacze partii robotniczych11 oraz cz modziey. Do jednego z najwikszych przedsiwzi propagandowych
Komisariatu Okrgu dzkiego PON naley zaliczy wiec zorganizowany 25 padziernika 1914 r. w sali wczesnego Teatru Wielkiego
przy ul. Konstantynowskiej 16 z udziaem m.in.: W. Jodko, Juliusza
Kadena-Bandrowskiego, Feliksa Perla i Jerzego uawskiego. Ten
ostatni na pytanie, dlaczego legionici ufaj Niemcom odpowiedzia:
[...] e najpierw trzeba rozbi potg rosyjsk, gdy ta jest najgroniejsz dla Polski [...] e zwyciska Rosja jest bezwzgldnym nieszczciem dla Polski i e ani Francja, ani Anglia za nami si nie ujm12.
Dalsz akcj PON i Komendy Wojsk Polskich przerway sukcesy
wojsk rosyjskich osignite pod Warszaw pod koniec padziernika
1914 r., w wyniku ktrych Legionici zostali zmuszeni do opuszczenia odzi. O godz. 8.15 dnia 27 padziernika wymaszerowa std
liczcy 299 onierzy batalion ppor. I. Boernera, ktry po piciu
dniach marszu dotar do Czstochowy. w wymarsz tak wspomina
odzianin Wacaw Lipiski, wybitny onierz, historyk i dziaacz niepodlegociowy: Marsz wypad nam na Pabianice, ask, Sieradz
do Czstochowy. Stamtd do Krzywopotw, gdzie po raz pierwszy
w cikim znalelimy si ogniu. Od Krzywopotw za dzielilimy ju
cay znojny i ciki szlak I Brygady. e dobrze spenilimy wojenn
sw dla Polski sub, wiadcz mogiy naszych kolegw dzkich,
rozsiane od owczwka po Kostiuchnwk, oraz krzye virtuti militari na piersiach pozostaych, ktrzy mieli szczcie do Niepodlegej
Polski w cikim swym marszu doj13. W lad za batalionem ppor.
I. Boernera, nastpnego dnia po poudniu opucili d czonkowie
komisariatw obu wspomnianych organizacji. Jako ostatni tu
11 MTN, sygn. A-7081. Odezwa dzkiego komitetu okrgowego PPS z 21 padziernika 1914 r. nawoujca do wstpowania w szeregi armii polskiej, sygn. A-685.
Odezwa PPS ze stycznia 1915 r., sygn. A-686. Odezwa PPS z 6 VIII 1915 r. W tej
ostatniej znalazy si m.in. takie stwierdzenia: Nie czas teraz wyjeda z dugimi
dyskusjami. Dzi pora rozumowa karabinem i szabl [...] Obecna wojna jest wojn
na wskro narodow.
12 MM, sygn. I-H/585. Afisz informujcy o wiecu Polskiej Organizacji Narodowej 25 X 1914 r.; M. Hertz, op. cit., s. 29.
13 W. Lipiski, d w moich wspomnieniach, [w:] Dla Polski. d w Legjonach, d 1931, s. 40; Kawalerowie Virtuti..., s.87-88. Podpukownik Wacaw Lipiski 7 I 1947 r. zosta skazany przez wadze komunistyczne na kar mierci, zamienion nastpnie na doywocie. Wedug relacji wspwiniw 4 IV 1949 r. zosta
zamordowany w wizieniu we Wronkach.
106
107
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
amunicyjnego z dowdc por. S. Wierzchleyskim zakwaterowano na
Brusie, za pozosta cz na Retkini. Z powodu kopotw aprowizacyjnych oraz lokalowych, po Boym Narodzeniu 1916 r. kolumny
P/P2 i P/A1 zostay przeniesione do pooonej na zachd od Brusa
kolonii Srebrna. Naley podkreli, i po pocztkowej niechci i nieufnoci okazywanej przez okoliczn ludno legionistom wkrtce
midzy onierzami a mieszkacami zapanoway bardzo dobre stosunki. Legionici wiosn 1917 r. wypoyczali okolicznym chopom
konie do prac rolnych, bronili te swych gospodarzy przed rabunkowymi kontrybucjami nakadanymi przez okupantw niemieckich.
Jan Klimek w latach trzydziestych minionego stulecia wspomina:
[...] wtrcanie si do rekwizycji leguna [tak popularnie nazywano
wwczas legionistw K.C.] skutkowao, gdy w tym czasie wadze
rekwizycyjne czuy respekt przed stracecami, bowiem oni wymierzali w razie potrzeby sprawiedliwo odrcznie. Naturalnie, wskutek
takich interwencji, zbyt czste nakazy i raporty wadz niemieckich,
zwracane do dowdztwa parku o ukaranie krewkich legunw,
w tym czasie nie pomagay, spoczywajc w biurkach kancelarii,
a swego rodzaju sdy trway dopki legiony kwateroway16. Mieszkacy poddzkich miejscowoci odwdziczali si za to polskim onierzom dostarczajc im ywno, pomagajc zorganizowa kantyny
w Retkini i w Srebrnej.
Podczas pobytu w okolicach wczesnej odzi legionici byli szkoleni przez podoficerw Reichswehry, gwnie Polakw pochodzcych
ze lska i Wielkopolski. Po odmowie zoenia w lecie 1917 r. przysigi na wierno cesarzom Niemiec i Austro-Wgier, legionici
obywatele austriaccy zostali przewiezieni do odzi. W wikszoci
wysano ich do oddziaw karnych na front woski, natomiast legionici pochodzcy z zaboru rosyjskiego zostali internowani w obozach
w omy i w Szczypiornie.
Legionowy epizod w dziejach odzi by bardzo krtki oczywicie
z miasta wyjedali nadal ochotnicy do walki u boku pastw centralnych. Wrd legionistw znajdujemy bowiem nazwiska odzian,
Brus Srebrna), Niepodlego 1934, T. IX, s. 388-389. W swych wczeniejszych
wspomnieniach Jan Klimek (Retkinia a odradzajca si Polska, Niepodlego
1931, T. IV, s. 308) podawa bdnie nazwiska oficerw parku amunicyjnego: kpt.
Wilejski (a nie por. S.Wierzchleyski) i ppor. Czap (a nie W.Czopp).
16 J. Klimek, Park amunicyjny..., s. 390-392, 396-397, 400 i 404; idem, Retkinia
a..., s. 308.
108
109
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
owie 1917 r. dzka POW liczya ok. 500 czonkw, gwnie modziey w tym wielu robotnikw, ale i chopw z terenu wsi Retkinia
i Karolew. wczesnym komendantem POW w odzi by czonek Narodowego Zwizku Robotniczego, Bolesaw Fichna19.
Na pocztku listopada 1918 r. do odzi zaczy napywa informacje o przejawach ostatecznej klski pastw centralnych, dziaalnoci Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Galicji, opanowaniu przez
Polakw Krakowa i Piotrkowa Tryb., utworzeniu 7 listopada 1918 r.
Tymczasowego Rzdu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie, niepodlegociowych przedsiwziciach Rady Regencyjnej, jak rwnie
o wydarzeniach rewolucyjnych w Niemczech. Wszystko to spowodowao znaczn aktywizacj dzkich ogniw polskich partii politycznych oraz organizacji spoecznych i paramilitarnych. Nastrj tamtych dni dobrze oddaj wspomnienia jednego z czoowych dzkich
dziaaczy niepodlegociowych, B. Fichny: A gdy gruchna wie, e
zaamaa si ofensywa niemiecka, e coraz potnej prze naprzd
zjednoczona koaliancka armia marszaka Focha, do pracy organizacyjnej wstpi jakby nowy duch. Z nadzwyczajnym zapaem pomnaano kadry organizacyjne, prowadzono usiln przy pomocy odezw,
ulotek i tajnych pism propagand, jednoczenie powoano do ycia
bojowy oddzia. Zebrano przede wszystkim legionistw, co to ukryci
przed okiem niemieckiego pakarza, czekali na chwil odwetu. wiczono robotnikw we wadaniu krtk broni, uczono ich walki
w miecie i na ulicach. Byo nas w odzi kilku oficerw legionowych
[autor wspomnie by ppor. LP K.C.]. Tomy codziennie zbierali si
w cukierni Gostomskiego, omawiali wypadki ostatniej chwili, dzielili
si spostrzeeniami, badali wytwarzan na froncie sytuacj. Nawizalimy cisy kontakt z P.O.W., z organizacj Dowborczykw, jak
rwnie z bojow organizacj robotnicz przy N.Z.R. Przygotowani
czekalimy na waciwy moment20.
Dnia 6 listopada 1918 r. Rada Miejska, ktrej czonkowie popierali generalnie program Rady Regencyjnej, wydaa uchwa w sprawie odbudowy niepodlegego pastwa polskiego. Opublikowano j
19
110
21 E. Ajnenkiel, Akcja rozbrajania Niemcw w odzi. Noc z dnia 11 na 12 listopada 1918 roku, Niepodlego 1933, t. VIII, s. 403.
111
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
nie to zapewne w istotny sposb wpyno na wzrost nastrojw niepodlegociowych w miecie22.
W odzi w 1918 r. istniay take liczne organizacje paramilitarne
i konspiracyjne skupiajce modzie oraz kombatantw. Jedn z nich
bya wspomniana ju POW, ktrej gwnym zadaniem byo przygotowanie kadr dla przyszych regularnych oddziaw polskiej armii.
W styczniu 1917 r. komenda dzkiego obwodu POW zorganizowaa
m.in. 9 kursw szkoleniowych, a w tym: 2 szkoy podchorych,
4 podoficerskie i 3 onierskie, w ktrych szkolio si 435 osb. Jednak w II poowie 1917 r. Niemcy aresztowali na terenie odzi spor
grup czonkw POW, a zaistniay z tego powodu kryzys organizacyjny przeamano dopiero latem 1918 r. dzka POW liczya wwczas okoo 50 czonkw czynnych. Komendantem okrgu dzkiego
by wtedy por. Stanisaw Stecki-Skwarczyski, za jego zastpc
ppor. Mieczysaw Pczkowski. Finansowego wsparcia peowiakom
udziela Komitet Obrony Narodowej, ktrego czonkami byli dziaacze rnych partii politycznych, gwnie prawicowych, natomiast
wsparcia ideowego udzielali czonkowie Stronnictwa Niezawisoci
Narodowej. Na pocztku 1918 r. w odzi powstao rwnie konspiracyjne ogniwo Pogotowia Bojowego PPS. Pod koniec padziernika
1918 r. liczyo ono kilkudziesiciu czonkw. Jednym z jego czoowych dziaaczy by m.in. Eugeniusz Ajnenkiel. W kwietniu tego roku
wadze Narodowego Zwizku Robotniczego w odzi utworzyy wasn Organizacj Wojskow, ktra p roku pniej liczya ju 157
czonkw. Jej czoowym aktywist by B. Fichna poprzednio komendant POW. Wicej ni skromne byo uzbrojenie owej Organizacji
Wojskowej, gdy skadao si na nie jedynie kilkadziesit sztuk broni
rcznej gwnie rewolwerw, przy czym spord 34 sztuk broni tylko 17 byo sprawnych.
W miecie dziaa rwnie Zwizek Oficerw i onierzy byych
Legionw Polskich, w ktrym gwne role odgrywali por. Alfred Biyk
i ppor. Edward Pfeiffer. Stowarzyszenie to skupiao kilkudziesiciu
byych legionistw. Niektrzy z peowiakw, jak m.in. ppor. M. Pcz22 AP, Zbir Drukw i Pism Ulotnych, sygn. 575, t. 395.Odezwa Magistratu
m. odzi z 7 listopada 1918 r.; E. Ajnenkiel, op. cit., s. 403; M. Skielrz, Dzie wczorajszy, Nowy Kurier dzki 1918, nr 307 z 11 listopada, s. 2; T. Bogalecki, Rozbrojenie Niemcw w odzi w listopadzie 1918 r., [w:] 75-lecie odzyskania niepodlegoci
przez Polsk. d i wojewdztwo dzkie. Materiay z sesji naukowej. d 12 listopada 1993 r., red. K. Badziak i J. Szymczak, d 1993, s. 58.
112
113
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
Kolejn organizacj byo Polskie Towarzystwo Gimnastyczne,
ktre kontynuowao dziaalno Towarzystwa Zwolennikw Rozwoju
Fizycznego i podlegao wadzom Zwizku Towarzystw Gimnastycznych Sok, za silne w nim wpywy mieli dziaacze dzkiego
ogniwa Zjednoczenia Narodowego. W 1918 r. na terenie miasta funkcjonoway 2 koa zwane zgodnie z tradycj Sokoa, gniazdami.
Jedno dziaao na terenie Baut, za drugie liczniejsze na terenie
rdmiecia. We wrzeniu 1918 r. Polskie Towarzystwo Gimnastyczne w odzi skupiao 133 tzw. czonkw wiczcych (79 sokow
i 54 sokolice) oraz 40 osb spord modziey szkolnej. Do grona czoowych dziaaczy owego towarzystwa naleeli w odzi m.in.: Antoni
Lindner, Franciszek Nowak, Lucjan Dbrowski i nadburmistrz
L. Skulski. Podstaw dziaalnoci omawianej organizacji byy wiczenia fizyczne, w trakcie ktrych de facto przygotowywano kadry
dla przyszej armii niepodlegego pastwa m.in. w 1917 r. zorganizowano kurs podoficerski, a w czerwcu 1918 r. kurs sanitarny. Natomiast na pocztku listopada tego roku stworzono ju oddzia wojskowy pod dowdztwem A. Lindnera. W sumie jednak wikszo polskich formacji paramilitarnych skupiaa si do listopada 1918 r.
gwnie na dziaalnoci szkoleniowej i propagandowej. Wyjtkiem
byy nieliczne akcje zbrojne przeprowadzone w drugiej poowie
1918 r., takie jak: zamach bojowcw PPS na agentk policji niemieckiej Lucyn Sankowsk, czy uszkodzenie przez czonkw POW linii
telefonicznych na odcinku kolejowym d-Chojny. Przedstawiajc
t mozaik organizacji konspiracyjnych i formacji paramilitarnych
naley wspomnie take o Polnische Wehrmacht, czyli Polskiej Sile
Zbrojnej, formacji postlegionowej, ale tworzonej pod auspicjami Rady
Regencyjnej i z tego powodu nie cieszcej si zaufaniem polskiego
spoeczestwa. Wsppracowaa ona bowiem z okupantami w okresie, gdy od 1917 r. uwiziony by byy komendant Legionw Polskich
J. Pisudski i jego bliski wsppracownik Kazimierz Sosnkowski, za
wielu legionistw zostao internowanych za odmow zoenia przysigi na wierno cesarzom Niemiec i Austro-Wgier26.
1918 sierpie 1919 r.), [w:] O suwerenno pastwow i narodow. W 80 rocznic
odzyskania niepodlegoci przez Polsk. (Materiay z sesji naukowej. d 10 listopada 1998 r.), red. S. Pytlas i H. Siemiski, d 1999, s. 135; W. Zaborowski, Zarys
historji wojennej 28-go Puku Strzelcw Kaniowskich, Warszawa 1928, s. 8 (III batalion by formowany jako batalion POW II dzkiego Okrgu).
26 T. Bogalecki, op. cit., s.18; K. Czernielewski, op. cit., s.125-128; idem, d
i odzianie..., s. 11; M. Wrzosek, Polski czyn zbrojny podczas I wojny wiatowej 1914-
114
115
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
Jasiski, ktry z ramienia SG jako dowdca VIII OW przystpi
do formowania pierwszych zawizkw puku piechoty. W tym samym
czasie w miecie trway ju akcje majce na celu oswobodzenie odzi
spod okupacji niemieckiej. Z inicjatywy dzkiej organizacji Zarzewia w lokalu przy ul. Piotrkowskiej 96 zorganizowano wiec modziey szkolnej, na ktrym przegosowano wniosek w sprawie wstpowania do armii polskiej i zbrojnego wyparcia Niemcw z odzi. Dnia
9 listopada 1918 r. ustalono, i do oddziaw tworzcego si wojska
wstpi wszyscy uczniowie, ktrzy ukoczyli 17 lat. Nastpnego dnia
grupa uczniw Gimnazjum Polskiego Towarzystwa Uczelnia
mieszczcego si przy ulicy Nowocegielnianej 41 (ob. ul. Stanisawa
Wickowskiego) wyruszya do Piotrkowa Tryb., aby wstpi do oddziaw POW, ktre zajy tamtejsze poaustriackie magazyny broni
i amunicji. Zreszt ju we wrzeniu 1918 r. Rada Pedagogiczna Towarzystwa Uczelnia (ob. I Liceum Oglnoksztacce im. Mikoaja
Kopernika) wyrazia zgod, aby uczniowie z klas VIII i VII, a nawet
VI wstpowali w szeregi POW29. W tym czasie zacz si te ferment
w szeregach wojska niemieckiego. Wedug relacji wczesnego zastpcy komendanta POW w odzi, M. Pczkowskiego: [...] ju w dniu
8.XI. powstaa w garnizonie d Rada onierska Soldatenrat, do
ktrej wchodzili, jako przedstawiciele z kadego plutonu po 1 onierzu (z wykluczeniem sierantw i wicesierantw) i ktra obraduje
prawie stale w lokalu Soldatenheimu pod przewodnictwem st. szer.
Hahna, kupca z Katowic. Tematem obrad bya kwestia powrotu do
kraju na skutek wiadomoci otrzymywanych z frontu wschodniego
i Niemiec. Podany do wiadomoci kmdy okrgu oraz organizacji
dowborczykw fakt utworzenia Rady onierskiej i temat jej obrad
wywoa natychmiastow mobilizacj wszystkich moliwych si dla
rozbrojenia. W cigu prawie caego dnia 10 XI trway spory i narady
dzki 1918, nr 307 z 11 listopada, s. 2. Genera ppor. S. Suryn dziaa zgodnie
z zaleceniami gen. Jzefa Dowbora Munickiego, swego byego przeoonego.
29 T. Bogalecki, op. cit., s. 21 i 25; W. Kozowski, Pierwsi dowdcy Okrgu Generalnego d. Listopad 1918 Sierpie 1919, [w:] O suwerenno..., s. 109; M. Budziarek, odzianie, d 2000, s.192-193; S. Brzeziski, 76 lat istnienia Szkoy i jej
sztandaru, [w:] Gimnazjum i Liceum im. M. Kopernika w odzi 1906-1986. Wybr
rde, opr. M. Skorek, d 1987, s. 220-221. Tadeusz Bogalecki poda, i pk Albin
Jasiski by oficerem Polskiej Siy Zbrojnej. Wedug ustale Wodzimierza Kozowskiego by on dowdc 9 ps ze skadu 3 DS I Korpusu. Po rewolucji lutowej w Rosji
tworzy Zwizki Wojskowe Polakw i by wiceprezesem Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego (Naczpol).
116
30
117
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
wtedy dopiero wam pokaemy, co to jest onierz niemiecki33. Jednoczenie ppor. M. Pczkowski przyzna, i w pewnym sensie Niemcy
dotrzymali sowa. Wedug jego relacji wspomnian wart, oficer
POW kpt. W. Kudaj wraz z dowborczykami 11 listopada 1918 r.
trzykrotnie musia atakowa, by wreszcie onierze wroga zoyli
bro. Zreszt de facto chodzio wanie o bro Polacy chcieli j zdoby, Niemcy chcieli z ni wrci do kraju34.
Obawiajc si, i w tej sytuacji mogoby doj do niepotrzebnego
rozlewu krwi, nadburmistrz odzi L. Skulski zwoa wieczorem
10 listopada 1918 r. w siedzibie Magistratu na Nowym Rynku spotkanie przedstawicieli POW, legionistw i dowborczykw. W jego
rezultacie kierownictwo ewentualnej akcji zbrojnej miano powierzy
gen. ppor. S. Surynowi. Natomiast jego sztabem miaa by utworzona Komenda Siy Zbrojnej. W tym samym dniu odbyo si spotkanie
czonkw POW, Pogotowia Bojowego PPS oraz legionistw i dowborczykw. Miejscem koncentracji miaa by remiza stray poarnej
przy ul. Przejazd (ob. ul. Juliana Tuwima). Z kolei bojowcy PPS zbierali si przede wszystkim w herbaciarniach i jadodajniach prowadzonych przez czonkw partii m.in. przy ulicach: w. Andrzeja (ob.
ul. Andrzeja Struga), Pustej (ob. ul. S. Wigury) czy Nowozarzewskiej
(ob. ul. Zarzewska). Rwnie 10 listopada zebrali si w lokalu Zwizku Robotnikw Przemysu Wknistego Praca przy ul. Wlczaskiej 139 dziaacze Narodowego Zwizku Robotniczego. Podjto decyzj o nawizaniu kontaktw z polskimi organizacjami politycznymi
i paramilitarnymi w celu uzgodnienia z nimi planu wsplnego wystpienia zbrojnego. Nadzr nad caoci przygotowa czonkw
wspomnianej partii do akcji rozbrajania Niemcw powierzono byemu ppor. Legionw Polskich, B. Fichnie. Czonkowie Narodowego
Zwizku Robotniczego oprcz kontaktw z legionistami, peowiakami
i dowborczykami nawizali te rozmowy z przedstawicielami Polskiej
Siy Zbrojnej, w tym z kierownikiem dzkiego biura werbunkowego
por. W. Duninem-Wsowiczem. Ten ostatni jednak skonny by
czeka na rozkazy od pk. A. Jasiskiego. Zapewne skonia go do
tego m.in. wiadomo o zatrzymaniu przez Niemcw w Piotrkowie
Tryb. transportu broni dla dzkiego oddziau Polnische Wehrmacht.
Natomiast kompletnym niepowodzeniem zakoczyo si spotkanie
33
M. Pczkowski, Rozbrajanie Niemcw w odzi i okrgu dzkim, Niepodlego, 1935, T. XII, s.117.
34 Ibidem.
118
Ibidem, s. 118. Por. opini T. Bogaleckiego (op. cit., s. 26-27) i K. Czernielewskiego (d i odzianie..., s. 11).
36 M. Hertz, op. cit., s. 114. Por.: d. Dzieje miasta..., t. 1, s. 298 i 457.
119
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
warsztaty naprawcze samochodw, polowy urzd prowiantowy
z rzeni wojskow, biuro do spraw surowca wojennego, wojskowy
urzd przemysu tekstylnego, ruchoma komenda dworcowa nr 128
oraz warsztaty naprawcze cznoci37. Na szczcie dla strony polskiej ich morale byo bardzo ze. Zdecydowana wikszo onierzy
Reichswehry pragna jedynie powrotu do Niemiec, nie suchali ju
swych przeoonych, uznajc jedynie autorytet Soldatenratu. Bya to
wic sytuacja, ktr moga wykorzysta strona polska. Przed odzianami rodzia si wielka szansa nawet bezkrwawego rozbrojenia
wojsk niemieckich, opanowania miasta, a w konsekwencji do rozpoczcia tworzenia w odzi polskich orodkw wadz administracyjnych i wojskowych.
Pierwsze przypadki rozbrajania Niemcw w odzi odnotowano
ju wieczorem 10 listopada 1918 r. Zapewne jednak nie w centrum
miasta, ale na peryferiach odzi. Wedug informacji por. S. Steckiego-Skwarczyskiego ju rankiem nastpnego dnia opanowano niemieck baz samochodow przy ulicy w. Emilii przez pododdzia
dowborczykw, co stoi w wyranej sprzecznoci z relacj ppor.
M. Pczkowskiego. De facto masowe rozbrajanie Niemcw zaczo si
dopiero wieczorem 11 listopada. Okoo godziny 18.00-18.30 ydowska
partia robotnicza Bund zorganizowaa wiec w sali koncertowej Filharmonii oraz pochd na ul. Piotrkowskiej. Jego uczestnicy wznosili
okrzyki: Niech yje Trocki!, Niech yje rewolucja bolszewicka!.
