MONOGRAFIAS URXENTES

DO MUSEU

ANA ROMERO MASIA

XOSE MANUEL POSE MESURA

GALICIA NOS TEXTOS

CLASICOS

'",

Coleccin: monografas urxentes do museu n. o 3

Edicins do Padroado do Museu Arqueolxico Provincial
Concello de A Corua. Galiza - Espaa.
Ttulo: Galicia nos Textos Clsicos
Autores: Ana M. a Romero Masia - Xos Manuel Pose Mesura
Maqueta: X. Ral Lpez Naya e Begoa Bas
Temas portada: mosaico de Tralhariz (arriba) e mosaico da ra
Arma - Lugo (abaixol.
ISBN: 84-505-7380-7
Dep. Legal: C - 282 - 1988
Imprime: Grficas do Castro/Moret.
O Castro. Sada. A Corua. 1988.

Edicin patrocinada por

~ CAixAcr{]~o~

INDICE

PAXINA
PRESENTACION
INTRODUCION

9
,.3

ABREVIATURAS

15

EDICIONS

16

HERODOTO (484-425 a. X. aprox.l

17

CESAR (101-44 a. X.l

18

DIODORO DE SICILlA (?-36 a. X.l

19

SALUSTIO (87/86-35 a. X.l

20

STRABON (64 a. X. - 19 d. X. aprox.l

21

TITO LIVIO (64-79 a. X. - 17 d. X.l

46

PAPIRO DE OXYRHYNCHOS (das periochae de Tito Liviol

48

PUBLlO OVIDIO NASON (43 a. X. - 17/18 d. X.l

49

VELEIO PATERCULO (19 a. X. - 31 d. X.l

50

GRATTIO

51

APIANO

52

POMPONIO MELA (S. 1. d. X.l

55

PLINIO (23-79 d. X.l

60

VALERIO MAXIMO (S. 1. d. X.l

84

SILIO ITALICO (25-101 d. X.l

85

MARCIAL (40-104d. X. aprox.l

89

PLUTARCO (50-120 aprox.l

92

L. ANNEO FLORO (fins do S. 1. - comenzos do S. 11. d. X.l

94

PTOLOMEO (100-170 aprox.l

97

DtON CASSIO (155-235 d. X. aprox.l

107

ITINERARIO DE ANTONINO...............................................................................

111

LUCIO AMPELIO

123

M. IUNIANO IUSTINO

124

."- ..

PAXINA
.

128

EUTROPEIO (S. IV d. X.l

..

137

SERVIO HONORATO (S. IV d. X.l

..

138

139

..

140

RUFO FESTO AVIENO (S. IV d. X.l

LATERCULO DE VERONA
POLEMIO SILVIO (S. IV d. X.l

141

PAULO OROSIO (finais d. S. IV - comenzos do S. Vd. X.l

..

142

CLAUDIO CLAUDIANO (fins do S. IV - comenzos do S. Vd. X.l

..

149

150

RUFIO FESTO (S. IV d. X.l

ANONIMO DE RAVENA
XOAN ZONARAS
TABOA DE PEUTINGER
TABOAS DE BARRO DE ASTORGA
BIBLfOGRAFIA
INDICE DE NOMES PROPIOS E TEMATICO

153

..

155

156

157

..

162

..,'

PRESENTACION
A AUGA DO LlMIA E A MEMORIA DE GALlCIA
Unha das mentiras que con mis xito nos contaron os historiadores grecoromanos est nunha telegrfica percopa de Tito Livio. a 55. O caso empeza en
que a tradicin galaica parece que aseguraba que cruza-lo ro Limia produca amnesia. E aqueles historiadores refrense a el ca nome de Ro Leteo ou Oblivio, dicir,
((Ro do Esquecemento)). Pero Livio canta que os soldados de Bruto, cando van perseguindo s galaicos, polo si ou polo non, nganse a cruzalo e que Bruto lIe calle a
ensea militar signfero, cruza el o ro e dende a outra banda convence tropa de
que atravese. E a vai agachadia a mentira: disque non lIe esqueceu nada. De ande
se deducira que a tradicin galaica (esquecida por coherencia viches?) sera unha
argallada indxena para frea-Io mpetu invasor das cligas romanas.
Que non esquece nada? Esa si que boa. Aqu, no Limia, esquece todo! E esquece nas das direccins. Repasade a historia de Espaa, esa especie de multinacional na que Galicia participa hai tantos sculas con tan alto capital. Abride os captulos que nesa historia escribiu Galicia e veredes pxinas borradas ou case ilexibIes. Buscade, s por probar, a participacin galega na xesta transatlntica. Ou repasade a historia de Portugal, ese filIo prdigo, e veredes como teimosamente borraron incluso os topnimos que podan lembrar un pasado galego. A auga do
Leteo-Limia correu a tinta das pxinas galegas nesas das historias. A auga do Limia, polo menos isto que non esqueza, agurgulla na lagoa Antela que asolagou no
esquecemento a cidade de Antioqua.
E destoutra banda do ro pasa igual. Ou non foron os fillogos italianos os que
nos tiveron que atopar no sculo XIX a nasa lrica medieval da que ns xa nin tiamos noticia? Ou non son sculas escuras case a metade da nasa historia moderna?
Ou non amnesia tnica a que explica iso que hiperbolicamente chamamos autoodio e, mellar dito, complexo de inferioridade colectivo, que tanto nos distingue e
do que viven as seccins de ((Cartas al Directof)) e mailos pcaros anticuarios que recorren as nasas aldeas comprando os pesos a pataco? (E lago dirn que a cultura
non dieiro!) Por esquecer, eu supoo que s mis dos ((/imiaus)) tamn lIes esqueceu que o seu ro ten esa perigosa caracterstica. A amnesia, a falta de senso
histrico, unha das caractersticas dos galegos que temas metido na cabeza que o
mundo empezou cando ns chegamos a el. E, claro, as imposible comprender nada do que pasa; e as, por irmos a un caso, a cada pasio que a lingua galega d para ocupa-lo seu posta na vida pblica, ou triunfa unha mocin de censura, ducias de
galegos teen que ir muro das lamentacins das ((Cartas al Directof)) e sacudir,
coma se fose propia, a sorpresa que tales feitos producen fra de Galicia.
Os grandes pobos estn feitos de grandes memorias. E aqu o que nos falla a
memoria. Aqu houbo soldados que, para quenceren beira dun lume, queimaron
pergamios. E houbo pergamios que serviron para fabricar foguetes. Aqu nos
faiados de case tdalas casas de aldea hai documentos ben antigos insensatamente
entregados s ratos, couza, humidade. Quen dixo que non esquenca? Esta a
Terra do Esquecemento. Un gran pobo lembra. Porque un pobo unha memoria

colectiva, unha coherencia tnica e un proxecto comn de futuro. Vela por que os
ncolas desta Terra do Esquecemento temos crise de identidade e discutimos se estamos xa nas boqueadas coa candea na man ou se, vaia, imos indo ou se arranxamos e revivecemos. E non falta quen discuta se somos ou non somos.
Ns. Oue somos ns? Cal a nosa historia antiga? Porque, despois do desastre do Medulio e coa onomstica latina ou xermnica que todos portamos no carn
de identidade dificilmente nos podemos considerar (((il/os de Breogn)). Sermo-Ia
necesidade estraixica de achega-Io limes romano ata a fronteira natural da Costa
da Morte? Ou seremos simplemente os fil/os da auri sacra fames dos centurins
romanos? Ouen vian sendo aqueles galaicos que s despois de 200 anos quedaron eficazmente vencidos e que maioritariamente preferiron a morte coa pezoa do
teixo sumisin a Roma? Ouen somos ns? Ns, sucesores deles, iso si, na posesindesta terra, ou peor, na tarefa atvica de que non se repita con ns a historia
deles, temos que confesar: quod nihil scitur, como dica o tudense Francisco Snchez. A nosa historia antiga? Catro farrapos daqueles poetas metidos a historiadores, ou daqueles que da deformacin histrica facan obra de arte ou daqueles etngrafos cun chisco de mala idea subliminal, eses poucos farrapos, digo, e un monl/o
de pedras escritas beira dos camios non dan para tecer unha historia. Pouco mis
sabemos, coma naquel caso que contaba Anatole France, que (maceron, sufriron e
morreron)). Esquenceunos conserva-los textos antigos que falaban de ns.
E, para mis, a severa historiografa que hoxe se leva non anda con lerias. Mal
polos pobos que chegamos aqu sen consolidrmo-Ios nosos mitos tnicos! A severa historiografa que se leva avanza con negacins. Aqu non houbo gregos, din todos. Aqu non houbo celtas, din algns tamn. E que houbo logo? E responden
con medidas de muros castrexos, catalogacins tipolxicas de anacos de cermica,
datos fragmentarios da dieta alimenticia e slidas pero mnimas fascas de luz sobre
a organizacin poltica, relixiosa, militar, familiar.
Disque non d para mis. E s me queda o soo (soo deses de soar desperto)
de que algn da nun pas oriental atopmo-Ia versin eslava dun orixinal grecolatino perdido e que nos portn a ns. E, ata entn, a contentarse coas farangul/as
que nos proporcionan a epigrafa e a arqueoloxa.
Pero hai que loitar contra a amnesia. Porque, se Bruto celebra un triunfo en Roma, ergue un templo e recibe o ttulo de Galaico e se no Medulio parece que houbo
un xenocidio cen anos mis tarde, vese que aqu haba xente; e xente, que non permitiu que a invasin romana fose un desfile da victoria. Antes de chegar extraccinanual de seis toneladas de ouro con destino s arcas de Roma, das que d fe o
procurador Plinio, debeu de habe-Ios seus mis e os seus menos. Tivo que haber
unha epopeia que non atopou cantor. Ou que si, pero que nos esqueceu. Ouen sabe?
Case nada sabemos. E precisamente neste libro tes, lector, o pouco que non nos
esqueceu do que os escritores gregos e romanos deixaron escrito sobre a Gallaecia, finis terrae. Estas son, polo tanto, as fontes literarias da nosa historia antiga.
Mis que fontes, fontaas ou fontelas.
.E, de por parte, moito 01/0 beberes esta auga de dubidosa potabilidade! Porque daquela a historia era cousa de literatos que se interesaban novelescamen te polas cousas notables, polos feitos heroicos, polos homes que cortaban cabezas ou a
quen I/ela cortaban, pola tona noticiable das cousas. E das cousas do seu pas! E

10

case todos coa idea comn de xustifica-Io imperialismo romano! As que, lector,
al/o que parcialidade, subxectividade e imperialismo estn entre lias, facendo que
mesmo unha aparente descricin etnogrfica quede reducida a caricatura descalificadora, como nos fixo ver Bermejo en Estrabn. Aqu te-los datos para unha historia parcial.
A historia dos que a escriben. E os que a poden escribir son os vencedores. E a
historia dos vencedores sempre apoloxtica, operacin de imaxe, como se di hoxe. E a est a fonte da nasa amnesia. Gal/aecia e Galicia son basicamente perdedoras, galaicos e galegos somos basicamente perdedores. Cruzmo-Io Limia con Bruto, pero quedamos aqu convertidos en romanos perifricos e o meigal/o desta Terra
do Esquecemento venceunos. Esquhcenos toda a historia posterior como nos
esqueceu a historia dos galaicos. Gallaecia capta ferum victorem cepit. En tendes agora?
Hai que loitar contra a amnesia. Porque sen a memoria dos agravios comparativos non hai maneira de entende-Io atraso econmico de Galicia (agora que todo se
ventila en termos econmicos e van suprimi-Ias humanidades). Sen a memoria histrica non posible comprender como pode haber unha Galicia atrasada pasndol/e
pala porta o sol da maior rota comercial de Europa. Se a amnesia a que posibilita o
naso atraso integral, o naso rexurdimento depende da recuperacin da memoria.
Pero, xa o sabe todo o mundo, secmo-Ia lagoa Antela. E, de paso que recupermo-Io esquecido cultivo do lio para a nova moda galega, empzannos a acordar
causas. E na universidae trab//ase en mltiples lias de pescuda na nasa historia. E as ((Historias de Galicia)) son un xito editorial. Os galegos queremos saber de
ande vimos para decidir a ande queremos ir. o momento de libros coma o que tes
na mano Este libro, obra dun latinista e dunha historiadora (a mis de expertos arquelogos en Borneiro e na terra de Trasancos), a culminacin dun proxecto que
xa concebiran e mesmo iniciaran os homes da revista ((Ns)) no ano 1923 no n. o 17.
Pero daquela Galicia estaba menos madura que hoxe. Este libro tia que aparecer e
aparece agora, cando a recuperacin da memoria un fenmeno paralelo doutros
que evidencian o rexurdimento de Galicia. E valen para esta edicin as palabras que
os homes de ((Ns)) antepoan sa primeira entrega:
Poderase dicir que tdolos textos de autores clsicos estn xa publicados, estudiados, comparados, sabiamente anotados e que xa teen dado de si toda a sustancia histrica que conteen; mais abondara lembrarse, para xustifica-Ia nosa
empresa, de que estes textos atpanse en publicacins pouco abertas pblico
letrado, nas que as noticias, moitas veces, vagas e incertas sobre Galicia, andan
mixturadas coas doutras terras exentes.

Aqu temas moito material de trabal/o os estudiantes de latn, de grego, de historia. Porque non sera difcil sinalar unha ducia de pasos nos que os textos son escuras e admiten outra lectura e outra traduccin. Aqupodemos aprende-los rudimentos das linguas clsicas, como quera o P. Sarmiento, con algo mis naso c
~v "t" &.yop~ dc1!.v ob,Ccxl, (que despois nos nasos castros non damos atopado a
&'yopcf ). E mesmo podemos exercitarnos en agrupa-los textos que falan do mesmo
asunto e establece-las concordancias e discrepancias das diferentes fontes. Como
coautor do primeiro libro para o estudio do latn pensado para galegos, parceme
u.nha gran axuda este libro de Pose Mesura e Romero Masi. O lector debe sa-

11

ber que Xos Manuel Pose tamn nos axudara nos primeiros momentos a facer
aquel libro. E non perdeu as maas.
Un pobo en parte unha memoria. O crecen te inters pola historia de Galicia, do
que este libro exemplo palpable, evidencia que esta etnia opta por recupera-la memoria. E isto mais significativo se pensamos que os gobernantes de Espaa neste
momento parecen optar pola amnesia. Temos aqu un ndice mis da lenta pero
multiforme recuperacin desta etnia que chamamos Galicia. S os duros de corazn e os que namais se miran no espello dos xornais e da TV de Madrtd poden pasar
por alto que aqu nestes decenios estamos a recupera-la memoria e a escribir unha
historia nosa. Logo vivimos. Logo somos algun.
Na Caeira de infausta pero herica memoria a 30.X.1987.
Xess Ferro Ruibal

12

INTRODUCION

o coecemento das fontes literarias antigas sempre un punto de

partida imprescindible na investigacin que tea por obxecto unha meI/or comprensin do pasado dos pobos. Por iso, e para facilitar un pouco esta tarefa polo que presentamos unha ampla escolma de textos literarios gregos e latinos referidos a Galicia.
A desinformacin sobre o N- W peninsular na Antiguidade grande
ata que os romanos entran en contacto cos pobos do que ser a futura
Gal/aecia; estes contactos enmrcanse no panorama xeral da conquista
de Hispania e, concretamente, como un episodio das guerras Lusitanas,
cando Dcimo lunio Bruto chega aqu no ano 138 a. X. logo de atravesa-Io temible Lethes. Os escritores anteriores a este episodio ou ben non
falan do N- W ou ben dan noticias moi ambiguas, cando non fantsticas; algns recoecen pblicamente esta iorancia, como Herodoto.
Noutros casos, o N- W presntase coma un pas interesante sobre todo
pola abundancia do estao, ((kassitero)), que chegara a da-lo nome s
il/as Kassiterides. Estes dous datos, o metal e as il/as, xunto co nome do
romano vencedor dos Gal/aicos, Bruto, son os datos que se atopan
mis repetidos nas Fontes. No caso do metal do estao, seguramente el
foi a razn das viaxes que, partindo dende Gades, exploraran o Ocano
establecendo as rutas comerciais que controlaron fenicios, pnicos e
tartsicos. Algns destes viaxeiros deixaron noticias das sas exploracins como o caso de Himilcn ou de Piteas. Pero estas experiencias
non tiveron seguidores e case que caeron no esquecemento.
Posteriormente, escritores gregos viaxaron a Iberia e tamn recol/ern datos que transmitirn nos seus trabal/os; Polibio, Posidonio, Artemidoro, pisarn terra hispana pero non chegan a Galicia. As, namentras outras zonas peninsulares como o Levante ou o Sul son bastante
ben coecidas por estes autores antigos, o Noroeste e o Norde, mesmo
na poca de Augusto, xa no cambio da Era, sigue sendo unha ((terra ignota)).
De entre tdolos autores que dan algunha informacin sobre o N- W
destacan Strabon, Mela, Plinio e Ptolomeo; gracias a eles coecemos
accidentes xeogrficos, cidades, pobos, costumes, etc. Xunto coas noticias destes autores referidas a Galicia presentamos unha recopilacin
de temas doutros autores clsicos, gregos e latinos, ata o S. IV d. X. e
unha escolma de noticias do S. V. en adiante. O marco cronolxico est
delimitado polas noticias referidas conquista e posterior organizacin
administrativa e mIlitar do dominio romano, prescindindo dos datos referidos a cristianismo, herexas, invasi6ns brbaras, etc. e tamn das
fontes de carcter epigrfico.
13

 sabido que a Galicia actual non coincide con ningunha delimitacin da poca romana e que formaba parte dunha provincia de mis amplitude, a Gallaecia. O terrirorio galego era, inicialmente, parte da Lusitania e lago da Citerior ou Tarraconense; Caracalla e Diocleciano modificaron esta situacin rematando por se crear a provincia de Gallaecia
cos tres Conventos, Lucense, Bracarense e Asturicense. O territorio da
Galicia actual estaba ocupado polo convento xurdico Lucense, a parte
N. do Bracarense e a parte W do Asturiciense. O lmite mis impreciso
foi sempre o Leste, xa que nos restantes, o Ocano e os ros marcaron
mellar as fronteiras.
Os datos que, cun eminente carcter divulgativo, presentamos, estn referidos actual territorio galego dun modo especfico e, unicamente naqueles casos en que imprescindible para a comprensin xeral
do texto, estes datos poden ter un marco de referencia mis amplo.
A presentacin sigue unha arde cronolxica de autores. Os comentarios dos diferentes temas fanse nos puntos nos que aparecen citados
por primeira vez no tempo ou nos que son tratados polos autores dun
modo moi especfico e cun especial inters.
A dificultade de interpretacin dos datos que proporcionan as fontes
presenta, en ocasins, autnticas imposibilidades; as, a localizacin de
grupos tnicos ou de cidades ou de determinados accidentes xeogrficos que non son identificables nin pala Toponimia, nin pala Arqueoloxa. E evidente que estas fontes antigas teen que ser comprobadas; a
Etnografa, a Lingstica, a Arqueoloxa, etc. axudan a facer mis cIaras, compresibles e valiosas as fontes escritas dos clsicos.
A percura do material non sempre doada e posiblemente este trabailo non tera chegado a bo trmino sen a axuda prestada por amigos e
compaeiros; a todos, e dun modo especial a M. 8 Jos Garca Blanco e
Xess Ferro Ruibal, gracias.

ABREVIATURAS

A. B. Lugo = Actas do Bimilenario de Lugo

Actas do S. A. N. O. P. = Actas do Seminario de Arqueologa do Noroeste Peninsular.
A. E. Arq. = Archivo Espaol de Arqueologa.
Arquivos do S. E. G. = Arquivos do Seminario de Estudos Galegos.
B. T. = Biblioteca Teubner. Leipzig.
Bol. Aur. = Boletn Auriense.
C. C. P. M. O. = Boletn da Comisin Provincial de Monumentos de Ourense.
B. R. A. G. = Boletn da Real Academia Galega.
B. R. A. H. = Boletn de la Real Academia de la Historia.
B. S. A. A. = Boletn del Seminario de Arte y Arqueologa. Valladolid.
Vol. Soco Geo. = Boletn de la Sociedad Geogrfica.
B. U. S. = Boletn de la Universidad de Santiago.
Brac. Aug. = Bracara Augusta.
C. A. N. = Congreso Arqueolico Nacional.
C. A. S. E. = Congreso Arqueolgico del Sur Este Espaol.
C. 1. L. = Corpus Inscriptionum Latinarum.
C. S. 1. C. = Consejo Superior de Investigaciones Cientficas.
Cuad. Est. Cero Sargo = Cuadernos de Estudios Cermicos de Sargadelos.
C. E. G. = Cuadernos de Estudios Gallegos.
Cuad. M. P. G. = Cuadernos do Museo do Pobo Galego.
Dion C. = Dion Cassio.
El M. E. = El Miliario Extravagante.
E. M. P. = El Museo de Pontevedra.
F. H. A. = Fontes Hispaniae Antiquae.
H. A. = Hispania Antiqua.
1. P. S. E. G. = Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos.
/t. = Itinerario de Antonino.
Legio VII G. = Legio VII Gemina. Len.
M. J. S. E. = Memoria de la Junta Superior de Excavaciones.
Papo Oxyr. = Papiro de Oxyrhynchos.
Ptol. = Ptolomeo.
Pub. M. Castrelos = Publicaciones del Museo de Castrelos.
Rav. = Annimo de Ravena.
R. G. = revista de Guimaraes.
S. A. = Studia Arqueologica.
Silio 1. = Silio Itlico.
Str. = Strabon.
T. Astorga = Tboas de Astorga.
T. Peut. = Tboa Peutinger.

EDICIONS
AMPEUO, Lucio, E. Assmann, B. T., 1935.
ANONIMO DE RAVENA, J. Schnetz, B. T. 1940.
APIANO, Mendelssohn.
AVIENO, Rufo Festo. A. Schulten e A. Klotz, F. H. A. t. 1, Barcelona, 1955.
CLAUDIANO; Claudio, R. Grosse, F. H. A. t. VIII, Barcelona, 1959.
CASSIO, Dion, Boissevain, Berln, 1895-1931.
CESAR, Caio lulio (De bello civile) S. Mariner, Alma Mater, 1959 (De bello Hispaniensj)
A. Klotz, B. T. 1927.
DIODORO DE SICIUA, Vogel-Fischer, B. T. 1888-1906.
EUTROPIO, Ruehl, B. T. 1919.
FESTO, Rufio, C. Wagner, 1886.
FLORO, Lucio Anneo, O. Rossbach, B. T. 1836.
GRATTIO, Vollmer, B. T. 1911.
HERODOTO, Jacoby, R. E. Suppl. 11, Berln, 1923.
HONORATO, Servio, Thilo-Hagen, B. T. 1902-27.
ITALlCO, Silio, Lud. Bauer, B. T. 1890-2.
ITINERARIO DE ANTONINO, O. Cuntz, B. T. 1929.
IUSTINO, M. luniano, Seel, B. T. 1935.
LATERCULO DE VERONA, O. Seeck, Berln, 1876.
UVIO, Tito, Rossbach.
MARCIAL, M. Valerio, H. J. Izaac, Belles Lettres, Colee. Bud, Pars, 1969.
MAXIMO, Valerio, Kempf.
MELA, Pomponio, Gunnar Ranstrand, Gothoburgo, 1971.
OROSIO, Paulo, C. Zangemeister, B. T. 1889.
OVIDIO NASON, Publio, G. B. Pighi, Turn, 1973.
OXYRHYNCHOS, Papiro de, Rossbach (edic. 8,203, corpus 1, 6, X, 1947).
PATERCULO, Veleio, Halm.
PUNIO, Caio, C. Mayhoff, B. T. 1967.
PLUTARCO, Lindskog-Ziegler, B. T. 1914-39.
PTOLOMEO, Claudio, K. Mller, Coleccin Firmin Didot, Pars, 1883.
SALUSTIO CRISPO, Caio, Maurenbrecher, B. T. 1967.
SILVIO, Polemio, O. Seeck, Berln, 1876.
STRABON, A. Schulten, F. H. A. t. VI, Barcelona, 1952.
TABOA DE ASTORGA, Roldn Hervs, Madrid, 1975.
TABOA DE PEUTINGER, K. Mller, Stuttgart, 1916.
ZONARAS, Xon, L. Dindorf, B. T. 1868-74.

16

HEROOOTO (484-425

a.

X. aprox.)

Natural de Halicarnaso, vivir un tempo en Samos; non sabemos case nada dos
seus derradeiros anos e a morte se producira nos anos da Guerra do Peloponeso.
A sa obra, pola extensin, difcil de valorar. Cicern chamaralle o pai da Historia e esta afirmacin chegar ata ns. Para obte-Ia propia informacin, viaxar
por Exipto, Fenicia, Mesopotamia ... Filio do espritu xonio, querer buscar explicacins s feitos (<<teo que canta-lo que se conta, pero de ningunha maneira teo
que crermo todo VII, 152) de a as sas disertacins histricas e etnogrficas; o
home ocupa o centro da sa obra e sntese chamado a continua-lo traballo como
sucesor de Homero.
Emprega varias fontes (orculos, inscripcins, rexistros oficiais) e as sas propias investigacins que percuraba realizar sobre o terreo. Pero anda se move nun
mundo no que constantemente topa co mito; mantn ante el unha postura intermedia entre a racionalizacin e o escepticismo. A sa visin crtica non profunda, pero pdeselle considerar como o primeiro observador crtico do perodo pico. Entende a Historia como un fenmeno espiritual; as obras teen unha idea central que
se subordinan os datos etnogrficos ou xeogrficos. O destino xoga un papel importante; unha concepcin do mundo clsico no que o destino non un poder cego senn determinado pola divinidade.

HEROOOTO, 111, 115

nEpl
~~{wv

bE ~wv
~xw ~Ev

tv ~~ E6pwn~
o6x ~~pEX{W~

~wv npo~ ~an{p~v taxaA{YE~V O~~E yap ~YWYE

tv{xo~a~ 'Hp~av6v ~~va xaA{Ea~a~ npo~ ~ap~pwv

no~a~ov lx~6v~a t~ ~Aaaaav ~v npo~ ~op{nv ~VE

~ov, ~n' B~EU ~o ~AEX~pOV ~o~~ttv A6yo~ ta~C, O~~E
v~aou~ ola KaaaL~EpCa~ toaa~, tx ~wv 6 xaaaC~E
po~ 'f)~tv cpo~'t~.

HEROOOTO, 111,115
pero sobre os pases mis occidentais de Europa non podo falar con
exactitude. Porque nin admito que se chame polos brbaros Erdano un
ro que desemboca no mar do Norde e do que se di que recibimo-Io mbar, nin sei nada das illas Kassiterdes, das que nos chega o estao.

Pasaxe que reflexa moi ben a postura de Herodoto contar cousas que el non
coece de certo nin puido comprobar. A asociacin de estao e illas do estao
- Kassiterides- aparece, pois, dende moi cedo e manterase este importante dato
ata o final da conquista romana (Oiodoro, V, 38; Avieno, 97; Strabon, 11, 5, 15; 111,
2,9; "',5,11; Plinio, IV, 112; IV, 119; VII, 197; XXXIV, 156; Pto!.lI, 6, 73).

17

CESAR (101-44 a. X.)

Caio lulio Csar non foi un home de letras sen6n un cobizoso poltico dotado
dunha gran intelixencia; sen embargo, anda que conseguira facerse coa xefatura
do partido dos dem6cratas-revolucionarios, ata os corenta anos non acada unha s6Iida posici6n poltica. No ano 66, con Pompeio e Craso formar o Primeiro Triunvirato. O seu Consulado estivo cheo de irregularidades pero a conquista das Galias
(58-51) daralle prestixio, riquezas e un gran exrcito. Vencer a Pompeio en Farsalia, Africa e Espaa co que quedar como nico dono de Roma; pero morrer asasinado por Bruto no ano 44 a. X.
Entre as obras de Csar hai poemas, epigramas, un tratado de gramtica, discursos e, sobre todo, os Comentarios sobre a guerra das Galias e da Guerra Civil. Interesan en gran medida porque emprega fontes de primeira man, vivencias personais
e informes dos seus oficiais; a sa curiosidade persoal fai que se introduzan na narraci6n notas etnogrficas e xeogrficas de inters. moi discutible a veracidade
dos feitos e son evidentes os intentos de apoloxa persoal e a crtica ir6nica dos seus
inimigos. Csar imp6n a sa visi6n persoal dos feitos.

CESAR, De Bello Civile, 1,38,3

His constitutis, equites auxi/iaque toti Lusitaniae a Petreio, Celtiberiae, Cantabris barbarisque omnibus qui ad Oceanum pertinent ab Afranio imperantur.
CESAR, Da Guerra Civil, 1,38,3
Tomados estes acordos, Petreio esixe tropas montadas e auxiliares a toda a Lusitania e Afranio Celtiberia, 6s Cntabros e a t6dolos non romanizados do litoral ocenico.

Afranio e Petreio son legados de Pompeio en Hispania; Afranio gobernaba Hispania Citerior con tres lexi6ns e Petreio a Ulterior con das lexi6ns. Nos sucesos da
Guerra Civil entre Csar e Pompeio que se desenrolan en Espaa, estes dous legados organizan e reclutan tropas para a guerra. O plan era que Petreio se dirixira dende a Lusitania con t6dalas sas tropas atravesando o territorio dos Vett6ns para reunirse con Afranio 6 tempo que un terceiro legado, Varr6n, protexera a Hispania Ulterior coas sas lexi6ns. As tropas reuniranse preto de L1eida para inicia-la guerra.

18

DIODORO DE SICILIA (? -36 a. X.)

Autor que ocupa un posta secundario como historiador a pesar da extensin da
sa obra, 40 volumes. Biblioteca narra a Historia de Grecia e de Roma e da sa IIa
natal. Interesa, sobre todo, polas moitas fontes que manexa e pola maneira de empregalas facilitando o seu rececemento. Eforo, Durius, Filarco, Polibio ou Posidonio son algunhas das fontes Interesantes empregadas por Diodoro.