Spotkao si to z wrog reakcj Polakw, gwnie modziey. Doszo
wwczas do star czci bundowcw w Polakami. Wedug relacji
E. Ajnenkiela, kiedy policja niemiecka i patrole Reichswehry podjy
interwencj w celu rozdzielenia uczestnikw bjek, rozpocza si
samorzutnie akcja masowego rozbrajania Niemcw. Ju po godzinie
18.30 do akcji wczyy si grupy Pogotowia Bojowego PPS ze rdmiecia. Jeden z patroli rozbroi na rogu ulic w. Andrzeja i Dugiej
(ob. ul. Gdaska) picioosobowy patrol wojskowy. Zdobyt bro
i oporzdzenie przekazywano do Komendy Siy Zbrojnej, gdzie nota
120
38
E. Ajnenkiel, op. cit., s. 406-407; W. Karwacki, Walka o wadz w odzi 19181919, d 1962, s. 42 i n.; S. Skwarczyski, op. cit., s. 155; L. Mroczka, dzka
Organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1918-1926, d 1971, s. 250;
T. Bogalecki, op. cit., s. 27-29; M. Pczkowski, op. cit., s. 118; K. Czernielewski, op.
cit., s. 11-13.
39 E. Ajnenkiel, op. cit., s. 406.
40 Ibidem, s. 406; T. Bogalecki, op. cit., s. 29.
121
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
ramilitarnej41. Wikszo wanych obiektw w miecie zajto bez
walk. W rdmieciu przejto z rk niemieckich poczt, telegraf oraz
budynki zajmowane przez cywilne urzdy niemieckie. Okoo godziny
20.00 (11 listopada) grupa dowborczykw opanowaa pomieszczenia
w Grand Hotelu zajmowane przez gubernatora wojennego. Z kolei
bojwki Narodowego Zwizku Robotniczego zajy posterunki policyjne przy ulicach: w. Karola (ob. ul. Franciszka wirki), Rozwadowskiej, Karolewskiej, Placu Kocielnym i Wodnym Rynku (ob. Plac
Zwycistwa). W tym samym czasie Polacy opanowali take urzd
policji kryminalnej mieszczcy si przy ul. Olgiskiej (ob. ul. Grzegorza Piramowicza), lokal niemieckiej andarmerii przy ul. Ewangelickiej (ob. ul. Franklina Delano Roosevelta) oraz skadnice wojskowe
przy ul. Ktnej (ob. ul. Walerego Wrblewskiego) i ul. Leszno (ob. ul.
L. eligowskiego). Wan zdobycz by magazyn intendentury przy
ul. Spacerowej (ob. al. Tadeusza Kociuszki). Udao si rwnie rozbroi posterunek kolejowy na Chojnach (grupa dowodzona przez Jzefa Gabinowskiego) oraz opanowa stacje kolejowe na Widzewie
i Karolewie. Bojowcy PPS zajli posterunki policyjne przy ulicach:
Aleksandrowskiej, Zgierskiej, Widzewskiej (ob. ul. Jana Kiliskiego),
Zarzewskiej i na Grnym Rynku. Opanowali take lokal andarmerii
polowej i zakady monopolu tytoniowego. Do akcji rozbrajania wczyli si rwnie czonkowie Krlewsko-Polskiej Stray Skarbowej.
Zajli oni gmach i skarbiec Polskiej Krajowej Kasy Poyczkowej.
Niestety, nie wszystkie obiekty poddaway si tak atwo. Trzykrotnie
o czym bya ju mowa szturmowano baz samochodow przy
ul. w. Emilii. Dopiero pnym wieczorem zdoby go pododdzia kpt.
W. Kudaja. Dwukrotnie atakowano niemieck Komend Placu (Ortskommandantur) przy ulicy Piotrkowskiej 139. Szturm prowadzili
czonkowie Oddziau Wojskowego Narodowego Zwizku Robotniczego pod dowdztwem Andrzeja Kazimierczaka, a przy drugim ataku
wspomogli ich stranicy skarbowi. W czasie walk zosta ranny onierz Reichswehry i dwch przypadkowych przechodniw. Wan
zdobycz w budynku Ortskommandantur byy zgromadzone tam
zapasy ywnoci zwaszcza w obliczu fatalnej sytuacji aprowizacyjnej miasta. Pomylnie natomiast przebiega inna akcja Oddziau
41
M. Pczkowski, op. cit., s.112 i n.; B. Fichna, op. cit., s. 3-5. S to najbardziej
klasyczne przykady wzajemnego przypisywania sobie tych samych sukcesw bojowych.
122
42
E. Ajnenkiel, op. cit., s. 407-408; B. Mierzwiski, Wspomnienia z czasw konspiracyjnej dziaalnoci w odzi i na wsi, Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce
1938, t. IV, nr 3, s. 173.
43 B. Fichna, op. cit., s. 22-23 i 30; E. Ajnenkiel, op. cit., s. 407; Nowy Kurier
dzki 1918, nr 308 z 12 listopada, s. 3. Dziennikarze Nowego Kuriera dzkiego
w materiale zatytuowanym Z chwili pisz jedynie o tajemniczym morderstwie.
Z kolei Bolesaw Fichna bdnie poda imi Saaciskiego Bolesaw.
123
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
Nieco wczeniej gmach Prezydium Policji przy zbiegu ulic Spacerowej i w. Benedykta (ob. ul. 6 Sierpnia) zaatakowa pododdzia pod
komend ppor. M. Pczkowskiego. Zdobycie tego obiektu byo o tyle
wane, i zgromadzono w nim due zapasy amunicji, prowiantu,
odziey wojskowej i tekstyliw. W efekcie zajcia budynku Prezydium Policji siy polskie wzbogaciy si o 200 sztuk karabinw, okoo
300 pistoletw i strzelb myliwskich oraz 20 tys. sztuk amunicji, nie
liczc ywnoci i innych materiaw. Niestety, sukces ten okupiono
mierci modego, bo ledwie siedemnastoletniego ucznia Towarzystwa Uczelnia Stefana Linkego, ktry ciko ranny, zmar w 8 dni
pniej w szpitalu Betlejem przy ul. Podlenej (ob. ul. Marii Skodowskiej-Curie). Rwnie cenn zdobycz byo 80 koni przejtych
z niemieckiej skadnicy wojskowej i lecznicy koni zlokalizowanej na
terenie fabryki firmy Allart Rousseau44.
Po godzinie 20.00 doszo do najbardziej tragicznej potyczki w dniu
11 listopada. Polacy po pierwszych sukcesach w akcji rozbrajania
Niemcw podjli prb zajcia koszar przy ul. Konstantynowskiej.
Na Nowym Rynku przy wylocie ul. Konstantynowskiej pochodowi
polskiego pododdziau drog zastpia kolumna Reichswehry. W rezultacie starcia na miejscu poleg byy oficer I Korpusu Polskiego,
ppor. Jzef Bukowski, za kilka osb odnioso rany. Trzy spord
nich w niedugim czasie zmary (ochotnik Jan Gruszczyski 17 lat,
ochotniczka Eugenia Wasiak 20 lat i drukarz Stefan Koodziejczak
29 lat)45.
Reasumujc kulminacja akcji rozbrajania Niemcw w odzi to
godziny od 19.00 do 22.00. Szczegln aktywno w tej mierze przedstawiaa modzie dzka. Na przykad ucze Towarzystwa Uczelnia Feliks Maurer z grup kolegw uzbrojonych jedynie w szczeble
z rozebranych drabinek gimnastycznych rozbroi niemieckiego onierza. Inn akcj gimnazjalistw rozbrajajcych dragonw niemieckich, tak wspomina absolwent Uczelni, Lucjan Nowosielski: Byo
44 Gimnazjum i Liceum..., s. 79; M. Budziarek, op. cit., s.192-194; W. JachowiczLodwich, Dla ciebie Polsko, Sowo i Myl 1997, nr 5, s. 2; S. Brzeziski, 76 lat...,
s. 220-221; Z. Pistka, W cieniu alei..., s.165; K. Stefaski, Stary cmentarz ewangelicko-augsburski w odzi, d 1992, s. 94; M. Pczkowski, op. cit., s.121 (tu bdnie
podane imi Linkego Edward). Pomiertnie odznaczono Stefana Linkego Krzyem
Srebrnym Orderu Virtuti Militari.
45 S. Rachalewski, Zastygy nurt ycia..., s. 145; E. Ajnenkiel, op. cit., s. 408;
J. Wojtyski, d zrzuca jarzmo. Pamitny dzie 11 listopada 1918 r., Kurier
dzki 1933, nr 312 z 11 listopada, s. 5.
124
125
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
Zwizku Robotniczego o zaplanowanym przez Niemcw wywiezieniu
z parku samochodowego w fabryce Izraela Poznaskiego przy ul.
Ogrodowej wszystkich aut. Dziki szybko przeprowadzonej akcji sabotaowej plan w nie powid si49. W akcji rozbrajania Niemcw
zasadniczo nie uczestniczyli jedynie onierze Polskiej Siy Zbrojnej,
przyczynili si oni natomiast w duej mierze do sformowania dzkiego puku piechoty w listopadzie 1918 r.
Omawiajc problematyk wyzwolenia odzi naley poruszy nader istotn kwesti kontaktw strony polskiej z powsta midzy
9 a 11 listopada niemieck Rad oniersk. Gdyby nie doszo do
takowego porozumienia liczba ofiar wydarze 11 listopada 1918 r.
moga by by znacznie wiksza. Gwoli cisoci naley poda, i
pierwsi z Niemcami rozpoczli pertraktacje dziaacze SocjalDemokracji Krlestwa Polskiego i Litwy oraz PPS-Lewicy. Liczyli oni
na przejcie od zrewoltowanych onierzy ich broni50, jednake
Niemcy nie wyrazili zgody na propozycje przedstawicieli lewicy rewolucyjnej. Jako nastpni rozmawiali z przedstawicielami Soldatenratu czonkowie komendy okrgu dzkiego POW: ppor. M. Pczkowski, Bolesaw Gronczyski i Witold Sumiewski. Spotkanie odbyo si
11 listopada o godzinie 17.00 w siedzibie Rady onierskiej przy ul.
redniej 16 (ob. ul. Pomorska). Wprawdzie jeszcze wwczas strona
niemiecka nie wyrazia zgody na zdanie broni, ale uzgodniono, i
przy szczeglnie wanych obiektach zostan wystawione wsplne,
polsko-niemieckie posterunki. Kolejnym polskim ugrupowaniem
prowadzcym rozmowy z Niemcami byli dziaacze dzkiej PPS.
W rezultacie atakw polskich podejmowanych pnym wieczorem
11 listopada, strona niemiecka staa si bardziej skonna do
ustpstw. O godzinie 21.30 delegacja Soldatenratu zoya wizyt
nadburmistrzowi L. Skulskiemu. Rezultatem tych negocjacji miaa
by umowa o zawieszeniu broni. W tym samym jednak czasie, bo
okoo godziny 22.00 silny pododdzia wojska niemieckiego uzbrojony
w ckm-y, zaatakowa Grand Hotel, ktry wobec przewagi wroga,
Polacy opucili bez walki. Wyszed on z koszar przy ul. Konstantynowskiej kierujc si do Nowego Rynku, a stamtd ul. Piotrkowsk
pod gmach Grand Hotelu po drodze rozpraszajc sabsze posterunki si polskich51. wiadczyo to o tym, e nie wszyscy Niemcy uzna49
126
E. Ajnenkiel, op. cit., s. 407-408; W. Zaborowski, op. cit., s. 8 i 27; T. Bogalecki, Rozbrojenie Niemcw..., s. 35; W. Kozowski, Powstanie Okrgu Generalnego
Wojska Polskiego w odzi w 1918 roku, [w:] 75-lecie odzyskania..., s. 112. Wacaw
Zaborowski i T. Bogalecki podali imi Mieczysaw. Natomiast W. Kozowski pisze
o Antonim Dobrowolskim. Wrd ofiar miertelnych wymienia si rwnie Ludwika
Wysockiego, dozorc domu przy ul. Zielonej 20 (prawdopodobnie przypadkow ofiar
walk).
127
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
hsverrter (Zdrajcy Rzeszy) rozsyanym w lecie 1922 r. przez Verband Nationalgesinnter Soldaten (Zwizek onierzy Nacjonalistycznych)53.
Analizujc wydarzenia z 11 i 12 listopada 1918 r. w odzi mona
w nich wyrni 3 etapy rozwoju akcji rozbrajania wojska niemieckiego. Od popoudnia 11 listopada do okoo godziny 19.00 maj miejsce pojedyncze przypadki rozbrajania Niemcw, fala kulminacyjna
ju zorganizowanych atakw polskich to godziny pomidzy 19.00
a 22.00 oraz ostatnia faza noc z 11 na 12 listopada, kiedy pomylnie zakoczono rozmowy ze stron niemieck54. Przypadki rozbrajania Niemcw miay jednake miejsce rwnie po podpisaniu porozumienia z Soldatenratem. Byy to raczej akcje sporadyczne, jak chociaby rozbrojenie dwch dragonw niemieckich w pobliu siedziby
Gimnazjum Towarzystwa Uczelnia, dokonane przez piciu uczniw
tej szkoy na czele z L. Nowosielskim w dniu 12 listopada 1918 r.55
Naley stwierdzi, i dzka akcja rozbrojenia oddziaw Reichswehry naleaa do jednej z wikszych w kraju, jeli nie do najwikszych po Warszawie. Odbya si przy tym, przy minimalnych
stratach wasnych56, zdobyto przy tym pokane iloci sprztu wojennego. Oddziay niemieckie przekazay Komendzie Miasta utworzonej ju 12 listopada 1918 r. m.in.: 160 samochodw, 38 karabinw
maszynowych, kilka tysicy karabinw.
Porozumienie ze stron niemieck w skali oglnokrajowej podpisali 15 listopada przedstawiciele naczelnych wadz WP w osobach:
pk. Kazimierza Sosnkowskiego i gen. por. Stanisawa Szeptyckiego,
ktrzy reprezentowali Naczelnego Wodza Jzefa Pisudskiego. Ze
strony niemieckiej swe podpisy zoyli delegaci Rady onierskiej w
Warszawie: Hans Meerboothe, Martin Domke i Otto Daberkow oraz
delegat Rady onierskiej w odzi Albert Krust57. Warto doda, i
dzki Soldatenrat konsultowa swe poczynania z delegacj Rad Ro53 W. Schmidt, Rozbrojenie Niemcw w Polsce 1918 r. w owietleniu nacjonalistw niemieckich, Droga 1924, nr 4, s. 26 i 35.
54 Podobna periodyzacja u: T. Bogalecki, Rozbrojenie Niemcw..., s. 61.
55 Gimnazjum i Liceum..., s. 79-80.
56 Por. w tej mierze opini: T. Bogalecki, op. cit., s. 73.
57 CAW, Wojskowe Biuro Historyczne, t. 797. Vertrag abgeschlossen zwischen
dem Vertreter des Oberbefehlshabers Pisudski Oberst von Sosnkowski dem
Divisionsgeneral Graf Szeptycki und dem Delegierten des Soldatenrates Warschau
ausserdem dem Delegatiertendes Soldatenrates d, Warschau am 15. November
1918.
128
129
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
rzelski oraz niezalenie przedstawiciele zgierskiej POW rozbrojenie
odbyo si pokojowo61. Atmosfer pierwszego dnia wolnoci odzi
oddaj wspomnienia E. Ajnenkiela: Z samego rana, mimo wezwa,
miasto pene tumw. Tramwaje ozdobione chorgiewkami o barwach
narodowych polskich. Po ulicach kr patrole. W komendzie Gwnej przy ul. Przejazd kapitan Poreczko [bd E. Ajnenkiela chyba
chodzio o chor. F. Boreszk K.C.] wydaje rozkazy, rozsyane s
warty do rnych instytucji, sowem wre praca organizacyjna.
Wszystkie niemieckie instytucje rzdowe zabezpieczone s przez warty
polskie. Oprcz wojska pieszego zjawiaj si ju polscy oficerowie kawalerzyci na koniach. Gromady ludzi z zaciekawieniem ogldaj
miejsca nocnych walk i grupuj si przy rozklejanych obwieszczeniach polskich. Dawniejsi pracownicy instytucji niemieckich spaceruj smtnie okoo biur, niewiedzc co z sob zrobi. Zdziwieni, e
tam, gdzie wczoraj sta na warcie onierz niemiecki, dzisiaj stoi cywil z karabinem, majc na rku jak szar opask, a na czapce
orzeka biaego62. Troch jednak czasu trwao, aby miastu cakowicie
przywrci polski charakter. Zastpca naczelnika Policji Bohdan Zbroek w ogoszeniu z 28 grudnia 1918 r. da wacicielom kamienic,
sklepw czas do 15 stycznia 1919 r., aby z ulic i gmachw publicznych znikny obcojzyczne napisy, a Wywieszanie szyldw, napisw
i reklam dozwolone jest tylko w jzyku Pastwowym, w innym za po
uzyskaniu na to pozwolenia w Prezydium Policji63. Kara przewidziana za niestosowanie si do zarzdzenia bya do dotkliwa: 5 tys.
rubli bd 6 miesicy aresztu64.
W nastpnych dniach po 11 listopada 1918 r. odbyy si pogrzeby ofiar akcji rozbrajania. Dnia 13 listopada tysice mieszka61 Wielkie zasugi pk. A. Jasiskiego w kwestii wyjazdu Niemcw z odzi podkrela: W. Kozowski, op. cit., s. 110.
62 A. Lach, wit wolnoci w powiecie zgierskim (Rozbrojenie Niemcw w Zgierzu), [w:] Dziesi lat odrodzonej Polski..., s. 29-30; B. Wachowska, Druga Rzeczypospolita, [w:] Zgierz. Dzieje miasta do 1988 roku, pod red. R. Rosina, d 1995,
s. 234-235.
63 E. Ajnenkiel, op. cit., s. 413.
64 AP, Zbir dokumentw i pism ulotnych, sygn. 575, t. 380. Obwieszczenie naczelnika policji z 28 grudnia 1918 r.; CAW, Komenda Garnizonu d, sygn.
I.372.34, t. 2. Rozkaz dzienny z 2 stycznia 1919 r.; P. ossowski, Jak Feniks z popiow. Oswobodzenie ziem polskich spod okupacji w listopadzie 1918 r., owicz 1998,
s.167-172; P. Zawilski, Powstanie i organizacja Policji Pastwowej w wojewdztwie
dzkim 1919-1939, Rocznik dzki 1994, T. XLI, s. 92. W CAW zachowa si jedynie jeden rozkaz Komendy Miasta z grudnia 1918 r.
130
131
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
stworzenia WP. W jej ramach rozpoczto m.in. formowanie pukw
piechoty terytorialnej, w tym i dzkiego puku piechoty. Proces ten
rozpoczto jeszcze pod rzdami Rady Regencyjnej, ktra 25 padziernika 1918 r. powoaa SG WP na czele z gen. por. Tadeuszem
Jordanem Rozwadowskim, a nastpnego dnia przeksztacia istniejc Komisj Wojskow Rady Stanu w MSWojsk. W pi dni po swym
powstaniu, SG WP wyda rozkaz, w ktrym m.in. nakazywano tworzenie oddziaw piechoty terytorialnej. Na obszarze odzi mona to
byo oczywicie w peni zrealizowa dopiero po rozbrojeniu Niemcw i
przejciu z ich rk obiektw wojskowych. Nowo powstajca jednostka
piechoty WP otrzymaa numer kolejny 28 i nazw 28 pp Dzieci
dzkich (aczkolwiek w ostatni przydomek by nazw nieformaln). Miano 28 pp puk nosi do lata 1919 r., kiedy po poczeniu
z 13 ps zmieni nazw na 28 pSK. Teoretycznie pierwszym dowdc
puku by pk. A. Jasiski, bdcy jednoczenie dowdc VIII OW
oficer bardzo dowiadczony, m.in. przed przybyciem do odzi dowodzi 9 ps ze skadu 3 DS I Korpusu Polskiego w Rosji. Oprcz piechoty w pierwszym okresie istnienia garnizonu dzkiego w miecie
przystpiono te do formowania kawalerii. W odzi na bazie ju istniejcego szwadronu jazdy wojewdzkiej, sformowano 1 szwadron
2 puku uanw dowodzony przez rtm. Wincentego Jasiewicza kawalerzyst byego I Korpusu Polskiego, z ktrego wywodzia si te
caa kadra wspomnianego pododdziau. 1 szwadron 2 pu opuci
d ju 15 stycznia 1919 r. udajc si na front woyski66.
Jednoczenie, obok Komendy Miasta odzi, przystpiono rwnie
do tworzenia terytorialnych wadz wojskowych szczebla okrgowego.
Pocztkowo d znajdowaa si w skadzie Warszawskiego,
a od 10 listopada Piotrkowskiego Inspektoratu Lokalnego. Ostateczne uksztatowanie wojskowych wadz okrgowych nastpio 17 listopada 1918 r., kiedy to obszar byego Krlestwa Polskiego podzielono
na pi okrgw generalnych. Jednym z nich by OG, ktrego
pierwszym dowdc wyznaczono gen. por. Jan Romera. Niestety,
od 3 listopada gen. J. Romer, oficer armii austro-wgierskiej by
w niewoli angielskiej i do kraju powrci dopiero 5 grudnia. To niedopatrzenie naley zoy na karb tego, i WP tworzono od podstaw,
w popiechu i w okresie toczonych walk z ssiadami odradzajcej si
Rzeczypospolitej. De facto wic pk A. Jasiski peni rwnie obowizki dowdcy OG i dopiero 27 listopada przekaza je przybyemu
66
132
67 W. Kozowski, Dowdcy Okrgu Generalnego d Wojska Polskiego 19181921. Portret zbiorowy, Mars, t. 8, 2000, s. 35; idem, Pierwsi dowdcy..., s. 108-122;
idem, Dowdcy Okrgu Generalnego..., s. 29-47; W. Jarno, op. cit., s. 27; J. Romer,
Pamitniki, Lww 1938, s. 126 (wydane po mierci generaa zmarego 5 marca 1934
r. w Warszawie); H. Korczyk, Aleksander Osiski (1870-1956), PSB, 1979, t. XXIV,
s. 330-331.
68 MTN, sygn. A-7087. Odezwa Towarzystwa Opieki Narodowej nad onierzem Polakiem z grudnia 1918 r.
69 Kurier dzki 1918, nr 309 z 13 listopada, s. 1.
133
Konrad A. Czernielewski
_______________________________________________________________
ochotniczo do wojska, nie byo ju take ywnoci w zdobytych przez
Polakw w dniach 11-12 listopada skadach poniemieckich70.
W listopadzie 1918 r. w odzi zapocztkowano tworzenie odrodzonego WP podobnie, jak i w innych miastach centralnej Polski.
Szerokim frontem przystpiono do formowania jednostek polskich si
zbrojnych oraz ich struktur administracyjnych, a uywajc wspczesnego okrelenia zaplecza logistycznego, tak wanego skoro d
wybrano na siedzib dowdztwa okrgu generalnego, a nastpnie
okrgu korpusu. Szczeglnie istotnym byo to w okresie walk z Rosj
bolszewick, gdy miasto znalazo si na zapleczu frontu w lecie
1920 r. Podkreli naley, e dziaania te podjto w miecie, ktrego
gospodarka bya zrujnowana polityk okupanta niemieckiego, w warunkach ogromnych brakw w zaopatrzeniu, w miecie, ktre
M. Hertz nazwa miastem kobiet i dzieci. Wedug bowiem spisu
przeprowadzonego w styczniu 1918 r. na ogln liczb 341.829
mieszkacw byo: dzieci do lat 14 122.222 (34,78%), kobiet powyej 15 roku ycia 135.310 (39,58%) i mczyzn w przedziale wieku 21-55 lat 53.949 (15,78%). Oczywicie w cigu caego 1918 r.
sytuacja ulegaa stopniowej poprawie, ale mimo to rzutowao to na
prace organizacyjne podjte w listopadzie i grudniu 1918 r. nad formowaniem w odzi oddziaw i struktur dowdczych WP. Tym nie
mniej, udao si utworzy w miecie garnizon, i to jak si okazao
w latach 20. jeden z wikszych w caych siach zbrojnych odrodzonej
Rzeczypospolitej71.
Przechodzc do podsumowania rozwaa na temat genezy dzkiego garnizonu naley podkreli, i powstawa on w niesychanie
trudnych warunkach niemal od podstaw. W cigu kilku pierwszych
tygodni niepodlegoci udao si dziki wytrwaoci i powiceniu
jego oficerw i onierzy stworzy dobrze funkcjonujc struktur
organizacyjn. Byo to tym trudniejsze, i tworzyli j ludzie pochodzcy z trzech byych armii zaborczych, Legionw Polskich oraz
miejscowych organizacji politycznych i paramilitarnych o najrniejszej orientacji. W chwili jake wanej dla Polakw, tj. w dniach odzyskiwania niepodlegoci, zdoali oni pomimo dzielcych ich rnic
nawiza wspprac i podj wsplne dziaania, zakoczone oswo70
134
135
Agnieszka Jdrzejewska
(Muzeum Tradycji Niepodlegociowych w odzi)
Agnieszka Jdrzejewska
_______________________________________________________________
z pewnoci wypadki majowe 1926 r., ktre dopisay kolejny rozdzia w historii puku. Wydarzenia te doczekay si ju szczegowych opracowa. W tym miejscu naley przypomnie w duym skrcie tylko niektre fakty.
W garnizonie dzkim nieformalnym przywdc buntu by gen.
bryg. Stanisaw Nacz Maachowski, wwczas dowdca 10 Dywizji
Piechoty. Marszaek Pisudski mianowa go w tamtym czasie dowdc Okrgu Korpusu nr IV. Z kolei w dniach zamachu 28 pSK dowodzi mody oficer wywodzcy si z dawnej c.k. armii, pk. dypl. Franciszek Arciszewski. Absolwent Wyszej Szkoy Wojennej (1922 r.), za
zasugi w walkach o niepodleg Polsk odznaczony Orderem Wojennym Krzya Virtuti Militari V klasy oraz trzykrotnie Krzyem Walecznych3. W maju 1926 r. nie popar Pisudskiego, a gen. Maachowskiemu owiadczy, e bdzie wykonywa jedynie rozkazy legalnych
wadz. Decyzj t przypiecztowa sw karier wojskow. Najpierw
jednak zosta aresztowany przez swych onierzy, ktrzy w wikszoci sprzyjali akcji Marszaka. Po pk. Arciszewskim dowdztwo puku, z rozkazu gen. Maachowskiego obj ppk. Jzef Zawilak4. Konsekwencj wydarze majowych w wojsku byy zmiany na stanowiskach dowdczych, take w garnizonie dzkim. I tak, internowany
13 maja pk. Arciszewski zosta w krtkim czasie usunity z wojska
w wieku zaledwie 36 lat, rzekomo ze wzgldu na zy stan zdrowia5,
natomiast ppk. Zawilak dowodzi 28 pSK do 2 maja 1927 r. Po nim
na czele puku stan pk. Stanisaw Oziewicz. Z kolei gen. Maachowski na krtko powrci na stanowisko dowdcy 10 DP, ktre
zajmowa do 1 sierpnia 1927 r., aby nastpnie ponownie obj dowdztwo OK nr IV. Z kolei nowym dowdc 10 DP zosta gen. bryg.
Jzef Olszyna-Wilczyski, byy oficer Legionw Polskich, gorcy
zwolennik Pisudskiego6.
Dwa lata po wypadkach majowych i zmianach personalnych
28 pSK witowa jubileusz dziesiciolecia swego istnienia. Obchodzony w dziesitym roku istnienia odrodzonego Pastwa Polskiego,
bogaty by w wydarzenia i uroczystoci. Rocznica odzyskania nie3
138
139
Agnieszka Jdrzejewska
_______________________________________________________________
ty pogrzebu, cznie z transportem zwok do odzi, ponioso wojsko,
przede wszystkim CWA. Uroczyst ceremoni zaplanowano na dzie
22 kwietnia 1928 r. Wczeniej rozpocza si ona Toruniu. W godzinach przedpoudniowych trumny ze zwokami obu podoficerw zostay odprowadzone na dworzec. W ceremonii tej uczestniczyli m.in.
gen. dyw. in. Leon Berbecki, dowdca OK nr VIII, gen. dyw. Rudolf
Prich, komendant CWA, oraz oficerowie garnizonu toruskiego. Na
trumnach zmarych zoono ok. 30 wiecw11.
O szczegach uroczystoci w odzi poinformowa pk. Oziewicz,
dowdca 28 pSK. Wszelkie ustalenia dotyczyy przede wszystkim
plut. Brzozowskiego12. Ju o godz. 7.00 rano w dniu 22 kwietnia
1928 r. 28 pSK, na zmian z 31 pSK mia wystawi posterunek
ochronny przy wagonie ze zwokami na dworcu d-Kaliska (1 st.
strzelec i 2 strzelcw). Ponadto mjr Wadysaw Zahorski13, dowdca
II batalionu otrzyma rozkaz sformowania druyny honorowej z absolwentw szkoy podoficerskiej, natomiast mjr Jan Topczewski14,
dowdca I batalionu mia zorganizowa szpaler, szeregowego do
niesienia krzya oraz 50 innych szeregowych do niesienia wiecw.
Obecno wszystkich oficerw i podoficerw na uroczystociach pogrzebowych bya oczywicie obowizkowa15.
Pogrzeb rozpocz si o godz. 15.00, a wzili w nim udzia gen.
Maachowski, gen. Olszyna-Wilczyski, dowdcy pukw kaniowskich: ppk. Zawilak (zastpca dcy 28 pSK), pk. Leon Grot (dca
31 pSK), oficerowie garnizonu dzkiego, przedstawiciele wadz mia-
11
140
Co do przebiegu tej uroczystoci istniej rozbienoci w dokumentach i relacjach. Z zapisw w ksidze pogrzebw kancelarii Starego Cmentarza w odzi wynika, e z dworca d-Kaliska transportowane byy tylko zwoki plut. J. Lisa (Lis
Jan l.29 z dworca Kaliskiego, sierant). Natomiast wyprowadzenie zwok F. Brzozowskiego nastpio z kocioa garnizonowego p.w. w. Jerzego (Brzozowski Franciszek l. 31 plutonowy 28 p. z kocioa garn. Jerzego...). T sam wersj podaje rodzina. Z kolei dca 28 pSK we wspomnianym ju rozkazie podaje, e obie trumny oczekiway na pogrzeb w wagonie na dworcu d-Kaliska.
17 CAW, SSArt., I.340.43.t.5, Rozkaz dzienny nr 91 z 23 kwietnia 1928 r.
18 Kurier dzki 1928, R. XXVIII, nr 112 z 23 kwietnia, s. 3; onierz Polski,
1928, R.X, nr 19 z 6 maja, s. 384-385.
19 onierz Polski, 1928, R.X, nr 19 z 6 maja, s. 385.
20 CAW, 28 pp, I.320.28, t.28, Rozkaz dzienny nr 93 dowdcy puku z 21 kwietnia 1928 r.
21 Ibidem, Dodatek do rozkazu dziennego nr 90 dowdcy puku z 18 kwietnia
1928 r.
22 CAW, 28 pp, I.320.28. t. 29, Rozkaz dzienny nr 95 dowdcy puku z 25 kwietnia 1928 r.
23 CAW, SSArt, I.340.43, t.5, Rozkaz dzienny nr 95 komendanta SSArt
z 27 kwietnia 1928 r.
141
Agnieszka Jdrzejewska
_______________________________________________________________
wojsko. Kilka dni po pogrzebie, wdowa po sier. Brzozowskim, Eleonora zoya na rce dowdcy puku podzikowania za zorganizowanie pochwku ma i za okazan yczliwo. Podobne podzikowania, skierowane do konkretnych osb ukazay si 25 kwietnia 1928 r.
na stronach Kuriera dzkiego. Ich tre zostaa zawarta w nastpujcych sowach: Wszystkim tym, ktrzy oddali ostatni posug .p.
Franciszkowi Brzozowskiemu, a w szczeglnoci dowdcy okrgu korpusu p. gen. Maachowskiemu, dowdcy 10 dywizji p. gen. OlszynieWilczyskiemu, dowdcy 28 pp p. puk. Zawilakowi, ksiom kapelanom, pp. oficerom D.O. K. IV, pp. oficerom, pp. podoficerom oraz
szkole podoficerskiej 28 p.p, delegacji podofic. D.C.A. Toru, delegacji
Tow[arzystwa] piew[aczego] Jutrzenka, skada serdeczne Bg
zapa stroskana ona, dzieci i rodzina24.
Ale prawdziwa pomoc ze strony wojska miaa dopiero nadej.
W pierwszym dniu maja 1928 r. gen. Olszyna-Wilczyski otrzyma
wiadomo od pk. Witolda Konczakowskiego, komendanta SSArt.
w Toruniu, e oficerowie i podoficerowie suby staej i suchacze
CWA, zebrali drog dobrowolnych skadek sum 2110 z i 30 gr na
rzecz wdw i sierot po obu tragicznie zmarych podoficerach25. I ta
wanie zbirka pienina zapocztkowaa akcj niesienia pomocy
dla rodzin sier. Brzozowskiego i plut. Lisa. Dowdca 10 DP odwoujc si do onierskiej solidarnoci i jednoci, zaapelowa o kontynuowanie tej inicjatywy przez puki kaniowskie. W specjalnym rozkazie wyrazi w zwizku z tym nadziej, e spjnia duchowa Kaniowczykw nie ulega nigdy zerwaniu26. Jednoczenie, w celu racjonalnego zagospodarowania zebranych sum, powoa specjaln komisj, ktrej przewodniczcym zosta kpt. Rudolf Leroch-Orlot
z 10 pap. Czonkami komisji mieli by podoficerowie zawodowi, po
trzech z 28 i 31 pSK, wybrani przez podoficerw tych pukw27.
Sowa generaa musiay trafi do serc onierzy 10 DP. wiadczya o tym zebrana suma pienidzy. Komisja zebraa cznie 3241 z
27 gr, wliczajc w to pienidze, ktre wpyny wczeniej z Torunia
(2110 z 30 gr). Najwicej pienidzy uzyskano z 30 pSK (422 z),
najmniej z Dowdztwa 10 DP (46 z) i 28 pSK (85 z 02 gr). Powysza
24
142
143
Agnieszka Jdrzejewska
_______________________________________________________________
tego wydarzenia miao przypomina onierzom o rodowodzie 10 DP
i wchodzcych w jej skad pukw. W 1928 r. z okazji 10. rocznicy
bitwy gen. Olszyna-Wilczyski wyda uroczysty rozkaz wydrukowany zot czcionk. Obok zawartej tu krtkiej historii powstania
10 DP przywoa posta Jzefa Pisudskiego, ktremu to dzkie puki zawdziczaj swj przydomek, okrelony przez Generaa jako zaszczytny32.
Chwile uroczyste puku przeplatay si z codziennymi obowizkami. Obok wit by to przecie normalny czas suby i szkolenia.
I tak, 14 maja 1928 r., po skromnych tym razem obchodach rocznicy
bitwy kaniowskiej, puk wyruszy do obozu wicze w Baryczy,
w gminie Koskie. Wymarsz poprzedzony zosta defilad pododdziaw przed gen. Olszyn-Wilczyskim. W cigu czterech dni strzelcy
pokonali pieszo drog dugoci 100 km, podczas ktrego dwukrotnie
uczestniczyli w wiczeniach nocnych. Program zaj w obozie przewidywa szkolenie strzeleckie i zajcia sportowe. Natomiast przed
powrotem do odzi w pocztkach czerwca, onierze 28 pSK wzili
take udzia w uroczystociach Boego Ciaa w Koskich, ktre tego
roku przypado 7 czerwca, oraz w miejscowym wicie Wychowania
Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego zakoczonego defilad
dzkiego puku ulicami miasta33.
Istotnym wydarzeniem w yciu puku i caego garnizonu by
przyjazd do odzi pod koniec czerwca 1928 r. gen. Berbeckiego, Inspektora Armii. Celem wizyty bya inspekcja w 28 pSK. Trudno jednoznacznie stwierdzi, czy bya ona wczeniej zaplanowana czy stanowia raczej konsekwencj kwietniowego wypadku w Toruniu.
W kadym razie jej do drobiazgowy przebieg mia miejsce w dwch
terminach: 27 czerwca i 27 lipca 1928 r. Celem inspekcji bya kontrola spraw kadrowych i bytowych puku, ale przede wszystkim poziom wyszkolenia bojowego. W obszernym sprawozdaniu z 6 sierpnia
1928 r. dla Generalnego Inspektora Si Zbrojnych w Warszawie gen.
Berbecki omwi zagadnienia bdce przedmiotem inspekcji i przedstawi jej wyniki. W zakresie wyszkolenia wskaza na duy stopie
zaangaowania podoficerw i szeregowcw puku, ich szybk orientacj w terenie, ale te na zrnicowane w poszczeglnych batalionach opanowanie takich umiejtnoci, jak pisanie meldunkw, sporzdzanie szkicw, posugiwanie si sygnalizacj optyczn i dwi32
33
144
CAW, 10 DP, I.313. 10, t. 12, Rozkaz dzienny nr 134 z 11 maja 1928 r.
onierz Polski, 1928, R.10, nr 28 z 8 lipca, s. 592.
145
Agnieszka Jdrzejewska
_______________________________________________________________
mieszczenia, ale stan koszar, zwaszcza izb onierskich wyglda
o wiele gorzej pod wzgldem estetycznym, ni w innych pukach
10 DP. Miao to by spowodowane zbyt maym przydziaem rodkw
na remont budynkw.
Z warunkami mieszkaniowymi czyy si take problemy kadrowe nkajce wwczas nie tylko 28 pSK. Dotyczyo to przede wszystkim vacatw na etatach podoficerskich. Za przyczyn takiego stanu
rzeczy gen. Berbecki uzna brak odpowiednich mieszka oraz bardzo
wysokie ich ceny w odzi, w porwnaniu np. z Warszaw. Sytuacja
kwaterunkowa w garnizonie dzkim bya rzeczywicie bardzo trudna przez cay okres dwudziestolecia. Mieszka w miecie o okrelonym standardzie byo zbyt mao, przydzia za uzaleniony od posiadanego stopnia i sytuacji rodzinnej. Wedug przepisw o zakwaterowaniu wojska w czasie pokoju rnice te istniay wrd oficerw
i podoficerw. Podoficerowie na og otrzymywali mieszkania o powierzchni od 30 do 50 m. W przypadku oficerw, najmniejsze mieszkanie, jednopokojowe o powierzchni 50 m przysugiwao samotnym
podporucznikom i porucznikom, natomiast kapitanom dwa pokoje
z kuchni o powierzchni 60 m. Wikszy metra i ilo izb mieszkalnych przydzielano onatym oficerom i ich rodzinom37.
Ale problemem bya take wysoko czynszu, uzaleniona od zaliczenia danego miasta do jednej z omiu klas czynszowych. d
znalaza si w II klasie obok takich miast jak Krakw, Lublin, Lww
i Przemyl, gdzie czynsz by wysoki. Liczony wedug stawek za 1 m,
rocznie wynosi od 10 do 14 z38. Miesiczne dochody oficerw 10 DP
byy zrnicowane. I tak, midzy gen. Olszyn-Wilczyskim i jego
najbliszymi wsppracownikami, a modszymi oficerami rozpito
ta bya znaczna. Niezalenie jednak od wysokoci poborw, pomniejszanych czsto o rne zobowizania, dla kadego z nich czynsz za
zajmowane mieszkanie stanowi czsto poow otrzymywanych zarobkw39. Zwaszcza, e przysugujca powierzchnia mieszkaniowa
i ilo izb, np. dla oficerw z rodzinami wahaa si rednio od 60 do
150 m40. Przy zaoeniu wic, e za 1 m powierzchni mieszkaniowej
37
146
147
Agnieszka Jdrzejewska
_______________________________________________________________
wita, defilada, a nastpnie imprezy o charakterze rozrywkowym
i sportowym, dostpne take dla mieszkacw miasta. W 1928 r.
wito miao swj szczeglny wymiar. Z tej okazji uroczystociom
nadano odpowiedni rang i opraw, a towarzyszyo im wiele wydarze, zarwno o charakterze religijnym, jak i wojskowym. Tym razem zostao poczone z jubileuszem dziesiciolecia odzyskania niepodlegoci. Powoany zosta Obywatelski Komitet Obchodw
10. Rocznicy Odzyskania Niepodlegoci, wyoniony spord przedstawicieli wadz pastwowych, samorzdowych, wojskowych oraz
organizacji i instytucji dziaajcych w miecie. Pierwsze prace nad
programem obchodw rozpoczto we wrzeniu 1928 r.
Przygotowaniom do listopadowego wita towarzyszya powaga,
ale te entuzjazm. Komitet w nieco patetycznych sowach zwrci si
do mieszkacw odzi: Niechaj od wielopitrowych kamienic w
rdmieciu do niskich domkw podmiejskich wszystkie domy stolicy
polskiej pracy rozjarz si w dniu po stokro uroczystym biel i amarantem narodowych chorgwi niechaj spowij si w girlandy kwiatw i zieleni, przystroj w kobierce, zajaniej wieczorem tysicem
wiate! Niechaj nasza szara zadymiona d wdzieje na si
w d. 11 listopada szaty jasne i odwitne44.
Program obchodw swojego wita przygotowao take dowdztwo 28 pSK. Koszary, podobnie jak inne budynki w miecie, miay
by w tym dniu przyozdobione flagami w barwach narodowych.
W przeddzie oficjalnych uroczystoci, tj. 10 listopada, zastpujcy
dowdc puku ppk. Zawilak w nastpujcych sowach nawiza do
genezy puku: Dzie 11 listopada 1918 roku by dniem powstania
pierwszych kompanii naszego puku, formowanych w czasie walki
z niemcami prowadzonej przez dzieci dzkie na ulicach miasta
odzi ochotniczo garnce si do szeregw45. Podkreli take, e
dzie 11 listopada czy w sobie trzy wita: rocznic odzyskania
niepodlegoci, powstanie Wojska Polskiego, ktre rozpoczo walk
o woln Polsk i doroczne wito pukowe obchodzone na pamitk
dnia powstania puku dzieci dzkich46.
Kultywowanie pamici o nieyjcych onierzach byo wanym
skadnikiem tradycji puku i zwyczajem, ktry kadego roku cele44
148
149
Agnieszka Jdrzejewska
_______________________________________________________________
i 31 pSK odegray wsplnie o godz. 20.00 marsz z fanfarami pod batut kpt. kpl. Adamczyka. Take w czasie mszy polowej, podczas ktrej orkiestra 28pSK przygrywaa przy pnocnym otarzu48. Ponadto
w dniu wita pukowego koncertowaa na Wodnym Rynku w godzinach 18.00-20.00. Rwnie defilada przed Dowdc OK nr IV jak
zwykle odbya si przy dwikach poczonych orkiestr 28 i 31 pSK.
W dniu 11 listopada w puku panowa odwitny nastrj. Tego
dnia i jedzenie byo jakby lepsze, a onierze mieli nieco wicej szczcia do przepustek do miasta, choby na krtki czas, ktre przypady
wyjtkowo take rekrutom. Korzystajcy z tego przywileju, zarwno
oficerowie, jak i szeregowi przemierzali ulice z broni boczn u pasa,
zgodnie z rozkazem dowdcy puku. Natomiast pnym popoudniem, w kasynie oficerskim puku odby si witeczny obiad.
Z kolei w przeddzie wita 11 Listopada Zwizek Oficerw Rezerwy Wojewdztwa dzkiego zorganizowa pod patronatem
gen. Maachowskiego, uroczyste przyjcie dla oficerw i ich rodzin
w salach Ogniska Oficerskiego przy Al. Kociuszki 4. Jak podkrelono w zaproszeniu, celem tego spotkania byo nie tylko uczczenie
10-lecia powstania Pastwa Polskiego, ale take podkrelenie spjni
ideowej oficerw rezerwy i armii49.
By to take czas nagrd i wyrnie. Po zakoczonej defiladzie,
na terenie koszar odbya si dekoracja odznak pukow. Dowdca
10 DP wrczy take oficerom i podoficerom 28 pSK Medal Pamitkowy Za Wojn 1918-1921 cznie 107 onierzom. Natomiast
12 szeregowych otrzymao awanse na wysze stopnie50.
Do dowdcy puku napyny depesze gratulacyjne z okazji jubileuszu. Wrd nich od marszaka Pisudskiego, ktry napisa nastpujce sowa: Uczestnikom walk pod Odess, Jezupolem l w dniu
wita pukowego serdeczne yczenia powodzenia i wytrwania w pracy onierskiej na drodze do nowych wawrzynw51.
Podobne nadesali take: gen. Maachowski i dawni dowdcy puku, m.in. pk. Stanisaw Sobieszczak (W dniu dziesiciolecia wita
pukowego zasyam pukowi serdeczne yczenia onierskie). Nato-
48
Ibidem.
Ibidem. Komunikat.
50 Ibidem.
51 Ibidem, Rozkaz dzienny nr 254 dowdcy puku z 12 listopada 1928 r.
49
150
52
CAW, 28 pp, I.320.28, t.28, Rozkaz dzienny nr 252 dowdcy puku z 10 listopada 1928 r.
53 Kurier dzki, 1928, R. XXVIII, nr 310 z 9 listopada, s. 6; M. Budziarek, Archikatedra dzka. Wok Bazyliki Mniejszej w. Stanisawa Kostki, d 1995,
s. 37.
54 ycie Wojska D.O.K. IV. I Samorzdu dzkiego. Specjalny dodatek do Polski
Zbrojnej, Warszawa 1928, s. 20-21.
151
Agnieszka Jdrzejewska
_______________________________________________________________
Natomiast Kurier dzki w wydaniu z 11 listopada 1928 r. uhonorowa puk piszc nieco wzniole: Praca wyszkolenia kadr i powoywanych do wojska obywateli pastwa, realizacja hasa narodu pod
broni na wypadek wojny trwa dotd i stanowi drugi chlubny okres
historii naszej siy zbrojnej, a w tem i 28 puku Strzelcw Kaniowskich, ktry w latach 1918-1920 na kresach Rzeczypospolitej krwi
dzieci dzkich wpisa d do rzdu walecznych grodw polskich55.
Rwnie w 1928 r. ukazay si dzieje 28 pSK obejmujce dwa
pierwsze lata istnienia. Ta niewielka praca autorstwa Wacawa Zaborowskiego wydana zostaa w Warszawie na zlecenie Wojskowego
Biura Historycznego, w ramach serii zatytuowanej Zarys historii
wojennej pukw 1918-192056.
Nieobecny w czasie uroczystoci jubileuszowych dowdca puku,
pk. Oziewicz, nieco wczeniej 2 listopada ogosi rozkaz do onierzy,
w ktrym zoy wszystkim yczenia jak najowocniejszych plonw
pracy dla dobra puku, armii i Ojczyzny. W rozkazie znalaz si take apel, a jednoczenie yczenie dowdcy puku, nastpujcej treci:
[] wzywam Korpus Oficerski i szeregowych puku do wytenia
wszelkich si, dooenia wszelkich stara, aby 28 Puk Strzelcw Kaniowskich o tak wspaniaej tradycji postawi w pierwszym rzdzie
pukw piechoty57.
152
1261-2011
750-LECIE
ODZYSKANIA KONSTANTYNOPOLA
Dieta Bizancjum nie bya jak dotd popularnym tematem badawczym. Ta cz spucizny Romajw wydaje nam si jednak wystarczajco interesujca, by powici jej kilka sw w nadziei, e wysiki
nasze pogbi ogln wiedz na temat realiw ycia codziennego
dawno minionych pokole. Poniewa katalog gatunkw mis i ich
waga w diecie zostaa ju omwiona w poprzednim artykule, dzi
chcielibymy powiedzie nieco na temat dziczyzny, podrobw oraz
tego, co nazwalimy wyrobami wdliniarskimi. W ten sposb dajemy
czytelnikowi w miar spjny obraz roli rzeczonej grupy produktw
w menu.