DIODORO, V,38
rCVE~aL l xal xa~~C~EpO~ lv nOAAot~ ~6noL~ ~~~
tISnpCa~, o~x t~ tnLnoA~~ EpLax6~Evo~, w~ lv ~at~
ta~opCaL~ ~Lvl~ ~E&puA~xaaLv, &AAt6pu~~6~EVO~ xat

XWVEU~EVO~ 6~oCw~ &pyp~ ~E xal xpua~.

~~~ ~wv AuaL~avwv xwpa~ ~a~L ~t~aAAa

nEpvw
nOAAa ~oU
xa~~L~tpou, xa~a ~a~ npoxEL~tva~ ~~~ tISnpCa~
lv
~w wXEavw vnaCa~ ~a~ &no ~oU aU~SESnx6~o~ Ka~~L

yap

~~pCa~ wvo~aa~t~a~.
DIODO RO, V,38

En moitos lugares de Iberia aparece tamn o estao, mais non se atopa

na superficie, como dixeron algns nas sas historias, senon excavando
e fundndoo como a prata e o aura. Hai moitas minas de estao mis
arriba da Lusitania, nas i!las situadas frente a Iberia, no Ocano, que por
iso se chaman Kassiterides.

Diodoro sigue, neste fragmento, a Posidonio que describira Iberia na introduccin seu relato das guerras Celtibricas e Lusitanas.
A riqueza do mineral de estao nas iIIas Kassiterides un dato moi repetido
(Avieno, 97; Strabon, 11,5, 15; 111,2,9; 111,5,11; Herodoto, 111, 115; Plinio, IV,112;
IV,119; VII,197; XXXIV,156; Ptol. 11,6,73), A sa bsqueda trouxo a navegantes e
comerciantes de Oriente explorando as rutas do Ocano. Tamn os antigos obtian
estao das lilas Britnicas, ahda que pola sa abundancia deron s l/as situadas
frente a Galicia o mesmo nome do estao, kassiterum.
Sobre a fbula de que o estao recol/ido na mesma superficie tamn recol/ida
por Strabon (111,2,9) e por Plinio (XXXIV,156); unha boa referencia abundancia;
pero Diodoro rectifica a esaxeracin puntualizando que para obtelo ha; que
emprega-Ios mesmos mtodos que para calquer outro metal; este punto fora tema
de discusin entre os antigos (ver Strabon, 111,2,9).

19

SALUSTIO (87/86-35 a. X.)

Caio Salustio Crispo, natural de Sabinia, dunha acomodada familia de Amiterno, non tiva moita fortuna na vida poltica e adicouse 6 traballo literario. No mundo
poltico exerceu como Tribuno, cuestor e gobernador de Africa Nova no ario 46, pero en t6dolos cargos tivo problemas por cuesti6ns de inmoralidade e corrupci6n.
Nas sas obras, A conxuraci6n de Catilina, A guerra de lugurta e nas Historias (en cinco libros pero das que soamente se conservan algns discursos e cartas), Salustio m6strase coma un historiador que busca a exactitude, o espritu de
imparcialidade; iso lvalle tamn a un certo tono amargo e pesimista. A formaci6n
literaria excelente e o influxo de Tucdides moi claro; s veces va; mis lonxe que
o mestre, por exemplo no tratamento das inquedanzas morais ou na carga psicol6xica coa que dota 6s persoaxes. Nos discursos acada un alto nivel; breves pero ben
elaborados, con sentencias cortas e brillantes, consegue unhas esplndidas pezas
oratorias.
A influencia de Salustio na literatura latina posterior foi moi forte, mesmo en
autores de gran vala como Tito Livio ou Tcito.

SALUSTIO, Hist. 3,44

cui nomen Ob/ivionis condiderant

SALUSTIO, Hist. 3,44

que deran o nome do Esquecemento

ro do Esquecemento o ro Limia, tamn chamada Beli6n e Lethes. Aparece

citado en moitos autores (ver Strabon, 111,3,4-5) e neste caso ponse en relaci6n coa
expedici6n de Perpena no ano 74-73 a. X. que chegara a este ro (ver Servio Honorato, VII,728).

20

STRABON (64 a. X. - 19 d. X. aprox.)

Nace en Amasia, cidade do Ponto, no seo dunha familia distinguida grega de
orixe cretense. En Grecia foi alumno de importantes mestres e marchar a Roma a
completa-la formacin. No ano 24 nese squito de Aelio Gallo nunha expedicin
contra os rabes; cando traba contacto con Exipto e permanecer en Alexandra
varios anos ata a volta a Roma sobre o ano 20. Dende ese momento faltan datos sobre a sa vida, actividade e viaxes dos que hai alusins nas obras. Parece que morre
sobre o ano 19 a. X.
Sabemos que escribiu unha obra de Comentarios histricos dividida en 43 libros pero dos que chegan a ns escasos fragmentos. Sen embargo, a outra gran
obra, a Xeografa, en 17 libros, chganos completa en varios cdices. Esta obra,
xunto coas tboas de Ptolomeo, un sculo e medio posteriores, son os dous documentos mis importantes que sobre a Pennsula Ibrica conservamos legados pola
Antiguidade Clsica. A Xeografa debeuna escribir Strabon entre os anos 29 e 07 a.
X. e posiblemente foi lixeiramente retocada por el mesmo no ano 18 d. X.
Os cdices que conteen a obra de Strabon presentan textos moi corruptos. Os
millores estn en Pars e son copias da Idade Media; na biblioteca do Escarial hai un
que copia do S. XV. Tamn se conservan bastantes fragmentos de palimpsestos.
A primeira edicin fxose no S. XV; no S. XVI pubricouse en Pars a de Casaubonos
da que procede o costume de citar a Strabon polas pxinas desta edicin. Xa no S.
XIX pubricronse as edicins de Kramer e a de Mller que seguen sendo unhas das
mis prestixiosas e empregadas. Tamn se teen feito edicins en linguas modernas; a que manexamos aqu a de Schulten.
O conxunto dos 17 libros da Xeografa adcase a xeralidades os dous primeiros;
do terceiro dcimo descripcin das diferentes partes de Europa iniciando o trabailo pola Pennsula Ibrica para continuar cara o centro e Leste de Europa; do once
dezaseis trata de Asia e o dezasete de Africa.
Para a confeccin desta gran obra emprega Strabon numerosas fontes e noticias proporcionadas par escritores anteriores. O propio Strabon recoece ata 24 nomes de autores dos que toma informacins e que gracias a el coecemos datos contidos en obras perdidas; non todos son empregados de igual maneira e entre os que
mis informacin lIe proporcionaron estn Posidonio, Piteas, Polibio, Artemidoro,
Eforo e Asklepiades.
O libro que mis interesa para a Pennsula Ibrica o terceiro. Strabon non viaxou a estas terras e por iso vai ter que botar man de canto dato estea seu alcance.
As fontes escritas fundamentais foron Posidonio, Artemidoro e Polibio; a elas hai
que engadi-Ios datos orais recollidos par Strabon de funcionarios, viaxeiros ou comerciantes que estiveron en contacto coa Pennsula neses momentos das Guerras
Cntabras que coinciden coa redaccin da obra. Estas referencias orais, suplindo a
inexistencia das fontes escritas, estn moi claras cando se trata do N. e do W., terras case descoecidas anteriormente; o carcter anecdtico revela claramente o tipo de informacin en que se basea Strabon. O libro est dividido en cinco captulos
SLJb2ivididos en prrafos; no captulo 3. o no que se atopan a maiara dos datos sobre o N. e o W. e no quinto, tratar das illas, aparecen as Kassiterides.
A obra de Strabon non unha obra estrictamente xeogrfica; nela mixtranse
noticias histricas, comentarios mitolxicos, datos etnogrficos e variadas noticias
21

de diferente inters. Cientificamente non aporta grandes novidades; dende este

punto de vista non un autor relevante. Mais temos que lIe agradecer que .nos
transmitira ese tipo de xeografa tan rica en indicaci6ns hist6ricas e con variados excursus. Fa; un traballo que hoxe chamaramos de xeografa descriptiva, nun senso
amplo, na que teen cabida os costumes, os hbitos de vida, modos de ser, ancdotas, sentencias morais, disquisici6ns, polmicas, etc. O seu traballo presenta fallos importantes debidos, nalgn caso, a unha defectuosa formaci6n; as, critica os
descubrimentos de Piteas calificndoos de invenci6ns, cando, en realidade, non os
soubo valorar.
Strabon concibe a Xeografa, mis que como unha ciencia como unha disciplina
prctica, til para polticos, militares e persoas dun certo nivel cultural. O seu gran
acerto foi saber seleccionar ben as fontes e escoller 6s mellares autores. Como fixeran, por exemplo, Eforo na Historia Universal recopilando todo o que os historiadores e xe6grafos dos sculos VI e V dixeran, as Strabon ofrcenos a primeira xeografa e etnografa dos pases conquistados por Roma nos dous sculos anteriores
Era. A importancia da obra de Strabon para o coecemento da Pennsula Ibrica ,
a dicir de Schulten, a biblia para os que queiran coecer Iberia (F. H. A., t. VI,

p.

5).

STRABON, 1,4,5

6EtV 6E f~~ npoa~Etva~ ~O lx~o~ 'HpaxAECwv a~~

x~p~w~a ~~~ EOP~K~~, &V~~XEC~EVOV ~Ev ~ot~ "I~~p
a~, nponEn~wxo~ 6E npo~ ~v tanpav, oOx fAa~~ov a~a
6Cwv ~p~aX~ACwv, xal ~a &XpW~npLa ~ ~E ~AAa xal ~o
~rnv 'Qa~L~vCwV, B xaAEt~aL K~aLov, xal ~a~ xa~a ~oO
ArnV

~o vnaou~, wv ~v lax~~v OO~La~~v ~~al TIu~a~ &nXELV ~~EprnV ~p~rnv KAOUV. ~aU~a 6' Etnwv ~a ~EAEu~ata
o06Ev npo~ ~o ~~xo~ auv~ECvov~a npoa~~xE ~a nEpl ~rnv
&xpw~~pCwv xal ~rnv 'Qa~~~vCwv xal ~~~ O~La~~~ xal
~v ~~aL vnawv ~aU~a yap nv~a Kpoapx~~ la~L xal
KEA~LX, oOx 7I~~pLx, ~~AAOV bE TIu~ou nAa~a~a.
Jtpo'a~C%'II)!aC [~EJ ~ot~ E tp~~VOL~ ~oU ~1xou~ bLaa~Tj~a
aLv !AAOU~ a~a6Cou~ bLaX~ACou~ ~EV npo~ ~~ 6~aEL,
bLaXLACow~ 6E ~po~ ~~ &va~oA~, tva a~av ~o
nAov
~ ~~~au ~oO M~xou~ ~o nA'~o~ ElvaL.
STRABON, 1,4,5
(Di Erat6stenes que) hai que engadir ademis o sante de Europa, mis
al6 das columnas de Hrcules, que est situado frente 6s Iberos e que
avanza uns 3.000 estadios cara o w: e os demis cabos e o dos Ostimnios chamado Cabaion e as illas prximas, das que amis alonxada,
Uxisama, di Piteas que est a uns tres das de navegacin. Dempois de
dicir esto ltimo que non afecta lonxitude, engadiu o relacionado cos
cabos, cos Ostimnios, co de Uxisama e co das Illas. Todo iso septentrional e cltico, non ibrico, mellor anda, son fantasas de Piteas. Engade (Erat6stenes) 2.000 estadios cara o Occidente e 2.000 cara o
Oriente para apoia-Ia sa opinin de que a lonxitude mis do dobre
que a latitude.

22

Aparecen aqu dous autores dos que Strabon se valeu como fonte de informaci6n en numerosas ocasi6ns 6 longo da sa obra: Erat6stenes e Piteas.
Piteas foi o redescubridor dos pases aln das Columnas de Hrcules, volvendo a
abri-Io camio que pecharan os cartaxineses polo 500 a. X. E o descubridor cientfico das I/las Britnicas e da costa do N. de Europa; volve deixar claro que a Pennsula
Ibrica era unha pennsula, cousa que xa saban os focenses. Parece que foi el que
extende o nome de Iberia a toda a Pennsula, nome que antes s6 era aplicable s
costas mediterrneas. E probable que fixera unha viaxe, partindo de Gades, polo
Ocano e que puido contar coa axuda dos cartaxinenses na idea de se aproveitaren
das noticias que /les prqporcionara este intrpido navegante que vivira no sculo IV
a. X. Strabon critcao moitas veces non dando crdito s sas noticias e considerndoas invenci6ns ou trolas, co que Strabon, en ocasi6ns, estaba demostrando a sa
propia iorancia.
Erat6stenes de Cirene (280-195 a. X. aprox.) foi o creador da xeografa matemtica, unha das grandes realizaci6ns do Helenismo. Moita da sa obra coecida polas referencias que fai Strabon. En Alexandra foi encargado por Ptolomeo "' da biblioteca; en Atenas residiu varios anos adicado 6 estudio coecendo a sabios como
Zen6n e Arcesilao. Escribiu obras filos6ficas e poemas, pero onde destaca no terreo da xeografa. En Catasterismos recolle lendas sobre a orixe das constelaci6ns
armonizadas coa crenza plat6nica da orixe astral da alma. En Cronografas pon as
bases do sistema de c6mputo grego. En Xeografa mostrarase xa coma un cientfico nesa ciencia. As aportaci6ns a diversos campos das ciencias son importantes: a
criba para atopa-Ios nmeros primos; o mesolabio instrumento de clculo para
resolve-Io problema da medida proporcional. Foi o primeiro en medir, dun modo
exacto, a lonxitude da circunferencia da terra tendo en conta a amplitude do arco de
meridiano entre Siena e Alexandra e na proxecci6n dos raios solares, feito que supuxo unha importante aportaci6n.
Erat6stenes servuse de Piteas para os traba/los sobre os pases ocenicos dando
crdito 6s seus relatos, e mesmo probable que a comparaci6n que el fai da forma
da Pennsula Ibrica coa dunha pel de touro provea de Piteas xa que el fora, dempois do autor do Periplo, o que tivo unha idea exacta da forma e das coordenadas
peninsulares.
Neste fragmento de Strabon no que recoece as ideas de Erat6stenes e critica
as de Piteas, aparecen algns dos accidentes e pobos que sinalaba o Periplo, destacando os Ostimnios (con variantes sobre os nomes de Oestrymnicos segundo os diferentes c6dices). Na descripci6n xeral que est a facer Strabon no primeiro da
Xeografa sinalaba que Oikumene coecida hai/le que engadir cara 6 W. os
3.000 estadios da Pennsula, a prominencia de Bretaa, os cabos dos Ostimnios, a
illa Uxisama, etc. As se presenta de novo o problema de localizaci6n destes lugares
que sinala Strabon que non son ibricos, sen6n clticos (ou fantasas de Piteas);
as, tendo en conta as posibles identificaci6ns destes lugares cos do Periplo e de
Uxisama coas I/las Oestrymnicas e, sa vez, destas coas Kasiterides, tornamos a
estar dndo/le voltas a un problema de difcil resoluci6n pola vaguedade con que se
presentan os dAtos ou mesmo poias contradicci6ns.
Q cabo Cabaion , para Garca Bellido, o actual cabo Raz na Bretaa francesa,
onde, para el habitaran os Ostimios; tamn nesta zona, Ouessant, sita a illa Uxisama.
23

STRABON, 11,5,15
lV~EO&EV

AL~n

xEt~aL

6~ np~, ~~v ~~ v6~La ~{p~ n~{ouaLV ~

~a~n' 6~ ~~ 6ua~Lxw~a~a ~LXp~ ~rnv

fa6ECpwv np6xEL~aL ~tt~~ov, Er~' ~xpav nOL~aav~a a~E

v~v &vaxwpEt np~, fw xat v6~ov, xat n~a~vE~aL xa~'
~Cyov, fw, ~v ~ot, tanEpCoL' Al&CO~L auv~~~. O~~OL
6' n6xELv~aL ~rnv nEpt Kapx~66va ~6nwv ~a~a~oL, auvn~ov~E' ~~ 6L~ ~~, KLvva~w~o~6pou ypa~~~. El, 6E
~&vav~Ca n~{ouaLv &n~ ~oO tIEpoO &xpw~npCou ~{XPL
~rnv 'Ap~~~pwv xa~ou~{vwv 6 n~oO, la~L np~, ~px~ov,
lv 6E~L~ ~xouaL ~~v AuaL~av(av tr~' 6 ~oLn~, npb,
fw na, &~~~Etav ywvCav nOLrnV ~XPL ~rnv ~~, TIup~v~,
~xpwv ~rnv ~E~EU~WV~wv El, ~~v wXEav6v. ~O~OL' 6~ ~a
tan{pLa ~~, BpE~~avLx~, &V~CxELv~aL np~, ~px~ov.
6~oCw, 6~ xat ~ot, 'AP~~~POL' &V~CxELv~aL np~, ~px
~ov at Xa~~L~EpC6E' xa~o~EvaL v~aoL nE~~YLaL, xa~~
~~v BpE~~avLx6v nw, x~C~a t6pu~{vaL &a~E 6~~ov,
l~' ~aov auv~YE~aL ~& ~xpa ~~, otxou~{vn' xa~~ ~~xo,
n~ ~oO nEpLxEXU~{VOu nE~~You, El, a~Ev6v.

STRABON, 11,5,15

Navegando dende aqu (Gades) cara o S. est Libia, da que as terras

mis occidentais sobresaen anda un pouco mis de Gades. Dempois,
formando unha punta estreita, retrocede cara o S-L estreitndose ata
que se xunta cos Etopes occidentais. O navegar en direcci6n contraria
dende o Cabo Sagrado ata os Artabros o rumbo N. e a Lusitania est
dereita. Logo o rumbo torce 6 L. formando un ngulo ata os extremos
da Pirene que remata no Ocano. Frente da Pirene, cara 6 N. est o W.
da Bretaa. Tamn estn frente 6s Artabros, cara 6 N., as illas Kassiterides, en alta mar e aproximadamente altura de Bretaa. Isto ven demostrar canto se estreitan os extremos da terra no sentido da sa lonxitude polo mar que a circunda.

o Cabo Sagrado aparece como o extremo mis occidental de Europa. Uns autores identifcano ca actual Cabo S. Vicente e outros ca Cabo Rocha. Os Artabros
(ver Plinio IV,111-113) en Galicia son o extremo N-Wonde se torce L. ata os Pirineos.
Resulta mo; difcil identifica-las illas Kassiterides, por varias razns: porque nunca foran identificadas con ningunha ilta determinada; porque se vara o nmero ou
non se sinala; porque non se da ningn dato sobre a sa extensin, caractersticas
ou separacin da costa; porque os diferentes autores que nos falan delas dan a entender diversos lugares para a sa localizacin. No que s coinciden todos a importancia do estao que delas se extrae.
Parece que Strabon, seguindo a Posidonio, quixo referirse a unhas iIIas do litoral
galaico, N. dos Artabros e que sern citadas polo mesmo Strabon noutras pasa24

xes (111,2,9; 111,5,11) situndoas tamn frente s Artabros. Pero referirse agora a
elas vara a sa situacin colocndoas no mesmo paralelo que as lilas Britnicas,
anda que engade, como nas citas anteriores, que estn frente do territorio dos
Artabros. O feito de que sexan tratadas no libro adicado Pennsula Ibrica permtenos deducir que se est referindo noso N-W antes que s Galias ou a Britania que
seran os lugares (de non ser Galicia) onde tiveran posibilidades de atoparse estas
illas.
Plinio (IV, 119) sitaas dunha forma moito mis vaga, frente Celtiberia, sen especificar mis e Ptolomeo (11,6,73) ctaas, xunto coas Trileucas e lilas dos Deuses.
Diodoro (V,38) fala delas coma dunhas iIIas N. da Lusitania, frente a Iberia.
Herodoto (111,115) sabe s que delas chega estao pero recoece non saber nada
mis.
Como se ve, as noticias dos antigos non c1arexan moito o tema da localizacin
destas famosas illas do estao, probablemente mis lexendarias que reais. Tamn
posible que o propio nome, facendo referencia directa estao (<<kassiteros en
grego), servira para desinar amis dunha illa e que se chamaran kassiterides as iIIas
do Atlntico, cara N., das que se extraa e comerciaba o estao. Se esto fora certo, os intentos de localizalas nun lugar concreto levaran a contradiccins das que
Strabon un exemplo claro. A localizacin destas illas en zonas ricas de estao no
Atlntico ten que levar, necesariamente, a pensar na costa galega, na da Bretaa
francesa ou nas iIIas Britnicas, todas elas con abundancia de estao.
As localizacins de Strabon teen o seu valor, pero se temos en conta a alusin
do comercio con Marsella, teramos que pensar, mis ben na Bretaa francesa ou
nas lilas Britnicas, nas Oestrimnidas, seguindo algunhas interpretacins (ver comentario Ora Martima de Avieno).
Se na propia Antiguidade os datos eran confusos, hora de facer unha lectura
crtica e interpretativa dos datos, os problemas multiplcanse. Os mesmos estudiosos caen, coma fixeran os propios escritores clsicos, en contradiccins. As, A.
Schulten vara a localizacin das Kassiterides; s veces inclnase por pensar que seran as 10 ou 12 illas frente cabo Falcoeiro e Silleiro (Hispania, p. 42) e noutro traballos (Geografa y Etnografa, p. 310; F. H. A. t. VI, p. 299) identifcaas coas iIIas
das Ras Baixas. Garca Bellido (Espaa y los espaoles, p. 89) parece inclinarse polas illas Britnicas, anda que mis adiante (Espaa y los espaoles, p. 203) razonando sobre os datos de Strabon tamn admite que poidan se-las iIIas do litoral galego.
Lpez Cuevillas (Estudos, p. 18) diferencia o estao da Britania que ira cara a Marsella do estao dos Artabros e das Kassiterides; descarta a posibilidade de que se
trate das Scilly ou dos grupos de illas que hai preto de Armrica e pregntase a qu
illas actuais corresponderan; respstase a s mesmo que a ningunha: Na costa dos
Artabros non hai mis que pobres illns penedentos incapaces de soster unha poboacin de mediana importancia ... e iste problema de localizacin creemos que non
ten solucin posible.
E moi probable que sexa a correcta. A terra do estao foi concebida polos antigos como un pas insular que acabou creando un mito alimentado polos controladores do comercio do metal con noticias destinadas a non dar a coece-Ias rutas s
posibles competidores. As, as illas Kassiterides siguen tendo un lugar non definido
e unha personalidade ficticia.

25

DURIUS

P. SACR

FIGURA 1. -Configuracin da Pennsula Ibrica en Strabon (segundo Tranoy)

26

STRABON, 111,1,2
~ bE np6a~opoc ~uXp ~{ la~L ~EA{WC npoc ~~ ~pa
Xln~L xat napWxEavt~LC, npoaELAn~uta ~o ~~LX~OV
xhvEnCnAEx~ov ~ota ~AAOLC, &a~' ~nEp~AAEL ~~ ~ox~n
pC~ ~~c otx~aEwc. ~aO~a ~Ev b~ ~a ~{pn ~OLaO~a.

STRABON, 111,1,2
a rexi6n septentrional moi fra por ser moi accidentada e por estar preto do mar, non ten comunicaci6ns coas demis rexins, de modo que
presente moita dificultade para ser habitada. As esta rexi6n.

A presentacin da zona N. da Iberia como unha rexin fra, accidentada, sen comunicacin con outros pobos como razns do seu salvaxismo, falta de cultura, barbarie, etc. son os mesmos que aparecern mis adiante cando fale Strabon con
mis deteemento da rexin. As razns xeogrficas son para este autor causa fundamental do seu carcter e modos de vida. Tomando a idea de Posidonio, identifica
o pas pobre co pobo salvaxe e o pas rico co pobo culto. As, o contraste entre o N.
e o S. da Pennsula, dende o punto de vista xeogrfico, tera a correlacin co nivel
cultural dos seus pobos. Esta idea do determinismo xeogrfico era unha vella idea
que propagaron os estoicos.

STRABON, 111,1,3
~pC~OV la~t ~o tan{pLov nAEvpov napAAnA6v nw~
~~ nup~v~, ~o hno ~oO 'IEpoO hxpw~npCou ~{XPL ~~~
npo~ 'Ap~~pOL~ ~xpa~, ~v xaAoOOL N{pLOV ~{~ap~ov

bE ~O lv~{v6E ~{XPL ~rnv ~OPECWV ~xpwv ~~~ nup~vn~.

STRABON, 111,1,3
I

O terceiro lado (de Iberia) o Occidental que vai case paralelo Pirene e
vai dende o Cabo Sagrado ata o Cabo dos Artabros que chaman ((Cabo
Nerion)). O cuarto lado o que vai dende aqu ata o Cabo Septentrional
de Pirene.

Na descripcin xeral da Pennsula, Strabon vai sinalando os puntos extremos

que marcan as diferentes partes da pel de touro hispnica.
Estes accidentes xeogrficos que marcan cambios de rumbo aparecen en Strabon ben situados, sen apenas confusins e sen cambios de nomes, cousa que non
sucede noutros autores: con eles vai axustando os trazados que configuran esa curiosa forma que atribuiran Piteas e Posidonio Pennsula, nun intento de asocia-las
pennsulas mediterrneas a formas comns e facilmente recoecibles como a bota
de Italia ou a folla de pltano grega. As, a Pennsula, tera no Pirineo a parte diantei-

27

ra, o pescozo; o rabo sera o cabo Sagrado, o Cabo S. Vicente; os ngulos formados polos cabos Higuer e Bar seran as patas dianteiras e as traseiras corresponderan s entradas que rematan nos Cabos Nerion e Xibraltar.

STRABON, 111,2,9

bE

aLV,

~ov
Ka~~C~~pov o~x lnLnoA~~ ~~pLax~a~aC ~~
w~ ~ou~ ta~opLKoU~ ~pUAEtV, ~AA' 6p~~~a~aL

YEVVaa~aL b'fv ~~ ~ot~ ~nEp ~ou~ AuaL~avou~ ~ap~

pOL~ Kat lv ~at~ Ka~~L~~pCaL vaoL~, Kat lx ~~v
Bp~~~avLK~v E EL~ ~~v MaaaaACav xo~C~~a~aL. lv E

~ot~

'Ap~~POL~,

ot ~~~ AuaL~avCa~ Ba~a~oL npo~

~px~ov xat aLv ~taCv, l~av~~tv ~nOLV ~~v y~v ~p

yp~, Ka~~L~p~, xpua~ A~UX~ ~PYUPO~LY~~ yap la~L
~~v E y~v ~a~~v ~P~LV ~ou~ Ro~a~ou~ ~~v ( OKaACaL ~a~ yuvatxa~ La~waa~ nAv~Lv lv ~~~~~pCOL~
nA~K~ot~ lnt KCa~~v. o~~o~ ~Ev n~pt ~~v ~~~AAWV
~oLaO~' ~tp~K~.

STRABON, 111,2,9

Di (Posidonio) que o estao non se atopa na superficie, como cantan os

historiadores, senn cavar. Prodcese entre os brbaros de mis al
dos Lusitanos e nas illas Kassiterides, e transprtase dende as illas Britnicas a Marsella. Entre os Artabros, que son os ltimos da Lusitania cara o Noroeste, di (Posidonio) que a terra florece de prata, de estao e de
aura branco, xa que est mixturado con prata e que os ros arrastran esta terra e que as mulleres rem vena con angazos e lvana en cribas tecidos en forma de cestos. Isto o que dixo (Posidonio) sobre as minas.

Posidonio unha das principais fontes para Strabon. Foi un autor moi prolixo
que viviu, aproximadamente, entre os anos 135 e 51 a. X. Dende moi novo adcase
estudio en Atenas onde foi discpulo de Panecio que o introduxo no mundo do estoicismo. Gran viaxeiro por Oriente, Galia, Hispania, acabar instalndose como
mestre en Rodas, anda que manter estreitos contactos con Roma; aqu coecer
a Cicern; Rodas daralle o dereito de cidadana romana e envao a Roma no ano 86.
Parece que escribiu mis de 200 ttulos nos que se mostra o historiador e filsofo investigador da natureza. Mantense fidel teora do Logos estoico, pero como etnlogo, xegrafo e historiador, soubo atraer terreo desta doctrina s mis diversas
ciencias. Posidonio tratou temas de Hispania en das ocasins: tratar das guerras
lusitanas e celtibricas e no seu tratado sobre o Ocano ocupndose da costa atlntica onde observa con atencin o fenmeno das mareas. Posua datos personais de
informacin obtidos da sa estancia en Turdetania e, noutros casos, emprega datos
proporcionados por Piteas, Ertstenes, Polibio ou Artemidoro. A obra de Posidonio
coecmola polas referencias que recollen Strabon e Diodoro fundamentalmente.

28

Strabon recolle unha polmica sobre a presentacin do estao (ben na~superfi

cie ou ben tendo que cavar) por boca de Posidonio que critica posiblemente a Polibio. Atpase ese metal N. dos Lusitanos, dicir, na Gallaecia, e especifica un pobo, os Artabros, que aparecen citados polo propio Strabon en varias ocasi6ns
(11,5,15; 111,1,3; 111,3,5), por Mela (111,13) e Plinio (11,242; IV, 111; IV, 113). Tamn nas
illas Kassiterides o estao abundante (sobre elas, Strabon, 11,5,15),
Polibio unha das mis importantes fontes de informaci6n de autores posteriores. Nace sobre o ano 200 a. X. en Megal6polis e morrer, como consecuencia da
cada dun cabalo, sobre o ano 115 a. X. Ocupou varios altos cargos na Liga Aquea
e, cando os romanos, no 168 derrotaron en Pidna o podero macednico, deportaron a Roma a centos de aqueos entre os que estaba Polibio. Sen embargo, non foi
tratado como un prisioneiro vulgar e abrronselle as portas da alta nobreza aficionada cultura grega.
Polibio fixo unha descripcin de Iberia como introduccin relato das guerras
celtibricas e lusitanas; coeceu ben o terreo pola viaxe que fixo a Hispania e tia
acceso 6s informes dos militares romanos servicio de Escipi6n. E unha disgracia
que estes escritos non se conserven mis que en fragmentos noutros autores, sobre
todo en Strabon e Apiano anda que, en ocasins, non chega a eles directamente
sen6n a travs doutros autores como Posidonio e Artemidoro.
Polibio resulta moi importante polos datos etnogrficos que transmitiu e non
tanto polos datos xeogrficos nos que mantn moitos erras por non facer caso dos
progresos matemticos acadados por Erat6stenes e Piteas.
Strabon debe moito a Polibio e, dalgunha maneira, considrase o continuador
da obra de Historia Universal que el encetara cando pon por ttulo dunha obra sa
Historia da poca posterior e Polibio.

STRABON, 111,3,2

KaAAaLxot ' ~a~a~o~, ~~~ 6pE~V~~ ln{xov~E~ noAAn V 6~o xal 6ua~axw~a~o~ 5V~E~ ~~ ~E xa~anoAE~n
aav~~ ~ou~ Aua~~avou~ a~~ot naptaxov ~~v lnwvu~Cav,
xat vOv ~6~ ~ou~ nAECa~ou~ ~rnv AUaL~aVrnV KaAAaLxou~
xaAEta~a~ napEaxEaaav.
STRABON, 111,3,2
Os ltimos son os Cal/aicos que habitan unha gran parte da montaa.
Por seren os mis difciles de someter deron o seu nome 6 que venceu
6s Lusitanos. E por iso hoxe a meirande parte dos Lusitanos chmanse
Cal/aicos.

Na descripcin dos diferentes pobos de Hispania, os habitantes do N-W aparecen en case t6dolos autores antigos como os que pechan a relaci6n, os mis alonxados. Tamn constante neles a referencia sa belicosidade e resistencia a seren
vencidos. Antes da chegada de Bruto e Csar non aparecan ben diferenciados os

29

Gallaicos dos Lusitanos; logo foron xa vistos como unidades tnicas independientes
que acabarn ocupando cadansa provincia: a Gallaecia e a Lusitania.
O vencedor dos Lusitanos e dos Gallaicos foi Dcimo lunio Bruto (ver Apiano,
73-75). Os Gallaicos son un pobo que aparece citado en numerosas ocasins e por
varios autores como Plinio ou Apiano. Ocuparan unha zona N. do Douro de difcil
delimitacin. Na relacin de Plinio forman parte do Convento Bracarense e ocuparan a sa zona N-L (Cuevillas, Os oestrimnios, p. 117; Colmenera, Galicia, p. 28);
pera, anda que moitos dan por vlida esta ubicacin, anda que sexa s aproximada, hai autores (Schulten, F. H. A. t. VI, p. 200) que os sitan nas zonas montaosas do N. de Galicia. O que s parece claro que, co paso do tempo, o nome desta
unidad tnica diferenciada dou nome a toda unha rexin que acabara tendo unha
unidade administrativa na creacin da provincia da Gallaecia.
Estas transformacins teen que ser significativas e levan problemtica da
autntica organizacin interna da Gallaecia dende o punto de vista das diferentes relacins de interdependencia entre as diversas unidades tnicas. A pesar de que os
Gallaicos dan nome a unha provincia non van a constituirse nunha unidade poltica;
esta unidade, que poderamos considerar do primeiro orde, seguindo a esquematizacin de Caro Baraja, defnese pola sa situacin xeogrfica e, unicamente a partir
das guerras cntabras, afncase a idea, nos escritores clsicos, dos Gallaicos como
un grupo tnico compacto. Nun segundo orde estaran as unidades dos populi,
cunha estructura poltica organizada, individualizada, ocupando unha determinada
rea xeogrfica, cun nome concreto (Bbalos, Zoelas, Brcaros... ), coas sas propias divinidades especficas e cuns mercados celebrados en lugares que actuaran a
modo de centro ou capital da demarcacin, o forum; non son pois ncleos polticos homoxneos senn mis ben conxuntos de comunidades ligadas entre s por
certos vnculos, pode que de carcter federativo e que posible que tiveran frente
algns persoaxes que exerceran cargos de certa autoridade de mbito xeral nestas
unidades de segundo orde. Por debaixo destas das unidades aparecera unha terceira, a coecida como centuria no N-W e que estaran formadas por un nmero
escaso de individuos vencellados por lazos familiares e sanguneos. Da unin destas
unidades resultan os populi. As centurias teen capacidade para establecer
pactos con alleos, son os contratos ou pactos de hospitalidade nos que tamn pode
sinalarse a pertenza dos firmantes a unidades superiores de 2. o e 1. o orde. A base
do asentamento destas unidades de 3. o orde moi probable que fose un poboado
fortificado, un castro.
STRABON, 111,3,3

ToO E Tyou ~a npo~ &px~ov ~ AuaL~avCa la~t

~YLa~ov ~~v 'I~~pLx~v l~v~v xat nAECa~oL~ Xp6VOL~
~no 'pw~aCwv noAE~~~V. nEpLXEL E ~ff~ xwpa~ ~a
~~~ ~o ~Ev V6~LOV nA~upov 6 Tyo~, ~o ' tanpLov
xat ~o ~pX~LXOV 6 ~xEav6~, ~o ' t~LVOV ot ~E Kapn~~avot xat ol O~~~OVE~ xat O~aKxatoL xat KaAAaLxoC, ~a yvwpL~a ~~v~ ~aAAa E o~x ~~LOV 6vo~~ELV
La ~~v ~Lxp6~~~a xat ~~v ~o~Cav ~nEvav~Cw~ E
~ot~ vOv fVLOL Kat ~o~ou~ AuaL~avou~ 6vo~~ouaLv.
B~OPOL 'Etatv lK ~oO npo~ fw ~pou~ ol ~Ev KaAAa'~Kot ~cp ~~v ' Aa~opwv ~~VEL xat ~ot~ "I~T)pal.v,
30

ol ' &AAOL

~ot~ KEA~C~~paLv.

STRABON, 111,3,3

o N. do Teixo est a Lusitania, o mis grande dos pobos ibricos e a

que foi combatida polos romanos moitsimo tempo. O Teixo limita o S.
desta rexi6n; o Ocano, o W e o N.; o L, os Carpetanos, Vett6ns, Vacceos e Cal/aicos, pobos ben coecidos. Os demis pobos non preciso
mencionalos pola sa pequenez e pouca importancia. Contrariamente
6s de agora, outros tamn l/es chaman Lusitanos. Os Cal/aicos limitan
polo L cos Astures e os Celtberos e os demis limitan s6 cos Celtberos.
Presenta Strabon a situaci6n dos diferentes pobos da Iberia. Lusitanos e Celtberos volven a ser considerados pobos que presentaron 6s romanos serias dificultades
para ser dominados (rec6rdese as guerras Lusitanas con Viriato ou a resistencia de
Numancia). De novo volve a situa-Ios Gallaicos nunha zona aproximada 6 N-L do
Convento Bracarense constitundo, os Carpetanos, Vett6ns e Vacceos, o lmite L.
da Lusitania. As, a Lusitania chegara, nos tempos de Strabon, polo N. 6 mar, namentras que posteriormente quedar limitada polo ro Douro que a separar da GalIaecia. A zona 6 S. do Douro era xa unha rea pacificada mentras que 6 N. tardaran mis tempo en controlala os romanos.