Z pism medycznych wynika, e pewn cz diety Bizantyczykw yjcych pomidzy IV a VII w. stanowia dziczyzna2. Jej obecno na stoach bya skutkiem polowa, ktre uprawiali albo arystokraci albo te kusownicy. Dlatego trudno wnosi, e bya ona czym
wicej ni uzupenieniem normalnego poywienia. Jej serwowanie
byo widomym objawem prestiu, podkrelajcym status spoeczny
stoownikw.
Struktura misa ze zwierzcia dzikiego jest inna ni u zwierzt
hodowlanych. Miso z dziczyzny jest poywniejsze, za czym przema1
156
157
158
26 Puczuk lub kostus (Saussurea Lappa). Por. A. Dalby, Dangerous tastes. The
story of spices, London 2000, s. 85-86; A. Dalby, Food, s. 105; J. A.C. Greppin, Gk.
Kstos: a fragrant plant and its Eastern origin, Journal of Indo-European Studies
1999, t. 29, s. 395-408. Mark Grant (op. cit., s. 55) termin costus tumaczy jako wrotycz.
27 De re coquinaria, VIII, 8, 1-13.
28 Ibidem, 8, 1. Wspczesne interpretacje przepisw na zajca por. A. Dalby,
S. Grainger, The classical cookbook, London 2000, s. 75-76.
29 Hesychii Alexandrini lexicon, kavndulo~, , 646, 1-2, post I. Albertum rec.
M. Schmidt, t.I-V, Ienae 1859-1868 (dalej: Hesychios, Lexicon).
30 Photii patriarchae lexicon, kavndulo~, ed. C. Theodoridis, vol. I, Berlin-New
York 1982.
31 Suidae lexicon Kavndulo~, , 303, 1-2, ed. A. Adler, vol. I-IV, Lipsiae 19281935.
32 Eustathii archiepiscopi Thessalonicensis commentarii ad Homeri Iliadem Pertinentes 180, 16-23, ed. M. van der Valk, vol. IV, Leiden 1987.
33 Hesychios, Lexicon, mimavrkh~, m, 1370, 1.
34 Ibidem, mimavrkh~, m, 1371, 1-3.
159
160
161
Ibidem, 2, 9.
De observatione ciborum, 30.
51 Edictum Diocletiani de pretiis rerum venalium. Edykt Dioklecjana o cenach
towarw wystawionych na sprzeda, t., wstp, oprac. A. Braska, P. Baraski,
P. Janiszewski, Pozna 2007, IV, 37.
52 Orybazjusz, Collectiones medicae, III, 3, 4, 1, 4.
53 Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 130, 5-7.
54 Pawe z Eginy, Epitome, I, 82, 1, 4.
55 Atenajos z Naukratis, Deipnosofici, IX 391 e-392 a (46, 14-19, Kaibel).
56 A. Dalby, Food, s. 214.
50
162
163
164
165
82
Ibidem, 1, 4.
A. Dalby, Food, s. 339.
84 Ph. Koukoules, Trophai kai pota, s. 28.
85 De observatione ciborum, 19.
86 Orybazjusz, Collectiones medicae, III, 3, 6, 3.
87 Ibidem, 15, 10, 1.
88 De observatione ciborum, 21.
89 Iulii Pollucis onomasticon, ex rec. I. Bekkeri, Berolini 1846, VI, 49 (dalej:
Polluks, Onomasticon).
90 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 44,2, 2-4. Na temat tuczenia zwierzt
por. A. Dalby, Food, s. 141-142. Por. informacje na temat gsi w niniejszych rozwaaniach.
83
166
91
167
97
168
De re coquinaria, VII, 1, 5.
A. Dalby, Food, s. 58.
107 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 35, 1, 1-3, 3; Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 126, 1-8
108 De re coquinaria, IX, 4, 2.
109 Homeri Ilias XXII, 501, ed. T. W. Allen, vol. II-III, Oxford 1931; Homeri Odyssea IX, 293, ed. P. von der Muhll, Basel 1962. Por. A. Dalby, Food, s. 208.
110 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 36, 1, 1-2, 3; II, 37, 1, 1-2.
111 Ibidem, IV, 2, 6, 3-7, 1.
106
169
112
170
171
172
136
173
143
174
154
175
161
176
177
Marcin Bhm
(Instytut Historii UO, Opole)
Termin Waregowie w odniesieniu do Bizancjum wiemy najczciej ze redniowiecznymi Skandynawami, ktrzy drog przez Ru
docierali nad Bosfor, do stolicy Cesarstwa Bizantyskiego, gdzie
wielu z nich zacigao si do formacji wojskowej zwanej od ich miana
Gwardi Waresk. Badacze historii wojskowoci bizantyskiej
w XI stuleciu skupiaj swoj uwag gwnie na analizie dziaa ldowych tego odamu cesarskiej gwardii, zapominajc, e rwnie
wielk rol odgrywa on w walkach na morzu, gdzie Waregowie
wspierali bizantysk flot. Walczc w ramach floty Skandynawowie
i Rusowie wchodzcy w skad tej formacji, penili funkcje onierzy,
ktrych wspczenie okrelamy terminem piechoty morskiej1.
Nim jednak przejdziemy do zagadnienia funkcjonowania Waregw w ramach marynarki wojennej Bizancjum, trzeba pokrtce wyjani, czym jest dzisiaj piechota morska. W XXI w. termin ten zwizany jest z oddziaami wojska wyszkolonymi i wyekwipowanymi specjalnie do morskich operacji desantowych i walk w rejonach przybrzenych, w tym take do szturmw na umocnione pozycje przeciwnika na wybrzeu. Jednostki te czsto podporzdkowane s organizacyjnie marynarce wojennej, a nie wojskom ldowym, jak to ma
miejsce w Wielkiej Brytanii, z kolei w USA marines wystpuj jako
1
S. Blndal, The Varangians of Byzantium, Cambridge 1981, s. 1-14; B.S. Benedikz, The Evolution of the Varangian Regiment in the Byzantine Army, Byzantinische Zeitschrift 1964, t. 62, s. 20-25; W.K. Hanak, Some Conflicting Aspects
of Byzantine and Varangian Political and Religious Thought in Early Kievan Rus,
Byzantinoslavica 1976, t. 37, s. 46-53 (dalej: Bsl.); B. Priestley, The Varangian
Guard, [w:] Byzantine Narrative. Papers in Honour of Roger Scott, ed. J. Burke,
Melbourne 2006, s. 527-533; V.G. Vasilevskij, Trudy, t. 1, Sankt Petersburg 1908,
s. 289-290.
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
czwarty samodzielny rodzaj si zbrojnych. To wanie marines pochodzcy ze Stanw Zjednoczonych s najbardziej rozpoznawaln jednostk tego typu na wiecie, bowiem dziki rnego rodzaju mediom
jestemy w stanie ledzi ich poczynania w Iraku, czy Afganistanie2.
Czy jednak ten wspczesny termin powiza moemy z Waregami i ich sub w szeregach bizantyskich si zbrojnych?
Powstanie Gwardii Wareskiej wie si z osob cesarza Bazylego
II (976-1025), ktry stworzy t jednostk w czasie wojen ldowych,
jakie toczy pod koniec lat osiemdziesitych X w. z wrogami wewntrznymi, z wojownikw przysanych mu przez ruskiego ksicia
Wodzimierza Wielkiego3. Bazyli II by rwnie prekursorem w wykorzystywaniu Waregw w roli piechoty morskiej. Jego poprzednicy
na cesarskim tronie, dziad Konstantyn Porfirogeneta i ojczym Nikefor Fokas korzystali z pomocy ruskich okrtw w czasie dziaa skierowanych przeciwko piratom muzumaskim, lecz nie w takiej skali
jak to uczyni cesarz Bazyli4.
Nim jednak przejdziemy do nieco szerszej analizy dziaa Bazylego II z wykorzystaniem Waregw, warto si w tym miejscu zatrzyma, bowiem dysponujemy szeregiem istotnych informacji rdowych, zwizanych z dziaalnoci Rusw w ramach operacji ldowomorskich prowadzonych przez Bizantyczykw w pierwszej poowie
X w., w latach poprzedzajcych powstanie Gwardii Wareskiej. Wiemy, e w czasie organizowanej w 911 r. wyprawy skierowanej przeciwko Krecie siy bizantyskie wspiera oddzia 700 Rusw, wchodzcych w skad floty imperialnej stacjonujcej w Konstantynopolu.
Ludzie ci zostali zaokrtowani na szedziesit bizantyskich jedno2
Szerzej na ten temat patrz: R. Neillands, By Sea and Land, Cassell 1987;
A. R. Millett, Semper Fidelis: The History of the United States Marine Corps, New
York 1991.
3 Na temat wojen Bazylego II patrz: P.M. Strssle, Krieg und Kriegfhrung
in Byzanz, Weimar-Wien 2006; S. Blndal, The Varangians..., s. 43-45; C.J. Holmes,
How the East was Won in the Reign of Basil II, [w:] Eastern Approaches to Byzantium, ed. A. Eastmond, Aldershot 2001,s. 41-56; J.-Cl. Cheynet, Basil II and Asia
Minor, [w:] Byzantium in the Year 1000, ed. P. Magdalino, Leiden 2003, s. 71-108;
G.A. Loud, The Age of Robert Guiscard, Harlow 2000, s. 70; J.J. Norwich, Die Wikinger im Mittelmeer. Das Sdreich der Normannen 1016-1130, Wiesbaden 1968,
s. 49; V. von Falkenhausen, Untersuchungen ber die byzantische Herrschaft
in Sditalien vom 9.bis ins 11. Jahrhudert, Wiesbaden 1967, s. 53.
4 S. Blndal, The Varangians..., s. 33-39; J. Pryor, E. Jeffreys, The Age of Dromon, Leiden 2006, s. 70-76; B. Priestley, The Varangian Guard, s. 529; B. S. Benedikz, The Evolution of , s. 22-23.
180
181
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
stwie do wikszoci bizantyskich jednostek penomorskich, wykorzysta rwnie do dziaa na rzekach i innych akwenach rdldowych. Do typw jednostek wykorzystywanych przez Rusw-Waregw
wrcimy pniej.
W latach 965 na kartach historii po raz kolejny pojawiaj si Rusowie, uczestniczc w zwyciskim odbiciu Krety przez cesarza Nikefora II Fokasa10. Z panowaniem tego basileusa wie si rwnie
relacja z poselstwa Liutpranda, w ktrej biskup Kremony wspomina,
i w roku 967 cesarz Nikefor mia wysa do Italii dwa okrty Rusw
i dwa Frankw, wraz z 24 bizantyskim chelendiami11.
Jak to zostao przedstawione powyej, Rusowie-Waregowie aktywnie brali udzia w dziaaniach floty bizantyskiej w latach 911968. Od drugiej dekady X w., penili rol piechoty morskiej, uzupeniajc zaogi bizantyskich okrtw wchodzcych w skad floty imperialnej. Pniej rda wspominaj o dysponowaniu przez nich wasnymi okrtami, z ktrych cz musiaa by zbudowana, lub przynajmniej remontowana w stoczniach stolicy. Nie formuj jednak
osobnej formacji wojskowej w ramach bizantyskiej gwardii dziaajcej zarwno na ldzie i na morzu. Panujcy w Konstantynopolu
wadcy cenili sobie ich zdolnoci bojowe, lecz Rusowie byli cigle postrzegani jako potencjalne zagroenie, bowiem brakowao staej
wsppracy z pogaskim Kijowem, z ktrym stosunki byy niejednokrotnie wrogie (o czym wiadczy wyprawa Igora na Bizancjum
z 941 r., czy pniejsze dziaania jego syna wiatosawa w Bugarii).
Mody cesarz Bazylii II wyamuje si z tego schematu. Pozbawiony
wsparcia tradycyjnych sojusznikw Cesarstwa, Ormian i Gruzinw,
ktrzy opowiadaj si po stronie uzurpatorw przeciwko jego wadzy,
ucieka si do sojuszu z Rusami, czc go z ich chrystianizacj.
Wsparcie militarne z ich strony miao tak due znaczenie dla cesarza
Bazylego II, e basileus skoligaci si z Wodzimierzem Wielkim, oddajc mu za on swoj siostr Ann. Wadca Rusi nie zawid oczekiwa basileusa. Sto dwadziecia ruskich okrtw, latem 988 r. zjawio si w Konstantynopolu. Wykorzystanie tych jednostek przez
Bazylego II w czasie dziaa przeciwko aspirujcemu do korony ce-
10
Theophanes continuatus, Ioannes Caminiata, Symeon Magister, Georgius Monachus continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1825, s. 480.
11 The Works of Liutprand of Cremona, ed. F. A. Wright, Londyn 1930, s. 418.
182
183
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
bya w jeden maszt, umieszczony na rdokrciu, na ktrym zamocowany by jeden prostoktny agiel (nie wiemy czy mamy do czynienia z rej). Przy sterburcie znajdowao si jedno wioso sterowe.
Na pokadzie za w razie potrzeby zaoga miaa do swojej dyspozycji
kilka wiose (od 4 do 8), ktre w przypadku bezwietrznej pogody pozwalay na poruszanie si odzi. Zaoga monoksyli liczy moga od
4 do 12 marynarzy. Z racji niewielkich rozmiarw na tego typu jednostkach nie byo miejsca dla dodatkowych pasaerw, dlatego zapewne obsadzano je ludmi, ktrzy dysponowali sporymi umiejtnociami w egludze14.
Oprcz wspominanych wyej monoksyli, w rdach bizantyskich pojawia si jeszcze jeden termin, ktry odnosi si do jednostek
rzecznych i morskich Rusw. Akatia (lub karaboi), bo to wanie
o nich mowa, stanowiy jednostki, ktrym bliej byo do odzi klepkowych, nieli do klasycznych bizantyskich okrtw wojennych.
Pierwotnie tym terminem okrelano lekkie kupieckie galery, pniej
za przyjto go na oznaczenie okrtw pirackich operujcych na Morzu rdziemnym. W wiekach pniejszych Bizantyczycy termin
ten przenieli, take na jednostki stosowane przez Rusw do eglugi
po Morzu Czarnym i wpywajcych do niego rzekach (w rdach
greckich stosowano go wymiennie z terminem monoksylon). Od czasw cesarza Leona VI (ojca Konstantyna Porfirogenety), to wanie
ruskie akatie/karaby towarzyszyy bizantyskim ekspedycjom, skierowanym przeciwko Arabom i mieszkacom Pwyspu Apeniskiego15.
Jednake dopiero za panowania cesarza Bazylego II, akatie staj
si wanym elementem bizantyskiej floty. 120 akatii przybyych
z Rusi w roku 988, przewozio na swoich pokadach 6000 ludzi. Poprzez proste obliczenia, otrzymamy kolejn informacje, e na kadym z okrtw znajdowa si musiao co najmniej 50 mczyzn. Mimo e nie znamy faktycznych wymiarw akatii/karabw domyla
si moemy, e miay jeden rzd wiolarzy przy kadej burcie. Nie14
184
185
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
czyniy z nich doskonaych kandydatw do roli piechoty morskiej.
Nastpne przykady wykorzystania Waregw do dziaa na morzu
i ldzie s powiadczone za panowania Michaa IV (1034-1041). Latem 1034 r. do Bizancjum dotar kontyngent piciuset Waregw pod
dowdztwem norweskiego krlewicza Haralda Hardrady (10151066). Ludzi tych oraz ich okrty cesarz Micha IV wykorzysta w
walkach przeciwko Arabom na wodach Morza Egejskiego, jednake
lakoniczne wzmianki rdowe nie pozwalaj nam jednoznacznie
stwierdzi, czy Waregowie brali udzia w dziaaniach wewntrz ldu
na obszarze Cyklad i na wybrzeu temu Trakesion, czy tylko powstrzymywali arabskich piratw na morzu20.
Po raz kolejny mamy w rdach informacje, ktra jest istotna;
mowa tutaj o liczebnoci kontyngentu Hardrady. Piciuset Waregw
przyby musiao drog morsk na co najmniej 10 okrtach. Znajc
specyfik skandynawsko-ruskich okrtw, moemy take przyj, e
te jednostki miay po okoo 25 wiolarzy na kadej burcie, bowiem
takie rozmieszczenie powodowao maksymalne wykorzystanie caej
dostpnej tam przestrzeni. Nie wiemy niestety, czy byy to norweskie
drakkary, czy moe okrty dostarczone Hardradzie przez ksicia Jarosawa Mdrego. By moe, jak sugeruje Blndal, wrd tych okrtw znajdowa si musiaa jednostka dowodzona przez Bolliego Bollasona, ktry suc Hardradzie jako jego dworzanin, mia dopiero
wtedy dotrze do Konstantynopola, a nie jak chc sagi pod koniec
lat dwudziestych XI stulecia21. Wersja prezentowana przez tego islandzkiego badacza wydaje si bardziej prawdopodobn, tym bardziej e zarwno Hardrada, jak i Bollason wracali z Bizancjum po
dugich latach suby (trwajcej przypuszczalnie ponad dekad) jako
bardzo zamoni ludzie. Lata 1032-1042 to okres cigych konfliktw,
w ktre zaangaowane byo Cesarstwo i w ktrych udzia brali Waregowie, co pozwalao Gwardii znaczco wzbogaci si przy pomocy
upw wojennych.
20 Kekavmen, Soviety i rasskazy, ed. G. G. Litavrin, Sankt-Peterburg 2003,
s. 296-301; Ioannis Zonarae Epitome historiarum librii XVIII, ed. Th. BttnerWobst, Bonn 1897, XVII 14, s. 589 (dalej: Jan Zonaras); Ioannis Skylitzae Synopsis
Historiarum, ed. I. Thurn, Berlin-New York 1973, s. 425,7-14 (dalej: Jan Skylitzes);
J. Shepard, A Note on Harold Hardraada: The Date of His Arrival at Byzantium,
Jahrbuch der sterreichischen Byzantinistik 1973, t. 22, s. 145-150 (dalej: JB);
S. Blndal, The Varangians..., s. 59; V. G. Vasilevskij, Trudy..., s. 264; B. Priestley,
The Varangian Guard, s. 531.
21 S. Blndal, The Varangians..., s. 209-210.
186
187
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
mianowicie trzech funtw zota na gow kadego ich wojownika biorcego udzia w tej wyprawie25. Rozpoczynajc dziaania dyplomatyczne, cesarz gra zapewne na zwok pragnc cign do stolicy
dodatkowe siy morskie i ldowe, wczeniej za, jak zostao ju
wspomniane, odesa z niej wszystkich Rusw i Waregw. Przypuszczalnie celowo Rusowie obrazili posw Konstantyna IX Monomacha,
pragnc sprowokowa Bizantyczykw do dziaa wojennych26. Cesarz wraz z flot i towarzyszc mu na ldzie wojskiem, wiadomy
zagroenia z ich strony, wyruszy w kierunku ruskich okrtw znajdujcych si w pobliu Faros, punktu pooonego niedaleko wyjcia
Bosforu na Morze Czarne27.
Rusowie ustawili swoje jednostki w gstej linii pomidzy europejskim i azjatyckim brzegiem Bosforu28. Konstantyn IX rozstawi
swoje okrty naprzeciwko Rusw, sam za zatrzyma si w jakiej
zatoce, nie podejmujc dalej adnych dziaa, tak e obydwie strony
stay naprzeciwko siebie w szyku29. Jak susznie zauwaa w swoim
artykule M. Salamon, cesarz czeka, gdy wiedzia o czstym wystpowaniu w tym rejonie, o tej porze roku, gwatownych wiatrw. Bizantyczycy jako miejscowi znali najlepiej wody wok stolicy, za
opnienie przez cesarza starcia pomogo doczeka burzy, ktra ostatecznie zapewnia im sukces. Ich jednostki morskie byy wiksze od
ruskich okrtw i byli mniej naraeni na dziaania czynnikw atmosferycznych. Takie podejcie wydaje si jedynym wytumaczeniem
opieszaoci cesarza30.
Bitw rozpocza strona bizantyska31. Dowdca jednego z okrtw Konstantyna IX, Bazyli Teodorokanos wraz z trzema triremami
podpyn do wroga i zaatakowa, chcc zrobi wyrw w szyku Ru-
25
Jan Skylitzes, s. 430,48-51, 431,67-70; Jan Zonaras, XVII 24, 6, s. 632; Psellos
sugeruje, e miao to by tysic staterw na statek, co jest jednak sum do niewielk, dlatego bardziej prawdopodobna wydaje si wersja o trzech funtach zota;
Micha Psellos, Chronographie (976-1077), ed. E. Renauld, Pary 1928, t. II, VI 92,112, s. 9-10; A. Poppe, La dernire, s. 249-250.
26 Jan Zonaras, XVII 24, 7, s. 632.
27 Jan Skylitzes, s. 431,61-71.
28 Micha Psellos, t.II, VI 93,15-22, s. 10.
29 Ibidem, t.II, VI 93,10-13, s.10.
30 M. Salamon, K voprosu..., s. 89.
31 Micha Psellos, t.II, VI 93,13-15, s. 10; G. Vernadsky, The Byzantine..., s. 58.
188
Psellos mwi o dwch duych okrtach, ktre miay rozpocz starcie; Micha
Psellos, t. II, VI 94, 4, s. 11.
33 Jan Skylitzes, s. 431,71-78; Jan Zonaras, XVII 24, s. 632-633; Micha Psellos,
t. II, VI 94,1-17, s. 11.
34 Jan Skylitzes, s. 431, 80-432,89; Jan Zonaras, XVII 24, 11, s. 633.
35 G. Vernadsky, The Byzantine..., s. 58.
36 Jan Zonaras, XVII 24, 11, s. 633; Micha Glykas, Annales, ed. I. Bekker, Bonn
1836, s. 595,6-13.
37 Micha Psellos, t. II, VI 95,1-13, s. 11; A. Poppe, Opowie..., s. 352.
38 Na brzeg morze miao wyrzuci 15 tysicy trupw; Jan Skylitzes, s. 431, 80432, 89; J. Shepard, Why did, s. 157.
39 Jan Skylitzes , 432, 5-10; G.G. Litavrin, Vojna, s. 182; A. Poppe, Opowie, s. 351.
40 Jan Skylitzes , s. 432, 11-18; G. Vernadsky, The Byzantine..., s. 58.
41 rda ruskie mwi o czternastu chelandiach wysanych przez Grekw;
A. Poppe, Opowie..., s. 359.
189
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
wraz z oficerami dosta si w rce wrogw i zosta po bitwie zamordowany42. Przegran na morzu zrekompensowa Bizantyczykom
sukces na ldzie. Wspomniany wczeniej oddzia szeciu tysicy Rusw, wycofujcych si drog ldow, zosta rozbity przez Katakalona
Kekaumenosa w pobliu Warny, a 800 jecw przekazano cesarzowi43.
Dziki przedstawionemu powyej przebiegowi dziaa wojennych
w roku 1043 wiemy, e Rusowie potrafili skutecznie przeciwdziaa
manewrom morskim Bizantyczykw. Pamitajmy, e od koca X w.
obydwie strony nie prowadziy przeciwko sobie dziaa na morzu44,
lecz cile wsppracoway, czego najlepszym przykadem jest istnienie Gwardii Wareskiej. Wiedza na temat metod prowadzenia przez
Bizantyczykw dziaa wojennych na morzu, ktr wykazali si
Rusowie, wynika moga wanie ze dowiadczenia, jakiego cz
z nich nabya by moe w czasie suby w jednostkach Gwardii
wsppracujcych z flot imperialn. Przypuszcza moemy,
e w okresie poprzedzajcym najazd Rusw pewna cz Waregw
odesza ze suby w Gwardii. Spord najwaniejszych czonkw tej
formacji, ktrzy zdecydowali na taki czyn, naley wymieni osob
Haralda Hardrady. Warto zastanowi si, jakie mogy by tego przyczyny. Po pierwsze, jest cakiem prawdopodobne, e pewien odam
Gwardii, mimo zachowania wiernoci wobec wadczy z dynastii macedoskiej, nie akceptowa osoby nowego cesarza Michaa V (10151042), co doprowadzio do rozamu w szeregach tej formacji, o ktrym
jednak rda milcz. Wrog postaw wobec nowego cesarza czci
gwardzistw wydaj si potwierdza dalsze perypetie Hardrady, ktry wyrs na przywdc grupy Waregw niezadowolonej z modego
wadcy. Zapewne nie umkno to uwadze cesarskiego dworu. Wedug
informacji zawartych w sagach Harald Hardrada zosta uwiziony
na rozkaz cesarzowej Zoe, pod pozorem zdefraudowania pienidzy45.
Haraldowi udao si zachowa ycie i uj z wizienia. Skandynaw
wzi nastpnie udzia w powstaniu ludnoci stolicy przeciwko Mi42
190
191
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
krotnie Bolli Bollason. Oddzia Waregw, z ktrym Hardrada przyby do Konstantynopola i ktry walczy pod jego dowdztwem w szeregach Gwardii, w chwili, gdy opuszcza miasto, musia znajdowa
si poza stolic, dlatego raczej nie spady na niego adne represje za
ucieczk wodza.
Najwaniejsz baz Gwardii Wareskiej by Konstantynopol, tam
znajdoway si jej koszary oraz porty, gdzie mogy cumowa okrty,
na ktrych przybywali z Rusi, a take jednostki bizantyskiej floty,
ktrych zaogi uzupeniali50. Bardzo prawdopodobne, e ze stolicy
wyruszali na zagroone odcinki nie tylko na Morzu Egejskim i rdziemnym, lecz rwnie na Morzu Czarnym. Jednake i w tej materii
napotykamy barier w postaci braku informacji rdowych i zdani
jestemy jedynie na domysy.
Ostatnia wzmianka rdowa o uyciu Waregw w roli odpowiadajcej terminowi marines pochodzi z koca lat siedemdziesitych
jedenastego stulecia. Wwczas do tumienia uzurpacji Nikefora
Brynnienosa uyto ruskich okrtw pochodzcych z floty cesarskiej
stacjonujcej w Konstantynopola. Bya ona powizana z Gwardi
Waresk. Wspdziaanie okrtw Rusw (Waregw) z bizantysk
piechot pozwolio zdoby Atyre, jedno z opanowanych przez uzurpatora miast, co odegrao niebagateln rol w stumieniu jego rebelii.
Jest bardzo moliwe, e atak na port Atyry od strony morza wyprowadzony z ruskich okrtw przypomina wspczesne dziaania onierzy amerykaskiego Korpusu Piechoty Morskiej51. Atyra (dzisiejsze tur. Bykekmece) leaa na europejskim brzegu nad Morzem
Marmara i stanowia wany punkt komunikacyjny w drodze ku stolicy, dlatego zrozumiae wydaj si dziaania obu stron zmierzajce
do utrzymania wadzy nad t twierdz. Dzi tureckie miasto znajduje si nad jeziorem, lecz prawie tysic lat temu linia brzegowa Morza Marmara musiaa przebiega koo Atyry, a wspomniane jezioro
byo zatok tego morza. Jedynym miejscem, w ktrym ldowa mogli
Rusowie, byo wybrzee otaczajca miasto od zachodu. Jezioro jest
do pytkie (rednia gboko to 3, 5 metra) i do muliste52. Okrty
50
192
zone method, land use planning and conservation strategies about wetlands under
urbanization pressure in Turkey, Kaisersleutern 2010, s. 55-60.
53 N. Pappas, English Refugees in the Byzantine Armed Forces: The Varangian
Guard and Anglo-Saxon Ethnic Consciousness, www.deremilitari.org/resources/
articles/pappas1.htm; C. Head, Alexios Comnenos and the English, Byzantion
1977, t. 47, s. 186-198; S. Blndal, The Varangians..., s. 142-145; K. N. Ciggaar,
L'migration anglaise a Byzance aprs 1066, Revue des tudes Byzantines 1974, t.
32, s. 301-342.
54 N. Pappas, English Refugees in the Byzantine Armed Forces; K. N. Ciggaar,
L'migration anglaise..., s. 322.
55 K. N. Ciggaar, L'migration anglaise..., s. 322-323.
193
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
Naley si w tym momencie zastanowi, dlaczego Bizantyczycy
nie wykorzystali potencjau caej floty Anglosasw? By moe okrty
przybyszw z racji uszkodze posuyy za materia budowlany do
wybudowania ich domostw w miejscowociach, ktre otrzymali od
Bizancjum nad Morzem Czarnym. Tych, ktre pozostay w Konstantynopolu wraz z Anglosasami przyjtymi w szeregi Gwardii, byo
niewiele. Nie bez znaczenia jest rwnie fakt, e rda mogy liczb
okrtw przybyych z Anglii zawyy, co dodatkowo wywouje konfuzj u kadego badacza tego problemu. Faktem jest, e Gwardia od
czasu przybycia Anglosasw walczya wycznie na ldzie, za o jej
zastosowaniu w roli piechoty morskiej nie syszymy (jakkolwiek w
trakcie tumienia rebelii Nikefora Brynnienosa to ich okrty mylnie
wzite za jednostki Rusw mogy przeprowadzi atak na Atyr).
Suba Waregw w roli piechoty morskiej bya tylko niewielkim
epizodem, istotnym dla panowania Bazylego II, jednak fakt ten nie
odcisn zbyt duego wpywu dalsze losy floty bizantyskiej. Sytuacja taka wynikaa moe z kryzysu, ktry dotkn siy morskie Bizancjum w drugiej poowie jedenastego stulecia, kiedy to Cesarstwo
utracio poudniow Itali na rzecz Normanw, jak rwnie prawie
ca Azj Mniejsz na korzy Seldukw. Pozbawiona wikszoci
baz flota Cesarstwa skupia si w Konstantynopolu, za stale potrzebujca onierzy armia poytkowaa potencja Gwardii Wareskiej
w dziaaniach przeciwko wrogom Bizancjum w gbi ldu. Takie
przesunicie zastosowa oddziaw wareskich wynikao moe rwnie z faktu braku realnego zagroenia ze strony flot Arabw we
wschodniej czci Morza rdziemnego, jak i spokoju na wodach Morza Czarnego. Stan ten trwa od lat czterdziestych XI stulecia do
czasu pojawienia si piraterii tureckiej w dobie panowania Aleksego
I Komnena (1081-1118)56.
56
J. Pryor, E. Jeffreys, The Age of ..., s. 76-95; G. A. Loud, Byzantine Italy and
the Normans, [w:] Byzantium and the West c. 850-c. 1200, red. J. D. HowardJohston, Amsterdam 1988, s. 215-233; idem, Betrachtungen ber die normannische
Eroberung Sditaliens, [w:] Forschungen zur Reichs-,Papst- und Landesgeschichte,
Stuttgart 1998, s. 115-131; A. Savvides, Can We refer to a concerted action among
Rapsomates, Caryces and the Emir Tzachas between A.D. 1091-1093, [w:] Acts of the
third International Congress of Cypriot Studies, Nicosia 2001, s. 255; idem,
O Seltzukos Emires tes Smyrnes Tzachas (aka) kai oi Epidromes tou sta Mikrasiastika Paralia ta Nesia tou Anatolikou Aigaiou kai ten Konstantinoupole, (c. 10811106, : c. 1081-1090), Chiaka Chronika 1982, t. 14, s. 9-24; idem, O Seltzukos
Emires tes Smyrnes Tzachas (aka) kai oi Epidromes tou sta Mikrasiastika Paralia
194
ta Nesia tou Anatolikou Aigaiou kai ten Konstantinoupole (c. 1081-c. 1106), B: 1090c.1106, Chiaka Chronika 1984, t. 16, s. 51-66.
195
Jarosaw Dudek
(Instytut Historii UZ, Zielona Gra)
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
wpyw na kolejn generacj bizantyskich dziejopisw, ktrzy
w przypadku Nicefora Gregorasa (1290/1 ok. 1361), Efraima z Ainos (1 poowa XIV w), ktrzy w istotnej mierze podzielili ich zapatrywania na dzieje Romajw w latach, ktre nastpiy po IV krucjacie2.
Nic wic w dziwnego, e historia okresu midzy 1204 a 1261 r.
zostaa napisana z perspektywy zwycizcw z Nicei, ktrzy ubiegli
innych prawosawnych rywali na drodze do odzyskania Konstantynopola, spychajc w cie ich wysiki i denia. Bowiem chtnych do
odbudowy Cesarstwa byo wicej i pocztkowo szanse niektrych
wydaway si by porwnywalne. W pierwszych dekadach po IV krucjacie bizantyski wiat polityczny by podzielony na niewielkie polityczne organizmy, pozostajce pod wadaniem licznych lokalnych
przywdcw3. Oczywicie, nie wszyscy z nich pretendowali do caoci
schedy po zdruzgotanym przez krzyowcw Cesarstwie. Powanie
liczyli si tylko niektrzy. Oprcz cesarzy nicejskich czy poszczeglnych carw bugarskich uwzgldni naley rwnie greckich wadcw
zachodnich Bakanw, w literaturze przedmiotu czasami przedstawianych jako despotw Epiru4. Termin despota (despthj) klasyfikuje Angelosw z Arty jako wadcw niej umieszczonych w politycznej hierarchii w porwnaniu z cesarzami z Nicei, Trapezuntu czy
Tyrnowa. Tymczasem, mamy tutaj do czynienia z pewnym nieporozumieniem semantycznym. Jeszcze w grece staroytnej i redniowiecznej a do XII w. powyszego sowa uywano na okrelenie waciciela, wadcy, cesarza czy jego wsppanujcego. Od tego czasu
meres, George, [w:] ODB, t. 3, s. 1550; R. J. M(acrides), Blemmydes, Nikephoros, [w:]
ODB, t. 1, s. 296; A. K(azhdan), Skoutariotes, Theodore, [w:] ODB, t. 3, s. 1912-1913;
Encyklopedia kultury bizantyskiej, pod red. O. Jurewicza, Warszawa 2002, s. 12,
102, 117-118, 385, 450.
2 H. Hunger, s. 453-465, 478-80; J. Karayannopulos, G. Weiss, op. cit., s. 492494; A. M. T(albot), Gregoras, Nikephoros, [w:] ODB, t, 2, s. 874-875;
R. J. M(acrides), Ephraim, [w:] ODB, t. 2, s. 708.
3 Proces dezintegracji terytorialnej pastwa bizantyskiego rozpocz si w
ostatnich latach XII w. Najazd krzyowcw przyda mu jednak dynamiki. Zob.:
R. Radi, Oblasni gospodari u Vizantiji krajem XII i u prvim decenijama XIII veka,
Zbornik radova Vizantolokog Instituta 1986, t. 24-25, s. 152-289; J. Bonarek,
Sytuacja Cesarstwa Bizantyskiego w przededniu IV krucjaty, [w:] IV Krucjata.
Historia. Reperkusje. Konsekwencje, pod red. Z. J. Kijasa i M. Salamona, Krakw
2005, s. 31-53.
4 Np. R. Browning, Cesarstwo bizantyskie, t. G. urek, Warszawa 1997, s. 234;
T. E. Gregory, Historia Bizancjum, t. J. Hunia, Krakw 2008, s. 294.
198
199
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
Bonifacy z Monferratu (1204-1207), przegrali z Bugarami bitwy,
tracc wolno i ycie. Ambitne plany Teodora obrciy si wniwecz,
kiedy w 1230 r. ponis klsk w bitwie pod Kokotnic i dosta si do
bugarskiej niewoli. Jego rozlege Cesarstwo, rozcigajce si od Morza Egejskiego po Adriatyk i od Serbii po Peloponez, okazao si nietrwae. Rozpado si jak domek z kart. Wikszo ziem Teodora zostaa zajta przez Bugarw, by z czasem stopniowo przej pod panowanie jego nicejskich rywali. Jako odrbny organizm polityczny
uchowa si Epir, rzdzony przez potomkw Michaa I. Ich pastewko, zredukowane do swoich pierwotnych ram historycznych i geograficznych, przetrwao do poowy XV w., odgrywajc coraz bardziej
ograniczon rol w rozgrywkach politycznych na Bakanach8.
Podjta przez Teodora Dukasa Angelosa rekonstrukcja Cesarstwa ostatecznie okazaa si nieudan. Mona by j potraktowa jak
inne zakoczone fiaskiem uzurpacje, ktre miay miejsce w poprzednich wiekach w oparciu o zaplecze w prowincjach zachodniobakaskich. Od prb podejmowanych w przeszoci, przez Leona Tornikesa
(1047), Nicefora Bryenniosa (1077-1078), Nicefora Bazylakesa (1079)
czy Aleksego Branasa (1186-1187)9, pastwo Teodora odrniaj jednak jego kocielni sojusznicy i ich ideologiczne wsparcie. Bya to
grupa zoona m.in. z takich znamienitych hierarchw bizantyskiego Zachodu, jak: Demetriusz Chomatenos (przed 1150- przed 1235),
Jerzy Bardanes (2 po. XIII w. ok. 1240), Jan Apokaukos (1150
ok. 1235). Penili oni nie tylko wane urzdy kocielne w Ochrydzie,
w Naupaktos czy na Korfu10. Wszyscy byli uznanymi pisarzami, teo8
D.M. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford 1957, s. 47-75, 103-112; idem, The
Despotate of Epiros 1267-1479. A Contribution to the History of Greece in the Middle
Ages, Cambridge 1984; A. Ducellier, La faade maritime de lAlbanie au Moyen-ge.
Durazzo et Valona du XIe au XVe sicle, Thessalonike 1981, s. 160-229; G. Prinzing,
Studien zur Provinz- und Zentralverwaltung im Machtbereich der epirotischen
Herrscher Miachael I. und Theodoros Dukas, peirtika Chronika 1982, t. 24, s.
73-120; 1983, t. 25, s. 37-112; M. Dbrowska, Despotat Epiru w wietle najnowszych
bada historycznych, [w:] Balcanica Posnaniensia. Acta et studia. t. 9/10. Z dziejw
Albanii i Grecji, red. I. Czamaska, W. Szulc, Pozna 1999, s. 77-91, ibidem, omwienie literatury przedmiotu, s. 77-79; M. Angold, Czwarta krucjata, t., B. Spieralska, Warszawa 2006, s. 165-170.
9 J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations Byzance (963-1210), Paris 1990, s. 5960, 83-84, 86-87, 121-122.
10 J. Karayannopulos, G. Weiss, op. cit., s. 481-482, 484; R.J. M(acrides), Chomatenos, Demetrios, [w:] ODB, t. 1, s. 426; R.J. M(acrides), Bardanes, George,
[w:] ODB, t. 1, s. 254-255; R.J. M(acrides), Apokaukos, John, [w:] ODB, t. 1, s. 135.
200
201
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
Kwestia wyboru jego nastpcy bya przez jaki czas przedmiotem
negocjacji midzy okupujcymi Konstantynopol acinnikami a pozostajcymi w stolicy prawosawnymi duchownymi. Ostatecznie w rezultacie nieustpliwej postaci tych pierwszych, w Konstantynopolu
osta si tylko katolicki patriarcha, miejsca na kompromisy midzy
Romajami a najedcami ju nie byo. Wybr na nicejskim wygnaniu nowego patriarchy ekumenicznego Michaa Autoreianosa wiosn 1208 r. poprzedza prawie natychmiastow ceremoni koronacji
w miejscowej katedrze cesarza Romajw Teodora Laskarysa (12081221). Z pewnoci biskupom prawosawnym trudniej byo utrzyma
wzajemne kontakty z powodw trudnoci komunikacyjnych w tamtych latach. Jednak to wzgldy polityczne uwarunkoway sprzeciw
wobec aspiracji nicejskiego orodka wadzy do rangi centrum greckiego patriotyzmu14. Z rnych powodw (np. zagroenie ze strony
acinnikw, Bugarw, Turkw, kwestia odlegoci) rywale Laskarydw raczej unikali militarnego rozwizania tego problemu. O wiele
prociej przychodzio im natomiast kontestowa zwierzchno powoanego do ycia patriarchatu z Nicei, kwestionujc w ten sposb
rwnie prawa koronowanego w tym miecie cesarza. Std, za porednictwem popierajcych ich spraw biskupw, prawosawni oponenci Laksarydw chtnie podkrelali swoje uprawnienia do
zwierzchniej wadzy nad lokalnymi Kocioami. Mimo e nigdzie
w wiecie bizantyskim oficjalnie nie powoano odrbnego, rywalizujcego z Nice orodka kocielnego, to patriarchowie Micha II
Autoreianos (1208-1214), Teodor II Irenikos (1214-1216), Manuel I
Sarantenos (1216-1222), German II (1223-1240) energicznie protestowali przeciw wszelkim formom ograniczeniom ich ekumenicznego
przywdztwa. W literaturze przedmiotu powysze spory midzy
prawosawnymi hierarchami wiata bizantyskiego s okrelane
jako schizma lub kocielna kontrowersja lub kocielny konflikt15.
dEtudes Byzantines. Rapports. I. Histoire. 2. Composition et mouvement de la population dans le monde byzantine, Athnes 1976, s. 12-13.
14 P. avoronkov, Izbranije i koronacija nikejskich imperatorov, Vizantijskij
Vremennik 1988, t. 49, s. 55-59 (dalej: VV); M. A. Poljakovskaja, Pozdnevizantijskij
in koronovanija vasileusa, VV 2009, t. 68 (93), s. 5-24, zw. s. 11-12.
15 Ecclesiastical repercussions the division of the orthodox church, The ecclesiastical conflict, The schism. Zob: D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, s. 76; A. D. Karpozilos, The Ecclesiastical Controversy between the Kingdom of Nicea and the principality of Epiros (1217-1233), Thessalonike 1973, s. 46, 70; E. Patlagean, Chrzeci-
202
203
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
Jedn z okolicznoci, sprzyjajcych prawosawnym biskupom
z zachodnich Bakanw, byo poparcie hierarchy, ktrego poprzednicy ju wczeniej nigdy oficjalnie nie podlegali zwierzchnictwu patriarchy Konstantynopola. Koci bugarski, dziki przywilejom,
otrzymanym dwiecie lat wczeniej od Bazylego II, cieszy si autokefali. Aczkolwiek w latach 1037-1216 arcybiskupi tron w Ochrydzie by z reguy obsadzany przez duchownych czsto pochodzcych
z grona stoecznego kleru, rnice midzy patriarchami a arcybiskupami ograniczay si do kwestii formalnych, dotyczcych utrzymania
prestiu lub majtnoci bugarskiej prowincji kocielnej18. Opanowanie Konstantynopola przez krzyowcw i utworzenie tam patriarchatu aciskiego zburzyo dotychczasowe relacje. Arcybiskup Demetriusz Chomatenos uznawa si nie tylko za autokefalicznego arcybiskupa Bugarii. Z powodu szeregu wzgldw by przekonany, e posiadany przeze status upowania go do przewodniczenia ceremonii
koronacyjnej Teodora w Tesalonice.
Chomatenos upatrywa w Teodorze przede wszystkim gwnego
protektora prawosawia na zagroonym, jego zdaniem, przez acinnikw bizantyskim Zachodzie. Swoj lojalno wzgldem Teodora
tumaczy wielkim zwycistwem, jakim byo pojmanie samozwaczego cesarza acinnikw, nastpnie sukcesami militarnymi w rodkowej i zachodniej Macedonii. Ostatecznie doprowadziy one nie tylko
do uwolnienia Ochrydy i wikszoci terytorium arcybiskupstwa bugarskiego spod wadzy acinnikw, to dziki poparciu Teodora zosta
Chomatenos wyniesiony na ten zaszczytny kocielny urzd19.
Najwaniejszym, jednak, argumentem, byo powoanie si Chomatenosa na autokefaliczne tradycje arcybiskupstwa bugarskiego.
W swoich wywodach, nie poprzesta tylko na bugarskiej, zaakceptowanej przez cesarza Bazylego II, genezie swojej siedziby biskupiej.
Uwaa si rwnie, wzorem niektrych swoich poprzednikw z poprzedniego stulecia, za prawdziwego kontynuatora tradycji eklezjastycznej Iustiniana Prima (rciepskopoj tj Prthj 'Ioustinianj ka
pshj Boulgaraj). W zwizku z tym by przekonany, e jako bisku18
204
20
205
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
ne negocjacje z biskupami z pastwa Teodora Laskarysa. Misja Pelagiusza nie przyniosa wprawdzie konkretnych rezultatw na niwie
kocielnej, doprowadzia jednak do pewnej stabilizacji wzajemnych
relacji politycznych midzy aciskim Konstantynopolem a Nice.
Starania te kontynuowa Laskarys rwnie w 1220 r., kiedy zwoa
synod biskupw, ktry mia ustali warunki dalszych negocjacji
z Rzymem. Przebieg tych wydarze i ich fina by doskonale znany
Janowi Apokaukosowi, bowiem zosta zaproszony do Nicei, by wzi
udzia w obradach wspomnianego zgromadzenia22.
Apokaukos nie tylko odmwi uczestnictwa w tym przedsiwziciu, ale nie omieszka rwnie skorzysta z okazji i zacz te wytyka biskupom prawosawnego Wschodu i ich politycznemu protektorowi skonno do ulegoci wobec aciskich najedcw. W swoich
listach do patriarchy Manuela I Sarantenosa (datowanych na lata
1219-1222) Apokaukos wyraa opinie, zapewne rozpowszechnione
wrd wielu greckich duchownych na Zachodzie, na temat hierarchy
z Nicei i jego stronnikw. Negocjujc i wchodzc w nawet tylko tymczasowe kompromisy z acinnikami z Konstantynopola oraz ich protektorami z papieskiego Rzymu, patriarcha popierajcy spraw Laskarydw utraci moliwo sprawowania zwierzchnoci kocielnej
nad ortodoksyjnymi brami z Epiru23. Bowiem, w Teodorze Dukasie
romajski Zachd (Dsij) odnalaz nie tylko znakomitego dowdc,
wojskowego, zwycizc w konfrontacji z acinnikami. Jego zwycistwa i zdobycze (jak pojmanie najwyszego monarchy acinnikw)
wiadcz o udzielonym Teodorowi darze Boego bogosawiestwa,
ktre predestynuje go objcia godnoci cesarza Romajw. W tych
okolicznociach ma on oczywiste prawo do sprawowania patronatu
nad Kocioem prawosawnym, czyli przede wszystkim wpywania na
wybr nowych biskupw i arcybiskupw na ziemiach podlegajcych
jego wadzy24.
Jednak, w sposb najbardziej konstruktywny, odczucia hierarchw prawosawnego Zachodu wyraa chyba Jerzy Bardanes, biskup Korfu od 1219 r. w ateczyk i ucze tamtejszego metropolity
22
206
R. J. Loenertz, Lettre de Georges Bardans, mtropolite de Corcyre, au Patriarche oequmenique Germain II, 1226-1227 c., Epeteris Hetaireias Byzantinon
Spoudon 1964, t. 33, s. 87-118.
26 R. J. Loenertz, Lettre de Georges Bardans ..., s. 116 397-399, 401, s. 117 402-420.
27 Ibidem, s. 117, 413-414. Powysze zdanie pojawia si we fragmencie niezachowanej tragedii Telefos. Zob.: Plutarch z Cheronei, O pogodzie ducha, [w:] Moralia
(wybr), t. 1, Warszawa 1977, s. 235, przyp. nr 72, gdzie Z. Abramowiczwna tumaczy to bardziej dobitnie: Sparta to twj dzia w niej ad wprowadzaj. Zob te:.