STRABON, 111,3,4
Er~' ~AAoL no~a~oC

xat ~E~h ~o6~ou~ 6 ~~~ A~

&v ~~VE~ AL~aCav, ol E BEA~rnva xaAoOa~ xat
o~o~ 'lx KEA~L~~PWV xat OaxxaCwv ~Et, xat 6 ~E~'
a~ov Batv~~ (ol E MCv~6v ~aa~) nOAu ~YLa~o~ ~rnv
lv AuaL~avCav no~a~rnv, lnt 6x~axoaCou~ xat a~o~
~vanAE6~EvO~ a~aCou~. noaELwvLO~ E lx Kav~~pwv
xh~ a~ov ~Etv ,naL np6xEL~a~ l ~~~ lx~oA~~ a~oO
v~ao~ xat xnAat 660 &p~ou~ fxouaa~. lnaLvEtv '~~LOV
~~v ~6aLv, &~L ~h~ ~x~a~ ~nAh~ fxouaLv ol no~a~ot
xat lxavh~ XEalaL ~ot~ ~EC~pO~~ ~~v ~4Aa~~av nAn~
~upoOaav, ~a~E ~~ 6nEPXEta~aL, ~n' lnLnoA~ELV lv
~ot~ nECoL~. ~~~ ~(V o~v Bpo6~ou a~pa~ECa~ &po~ o~o~, nEpa~~pw 'Etatv ~AAoL nAECou~ no~a~ot napAAnAOL ~ot~ AEX'EtaLv.
~n~,

STRABON, 111,3,4

Dempois hai outros ros e logo destes o Lethes, que uns chaman Limia e
outros Beli6n. E este ro ven do pas dos Celtiberos e Vacceos e o Bainis
(que outros chaman Minio) segue a ste e o mis grande dos ros da
Lusitania, navegable lXJ() estadios. Pero Posidonio di que este ro ven
31

dos Cntabros. Na sa desembocadura hai unha illa e dous peiraos que

teen fondeadeiros. E digna de eloxio a natureza pois estes ros de altas
ribeiras poden acoller nos seus canles o mar de marea chea, evitando os
desbordamentos e inundacins nas chairas. Este ro foi o lmite da expedicin de Bruto. Mis al hai outros moitos ros paralelos s nomeados.

o ro Lethes, Limia ou Belin un dos ros do N-W mis citados e corresponde

actual Limia (Sitio 1. 1, 235; Floro, 1,33,12; Apiano, 73-74; Livio, pero 55; Plutarco,
quaest. Rom. 34; Mela, 111, 10; Plinio, IV,112; IV,115; Salustio, Hist. 3,44; Itin.
429,6; Ptol. 11,6,1). Ademis destes nomes que lIe da Strabon, Mela chmao Limia e
Oblivio e Ptinio, Oblivionis. En tdolos casos hai unha referencia ro mtico do esquecemento co que se identifica o Limia; este feito parece que xurde dunha lenda
que conta seguidamente Strabon (111,3,5) na que os Trdulos de Andaluca pasaron
o ro e esqueceron a sa patria e por iso establecronse al. O nome de Lethes de
orixe grega e significa esquecemento; o seu equivalente en latn oblivio, de a a
variedade de nomespara citalo. O nome de Belin, que cita soamente Strabon, pode que estea en relacin co topnimo actual de Ben co que se coece o lugar do
nacemento do Limia (Garca Bellido, Espaa y los espaoles, nota 181).
Non correcto o lugar do nacemento do Limia que sita Strabon no pas dos
Celtberos e Vacceos, xa que non nace tan lonxe.
Cita, a continuacin, o ro Minion ou Bainis, o mis longo dos ros da Lusitania;
sen embargo, o propio Strabon (111,4,20) sinalar que a Lusitania remata polo N. no
ro Douro, as que, realmente sera o mis longo dos ros da Gallaecia. Se facemos
caso de Strabon, sera navegable, aproximadamente, ata a confluencia do Sil e nacera no pas dos Cntabros. Este dato, xunto co mesmo nome, Minius, sirven para que algns autores (P. Flrez, Espaa Sagrada, XV, p. 40; Monteagudo, Galicia
en Ptolomeo, p. 617,620) pensan que este ro non se debe identificar co actual Mio, senn co Sil. As razns son varias destacando entre elas o feito de que o actual
Sil percorre unha terra na que se produce o vermelln, o minio, que lIe dara nome; que Orosio sita a batalla de Monte Medutio xunto desembocadura do Minio
e, se este fose realmente o Mio, quedara en exceso alonxado do esceario das Guerras Cntabras das que foi un dos derradeiros episodios e, polo tanto, tratarase
dunha zona preto das Mdulas atravesadas polo Minio = Sil; que Strabon sita o
seu nacemento en Cantabria e Ptolomeo en Asturias e iso servira mellor para o Sil
que para o Mio.
Por outra parte, o segundo nome que rexistra Strabon, o Bainis, debe corresponder Baetis de Apiano (lber, 73).
Un dato a favor da identifiacin do Minius co Mio actual son as referencias
que sobre a desembocadura da Strabon na que se localiza unha lIa e dous peiraos;
esto o que presenta o Mio e que non pode te-lo Sil, a non ser que tamn se considerase como Silo tramo baixo do Mio, mantendo a idea dunha rede hidrogrfica
atlntica paralela entre s. Sen embargo, son moitos os casos en que o Mio aparece citado como tal e son unicamente as interpretacins as que levan a pensar en
outras posibilidades. Claro que certo o que d o refrn popular de que o Sil leva a
auga e o Mio a fama.
32

STRABON, 111,3,5
UYa~a~o~

KaAEt~a~

6'otKoOa~v

Np~ov,

Kat

nAp~aSpo~

~~s

rr~pt

tanEpCov

~~v

nAEvp~s

~Kpav,

Kut

~~s

SOPECOV npa s ta~t. nEp~oLKoOa~ 6'a~~v KEA~~KOC,

aVYYEvEt s ~~v trrt ~~ nAv~. Kat yhp ~o6~ovs Kat Tovp606AOVs a~pa~E6aav~as tKEtaE a~aa~aa~ ~aat ~E~a ~~v
6~Saa~v ~oO A~~aCa no~a~oO npos OE ~~ a~aE~ Kat
anoSoA~s ~oO ~YE~VOs YEvo~iv~s, Ka~a~Etva~ aKE6aa~{v~as a~~~ tK ~o6~ov 6E Kat ~ov no~a~ov A~~~s
ayop~v~~va~. fxoua~ 6E ot ~Ap~aSpo~ nAE~s avxvas tv
KAn~ avvo~Kov~vas, ~v ot nAov~Es Kat XPWUEVO~ ~ots
~6no~s fAp~Spwv A~~va npoaayopEova~v ot 6c vOv
~ous

fAp~Spovs

fApo~pSas

xaAoOa~v.

~~v~ ~EV o~v

nEpt ~pLKov~a ~~v xwpav v~E~a~ ~~v ~E~a~u Tyov

Kat ~wv 'Ap~Spwv. E6aC~ovos 6E ~~s xwpas napxoa~s xa~ ~E Kapnous Kat SodK~~a~u Kat ~o ~oO xpvaoO
Kat hpy6pov Kat ~~v napaxA~aCwv nA~~os, ~~ws ot
rrAECovs a~~v, ~~v hno ~~s Y~s h~V~Es SCov, tv A~a
~~pCo~s 6~E~AOVV Kat avvEXEt nOA~w nps ~E hAA~
AOV s Kat ~ous 6~povs a~ots, 6~aSaCvov~Es ~ov Tyov,
~ws ~navaav a~ous 'Pw~atoL, ~anE~vwaav~Es Kat Kw~as
no~~aav~Es ~as nAE~s a~wv ~as nAECa~as, tvCa s 6E
Kat avvo~KC~OV~Es SA~~OV. ~pxov 6E ~~s hvo~Cas ~a
~~s ot PE~VOC, Ka~nEp EtK6 s Avnpav yap VE~~EVOL
Kat ~~Kpa KEK~~~VOL ~wv hAAO~PCWV tnE~~ovV ot 6E
h~vv6~EVOL ~o6~ovs ~XVPOL ~wv t6Cwv ~pywv xa~Ca~av~o
t~ hvYK~s, &a~' hv~t ~oU YEWPYEtV tnoA{~ovV xat o~OL, Kat avvSa~vE ~~v xwpav h~EAOV~V~v a~Etpav o~
aav ~wv t~~~wv hya~~v otKEta~a~ no A~a~~v.
STRABON, 111,3,5
Os ltimos son os Artabros que habitan cerca do Cabo que se chama
Nerion e que o remate dos lados N. e W Arredor do Cabo habitan os
Clticos, emparentados cos do A nas. Dise tamn que estes e mailos
Trdulos que facan unha expedici6n militar rebelronse tralo paso do
ro Limia. Engdese a esta rebeli6n tamn a perda do seu xefe e que
quedaron por al dispersos. Por iso o ro chamarase Lethes. Os Artabros
teen moitas cidades situadas nun golfo 6 que os navegantes que o percorren chmanl/e ((Porto dos Artabros)). Hoxe en da os Artabros chmanse Arotrebas. Arredor de 30 pobos habitan a rexi6n entre o Teixo e
os Artabros. Anda que o pas rico en froitos e gando e pala cantidade
de aura, prata e outros metais, sen embargo, a meirande parte deles,
deixando de vivir da terra viven do roubo e en guerra entre s mesmos e
contra os vicios atravesando o Teixo ata que os Romanos acabaron
con isto; suxeitndoos e transformando a meirande parte das sas cidades en aldeas e mesmo mel/orando algunhas. Os da montaa, como
16xico, foron os que escomenzaron este tipo de vida anrquica. Pois,
habitando un pas pobre e carecendo do mnimo, desexaron o al/ea e es33

tes, tndose que defender contra aqueles, perderon os bens propios e,

deixando de cultiva-la terra, adicronse guerra. De modo que a rexi6n
quedou abandonada, perdeu o seu benestar e pobouse de bandoleiros.
Sobre os Artabros, ver Plinio IV, 111; sobre o Cabo Nerion, Mela, 111,11 e sobre
Golfo Artabro, Mela 111,13.
Explica agora Strabon o por que de chamar Lethes ou Esquecemento 6 ro Limia
que no prrafo anterior apareca citado por varios nomes.
Non cita ningn dos pobos que habitan entre o Teixo e os Artabros, mais coecemos moitos dos seus nomes por outros autores, sobre todo por Mela, Plinio e
Ptolomeo. Tampouco menciona as cidades do Golfo Artabro como eran Brigantio,
Libunca, Adobrica ou Novio.
E interesante a referencia modo de vida destas xentes que viven nunha rexin
rica pero que prefiren vivir da bandidaxe e en loita permanente entre eles. E un tipo
de vida non exclusivo do N-W e, por exemplo, tdolos autores falan del se referir
s Lusitanos. Era unha vida aventureira que se daba menos nas zonas do Levante xa
mis fortemente romanizadas; os homes xuntbanse en pequenos grupos e viven
do saqueo das tribus vicias. Durante a conquista romana estes grupos serviron de
ncleos de resistencia s exrcitos romanos e houbo momentos en que chegaron a
poer en serios problemas s ben organizados e provistos exrcitos. Pero si estes
grupos, que chegaron a reunir a varios miles de homes en certos momentos, estaban animados por unha idea de independencia frente a un invasor poderoso, nos
tempos de paz estes grupos xurdan dos descontentos provocados polas desigualdades sociais. Por iso, nalgunha ocasin, os romanos entenderon ben que a mellor
maneira de dominalos era darlles terras e medios de vida que lIes serviran para vivir e
evitaren ter que ir buscalos por medios violentos. Mis que bandoleiros son guerrilIeiros, no sentido que tradicionalmente se lIe da a esta idea; dicir, grupos de guerreiros que, adaptados s condicins do terreo actan con tcnica de golpes de
efecto rpidos evitando a batalla en campo aberto e agardando o momento propicio. Contra esta tcnica un exrcito organizado defndese moi mal e non chega a
conseguir autnticas victorias xa que non se enfrenta en batallas.
Os escritores romanos desprecian este tipo de vida e esta tcnica de loita, chegando a calificalos de ladrns; mais ben sabido que os pobos poden chegar a crear
grandes hroes destes persoaxes.

STRABON, 111,3,6
Tou~ 'Ov Aua~~avo~ ~ao~v lVLpLU~~XO~, l~LpLU
V~~LXO~, ~Lt~, xo~ou~, LL~LACX~OU~ ~onCLOV

a~ou~
~LV,

Cnouv fXLLV

~v ~~L~pOV,

XOtAOV

Lt~ ~O

'
np6a-

~LAa~~o~v l~~p~~~vov

STRABON, 111,3,6

Din que os Lusitanos son hbiles en emboscadas, persecucins, veloces, lixeiros e escurridizos; que teen un escudo pequen o dun dimetro
de dous pes e que cncavo por diante.
34

Anda que Strabon fala dos Lusitanos, recollemos este pFrafo porque este texto
literario ten unha exacta correspondencia na escultura do S. da Gallaecia, nos coecidos guerreiros lusitanos da poca castrexa e porque, como xa se comentou anteriormente, en Strabon a Lusitania chega, s veces, ata o Ocano polo N. As esculturas de guerreiros conservadas en museos como o de Ourense ou Guimaraes
mostran unhas representacins masculinas armadas con puais e escudos redondos, cncavos por diante e que colgan do pescozo; estes guerreiros poden levar tamn adornos como brazaletes ou torques.
STRABON, 111,3,7
u

Ana\l'tE:l; 'ol

~pEI.OL AL"~OC,

60pon'tal., XQ1la.LEO-

~a~Eta\l xa'tdxExu~\lOL 't~\I x~n\l YU\laLXrn\l oCXn\l"

~L'tpwcr~E\lOL oE 'ta ~'twna ~xo\l'taL" 'tpayo~ayoOaL oE
~ALcr'ta, xat 't~ wApEL 'tpyo\l ~oucrl. xat 'tOUl; atx~a
AW'tOUl; xat tnnOUl;" nOLoOcrl. oE xat txa't6~~al; txcr'tou
y\lOUl; 'EAAn\lI.Xrnl;, wl; xat TII.\lOap6l; ~ncrl.

\10.1.,

n\l'ta ~EL\I txa't6\1.

'tEAOOcrL oE xat ~yrn\lal; YU~\lI.XOUl; xat 6nAI.'tl.xoUl; xat
lnnl.xoul; nuy~~ xat op6~~ xat ol.aXpO~OAl.cr~~ xat 't~
crnEl.pnOe\l ~x~. ol o' ~pEI.OI. 'ta oo ~pn 'toO f'tOUl;
opuo~aA\lw xprn\l't a 1. , l;np\la\l'tEl; xat x6t\Ja\l'tEl;, Et'ta
~Acra\l'tEl; xat ~p'tonOl.ncr~E\lOI., &cr't' ~nO'tC~Ecr~aL Etl;
xp6\1o\l. Xprn\l'taL OE xat 4~EI. ot\l~ OE crna\lC40\l'tal.,
'te\l OE YE\l6~E\lO\l 'taxu ~\laACcrxoucrL xa'tEUWXO~E\lOL
~E'ta 'trn\l crUYY\lE\lrn\l ~\I't' tAaCou OE ~OU'tpW Xprn\l'taL.
Xa~~~E\/OC 'tE OEl.n\lOOcrL, nEpt 'tOUl; 'tOCXOUl;'xa~pal;
otxoOO~n'tal; lXO\l'tEl;, npox~n\l'tal. OE xa~' ~ALXCa\l xat
'tL~~\I" nEpL~Opn'te\l OE 'te OEtn\lO\l. xat napa n6'to\l 6pXOO\l'taL npel; a~Ae\l xat crAnl.yya XOPEO\l'tEl;, ~AAa xat
~\laAA6~E\lOL xat 6XA40\l'tEl;" E\I Bacr'tn'ta\lC~ oE xat YU\/atxEl; ~\la~tl; ~\lopcrl. npocra\l'tLAa~~a\l6~E\lal. 'trn\l XELprn\l. ~EAa\lEC~O\lEl; ~na\l'tEl; 'te nAO\l t\l crYOLl;, t\l
olcrnEp xat cr'tl.~aooxol.'toOal.. l;UAC\lOLl; OE ~YYECOI.l;
Xprn\l'tal., xa~nEp xat ol KEA'tOC. al YU\latxEl; o' t\l
t\lo~acrl. xat ~\I~L\latl; tcr~ncrEcrL oLyoUcrL\I. ~\I'tt oE
\lo~Ccr~a'tol; ol [OE] ACa\l t\l ~a~Et ~op'tCW\I ~~OL~~
Xprn\l'taL, ~ 'toO ~pyupoO tAcr~a'tOl; ~no't~\lo\l'tE.l; 01.060.crL. 'tOUl; OE ~a\la'toU~{\lOUl; xa'tanE'tpoOcrL, 'tOUl; E na'tpaAoCal; fl;w 'trn\l 5pw\I ~ 'trn\l n6AEW\I xa'taAEoucrL. ya~OOcrL o' &crnEp ol uE~An\lEl;. 'toul; E ~ppwcr'tOUl;, &anEp
ol Atyn'tLOL 'te naAaL6\1, npo'tL~lacrL\I Etl; 'tal; 6OUl;
'totl; nEnELpa~\lOLl; 'toO n~oul; 6no~nXnl; XpL\I. OL~~E
PL\/otl; 'tE nAoCOLl; txprn\l'tO lWl; tnt Bpo'tou La 'tal;
nAn~~UpCoal; xa'ta 'tE\lyn, \/U\lt OE xat 'ta ~o\l6l;uAa ~n
crn\lLa. ~AE~ npo~upot, 'tPL~~\I'tEl; OE AEUXOC. ~cr'tL OE
'trn\l 6pECW\I 6 ~COl; OU'tOl;, &crnEp ~~n\/, AyW 'tOUl; 't~\I
~6PELO\l nAEUpa\l ~~OpC40\/'tal; 't~l; 'I~npCal;, KaAAa~xoul;
xat uAa'toupal; xat Ka\l't~poUl; ~XPL O~acrKW\l~\1 xat 't~l;
TIup\lnl; 6~OEI.OEtl; yap ~n\l'tw\I ol ~COL. 6x\lrn oE 'totl;
6\16~acrL nAEO\lCEL\I, ~EYW\I 'te ~noEl; 't~l; ypa~~~, Et
~n 'tL\lL npel; ~OO\l~l; tcr'tL\I ~XOEL\I TIAEu'tapoul; xat
Bapoun'tal; xat 'AAA6'tpLyal; xat ~AAa XECpW xat ~crn~6'tE
po. 'tO'tW\I 6\/6~a'ta.

35

STRABON, 111,3,7

Tdolos habitantes da montaa levan unha vida sinxela, beben auga,

durmen no chan e levan o pelo largo como as mu/leres. Mais no combate cinguen a frente cunha cinta. Principalmente comen carne de macho
cabro e sacrifican a Ares machos cabros, cabalos e prisioneiros. Fan
tamn hecatombes maneira grega e como di Pndaro ((sacrifican todo
por centeares)). E practican pelexas ximnsticas, hop/ticas e hpicas para o puxilato, a carreira, o lanzamento de dardos e o combate. Os montaeses viven durante dous tercios do ano de landras que secan e machacan e que logo moen para facer pan e conservalo moito tempo. Tamn beben ((zythos)). Estn escasos de vio e o que consiguen gstano
rapidamente en festns coas familias. No lugar de aceite empregan manteiga. Toman as sas comidas sentados, en bancos construidos arredor
das paredes, situndose segundo a idade e a dignidade; a comida vaise
pasando en roda. Mentras beben bailan en crculo son da frauta e corneta e tamn saltando e axoen/lndose. En Bastetania tamn os homes
e as mulleres bailan xuntos collidos das manso Todos van vestidos de
negro, a maiora con sagos, cos que durmen en leitos de pa/la. Usan vasos de madeira como os Celtas. As mulleres levan vestidos e saias con
adornos florais. Os mis alonxados, en lugar de moedas fan trocos de
especies ou dan anacos de prata. Os condeados morte despanos e
s parricidas lapdanos fora das rexins ou das cidades. Csanse coma
os gregos. Os enfermos, como os Exipcios na Antiguidade, colcanos
nos camios para seren curados polos que sufriron unha doenza semelIante. Usaban barcos de coiro antes de Bruto por mor das crecidas e
baixadas das mareas, pero agora, mesmo os barcos feitos dun tronco
de arbre, son raros. O sal avermellado, tornndose branco moelo.
As a vida dos montaeses, que, como xa dixen, repito, que son os
que viven no lado septentrional da Iberia, os Callaicos, os Astures e os
Cntabros ata os Vascns e o Pirineo. Pois todos eles teen unha vida
semellante. Podera citar mis nomes, pero fuxo do detalle aburrido xa
que a ningun /le agradable escoitar Pleutauros, Bardyetas, Allotrigas
e outros nomes anda peores e menos intelixibles.

Strabon vai dar unha serie de notas sobre o modo de vida que, en conxunto, son
vlidas para tdolos habitantes da montaa. E evidente que todos eles presentaban,
para un observador do S. 1. unha serie de rasgos comns e brbaros froito dun gran
descoecemento; algn dato aparece individualizado, mais os rasgos que os unifica
son a maiora e ningn deles tido como adiantado vista dun romano;
As, sinala que levan o cabelo langa e que o cinguen cunha cinta no combate; os
romanos levaban o cabelo curto, de a que l/es chamara a atencin este costume e
que a viran como alg'O salvaxe. As cintas coas que atan o cabelo teen a sa documentacin arqueolxica nas diademas de aura atopadas en varios castros. Colocbanse arredor da frente atadas na parte traseira da cabeza, como fan agora algns
deportistas.

36

o beber auga deba tamn resultar extrao s persoas que viven nun clima e
cunha triloxa agrcola mediterrnea na que o vio, o trigo e o aceite son a base da
alimentacin. Pero esta zona N. da Pennsula non produce en abundancia ningn
destes productos. No lugar do vio beben auga ou unha especie de cervexa, zythos e se o consiguen, pronto o consumen en banquetes familiares. No lugar de
aceite empregan manteiga, que anda hoxe moi utilizada na nosa cocia tradicional. No lugar do pan de trigo, moen landras e obteen unha faria panificable. As
landras tostadas ou xa carbonizadas estn moi ben documentadas nos nosos castros e tamn os teis que servan para machacar, tostar e coce-Ias pezas panificables.
Tamn est ben documentado ese banco corrido pegado s paredes interiores
da vivenda na que se sentaban os membros da familia e se pasaban a comida uns s
outrosJacendo roda. Nas vivendas de moitos castros aparecen eses bancos de pedra adosados que dan a volta completa permetro da casa circular. Esa referencia
de Strabon un exemplo claro de cmo as fontes literarias poden axudar a
interpreta-los datos arqueolxicos. O feito de comeren sentados e pasando a comida tamn chamara a atencin dos romanos acostumados a comer en triclinios, recostados, e coa comida nunha mesa da que se an eles mesmos servindo. Pero tamn coman sentados e pasbanse a comida, segundo a sa categora, outros pobos como os Galos.
A dieta alimenticia tia un forte compoente crnico caprino; restos destes animais tamn se teen atopado en varias ocasins nos castros. Adicaban divinidade
de Ares (que regularmente debe se-lo trasunto dunha divinidade local da guerra asimilada a Ares, seguramente a que aparece nas inscripcins co nome de Coso ou tamn de Mars) sacrificios de animais e prisioneiros. As, nunha interpretacin estricta
desta pasaxe straboniana, leva a supor que nos pobos do N. da Pennsula Ibrica
existiu, denantes da conquista romana, unha divinidade guerreira caracterizada polo seu salvaxismo que se lIe adicaban sacrificios con sangue e que seguramente representaba unha forma de combate individual e non organizado. Esta preparacin
individual levarana a cabo nos exercicios ximnsticos a pe e a cabalo.
Son curiosas as noticias sobre os bailes anda que non podemos deducir delas
senn que bailaban con salto caendo cos xeonllos como costume de moitos bailes
tpicos rexionais da Pennsula.
Os vestidos negros deben ser de la ou de lio e o sago unha capa de tradicin
cltica; estes vestidos negros tamn sern citados por Strabon cando fale dos habitantes das Kassiterides.
O dormir no chan ou en leitos de palla costume de pobos austeros ou pobres
en tdalas culturas.
Os vasos de madeira son comns a tdolos pobos ricos en bosques; para
quenta-Ios lquidos metanse no interior pedras quentadas previamente lume.
A moeda emprgase serodiamente no N-W da Pennsula e son escassimas as
cecas, mesmo dempois da conquista romana. O troco era fundamentalmente de
mercancas e a moeda era sustituida por pezas recortadas de metal, unha protomoeda.
Recolle Strabon das curiosas noticias sobre a xusticia e a sanidade; a primeira
describe o procedemento de execucin da pena capital que non exclusiva destes
pobos; xa que hai bastantes casos coecidos en que se precipitan dende unha ro37

cha alta s condeados morte para que morran se estrelar contra o chan: xudeos,
xermanos, escandinavos, gregos, romanos. Os parricidas son lapidados fora dos lmites do territorio familiar, dando a isto un senso social e xurdico; as queda excluido do grupo o individuo culpable e os membros do propio grupo evitan a posibilidade de contaxio levndoo fora do territorio. A execucin ten, pala sa modalidade,
unha solidaridade tribal e vingativa.
Sobre os enfermos fai a comparacin cos costumes exipcios anda que, en realidade, estes costumes eran asirios segundo Herodoto (1,197).
Cando sinala Strabon que casan como os gregos refrese a que casan cunha soa
mul/er.
Os barcos de coiro tamn son sinalados polo autor do Periplo e eran frecuentes
nos pobos da costa do Ocano.
O dato sobre a cor do sal est recol/ido en Plinio en varias pasaxes; debe referirse
a minas de sal e non sal do mar; minas de este tipo hainas, por exemplo, en Santander, en Cabezn.
Os nomes dos pobos cos que remata Strabon o prrafo demostran, unha vez
mis, a antipata dos autores clsicos polos nomes brbaros. Son pobos que vivan
en diferentes zonas do N. peninsular. Os Pleutauros aparecen soamente mencionados aqu, anda que pode que sexan os mesmos Plentuisos que aparecen no seguinte prrafo localizados preto das fontes do Ebro. Os Bardyetas son os Vrdulos da
zona de Guipzcoa e Alava. Os AI/otrigas son os Autrigns localizados L. dos
Cntabros.

STRABON, 111,3,8

To E ua~~Epov xat ~ypLrn6EC B o~x lx ~oo

nOAE~Etv aU~~{~~XE ~6vov, ~AAa xat 6La ~ov lx~o
nLa~v. xat yap 6 nAOOe ln' a~~ouc ~axpoc xat aL
660C, uaEnC~Lx~oL 6' BV~Ee ~no~E~A~xaaL ~o XOLVWVLXOV xat ~O ~LAv~pwnov. ~~~ov E vOv ~oo~o naxouaL La ~~v Etp~v~V xat ~~v ~rnv 'pw~aCwv lnL6~
~Cav ~aoLC 6' ~~~ov ~oO~o aw~~aCvEL, xaAEn~~Epo'
EtaL xut %T)lpL<w.l.{a~Ep'oL. ~oLa~~e ~'or>a~c xat ~no
~rn\l ~llt<w.l'J AU1J(p,6~T)~oC l \1 Co Le ",at ~rnv 6prnv, Etxol;
lnL~EC\lEa~aL ~v ~oLa~~v ~no~Cav. ~AAa vOv, Wl;
Etnov, n{nau~aL nOAE~OO\l~a nv~a ~oC ~E yap
{xov~ac ~~L vOv ~ALa~a ~a A~O~~PLa Kav~~poue
~OuC YEL~OvEov~ac a~~ote xa~{AuoEV

auvxat
6 E~ao~oc Kat-

aap, xat ~v~t ~oO nop~Etv ~ou~ ~rnv 'pw~aCwv ou~~

XOUC o~pa~EouoL vOv nEp ~rnv 'Pw~aCwv ot ~E KWVLaxot xat oL npoe ~atc n~yatc ~oO wI~T)po~ otxOOV~EC
nA~V~OUCOOL. B ~' lXEtvOV La~~~~voc TL~{pLo~,
~pLrnV ~ay~~wv o~pa~Lw~LxOV lnLo~oa~ ~otc ~6noLC,
~~ ~n06~LX~Ev no ~oO ~~ao~oO KaCoapo~, o~ ~6vov
~tpnvLXO~, ~AAa xat nOAL~LxOU~ ~~ ~Lva~ a~~rnv
~n~pyao~~vo~ ~uYXV~L.

38

STRABON, 111,3,8

o rudo e salvaxe non se debe s sa vida guerreira senn tambn

seu alonxamento. Pois as navegacins e os camios son langas e non
teren relacins con outros perderon a sociabilidade e a humanidade. Pero esto hoxe mis levadeiro pala paz e pala chegada dos romanos;
mais, s que anda non chegou esto, son mis brbaros e bestiais. Ademais, esta maneira de ser acrecentouse nalgns deles pala aspereza dos
lugares e das montaas. Pero agora, como dixen, todas estas guerras
estn rematadas; porque a aqueles que anda estaban mis vencelIados
bandoleirismo, os Cntabros e os seus vicios, dominounos Csar
Augusto e, en vez de atacar s aliados dos romanos, pelexan polos romanos como os Coniacos, os Plentuisos que habitan nas fontes do
Ebro. E Tiberio, seguindo as indicacins do seu predecesor Csar
Augusto, mandou a estas terras un exrcito de tres lexins, non s pacificando senn tamn civilizando a unha parte deles.
En varias ocasins Strabn relaciona a rudeza e o salvaxismo das xentes coa natureza do terreo no que viven. As caractersticas do terreo xunto coas dificultades
de comunicacin e a rudeza destes pobos explicara a duracin e violencia das Guerras Cntabras s que Strabon alude aqu como xa rematadas. Nestas guerras estivo
presente o propio Augusto e tiveron unha duracin de 10 anos (29-19 a. X.), O esceario da guerra foi toda a zona de Cantabria, Asturias e Galicia onde se deron algunhas das derradeiras operacins, entre elas a coecida de Monte Medulio.
Presenta Strabon o cambio que trouxo a paz romana a todos estes pobos coas
ventaxas da civilizacin e o progresivo abandono dos seus brbaros hbitos.

STRABON, 111,4,3

lv

KaAAa~xot, 6~ ~~v ~E~h

TE6xpou

a~pa~Euadv~wv

~Lva, otx~aaL, xal ndp~aL n6AEL' a~~o~L, ~~v ~~v

xaAou~{v~v EAA~VE', ~v 6~ '~~CAOXOL, ~, xal ~oo
'A~~LA6xou ~EAEu~~aav~o, 6EOpO xal ~~v auv6v~wv nAav~~{v~wv ~{XPL ~~, ~EaoyaCa,.

STRABON, 111,4,3
(Asklepiades) di tamn que entre os Cal/aicos habitaban a/gns dos
compaeiros de Teucro e que por aj haba cidades, unha chamada Hel/enes, outra Amphilochoi, porque non s Amphl'lochos morreu al senn que os seus compaeiros chegaron ata o interior do pas.

Recolle Strabon noticias de Asklepiades, escritor natural de Mirlea, na Bitinia,

Asia Menor e que viviu a finais do S. 11 e comenzos do la. X.; escribiu unha exposicin sistemtica de filoloxa e tamn foi poeta e historiador. Ensinou filoloxa en Ro-

39

ma e na Turdetania; sobre esta zona do S. da Pennsula debeu de escribir un tratado

que non se conserva. Durante o perodo helenstico, no que vive Asklepiades, foi
moi frecuente ver s grandes hroes homricos viaxando por todo o mundo coecido. As, Teucro, os seus compaeiros, Amphilochos, etc. viran s terras de Gallaecia a fundar cidades e darlles nome. Sobre este tema da chegada dos gregos NW
e da sa presencia, ver lustino, XLlV,3,3.

STRABON, 111,4,12
~~v

lx 6t ~oO l.anEpCou ~~v ~E 'Aa~pwv ~Lvt~ xat

KaAAaLXrnV xat O~axxaCwv, ~~L 6' OE~~WVWV xat

Kapnrnav~v.

STRABON, 111,4,12

Cara N. (dos Celtiberos) habitan algns dos Astures, dos Callaicos e

dos Vacceos e tamn Vettns e Carpetanos.

Nos lmites da Celtiberia aparecen os Callaicos como un pobo que a limita polo W.

STRABON, 111,4,16
~ ~{V~OL

napwxEavt~L~.~

np6cr~opo~

~~OLpEt

La

~a ~XD, ~ ' ~AAD ~O nA{ov La ~Dv ALywpCav ~mv

~v~pwnwv xat ~O ~D npo~ Laywy~v, ~AAa ~~AAOV npo~

~vYXDv xat 6p~DV ~DPLWD ~E~a ~~OU~ ~aAou ~~v
Et ~~ ~L~ otE~aL npo~ Laywy~v ~~v ~ou~ o~pw AOUOJ

~~Vou~ ~v E~a~Evat~ naAaLou~{v~

xaL,

~ou~

66v~a~

cr~DXo~{vou~ xat a~ou~ xat ~a~ yuvatxa~ a~mv, xa~nEp ~ou~ Kav~~pou~ ~acrt xat ~ou~ 6~6pou~ a~ot~.
xat ~oO~o E xat ~o xa~EuvEtv xOLv6v lcr~L ~ot~
wI~DPoL npo~ ~ou~ KEA~O~. ~VLOL 6E ~ou~ KaAAaLxou~
~~{ou~ ~acrC, ~ou~ E KEA~C~Dpa~ xat ~ou~ npoo~6pou~
~mv,6~6pwv,a~ot~ ~vwv~~ ~Lvt ~Elf <~ELV) 'tat~ navOEADvOL~ vux~wp

xat navvuX e~E LV.

npo

~rnv

nUArnV

navOLxCoU~

~E

XOPEELV

STRABON, 111,4,16

A costa ocenica septentrional, pala sa frialdade, carece deles (olivo,

via e figueira); a maiora do pas leva unha vida miserable non s pala
neglixencia dos seus habitantes e falta de preocupacin senn sobre todo pala necesidade e polo salvaxe desexo dos seus instintos bestiais, se
que ningun pensa que viven ben os que se lavan ca mexo gardado de
tempo en tinas e que tanto os homes coma as sas mulleres lavan os
dentes ca el como se di dos Cntabros e dos seus vicis. Esto e o de
40

dormir no chan comn para os Iberos e para os Celtas. AIgns din que
os Cal/aicos son ateos pero que os Celtiberos e os seus vicios do N. veneran a un certo deus nas noites de la chea e toda a familia canta e baila durante a noite diante das sas casas.

Igual que en prrafos anteriores (111,3,7; 111,3,8) volve a insistir Strabn na directa
relacin existente entre as condicins xeogrficas e o tipo de vida. Caracteriza s
pobos do N. peninsular como bestiais, de vida miserable, neglixentes e, por se todo
iso non bastara, recolle un costume que teen os Cntabros e os seus vicios:
garda-Io mexo para lavar con el os dentes. Cando Strabon se refire s vicios dos
Cntabros non sabemos con certeza se incle s Gallaicos, pero posible porque
moi frecuente que Strabon se refira conxunto dos pobos do N. anque nomee especificamente a un deles. Son extranos costumes que non sabemos moi ben a sa
finalidade, anda que estn tamn atestiguados noutros pobos moi distantes como
son os Samoiedos ou os Hotentotes (F. H. A. t. VI, p. 257). E posible que estes costumes do emprego da orina tea relacin con fins curativos, por exemplo, da pe!.
Repite o que xa sinalara no 111, 3,7 sobre o costume de dormir no chan.
E curiosa a referencia ateismo dos Gallaicos e, seguramente, falsa. Nas inscripcins romanas aparecen con frecuencia nomes de divinidades locais. E probable
que esta afirmacin provea de que os Gallaicos non tian representacins nen smbolos das sas divinidades, o que, aparentemente, leva a pensar nun pobo ateo. Podase tratar de divinizacins de forzas da natureza, a la, o sol, as augas, aterra ...
sen representacin plstica.

STRABON, '",4,17
npo~ OE ~~ lJ.~~EC~ ~~ ~oLa~~ noAAa xat twpa~aL
xat ~E~~Eu~aL nEpt n~v~wv XOLV~ ~~v 'I~~PLX~V l~
v~v, 6La~Ep6v~w~ 6E ~~v npoa~6pwv ofJ ~6vov ~a npo~
lJ.~6pECav, lJ.AAa xat ~a npo~ ~~6~~~a xat lJ.n6voLav ~~
pLw6~. xat yap ~{x~a ~~~{pE~ lX~EL~a~ npt~ lJ.A~~aL
xa~a ~ov n6AE~o~ ~ov tv Kav~~~poL~, xat naL6Co~ 6E
6E6E~{~WV atx~aAw~wv ~~v yov{wv xat lJ.6EA~wv ~X~EL
~E n~~~a~, xEAEaav~o~ ~oU na~p6~, aL6npOU XUpLEUaa~, yu~~ 6( ~ou~ au~aA6~~a~. XA~~Et~ 6{ ~L~ Et~
~E~uaxo~{~ou~ ~~aAEv a~~o~ Et~ nup~~. xOL~a 6( xat
~aU~a npo~ ~a KEA~Lxa ~~v~ xat ~a 8pxLa xat xu~LX~, xOL~a 6E xat <~a> npo~ lJ.~6pECa~ ~~~ ~E ~~~
lJ.~6p~~ xat ~~v ~~v yu~aLx~~. YEwpyoOaLv a3~aL, ~E
xoUaaC ~E 6Laxo~oUaL ~ot~ lJ.~6p~aL~, lXEC~OU~ lJ.~~'
tau~~~ xa~axAC~aaaL

"< '

au~aL
.l.

~Lx~ouaaL

xAC~aaaL

np6~

~~ ~E

~ot~ ~PYOL~ nOAA~xL~

xaL AououaL
xaL
>
"'"

~L

anapya~oOaL~,

~noA.

~Et~pOV.

41

STRABON, 111,4,17
Xunto a estes extranos costumes, vronse e narrronse moitos outros
encol de tdolos pobos ibricos en xeral, pero, sobre todo, dos septentronais, non s sobre a sa valenta senn tamn sobre a sa fera dureza. As, unhas nais, mataron s seus fillos antes de que caeran prsioneiros, nas guerras cntabras, e un neno, por orde de seu pai, matou a ste
e s seus irmns que estaban prisioneiros cun ferro que collera e unha
muller matou s demais prsioneiros; e un (deles) chamado onde uns
(soldados) borrachos lanzouse a unha fogueira. Estas caractersticas
son comns s pobos Clticos, Tracios e Escticos; son comns tamn
a valenta tanto dos homes coma das mulleres. Estas traballan o campo
e pariren dixanlle o sitio s homes pondose eles na cama en vez
delas. Moitas veces paren nas labouras e lavan e faixan pequeno inclinndose sobre un regato.

Tanto os datos sobre a valenta como sobre a resistencia a caer prisioneiros preferindo antes a morte non son novas; sen embargo, aparece un dato completamentario valor das mulleres: o coecido como a cavada que pon de manifesto unha
admirable resitencia fsica das mulleres do N. Esta prctica est tamn atestiguada
po/as fontes literarias noutros pobos como en certas zonas de Crcega ou do Mar
Negro.

STRABON, 111,4,20
~ AOLn, aB~~ b' la~lv ~ nA~Ca~~ ~~~ 'I~~pCa~,
~no ~W ~na~Lxw ~y~~6VL, a~pa~L~v ~~ ~XOV~L ~~L6AO-

yov

~pLWV
~ou ~ay~~~wv

xaL"

\..
npEa~~u~u~

~p~t~-

't'
wv
6

~Ev, bo ~xwv ~y~a~a, napa~poup~t ~~v npav

~oo
~oupCou nttaav l~l ~a.~ ~px~ou~, ~v ol ~Ev np6~~pov
AuaL~avou~ fA~YOV, ol E vOv KaAAaCxou~ xaAoOaLauv~n~~L bE ~O~OL~ ~a. npoa~px~La 5p~ ~~~a ~wv 'Aa~pwv xal ~wv Kav~~~pwv. ~~t E bLa ~wv 'Aa~pwv
MAao~ no~a~6~, xal ~LXpOV ~nw~pw n6AL~ NoCya, xal
nA~aCov lx ~oU ~x~avoO ~v~xuaL~, 6pC~ouaa ~ou~ ~a
~upa~ ~no ~wv Kav~~~pwv_

STRABON, 111,4,20
Todo o que est fora dela (da Lusitania), que a meirande parte de Ibera, est baixo o mando do procnsul que dispn dun exrcito considerable de tres lexins e tres legados; un deles, mando de das lexins,
administra todo o pas do Douro cara o N.; que os antigos chamaban

42

(s seus habitantes) Lusitanos e agora chmanlle Callaicos. Con estes

inclese a rexin septentrional cos Astures e cos Cntabros. Entre os
Astures corre o ro Melsas e un pouco mis lonxe est a cidade de Noiga
e moi preto un entrante no Ocano que separa os Astures dos Cntabros.

E sabido que as demarcacins administrativas da Pennsula variaron longo da

conquista e da romanizacin. Strabon sinala aqu que Gallaecia, no tempo que el escribe, incle s Gallaicos, Astures e Cntabros, pero non sempre tivo esa extensin
a provincia do N-W.
Inicialmente, a Pennsula fora organizada en das provincias, a Ulterior e a Citerior. No ano 297 a. X. Augusto modifica esta estructura dividindo a Ulterior en Btica e Lusitania na que estaba incluida a actual Galicia. Entre os anos 15 a 1 a. X. parte da Citerior con Galicia e Asturias pasan a constitui-Ia nova provincia Tarraconense; para rexir esta provincia, Tiberio reparte a autoridade entre tres legados; un deles encargarase de Galicia e ata o ro Sella, aproximadamente. Con Caracalla crase
unha nova provincia, a Nova Citerior Antoniana que inclua a Galicia, Asturias, Cantabria e o Convento de Clunia. Esta divisin permaecer vixente ata Diocleciano
segundo algns autores (Hbner, Braun, Marchetti) mentras que para outros durara poucos anos, ata 0222 (Mispoulet, Snchez Albornoz).
Seguramente a provincia de Gallaecia debeu crearse sobre o ano 289 d. X. cando se fixo unha reorganizacin de todo o Imperio e as aparece atestiguada no Latrculo de Verona do 297. A partir de entn tdalas provincias quedaron baixo a autoridade da Prefectura das Galias e integradas nunha unidade superior da Dicese
de Hispania.
Segundo C. Torres (Lmites geogrficos, p. 378) non hai a menor dbida sobre a
constitucin da provincia de Gallaecia por Diocleciano; a dificultade est en sinalalos lmites. Seguramente chegaba ro Sella polo L. e ro Douro polo S., anda
que , probable que fora un pouco mis extensa acollendo a parte dos Cntabros e
do Convento Cluniacense. De tdolos xeitos, a Gallaecia comprender, fundamentalmente, os Conventos Bracarense, Asturicense e Lucense. A titulacin do Procnsul estaba referida, en tempo de Strabon, a unha provincia senatorial. Dispn
dun exrcito de tres lexins (uns 5.000 homes cada unha) e tres legados. Un legado
con das lexins administra a Gallaecia; as lexins eran a VI Victrix e a X Gemina. O
segundo legado actuara en Cantabria e o terceiro legado no interior restante da Citerior.
Para Garca Bellido (Espaa y los espaoles, p. 167) o ro Melsos podera se-lo ro
Caneiro, L. de Luarca e Noiga (Noega en Mela) sera Avils, anda que as das deduccins seguen sendo hipotticas. Habera outra Noega entre os Gallaicos que podera se-la actual Noia. A ra que separa S Astures dos Cntabros debe ser Ribadesella. Para Schulten (F. H. A. t. VI, p. 267) o ro Melsos debe se-lo Naln e Noiga estara situada a carn do Cabo de Peas.

43

STRABON, 111,5,11

Al E Ka~~~~EpCE~ txa ~tv Eta~, xEtv~a~ 'lyyu~ ~AA~AWV, npo~ ~px~ov ~no ~oO ~wv 'Ap~~pwv A~
~tvo~ nEAy~a~ ~Ca 6' a~~wv ~PD~6~ la~~, ~a~ '~A
Aa~ otxoOa~v ~v~pwno~ ~EAYXAa~vo~, noo~pE~~ lVEUX6~E~ ~ou~ x~~wva~, l'wa~tvo~ nEpt ~a a~tpva, ~E
~a ~~wv nEp~na~oOv~E~, B~o~o~ ~at~ ~pay~xat~ no~
vat~ ,rna~ ' ~no ~oaxD~~wv vo~a~xrn~ ~o nAEov.
~t~aAAa E ~XOV~E~ xa~~~~tpou xat ~OAV~OU xtpa~ov
~v~t ~o~wv xat ~rnv Ep~~wv ~aAA~~ov~a~ xat &Aa~
xat xaAxw~a~a npo~ ~ou~ l~n6pou~. np6~EpoV ~Ev o3v
~OCV~XE~ ~6vo~ ~~v l~nopCav ~a~EAAov ~a~Dv lx ~rnv
xpn~ov~E~ &naa~ ~ov nAoOv ~rnv
~aCwv lnaxoAou~OV~wv vauxApw ~~vC, Bnw~

raECpwv,

E 'Pwxat a~ot
yvOtEV ~a l~n6p~a, ~~6v~ 6 va~xA~po~ txwv Et~ ~tva
yo~ l~SaAE ~~v vaOv lnayaywv 'Et~ ~ov a~~ov BAE~pov xat ~ou~ tno~vou~, a~~o~ la~~ ~a vauayCou
xat ~nAa~E ~~oaC~ ~~v ~~~v ~v ~nAa~E ~oP~Cwv.
ol 'Pw~ato~ E B~w~ nE~pw~EVO~ nOAAx~~ l~~a~ov
~ov nAoOv tnE~ E xat n6nA~o~ Kpaao~, ~a~a~
tn'a~~o~, ~yvw ~a ~~aAAa tx ~~xpoO ~~ou~ 6pu~~6
~Eva xat ~ou~ ~vpa~ Etp~vaCou~, lx nEp~ouaCa~ ~~
~v ~Aa~~av lpy'Ea~a~ ~a~~v ~ot~ l~tAoua~v lnE~~E, xaCnEp oDaav nAECw ~~~ LELpyoaD~ ~t~] ~~v
BpE~~avLx~v. xat nEpt ~EV 'IS~pCa~ xat ~wv npOXE~
~vwv v~awv ~aO~a.

STRABON, 111,5,11

As Kassiterides son dez e estn situadas moi prximas unhas doutras

cara o N. do porto dos Artabros, en alta mar. Unha delas est despoboada, as demis habtanas homes vestidos de mantos negros, que levan tnicas ata os pes cinguidas arredor do peito e que camian con
bastns e seml/anse s Furias da Traxedia. Viven preferentemente do
gando, levando unha vida nmada. Ademais teen minas de estao e
chumbo e peles que trocan cos comerciantes por cermica, sal e obxectos de bronce. Antes, unicamente os Fenicios realizaban este comercio
dende Gades agachando a todos a ruta martima, e cando os romanos
perseguiron a certo navegante para coeceren aqueles emporios, este,
voluntariamente encalou o seu barco nuns baixos e arrastrou mesma
desgracia s que o seguan, mentras el salvvase do naufraxio e recibiu
do seu goberno o precio da carga perdida. Mais, os romanos, intentndoo moitas veces, chegaron a coece-Ia ruta. E cando Publio Crasso,
chegando ata eles, coeceu que os metais podanse cavar a pouca profundidade e que a xente era pacfica, ensinou con claridade s interesados a navegacin, anda que era mis longa que a navegacin ata Bretaa. Isto o que hai de Iberia e das il/as prximas.

44

Coa referencia s iHas Kassiterides remata Strabon o libro 111 da Xeogr5lfa que
adicara estudio da Pennsula Ibrica. Non a primeira vez que as Kassiterides aparecen no texto straboniano (ver 111,2,9 e 11,5,15) e tamn aparecen en Plinio e Ptolomeo. Pero neste captulo adicado s iHas da Pennsula Strabon recoHe mis datos
que os referidos unicamente localizacin.
As Kassiterides teran unha economa baseada na gandeira nmada e na minera
do estao, que Hes da o nome, e de chumbo; practican o troco de mercancas destes metais e peles por cermica, sal e obxectos de bronce; este comercio realizbano os fenicios e pnicos que celosamente agachaban o segredo a outros comerciantes. A apertura destas rutas comerciais s romanos foi obra de Publio Crasso, procnsul da Hispania Citerior no 96-94 que percorreu as costas do litoral atlntico espaol. Mis tarde, coa conquista das Galias e Bretaa, os romanos deixaron aberta
esta ruta atlntica do estao. Para poder manter secreta esta ruta, os comerciantes
fenicios e pnicos e mesmo tartssicos divulgaron a idea de que a gran mar ocana
estaba chea de perigos mortais para os que se adentraran nela; os baixos, as brtemas, os monstruos marios, as augas inmoveis, etc. estn recollidos en moitas ocasins cando se fala do Ocano, por exemplo, estn amplamente especificados no
Periplo de Avieno. Tamn aparece noutros autores antigos, anda que referida a
outros casos, a lenda do mario que por non descubri-Ia ruta s competidores prefire arrisca-la vida e o barco sendo logo recompensado polo seu goberno.
Strabon volve a tratar da presencia do estao a pouca profundidade; xa no
111,2,9 recolla a polmica de se estaba na superficie da terra ou haba que cavar para
extraelo, segundo mantia Posidonio.
As distancias que se comparan deben referirse s que van de Gades s Kassiterides e delas a Bretaa.

45

TITO LIVIO (64-79 a. X. - 17 d. X.)

Natural de Padua, donde cedo adicouse por enteiro s letras escribindo sobre retrica, filosofa e, sobre todo, historia. Entre Padua e Roma transcurrir a sa vida,
unha vida tranquila, sen viaxes, adicada traballo.
A gran obra de Tito Livio, Ab urbe condita, est escrita en 142 libros e narra a
historia da cidade dende a sa formacin ano 9 a. X. Vai dividida en dcadas das
que chegan a ns a primeira, a cuarta, parte da quinta e fragmentos soltos. Na mesma extensin est a explicacin de que chegara tan mutilada, pola dificultade de
multiplica-la copia de tantos manuscritos. Ademais, como dende moi cedo foi considerada como un manual de Historia de Roma, apareceron resumes por libros, as
periochae que contian o mis importante.
Tito Livio tivo moitos problemas de informacin para os primeiros momentos da
historia romana, pero sacar habilmente partido de fontes de segunda man e de
autores pouco coecidos. Compn os seus relatos con rigor, diferencia perodos,
ordea os detalles para acadar unidade e forza expresiva. As, cun estilo de tipo oratorio, con perodos ben estudiados nos que tian cabida expresins antigas e patticas, cunha arte servicio dunha rica imaxinacin, logra unha narracin de corte pico, case homrica. Concibe a historia como unha exaltacin nacional e, mesmo
tempo, srvelle coma campo de reflexins morais. D historia un contido de filosofa prctica e didctica.
Livio supn, nas letras latinas, unha culminacin do Clasicismo e, a partir del, a
Historia de Roma ter que contar sempre con el. A maxestuosa imaxe de Roma antiga alimentar o nacionalismo romano durante todo o Imperio.
L1VIO, pero 55

lunius Brutus coso in Hispania is, qui sub Viriatho militaverant, agros et
oppidum dedit, quod vocatum est Valen tia.
L1VIO, pero 55

o Cnsul Dcimo lunio Bruto dou S que loitaron s ordes de Viriato terras e unha cidade que se chamou Valen tia.
L1VIO, pero 55

Decimus lunius Lusitaniam expugnationibus urbium usque Oceanum

perdomuit et cum flumen Oblivionem transire nollent raptum signifero
signum ipse transtulit et sic ut transgrederantur persuasit.
L1VIO, pero 55

Dcimo lunio Bruto someteu Lusitania coa conquista das cidades ata
o Ocano e, non querendo (os seus soldados) pasaren o ro do Esquecemento, el mesmo pasou o estandarte arrebatado signfero e as convenceu(nos) para que pasasen.

46

o nome de Dcimo lunio Bruto vai moi unido a este episodio do paso do)errible
ro do Esquecemento co nome do que os soldados romanos tremaban e non queran
pasar. A semellanza do nome do ro co do autntico ro do esquecemento da sa
mitoloxa, facalles retroceder polo medo a non recordar nada do seu pasado. Unicamente, gracias valenta do xeral Bruto cruzndoo, portando as insignias arrebatadas seu portador, o soldado signfero, demostroulles a falsedade do feito e as
puido continua-la conquista. Sobre este ro, Strabon, 111,3,4; 111,3,7; Silio Itlico,
1,235; Floro, 1,33,12; Plutarco, 34; Apiano, 73-74; Ovidio, Fastos, VI,461-2; Veleio
Patrculo, 2, 5; Valerio Mximo, 6, 4, ext. 1; Lucio Ampelio, 37; 59; Eutropio, 4,19;
Rufio Festo, brev. 5, 1; Orosio, V,5,12; Eusebio, 11, 128.
Estes feitos narrados por Livio corresponden, aproximadamente, ano 138 a. X.
A cidade fundada por Bruto co nome de Valentia non debe identificarse coa actual Valencia pola lonxana do esceario da guerra e das operacins de Bruto. Ainda
que sen total confirmacin, podera-se tratar da actual Valen9a do Mio.
L1VIO, per, 56
Decimus /unius Brutus in Hispania u/teriore fe/iciter adversus Ga//aecos
pugnavit.

L1VIO, per, 56
Dcimo Junio Bruto /oitou con fortuna na Hispama Ulterior contra os
Ga//aecos.

Igual que nos fragmentos anteriores, este pertence S anos da conquista de Bruto na Gallaecia entre os anos 138-136 a. X.

47

PAPIRO DE OXYRHYNCHOS (das periochae de Tito Livio)

PAPo OXYRH, ano 137

M. Aemilio, C. Hostilio Mancino coso Decimus Brutus in Hispania re bene gesta Oblivionis flumen planus transiit.
PAPo OXYRH, ano 137

Sendo cnsules M. Aemilio e C. Hostilio Mancino, Dcimo lunio Bruto

en Hispania, logo dunha victoriosa campaa, atravesou doadamente o
ro do Esquecemento.

Noutro papiro consta que Bruto estaba no ano 138 a. X. na Lusitania e xa ano
seguinte na Gallaecia.

48

PUBLIO OVIDIO NASON (43 a. X. - 17/18 d.

~.)

Membro dunha rica familia de Sulmo adicouse actividade xudicial para

complace-lo seu pai, mais deixouna para adicarse por completo poesa.
As, como poeta, deixou libros de temas amorosos (Amores, Heroidas, Arte de
amar), mticos (Xigantomaquia), trxicos (Medea), ou picos (Metamorfose). Tamn en dsticos elexacos deixounos unha especie de calendario da festa de Roma,
os Fastos, a partir do ano 3 e que adicou, dende o exilio, emperador Xermnico.
Por razns que anda non coecemos ben, foi desterrado a Tomos, no PontO,
no ano 8 d. X. Dende aH enviou a Roma 5 libros de Tristes e 4 de Pnticas, elexas en
forma de cartas e splicas cheas de desesperanzas por non poder voltar a Roma.
Gran artista, un tanto recreado na sa propia capacidade e arte, presenta unha
obra chea de sensibilidade, pureza intelectual e unha sinceira visin dos temas tratados.

FASTOS, VI,461-2
Tune sibi Cal/aico Brutus cognomen ab hoste
fecit, et hispaniam sanguine tinxit humum

FASTOS, VI,461-2
Entn Bruto tomou o alcume do inimigo Cal/aico e tinxiu de sangue a terra hispana.

FASTOS CAPITaLINOS
D. lunios M. F. M. N. brutus (qui postea) Cal(la)icus appe(I)atus esto
Anno DCVII. Pro. Coso De Lusitanis et Gal/aiceis.

FASTOS CAPITaLINOS
Dcimo lunio, fil/o de Marco, neto de Marco, Bruto, que lago se chamou o Calaico. Celebrou o seu triunfo, como procnsul dos Lusitanos e
Gal/aicos o ano 617 da fundacin de Roma.

As victorias dronlle a fama e un novo nome no ano 136 a. X.

49

VELEIO PATERCULO (19 a. X. - 31 d. X.)

V. Patrculo un autor que lIe gustara ter moito mis escrito do que fixo, pero
a vida pblica e a milicia absorvronlle moito tempo que pensaba adicar historia. O
seu gran proxecto inicial quedou reducido a dous libros de historia universal de carcter desigual e un tanto desconcertante.
Foi legado de Tiberio en Xermania e pretor; posua un espritu claro, prctico e
presenta unha gran preocupacin poia precisin cronolxica. Gstalle trata-los
grandes problemas en visins de conxunto e presenta a historia como un relato de
vida total dos pobos mantendo a atencin do lector.

VELEIO PATERCULO, 2, 5

ante tempus excisae Numantiae praeclara in Hispania militia D. Bruti

fuit, qui penetratis omnibus Hispaniae gentibus ingenti vi hominum urbimque potitus numero, aditis quae vix audita erant, Gal/aeci nomen
meruit.
VELEIO PATERCULO, 2, 5

Antes da cada de Numancia, foi gloriosa a campaa de Dcimo Bruto

en Hispania, que penetrou en tdolos pobos de Hispania, someteu a unha multitude de homes e a gran nmero de cidades, das que antes non
se oiran nomear, merecendo o alcume de Gal/aico.

En moitas ocasins as victorias daban nome seu protagonista vencedor. Este

o caso de Dcimo lunio Bruto, que gracias s sas victorias sobre os Gallaicos, recibe o alcume derivado do pobo vencido.
Bruto participou nas guerras contra a Lusitania e Gallaecia e zonas da Meseta.
As campaas que lIe deron mis renome, as de Gallaecia, entre o 138 e o 136 a. X.
comenzaron polo famoso paso do ro Lethes; naquel episodio xa adquiriu fama de
arriscado e valeroso estratega que acrecentar en posteriores ocasins. As, a que
narra Orosio (V,5, 12) as cifras falan por s mismas do tamao da operacin que Bruto era capaz de levar a cabo.

50

GRATTIO
E un poeta do que se descoece practica mente todo sobre a sa vida. Parece
que era orixinario de Etruria, da comarca dos Faliscos. Vivira nos anos do cambio
da Era e sbese que escribiu un poema sobre a caza, Cynegetica. Nesta obra aparecen referencias sobre Hispania en relacin cos temas da caza (redes de caza, coitelos, lanzas, especies) e, falar dos animais, fai referencia s famosos cabalos galegos.

GRATIO, V,513
... at tibi contra
Callaecis I/ustratur equis scruposa Py < rene>
non tamen Hispano martem temptare m < inacem >
ausim < in > mur < i> cibus vix ora tenacia ferr is>
concedunt.

GRATTIO, V,513
... pero a t, pedregosa Py(rene), a pesar de ser famosa polos cabalos
Cal/aicos, sen embargo, non me atrevera a intenta-la guerra co (cabalo).
hispano, xa que as sas tenaces bocas case non aceptan os freos de ferro.

Estes cabalos dos que fala Grattio seguramente semellbanse s Astrucns de

Asturias dos que tamn hai noticias en varios autores clsicos. Silio Itlico (XVI,
333-5) tamn fala destes cabalos galegos loubando a sa velocidade. Sinala Grattio
a contra de non se poder domear para a guerra como un smbolo de braveza.
A referencia de Pirene (Pirineos) por extensin, xa que en varios autores latinos aparecen estes montes prolongados ata o N-W da Pennsula.

51

APIANO
Non coecemo-Ia data do seu nacemento, pero debeu ser polos anos finais do
S. 1. d. X. en Alexandra. Durante varios anos vivir en Roma exercendo de avogado
nos anos do reinado de Adriano. Ocupou varios cargos pblicos e seguramente foi
procurador en Exipto.
Cando encetou a saobra Historia de Roma, xa deba ser de idade avanzada e
rematouna no ano 160 d. X. E unha obra sen pretensins, mais conta co mrito de
estar ben organizada e ben pensada. Dela posuimos completos os libros 6-8, a segunda parte do 9 e os nmeros 11 o 17; tamn a introduccin do 4 e varios fragmentos aillados.

APIANO, Iber.70

6 E Ka~nCwv t~ o~t~~wva~
~panEt~ ~a

tXECvwV

xat

Ka~~Cxou~

t~ou.

APIANO, Iber, 70

Cepin va/vndase contra os Vettns e os Cal/aicos, arrasou os seus

campos.

Este fragmento corresponde final dun prrafo adicado a conta-Io remate das
guerras contra Viriato e s campaas de Cepin. Como un episodio destas guerras
sinala o castigo s Gallaicos e s Vettns, mis ben vinganza, non poder derrotar
a Viriato nin sabe-lo perseguir. Estes episodios corresponden ano 139 a. X., ano
seguinte que se firmara a paz cos Lusitanos polo irmn de Cepin pero que fora
rota por este aducindo que era ignominiosa para o pobo romano.
Por iso, tendo en conta a data dos sucesos, a primeira vez que aparecen citados os Gallaicos. Son simplemente un nome sen mis referencias, pero en anos
posteriores aparecern os seus lmites e caractersticas.

APIANO, Iber. 73-74

(73) 6 ~EV ~ O~p~~Bou n6AE~o~ t~ ~oO~o

t~E~E~a,

xat ~DAW ~rnv ~pywv O~p~~Bou ~~v Aua~~a

vCav A~a~DP~a nOA~a ~AAa tn~~pxov~a tn6pBE~. E~
~O~ E 'Iov~o~ BpoO~o~ tnt ~aO~a nE~~BEt~ ~nyvw
~EV a6~a ~~KE~V La x~pa~ ~aKptt~, Ba~~v 6
T6yo~
~E xat ADBn~ Kat ~6PLO~ xat Ba'~~~ no~a~ot vauaCnopoL nEpLxouaLv, 6~w~, ota 6~ A~a~DP~a, ~EB~n
~a~vou~ uaEPY~ ~YO~EVO~ Erva~ Ka~aAa~Etv, Kat
ataxpov 06 Ka~aAa~6v~L, Kat vLxDaav~L ~o ~PYov 06
Aa~np6v t~ E ~a~ n6AEL~ a6~rnv t~pnE~o, CK~V ~E
52

A~~Ea~a~ npoaox~v,

xal ~~ a~pa~~tt nOAU x{pOO~ nEp~taEa~a~, xal ~ou~ A~a~a l~ lx~~nv w~ na~pCoa
X~VUVE~ouaav ~aAu~~aEa~a~. B ~~v ~ ~aO~' lv~u
~O~~EVO~ l~ou ~a lv noalv &nav~a, au~~axo~{vwv
~or~ ~vpa~ ~~v yuva~x~v xal auvava~pou~{vwv, xal
o~ ~~va ~wv~v o~' lv ~ar~ a~ayar~ ~~~E~a~v. Etal
' o~ xal t~ ~a Bpn ~E~' wv l~vav~o ~vEn~wv xal
a~~or~ EO~{VO~~ auvEyCyvwaxEv 6 BpoO~o~, xal ~a
Bv~a l~EpC~E~O (74) xal ~ov ~6p~ov nEpaa~ nOAAu
~~v nOA{~w xa~tpa~E, nOAAa o~ napa ~~v a~~ou~ lvo~o6v~wv B~npa at~~aa~ lnl A~~nv ~E~~E~, np~~o~
BOE 'pw~aCwv ln~vo~v ~ov no~a~ov ~6VOE o~a~~va~.
nEpaa~ o~ xal ~6VE, xal ~{xp~ NC~~o~ t~pou no~a~oO npoEA~wV, Bpaxpwv a~~~ ~EpO~{Vnv ~yopav ~p
naav~wv la~p~EuEV lnl ~ou~ Bpax6pou~, B~ Eta~v
~~vo~ xal &~a ~ar~ yuva~~lv w~A~a~{va~~ xal otOE l~xov~o, xal npo~~w~ ~~vnaxov, o~x ln~a~pE~6
~EVO~ a~~~v O~OEC~, o~6~ ~a v~~a 6E~XV~~, o~o~ ~w
v~v ~~Ltv~&~.
BaaL o~ xa~~yov~o ~~v yuvaLx~v, at
~~v a~~a~ 6~EXP~V~O, a~ o~ xal ~~v ~{xV'wv a~~6XEL
pE~ lyCyvov~o, xaCpouaa~ ~~ ~av~w ~aAAOV ~~~ atx-

~aAwaCa~.

Etal o~ ~~VE~ ~6v n6AE~v, a~ ~6~E ~~v

~~ Bpo~~w npoaE~C~Ev~O, o~ nOAu o' ~a~Epov ~~Ca~av')'

~o. xal a~~a~ 6 BpoO~o~ xa~Ea~p{~E~O au~~~.

APIANO, Iber. 73-74

(73) Este foi o final da guerra de Viriato. O exemplo de Viriato serva para que outras moitas bandas percorreran e devastaran a Lusitania. Sexto lunio Bruto foi enviado contra elas, mais desistiu de perseguilas naquela vasta rexin comprendida entre os ros Teixo, Lethes, Douro e
Baetis, todos eles navegables; xulgaba, en efecto, moi difcil col/er a unhas tropas que se movan coa velocidade propia dos bandidos; se non
as colla, era deshonroso e se as venca, non era con moita gloria. En lugar desto, marchou contra as mesmas cidades deles, pensando castigalos e mesmo tempo enriquecer s seus soldados e que os bandidos se
dispersaran voltando cada un sa patria sabela amenazada. As comenzou a saquear todo o que atopaba seu paso; para impedir/lo, as
mul/eres loitaban lado dos homes manexando as armas con eles e sen
dar un berro nas batal/as. Uns fuxiron s montaas levando o que puideron e a outros Bruto perdooul/es cando l/e suplicaron clemencia, anda que quitndol/e boa parte dos seus bens. (74) E atravesando o Douro, percorreu, combatindo, moitas terras, esixindo moitos rehns dos
que se l/e sometan; as chegou ata o ro Lethes e foi o primeiro dos romanos que se propuxo atravesalo. Dende aqu chegou ata outro ro, o
Minio, e foi contra os Brcaros porque estes l/e roubaran as sas pro visins. Este un pobo... e tamn loitan con eles as mul/eres armadas e
morren con valenta sen que ningun retroceda nin volva a espalda nin
se queixe. Das mul/eres que eran apresadas, unhas matbanse a s mes-

53

mas e outras degolaban s seus fillos coas sas propias mans pretirindo
a morte escravitude. Sen embargo, houbo cidades que se entregaron,
anque pouco dempois se rebelaron e de novo toron sometidas por Bruto.