207
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
twierdza istniejcy stan rzeczy, o ktrym jak si wyrazi jeden z badaczy tego problemu, e po 1204 r. dawne Bizancjum przeksztacio
si w ... zbir niezalenych krain rzdzonych przez prawosawnych
wadcw i z ortodoksji czerpicych poczucie jednoci28.
Byt polityczny, w ktrego budowie Teodor uczestniczy, okaza si
by nietrwaym. Klska ortodoksyjnego cesarza Zachodu pod Kokotnic pooya kres nadziejom popierajcych go biskupw. Bezsilnie
musieli patrzy jak pastwo zachodnich Romajw ulega rozpadowi.
W nastpnych dekadach byli wiadkami triumfalnych pochodw nicejskich wojsk na Bakany, co w rezultacie doprowadzio do podporzdkowania wikszoci tamtejszych ziem lekcewaonym wczeniej
bityskim rywalom. Na programach i wizjach biskupw Zachodu
cieniem pooya si sabo wojskowa i strukturalna pastwa epirockich Angelosw, ktre nie zdoao stawi czoa skutkom pierwszej
powaniejszej klski militarnej29. Przyszo im si rwnie zetkn na
niwie kocielnej ze zrcznym przeciwnikiem, jakim okaza si patriarcha German II. Jego pojednawcza polityka i powizane z ni
gesty, zapewne sprzyjay szybkiej akceptacji zwierzchnictwa Kocioa nicejskiego na zachodnich Bakanach po 1230 r.30 Inna rzecz,
e biskupi Zachodu nie mieli specjalnego wyboru w nowych okolicznociach. Za Germanem II staa nie tylko sia wojskowa i polityczne
jego protektorw, ale i rwnie potencjalni sojusznicy, ktrymi okazali si biskupi serbscy i bugarscy. Ci oraz ich polityczni patroni
z dynastii Nemaniczw i Asenidw byli mocno zainteresowani perspektywami zdobycia autokefalii wasnych Kociow, tym bardziej
F. I. Uspienski, op. cit., s. 521-523; M. Angold, Church and Society ..., s. 533-542;
D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, s. 95-96; A. Karpozilos, op. cit., s. 79-81.
28 M. Angold, Czwarta krucjata ..., s. 234.
29 Co w poczeniu ze wspomnianym brakiem prac historiograficznych powizanych z epirockim orodkiem politycznym przyczynio si do powstania opinii, surowo
oceniajcych jego kulturowe osignicia. D.M. Nicol wprawdzie uznawa Jana Apokaukosa, Jerzego Bardanesa, Demetriusza Chomatenosa za wybitnych pisarzy,
stwierdza jednak, e byli oni wychowankami szk Konstantynopola przed 1204 r.
i nie pozostawili po sobie dziedzicw. Dlatego stwierdza (The Despotate of Epiros
1267-1479, op. cit., s. 246-247), e Culturally the Despotate was something
of a backwater. Podobnie, M. Dbrowska, op. cit., s. 88: Epir nie wykorzysta swego
kapitalnego pooenia na skrzyowaniu kultur wiata aciskiego i greckiego. Kulturowy stop epirocki nie wyda niczego szlachetnego. Trudno np. porwnywa pod
tym wzgldem despota Epiru z despotatem Mistry.
30 Les regestes, nr 1254, 1255, 1261, 1263, 1265, 1280, 1281, s. 60-61, s. 71-75,
87-88.
208
31
Np. Demetriusz Chamatenos bezskutecznie protestowa, kiedy Koci serbski, uzyska w 1219 r. autokefali za zgod patriarchy i cesarza z Nicei. Zob. Chomatenos, nr 86, s. 296-302, kom. s. 178*-182*, por. Les regestes, nr 1225, 1226, 1282,
s. 31-32, 88-89.
209
Mirosaw J. Leszka
(Instytut Historii U, d)
Nicea nie bya, jak powszechnie wiadomo, jedyn kandydatk do zajcia miejsca Konstantynopola. Do tej roli pretendoway rwnie Trapezunt i Tesalonika,
bdce metropoliami konkurujcych z Cesarstwem Nicejskim greckich pastw. Na
temat tych organizmw pastwowych patrz: S. Karpov, Istorija trapezundskoj imperii, Sankt-Peterburg 2007; F. Bredenkamp, The Byzantine Empire of Thessaloniki,
Thessalonike 1993.
2 Twrc, jak to okrela Michael Angold, ideology of exile by Nicetas Choniates, ktry w swoich mowach (np. Logos XIII [w:] Nicetae Choniatae Orationes et
epistulae, ed. J.-L. van Dieten, Berlin-New York 1972, s. 128. 24-27; Logos XIV [w:]
ibidem, s. 147. 1-7) wyranie podnosi kwesti powrotu do Konstantynopola. Teodor
Laskarys - jak Mojesz czy Zorobabel - mia wedug niego wrci do Nowej Jerozolimy, Konstantynopola, stolicy bizantyskiego pastwa. Szerzej na ten temat: M.
Angold, Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975, s. 13-14; idem, Church and Society in Byzantium under the Comneni, 1081-1261, Cambridge 2000, s. 518; P.I. avoronkov,
Zapadnyje i vostonyje realii v socjalno-politieskoj i duchovnoj iznii Nikejskoj im-
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
tymczasowo stoecznej rangi Nicei daje znakomit moliwo wychwycenia tych elementw, ktre stanowiy istot stoecznoci w rozumieniu Bizantyczykw. To one musiay by wprowadzane w ycie
przez wadcw Cesarstwa Nicejskiego, aby ich rezydencja bya
uznawana za godn zastpienia, choby na czas jaki, znajdujcego
si w rkach aciskich Konstantynopola. Nim przejd do ukazania
dziaa wadcw nicejskich na rzecz budowania stoecznoci swojej
siedziby chciabym naszkicowa w oglnym zarysie na czym zasadza
si stoeczny status Konstantynopola.
Konstantynopol. Miasto budowao swoj stoeczno w drodze
ewolucyjnego procesu. Mona stwierdzi, bez wdawania si w szczegowe rozwaania, e rozpocz si on od inauguracji miasta
w 330 r. i trwa kilka wiekw. Nie bdzie chyba bdem stwierdzeniem, e w zasadniczym zarysie proces ten zakoczy si w wieku
VI3. Do wypracowanych w jego wyniku podstawowych cech skadajcych si na istot wyjtkowoci Konstantynopola, na jego stoeczno
wanie, naley zaliczy przede wszystkim trzy. Pierwsza to fakt, e
stolica bya jedna i bez wzgldu na to, gdzie w danej chwili znajdowa si cesarz zachowywaa ona swj stoeczny status. Bya sta
siedzib wadcy, jak rwnie dworu i najwyszych urzdw pastwa.
Posiadanie jej stanowio element legalizujcy wadz. Proklamacja
cesarska dokonana poza stolic musiaa by w niej potwierdzona.
Tylko tutaj bowiem mogy odbywa si koronacje cesarskie. Po wtre
stolica bya siedzib patriarchy, ktry nawet, jeli nie by jedynym w
obrbie pastwa (tak byo do czasu utraty Syrii, Palestyny i Egiptu),
to z pewnoci pozostawa najwaniejszym. Stoeczny hierarcha
wrd swoich kompetencji uzyska prawo do koronowania wadcy.
Stolica staa si centrum religijnym Cesarstwa, miejscem, gdzie
funkcjonowa stay synod, gdzie znajdoway si relikwie witych,
rozwijao si ycie monastyczne. Wreszcie kwestia trzecia ideowe
powizanie Konstantynopola z Rzymem. Zabiegu tego dokona Konstantyn Wielki. Konstantynopol w jego przekonaniu by nie tyle Nowym Rzymem, czy Drugim Rzymem, ale po prostu Rzymem, stajc
perii, [w:] Vizantija medu Zapadom a Vostokom. Opyt istorieskoj charakteristyki,
red. G.G. Litavrin, Sankt-Peterburg 1999, s. 208.
3 Szerzej na temat rozwoju stoecznego charakteru Konstantynopola patrz: M.B.
Leszka, M.J. Leszka, Ewolucja statusu miasta. Idea Konstantynopola-Nowego Rzymu oraz Zarys dziejw Konstantynopola w latach 337-602, [w:] Konstantynopol
Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyskim, red. M.J. Leszka, T.
Woliska, Warszawa 2011, s. 38-101 (tam dalsza literatura).
212
213
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
nie znalaz uznania u nicejczykw, ktrzy odmwili wpuszczenia go
do swego miasta i z tego wzgldu zmuszony by ustanowi swoj siedzib w Brusie6. Trudno jednoznacznie orzec dlaczego Konstantyn
Laskarys zdecydowa si osiedli Nicei. Zapewne jaki wpyw na to
miao pooenie miasta. Znajdowao si ono obok Nikomedii (ktra
pozostawaa w tym czasie w rkach acinnikw), bdc najwaniejszym orodkiem, lecym w pobliu Konstantynopola. Nadawao si
do penienia funkcji centrum, z ktrego mona byo prowadzi tak
dziaania przeciw acinnikom, jak i kontrolowa stosunki z Turkami
selduckimi. Byo te stosunkowo dobrze umocnione7, co dawao
szans na skuteczn obron przed ewentualnym atakiem acinnikw.
Nie bez znaczenia bya zapewne i chlubna przeszo tego miasta,
ktre byo midzy innymi dwukrotnie miejscem obrad soborw powszechnych (325, 787)8 oraz i to, e bya wanym centrum administracyjnym. Jednak to nie Konstantynowi Laskarysowi przypada
rola budowniczego podstaw stoecznoci Nicei. Ta staa si udziaem
wzmiankowanego ju Teodora Laskarysa9, jego brata, a zarazem
zicia cesarza Aleksego III Angelosa, ktremu udao si, w czasie gdy
Konstantyn zajmowa Nice, pozyska poparcie ludnoci m. in. poudniowej Bitynii, Myzji i rejonu Smyrny10. Konstantyn stara si
la veille de 1204 et les origines de lempire de Nice: A propos de la Partitio Romanie, [w:] XVe Kongres International dEtudes byzantines. Rapport et co-rapports,
Athnes 1976, s. 22-28; George Akropolites, The History, transl., introd., comment.
R. Macrides, Oxford 2007, s. 82 (dalej: R. Macrides); J. Bonarek, Separatyzm bizantyski w dobie IV krucjaty a dziaalno Teodora Laskarysa, Piotrkowskie Zeszyty
Historyczne 2008, t. 9, s. 34; I. Giarenis, He synkrotesi kai he hedraiosi tes autokratorias tes Nikaias. Ho autokratoras Theodoros A Komnenos Laskaris, Athena 2008,
s. 45-46; inaczej: P. avoronkov, U istokov, s. 31; P.I. avoronkov Georgij Akropolit., s. 164-165.
6 Georgii Acropolitae Opera, t. I-II, rec. A. Heisenberg, cor. P. Wirth, Stuttgart
1979, 6, (dalej: Jerzy Akropolites); na temat powodw niechtnej Teodorowi postawy
nicejczykw - N. Oikonomids, op. cit., s. 27; J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations
Byzance, Paris 1996, s. 463, 469; I.L. Booth, Theodore Laskaris and Paphlagonia,
1204-1214: towards a chronology description, Archeion Pontou 2003/2004, t. 50, s.
162; por. P. avoronkov, U istokov, s. 31.
7 O stanie murw Nicei w dobie poprzedzajcej IV krucjat zob. C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 93.
8 A.G.C. Savvides, Byzantium in the Near East: Its Relations with the Seljuk
Sultanate of Rum in Asia Minor, the Armenians of Cilicia and the Mongols A.D. c.
1192-1237, Thessaloniki 1981, s. 53.
9 P. avoronkov, U istokov, s. 37.
10 Ibidem, s. 32
214
Ibidem, s. 32.
Ibidem, s. 34-35; patrz rwnie Z. Pentek, Cesarstwo aciskie. Kolonialne
pastwo krzyowcw czy Neobizancjum, Pozna 2004, s. 91.
13 P. avoronkov, U istokov, s. 35.
14 Na temat bitwy pod Adrianopolem i jej konsekwencji patrz: A. DanevaVasileva, Blgarija i Latinskata imperija (1204-1261), Sofija 1985, s. 60-73; V. Gjuzelev, Kalojanova Blgarija i Latinskata imperija 1204-1207), [w:] Odrinskata bitka
ot 1205 godina, red. idem, Sofija 2005, s. 13-26; J. Andreev, Pobeda na car Kalojan
pri Odrin-14 april 1205, [w:] ibidem, s. 43-52.
15 P. avoronkov, U istokov, s. 36.
16 Zdaniem P. avoronkova (U istokov, s. 36) Konstantyn Laskarys w niedugim czasie po bitwie pod Adramytion znalaz si w rkach Teodora, ktry zmusi go
do rezygnacji z cesarskiego tytuu. W tej sytuacji Teodor mg podj starania na
rzecz swojego wyniesienia na cesarski tron. Na temat datowania proklamacji cesarskiej Teodora Laskarysa patrz np.: P. avoronkov, Izbranije i koronacija nikejskich
imperatorov, Vizantijskij Vremennik 1988, t. 49, s. 55; R. Macrides, s. 82-84.
17 Nicetas Choniates, Logos XIV, s. 139.6-12.
18 Geoffroy de Villehardouin, La conqute de Constantinople, par. 455, ed., trad.
E. Faral, t. I-II, Paris 1974, par. 455 (dalej: Villehardouin), zob. te: Geoffroy de
Villehardouin, Zdobycie Konstantynopola, tum., wstp, koment. Z. Pentek, Pozna
2003, s. 173.
12
215
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
groeniem19. W kilka miesicy pniej, w kwietniu 1207 r., to z rwnie niej rozpocz wypraw na znajdujc si w rkach acinnikw
Nikomedi20. Wiadomo, e Teodor prowadzi w tym czasie na szerok
skal dziaalno budowlan w miecie. Nicefor Blemmydes pisze
o wybudowaniu cesarskiej rezydencji21. Inskrypcja znajdujca si na
poudniowo-wschodniej wiey murw nicejskich, a odnoszca si do
1208 r., wiadczy o tym, e w tym okresie prowadzono tu prace na
rzecz wzmocnienia obronnoci miasta22. Bdce centrum oporu przeciw acinnikom, stao si miejscem, w ktrym osiedlao si wielu
uciekinierw, tak wieckich, jak i duchownych, jak choby Nicetas
Choniates, czy Maksym i German, pniejsi patriarchowie23.
Przypiecztowaniem, rozwijajcej si stoecznej roli Nicei w pastwie budowanym przez Teodora byo uczynienie jej siedzib patriarchy konstantynopolitaskiego. Jan Kamateros, patriarcha Konstantynopola w chwili zdobycia bizantyskiej stolicy przez acinnikw,
opuci j i uda si na wygnanie do Didymoteichon, gdzie zmar
w maju 1206 r.24 Czynione za ycia patriarchy prby nakonienia go
do przybycia do Nicei nie powiody si. mier hierarchy umoliwia
dostojnikom kocielnym, ktrzy po 1204 r. znaleli si w Nicei, jak
rwnie samemu Teodorowi Laskarysowi, przeprowadzenie wyboru
nowego patriarchy. Dla Laskarysa byo to szczeglnie wane, poniewa jedynie patriarcha mg dokona cesarskiej koronacji. Zwoany
do Nicei synod dokona wyboru. Stao si to zapewne w marcu
1208 r. Pierwszym konstantynopolitaskim patriarch, rezydujcym
19 Nicaetae Choniatae Historia, ed. J.-L. van Dieten, Berlin, New York 1975, s.
640 (dalej: Nicetas Choniates); na temat tej kampanii zob. np.: R.M. Shukurov, Velikije Komniny i Vostok (1204-1461), Sankt-Peterburg 2001 s. 80; S. Karpov, op. cit., s.
100.
20 Villehardouin (par. 481) nazywa miasto Wielk Nice.
21 Nicephori Blemmydae Autobiographia sive curriculum vitae, ed. J.A. Munitiz,
Turnhout 1984, I, 12.
22 J. Raby, A Seventeenth-Century Description of Iznik-Nicaea, Istanbuler Mitteilungen 1976, t. 26, s. 186; C. Foss, D. Winfield, Byzantine Fortifications: an Introduction, Pretoria 1986, s. 81, 85-86, 102-103; C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 93-94.
23 C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 58-59. Warto nadmieni, e kolejna fala uchodcw, szczeglnie duchowiestwa i mnichw, przybya do Nicei po zawarciu przez
Teodora I Laskarysa ukadu z acinnikami w 1212 r. (ibidem, s. 61).
24 Na temat losw Jana po zdobyciu Konstantynopola przez acinnikw i datowaniu jego mierci patrz np.: P. Wirth, Zur Frage eines politischen Engagments
Patriarch Johannes X Kamateros nach dem vierten Kreuzzug, Byzantinische Forschungen 1972, t. 4, s. 239-252; R. Macrides, s. 83; I. Giarenis, op. cit., s. 238-240.
216
25
217
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
Watatzes zosta pochowany w monasterze Sosandra w pobliu Nymfajon33.
Wadcy dbali o miasto. Wznosili w nim rnorodne budowle (sakralne, militarne, uytecznoci publicznej) suce jej mieszkacom.
Czyni ju tak Teodor Laskarys, ktry wzmocni mury obronne34, ale
najwikszym budowniczym by Jan III Watatzes. To jemu miasto
zawdziczao m.in. rozbudow umocnie, bronicych miasto przed
potencjalnymi najedcami. Z jego inicjatywy powstay mury zewntrzne, przed ktrymi znajdowaa si fosa, a mury wewntrzne
zostay podwyszone o 2,5 m35. Jak sdzi Clive Foss, znawca dziejw
Nicei, nie byo chyba przypadkiem, e w nowym ksztacie umocnienia miasta, czyniy je podobnymi do tych, ktre otaczay Konstantynopol36. Zastosowanie przy budowie murw jasnej zaprawy powodowao, e byy widoczne z oddali i byszczay w socu jak nieg. wczeni obserwatorzy podkrelali urod miasta, nie tylko ze wzgldu
na pikno budowli (licznych kociow37, paacu cesarskiego, grujcego nad miastem, wzmiankowanych murw), ale take obecno
w nim obszarw zielonych (k, gajw, pl). Nie jest wic niczym
dziwnym, e miasto, podobnie jak Konstantynopol, znalazo piewcw
swojej urody i wyjtkowoci38. Szczeglnie istotne miejsce zajmuje
wrd nich Teodor II Laskarys, ktry pod koniec panowania swego
ojca Jana Watatzesa, napisa enkomion sawice urod Nicei, jak
rwnie wyraajce gboki szacunek do jej mieszkacw, jak i samego miasta, nazywajc je, z retoryczn emfaz, povli~ povlewn, kai;
basili;~ basilivdwn, kai; a[rcon ajrcovntwn39.
Wadcy nicejscy dbali o to, aby ich stolica staa si centrum naukowym i owiatowym. Wiadomo, e zachowali istniejcy w Kon33
R. Macrides, s. 274.
C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 93.
35 Szerzej na temat rozbudowy murw Nicei za Jana Watatzesa zob.: C. Foss,
J. Tulchin, op. cit., s. 94-95; patrz rwnie A. Bryer, Nicaea, a Byzantine City, History Today 1971, t. 21, nr 1, s. 30.
36 C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 95.
37 Na temat budowli sakralnych w Nicei patrz np.: R. Janin, op. cit., s. 119 i n.;
C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 96111. Spord najwaniejszych wity naley wymieni kocioy: klasztoru w. Hiacynta, Mdroci Boej, w. Tryfona.
38 A.G.C. Savvides, op. cit., s. 54. Wrd nich wymieni trzeba Nicefora Blemmydesa (chwali moc murw i walory jej mieszkacw), czy Teodora Metochitesa,
autora mowy na cze miasta (Nikaeus).
39 Theodorou Douka tou Laskari enkomion eis ten megalopolin Nikaian,
1, [w:] C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 132.
34
218
219
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
polem. Jak pisa Micha Choniates, Nicea bya Babilonem Bizantyczykw47. Po odpokutowaniu w niej swoich grzechw powrc do
Konstantynopola swojej ziemi obiecanej48. I tak stao si latem
1261 r., kiedy Konstantynopol znalaz si w rkach Michaa VIII
Paleologa.
47
220
221
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
222
Jacek Bonarek
(Instytut Historii UJK, Filia w Piotrkowie Trybunalskim)
Konstantynopol w trakcie swej wielowiekowej bizantyskiej historii by wprawdzie zdobywany kilkakrotnie podczas wojen domowych, jednak do kwietnia 1204 r. nigdy nie zosta zajty w wyniku
regularnych dziaa zbrojnych prowadzonych przez zewntrznego
wroga Cesarstwa1. Warto podkreli, e nawet bizantyskie oddziay
w trakcie walk wewntrznych rzadko zajmoway stolic w wyniku
regularnego szturmu2, gdy potne fortyfikacje poczone z wol
obrony stoecznego garnizonu w praktyce uniemoliwiay sukces tego
typu dziaa3. Najczciej wic Romejowie wkraczali do Miasta dzi1
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
ki podstpowi lub zdradzie czci obrocw, bd te sami konstantynopolitaczycy albo wczali si do walk, albo otwierali po prostu
bramy, pozwalajc wej stacjonujcym pod murami wojskom.
Do jednego z najczciej przytaczanych przykadw podstpnego
zajcia Konstantynopola doszo jesieni 705 r. podczas oblenia bizantyskiej stolicy przez armi chana Terwela, wspierajcego roszczenia Justyniana II, ktry po trzech dniach bezskutecznego wyczekiwania pod murami Blachernai, na czele niewielkiej grupy miakw wkrad si do Miasta jednym z akweduktw4. Fortelowi rwnie
zajcie metropolii i przejciowe panowanie zawdzicza Artabasdos,
bliski wsppracownik cesarza Leona III. Wdz ten wszcz bunt
podczas wsplnej wyprawy z Konstantynem V w 740 r. przeciwko
Arabom, pokona nieopodal Amorion lojalne wobec cesarza oddziay
i zmusi go do ucieczki, a nastpnie wysa do Konstantynopola, stratega temu Tracja, ktrym by syn dowodzcego stoecznym garnizonem Teofanesa Monotesa. Ten na faszyw wie, e prawowity
wadca poleg podczas walk z Arabami, aresztowa wiernych mu oficerw i wyda Miasto Artabasdosowi5.
Czst przyczyn przejcia Konstantynopola bya take zdrada
czci lub caoci jego garnizonu. Taki przypadek mona zaobserwosit concinnavitque Georgius Monachus cognomine Hamartolus, Patrologiae Cursus
Completus. Series Graeca, ed. J.P. Migne, t. 110, col. 845, 848; G. Ostrogorsky,
op. cit., s. 172; P. Lemerle, Thomas le Slave, Travaux et Mmoires 1965, t. 1,
s. 273-276; H. Kpstein, Zur Erhebung des Thomas, [w:] Studien zum 8. Und
9. Jahrhundert in Byzanz, red. H. Kpstein F. Winkelmann, Berlin 1983, s. 81-84;
M. J. Leszka, Uzurpacje w Cesarstwie Bizantyskim w okresie od IV do poowy IX
wieku, d 1999, s. 52), czy przed Leonem Tornikesem (zob. np.: Michel Psellos,
Chronographie, ed. E. Renauld, t. II, Paris 1928, s. 23-27; Miguel Attaliates, Historia, ed. I. Prez Martin, Madryt 2002, s. 19-21 (dalej: Attaliates, Historia); Ioannis
Scylitzae Synopsis Historiarum, ed. I. Thurn, Berlin-New York 1973, s. 439-441
(dalej: Skylitzes, Synopsis); Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum libri XVIII,
ed. M. Pinder, t. III, Bonn 1897, s. 627-630 (dalej: Zonaras, Epitome); G. Schlumberger, Lpope byzantine la fin du dixime sicle, t. 3, Paris 1905, s. 513-516;
M. Angold, The Byzantine Empire 1025-1204. A political history, London 1984, s. 37;
idem, Belle poque or crisis?, (1025-1118), [w:] Cambridge History of the Byzantine
Empire c. 500-1492, ed. J. Shepard, Cambridge 2008, s. 600; B. Krsmanovi, Uspon
vojnog plemstva u Vizantii XI veka, Beograd 2001, s. 121-126).