Bruto era Cnsul no ano 138 a. X. e foi enviado a dominar s Lusitanos, extendendo a sa actividade de dous anos (138-136) tamn a boa parte de Gallaecia. Tivo
en conta as experiencias anteriores dos seus compaeiros da dificultade de pelexar
contra guerrillas e cambiou de tctica: non perseguilos polos montes onde tian superioridade extratxica, senn ataca-las sas cidades. Pero, anda as, non contaba
coa axuda que sn presta-las mulleres galaicas, que sempre sern vistas polos escritores antigos con estes rasgos de valor, enerxa e capacidade de traballo (Silio Itlico, 111,350; lustino, XLlV,3,7; Strabon, 111,4,17).
No seu camio W., Bruto atravesa o temible ro Lethes, o ro do Esquecemento, no ano 137 a. X. Este ro, o actual Limia, recordaba s soldados o ro de esquecemento da mitoloxa e negbanse a atravesalo. E un dato moi repetido en autores
antigos.
O ro Minio ten que se-lo Mio e tamn o mesmo que o Baitis que Strabon
(111,3,4) chamaba Bainis.
Apiano, para estas relacins dos temas das guerras celtibricas e lusitanas parece que se inspira fundamentalmente en Polibio.

54

POMPONIO MELA (S.!. d. X.)

Mela foi un escritor de orixe hispnica, da zona de Cdiz, probablemente emparentado cos Sneca e que traballar na poca dos emperadores Calgula e Claudio.
Deixounos unha obra moi intersante para o coecemento descriptivo da Pennsula Ibrica: Chorographia, en tres libros nos que, partindo de Mauritania e regresando mesmo lugar, fai un circuito que pasa por Africa, Asia e Europa. A parte
que corresponde descripcin de Iberia breve pero substanciosa. As aportacins
totalmente novas ou de carcter cientfico son escasas, pero ten o mrito de se-la
primeira descripcin do mundo antigo escrita en latn.
A obra ten unha evidente dimensin divulgativa; para facilita-la mixtura de ancdotas, describe pases e pobos brevemente pero cun tono retrico e vivo, anota as
particularidades diversificantes locais e tnicas dentro dun ambiente de certo pintoresquismo e de reflexin moral.
Os nomes dos pobos ou dos accidentes xeogrficos son abundantsimos. Des-o
tas enumeracins cumpre sinala-Ia importancia dos datos referidos N-W.
Mela, xunto coas sas experiencias personais, aproveita datos doutros autores
como Comelio Nepote, Salustio, Varrn, etc. O mesmo tempo, a sa Chorographia
servir de base e fonte de informacin para autores posteriores.
A Chorographia de Mela chega a ns por medio do manuscrito n. o 4.929 do Vaticano que, sa vez, unha copia do S. X.
MELA, 111,9,10,11

9 - frons 'lla aliquamdiu rectam ripam habet, dein modico flexu accepto
mox paululum eminet, tum reducta iterum iterumque recto margine
10 - iacens ad promunturium quod Celticum vocamus extenditur. totam
Celtici colunt, sed a Durio ad flexum Grovi, fluuntque per eos Avo,
Celadus, Nebis, Minius et cui oblivionis cognoment est Limia. fle11 - xus ipse Lambriacam urbem amplexus recipit fluvios Laeron et
Ullam, partem quae prominet Praesamarchi habitant, perque eos
Tamaris et 5ars flumina non longe ofta decurrunt, Tamaris secundum Ebora portum, 5ars iuxta turrem Augusti titulo memorabilem.
cetera super Tamarici Nerique incolunt in eo tractu ultimi. hactenus
enim ad occidentem versa litora pertinent.

MELA, 11/,9,10,11
(9) logo (a costa) extndese cun pequeno entrante, axia sobresae un
pouco, presentndose entn de novo, en lia recta ata o promontorio
que chamamos Cltico. (10) Habtana toda os Clticos, pero dende o
Douro entrante estn os Grovios e corre a travs deles o Avo, o Celado, o Nebio, o Minio e o Limia que ten o alcume do esquecemento. O
mesmo entrante abranguendo a cidade de Lambrica recibe s ros Laero
e Ulla. (11) Os Praesamarchos habitan a parte que sobresae e a travs
deles corren os ros Tamaris e o 5ars nacidos non lonxe; o Tamaris (desemboca) xunto porto de Ebora e o 5ars onde a torre que lembra o no-

55

me de Augusto. Por outra parte, os super Tamaricos e os Nerios son os

que viven mis alonxados naquela zona. Ata aqu, pois, pertencen as
costas que miran cara Occidente.

A descripcin das costas galegas que ofrece Mela supn un avance no seu coecemento polo nmero de datos e os intentos de exactitude na localizacin; toda
esta informacin sera proporcionada dende as campaas de Bruto e, sobre todo,
de Augusto.
O promontorio cltico foi identificado como o Cabo Fisterra (Garca Bellido, La
Espaa del S. 1, p. 55; Cuevillas, Estudos, p. 26) e tamn aparece citado por Plinio
(IV, 111). E probable que sexa o mesmo accidente xeogrfico que noutros autores
(Strabon, 111,1,3-5; Plinio, IV, 111; Ptolomeo, 11,6,2-3-21) chamado promontorio
Nerion, anda que non estn de acordo tdolos comentaristas en admitir esta identificacin. As, Monteagudo (Galicia en Ptolomeo, p. 631) identifica o Nerion de Ptolomeo co Cabo Tourin e esta posibilidade se complica cando, por algn autor clsico, parece identificarse o promontorio Nerion co promontorio Artabro. Neste caso, de admitir que os Artabros habitaban a mltiple ra de Ferrol-Corua, o promontorio non podera ser Fisterra senn, por exemplo, a punta de Nariga (Schulten, Hispania, p. 13 e tamn Hbner e Mller). Ou tamn outra posibilidade sera localiza-lo
porto Artabro na ra de Corcubin (Schulten, Geografa y etnografa, p. 394; CueviIIas, Es'tudos, p. 41) mis prxima do cabo Fisterra. Se temos en conta a Strabon
(111,3,5) Artabro-Cltico-Nerion est referido todo a unha mesma zona.
O pobo que habita a rexin do promontorio Cltico son os Clticos, citados tamn por Plinio (111,28; IV, 111) e Strabon (111,3,5) que seran orixinarios da zona do
Anas (Guadiana).
Os Grovios habitaran o val do Limia e o curso inferior e baixo do Mio, nunha
rea ampla s.egundo Mela xa que ocuparan dende o ro Douro costa. Tamn aparecen citados en Plinio (IV, 112), Silio Itlico (1,235 e 111,366-7 como Gravios), Ptolomeo (11,6,44 como Gruios) e en numerosas inscripcins (CIL,II,120; JI,131; 11,2550;
11,774;' 11,5740; 11,416) sempre referidos a esta zona e tendo como centro importante
a Tude (Tui), as que se extenderan por esa zona das Ras Baixas. Dselle a este pobo unh,a orixe grega (ver lustino) e disctese a pervivencia deste nome no actual
Grove(admitida por Schulten, Geografa y etnografa, p. 394; Garca Bellido, La Espaa del S. l., p. 247) que, de ser certa, extendera anda mis ata a ra de Arousa, o
territorio dos Grovios.
Os ros que flen polo territorio dos Grovios son o Ave (Avo), Cavado (Celadus),
Neiva (Nebis), Mio (Minius) e Limia, unha vez mis recordado co alcume do esquecemento.
A cidade de Lambrica descoecida, pero, tendo en conta que, segundo Mela,
est no seo que acolle s ros Laeron (Lrez) e Ulla, estara na zona da ra de Pontevedra ou de Arousa.
Os Praesamarchos estn claramente situados no val do Tamaris (Tambre) e do
Sars(Sar), as que extenderanse polo Barbanza entre as ras de Noia e Arousa, zonas que anda na Idade Media conservaban topnimos como Pestomarcos e Pistomarcos (Garca Bellido, La Espaa del S. l., nota 125).
O porto de Ebora estara na ra de Noia. Cita Mela unha torre xunto a desembocadurado Sar que lembraba o nome de Augusto; estara pois moi preto do actual
Padrn. Esta torre moi probable que fose un monumento de victoria erixido re56

mate das guerras Cntabras; tamn probable que fora semellante monumento
en forma de torre coecido como Trophaerum de Turbia preto de Mnaco (Schulten, Geografa y etnografa, p. 344) e que levara unha inscripcin que fixera referencia victoria sobre os pobos sometidos. Tamn debeu ter forma de torre cunha estatua no remate superior e unha lista de nomes das cidades tomadas na parte inferior, o monumento que conmemoraba as victorias en Espaa de Pompeio sobre
Sertorio e que foi erixido na zona do Col de Pertus, na parte mis elevada da va que
por al pasaba e que servira tamn como un lmite da Hispania. C. Torres afirma que
o nome das actuais Torres do Oeste en Catoira deriva desta turris Augusti de Mela (El culto al Emperador, p. 224); sen embargo, os datos arqueolxicos obtidos dos
traballos de excavacin al realizados pola Universidade de Santiago, non parece
que apoien a hiptese de ubicacin nelas da Torre Augustea.
Os Supertamaricos, citados tamn por Plinio (IV, 111) estaran, como o seu nome indica, N. do Tambre. Os Nerios ocuparan a parte mis alonxada, a costa
mis exterior, e, como xa se sinalaba, esta correspondera promontorio Cltico ou
Nerion.
MELA, 111,12-13

(12) deinde ad septentriones toto latere terra convertitur a Celtico promunturio ad Pyrenaeum usque, perpetua eius ora, nisi ubi modici (13)
recessus ac parva promunturia sunt, ad Cantabros paene recta est. in ea
primum Artabri sunt etiamnum Celticae gentis, deinde Astyres. in Artabris sinus ore angusto admissum mare non angusto ambitu excipiens
Adrobricam urbem et quattuor amnium ostia incingit: duo etiam nter
accolentis ignobJlia sunt, per alia Ducanaris exit et Lbyca. in Astyrum litore Noega est oppidum, et tres arae quas Sestianas vocant in paene insula sedent et sunt Augusti nomine sacrae inlustrantque terras ante ignobiles.
MELA, 111,12-13

(12) Logo a terra en toda a sa extensin est orientada cara N., dende o promontorio Cltico ata o Pirineo. Hai un continuo litoral case recto ata os Cntabros, ags algns suaves entrantes e pequenos cabos.
(13) Nel estn primeiro os Artabros, anda pobo celta, e logo os Astures.
Nos Artabros (hai) un golfo de estreita embocadura, pero dun contorno
amplo que acolle cidade de Adrobrica e recibe as desembocaduras de
catro ros: dous sen importancia anda entre os indxenas e polas outras
desemboca o Duncanario e o Libyca. Na costa dos Astures est a cidade de Noega e tres aras s que chaman Sestianas estn asentadas nunha pennsula e estn consagradas nome de Augusto e dan fama s terras antes loradas.
A descripcin do litoral do N. da Pennsula correcto e as grandes unidades tnicas ben situadas. Describe o golfo dos Artabros, estreito na boca e amplo no seu
interior no que est Adrobrica; esta cidade non facilmente localizable, anda que
sempre se suxire unha zona prxima a Ferrol, ou mesmo a propia cidade de Ferrol

57

(Schulten, Geografa y etnografa, p. 395). Saralegui y Medina, nun intento de

inicia-la historia de Ferrol, pretende localizar todos estes nomes que da mela no golfo dos Artabros; as, esta Adrobrica (ou Adobrica como el transcribe seguindo o
texto da edicin de M. Corts y Lpez) estara, sen nengunha clase de dbidas, no
porto de Ferrol, afirmacin que tera o respaldo de autoridades como Hbner,
Malte-Brun, Dafour, Bouillet, etc. (Adobrica, p. 17). Critica a Cornide porque admite a posibilidade de que estivese na zona da Corua, posibilidade que baralla Cornide partindo do texto de M. Corts no que aparece o ro Mearius identificado co
Mero e de a, pola proximidade a este ro, Cornide leva a Adrobrica preto da Corua.
Tamn Plinio (IV, 112) cita a cidade de Adobrica, parecer nunha zona prxima
desembocadura do ro Mio. Sen embargo, a gran semellanza do nome que presentan as das cidades fixo pensar a moitos crticos que se tratara da mesma e sera
un erro do Plinio transcribi-Ias listas alfabticas dos nomes que IIe sirven de informes (Garca Bellido, La Espaa del S. l., p. 248).
O golfo Artabro aparece en Strabon (11,5,15; 111,1,3; 111,2,9; 111,3,5), en Plinio
(11,242; IV, 113) e referrese mltiple entrada da Corua, Betanzos, Pontedeume e
Ferro/. Nel desembocan catro ros; sobre o nome dos ros hai variantes nas edicins
do texto de Mela e problemas na autntica restitucin. O Ducanarius e o Lybica
aparecen noutras edicins como Mearius e Ivia ou mesmo poden aparecer mis
variantes. As, por exemplo, o que recolle M. Corts no que di: per alia duos Mearius exit et Narius ad Libuncam. A identificacin dos ros apunta Mero na ra da
Corua e o Naraho. Parecera mis lxico que Mela citara as correntes mis longas
que desembocan na zona como o Eume e o Mandeo.
Ptolomeo (11,6,22) tamn cita a cidade de Libunca e, partindo destes dous textos, historiadores locais trataron de localizala. Destaca entre eles Saralegui que, como xa fixera no caso de Adrobrica, adicaralle un traballo (Libunca) no que a identifica e sita no monte de Ancos en Neda; al anda existen restos visibles de vellas
construccins e aparece citado como civitatem antiquam en documentos do
mosteiro de S. Martio de Xubia. Ocupronse tamn dela Barros Sivelo, Murgua,
Vicetto ou Carr Aldao que defenden unha identificacin semellante.
Outro grave problema de localizacin son as aras Sestianas que parece que levantara L. Sestio en honor de Augusto. L. Sestio foi cnsul no ano 23 a. X. e seguramente foi legado de Augusto na guerra galaica ou un pouco mis tarde, sobre o
ano 19 a. X. (Syme, The Spanish, p. 316). Mela sitaas no litoral astur xunto cidade de Noega que se localizara nas proximidades de Avils e, polo tanto, non lonxe
do cabo de Peas. Estes datos entran en contradiccin cos de Plinio (IV, 111) que as
sita na pennsula dos Supertamaricos e cos de Ptolomeo (11,6,3) que as localiza
nun cabo que est N. do cabo Nerion e antes de chegar a Brigantio; o cosmgrafo
de Ravena cita unhas Aras de Augusto entre Turoqua e Aquae Celenae, moi S.
Tamn estn sinaladas na Tboa Peutingeriana. Como se ve, entre os diferentes
autores hai evidentes contradiccins. O problema complexo e a solucin case imposible.
Estas aras, que supoen un culto emperador en Galicia, aparecen como Aras
do Sol nalgunha copia do texto de Ptolomeo, o que complica o panorama. Pero
imos intentar comentar algns puntos destas referencias. Por exemplo, o tema da
cidade de Noega que cita Mela; se facemos caso dos outros dous autores, Plinio e
Strabon, Mela confundira esta Noega Astur cunha Noega galega, pode que a ac-

58

tual Noia, e de a a sinalizacin das aras Sestianas na costa astur. Plinio diferencia
ben das Noegas, unha astur e outra galaica e Strabon sinala unha Noiga en Asturias. Un punto de referencia para a localizacin destas aras o promontorio Cltico,
tamn de problemtica localizacin como xa se comentou. Se o promontorio Cltico o cabo Tourin, as aras poderan estar no cabo Fisterra; pero se aceptamos
que o promontorio Cltico o cabo de Fisterra, entn poderan estar nos montes
Pindo ou Louro. Se o promontorio Nerion de Ptolomeo o mesmo que o promontorio Cltico doutros autores, estaran entre Tourin e A Corua.
Mller e Schulten (Hispania, p. 41) sitanas entre Noia e Fisterra ou Corcubin.
O P. Flrez presenta das localizacins: Fisterra e Cabo Vilano (Espaa Sagrada,
XV, p. 53 e 45). C. Torres (El culto al Emperador, p. 220) inclnase por situalas en
Fisterra. Monteagudo (Galicia en Ptolomeo, p. 633) pensa que non se trata dun altar
levantado en honor dun persoaxe senn que se trata das mesmas illas Sisargas (tendo en conta que a palabra ara en latn pode significar, ademais de altar, rocha ou
escollo). J. M. Gonzlez (Sestianas, p. 103-110) relaciona o nome das aras coa marca Sestius das nforas dos sculos 111-11 a. X. e afirma que Sestius deriva do nome
do mar divinizado ou o propio deus do mar como Neptuno ou Poseidn.
Tdolosautores antigos, ags Mela, e se non comete un erro, sitan estas aras
no litoral galaico. Para intentar compaxina-Ias diferentes localizacins, artellouse a
solucin dunha posible repeticin das aras ou de que non estiveran xuntas senn
espalladas neses cabos importantes no N-W. En Galicia non temos testimonio epigrfico desas aras.

59

PLINIO (23-79 d. X.)

Caius Plinios Secundus, coecido como o vello para diferencialo do seu sobrio, era natural de Coma e perteneca a unha familia de categora ecuestre. Foi oficial de cabalera en Xermania, procurador de Hispania no mandato do emperador
Vespasiano e almirante da frota en Misena. O amor estudio e experimentacin
persoal levrono morte no ano 74 cando quixo coece-Ia erupcin do volcn Vesubio sobre o terreo; os gases asfixirono e a sa morte describuna detalle o seu
sobrio, Plinio o novo.
Foi un incansable lector; en tdolos lugares e a tdalas horas atopaba tempo para ler e resumi-Ias lecturas; cos resumes delas encheu 160 volumes. Con esta impresionante formacin, Plinio tratou nos seus escritos variadsimos temas; gran parte
da produccin est perdida (os 20 libros sobre as guerras de Xermania, a vida de
Pompomio Segundo, traballos sobre gramtica, etc.) pero conservamos os 37 libros
da Naturae historiarum libri que estaban adicados a Tito, filio de Vespasiano.
Esta Historia Natural unha inmensa recopilacin sen moito orde nen crtica e
sen demasiado aporte cientfico persoal, pero interesante polo gran nmero de datos que recolle. O valor literario moi desigual e da a impresin, nalgunha ocasin,
de que Plinio se limita a transcribir fichas dos resumes das sas lecturas. En ocasins os feitos teen un fo conductor, as sas propias reflexins -satricas, pesimistas ou inxeniosas- pero outras veces a composicin e o artellamento dos temas
non moi correcto. Sen embargo, ten o valor dun rico vocabulario cunha gran
preocupacin na percura da palabra exacta e da precisin.
Os temas dos 37 libros reprtense entre a descripcin do universo (1-11), xeografa e etnografa (lII-V!), do home (VII), animais (VIII-XI), vexetais (XII-XIX), botnica
(XX-XXXII) e minerais (XXXIII-XXXVII). De todos eles interesan, sobre todo, os adicados a Hispania, os 111 e IV, anda que hai referencias tamn noutros.
Plinio foi un dos autores mis lidos da baixa romanidade e na Idade Media cando
aparecen comentaristas e mesmo expoliadores da sa obra. Por iso chegan a ns
uns 200 manuscritos con fragmentos da Historia Natural e cos que, practica mente,
posible recompoela enteira.

PUNIO, Nat. Hist. 11,242

Artemidorus adicit amplius a Gadibus circuitu Sacri promunturii ad promunturium Artabrum, quo longissime frons procurrat Hispaniae,

DCCCCXCI D.
PUNIO, Nat. Hist. 11,242
Artemidoro engade ademais que de Gades, polo circuito do promontorio Sacro ata o promontorio dos Artabros, por onde sobresae mis extensamente o frente de Hispania, (hall 991.500 pasos.

Plinio recolle datos de Artemidoro de Efeso, xegrafo helenstico que proporcionou moitos datos a autores posteriores. Sobre o ano 100 viaxou a Hispania recollen-

60

do e deixando por escrito interesantes noticias. Froitos destas viaxes foron os traba1I0s recollidos en 16 volumes nos que recolle experiencias propias e fontes anteriores.
Neste fragmento sinala Plinio a distancia dende Gades promontorio Artabro
(ver comentario en Mela) bordeando o promontorio Sacro como de 991.500 pasos.
O promontorio Sacro debe corresponder cabo S. Vicente. Para reducir estes pasos a medidas actuais hai que ter en conta que os mil pasos que constiten a milla
romana son aproximadamente 1.478,50 metros. A distancia que da Artemidoro un
pouco corta pero bastante aproximada.

PUNIO, Nat. Hist. 111,18

Citerioris Hispaniae sicut complurium provinciarum a/iquantum vetus
forma mutata est, utpote cum Pompeius Magnus tropaeis suis, quae
statuebat in Pyrenaeo, DCCCLXVloppida ab Alpibus ad fines Hispaniae
ulterioris in dicionem ab se redacta testatus sit. nunc universa provincia
dividitur in conventus VII, Carthaginiensem, Tarraconensem, Caesaraugustanum, Cluniensem, Asturu"!, Lucensem, Bracarum. accedunt insulae, quarum mentione seposita civitates provincia ipsa praeter contributas a/iis CCXCIII continet, oppida CLXXVIIII, in iis colonias XII, oppida civium Romanorum XIII, Latinorum veterum XVIII, foederatorum
unum, stipendiaria CXXXv.
PUNIO, Nat. Hist. 111,18
A forma antiga da Hispan/a Citerior as como a doutras moitas provincias, transformouse un pouco, xa que Pompeio Magno nos monumentos que erguiu no Pirineo atestigou que dende os Alpes ata os confns
da Hispania Ulterior sometera 866 cidades. Agora a provincia enteira
atpase dividida en VII conventos: Cartaxinense, Tarraconense, Caesaraugustano, Cluniense, Astur, Lucense e Brcaro. Engdense as i/las,
das que se far mencin aparte; a mesma provincia ten ademais de 293
cidades supeditadas a outras, 179 cidades e, entre estas, 12 colonias, 13
cidades de dereito romano, 18 do ve/lo (dereito) latino, 1 de federados e
135 estipendiarias.

O longo da formacin do Imperio Romano as demarcacins administrativas, 10xicamente sufriron variacins. As provincias, nun principio zona de actuacin dun
maxistrado coa autoridade conferida polo imperium ou potestas, serviron para
desinar, dende o ano 227 a. X., s rexins situadas fora de Italia e gobernadas por
un maxistrado romano. Cada unha tia o seu propio estatuto que case sempre era
elaborado polo propio xeral que a conquistaba. Pasaban a ser propiedade do pobo
romano como dereito de conquista. Durante a Repblica, nas provincias nas que
era preciso manter un exrcito eran entregadas a un procnsul, mentras que as xa
pacificadas, a un propretor. Nos dous casos axudaban outros funcionarios como
os Quastores, escribns, etc. que podan tamn actuar de legados.

61

Dende os tempos de Augusto as provincias eran de das clases: senatoriais, xa

pacificadas, dependentes do Senado, que non tian exrcito de ocupacin e estaban gobernadas por procnsules e maxistrados civs e as imperiais, dependentes directamente do emperador e cun exrcito de ocupacin sendo gobernadas por legados imperiais con rango de cnsules (Garca Bellido, La Espaa del S. l., p. 215).
No momento a que se refire Plinio, a provincia Citerior Tarraconense estaba dividida en sete conventos, que eran distritos ou demarcacins de carcter xurdico nos
que actan os legados da Citerior e da Lusitania e o procnsul da Btica. Cada un
destes conventos tia unha cidade como capital na que residan os maxistrados e
onde se administraba a xusticia. O nome da cidade daba nome a todo o convento;
as, Cartaxena, Tarragona, Zaragoza, Clunia (a actual Corua do Conde), Astorga,
Lugo e Braga daban nome, respectivamente s sete conventos que cita Plinio.
Nos tempos de Plinio haba tres provincias: Btica, Lusitania e Tarraconense divididas en catro, tres e sete conventos respectivamente. Mis adiante, o mesmo Plinio (IV, 118) volve a referirse a divisins administrativas.
Non tdalas cidades do Imperio eran iguais; segundo a sa condicin dispuan
ou non de privilexios. Haba as que tian a condicin de colonias que orixinariamente foran fundacins de colonos romanos; rexanse polas leis romanas e case que
sempre os seus habitantes tian dereito de cidadana. Algunhas poboacins que
non foron orixinariamente colonias recibiron ese ttulo e os dereitos correspondentes. Outro grupo eran as cidades con dereito romano que tian leis de seu e tamn
maxistrados propios e cidadana. As que posuan o Dereito Latino tian soamente
certos privilexios ou ventaxas pero non disfrutaban do Dereito Romano; tian unha
condicin semellante dos latinos antes de que a Iex lulia do ano 90 a. X. lIes concedera o Dereito Romano e elas e resto das cidades de Italia; este dereito foilles
concedido a tdalas cidades de Hispania por Vespasiano. As cidades libres disfrutaban de leis de seu, mais non tian nin o Dereito Romano nin o Latino; tian independencia na administracin e recaudaban impostos, acuaban moedas, podan
acoller exiliados, tian xurisdiccin sobre os seus habitantes e mesmo sobre os romanos que nelas residiran, mentras que o resto das cidades dependan do gobernador da provincia. As pois, estas cidades libres teen unha gran autonoma pero derivada non dun pacto con Roma senn porque sta decidira concederlles ese ttulo
de civitates sine foedere liberae. Outra categora de cidades eran as Federadas, cidades cunhas libertades semellantes s do grupo anterior pero que as tian garantizadas na base dun pacto ou tratado, foedus. As Estipendiarias e Vectigalias pagaban unha renda en especie (vectigal) ou un tributo persoal e territorial (stipendium,
tributum); o chan non era propio senn que o disfrutaban como unha posesin;
conservaban o dereito de acuar moeda e de gobernarse coas sas propias leis; Roma estipulaba a sa constitucin e os seus dereitos.
Os conventos que constituiron a Gallaecia, o Lucense, o Asturicense e o Bracarense, tian lmites precisos na costa (N e W) e S. (Douro), pero na parte L. eran
mis imprecisos. A Galicia actual non se corresponde con ningn deles senn que
comprende todo o Lucense, a parte N. do Bracarense e o ngulo W. do Asturicense.
O convento Lucense ocupaba todo o ngulo N-W pensinsular chegando polo S.
ata o ro Verdugo-Montes do Testeiro-confluencia Mio-Sil e, por este ro ata Montefurado; dende aqu iniciaba o lmite L. polo Caurel e Ancares ata chegar Navia e

62

o Cantbrico (F. Arias, Lucus Augusti, p. 57-62). Plinio (IV, 111) sinalar n~ 16 pobos e 166.000 homes libres. Descoecemo-Ia distribucin desta poboacin e o nmero total de Plinio tampouco podemos constatalo como real. O elemento indxena
de carcter rural foi moi importante e decisivo na inexistencia de autnticas cidades,
ags o caso de Lugo. Os castros mis ou menos romanizados perviviron como lugar
de hbitat. Son poucos os datos de que se dispn para o coecemento de aspectos
polticos ou xurdicos do convento. O nico corpo militar ben documentado a Cohorte Lucense pero podemos supor a presencia de guarnicins en zonas especialmente interesantes para Roma como as zonas de minas ou de vas. A economa era
de base agropecuaria cun importante complemento da mineira e do comercio. A
partir do S. 11 comenzan a acumularse moedas que se atoparn formando parte de
numerosos tesourios de denarios de prata, antoninianos, de moedas do S. IV, etc.
e que mostran o estado de inquedanza da crise econmica e social. E probable que
a sociedade, na que o elemento indxena era prioritario, fora romanizndose en proporcin seu nivel econmico e social. Tamn nos cultos e nas divinidades perviven con forza os elementos indxenas.
A capital do convento era Lucus Augusti, Lugo, nacida dun campamento militar, entre o ano 26 e 24 a. X. Seguramente durante as guerras cntabras asentouse
nel a Cohorte 111 Lucense. Hai dbidas sobre o seu trazado interior das ras polas
modificacins posteriores. Nos tres primeiros sculos da Era a cidade medrou en importancia administrativa, econmica e militar. Entre o 265 e o 278 fortificouse cun
recinto de 2.140 m. dentro do que quedaba o campamento inicial e zonas valeiras
nas que se puidera refuxia-Ia poboacin neses sculos de inseguridade. Estas murallas estn reforzadas por torres moi prximas entre s que, alomenos nalgn caso,
levaban dous pisos altos e dos que s quedan algns restos. Conserva Lugo, amais
da muralla, interesantes restos desta poca romana, anda que moi alterados, como
a calzada e ponte que eran a sada da va XIX, parte das termas, varias construccins do suposto foro, restos de mosaicos, etc.

O convento Bracarense ter por capital a Brcara Augusta. Igual que Lucus
Augusti e Astrica Augusta, xurde dun campamento militar sobre o ano 27 a. X. e
como base de operacins para a campaa de Gallaecia. (A. Balil, Brcara Augusta,
p. 47-53). Coecemos pouco do plano inicial da cidade; foi amurallada nun momento que non sabemos con exactitude e foi s episcopal posteriormente, igual que as
outras das capitais da Gallaecia.
O convento Bracarense contara tamn con outras cidades como Tui e Chaves
(Tude e Aquae Flaviae) e varias unidades tnicas. E probable que a Lexin X Gemina estivera, polo menos nalgn momento, no convento ou ben dispuxo de destacamentos; do convento foron reclutadas tropas para o exrcito romano. A actividade
econmica mis sobresante era a mineira; a cermica de produccin local tamn
era importante. Temos poucos datos para o coecemento das caractersticas e o
comportamento social dos seus habitantes; entre eles habera que diferenciar varias
categoras xurdicas e, se facemos caso a Plinio, a gran maiora era libre pero tendo
que paga-lo estipendio, dicir, que non tian a cidadana romana. Dende cedo aparece en Braga un culto emperador, nos anos 3-2 a. X. e as divinidades romanas
aparecen documentadas en varios casos; as referencias panten indxena son varias: cultos s augas, fontes, ros, deuses locais, etc.

63

..... , .

.' .'

I
1.,

"

LUSITANIA

FIGURA 2. - Divisin administrativa do N-W no Baixo Imperio

CONVENTO
ASTUR

OASTORGA

CONVENTO
BRACARO
Os R A G A

FIGURA 3. -Os Conventos da Gallaecia

64

o convento Asturicense acolla, no fundamental, pobo dos Astures e tia por

capital a Astrica Augusta (ver Plinio, IV,128) Comprenda as principais zonas da
mineira do ouro no N-W; precisamente esta base econmica vai influir decisivamente no carcter militar do convento con campamentos de vixiancia e control das
explotacins. Tamn en relacin coa economa de extraccin do ouro podemos supor unha cantidade considerable de escravos, anda que da sa existencia non temos apenas testemuas (T. Maanes, Asturica Augusta, p. 39-43). Como nos
outros conventos da Gallaecia, o elemento indxena nos aspectos sociais e relixiosos vai ter un importante papel.
o monumento que levanta Pompeio no Pirineo, sen localizacin exacta coecida, era un trofeo que conmemoraba a sa victoria sobre Sertorio no ano 72 a. X.
Strabon (111,4,1; 111,4,9; IV, 1, 1) tamn se refire a el. Estara levantado nunha va romana que cruzaba o Pirineo e probable que tivera forma de torre (ver Mela, 111,11)
coa sa estatua na parte superior.
PUNID, Nat. Hist. 111,28

lunguntur iis Asturum XXII populi divisi in Augustanos et Transmontanos, Asturica urbe magnifica. in iis sunt Gigurri, Paesici, Lancienses,
Zoelae. numerus omnis multitudinis ad CCXL liberorum capitum.
Lucensis conven tus populorum est sedecim, praeter Celticos et Lemavos ignobilium ac barbarae appel/ationis, sed Iiberorum capitum ferme CLXVI.
Simil modo Bracarum XXIIII civitates CCLXXXV capitum, ex quibus
praeter ipsos Bracaros Bibali, Coelerni, Cal/aeci, Equaesi, Limici, Querquerni citra fastidium nominentur.
PUNID, Nat. Hist. 111,28

A estes (s Cntabros) estn unidos 22 pobos dos Astures, divididos en

Augustanos e Transmontanos, con Astrica, magnfica cidade. Frente
a estes estn os Gigurros, os Paesicos, os Lancienses e o Zoelas. O nmero de toda a poboacin de 240. ()()() homes libres.
O convento Lucense ten ademais dos Clticos e Lemavos 16 pobos
de nome descoecido e brbaro, pero ten case 166.0()() homes libres.
Do mesmo modo (o convento) Brcaro ten 24 cidades e 285.000 homes dos que, ademais dos mesmos Brcaros poden nomearse sen fastidio os Bbalos, os Coelernos, os Cal/aicos, os Equaesos, os Lmicos e os
Querquernos.