4 Nikefor, Historia, s. 101; Teofanes, Kronika, s. 573; G. Ostrogorsky, op. cit.,
s. 119; W. Treadgold, op. cit., s. 340; M. J. Leszka, Uzurpacje ..., s. 52, przyp. 79.
5 Nikefor, Historia , s. 132, 134; Teofanes, Kronika, s. 638-640; G. Ostrogorsky,
op. cit., s. 138; W. Treadgold, op. cit., s. 356-357; M. J. Leszka, Uzurpacje ..., s. 53;
N. Bergamo, op. cit., s. 29-30.
224
225
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
Konstantynopola, wspomagani przez domownikw i sub parakoimena Bazylego Lekapena stoczyli krwawe walki z siami wiernymi
Jzefowi Bringasowi, decydujc tym samym o objciu tronu cesarskiego przez Nikefora Fokasa11. Z kolei wiosn 1078 r. narastajce
zamieszki ludnoci podsycane przez przeciwnikw rzdw Michaa
VII Dukasa uatwiy wejcie do Miasta Nikeforowi Botaniatesowi12.
Istotn rol lud metropolii odegra rwnie w roku 1182, kiedy to
Andronik Komnen przygotowywa si do jej zajcia13, jakkolwiek
w tym przypadku biedota najenergiczniej wzia udzia w pogromie
ludnoci aciskiej14.
W. E. Kaegi, Heraclius, Emperor of Byzantium, Cambridge 2003, s. 49; W. Treadgold, op. cit., s. 241; M. J. Leszka, Uzurpacje ..., s. 96-97.
11 Leonis Diaconis Calonsis Historiae libri decem, ed. C. B. Hase, Bonn 1828,
s. 45-47; Skylitzes, Synopsis, s. 257-258; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 237; J.-Cl.
Cheynet, op. cit., s. 20; M. Whittow, The Making of Orthodox Byzantium, 600-1025,
Londyn 1996, s. 348-349; W. Treadgold, op. cit., s. 498-499; patrz te: M. J. Leszka,
Rola cesarzowej Teofano w uzurpacjach Nicefora Foksa (963) i Jana Tzimiskesa
(969), [w:] Zamach stanu w dawnych spoeczestwach, red. A. Sotysiak, Warszawa
2004, s. 229-230.
12 Nicephori Bryennii Historiarum libri quattuor, ed. P. Gautier, Bruksela 1975,
s. 242-249; Attaliates, Historia, s. 192-194; JH Sunevceia th``~ cronografiva~ tou`
jIwavnnou Skulivtzh, ed. E.T. Tsolakes, Thessalonique 1968, s. 177-178; Zonaras,
Epitome, s. 719-720; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 288; D. I. Polemis, Notes on Eleventh-Century Chronology (1059-1081), Byzantinische Zeitschrift 1965, t. 58, s. 6971 (dalej BZ); M. Angold, The Byzantine Empire ..., s. 101-102; J.-Cl. Cheynet,
op. cit., s. 84; J. Dudek, Pknite zwierciado ..., s. 72.
13 Nicetae Choniatae Historia, ed. J.A. van Dieten, BerlinNew York 1975,
s. 243-250 (dalej: Choniates, Historia); Eustathios of Thessloniki, The Capture
of Thessaloniki, ed. J.R. Melville-Jones, s. 30-34 (dalej: Eustatios, Capture);
G. Ostrogorsky, op. cit., s. 327; O. Jurewicz, Andronik I. Komnenos, Wrocaw 1962,
s. 99; Ch. M. Brand, Byzantium confronts the West, 1180-1204, Cambridge Mass.
1968, s 39-41; J.-Cl. Cheynet, op. cit., s. 112; W. Treadgold, op. cit., s. 498-499.
14 Okruciestwa Bizantyczykw wobec ludnoci aciskiej podkrelaj zwaszcza rda zachodnie, np.: Roberti de Monte Cronica, ed. L. K. Bethmann, MHG SS
VI, Hanower 1844, s. 533; Historia rerum in partibus transmarinis gestarum a tempore successorum Mahumeth usque ad annum Domini MCLXXXIV edita a venerabili Willermo Tyrensi archiepiscopo, [w:] Recueil des Historiens des Croisades.
Historiesn Occidentaux, t. I., Paris 1844, s. 1083-1084; patrz te: Choniates, Historia, s. 250-251; Eustatios, Capture, s. 32, 34; Sigiberti Continuatio Aqicinctina, ed.
L. K. Bethmann, MGS SS VI, Hanower 1844, s. 422; Roberti Canonici S. Mariani
Autissioddorensis Chronicon, ed. O. Holder-Egger, MGH SS XXVI, Hanower 1882,
s. 427; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 327; O. Jurewicz, op. cit., s. 99-100; Ch. Brand,
op. cit., s. 41-42; M. Angold, The Byzantine Empire ..., s. 264.
226
227
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
sam Aleksy V, kiedy noc 13 kwietnia ucieka po pierwszych niepowodzeniach17.
Odzyskanie Konstantynopola i restauracja Cesarstwa Romejw
byy dla basileusw z dynastii Laskarysw najwyszym celem18, jakkolwiek rzadko decydowali si oni toczy otwarte walki19, zajci
przede wszystkim umacnianiem swojego pastwa, a nastpnie poszerzaniem jego granic20. Podobnie musia postpowa rwnie Mi17 Choniates, Historia, s. 571; M. Angold, The Byzantine Empire ..., s. 330;
M. Meschini, op. cit., s. 29-30.
18 Na ten temat np.: D. Angelov, Byzantine Ideological Reactions to the Latin
Conquest of Constantinople, [w:] Urbs capta, s. 296-299; S. Kyriakidis, Warfare
in Late Byzantium, 1204-1261, Leiden-Boston 2011, s. 16; zob te: H. Ahrweiler,
Lxprience nicenne, Dumbarton Oaks Papers 1975, t. 29, s. 24-25 (dalej: DOP);
M. Angold, Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975, s. 13-14; idem, Church and Society in
Byzantium under the Comneni, 1081-1261, Cambridge 2000, s. 518; idem, The
Fourth Crusade ..., s. 2001-201; P. I. avoronkov, Zapadnyje i vostonyje realii
v socjalno-politieskoj i duchovnoj iznii Nikejskoj imperii, [w:] Vizantija medu
Zapadom a Vostokom. Opyt istorieskoj charakteristyki, red. G.G. Litavrin, SanktPeterburg 1999, s. 208.
19 Ciekaw reminiscencj sytuacji jeszcze sprzed klski acinnikw pod Adrianopolem w 1205 r. mona znale np. w kronice Alberyka de Trois Fontaines, ktry
wspomina, e pewien chytry Grek (Grecus subdolus) imieniem Laskarys mia zapewni Baldwina, e jeli wyle go z wojskiem za Rami w. Jerzego (Hellespont), to
on podporzdkuje wadzy aciskiego cesarza tamtejsze ziemie, naturalnie zgodnie
ze sw podstpn, greck natur momentalnie po przybyciu do Azji zdradzi cesarza
(Chronica Albrici monachi Trium Fontium, ed. P. Scheffer-Boichorst, MGH SS
XXIII, Hanower 1874, s. 885-886). Opis Alberyka, jakkolwiek nie precyzuje on,
o ktrym Laskarysie mowa, moe sugerowa, e pocztkowo nawet pniejsi nikejscy patrioci starali si przej na sub zwycizcw.
20 O planach Teodora Laskarysa majcego zamiar zaatakowa acinnikw i odzyska utracone ziemie, wspomina cesarz Henryk w licie wysanym do papiea
w styczniu 1212 r. (G. Prizning, Der Brief Kaiser Heinrichs von Konstantinopel vom
13. Januar 1212, BZ 1973, t. 43, s. 414-415; patrz te: G. Ostrogorsky, op. cit., s. 355
i przyp. 2; H. Ahrweiler, Byzance et la mer, Paris 1966, s. 305). Nieudan prb
zlikwidowania aciskiej Romanii podjy za panowania Jana III Watatzesa sprzymierzone siy bugarsko-nikejskie, jednak ostatecznie basileus musia uzna wyszo oddziaw aciskich; zob. np.: Akropolites, Historia s. 50-52; te: J. Lognon,
Lempire latin de Constantinople et la principaut de More, Paris 1949, s. 172-173;
R. L. Wolff, The Latin Empire of Constantinople, 1204-1261, [w:] A History of the
Crusades, ed. K. M. Setton, t. II, Madison-Milwaukee-London 1969, s. 219; M. Angold, Byzantine Government ..., s. 91-92; idem, The Fourth Crusade ..., s. 210;
A. Daneva-Vasileva, Blgaria i Latinskata imperia (1204-1261), Sofia 1985, s. 139142; M. C. Bartusis, The Late Byzantine Army. Arms and Society, 1204-1453, Fila-
228
229
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
szo miejscowoci lecych nieopodal Konstantynopola25. W zwizku
z tymi dziaaniami Jerzy Akropolites przytacza ciekaw anegdot,
ktra dowodziaby, e wadca Nikei podj prb zajcia Miasta podstpem26. Zgodnie z relacj historyka bowiem pozostajcy w cesarskiej niewoli od czasu bitwy pod Pelagoni aciski arystokrata Anselin de Toucy27 powiadomi Michaa, e posiada dom przylegajcy do
miejskich murw i moe poprzez tamtejsz bram wpuci do rodka
jego oddziay, ktre atwo opanuj Konstantynopol28. Cesarz jakoby
ze wzgldu na czce ich zwizki rodzinne29 uwierzy rycerzowi
i uwolni go, obiecujc ponadto wielkie zaszczyty za pomoc w odzyskaniu stolicy. Ze swej strony Anselin de Toucy skada uroczyste
przysigi, e dochowa wiernoci i pomoe zrealizowa plan majcy
zakoczy tam aciskie rzdy30, jednak zdradzi Paleologa i nie
otworzy bramy, tumaczc si wykrtnie, e klucz do niej zabra archont Miasta (oJ a[rcwn th`~ povlew~)31.
Trudno rozstrzygn, czy opowie Jerzego Akropolitesa jest jedynie czyst fantazj32, jakkolwiek naley podkreli, e o tych wy25
230
231
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
z gwnych punktw musiao by pozyskanie przede wszystkim odpowiednio licznej floty, gdy ta bdca w jego posiadaniu bya zupenie niewystarczajca37. Zamierza osign to poprzez zblienie
z republik Genui, ktra w zamian za wsparcie dziaa wadcy Nikei, otrzymywaa przywilej swobodnego handlu na ziemiach podlegych Paleologowi, wraz z terenami znajdujcym si jeszcze w rkach
aciskich. Wzajemne zobowizania zostay sprecyzowane w traktacie podpisanym 13 marca 1261 r. w Nymfaion38.
Kilka miesicy pniej basileus wysa swojego zaufanego dowdc cezara Aleksego Strategopulosa na czele niewielkich si dla dokonania demonstracji zbrojnej najprawdopodobniej na pograniczu
z Bugari39. Natomiast pobocznym zadaniem nikejskiego wodza byo
przemaszerowanie wzdu murw Konstantynopola, by unaoczni
kim patrz np.: D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 81; R. L. Wolff,
op. cit., s. 230; M. C. Bartusis, op. cit., s. 39.
37 Cesarstwo Nikejskie posiado bowiem nieliczn i niebdc rwnorzdnym
przeciwnikiem dla Wenecji flot, chocia wadcy z dynastii Laskarysw starali si
rwnie wykorzystywa jako korsarzy piratw dziaajcych w basenie Morza Egejskiego; natomiast w pewnym, liczcym si, stopniu flota bizantyska zosta odbudowana dopiero po 1262 r., kiedy moga liczy ok. 60-80 okrtw; patrz np.: H. Ahrweiler, Byzance..., s. 329, 336-373; O. E. Kolotova, Vizantijskie flot i piratstvo pri
imperatore Michaile VIII Paleologe (1261-1282), Antinaia drevnost i srednie veka
2011, t. 40, s. 302-312.
38 Umowa zawarta z wosk republik wskazuje, e Micha Paleolog przemyliwa o otwartych dziaaniach przeciwko Konstantynopolowi, jednak swe plany lokowa raczej w dalszej perspektywie, gdy Genua miaa wysa flot dopiero po ratyfikacji traktatu przez wadz republiki, co nastpio 10 lipca 1261 r. Na temat ukadu
patrz np.: J. Lognon, op. cit., s. 226; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos
..., s. 81-91; H. Ahrweiler, Byzance..., s. 329-330; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 371;
R. L. Wolff, op. cit., s. 230; I. P. avoronkov, Nikeiskaia imperia i Zapad (vzaimootnoenia s gosudarstvami Apeninskogo poluostrova i papstvom, VV 1974, t. 36,
s. 119-121; M. Balard, La Romanie gnoise (XIIe dbut du XVe sicle, Rzym 1978,
s. 42-45; M. C. Bartusis, op. cit., s. 39; W. Treadgold, op. cit., s. 333; Z. Pentek,
op. cit., s. 190-191.
39 Pachymeres, Relationes I, s. 191; z kolei Nikefor Gregoras podaje, e celem
wyprawy Strategopulosa by Epir (Gregoras, Historia I, s. 83), natomiast Jerzy
Akropolites mwi krtko o zachodnich ziemiach (Akropolites, Historia, s. 181); patrz
te: J. Lognon, op. cit., s. 226; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ...,
s. 92-93; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 371; R. L. Wolff, op. cit., s. 230; A. Failler, Chronologie et composition dans lHistoire de Georges Pachymre, Revue des tudes
Byzantines 1980, t. 38, s. 56; M. C. Bartusis, op. cit., s. 40; Z. Pentek, op. cit., s. 191.
232
233
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
o sukcesie nikejskiego oddziau zadecydowa przede wszystkim fakt,
e acinnicy nie posiadali odpowiednich si45, by naleycie chroni
cao murw Konstantynopola, a co wicej, jak mona sdzi, zbytni pewno pokadali w umocnieniach, o czym wiadczy fakt (ktry
bizantyscy autorzy zgodnie podkrelaj), e stranicy Baldwina II
zostali zaskoczeni46.
Jak ju zostao wspomniane poszczeglne rda rnie przedstawiaj pierwsz faz walk o Konstantynopol, czyli sforsowanie
murw Teodozjusza. Jerzy Akropolites wspomina o dziurze, przez
ktr mg przedosta si pojedynczy czowiek47, z kolei Nikefor Gregoras pisa, e nikejscy zbrojni przeszli poza umocnienia podziemnym przejciem48, natomiast Jerzy Pachymeres podaje, e do murw
zostay przystawione drabiny49. Nastpnie rda ju zgodnie podaj,
e odblokowano bram Peges i do Miasta wkroczya reszta zbrojnych
Strategopulosa50.
Najbardziej bogat w detale narracj z walk o Konstantynopol toczonych w nocy i w dzie 25 lipca 1261 r. pozostawi Jerzy Pachymeres51, jednak naley zauway, e relacja pozostaych rde, jakkolwiek skromniejsza, pokrywa si w znacznej mierze z jego opowieci52. Mona wic uzna, e o wicie pod kontrol cezara Aleksego
234
235
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
dzeni na pokadach aciskich statkw marynarze i onierze zrezygnowali z prby desantu i podjcia walki z napastnikami, zajli si
za to ratowaniem swoich najbliszych60.
Sukcesy onierzy Strategopulosa, zdrada w rozumieniu zachodnich elit rzdzcych Miastem czci greckojzycznej ludnoci
Konstantynopola i akt terroru, za jaki mona uzna podpalenie aciskich dzielnic, spowodowa masowy eksodus acinnikw na czele
z ich rzdzcymi61, co przypiecztowao nieoczekiwane i nage gdy
wydarzenia rozegray si w cigu jednego dnia odzyskanie prawowitej stolicy przez Romejw z Nikei62.
Warto zauway, e Micha VIII Paleolog nie musia ostatecznie
zbiera armii i prowadzi regularnego oblenia przy pomocy sojuszniczej floty Genueczykw, by odebra potomkom uczestnikw
IV krucjaty starodawn bizantysk stolic. Jego niewtpliwy sukces przypomina wydarzenia z czasw Justyniana II63, Konstantyna V
czy Aleksego I Komnena, kiedy to zajcie Miasta byo gwnie wyniMichael Paleologos ..., s. 111-113; R. L. Wolff, op. cit., s. 231; M. C. Bartusis, op. cit.,
s. 41; W. Treadgold, op. cit., s. 733.
59 Zgodnie ze sowami Jerzego Pachymeresa ku statkom acinnikw poday
bezwadnie, czsto boso i w samych koszulach, kobiety i dziewczta; Pachymeres,
Relationes I, s. 203; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos..., s. 113.
60 Akropolites, Historia, s. 183; Pachymeres, Relationes I, s. 201; Gregoras, Historia I, s. 86; J. Lognon, op. cit., s. 227-228; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael
Paleologos ..., s. 112; R. L. Wolff, op. cit., s. 231; M. C. Bartusis, op. cit., s. 41;
Z. Pentek, op. cit., s. 191.
61 Uciekli wwczas: podesta Marco Gradenigo, patriarcha Pantaleon Giustiniani
oraz podjty w ostatnim momencie z portu Bukoleon cesarz Baldwin II; Akropolites,
Historia, s. 183; Pachymeres, Relationes I, s. ; Gregoras, Historia I, s. 86; J. Lognon,
op. cit., s. 227; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 114; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 371; P. Lock, op. cit., s. 66; Z. Pentek, op. cit., s. 191.
62 Micha VIII Paleolog pojawi si w Konstantynopolu niecay miesic pniej,
15 sierpnia, dokonujc uroczystego wjazdu do Krlowej Miast. Z ca pewnoci
odzyskanie stolicy z rk acinnikw stanowio symbol odbudowy Cesarstwa, jednak
Micha uzyska rwnie bardzo powan, osobist korzy, bowiem mg ju przystpi do przejcia cakowitej i dziedzicznej wadzy, czego dowodem bya powtrna
koronacja Michaa i jego ony Teodory w Hagia Sofia, natomiast proces zosta
uwieczony olepieniem dziesicioletniego Jana IV Laskarysa w wita Boego
Narodzenia 1261 r.; Akropolites, Historia, s. 186-189; Pachymeres, Relationes I,
s. 199; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 114; G. Ostrogorsky,
op. cit., s. 371-372; R. L. Wolff, op. cit., s. 232; M. Angold, Byzantine Government ...,
s. 91-92; M. C. Bartusis, op. cit., s. 41-42; W. Treadgold, op. cit., s. 733.
63 Patrz te: D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 110.
236
237
ARTYKUY RECENZYJNE
RECENZJE
W dniu 22 listopada 2009 r. zmar po dugiej chorobie Julian Baranowski, absolwent studiw historycznych o specjalizacji archiwistycznej na Uniwersytecie Mikoaja Kopernika w Toruniu, nastpnie
dugoletni pracownik i starszy kustosz Archiwum Pastwowego
w odzi; wielki mionik historii miasta nad dk i caego regionu;
autor licznych publikacji, dotyczcych dramatycznych dziejw ydw
dzkich w latach II wojny wiatowej oraz historii dzkiego getta1;
redaktor wielu prac zbiorowych i wydawnictw rdowych2; konsultant filmw dokumentalnych, traktujcych o dziejach odzi pod okupacj niemieck i o losach Litzmannstadt Getto3; wielokrotnie nagradzany i odznaczany za dziaalno badawcz, naukow i archiwistyczn oraz prace redakcyjne. Recenzowana publikacja stanowi hod
1
Anna Arkuszewska
_______________________________________________________________
oddany J. Baranowskiemu, przygotowany przez grono najbliszych
kolegw i wsppracownikw.
Wydawnictwo pt. Studia i szkice dedykowane Julianowi Baranowskiemu zawiera kilkadziesit artykuw w tym rwnie w jzyku niemieckim autorstwa m.in. pracownikw Uniwersytetu dzkiego, Instytutu Pamici Narodowej i badaczy z zagranicy; archiwistw z Archiwum Pastwowego w odzi i Archiwum Pastwowego
w Piotrkowie Trybunalskim oraz dzkich dziennikarzy, specjalizujcych si w publicystyce historycznej, dotyczcej dziejw miasta nad
dk i miejscowej spoecznoci ydowskiej.
Publikacje zebrane w ksice to: dwa wspomnienia P. Zawilskiego, dyrektora Archiwum Pastwowego w odzi i Sawomira
Abramowicza o J. Baranowskim; bibliografia dorobku naukowego
J. Baranowskiego; artyku Jarosawa Kity powicony dziejom zabytkowego zespou pofabrycznego przy ulicy Przdzalnianej 71, odzwierciedlonym w zasobach rdowych Archiwum Pastwowego w
odzi; dwa teksty Moniki Kucner, charakteryzujce niemieckojzyczn literatur o odzi do 1939 r. oraz ycie polityczne i pras polityczn mniejszoci niemieckiej w odzi do 1939 r.; studium Aleksego
Piasty prezentujce dziaalno urzdnika stanu cywilnego gminy
Bkowa Gra w pierwszym wierwieczu XIX w.; artyku Joanny
Podolskiej, ukazujcy dzieje Zelowa i miejscowej mniejszoci ydowskiej; tekst Zofii Przybysz powicony zagadnieniu prb wprowadzania i funkcjonowania numerus clausus na uczelniach polskich
w okresie Drugiej Rzeczypospolitej; biograficzny szkic Michaa Trbacza przybliajcy czytelnikowi posta Aleksandra Margolisa
dzkiego lekarza-spoecznika, ydowskiego socjalisty, polityka, zamordowanego przez Niemcw w grudniu 1939 r.; artyku P. Zawilskiego, w ktrym omwiona zostaa dziaalno Stray Miejskiej
w odzi w latach 1938-1939; studium Magorzaty Domagalskiej,
analizujcej wspomnienia, dzienniki, relacje i utwory literackie dzieci ydowskich, dowiadczajcych w okupowanej Polsce okruciestw
niemieckiej okupacji; tekst Saschy Feucherta powicony zapiskom
i notatkom, pozostaym po mieszkacach Litzmannstadt Getto; rozprawka Antoniego Galiskiego, prezentujca wybrane problemy
z dziejw niemieckich wizie i aresztw w odzi w latach 19391945; szkic Andrei Lw rekonstruujcy wiadomo i stan wiedzy
o Holokaucie ydw z dzkiego getta; artyku Moniki Polit odnoszcy si do legendy o krlu Chaimie, w ktrym Autorka zaprezen-
242
243
Anna Arkuszewska
_______________________________________________________________
pracownicy Biblioteki Instytutu Historii, w ktrej bywa czstym
gociem.
Anna Arkuszewska
(Biblioteka Instytutu Historii U, d)
244
Praca, zmarego w 2006 r., izraelskiego archeologa Yizhara Hisrchfelda1 jest kolejn pozycj na licie tynieckiego Wydawnictwa Benedyktynw z serii rda Monastyczne2. Dziki omawianej publikacji polski czytelnik ma okazj pozna szczegy dotyczce ycia anachoretw i cenobitw zamieszkujcych klasztory pooone na obszarze dzisiejszego Izraela (i czciowo take Autonomii Palestyskiej),
w okresie mniej wicej poowy od IV w. (okres dziaalnoci Charytona, uznawanego za twrc monastycyzmu na Pustyni Judzkiej) do
VII stulecia (podboje Persw i Arabw). Chocia ksika Hirschfelda
ukazaa si ju w 1992 r.3, to jak podkrela Ewa Wipszycka nadal
Piotr Baranowski
_______________________________________________________________
zachowuje swoj warto w zasadniczych sprawach, uzupeniajc
nasz wiedz o ruchu monastycznym na obszarach innych ni Egipt4.
Recenzowana praca skada si ze wstpu, omiu rozdziaw oraz
wnioskw. Na kocu Autor umieci take krtkie biogramy najwaniejszych postaci ruchu monastycznego na Pustyni Judzkiej, o ktrych bya mowa w ksice (m. in. biogramy Eutymiosa, Saby, Charytona). Cao uzupeniaj mapy, ilustracje, alfabetyczny wykaz
klasztorw Pustyni Judzkiej oraz indeks imion i nazw wasnych.
Otwierajcy prac obszerny Wstp (s. 16-56), podzielony na cztery
podrozdziay, ma za zadanie wprowadzi Czytelnika w poruszan
problematyk. W tym wprowadzeniu znajdziemy zatem omwienie
rde pisanych, wykorzystanych przez Autora (dobrym pomysem
byo umieszczenie w tym miejscu tabeli, w ktrej podano tytuy podstawowych rde, z podaniem czasu ich powstania oraz z zaznaczeniem, ktremu klasztorowi i jakiej postaci dane dzieo powica najwicej uwagi), a take zarys historii bada archeologicznych, prowadzonych na Pustyni Judzkiej od koca XIX w. Wstp zawiera take,
bardzo dokadn, charakterystyk warunkw naturalnych opisywanego obszaru. Ponadto we Wstpie Y. Hirschfeld zamieci zarys historii ruchu monastycznego na Pustyni Judzkiej (jego zdaniem
pierwszymi anachoretami na tym terenie byli chrzecijanie uciekajcy przed przeladowaniami religijnymi, w okresie przed 313 r.5), aczkolwiek trzeba stwierdzi, e zarys ten jest bardzo oglnikowy. Hirschfeld przedstawi bowiem jedynie sylwetki kilku najwaniejszych
postaci w dziejach monastycyzmu na Pustyni Judzkiej (m. in. Charytona, Eutymiosa, Saby, Teodozjusza, Teoktysta), wymieni zakadane
przez nich laury i cenobia, po czym omwi najbardziej charakterystyczne cechy funkcjonowania tyche klasztorw. W tym miejscu
rzuca si w oczy brak charakterystyki ruchu monastycznego w innych rejonach Cesarstwa Bizantyskiego (np. w Egipcie, czy Syrii6),
4
Ibidem.
Informacje na temat pocztku ruchu monastycznego w Palestynie mona znale m. in. w nastpujcych pozycjach: D. J. Chitty, op. cit., s. 51-57; W. Harmless,
Chrzecijanie pustyni. Wprowadzenie do literatury wczesnego monastycyzmu, Krakw 2009, s. 501-504.
6 Na temat historii monastycyzmu w Egipcie (uwaanego za kolebk tego ruchu)
i monastycyzmu syryjskiego dysponujemy o wiele wiksz liczb opracowa ni na
temat monastycyzmu z obszarw Pustyni Judzkiej. Por.: V. Depsrez, op. cit., T. 1,
s. 281-359, 365-415; A. Guillaumont, U rde monastycyzmu chrzecijaskiego, T. 2,
Krakw 2006, s. 247-255; G. Schwaiger, M. Heim, Zakony i klasztory. Historia mo5
246
247
Piotr Baranowski
_______________________________________________________________
niem do klasztoru zajmowali si rzemiosem). Ponadto Autor porusza
w tym miejscu kwestie materiaw budowlanych (podaje, e do budowy najczciej uywano wapienia i kamieni, do wykocze natomiast uywano stiuku), a take opisuje pewne sprawy zwizane
z technik budowy (pisze np. o tym, e przy budowie murw na klifach uywano murw podporowych). Rozdzia ten koczy si stwierdzeniem, e klasztory najczciej wzorowane byy na domach bogatych rodzin, zamieszkujcych Palestyn w okresie bizantyskim.
Trzeci rozdzia pracy ycie codzienne mnichw. Narodziny
wsplnoty monastycznej (s. 127-190) pozwala zapozna si z warunkami ycia braci, zamieszkujcych klasztory na Pustyni Judzkiej.
Po opisie sposobw zakadania nowych klasztorw oraz po przedstawieniu procedury przyjmowania modych kandydatw do wsplnoty,
Hirschfeld zapoznaje Czytelnika z hierarchi klasztorn, wymieniajc i charakteryzujc poszczeglne funkcje powierzane braciom, poczwszy od igumena stojcego na czele kadego zgromadzenia
poprzez mnichw, noszcych w laurach tytu oikonomos, ktrzy zajmowali si sprawami finansowymi i administracyjnymi, czy te zarzdcw odpowiedzialnych m. in. za rozdzia pracy, a skoczywszy
na braciach-ogrodnikach, czy mnichach odpowiedzialnych za zwierzta. Kolejne czci rozdziau charakteryzuj zwyky dzie mnichw, ktrzy wedle rde pisanych spali ok. szeciu godzin na dob,
pozostay czas spdzajc przy pracy lub na modlitwach. W omawianym rozdziale nie zabrako rwnie informacji o tym, jak wygldao
poywienie mnichw (t kwesti opisuje pity podrozdzia, s. 158175), z kolei na podstawie danych uzyskanych podczas prac archeologicznych, a take na podstawie rde pisanych i malowide, Hirschfeldowi udao si scharakteryzowa strj mnichw, a take odtworzy wyposaenie cel klasztornych.
Ciekawym fragmentem trzeciego rozdziau jest trzeci podrozdzia
(s. 149-153) podejmujcy kwesti liczebnoci mnichw na Pustyni
Judzkiej w okresie bizantyskim. Majc za podstaw szacunkow
powierzchni znanych Hirschfeldowi klasztorw oraz znajc przyblion liczb cel w tych klasztorach, a take biorc pod uwag tzw.
klasztory duchy (nieodkryte obiekty, o ktrych jednak mwi rda
pisane), Autor oceni, e Pustyni Judzk w omawianym okresie zamieszkiwao rednio nie wicej ni 3 tysice mnichw.
Kolejny rozdzia (s. 191-204) charakteryzuje rda utrzymania
klasztorw Pustyni Judzkiej. Laury i cenobia otrzymyway pienidze
w rny sposb. Czowiek ubiegajcy si o przyjcie do wsplnoty
248
249
Piotr Baranowski
_______________________________________________________________
chw w celach (Hirschfeld skupia si przede wszystkim na laurach,
cen charakterystyczn cenobiw bowiem bya wsplna modlitwa).
Znajduj si tam charakterystyki niewielkich nisz, przeznaczonych
na modlitwy, jak rwnie wielkich, starannie wykoczonych pomieszcze, przypominajcych kaplice.
Kontynuacj przedstawionych wyej zagadnie stanowi rozdzia
szsty (wieckie elementy w architekturze klasztornej, s. 243-312),
charakteryzujcy tym razem budowle nie majce zwizku ze sprawami kultu. Mowa jest tutaj m. in. o klasztornych bramach, dziedzicach, wieach, czy ogrodach. W rozdziale zawarta zostaa rwnie charakterystyka cel mniszych, natomiast ostatni podrozdzia
(s. 308-312) Hirschfeld powici charakterystyce cieek wewntrznych, jak i tych, ktre czyy poszczeglne laury i cenobia. Przy lekturze tego rozdziau warto, moim zdaniem, zwrci uwag na podrozdzia pierwszy (s. 243-255) opisujcy klasztorne systemy doprowadzania i gromadzenia wody. Autor, dysponujc wynikami bada
archeologicznych oraz informacjami w rdach pisanych, opisa pomysowo budowniczych z epoki bizantyskiej pozwalajc na maksymalne wykorzystanie wody pochodzcej m. in. z opadw deszczu
(zdaniem Hirschfelda byo to gwne rdo wody w klasztorach Pustyni Juedzkiej), a take jej zabezpieczania i oczyszczania w podziemnych zbiornikach.
Powyej scharakteryzowane rozdziay dotyczyy szczegw ycia
mnichw, zamieszkujcych zgromadzenia, yjcych we wsplnotach.
Pustyni Judzk zamieszkiwali jednak jeszcze inni asceci, mianowicie pustelnicy. Zagadnienia zwizane z ich yciem porusza rozdzia
sidmy recenzowanej pracy Pustelnicy oraz ich ycie (s. 313-325).
Pustelnicy stanowili znaczcy odsetek mnichw na Pustyni Judzkiej.
Nie byo adnych regu ustalajcych zasady ycia pustelniczego
mnich mg zamieszka w pustelni (zazwyczaj na miejsce odosobnienia wybierano jaskinie lub np. ruiny) w dowolnej odlegoci od osiedli
ludzkich, czy od klasztoru (asceci zazwyczaj utrzymywali kontakty
z macierzystym orodkiem), z ktrego najczciej otrzymywa jedzenie, cho znane s przypadki pustelni, w ktrych anachoreci mieli
np. ogrdek warzywny. Istniaa jeszcze inna forma ycia pustelniczego, polegajca na tym, e mnisi udawali si na pustyni tylko na
pewien czas t form ascezy stosowano najczciej w okresie Wielkiego Postu. Niestety o yciu pustelnikw wiemy stosunkowo niewiele, bowiem zachowao si bardzo mao ladw obecnoci mnichw
na pustyni, w miejscach cakowitego odosobnienia.
250
251
Piotr Baranowski
_______________________________________________________________
w tytuowe ycie monastyczne. Hirschfeld gdzieniegdzie tylko dokonuje porwna monastycyzmu Pustyni Judzkiej z np. monastycyzmem Egiptu porwnania te s jednak bardzo lakoniczne. Opis
ruchu monastycznego na terenach innych ni Pustynia Judzka
z pewnoci pozwoliyby zapozna si Czytelnikowi ze specyfik tego
zjawiska, z jego histori (wedug badaczy ruch monastyczny zapocztkowany zosta w Egipcie chociaby dlatego Autor mgby
wspomnie co wicej o monastycyzmie na innych obszarach)7, a take uatwiyby zrozumienie cech charakterystycznych monastycyzmu
na Pustyni Judzkiej poprzez porwnanie z innymi terenami. Brak
takiego fragmentu nie uatwi rwnie pracy pocztkujcym badaczom, do ktrych co zostao podkrelone w Przedmowie take adresowana jest ta ksika8.
Najwicej zastrzee naley mie do strony edytorskiej polskiego
wydania. Niestety, ale tynieckie Wydawnictwo Benedyktynw nie
ustrzego si stosunkowo licznych bdw technicznych. Czytajc
polskie wydanie pracy Hirschfelda moemy odnie wraenie, e korekta tego wydania bya bardzo pobiena, o czym wiadcz np. takie
bdy: Specjalne podzikowania nale si (Sic!) Josephowi Patrichowi9;
Koci, jak i postawiony si obok niego (Sic!) klasztor ()10; Jest to
jedyne rdo odnoszce si do pocztkw monastycyzmu na tym terenie, dotyczce 1. poowie IV wieku (Sic!)11; Pozostaoci po niej s rozsiane po stromym zboczu Wadi Khureitum i zajmuj teren okpo
(Sic!) ()12; () pomimo zaawansowanego wieku, zgasza si jako
ochotnik, aby pracowa, co miao na celu si wiczenie si (Sic!)
w cnocie gocinnoci ()13; () lecz i tak jest to jedno z najpikniejszych i najlepiej zachowanych miejsc memorialnych, wybudowanych
przez mnichw w okresie okresu (Sic!) bizantyskim14; W czas tym
7 G. Schweiger, M. Heim, op. cit., s. 11-14; A. Solignac i in., op. cit., s. 53; E Wipszycka, R. Winiewski, Przedmowa, [w:] Historia mnichw w Egipcie, s. 10-11.
8 E. Wipszycka, op. cit., s. s. 13.
9 Y. Hirschfeld, ycie monastyczne na Pustyni Judzkiej w okresie bizantyskim,
Krakw 2010, s. 21.
10 Ibidem, s. 54.
11 Ibidem, s. 30.
12 Ibidem, s. 67.
13 Ibidem, s. 144.
14 Ibidem, s. 331.
252
15
Ibidem, s. 347.
253
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
tysice odsyaczy bibliograficznych pomieszczono w 196 czciach.
Najwicej, bo a 128 dotyczy redniowiecza, 50 techniki wojskowej,
natomiast 18 zawiera informacje dotyczce prac z okresu wczesnej
nowoytnoci. Zreszt jak we wstpie stwierdzi K. DeVries celowo
pominito cisy podzia chronologiczny na epoki, skoro pny antyk
(III-IV n.e.) w dziedzinie wojen i wojskowoci mia decydujcy wpyw
na ksztat wojskowoci wczesnoredniowiecznej, a zamknicie redniowiecza z kocem XV w. (na przykad w przypadku Imperium
Ottomaskiego) rwnie nie miaoby wikszego sensu2. Podstawow
kategori podziau wpisw bibliograficznych jest przynaleno geograficzna, przynaleno noty do historiografii powiconej konkretnej wojnie lub kampanii wojennej, ewentualnie konkretnemu tematowi. Tym podziaom podstawowym towarzyszy umiejscowienie not
w czasie, na przykad Medieval England czy Early Modern England.
Ta niezwyka publikacja w zaoeniu miaa by przewodnikiem
dla studentw ale i pracownikw naukowych, ktrzy sw uwag
skupiaj na historii wojskowoci. Naley tu odnotowa, e zamys ten
zosta zrealizowany w najlepszy z moliwych sposobw. Podzia zawartoci na prawie 200 podrozdziaw tylko pozornie wprowadza
chaos i utrudnia objcie caoci. W praktyce okazuje si, e taka konstrukcja jest fortunna, poniewa uatwia szybkie dotarcie do konkretnych not w o wiele szybszym tempie, ni mozolna kwerenda,
ktr naleaoby prowadzi w tym wykazie, gdyby zosta podzielony
na wiksze czci chronologiczne, tematyczne czy terytorialne.
Z punktu widzenia badacza historii wojskowoci i techniki wojskowej, dziaajcego poza krgiem anglosaskim, praca ta moe stanowi cenne uzupenienie wiedzy na temat najnowszych (do 2001 r.)
publikacji powstaych w innych krajach, zwaszcza, e czstokro
dotarcie do nich wie si z pewnymi komplikacjami. Niestety zasada ta nie do koca sprawdza si w przeciwnym kierunku. Ot pomimo wymienienia 45 nazwisk polskich autorw i ich licznych prac,
jest to lista wykazujca braki. Rzecz jasna sztandarowe publikacje
z omawianego zakresu tematycznego zostay przywoane w bibliografii, ale niekiedy mylnie3 lub brak ich w ogle4. Jest to zrozumiae,
256
257
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
znawstwem, lecz take powiconego dziejom rnych rodzajw broni
i historii dziaa zbrojnych w okresie redniowiecza i nowoytnoci.
Bogaty dorobek nauki polskiej w tym zakresie zasuguje bowiem na
podsumowujce ujcie problemu w postaci bibliografii kumulatywnej.
Aleksander Bodyrew
(Instytut Historii UJK, Filia w Piotrkowie Trybunalskim)
258
Konstantynopol Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyskim, red. Mirosaw. J. Leszka, Teresa Woliska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, ss. 751
Baej Cecota
_______________________________________________________________
relacjami pomidzy pastwem a Kocioem we wczesnym Bizancjum.
Magorzata B. Leszka podejmuje kwesti roli duchowiestwa na
dworze cesarskim i w yciu politycznym wczesnego Bizancjum oraz
cesarzowych w okresie wczesno- i redniobizantyskim. Prace Piotra
Krupczyskiego dotycz armii wczesnobizantyskiej i stosunkw
wojskowych z dworem cesarskim. Pawe Filipczak zajmuje si yciem spoecznoci miejskich w IV-VI w., szczeglnie zwracajc swoj
uwag na bunty i niepokoje spoeczne, a take administracj miast
wczesnobizantyskich, za Kiri Marinow podejmuje rol czynnikw
geograficznych w dziejach stosunkw Bizancjum z Bugari oraz teori i praktyk bizantyskiej sztuki wojennej. Przedmiotem bada
Andrzeja Kompy jest historiografia bizantyska od V do IX w.
Omawiana praca podzielona zostaa na 11 rozdziaw. Pierwszy
z nich (Powstanie Konstantynopola i jego dzieje od IV do pocztku
VII w., ss. 13-101) otwiera tekst Pawa Filipczaka (Miasto na siedmiu wzgrzach. Topografia i rodowisko naturalne Konstantynopola
w zarysie, ss. 13-23), przedstawiajcy rodowisko geograficzne i topografi Konstantynopola. Autor prezentuje w nim m.in. teorie, dotyczce procesw geologicznych, ktrych efektem byo uksztatowanie si obszarw, na ktrych zaoony zosta Konstantynopol. Nastpnie M. J. Leszka oraz T. Woliska charakteryzuj losy antycznego Byzantion (Byzantion, ss. 23-29), m.in. okolicznoci powstania
miasta, jego udzia w wojnach pomidzy Atenami a Spart, czy te
dostanie si pod rzymskie panowanie. Kolejny podrozdzia stanowi
rozwaania dotyczce zaoenia Konstantynopola przez Konstantyna
Wielkiego i ksztatowania si jego stoecznego statusu (Konstantyn
Wielki i zaoenie Miasta, ss. 29-38; Ewolucja statusu Miasta. Idea
Konstantynopola Nowego Rzymu, ss. 38-42) pira M. B. Leszki oraz
M. J. Leszki. W ostatniej partii rozdziau I (Zarys dziejw Konstantynopola w latach 337-602, s. 42-101) ci ostatni autorzy ukazuj polityk poszczeglnych wadcw wobec Konstantynopola. Przyjcie takiego rozwizania daje im moliwo scharakteryzowania procesu
rozwoju miasta w epoce wczesnobizantyskiej, jak rwnie przekazania Czytelnikowi quantum wiedzy, umoliwiajcej ledzenie wywodw w dalszych czciach ksiki.
II rozdzia (Ksztat urbanistyczny Miasta, ss. 102-177) powicony
jest organizacji przestrzennej Konstantynopola. M.J. Leszka po
przedstawieniu oglnej charakterystyki struktury urbanistycznej
bizantyskiej stolicy (Uwagi wstpne, ss. 102-109), omawia kompleks
260
261
Baej Cecota
_______________________________________________________________
fazie istnienia Konstantynopola by odpowiedzialny za jego zarzdzanie. W podrozdziaach powiconych prefektowi miasta, ktry pod
koniec lat 50. IV w., zastpi prokonsula, na szczegln uwag zasuguj ustalenia dotyczce daty utworzenia tego urzdu, drobiazgowy
opis zada, jakie stay przed urzdnikami prefektury oraz omwienie
zachowanych przekazw na temat rozdawnictwa darmowego chleba.
Niemniej interesujca jest analiza systemu ochrony Miasta przed
poarami oraz aparatu policyjnego. Odnotowa wypada rozwaania
autora na temat prerogatyw kwezytora, ktrego zadania odpowiadaj tym, przed ktrymi dzi stoj urzdnicy imigracyjni. Z pewnoci najwaniejsz cz tekstu P. Filipczaka na temat wadz Konstantynopola, stanowi jego badania nad dziaaniami podejmowanymi przez prefekta miasta wobec wystpie ludnoci, bdcych nastpstwem m.in. napi religijnych, trudnoci gospodarczych czy
walk fakcyjnych.
W kolejnym rozdziale (Koci i jego wpyw na ycie mieszkacw
Konstantynopola, ss. 350-400) M.B. Leszka omawia relacje pomidzy
Kocioem konstantynopolitaskim a mieszkacami Miasta. Badaczka analizuje wpyw, jaki mia lud Konstantynopola, na wybr
patriarchy, np. podczas sporu pomidzy Pawem a Macedoniuszem.
Niezwykle interesujcy jest temat zamachw na patriarchw, m.in.
Grzegorza z Nazjanzu, Nektariusza, czy samego Jana Chryzostoma.
Autorka omawia take okolicznoci wystpie ludnoci przeciw depozycji niektrych biskupw, np. nielegalne zgromadzenia joannitw,
czy spraw Eufemiusza. Uwagi te uzupenia udane podsumowanie
dotychczasowych bada, dotyczcych personelu pracujcego na rzecz
konstantynopolitaskiego biskupstwa oraz jego sytuacji materialnej.
Z ostatnim zagadnieniem zwizana jest, poruszona w pracy bardzo
szczegowo, kwestia dziaalnoci filantropijnej Kocioa konstantynopolitaskiego. Znajdziemy tu omwienie rnorodnych fundacji
charytatywnych, takich jak: domy pielgrzymkowe (ksenodochia),
sierocice (orfanotrofia i brefotrofia), przytuki dla osb starszych
(gerontokomia) oraz ubogich (ptochotrofia). Szczeglnie wiele miejsca
powica autorka prawu azylu w kocioach Konstantynopola, analizujc poszczeglne przypadki jego zastosowania.
W nastpnym rozdziale (ycie religijne mieszkacw Konstantynopola, ss. 401-470) S. Bralewski zajmuje si aktywnoci religijn
konstantynopolitaczykw. Szczeglny nacisk kadzie w swoich wy-
262
263
Baej Cecota
_______________________________________________________________
W kolejnym rozdziale (Edukacja w Konstantynopolu, ss. 576-642)
A. Kompa charakteryzuje konstantynopolitask owiat. Dziki
jego pracy moemy zapozna si ze szczegow analiz cesarskich
rozporzdze, okrelajcych sytuacj prawn konstantynopolitaskich nauczycieli. Omwione zosta take warunki finansowe, na
jakie mogli liczy retorzy czy te gramatycy. Autor przedstawia
dzieje szkoy wyszej, stworzonej przez Teodozjusza II. W obszarze
zainteresowania A. Kompy pozostaj nie tylko edukacja prawnicza
i filozoficzna, ale take medyczna i inynieryjna, jak dotd sabiej
opracowane w literaturze przedmiotu. Autor rozdziau omawia te
histori powstania bibliotek konstantynopolitaskich, w tym miejskiej, zaoonej przez Konstancjusza II.
W rozdziale koczcym omawian publikacj, T. Woliska przyblia sposoby spdzania wolnego czasu przez mieszkacw Konstantynopola (Rozrywki konstantynopolitaczykw, ss. 643-669). Autorka
omawia m.in. przedstawienia mimw, pantomim, cesarskie wita
brumalia. Osobny temat stanow rozrywki, jakie mia do zaoferowania konstantynopolitaski hipodrom, czyli wycigi rydwanw oraz,
znacznie rzadziej organizowane, zawody biegaczy. Oprcz nich
w hipodromie odbyway si wystpy sceniczne, walki zwierzt i ze
zwierztami, czy te popisy akrobatw. Miay one za zadanie wypeni kibicom czas pomidzy kolejnymi gonitwami.
Monografi dzkich bizantynologw uzupeniaj: przedmowa
(s. 9-11) szczegowe mapy wczesnobizantyskiego Konstantynopola,
indeksy (osb, nazw geograficznych i etnicznych, nazw konstantynopolitaskich, ss. 699-742), bibliografia oraz bogaty materia ilustracyjny, zgromadzony przez autorw w czasie ich pobytw w Stambule.
Praca Konstantynopol-Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie
wczesnobizantyskim stanowi z pewnoci najobszerniejsz i najbardziej wyczerpujc monografi na temat stolicy cesarstwa bizantyskiego, jaka ukazaa si w cigu ostatnich kilkunastu lat w literaturze wiatowej. Pomimo bogactwa treci, autorom udao si zachowa
przejrzyst koncepcj caoci. Historia miasta jest tylko tem dla obszernych rozwaa dotyczcych wszelakich aspektw ycia mieszkacw stolicy cesarstwa. Poszczeglne rozdziay pracy oparte s na
wyczerpujcej bazie rdowej oraz literaturze przedmiotu, ktr
udao si zebra autorom podczas licznych wyjazdw do najwaniejszych orodkw naukowych Europy Zachodniej oraz Stambuu.
264
265
Bocznymi drogami. Nieoficjalne kontakty spoeczestw socjalistycznych 1956-1989, red Wodzimierz Borodziej, Jerzy Kochanowski, Wyd. TRIO, Warszawa 2010, ss. 315
268