Os Cntabros habitaban a actual zona da provincia de Santander e parte das

provincias vicias, entre stas, a parte L. de Asturias e N-L de Len, aproximadamente. Os Astures Transmontanos habitaban entre a cordillera Cantbrica e o mar
no territorio da actual Asturias e o resto ocupbano os Augustanos. Tian por capi-

65

tal a Astorga, Astrica Augusta que calificada de magnfica. Astorga parece

que xurde do campamento romano que sobre o ano 25 a. X. fora establecido como
avanzada no N-W nas guerras cntabras. Esta orixe estara documentada nas inscripcins referidas s soldados da Legio X Gemina atopadas nas zonas prximas, no
propio plano da actual cidade cun claro recordo do trazado campamental e pola cita
de Floro (11,33,59: castra sua quia in plano erat, habitare et incolere iussit). Con Vespasiano pasar a se-la capital do convento Asturicense e a capital da riqusima zona
de extraccin do ouro. Nela resida o Legado do convento. Exerca funcin poltica e
econmica que serviu para convertila nun punto importante de cruce de vas. Coa
crise do S. 111 a cidade se amuralla; ser mis tarde s episcopal e no ano 456 ser
destruida por Teodorico (T. Maanes, Astrica Augusta, p. 39-40).
O feito de levar o nome de Augusta permite pensar que, igual que noutros casos, fora unha fundacin de Augusto pero non sabemos se foi colonia ou municipio.
Os pobos citados por Plinio son difciles de localizar con precisin, xa que o dato
, simplemente, o nome. As, os Gigurros, deberon habita-la zona da conca do Sil
sobre a zona da actual Valdeorras, no baixo va; do ro. Parece que teran unha cidade, Calubriga, como centro ou capital que non foi identificada. Na Ra Petn atopouse unha lpida adicada a L. Pompeio Reburro, Cigurro, Calubrigense, dicir,
que era natural da cidade de Calubriga e do pas dos Cigurros. Son citados por Ptolomeo (11,6,37) nos que sita o Foro dos Cigurros. O Itinerario de Antonino sinala a
oitava mansin entre Braga e Astorga no Foro que seguramente o mesmo de Ptolomeo; esta localidade podera corresponder actual Ra Petn (Monteagudo, Galica en Ptolomeo, p. 613) ou a unha zona prxima Cigarrosa onde se descubriron
importantes restos de mosaicos.
Os Paesicos, que volvern a ser citados por Plinio (IV, 111) e por Ptolomeo
(11,6,5) pode que se asentasen na zona entre o ro Navia e Avils, chegando ata o cabo de Peas. Se o topnimo Pesoz, na zona inferior occidental asturiana estivera relacionado directamente con este pobo, deberamos pensar que chegaban alto curso do Navia (Garca Bellido, La Espaa del S. l. p. 241). C. Torres, (La Galica Romana, p. 114) sinala que o nome anda se mantn en Psico con que se desina o val de
Cangas de Tineo.
Os Lancienses estaran na zona de Lancia que actuara de capital. Lancia, a uns
15 km. S-L de Len, mostra ruinas no cerro de Villasabariego.
Os loelas parece que habitaban as terras S. dos Gigurros, os vales do Tera e
Aliste, chegando ata o Douro. Plinio volveraos a citar (XIX, 10) cando lembre a calidade do seu lio para a confeccin de redes. E un dos pobos mis citados nas inscripcins (CIL, 11,5,684,2.651,2.633) entre as que destaca a CIL, 11,2.635, lmina de
bronce de 30 x 20 cm. grabada en Astorga, de letra moi clara e ben feita e que presenta catro furados para os cravos. Esta comunidade forma un pacto de hospitalidade no ano 152 que renova outro do ano 27 a. X. na cidade de Corunga entre os Desoncos e os Tridiavos, xentilidades as das dos loelas, ante o maxistrado Abieno,
filo de Pentilo. Estes mesmos ampliarn mis tarde o pacto con outros individuos
particulares. O ardo loelarum adicou unha lpida deus Aerno que foi atopada
na igrexa do mosteiro de Castro de Avellas.
Os datos que da Plinio sobre o nmero de individuos libres parece que estn tomados do censo de Vespasiano ou de Agrippa, anda que descoecemo-la data
exacta. O nmero de 240.000 homes libres debe referirse total de individuos e non
66

 nmero de cabezas de familia como parecen dar a entende-Ios datos noutras ocasins, pois resultara unha cifra esaxerada. Este convento Astur presenta unha gran
diferencia con respecto convento Lucense (166.000) e semellante Brcaro
(285.000).
O convento Asturicense contar con mis pobos citados por Ptolomeo, polo Itinerario ou polas inscripcins, como os Amacos, Bedunienses, Brigecinos, Superacios, Lugns, Tiburos, Orniacos e Selinos nos que tamn pode haber referencias s
cidades.
Plinio, igual que fixera Strabon e Mela, diferencia os Clticos dos que non o son,
o que parece dar a entender que entre as poboacins indxenas viven grupos de
xente que ven de fora e que anda se diferencia sen mexturarse. Estas poboacins
de orixe celta poderan ter chegado a Galicia fuxindo das conquistas romanas ou ter
chegado moito antes. Dentro deles, o propio Plinio (IV, 111) diferencia grupos de
Clticos Nerios e os Clticos Praesamarcos. Tamn poderase tratar dun nome con
certo carcter xenrico referido a pobos costeiros que habitaran dende a desembocadura do Douro ata os Artabros. Hai referencias deles en Mela (111,10), Strabon
(111,1,3; 111,3,5) e Floro (1,33,12).
Os Lemavos, citados tamh por Ptolomeo (11,6,25) coa cidade de Dactonio, aparecen citados na inscripcin CIL, 11,2,103 e deberon habita-la zona de Monforte de
Lemos.
O Convento Lucense, nestes datos de Plinio, queda, en comparacin cos outros
dous da Gallaecia, como o menos documentado en canto nome de pobos e o que
ten menos poboacin. Sen embargo, por outras referencias, coecemos mis dos
16 pobos que conta Plinio: Albins, Artabros, Bedios, Seurros, Caporos, Cibarcos,
Cilenos, Egivarros, ladns, Lapatiacos, Supertamaricios, Seburros.
Os Brcaros tian por centro a Braga e pode que se extenderan ata a Serra do
Xurs, se temos en conta a Ptolomeo cando sita nesa zona a sa cidade de Ca/aduno.
Os Bbalos deben ter relacin co ro Bbal e por iso son localizados na zona dos
concellos transmontanos de Montealegre entre Cualedro, Baltar, Oimbra e as estribacins orientais da Serra de Larouco ou cara Viana do Bolo. Ptolomeo ctaos entre
os Celernos e os Lmicos e cita o Foro Bibalo. Aparecen tamn citados na lpida de
Chaves (CIL, 11,2,477).
Os Coelernos, segundo Cuevillas (La civilizacin, p. 63) extenderanse pola Serra
de Barroso e o val do ro Cavado e C. Torres (La Galicia Romana, p. 117) pensa que
poderan chegar ata o actual concello de Montealegre. Ptolomeo sinala s Celerinos
(11,6,41) coa poboacin de Celiobriga que posible que sexan os mesmos. No vran
de 1971 atopouse en Castromao unha interesante tessera hospitalis dos Coelernos o que c1arexa, para algns, a sa localizacin nos arredores de Celanova (Colmenero, Galicia meridional, p. 271).
Os Callaicos aparecen aqu como unha unidade tnica mis que habitara na zona N. do convento Bracarense, pero que, normalmente, aparecen denominando a
toda unha unidade superior, Gallaecia. E un pobo que demostrou un gran valor na
batalla do Douro e que dou o alcume seu vencedor, Dcimo lunio Bruto, e que,
precisamente dende ese momento da conquista o seu nome servir para se referir a
toda unha ampla rexin e darn tamn nome mesma provincia romana da que formaban parte.
67

Os Equaesos son moi difciles de localizar; Cuevillas suxire que poideran habitalo val do ro Salas ou a vertente occidental da serra de Larouco (La civilizacin, p.
63-64).
Os Lmicos, tamn citados por Ptolomeo (11,6,48) e presentes en moitas inscripcins (CIL, 11,434; 827; 2.049; 2.477; 2.516; 2.517; 3.034; 4.215; 4.963, etc.) tian
por centro principal o Foros limicon (Ptol. 11,6,43) e se extendan pola zona arredor da Lagoa de Antela, a conca do Limia e pode que chegaran ata Maceda e Vern.
A civitas Limicorum posible que estivera nas proximidades de Xinzo de Limia
(no Monte do Viso, concretamente, segundo M. Macas, Civitas Limicorum, p. 76).
Os Ouerquernos, seguramente os mesmos que os Ouacernos de Ptolomeo
(11,6,46) aparecen tamn citados na Lpida de Chaves (CIL, 11,2.477), no Ravenate
(320,3) e no Itinerario de Antonino (428,2) que sita a mansin de Aquis Oerquernis entre as de Aquis Originis e Geminas, todas elas na va de Braga a Astorga. Por
todos estes datos, os Ouerquernos habitaran o val medio do ro Limia na actual zona do partido xudicial de Bande.
Outros pobos do convento Brcaro que non cita aqu Plinio seran os Aebisocios, Anfiloquios, Luancos, Hellenos, Lubenos ou Leunos, Narbasos, Nemetanos,
Salacios, Seurbos ou Seurros, Tamaganos, Turodos e Interamnicos.

PUNIO, Nat. Hist. IV,111

... regio Asturum, Noega oppidum. in paeninsula Paesici et deinde conven tus Lucensis a flumine Navia Albiones, Cibarci, Eg: Varri cognomine Namarini, Adovi, Arrom: Arrotrebae. promunturium Celticum, amnes Florius, Nelo. Celtici cognomine Neri et super Tamarci, quorum in
paeninsula tres arae Sestianae Augusto dicatae, Copori, oppidum Noeta, Celtici cognomine Praestamarci, Cileni. ex insulis nominandae Corticata et Aunios.

PUNIO, Nat. Hist. IV,111

... A rexin dos Astures, a cidade de Noega. Na pennsula, os Paesicos
e logo o convento Lucense dende o ro Navia, cos Albins, Cibarcos,
Egos, Varros de nome Namarinos, Adovos, Arronios e Arrotrebas (Logo). O promontorio Cltico e os ros Florio e Nelo. Os Clticos de sobrenome Nerios e os Super Tamaricos na pennsula na que se adicaron a
Augusto as tres aras Sestianas, os Coporos, a cidade de Noeta, os Clticos de sobrenome Praestamarcos, os Cilenos. Das !'llas deben nomearse Corticata e Aunios.

Esta cidade de Noega aparece tamn citada por Mela (111,13) e Strabon (111,4,20)
no litoral astur. E probable que corresponda actual Avils ou s proximidades. O
problema que plantexa esta localidade va; intimamente relacionado coas tres aras
Sestianas e co nome doutra cidade que aparece neste mesmo fragmento, Noeta (ou
mesmo Noega noutros Cdices). Seguramente, da semellanza dos nomes destas
68

das cidades situadas en lugares diferentes veen as confusins na localizacin das

aras Sestianas (ver Mela, 111,13),
Os Paesicos xa foron citados polo propio Plinio (111,28) anda que como un pobo
do interior e agora aparecen situados cara a costa.
Os Albins, localizados a partir do ro Navia e a continuacin dos Paesicos, dicir, que estaran entre o ro Navia (que mantn o nome antigo) e o ro Eo, na zona
costeira., En Vegadeo apareceu unha lpida funeraria que ten o nome dun persoaxe
dos Albins. No ro Navia daba comenzo o convento Lucense.
Os Cibarcos deberan ocupar unha zona tamn costeira prxima ra de Ribadeo.
Os Egos e os Varros pode que sexan un s nome, os Egovarros e son descoecidos. Se temos en conta o lugar no que Plinio os cita, deberan ocupar unha zona entre a Serra do Xistral cara Viveiro, tamn ocupando rea costeira.
Os Adovos ou ladns (noutras edicins) extenderanse na costa entre Viveiro e
Ortegal, aproximadamente. Preto deles e antes dos Artabros, vindo camio E-W,
estaran os Arronos.
Os Arrotrebas deben se-los mesmos que os Artabros que citan outros autores
como Mela ou Strabon. Ocuparan o sinus Artabrorum, a mltiple entrada que
forman as ras da Corua-Betanzos-Pontedeume-Ferrol (Schulten, Murgua, Macieira, Garca Bellido, etc.). Sen embargo, a esta localizacin xenrica, pdense facer anotacins en funcin da interpretacin dos datos doutros textos e autores. As,
C. Torres (La Galicia Romana, p. 120) sinala que os Artabros dbense identificar cos
Brigantinos ou Brigantes que ocupaban a costa dende Ortegal a Fisterra; tamn
quere poer en relacin o nome do pobo co nome do oso arctos e as tdolos
pobos que ocupaban a zona nortea de Galicia se chamaban Artabros; poida que
esta asociacin vea do nome da Osa Maior (Arctos) do Zodaco que marca o N. O
mesmo autor, noutro traballo, sinala que tamn cabe a posibilidade de que se chame xentes do N. pola sa procedencia dunha emigracin de Irlanda ou da Gran Bretaa nas que tamn se atopan grupos tnicos que levan o nome de Brigantes, como
os de Galicia. As, segundo C. Torres, os Artabros viran do N. e dominaron a pobos
como os Lapatiacos, ladns, Egovarros, etc. que, unha vez dominados, todos eles
recibiran o nome de Artabros.
Os ros Florio e Nelo estn sen identificar.
De novo diferencia Plinio entre os pobos de carcter cltico dos que non o son,
ou, o que o mesmo, a diferencia entre elementos non clticos, indxenas e os clticos vidos de fora.
Os' Nerios, nas proximidades do promontorio Nerio ou tamn chamado Cltico
(ver Mela, 111,9).
Os Supertamaricos estaran N. do ro Tambre que lIes da nome. Ctaos tamn
Mela (111,10) e, segundo Plinio, no seu territorio levantaranse as tres aras Sestinas.
Os Coporos ou Caporos ocuparan a comarca de Santiago entre, aproximadamente, o ro Sar e Caldas de Reis, a coecida como A Maha. Pero Ptolomeo
(11,6,23) sitaos entre os Artabros e os Cilenos e sinala as cidades de Iria e Lugo como pertencentes a eles. O Itinerario de Antonino sinala un Vico Spacorum na va
per loca martima de Braga a Astorga. Moralejo Lasso (Sobre algunos topnimos,
p. 198) corrixe o que pensa que un erro do Itinerario e quedara Vigo Caporum, a
actual Vigo. Se todo o anterior correcto, este pobo dos Coporos sera, pola sa
69

FIGURA 4. - Plano da cidade de Lugo

70

extensin, xunto cos Grovios e Artabros, unha das etnias mis importantes. Aparecen tamn citados nunha inscripcin (CIL, 11,206)'
Os Cilenos seran os ltimos do convento Lucense, xa na linde co Bracarense.
Ptolomeo (11,6,24) sitaos entre os Caporos e os Lemavos e, como tamn sinala o
Itinerario de Antonino, teran a Aquis Celenis (Caldas/Cuntis) como centro importante. Ocuparan as unha zona entre o Ulla e o Lrez podendo chegar un pouco
mis S. pola costa. Aparecen en inscripcins (CIL, 11,2.568,2.649).
As illas deben corresponder a Cortegada e Ons.

PUNID, IV,112
a Cilenis conventus Bracarum He/leni, Grovi, caste/lum Tyde, Graecorum subo/is omnia. insulae Siccae, oppidum Abobrica. Minius amnis,
//// ore spatiosus, Leuni, Seurbi, Bracarum oppidum Augusta, quos super Ga/laecia. f/umen Limia, Durius amnis e maximis Hispaniae, ortus in
Palendonibus et iuxta Numantiam lapsus, dein per Arevacos Vaccaeosque, disterminatis ab Asturia Vettonibus, a Lusitania Ga/laecis, ibi quoque Turdulos a Bracaris arcens. omnis, quae dicta regio a Pyrenaeo,
meta/lis referta auri, argenti, ferri, plumbi nigri albique.

PUNID, Nat. Hist. IV, 112

Dempois dos Cilenos ven o convento Brcaro cos He/lenos, Grovios e a
fortaleza de Tyde, todos descendentes dos Gregos. As i/las Siccas, a cidade de Abobrica. O ro Minio con desembocadura de 4.000 pasos de
ancho, os Lemos, os Seurbos e Augusta, cidade dos Brcaros e, enriba
destes, est Ga/laecia. O ro Limia, o ro Douro dos maiores de Hispania
nacido entre os Pelendonios e que pasa xunto a Numancia, logo (pasa)
a travs dos Arevacos e Vacceos, quedando separados os Vettns de
Asturias e os Ga/laicos de Lusitania, separando tamn os Trdulos dos
Brcaros. Esta rexin citada dende o Pirineo est chea de xacementos
de ouro, prata, ferro, chumbo negro e branco.

En relacin co tema da descendencia grega e dos Hellenos e os Grovios, ver lustino, XUV,3,3 e Silio Itlico, 1, 235 e 111,366; sobre a cidade de Abobrica, Mela,
111,13.
As illas Siccas son as actuais Ces.
E interesante a relacin dos nomes dos pobos polos que atravesa o Douro e as
anotacins de cando e entre quen fai a separacin. Unha vez mis recllese a idea
de abundancia de metais na provincia da que forma parte Gallaecia.

PUNID, Nat. Hist. IV,113-114

(113) A Durio Lusitania incipit. Turduli veteres, Paesuri, f/umen Vagia,
oppidum Talabrica, oppidum et f/umen Aeminium, oppida Conimbriga,
71

.c ElI oDRI SAl \ M \ e o s

.FO RO DD
l 'M IGDS
"\ p.,M p., G

p.,NO S

FIGURA 5. -Algunhas unidades tnicas e accidentes xeogrficos segundo

as fontes clsicas.

72

Collippo, Eburobrittium. excurrit deinde in altum vasto cornu promunturium, quod a/iqui Artabrum appellavere, alii Magnum, multi Olisiponense ab oppido, terras, maria, caelum discriminans. illo finitur Hispaniae
latus et a circuitu eius incipit frons.
(114) septentrio hinc oceanusque Gallicus, ocasus illinc, oceanus A tlanticus. promunturi excursum LX prodidere, alii XC, ad Pyrenaeum inde
non pauci IXI/IE, et ibi gentem Artabrum, quae numquam fuit, manifesto errore. Arrotrebas enim, quos ante Celticum diximus promunturium, hoc in loco posuere litteris permutatis.
PUNIO, Nat. Hist. IV,113-114

(113) A Lusitania comenza dende o Douro. (Ten) Os Turdulos antigos,

os Paesuros, o ro Vagia, a cidade Talabrica, a cidade e o ro Aeminio,
as cidades de Conimbriga, Collippo e Eburobritto. Logo extndese o
promontorio mar adentro formando un largo sante separando terras,
mares e ceo, que uns chaman Artabro e outros Magno, e moitos Olisiponense, pola cidade. Con el remtase o lado de Hispania e empeza,
doblalo, o seu frente.
(114) Por unha parte (est) o septentrin e o Ocano Gallico e por outra
o ocaso e o Ocano Atlntico. Dixeron que a extensin do promontorio
era de 60. ()()O pasos, outros que de 90. ()()(), non poucos (dixeron) que de
aqu ata o Pirineo haba 1.250.()()() pasos e con manifiesto erro sitan al
pobo dos Artabros, que nunca existiu. Pois, cambiadas as letras, puxeron neste lugar S Arrotrebas que dixemos que estaban diante do promontorio Cltico.

Os Turdulos son aqueles que vindo dende o S. pasaron o Limia esquecendo o

seu nome e quedndose a vivir na nova patria, segundo narra Strabon. O ro Vagia
debe corresponder actual Vouga. Talabrica non est localizada. O ro Aeminio debe corresponder actual Mondego. Collippo pode que corresponda a Uivia e Eburabrittio a Evora de Alcobac;:a. Todo isto interesa en relacin co nome que da Plinio,
Artabro, promontorio ou cabo Olisiponense ou Magno. Trtase dun erro de Plinio
debido a que sigue unha fonte tamn errnea que era Varrn; o propio Plinio rectificar mis adiante. Este promontorio o cabo Rocha dende o que fai comenza-Io lado frontal da Pennsula. Recolle doutros autores algunhas medidas anda que non
se inclina a favor de ningn dato. (A milla romana equivala, en xeral, a 1.478,50 m.L

PUNIO, Nat. Hist. IV,115

erratum et in amnibus inclutis. ab Minio, quem supra diximus, CC, ut

auctor est Varro, abest Aeminius, quem alibi quidam intellegunt et Limaeam vocant, Oblivionis antiquis dictus multumque fabulosus
73

PLlNIO, Nat. Hist. IV,115

Tamn nos ros famosos hai erro. Dende o Minio, do que xa falamos,
como di Varrn, dista o Aeminio 200.000 pasos, que outros entenden
que est noutra parte e chaman Limia, coecido como Oblivion (Esquecemento) polos antigos e moi lexendario.

Se Plinio sinala que Varrn erra, parece que tamn mesmo Plinio erra; confunde
o Aeminio co Limia, se, como anotaba no prrafo anterior, o Aeminio referase
Mondego.
Sobre os nomes e as referencias do ro Limia, Strabon, 111,3,4.
Plinio recolle moitos datos de M. Terencio Varrn (116-27 a X.) Era natural de
Reata (Sabinia) e ocupou varios cargos pblicos anda que a sa vida estivo adicada, esencialmente, traballo intelectual chegando a escribir mis de 70 obras recoIIidas en 62 volumes. Os temas eran moi variados: biografas, poemas, filosofa,
agricultura, etc. Foi un lector incansable. Pompeiano en poltica, anda que non reparou en acepta-lo honor de Csar cando lIe propuxo para a primeira biblioteca pblica. Da sa extensa obra conservamos pouco; tres libros de Rerum rusticarum,
os libros V X moi esmoqueados de Oe lingua latina e f~agmentos dispersos das
Stiras menipeas e das Antiguidades. Os moitos coecementos adquiridos como lector incansable vlenlle case que todos sen facer apenas crtica deles; pero tivo o mrito de sabelos organizar ben, cun sentido exacto das novas necesidades pedagxicas. Xunto s lecturas incorpora datos personais; elimina cousas alleas tema, planifica ben o plan da obra e artella unha presentacin con dilogos e variados
escearios para mente-la atencin do lector. Nas Stiras, a lingua moi viva, o verso
xil e sinxelo e deberon ter importancia na stira latina estes ensaios de filosofa
popular presentados en varias frmulas de viva irona. Nas Antiguidades (25 humanas e 16 divias) recopila Varrn grancantidade de datos de carcter arqueolxico
sobre a antigua Roma; deles derivan moitsimos dos datos que comentaristas e gramticos antigos nos transmitiron e mesmo a Jdade Media.

PLlNJO, Nat. Hist. IV,118

Lusitaniam cum Asturia et Gallaeca patere longitudine
DXL, lititudine DXXXVI, Agrippa prodidit. Dmnes autem Hispaniae a
duobus Pyrenaei promunturiis per maria totius orae crcuitulxxv////I-/XXIIII/colligere existimantur, ab aliislxxvJI.

PLlNIO, Nat. Hist. JV,118

Transmite Agrippa que Lusitania con Astrica e Gallaeca extndense
nunha lonxitude de 540.000 pasos e nunha anchura de 536.000 (pasos).
Todos calculan que o permetro total de Hispania dende os dous promontorios do Pirineo, polo mar, de 2.924.000 pasos anda que outros
pensan que de 2.600.000 (pasos).

74

M. V. Agrippa foi o autor dun Mapa Mundi, Orbis Pictus, pintado no prtico
da casa da sa irm en Roma, e dunha descripcin da Orbe, Chorographia. As
das obras tiveron un gran influxo en xegrafos coetneos e posteriores, entre eles
Plinio e Mela. De orixe humilde, tivo o favor do emperador Augusto e, de non morrer denantes que el, probable que fose o seu sucesor. Foi un importante colaborador do emperador no terreo militar e impulsor de actividades culturais, sobre todo
dese mapa. Parece que esta idea xa fora de Csar anda que foi con Augusto cando
tomar corpo e datos procedentes de todo o Imperio; morte de Agrippa, no 12
a. X. Augusto mandou rematalo e, a pouco da sa morte (14 d. X,) xa citado por
Strabon. O mapa a acompaado dun texto explicativo con comentarios, medidas e
outro tipo de datos que probable que se organizaran en forma de itinerarios.
O dato de tipo administrativo que da Plinio interesante pero, mesmo tempo,
contradictorio. Como sinala Schulten (Cntabros, p. 203) extrano que Asturias
apareza unida Gallaecia e non Cantabria. E probable que esta separacin de Asturias de Cantabria sexa no momento das guerras Cntabras, xa que dende o ano 25
a. X. os Cntabros estaban pacificados mentras que os Astures e Gallaicos anda
permaecan en rebelda. As, remate da guerrra, Gallaecia e Asturias formaron
parte da provincia da Lusitania mentras que Cantabria pasaba Citerior. Esta organizacin foi cambiada no tempo de Tiberio (ver Strabon, 111, 4,20)'

PLlNIO, Nat. Hist. IV,119

Ex adverso Celtiberiae conplures sunt insulae, Cassiterides dictae Graecis a fertilitate plumbi, et e regione Arrotrebarum promunturi Deorum
VI, quas aliqui Fortunatas appe//avere.

PLlNIO, Nat. Hist. IV,119

Frente Celtiberia hai varias ,Ylas chamadas polos Gregos Cassiterides
pola abundancia de chumbo e diante da rexin do promontorio dos
Arrotrebas hai seis (Ylas) dos Deuses que algns chamaron Afortunadas.

As illas Kassiterides (ver Strabon, 111,2,9) aparecen situadas por Plinio frente a
Celtiberia anda que probable que quixera dicir Gallaecia ou frente dos Artabros
(Arrotrebas) como sinalan outros autores cando as queren localizar. Sen embargo,
sabido que na Antiguidade estas iIIas non estaban localizadas con exactitude e o
feito de que nos fisterras atlnticos e nas illas prximas a eles houbera estao en
abundancia na Antiguidade, dificulta a exacta localizacin.
As seis iIIas dos Deuses, tamn chamadas Afortunadas, deben corresponder a
illas da costa galega que, por unha imprecisin dos nomes, son chamadas como as
Canarias. Segundo Schulten (Hispania, p. 42) corresponderan s illas dos Bruios,
N. do Tambre. Para Cuevillas poderanse identificar con calquer grupo de illns da
costa entre Fisterra e Ortegal (Estudos, p. 31). Tamn cita unhas illas dos Deuses
Ptolomeo (11, 6,73) no litoral entre o Limia e o Mio.

75

PLlNIO, Nat. Hist. VII,197

plumbum ex Cassiteride insula primus adportavit Midacritus.

PLlNIO, Nat. Hist. VII,197

Midacrito foi o primeiro que trouxo chumbo da illa Cassiteride.

nome deste persoaxe parece unha versin latina dun nome grego que correspondera a un dos primeiros viaxeiros s Kassiterides na percura do chumbo; este
chumbo, como aparece noutras pasaxes do propio Plinio, o chumbo branco, dicir, o estao.

PLlNIO, Nat. Hist. VIII,166

Constat in Lusitania circa Olisiponem oppidum et Tagum amnem equas

favonio flante obversas animalem concipere spiritum, idque partum fieri
et gigni pernicissimum ita, sed triennium vitae non excedere. in eadem
Hispania Gallaica gens est et Asturica; equini generis his sunt quos tieldones vocamus; minore forma appellatos asturcones gignunt, quibus
non vulgaris in cursu gradus, sed mollis alterno crurum explicatu glomeratio, unde equis tolutim carpere incursum traditur arte.
Equo fere qui homini morbi, praeterque vesicae conversio, sicut omnibus in genere veterino.
PLlNIO, Nat. Hist. VIII,166

Est comprobado que, en Lusitania, nos arredores da cidade de Olisipon e do ro Teixo as guas, voltas cara favonio que sopla, reciben o
espritu do aire, prodcese o parto e que nace as o mis veloz, pero que
non pasan de tres anos de vida. Na mesma Hispania hai un pobo Gallaico e Astur; estes teen cabalos s que chamamos Tieldns e Asturcns, de talla mis pequena, que non teen un paso normal na carreira
senn un pouco mol polo movemento alterno das patas, por iso se conta que con maa botan s cabalos a andar a trote.
O cabalo ten case as mesmas enfermedades que ten o home ags un
trastorno de vexiga (tumor) como Iles pasa a todos no xnero animal.

vento Favonio o vento do W., chamado tamn noutros lugares o Cfiro; este vento prea guas e esta a razn da sa veloz carreira. E unha lenda extendida
e comentada en varios autores clsicos dunha forma xeral (Virxilio, Xeo. 3, 271; Silio Itlico, '", 379-81; Columela, 6, 27, 77 ou referida N-W (ver lustino, XLlV,III, 1)
dun xeito particular.
Sobre o cabalo asturcn hai numerosas referencias; menos sobre o cabalo galaico aqu chamado por Plinio tieldn, non de gran talla pero moi resistente.
76

PUNIO, Nat. Hist. XVI,15

Glande opes nunc quoque multarum gentium etiam pace gaudentium
constant. nec non et inopia frugum arefactis emolitur farina spissaturque in panis usum; quin et hodieque per Hispanias secundis mensis
glans inseritur. dulcior eadem in cinere tosta. cautum est praeterea lege
XII tabularum, ut glandem in alienum fundum procidentem liceret col/igere.

PUNIO, Nat. Hist. XVI,15

Agora tamn as riquezas de moitos pobos, anda na paz, constitense
de landras. E tamn pola escasez de cereais, unha vez secas, mese a
faria e amsase en forma de pan; anda hoxe mesmo nas Hispanias tmase a landra de postre. E mis doce tostada na cinza. Ademais est ordeado pola Ley das XII Tboas que sexa permitido recol/e-Ia landra que
caia nunha propiedade al/ea.

Xa Strabon sinalara (111,3,7) como as landras eran unha das bases da alimentacin dos pobos do N-W triturndoas obtian unha faria coa que facan un pan que
gardaba moito tempo. Nas excavacins dos castros moi habitual atopar landras
carbonizadas. Eran empregadas, pois, como panificables.

PUNIO, Nat. Hist. XVI,5O

mas noxio fructu; letale quippe bacis in Hispania praecipue venenum
ines t,

PUNIO, Nat. Hist. XVI,50

(O teixo) macho de froito velenoso e nas bagas hai un veleno mortal,
sobre todo na Hispania.

Orosio (VI,21,8), Floro (11,33,50) e Strabon (111,4,18) falan tamn deste veleno
empregado en momentos de apuro ou perigo polo Gallaicos e tamn polos Cntabros. Obtano do teixo e os homes levbano sempre con eles.

PUNIO, Nat. Hist. XIX,10

non dudum ex eadem Hispania Zoelicum venit in Italiam plagis uti/issimum; civitas ea Gal/aeciae et oceano propinqua, est sua gloria et Cumano in Campania ad piscium et alitum capturas.

77

PLlNIO, Nat. Hist. XIX,10

Dende fai pouco tempo, da mesma Hispania chega a Italia o lio Zolico
moi til para redes. Esta cidade (Zoela) de Gallaecia e est prxima
Ocano. Mesmo Cumas, na Campania, Ile debe a fama da pesca e da
caza.

A fama do lio dos Zoelas (ver Plinio, 111,28) chega a Campania e tia unha aplicacin especial para redes de caza e de pesca.

PLlNIO, Nat. Hist. XXXI,23-24

(23) et in Cantabria fontes Tamarici in auguriis habentur. tres sunt octonis pedibus distantes,
(24) in unum alveum coeunt vasto amne. singuli siccantur duodenis diebus, aliquando vicenis, citra suspicionem ullam aquae, cum sit vicinus
i/lis fons sine intermissione largus. dirum est non profluere eos aspicere
volentibus, sicut proxime Larcio Licinio legato pro praetore post septem
dies accidit.

PLlNIO, Nat. Hist. XXXI,23-24

(23) E na Cantabria as fontes do Tamarico serven de augurio; (24) son
tres separadas entre s oito pes; xntanse nun s canle formando un
gran caudal. Perante doce das estn secas e poden chegar ata vinte sen
que se poida distinguir ningunha, mentras que unha fonte vicia conserva un gran caudal sen parar. Cando os que desexan velas as atopan
secas un mal presaxio tal como Ile aconteceu fai pouco legado propretor Larcio Licinio que morreu 6s sete das.

ro Tamarico que cita Plinio debe selo mesmo Tamaris de Mela (111,10), o actual Tambre, anda que aqu habera un erro coloca-lo seu nacemento en Cantabria, e presntao en relacin con temas de augurios e presaxios dos que nada dixera
Mela.
Larcio Licinio parece ser un amigo de Plinio e tamn erudito como el do que non
coecemos obras; parece que lIe chegou a ofrecer unha gran cantidade de dieiro
pala venda dos materiais que, a modo de ficheiro ou resumes, fora acumulando Plinio langa de moitos anos de apaixoada lectura, pero dos que Plinio non se quixo
desprender (Garca Bellido, La Espaa del S. l., p. 76).

78

PUNID, Nat. Hist. XXXIII,76-77-78

alius etiamnum in plano labor. fossae, per quas profluat, cavantur

-agogas vocant-; hae sternuntur gradatim ulice. frutex est roris marini similis, asper aurumque retinens. latera c1uduntur tabulis, ac per praerupta suspenduntur canales. ita profluens terra in mare labitur ruptusque mons diluitur, ac longe terras in mare his de causis iam promovit
Hispania.
(77) in priore genere quae exhauriuntur inmenso labore, ne occupent
puteos, in hoc rigantur. aurum arrugia quaesitum non coquitur, sed statim suum est. inveniuntur ita massae, nec non in puteis, et denas excedentes libras; palagas, alii palacurnas, iidem quod minutum est balucem
vocant. ..
(78) vicena milia pondo ad hunc modum annis singulis Asturiam atque
Callaeciam et Lusitaniam praestare quidam prodiderunt, ita ut plurimum
Asturia gignat. neque in alia terrarum parte tot saeculis perseverat haec
fertilitas.
(76)

PUNID, Nat. Hist. XXXIII,76-77

(76) Hai anda outra obra no terreo. Cvanse canles polos que corre a
auga - chmanlle ((agogas))-; pouco a pouco estes cbrense de toxo.
E un arbusto semel/ante romero, spero e que garda o ouro. Os lados
estn cerrados por tboas e por lugares escarpados estn colgantes os
canles. Baixando as aterra, deslzase ata o mar e, roto o monte, desfaise e por este motivo Hispania introduciu enormemente as terras no mar.
(77) O ouro obtido polos ((arrugi8)) non se funde, senn que ouro en s
mesmo. As atpanse masas, pero non nos pozos, de mis de dez libras; uns chmanlle a estas masas ((palagas)) e outros ((palacurnas)) e
cando pequena chmanlle ((balux)).
(78) Algns contaron que Asturias, Callaecia e Lusitania, por este procedemento, en cada ano, sobrepasaron as 20. ()()O libras de peso, pero
Asturias a que produce a meirande parte. En ningunha outra parte da
terra se mantn esta abundancia.

Nestes prrafos describe Plinio os procedementos de extraccin mineira do

N-W, aplicables, sobre todo, zona de Asturias, zona de mis abundancia do ouro.
Mantn vocablos indxenas como palaga, palacurna e balux que non deberan ter unha exacta traduccin en latn. Era unha extraccin do ouro contido en seixo, arxila e pizarra, rochas que se tian que desintegrar para solta-Ias pepitas de metal. Para iso os mineiros empregaban grandes cantidades de auga transportadas en
depsitos e conducidos por numerosos e largos canles. As formaban as arrugias,
as explotacins en cmaras subterrneas con pilares para sostelas; estas eran logo
destruidas e as lograban o seu afonda mento, a ruina montium, que podan afectar a masas inmensas de terra de ata 20 millns de metros cbicos. As grandes masas de rochas fragmentadas eran sometidas a un lavado por auga que se faca caer
dende unha gran altura que poda chegar s 100 m.; esta auga era previamente em-

79

.ESTAO
*COBRE
OCHUMBO

~t~~ ZoNA

AURIFE RA

=RIO AURIFERO

FIGURA 6. - Riqueza mineira en Galicia

82

competencia: de a a propagacin dos monstruos marios, las brtemas, dos baixos, etc.
As alutia son as explotacins das areas aurferas dos ros que, como no caso
do Mio ou do Sil, arrastrbanas en cantidade. Tamn un procedemento indxena, como no caso anterior d~s arrugias.
Especifica Plinio.as posibiiidades e as combinacins dos dous tipos de chumbo,
o branco e o negro con moito detalle e remontando a fama do estao xa propio
Homero.

83

VALERIO MAXIMO

(s. 1. d. x.)

Valerio Mximo, xunto con Veleio Patrculo e Ouintio Curcio representan, na

poca Claudiana, a tendencia cara unha historia retrica, moralizante e novelesca.
Era unha historia servicio do poder imperial que lIe estaba vedada a independencia.
Valerio Mximo foi un gran adulador de Tiberio; deixounos 9 libros de feitos e ditos memorables, cheos de ancdotas ben organizadas. Son relatos breves, curiosos
ou morais con escaso valor cientfico.

VALERIO MAXIMO, 6,4,ext.1

cuius mentio mihi subicit quod adversus Decimum Brutum in Hispania
graviter dictum est referre. nam cum ei se tota paene Lusitania dedidisset ac sola gentis eius urbs Cinginnia pertinaciter arma retineret, temptata redemptione propemodum uno ore legatis Bruti respondit ferrum
sibi a maioribus, quo urbem tuerentur, non aurum, quo libertatem ab
imperatore avaro emerent, relictum.

VALERIO MAXIMO, 6,4,ext.1

A sa mencin faime lembra-Ia severa resposta que en Hispania se l/e
deu a Dcimo Bruto. Pois, logo de que se l/e entregara toda a Lusitania
e quedando nela s a cidade de Cinginnia que retia as armas con tenacidade, propxol/e un trato por dieiro; como unha soa voz responderon s legados de Bruto que os seus maiores deixranl/es ferro para
defende-Ia cidade, non ouro para compra-la libertade a un xeral avaro.

Esta ancdota contn unha resposta moi tpica e repetida en feitos deste tipo en
que se propoen pactos innobles; os que levan a peor parte respostan sempre con
valor e desprecio; cunha frase corta, lapidaria e con intencin moralizante. A propia
Roma ensinara e demostrara o valor destas sentencias e coeca o seu valor na formacin dunha idea nacionalista.
A cidade de Cinginnia descoecida. Schulten (F. H. A. t. IV, p. 138) apunta a
semellanza da raz cing- coa do ro Cinca afluente do Ebro, mais neste texto refrese a unha cidade da Lusitania, zona de actuacin de Bruto, o vencedor dos Gallaicoso

84

SILla ITALlca (25-101 d.

x.)

Titus Catius Italicus, romano que pasou case que toda a sa vida nas sas posesins de Campania, foi un gran orador e gran admirador de Cicern. Ocupou altos
cargos na administracin: no ano 68 foi nomeado cnsul e no 77 procnsul de Asia.
Nos derradeiros vinte anos da sa vida adicouse poesa e puxo en versos estilo de Virxilio 111. a Dcada de Tito Livio sobre a Segunda Guerra Pnica; Punica
ser unha obra de gran influxo en toda a posterior epopeia latina.

SILlO ITALlCO, 1,235-6

Quique super Gravios lucentis volvit harenas,
Infernae popu/is referens oblivia Lethes.

SILlO ITALlCO, 1,235-6

lethes discurre arrastrando bril/antes areas pola terra dos Gravios evocndol/e s pobos o esquecemento do mis al.

Unha vez mis aparece o dato das areas aurferas nos ros, que vai unido aqu
ro Lethes, o ro que fa; esquecer. Este ro, chamado tamn Oblivion, Belin ou Limia (ver Strabon, 111,3,4) percorre o territorio dos Gravios, tribu que habitara, polo
tanto, 6 S-W de Gallaecia. Seguramente este pobo o mesmo que cita Mela 011,10)
como Grovios e o seu nome serviu para, cunha etimoloxa popular e falsa, relacionalos cos gregos.

SILlO ITALlCO, 11,397

Cal/aicae tel/uris opus

SILlO ITALlCO, 11,397

Obra da terra Cal/aica

SILlO ITALlCO, 11,417

Cal/aicae facere manus

SILlO ITALlCO, 11,417

Fixrono mans Callaicas
SILlO ITALlCO, IV,326
Cal/aici radiantem tegminis orbem

85

SILlO ITALlCO, IV,326

Disco redondo que brilla, de remate Callaico

Recolle tres datos sobre un regalo dado a Anbal e que se califica expresamente
como unha obra Gallaica. E indudable que, para que Silio Italico anote este dato, os
Callaicos tian que ter moi boa fama de ourives.

SIUO ITAUCO, 11,602

Callaico vestes distinctas matribus aura

SI UO ITAUCO, 11,602

As nais tian uns vestidos adornados de aura callaico.

SIUO ITAUCO, 111,344-353
344 - Fibrarum et pennae divinarumque sagacem.
345 - Flammarum misit dives Callaecia pubem, Barbara nunc patriis ulu-

tantem carmina linguis, Nunc, pedis alterno percussa verbere terra, Ad numerum resanas gaudentem plaudere caetras. Haec requies ludusque viris, ea sacra voluptas.
350 - Cetera femineus peragit labor; addere sulco Semina et impresso
tellurem vertere aratro, Segne viris. quicquid duro sine Marte gerundum, Callaici coniux obit irrequieta mariti.
SILlO ITAUCO, 111,344-453

A opulenta Callaecia enviou xuventude experta en adivia-Ias entraas, os voos das aves e os divios lstregos, as veces berrando brbaros cantos na propia lingua, e as veces danzando ata feri-Ia terra, aledndose 6 golpea-las sonoras caeteras a ritmo. Este descanso i este divertimento son un sacro pracer para os homes. A laboriosidade da mulIer fai o resto; bota semente no rego e ara a terra ca arado, estando
inactivos os homes. Todo o que haxa que facer, non senda a dura guerra, afrntao a esposa do home Callaico sen parar.

Anda que os pobos do N e N-W figuran como expertos en adiviaci6n en varias

ocasins, o dato dos lstregos non figuraba. Cabe a posibilidade de que o autor
transfira costumes romanas s Gallaicos (F. H. A. t. VIII, p. 222). Acompaan estas
cerimonias cantos e bailes tocando os escudos redondos (<<caetras), pezas que
aparecen representadas nas esculturas castrexas dos guerreiros.

86

Sobre o traballo intenso e variado da muller, tamn aparece en lustino

(XLlV,3,7). Esta insistencia no gran papel desenrolado pala muller dou pe para falar
dunha posible organizacin de tipo amaznica, ou, polo menos, dun matriarcado.
As sinala Caro Baraja (Espaa Antigua, p. 48): nunha novela do escritor grego A.
Dixenes hoxe perdida, resumida polo patriarca Focio, asegurbase que no pas dos
Artabros, no extremo N-W da actual Galicia, as mulleres exercan os papeis fundamentais na vida, que haba unha especie de organizacin amaznica. O propio Caro Baraja estudiar este papel especfico da muller nos pobos do N. peninsular, sobre todo entre os Cntabros e Vascns: sistemas de transmisin hereditaria por va
feminina vixentes ata faj pouco nalgunhas zonas, a entrega da dote palas irmns,
etc. Non lIes parecan moi civilizados estes sistemas s romanos e, trala conquista, intentaron cambiar estes costumes (Floro, Epit. 11,33) e que fosen tamn os homes os que traballaran aterra.
Anda que indudable que a muller en Galicia sigue a ter un papel importante
hora das decisins familiares e realiza traballos que noutras reas son de tipo masculino, hoxe por hoxe o tema do amazonismo (alomenos nun senso clsico) non parece que se poida defender cos datos de que dispoemos. O mesmo concepto de
matriarcado terase que matizar.

SILlO ITALlCO, 111,366-367

Et quos nunc Gravios violato nomine Graium
Oeneae misere domus Aetolaque Tyde

SILlO ITALlCO, 111,366-367

E s que agora a descendencia Oenea e a Aetola Tyde Iles chama Gravios, unha vez transformado o nome de Graios.

SILlO ITALlCO, XVI,368

... Aetola, vago Diomedi condita, Tyde.

SILlO ITALlCO, XVI,368

A Aetola Tyde, fundada polo errante Diomedes

De novo aparece o nome dos Gravios (1,235) e agora en relacin ca tema, tan
discutido e polmico, da presencia e colonizacin dos gregos en Galicia. Aparecen
os descendentes de Oeneo, o rei dos Aetolos, pai de Tydeo e ab do hroe Diomedes. Todos estes persoaxes vernse relacionados na fundacin da cidade de Tui por
Diomedes, un dos moitos hroes que viaxaron a lonxanos pases se remata-la guerra de Troia. Estes versos son pedra angular para os partidarios da existencia dunha
colonizacin grega do N-W peninsular (ver lustino, XLlV,3,3).

87

SILlO ITALlCO, XVI,333-335

333.
335.

Evolat ante omnis rapidoque per aera eurru

Cal/aieus Lampan fugit atque ingentia tranal.
Exultans spatia et ventas post terga relinquil.

SILlO ITALlCO, XVI,333-335

Todo Lampn Cal/aieo sae antes voando e fuxe ca raudo carro polo aire
e atravesa inmensidades. Exultante deixa atrs espacios e ventas.

Grattio recolle o dato (v. 513) da dificultade de domea-los cabalas galaicos por
non aceptaren os freos nas sas bocas e Silio Itlico alaba a estes cabalas pala sa
velocidade. Aqu refrese a un determinado tipo de cabalo, o Lampn, que era un
cabalo moi apreciado para as carreiras.

88

MARCIAL (40-104 d. X. aprox.)

Marcus Valerius Martialis, natural de Blbilis, en Hispania, ir cedo a Roma para
completa-los seus estudios. A vida en Roma non lIe foi fcil e tivo que recurrir a varios trabal/os para sobrevivir e mesmo a adulacin dos grandes persoaxes. Unicamente gracias celebridade dos Epigramas puido acadar unha posicin econmica aceptable. Voltar sa terra natal a pasa-los derradeiros anos de vida nunha finca que lIe regalara a sa admiradora Marcela. Amigos como Plinio, Quintiliano, Silio
Itlico ou luvenal axudnl/e neses momentos difciles. A volta terra encheuno de
morria de Roma e levouno a unha irreversible situacin de declive.
E un escritor que indudablemente contribue esplendor das letras latinas na
poca dos Csares e ten un posto de honra entre os escritores satricos.
O autor dos Epigramas confesaba que se trataba dun xnero menor, que unicamente pretende agradar sen cansar. Mais o seu xenio epigramtico insuperable e
anda que nalgn caso pode chegar a ser moi ousado, a axilidade, gracia, forza descriptiva e naturalidade dan gran valor sa obra que non deixa de ter numerosas
irregularidades. A versificacin moi variada. A tcnica epigramtica, cun final
mordaz e as veces inesperado, moi boa.

MARCIAL, IV,39

Argenti genus omne conparasti,

et solus ueteres Myronos artes,
solus Praxitelus manum Scopaeque,
solus Phidiacj toreuma cae/i,
solus Mentreos habes labores.
Nec desunt tibi uera Gratiana
nec quae Cal/aico linuntur auro
nec mensis anaglypta de paternis.
Argentum tamen inter omne miror
quare non habeas, Charine, purum.
MARCIAL, IV,39

Compraches todo tipo de prata,

e s ti tes antigas obras de arte de Mirn,
s6 ti tes obras de Praxiteles e SKopas,
s ti tes obras do cincel de Fidias
s6 ti tes obras de Mentor.
nin che faltan autnticos versos de Gratio
nin pratos que se recubren de ouro Gal/aico,
nin baixo-relevos nos mobles de familia.
Pero entre toda a prata, admrome
de cmo non ts, Charino, prata de lei.

89

MARCIAL, X,17

Si donare rocas promittere nec dare, Ga,

vincam te donis muneribusque meis.
Accipe Gallaicis quidquid fodit Astur in arvis...
MARCIAL, X,17

Se chamas dar prometer e non cumplir, Caio,

vencereite cos meus regalos e ddivas.
Recibe o que o astur extrae nos campos Gallaicos...
MARCIAL, X,37

luris et aequarum cultor sanctissime legum,

ueridico Latium qui regis ore forum,
municip, Materne, tuo ueterique sodali
Callaicum mandas si quid ad Oceanum-.
An Laurentino turpis in litore ranas
et satius tenues ducere credis acos
ad sua captiuum quam saxa remittere mullum,
uisus erit libris qui minor esse tribus?
et fatuam summa cenare pelorida mensa
quosque tegit leui cortice concha breuis
ostrea Baianis quam non liuentia testis,
quae domino pueri non prohibente uorent?
Hic olidam clamosus ages in retia uolpem
mordebitque tuos sordida praeda canes:
illic piscoso modo uix educta profundo
inpedient lepores umida lina meos. Dum loquor ecce redit sporta piscator inan,
uenator capta maele superbus adest:
omnis ab urbano uenit ad mare cena marcello.
CallaTcum mandas si quid ad Oceanum-.
MARCIAL, X,37

Venerabilsimo entusiasta do dereito e das xustas leis,

que gobernas coa ta verdica voz o foro latino,
se encomendas algo, Materno, 6 teu paisano e vello camarada,
para o Ocano Callaicoou pensas que mellor na ribeira laurentina
pescar torpes rans e delicadas agullas
que devolve-Io cativo muxo s sas pedras,
se che parece que menor de tres libras?
e cear a inspida ostra nunha extraordinaria mesa
e mariscos s que cubre nunha delicada proteccin

90

antes que ostras que non sentiran envexa

nin competencia das de Baias
que os criados poden devorar, senon 110 prohibe o amo?
Aqu, ti, berreando levars ata as redes a pestilenta zorra
e a repugnante presa morder s teus cans:
al as redes apenas haladas dun abismo cheas de peixes,
anda empapadas retern as mias lebres.
Mentras falo, vela que regresa o pescador ca cesto valeiro,
e o cazador chega orgulloso cun teixo cazado:
toda a comida chega ata a beira mar dende o mercado da Urbe.
Se me encomendas algo para o Ocano Cal/aico...

MARCIAL, XIV,95
Phiala aurea caelata
quamuis Callaico rubeam generosa metalla,
gloriar arte magis: nam Myos iste labor.

MARCIAL, XIV,95
Cincelada copa de aura
nobre polo fin Cal/aico, anda que me dea rubor
ostou orgulloso fundamentalmente pala ta arte: este un traballo de
Mios.

A fama de Hispania polas sas riquezas metlicas era ben coecida, e mis para
un escritor bilbilitano. Gallaecia ocupaba un posto moi importante nestas produccins e Marcial coloca as obras galegas lado das prolas da India ou da prpura de
Tiro, productos de evidente e recoecida calidade e prestixio.

91

PLUTARCO (50-120 aprox.)

Nace en Beocia na cidade de Queronea; estudia en Atenas e formar parte da
sa Academia. Foi arconte epnimo. Levar unha tranquila vida familiar unicamente alterada polas viaxes a Asia, Alexandra ou Roma onde viviu algns anos e tivo
grandes amigos como L. Mestrio Floro gracias que conseguiu a cidadana romana. Traiano concedeulle a dignidade consular e Adriano nomeouno procnsul da
Helade.
Traballou sobre temas moi variados: filosofa, ciencias naturais, biografas, comentarios de Homero, Hesodo, sobre msica, etc. Destas obras conservamos,
aproximadamente, un tercio, reunidas en Moralia na que se inclen as biografas,
as coecidas vidas paralelas que foron as que lIe deron mis fama. Son obras nas
que o autor intersase polo persoaxe en s mesmo, mais que as correccins histricas que puideran ter. Por iso enche o relato de ancdotas co que quere facer atrante lector a figura tratada; do seu xito da idea a sa influencia no modo de face-Ia
historia literaria europea posterior. Para estas biografas emprega fontes de informacin moi variadas anda que tamn hai moito de elaboracin persoal e resulta orixinal, a pesar de que non sempre realmente vlida a idea de emparentar un persoaxe
grego con outro romano.

PLUTARCO, quaestt. rom., 34

~v
np~'toc;

bE o'toc;
tnxE\,va

(D.Brutus)

6 1\vO\,'tVE \,av

o'tpa't~ bLa.~ac;

'tov

tnEA.{7wv xat

't~c; 1\~~~e; no'ta~6v.

PLUTARCO, quaestt, rom., 34

Era este (D. Bruto) o que, atacando a Lusitania, foi o primeiro en atravesar cun exrcito o ro Lethes.

A xulgar polas moitas referencias de Bruto como o primeiro romano que atravesou o ro Lethes, debeu ser, realmente, un feito moi comentado en Roma (sobre
Bruto e o Lethes, ver Apiano, 73-75 e Strabon, 111,3,4).

PLUTARCO, Csar, 12

't~c; yoOv 'I~~pCa.e; tn\'~ae; E~~UC; nv tVEpy6e;, ~o{7'

~~pa\'c;

A.CyaLC; bxa onECpae; ovvayaYEtv npoc; 'tate;

np6'tEpoV o~oaLC; EtxOOL, xat o'tpa'tEoae; lnl KaA.aLxoue; xat 1\voL'tavoUe; xpa't~oaL xat npOEA.~Etv ~XPL 't~e;
~~w ~aA.oo~e; 'ta ~~ np6'tEpoV ~naxoov'ta. 'pw~aCOLe;
~~v~ xa'ta.o'tpE~6~Evoe;.

92

PLUTARCO, Csar, 12

Chegado terra de Iberia, axia se puxo en accin, de modo que, en

poucos das, engadiu dez cohortes s vintes que xa tia, e facendo unha expedicin contra os Calaicos e Lusitanos, venceunos, chegando ata
o mar exterior, sometendo s nacins que anda non estaban sometidas
s romanos.
Aparece aqu unha referencia campaa que, dende Gades e por mar fixo Csar
contra os Gallaicos e na que, segundo referir Din Cassio (37,52-53) chegou a 8rigantio. Tamn Zonares (10,6) nos comentarios a Din sinala o feito en termos moi
semellantes. Suetonio (Vida de Csar, 54) ou Tito Livio (per. 103) e 1. Obsequens
(De prodigo 123) far tamn referencia s victorias de Csar sobre os Lusitanos.

93

L. ANNEO FLORO (fins do S. I - comenzos do S. 11 d. X.)

Non sabemos con certeza, pero probable que nacera no N. de Africa, anda
que outros bigrafos sinalan que era natural de Hispania.
Escribiu un resume, un tanto caprichoso, en tono retrico e panexrico da Historia de Roma de Tito Livio en dous libros, Epitoma de Tito Livio e gracias a el
coecemo-Io relato de Livio sobre as guerras Cntabras (29-19 a. X.L Nun volume
relata as guerras fora de Roma e noutro as guerras civs.
As omisins e os erros son abundantes e a sa preocupacin literaria fai que,
nalgunha ocasin, subordine rigor histrico. O estilo presenta golpes de efecto, exc1amacins e expresins poticas. Sen embargo, o seu temperamento de escritor
manifstase na eleccin dos seus trazos, no seu rigor; pode que apareza como pouco natural nas expresins relatar, pero hai unha habilidade digna de terse en conta.

FLORO, 1,33,12

Decimus Brutus aliquanto latius Celticos lusitanosque et omnis Callaeciae populos formidatumque militibus flumen Oblivionis, peragratoque
victor Oceani litore non prius signa convertit C/uam cadentem in maria
solem obrutumque aquis ignem non sine quodam sacn'legii metu et horrore deprendit.
FLORO, 1,33,12

Dcimo Bruto, percorrida toda a costa do Ocano como vencedor, un

pouco mis al dos Clticos e Lusitanos e os pobos de toda Callaecia, e
o ro do Esquecemento, pnico dos soldados, non retirou os seus estandartes antes de descubrir, non sen certo medo e horror de sacrilexio, o
sol que cae no mar e o lume xurdido da auga.

Refrese expedicin de Dcimo lunio contra os Gallaicos no ano 138 a. X. (ver

Apiano, 73-75) na que tivo que vence-la resistencia da sa tropa a cruza-lo ro do Esquecemento.
A cita do sol caendo no mar provocando un ardor como de lume apareca tamn
en Strabn (111,1,5) onde criticaba a Artemidoro e Posidonio por manter contos e
lendas sen base sobre estes supostos efectos do sol poerse no mar.

FLORO, 11,33,50-51-52

50: tertio Aracelium oppidum magna vi repugnat. captum tamen postremo fuit Medulli montis obsidio, quem perpetua XV m/'lium fossa comprehensum undique simul adeunte Romano postquam extrema barbari
vident, certatim igne ferro inter epulas venenoque, quod ibi volgo ex arboribus taxeis exprimitur, praecepere mortem seque pars maior a capti94

vitate, quae morte gravior ad id tempus indomitis videbatur, vindica'ferunt. 51: haec per Antistium Furniumque legatos et Agrippam hibernans
in Tarraconis maritimis Caesar accepit. 52: mox ipse praesens hos deduxit montibus, hos obsidibus adstrinxit, hos sub corona iure bel/i venumdedito

FLORO, /1,33,50-51-52
(50) En terceiro lugar, a fortaleza de Aracelio resiste fortemente; pero,
final, tivo lugar o acoso de Monte Medul/io, que se cercou cun foxo
continuo de quince mil/as para conquistalo, avanzando o romano por
todas partes e 6 mesmo tempo. L ogo de que os brbaros ven que o fin
chegado, teimadamente, entre festas, dronse morte con lume, espada
e veleno que al extrae a xente dos teixos, e a meirande parte librouse da
cautividade, que l/es pareca peor ca morte s que ata ese momento non
foran dominados.
(51) Csar, que pasaba o inverno nas costas de Tarragona, soubo estas
cousas a ravs dos legados Antistio, Furnio e Agripa.
(52) Logo, el en persoa, fxoos baixar dos montes a uns, a outros obrigounos con rehns e a outros vendeunos como prisioneiros segundo o
dereito de guerra.

A guerra cntabro-astur dos anos 29-19 a. X. ten unha importancia particular para a Pennsula xa que foi a derradeira fase da heroica resistencia s romanos. Dentro
dela, o episodio do Monte Medulio representa un punto exemplar da resistencia, semellante a outros episodios tan impresionantes coma fora o caso, por exemplo, de
Numancia. Soamente seu remate Roma pode dar por concluda a conquista efectiva da zona N. pensinsular con todo o que elo supoa: control, riqueza mineira, territorios. E certo que o extremo N-W, a Gallaecia, xa sufrira anteriormente campaas de conquista (Bruto no 138-6 a. X. e Csar no 60 a. X.), pero as tribus galaicas
anda se mantian rebeldes e tomaron parte nesta guerra.
Para o coecemento desta guerra non temos moitos datos; escasas noticias en
Din Cassio, Floro e Orosio, que se refiren, case exclusivamente, s operacins
mis destacadas. E anda para estas as noticias son escuetas e moitas veces vagas,
cando non contradictorias. Estas contradiccins xurden a mido dos problemas das
demarcacins xeogrficas; para os diferentes autores as provincias ou pobos non
abranguen as mesmas extensins e de a xurden erros, equvocos e falsas interpretacins.
A fonte que proporciona Dion Cassio son os libros 51-54 da sa Historia Romana e ten o valor da cronoloxa xa que refire os feitos ano por ano. A fonte que emprega non parece que sexa a mesma de Floro e Orosio porque aprtase bastante deles que seguen a Tito Livio.
As narracins de Floro e Orosio son practicamente iguais variando, unicamente,
pequenos detalles, anda que algn poida resultar de certa importancia; as os datos
para a localizacin do Monte Medulio en Orosio (VI,21, 7) e que falla en Floro. Oeste
dato podemos deducir un erro en Floro que parece confundir ou mixtura-la opera95

cin contra Aracelio (extremo Oriental do esceario das guerras) coa de Monte Medulio (extremo Occidental). Sen embargo, este dato precisamente o que serve para as diferentes lecturas e interpretacins dos textos. A exacta ubicacin dese Medulio sigue tendo problemas. En xeral, os historiadores galegos e outros como
Schulten, seguindo a Orosio, que era desta rexin e que podemos supor que a coeca mellor, sit.ano na zona do Baixo Mio, cara a Garda, prximo a Tui, e mesmo
chgano a identificar coa citania de Santa Trega. Pero tamn foi localizado na zona
prxima Sil, nas Mdulas, ou prximo Pea Sacra, na Actual Asturias, entre os
ros Deva e Nansa (Martino, Roma contra Cntabros, p. 56). Pero, se facemos caso
dun dato proporcionado por S. Isidoro (Etim. 15.1,19), temos que a expedicin acadou Ocano e as illas.
A fortaleza de Aracelio debe corresponder actual Aradillos, preto de Reinosa,
obxectivo dunha das tres operacins coas que se planificara esta guerra; as outras
das seran contra Bergido e o Monte Vindio e a terceira contra o Medulio en Gallaecia, sempre segundo a teora de Schulten, que entende a Cantabria nun senso moi
amplo. Cada un destes obxectivos sera cuberto por tropas que partiran de diferentes bases de operacins: Astorga, Segisama e Braga.
A campaa contra o Medulio do ano 26 a. X., xa que Augusto recibe a noticia
en Tarragona onde, por razns de sade, estaba a pasa-lo inverno do 26-25 e no seguinte ano iniciar o seu X consulado xa camio de Roma (Schulten, Cntabros,
p. 149). Esta cronoloxa rectificada por outros autores (Martino, Roma contra
Cntabros, p. 144) en base nome dos legados e s seus perodos de mandato, levndoa ano 22 a. X. O feito de que aparezan xuntos os nomes dos legados Antistio, Furnio e Agripa trae problemas cronolxicos xa que parece que Antistio combate no ano 25, Furnio no 22 e Agripa no 19 a. X. por Dion Cassio sabemos que Furnio
atopbase no ano 22 por primeira vez en Cantabria, as que parece que non puido
estar no Medulio no 25-26. Pode que Floro cometa un erro.
A baixada dende as zonas altas s baixas como sinal de dominacin constatada por varios autores; as fontes arqueolxicas confirman s fontes escritas nalgns
casos, pero noutros est moi claro que hai castros que siguen habitados dempois da
conquista romana e mesmo aumentan os seus permetros e a propia intensidade da
vida no poboado. Sen embargo, probable que moitos castros pequenos fosen
obrigados a ser abandonados e a se instalar nas zonas mis baixas e sen defensas,
razn sta moi probable de que non quedara pegada a conservar e por isto temos
esa lagoa informativa sobre os modos de vida en zonas baixas nestas pocas.
O suicidio con veleno extraido do teixo tamn o refire Strabon (111,4,18), Orosio
(VI,21,8) e Plinio (XVI,5O) e parece que o obtian das follas do taxus baccata e
aparece tamn como un veleno empregado nas Galias (Csar, bel!. Gall. 6,31,5).

96

PTOLOMEO (100-170 aprox.)

Claudio Ptolomeo, natural de Ptolemaida, deixounos unha variada obra que perdeu moito ser resumida por autores posteriores travs dos que nos chega a ns
a meirande parte da sa produccin en traduccins latinas ou rabes.
Viviu case sempre en Alexandra onde traballou no Museo. Adicouse con especial inters s temas de matemtica aplicada, astronoma e xeografa. Ademais escribiu sobre teora do coecemento mostrando unha filiacin peripatutica e unha
herencia de elementos platnicos e estoicos; tamn traballou sobre ptica, sobre un
calendario metereolxico, sobre o movimento dos planetas, sobre o planisferio, sobre o reloxio de sol, etc.
Na obra sobre astronoma, Sintaxis Matemtica, que logo ser coecida pola
sa versin rabe como Almagesto, transmite Ptolomeo todo o saber astronmico da Antiguidade, mantendo a concepcin xeocntrica do Universo que elaboraron autores anteriores; esta gran obra estar complementada polo Tetrabiblos.
Moi interesante para ns a Xeografa que est concebida como unha base
para a elaboracin de cartas de situacin. Ptolomeo relaciona 8.000 lugares con
acotacins de lonxitudes e latitudes anda que os erros son moitos e hai veces en
que as apreciacins non son exactas. Tomou moitos datos de Marino de Tiro e
mantivo tamn moitos dos seus erros. Para a Pennsula interesante porque pode
completar datos doutros autores como Mela ou Plinio.
O texto da Xeografa chega a ns a travs dunha compilacin bizantina do S. X.
e XI na que aparecen os datos do Ptolomeo e doutros xegrafos acompaados de
cartas, seguramente mis serodias. Os manuscritos mis antigos son os de Vatopedi (S. XII-XIII) e o Vaticanus Urbinus Graecus, algo posterior. O cartgrafo do S.
XVI, Mercator, ilustrou esta obra con mapas inspirados en manuscritos do S. V. En
realidade, mis que unha xeografa unha lista de nomes referidos s provincias de
Hispania. Aparecen relacionados accidentes xeogrficos, cidades, pobos, con referencias das coordenadas xeogrficas. O problema que os grados que emprega
Ptolomeo non son os mesmos que manexamos agora e a exactitude das sas localizacins s aproximada.
Por outra parte, Ptolomeo esquece accidentes importantes e sinala algns de pouca relevancia. Sen embargo, esta fonte de informacin serve para reforza-las noticias
de itinerarios anteriores e para coece-Ia rede viaria de Hispania no S. 11 d. X.
A obra de ptolomeo, referida a Galicia, foi estudiada ampliamente por Monteagudo, que, ademais de comentar e intentar localiza-los diferentes nomes de Ptolomeo, adapta e corrixe as coordenadas de Ptolomeo.

97

PTOLOMEO, Tboa 11
KEq;. C;'.

tI0navCa~

TappaXWV~0Ca~

[EUPWn~~ nCva~

~'.J

~{0L~

T~~ OE TappaXWV~0Ca~ ~ ~EV oua~Lx

nAEupa xat napa ~ov 6U~LXOV 'QxEavov fXEL
O~~W~. ME~a ~a~ ~O~ 60pCOU no~a~o~ lX~OAa~

KaAAa1xrnv Bpaxdpw~
Ar,ou no~a~o~ t XSOAaC
Ar,a.po\l 1xpo~

,
E
E'
E'
E'
E'
La'

NrSLO~ no~a.~o~ tx~oAaC

l\. q1.Cou
MLVCOU
A~

lXSOAaC
no~a~o~ lxSOAaC

no~.

n~yat ~O~ no~a~o~

LIt

~3'

o"

l."

~~'

L."

L.:'O"
6"
yo"
6"

yo"

~S'

L"

~y'

y"

~y'

L"

~o'

2. Ka,,-,,- a'C Xl0V l\.OUX~\J0CWV

'OPOLO\l 1xpov
OuCa no~a~o~ l x3oAaC
Ta~dpa no~al.lO~ lx3oAaC
Ap~.~pw\l ]
, Ap~d~pwv AL~r\I

N{pLO~

&.XPW~rpLO\l

3. tH 6E

&.px~Lx

E' L"
,
E yd'
,
E yo'

~6'

E'
E'

~E'

nAEupd,

y"
o"

~o'

~6'

~E'

y"
yo"
~"

~~ ~npxEL~aL

txEavo~ 6 xaAo~EvO~ Kav~dSpLO~, nEpLypd~E~aL O~~W~. ME~a ~o NpLO\l &.XPW~rPLO\l

t~EpO\l
~a~Cou

&.XPW~rPLOV,
(~,,-Cou)

l~'

~w~ot,

1xpo\l
Or,LP no~a~o~ lXSoAaC
To l~E~~~ ~XpO\l

E'

yo"

~E'

e:

o"

~E'

t
t

~'

L,:'

~E'

l:.'

4. KaAAa:CXl0\1 ~rnv l\.OUX1')V0Cwv lv ~rp

A(l AL~{\lL
<ll,,-ao LO\l Bp l. yd\l~ l.Q.\I
~E '
~' to"
l\.ana~Ca Kwpou 1xpov ~o xat
TpCAEUXO\l
o"
~'
~E '
MEdpou no~a~o~ lXSoAaC
~'
~E
NaSCou no~a~o~ lx3oAaC
l.'
y"
~E '
Na3 l.aAaOU Cwvo~ no~a~o~ tx~oAa. C
La 'Y"
~E '
I

MEyd-

L.:'Y"
lJ5"

yo"
L:'6 "

5. f1al.0l.Xl0\1
<llAaou l.ovaou Ca
NaCAou no~. tx~oAaC

98

l.a' 1.;6"

~E'

l.~'

~E

Y" LS
' L:;

11

KAQU LO~ P \'0\1

NOOLO\l

t:' l:;"
(, , (, "

~E'

(,"

~'

L.,"

~O~W\I KUAAU\,xol ot
AOUXD\lOLOL, t\l ole n6AELe ~Eo6YE\'OI. atE
BoOpo\l
1")'
"
~E'
L3"
'OAC\la,
1")' l::
~E'
L"
O-{)l,XU
-&' y"
~E'
y'
Al,300\Jxa
l,' e"
/lE' Y"
rr \, \1 't ea l . ' (, "
/lE' l, 3 "
Kup\I\,o\l
2;:'
~' 1..:6"
Toupoun1;Ca\la
(,' y"
~Y' 1...:6"
rAa\l6,.HPO\l
e
/lY' 1..:'
"OXEAO\J
1")'
y"
~' y "l,3"
ToPPLya
1")'
ty"
/l' ~'l,3"
22.

'EX~E\lOL

23. Kanopw\I.
'IpCa <PAaouCa
AoOxoe Ayoo~ou

(,'
"(,'

y" l, 3" /l' 1..:'

y" \, 3 " ~ ' r" L 3 "

24. Kl,Al,\lW\I.
t,y a,~a Ek p/l

(,'

y"

~'

6ax~6\1l,o\l

2;:'

L"

~'

26. Ba\,w\I.
<PAaouCa Aa/l3pC(,

2;:' y"

25.

AE~aw\I

~'

~"

27. EOUPPW\I
TaAa~

y"

e\J1")

t,y a~a Kou C\J~ l, \la

1")'

L;'

~'

L.:'

1")'

~E'

(,"

28. 'An' a\Ja~OAW\l ~O~W\I napXE L~a\'

'Ao1;oupCa, xal n6AEl,(, t\J a~~ at[E
AoOxo(, 'Ao~oupw\J
La'
/lE'
~' l:;
Aa3Ep\JCe
\'a'
"I\l1;Ep/l\Jl,O\l
l,' "
~'
y"
'ApYE\J~oAa
-&' y
~' l:;"
AayaCa.~o L
-&' y"
/lY' ~
NIaACaxa
l, y"
~'
fYl,a
l,a' L:'
~ y' ;:"
BpY\,o\l ~Aao\'O\l
1")' ~
/l'
e"
'I\J~Epall\lLO\l ~AUOl,O\J
-&'
~'
At:yCw\I 2;:' fEp~a\JLXD
-&'
~' t
~

99

29. Bp 1, y a lo x. 1, vGh)
Bpl,yaCx.l,ov

1,'

30. Bal,ouvT)voCWV
Bal,ouvCa

L.

31. 'OpvL.ax(jjv
, Iv'tEpxa'tCa

lo a' (,"

32. Aouyy6vwv
TIaloA6v'tl,ov

1,0.'

yo"

...' l:;y"

1, ,

y"

...y'

33. :aL.Al.VrnV
Nap{vl,ov

...b'

l:,'y"

L:'y"

...' y"

I,~"

...' "

~"

34. :oUltEpa'tCwv
TIE 't ao V1, o v

{t'

l:,'

...y' yo"

35. ' A...axrnv

'Ao'topl,xa Auyoo'ta

{t'

L::

...'

NE"'I,'t~pl,ya

z:'

1..:'

...y' t"

37. rl,youpprnv
<I>6po(, rl,youpprnv

T)'

36.

TEI,~Opwv

...y' t"

38. ME 't a~ U E 'toO Ml,vCou xat 'toU 60pCou

lto'ta...oO 'ta "'Ev tnL {taAoo~ xa'txoUOI,'KaAAaLXOL ol Bpaxpl,oL, lv ol(, n6AEI,(, a~E
(,'
...y' yo"
Bpaxapauyoo'ta
(,' l::
...y' ~
KaAouvov
(,' L::y"
... y' L" lo~"
TICVT)'to(,
...y' y" l.~"
T)' y"
KOVltAo'tLxa
...y' y" I,~"
T)' lo::
Touv't6~p 1, ya.
(,'
, Apaoxxa
...a' L"y"I,W'
39. Toupornv
tly a'ta A La

...y'

y"

(,'

...~'

L," t.~

KOt.A6~pLya

(,'

...W

y"

42. BL~aAGjv
cl)6poc; Bt.~aArnV

l:'

y"

... y'

y"

43. 1\L"'I,XG>V
<p6po(, At."'LXGjV

(,'

t.:.:y"

...~'

t6"

(,'

L::

I,~"

40. NE "'E 'ta'tGjv

0'6oA6~pLya

41 KOI,AEpl,VrnV

100

"

44.

fpouCwv

ToOba\,

T)'

45.

Z:' t.,;'

~'b"

/-l3'

yo"

KOUaXEpVrnV

uYba~a KOUaXEpVrnV

47.

/-l3'

1\ouayxG3v

MEpoa

46.

y"

z:'

"

/-l3'

Y"

T)'

"

/-l3'

y"

1\ou3a\'vrnv

K/-l3a\'~ov

48. Nap3aaGJv
~6po~

Nap3aarnv

73.

T)'

/-l3'

N~ao\' bE napxE\'v~a\' ~~ TappaxovT)~rn Kav~a3pCw 'QxEav,GJ al xaAo-

aea l.v /-lEV

/-lE~a\' TpCAEU~O\' aX61'tEA~\' ~PEt~;

wv ~O /-lE~a~
~'
/-l~' ~'b"
'QxEavrCL al Ka~~\'~EpC
~ov'apL~/-lO~, ~v ~o'/-lE~ac:u l.n{XEL

c:u l.n{XE\, /-loCpa~

'Ev bE ~G3 D.u~\'xG3

bE~ b{xa

/-lO CP a~
b'
xat al ~G3v 8EGJV v~ao\' bO ~ov
rx.p\'~/-l6v
b' yo"

/-lE'

L:,'

/-lY'

y"

PTOLOMEO, Tboa "

Captulo 6
Situacin da Hispania Tarraconense
Tboa Segunda de Europa
A beira occidental da Tarraconense, que est cara Ocano occidental, consta do
seguinte. Dempois do ro Douro seguen as desembocaduras:

1:

2:

Callaicos Bracaros:
Desembocadura do
Promontorio Avaro
Desembocadura do
Desembocadura do
Desembocadura do
As fontes do ro

ro Avo
ro Nebia
ro Limia
ro Mio

Dos Callaicos Lucenses

Promontorio Orvio
Desembocadura do ro Via
Desembocadura do ro Tamara
(dos Artabros)
Porto dos Artabros
Promontorio Nerion

5 30'
5 30'
5 40'
5 30'
5 20'
11 30'

42
42
42
43
43
44

15'
30'
45'
15'
40'
15'

5 30'
5 40'
5 40'

44
44 20'
44 40'

5 20'
5 15'

45
45 10'
101

3:

4:

5:

Lado septentrional sobre o que est o Ocano que se chama

describe as. Dempois do Promontorio Nerion hai outro promontorio no que estn as Aras Sestianas (do sol),
promontorio
Desembocadura do ro Vir
Un promontorio prximo
No Gran Porto dos Callaicos Lucenses
Flavio Brigantio
Promontorio Lapatia Coru que tamn se chama Trileuco
Desembocadura do ro Mero
Desembocadura do ro Nabia
Desembocadura do ro Nabialavion

Cntabro e que se

5 40'
6 15'
6 30'
6
8
9
10
11

Dos Paesicos
Flavionavia
Desembocadura do ro Nelo

45'

15'
20'
20'

11 45'
12

45 30'
45 30'
45 30'
45
45 50'
45 45'
45 40'
45 45'
45 25'
45 30'

21:

Viven tamn arredor do Promontorio Nerion os Artabros, que teen as cidades

de
Claudomerio
5 45'
25 10'
Novio
6 10'
44 45'

22:

Prximos estn os Callaicos Lucenses, que teen estas cidades interiores

Buro
8 15'
45 5'
Olina
8 30'
45 30'
Vica
9 20'
45 20'
Libunca
10 10'
45 20'
Pintia
10 10'
45 5'
Caronio
7
44 45'
Turuptiana
6 20'
44 45'
Glandomiro
7
44 30'
Ocelo
8 20'
44 25'
Turriga
8 50'
44 35'

23:

Dos Caporos
Iria Flavia
Lugo Augsteo

6 25'
7 25'

44 30'
44 25'

Dos Cilinos
Augas Clidas

6 20'

44 20'

Dos Lemavbs
Dactor;ro \.

7 30'

440

Dos Bedios
Flavia Lambria

7 20'

44 45'

Dos Seurros
Talamina
Augas Quintinas

8 30'
8 30'

44 30'
45 10'

24:
25:

.-,

0. ~

i':

26:
27:

~~,

102

28:

A estas, pola parte oriental engdese Asturias e nela estn as seguintes cidades.
Lugo dos Astures
11
45
44 30'
Labernia
11
44 20'
Interamnio
10 15'
9 20'
43 45'
Argenteola
9 20'
43 30'
Lanciata
Maliaca
10 20'
44
43 45'
11 30'
Xixia
44 10'
Bergido Flavio
8 30'
Interamnio Flavio
44
9
43 30'
Lexion VII Gemina
9

29:

Dos Brigecinos
Brigecio

30:

31 :

32:

33:

34:

35:

36:

37:

38:

Dos Bedunensios
Bedunia

10

44 50'

9 50'

44 25'

Dos Orniacos
Intercatia

11 10'

44 15'

Dos Lugns
Pelontio

11 40'

44 50'

Dos Selinos
Nardinio

10 20'

43 45'

Dos Superatios
Petavonio

9 30'

43 40'

Dos Amacos
Astrica Augusta

9 30'

44

Dos Tiburos
Nemetobriga

7 30'

43 45'

Dos Gigurros
Foro dos Gigurros

43 45'

Entre os ros Mio e Douro viven na costa os Callaicos Brcaros, que teen estas cidades:
Bracaraugusta
6
43 40'
Caladuno
6 30'
43 30'
Pineto
6 50'
43 35'
Compltica
8 20'
43 25'
Tuntbriga
8 30'
43 25'
41 55'
Araduca
6
103

39:

40:

41 :

42:

43:

44:

45:

46:

47:

48:
73:

Dos Turodos
Augas Flavias

6 30'

43 25'

Dos Nemetanos
Volobriga

42 35'

Dos Celerinos
Celiobriga

42 20'

Dos Bibalos
Foro dos Biba/os

7 20'

43 20'

Dos Limicos
Foro dos Limicos

6 50'

42 45'

Dos Gruios
Tude

8 20'

42 45'

Dos Luancos
Merua

7 30'

42 40'

Dos Quarcernos
Augas dos Quarcernos

7 20'

42 20'

Dos Lubenos
Cambeto

8 10'

42 20'

Dos Narbasos
Foros dos Narbasos

42

Estn prximas Tarraconense, no Ocano Cantbrico, as illas que se

os tres penedos Trileucos; o seu ponto medio est a
9
No Ocano Occidental estn as 10 illas Cassiterides, a
parte media delas est situada a
4
e as das illas que se chaman dos Deuses
4 40'

chaman
46 45'
45 30'
43 30'

Na Tboa 11 da sa Xeografa, Ptolomeo relaciona unha serie de nomes de cidades, cabos, pobos e illas do N-W peninsular. As, comenza polas costas (11,6,1-5)
para seguir polos pobos e cidades (11,6,21-49) e rematar coas illas (11,6,73)' No resto
da Tboa o sinalado xa non corresponde propiamente N-W.
A relacin de accidentes costeiros inciase partindo do ro Douro cara N. citando desembocaduras de ros, promontorios, golfos. Xa no interior, sinala a situacin
de varios montes e as cidades e pobos dos Gallaicos lucenses, dos Astures e dos
Brcaros, dicir, dos tres conventos da Gallaecia. Remata volvendo mar sinalando as illas Kassietrides, as Trileucas e as dos Deuses.
104

o inters do texto Ptolomaico coas sas acotacins de coordenadas en grados e

minutos evidente; mais a posibilidade de identifica-los lugares que cita cos actuais
nesas coordenadas non sempre posible; os intentos por logralo son frecuentes,
pero os resultados case que nunca son concluintes.
Dos nomes que da Ptolomeo, algns son novos, dicir, el o que primeiro os
menciona; pero outros xa foron citados por autores anteriores como Mela ou Plinio.
Neste caso frecuente que o nome non sexa exacto e presente variantes (variantes
que tamn se poden atopar nos tnesmos cdices) que complican anda mis o problema.
Os accidentes identificables estn practicamente todos citados en autores anteriores e, tratalos, xa foron comentados (entre parntese o lugar do comentario).
As, entre os ros aparece o Avo (Mela, 111,10), Nebis (Mela, "',10), Limia (Strabon,
111,3,4), Mio (Strabon, '11,3,4), Ulla (Mela, 111,10), Tambre (Mela, 111,10) e outros
novos como o Viri (identificable para Mller como Anllns e para Monteagudo co
Mero) e o Mera, no territorio galego. Entre os promontorios ou cabos aparece o Orvio (posiblemente o Cabo Silleiro), o Nerion (Mela, 111,9-10) difcil de determiar e
moi citado en autores antigos nos que vara a localizacin, pero que debe corresponder a un -dos santes mis pronunciados da costa W, Fisterra ou Tourin; Lapatia Coru ou Trileuco debe corresponder a Ortegal pe do que estaran as illas Trileucaso Entre os portos est o dos Artabros (Plinio, IV, 113) que sitan moitos crticos
na ra de Corcubin (Mller, Cuevillas, Monteagudo que precisa mis a sa localizacin pondoa en relacin cunha cidade lexendaria, Dugium ou Duio) e o dos CaIIaicos Lucenses (posiblemente na entrada Sada-Betanzos). Tamn cita Ptolomeo
as famosas Aras Sestianas ou do Sol (Mela, 111,13).
As cidades e os pobos constiten un captulo importantsimo na relacin de Ptolomeo; moitas sen case posibilidade de seren identificadas. As, estaran neste caso,
Olina, Turriga, Oceli, etc., outras pdense aproxima-la situacin, como Claudiomero, preto de Muxa; Vica, nas beiras do Eo; Libunca, na ra de Ferrol; un terceiro grupo est mellor documentado e localizado: nel estaran Flavio Brigantio (Corua),
Novio (pode que sexa Noia), Buro (Bares), Dactonio (Monforte de Lemos), Flavia
Lambria (Betanzos), Lugo Augsteo (Lugo), Lugo dos Astu res (Oviedo), Bracaraugusta (Braga), Augas Flavias (Chaves), etc. O cuarto grupo de cidades de Ptolomeo
aparecen tamn citadas polo itinerario de Antonino; as, na va n. o 18 aparecen as
mansins de Nemetobriga (prxima a Trives), Foro Gigurro (proximidades da Cigarrosa), Augas dos Querquernos (Baos de Bande); na va n.o 17, Tude (Tui), Pria
(lria), Augas Clidas (Cuntis ou Caldas); na va n. o 20, Caranico, Glandimiro e Timalino (en Ptolomeo, Caronio, Glandomiro e Talamina).
Cos pobos que cita Ptolomeo pasa igual que coas cidades: uns podmolos situar, anda que sexa aproximadamente, e outros son descoecidos. Entre os primeiros estn os Paesicos (Plinio, 111,28), Caporos (Plinio, IV,111), Cilenos (Plinio,
IV,111), Lemavos (Plinio, '",28), Gigurros (Plinio, 111,28), Celerinos (Plinio, 111,28),
Bibalos (Plinio, "',28), Limicos (Plinio, 111,28) e Quarcernos (Plinio, 111,28), Como no
caso anterior das cidades, pode haber variantes fonticas entre os diferentes autores que non impiden a sa identificacin.
Sobre as illas Kassiterides, sen dbida unhas das mis citadas da Antiguidade
ver Strabon, 11,5,15; as Trileucas deban estar pe.do promontorio Trileuco e, polo
tanto, prximas cabo Ortegal e as illas dos Deuses; posible que sexan as mesmas das que fala Plinio (IV, 119) e que estaran N. do Tambre.
105

-k-'

-'-7 ,---t-:-,h,.-=c--r---N.b,..
u-m Pr.

46,+--5"- - - - - + - - - - + - - 7 '

1.
Arlobroru~

Pr
-

Claud.omerium

",IRlAIII/,\lovlum

Portus

-~BrT<;"

eT~ruPllana

lrio Flovio

~
flavlo
lambros

P~~io'" el~1

---

.... -IG",l

9,9,\

..

c;t\J

\.l"''''

Tolomlne urr~gOf//
.,...

0IOU

T/!l!..RI....

R/IOVium/

T Nemelobrigo I R A
\.

Av.,~~~

..;
Osi;.

e a I I a e e i_

I
'.~t.1"11

Forum
tirnicorvm
(/ e
eVolobriga "'tIC/
e Coeliobriga
llt1toll
c. Ol \.

eAraducco

,!,~:;:;~-- -j -- - -

Boedunlo

~~
\.

. I
I

'

t
.'gen ea o

-forum

br a ea

0'1\\

e Aquoe
Ouolernorum

OU~eERN

J-

l'

.iyt

. __
0....jRi----

ePetavonium
\. \ l\'
eSUPERATI
S",l
loncioti

I
+----

_---

- --

,
I
\,

.Comboetum

I
I

.N:~b~s:rum
8"

I
I

,...c;\ /

-J - - - ---t~~//
poboac ins
estuario

t:. promontorio

{r

n a e e m en t o de ro

TI BU R I pobos

FIGURA 7.-0 Noroeste peninsular en Ptolomeo (segundo Tranoy)

106

M01'0co

//'1

i }
.Nordinium
.Gigio y

(,9,

\.\J""~

7'

\.\J~GOtol\

. . lobe.rnl'

i--L
Tudae

eMeruo
el

AMACII

~ Poelo~tlum

Interomnlvm.----eAAs~~~lsCt~-.

l .

..

' '1
I

Pinefus '.........
Gigurrorum
legio VII
Caladunume
el
'bp..\.\ ..... C.;;;,;Uli~ ..... .!!emino.
Aquoe
\ .Forum
~
Flovioe
'b
Tuntobri'g
~\J\l.O\)1
Bibolorum
\

N~b;s

~'::"oecium

........

lucus Asturum

--e

....
IlAEOUNENStS
e
Ocelu':n ~...... .
S Inleromnlum
V I ' / Bergldum
Inlereallo.
.... "
eFlavlum
~
ItollACI

Doc~onl~m...

Brocorougusto

43'+----\--

,1""

;;O"'."

Lucus

l' ",l SiC I

....

<;"eOu~:t":,

Augusti

Aquoe
eCalldoe

- - - - - -

42 5 ,

Burum

Glondomirum

O Ro \

c.'
J,A;n;
FI.OSri6

8~EO'(1

e. p..1'

\.\~I

.
Caran,um

Nov,um

fI,

l'

/'~'iof ';;" \;..... ~

.. l" .o,,~.~~I
~,,:o ':,:::~.~ ~::';o::.~:;:;;::::

'.".m
45'

N'b,.'''-;On;s

DION CASSIO (155-235 d. X. aprox.)

Era natural de Nicea e introdxose na vida poltica da man de seu pai que ocupou cargos de senador e procnsul; sto ocurra polo ano 180 baixo o mandato do
emperador Cmodo. Foi senador, pretor, cnsul; acompaar a Caracalla na expedicin a oriente; Macrino encargoulle o restablecemento da orde pblica en Prgamo e Esmirna e con Alexandre Severo chegar a disfrutar de favores especiais como
administrador da zona de Africa e das provincias imperiais de Dalmacia e Panonia.
Pero a sa rxida concepcin da disciplina truxolle problemas coas tropas e co propio emperador; deixar a vida pblica e retirarase a sa patria onde se adicou a escribir libros en homenaxe emperador.
Propxose escribir unha historia de Roma dende os comenzos; era unha empresa inmensa e el mesmo conta que estivo dez anos percura do material e outros doce escribndoa. Cando dou por rematada a Historia Romana, levaba escrito oitenta volumes.
Emprega un mtodo analtico que intenta armonizar cos feitos cronolxicos; non
moi claro na exposicin, pero manexa ben os efectos dramticos. Ten por modelos a autores moi diversos (Tucdides, Demstenes, Tito Livio, Tcito) e as fontes
son tamn moi variadas.
A sa obra se conserva en parte, as veces nos textos orixinais e outras veces en
reelaboracins.

DION CASSIO, 54,25

6 6'ODV

A~youo~o~,

tnE~6~ nv~a ~~ ~E

tv

~at~

raAa~Ca~~ ~at~ ~' 'I~npCa~~ nOAAa ~EV ~vaAwoa~

w~ txo~o~~, nOAAa 6E xat nap' tXELVWV Aa~wv ~nv
~E tAEu~EpCav xat ~~v nOA~~ELav ~ot~ ~EV 6o~, ~ou~
~~EA6~EVO~, 6~~xnoa~o
~Co~n.

6'

t~ ~~v cPw~nv ~VEXO

DION CASSIO, 54,25

Augusto, dempois de todo o de Galicia... e o de Iberia, perdendo unhas
veces e dominando outras, segundo as circunstancias, gobernou concedendo a ciudadana a uns e suprimndoa a outros... retirndose a Roma.

Augusto da por concluida a dominacin de Hispania ou Iberia trala victoria sobre

os pobos do N. no ano 19 a. X.

107

DION CASSIO, 37,52-53

lv

~EV ~ ~~ n6AE~ ~aO~' tyVE~O,

6 E

Kataap

~~~ ~E Aua~~avCa~ ~F-~a ~v a~pa~DyCav ~P~E, xal UVD~El~ ~v ~a ADa~p~x, ~nEp nou aEl nap'a~~ot~ ~v, ~VEU
~EyAOU ~~vo~ n6vou xa~~pa~ tauxCav fXE~V, o~x ~~AD
~D~ ~E yap tn~~u~~v, xal ~ov no~n~~ov ~o~ ~E
~AAOU~ ~ot~ npo a~~oO ~ya nO~E UvD~v~a~ CDA~V, o~
EV 6ACyOV t~p6VE~, ~AA' ~An~CEv, ~v ~~ ~6~E xa~Epy
aD~a~, ~na~6( ~E E~~t~ atpE~~aEa~a~ xal UnEp~Ua ~pya
~noOEC~Ea~a~, o~ ~E ~~AAa xal B~~ tv ~ot~ raOECpo~~,
B~E t~a~CEuE, ~~ ~D~pl auyyCvEa~a~ 5vap fOO~E, xal
napa ~~v ~V~EWV f~a~Ev B~~ tv ~EyA~ OUV.~E~ fa~a~.
B~EvnEp xal Etx6va 'AAE~vopou tv~aU~a tv ~~ 'HpaXAOU~ ~vaxE~~vDV towv hVEa~va~E, xal xa~wopa~o

aE

B~L ~DOV
l~ov a~~~

nw ~ya fpyov tnEno~~xE~. hn'oDv ~o~wv,

EtpDvEtV, ~anEp EInov, npo~ ~o 'Ep~CVLOV
l~pnE~o'xal ExAEuaE ~ot~ otx~~opa~ a~~oO l~ ~a nEo~va ~E~aa~~aaL, ~p6~aaLv ~EV Bnw~ ~ hno ~~v lpu~
v~v 6P~W~EVOL A~a~EwaLv, fpy~ OE tD Etow~ B~L ~v
nO~E a~~o nOL~aELav, xhx ~o~ou nOA~ou ~LVa h~op~v
A~~E~aL. B xal lyVE~O. ~o~ou~ ~E ODV t~ BnAa lA~6v
~a~ unDyYE~O xal tnELo ~~v nADaLoxwpwV ~~v~, OECaav~E~ ~ xal tnl a~a~ 6p~~a~, ~o~ ~E natoa~ xal ~a~
yuvaIxa~ ~ ~E ~AAa ~a ~L~~w~a~a ~nEp ~ov ~WPLOV unE~~EV~O, ~a~ n6AE~~ a~~v tv ~ ~oO~' fnpa~~ov npoxa~aXE, xal ~E~a ~aU~a xal lXECVOL~ npoa~L~E. npo~aA
A~VWV ~E ~a~ hyAa~ a~~~v, Bnw~ aXEoaa~EtaL ~ot~
'Pw~aCoL~ npo~ ~v ~~v ~oaxD~~wv hpnayv lnC~wv~a~,
~a ~E~pnooa nap~xE xal a~~ot~ unoAa~wv lvCxDaE
xhv ~o~~ ~a~wv ~ot~ ~o 'Ep~CVLOV otxoOv~a~ h~Ea~D
xvaL ~E xal lnavL6v~a a~~ov lVEOPEELV ~AAELV, ~6

~E ~EV l~pav

hVExwPDaEv, aD~~~ OE lnEa~p~Eua a~L

xpa~~aa~ npo~ ~ov ~xEavov ~Eyov~a~ a~~ot~

xa~EOCw~EV. lnELO~ ~E ~v ~nELpov tXALn6v~E~ l~ v~a6v
~Lva tnEpaL~Daav, a~~o~ ~v, \pt>]yp nou nAoCwv E~n6
pEL, xa~a xwpav f~ELVE, aXEoCa~ OE au~n~~a~ ~po~ ~L
~oO a~pa~oO OL' a~~~v ~nE~~E, xat auxvot~ hn~aAE

aLv, xal

XDA~ yp ~LVL npo~ ~~ v~aw o~a~ npoaaxwv 6 ~v ~YE

~ovCav a~~v fxwv, xal ~~E w~ xal nE~~ oLa~aoCaov~a~
a~~ot~ lx~~~aa~, ~nF-~~a a~6~ ~E uno ~~~ avappoCa~
lX~Laa~El~ l~av~X~D xal lXECVOU~ lyxa~A~nE, xal a~
~~v ol ~EV ~AAOL YEvvaCw~ h~uv6~EVO~ fnEaov, nonALo~
OE xaCouoL~ ~6vo~ ~E nEpLAEL~~El~ xal ~~~ hanCoo~
a~EPD~El~ ~~ ~E ~o ~owp taEn~oDaE xal oLEv~~a~o. ~6~E
~EV 6 ~aO~' tyVE~O ~a~Epov OE 6 Kataap nAota ~no
raoECpwv ~E~anE~~~EVO~ l~ ~v v~aov nav~l ~~ a~pa~~

lnEpa~~D, xal hXOVL~l a~~ov~, xax~~ uno aL~~oECa~ ,

fxov~a~, napEa~~aa~o. XhV~EO~EV l~ BpLyv~Lov n6ALv
KaAAaLxCa~ napanAEaa~ ~~ ~E ~o~C~ a~tt~ ~oO np6anAou,
o~nwno~E vau~Lxov topax6~a~, l~E~6~~aE xal xa~Ea~p
~a~o.

108

DION CASSIO, 37,52-53

Iso ocurriu na cidade; Csar, trala expedicin, escomenzou a de Lusitania e, anda que puido quedar inactivo, lago de limpar de bandoleiros
que sempre os haba entre eles, non o quixo, pois estaba cobizoso de
fama e desexaba ser mis que Pompeio e que os demais que antes que
el adquiriran gran poder. Non pensaba en COL/sas de pouca importancia
sen6n que esperaba realizar unha gran empresa para ser elexido cnsul
punto e levar a cabo fazaas extraordinarias; e ademais, porque en
Gades, cando era administrador, a sa nai se Ile apareceu en sanos e
polos adivlos soubo que acadara un gran poder. As, cando viu unha
estatua de Alexandre erixida no templo de Hrcules laiouse e chorou
porque el non ralizara nada importante. Por iso, anda que puido manterse en paz, como xa dixen, dirixiuse cara o monte Herminio e mandou
que os seus habitantes se trasladaran chaira ca pretexto de que non fixeran bandidaxe dende lugares ben protexidos pero, de feito, sabendo
que non oan facer e que desa guerra sacara algunha avantaxe. E as
fOl: Someteu s que se ergueron en armas. E cando os das rexi6ns mis
prximas, polo medo de que tamn fora contra eles, puxeron a salvo s
seus filias, mulleres e o de mis valor aln do Douro, someteu s cidades que fixeran todo iso e lago castigounos duramente. Botando eles
por diante o gando, coa idea de atacaren s romanos espa//ados na percura do gando, deixou pasar s animais e atacando a aqueles, venceunos. Namentras, saber que os que habitaban o Herminio desertaran e
que se metan terra adentro para prepararen emboscadas, entn retirouse a outra parte e fixo outra vez unha expedici6n contra eles e, dominalos, perseguiu 6s que fuxan cara o Ocano. Cando abandonaron o
continente dirixronse a algunha illa e el, con70 non dispoa de moitas
naves de carga, pern7aeca na rexin, e cando dou feito unha balsas
enviou nelas unha parte do exrcito e perdeu un bo nmero del. En
efecto, o que tia o mando, atracando nun peirao prximo illa e facendo desembarcar 6s que atravesaran ata o pe, dempois, abrigado palas
mareas, zarpou abandonndoos; defendndose valerosamente, algns
deles renunciaron e Publio Esceovio, s e abandonado, privado do escudo, chimpouse auga e salvouse a nado. Todo iso sucedeu entn.
Dempois, Csar, facendo vir unha barcaza de Gades, atravesou con todo o exrcito e, sen loita, someteL/ 6s que estaban nunha mala situacin
por falta de vveres. E dende al, navegando 6 langa da costa, cara Brigantio, cidade da Callaecia, atemorizounos e someteunos polo ruxido
da navegacin xa que endexamais viran unha escuadra.

Incluimos todo este prrafo de Dion Cassio porque, anda que soamente fai referencia directa a Gallaecia remate do mesmo, rnoi interesante para coece-Ias razns da expedicin de Csar. Chega este por va martima partindo de Cdiz e arriba
a Brigantio; era o ano 61-60 a. X. e por segunda vez vian os romanos, organizados
en expedicin, a Gallaecia. O feito de velos chegar polo mar debeu causar unha for109

te impresin s indxenas que, segundo conta Oion, co medo e o pasmo foron prontamente sometidos.
A cidade de Brigantio identifcase coa actual Corua (Schulten, F. H. A. t. V.,
p. 13; Cuevillas, Estudos, p. 42; Madoz, Diccionario, t. 4, p. 442) ou con Betanzos
(Monteagudo, Galicia en Ptolomeo, p. 635 anda que admite tamn a outra posibilidade) e aparece citada noutros autores (Ptolomeo, 11,6,4; Orosio 1,2,71; Itin. 424,5)
referida sempre zona da mltiple ra de Corua-Betanzos-Pontedeume-Ferrol. Cun
nome semellante tamn cita unha cidade Tcito (XII,32) e Ptolomeo (11,2,6) en Bretaa e Irlanda e Strabon cita outra en Retia (IV,6,8L A raz brig- bastante empregada en zonas de poboacins celtizadas. En autores posteriores como Orosio tamn
aparece a forma Brigantia.
Oebuxa ben Oion Cassio a personalidade de Csar e as razns, non as nicas, da
chegada a Brigantio. A cobiza de gloria e poder e os seus apuros econmicos san
coecidos tamn a travs doutros autores. Busca pretextos de guerra cando xa estaba en paz a zona logo de controla-lo bandoleirismo; as poder perseguilos N. do
Oouro, dicir, na Gallaecia. Mais ter que voltar para volver a dominar s insurrectos do Monte Herminio (identificado coa Serra da EstrelaL Os Lusitanos fuxen e pasan a unha illa que non est moi lonxe da costa porque na baixamar pdese ir a pe e
que probable que se trate de Peniche (Schulte, F. H. A. t. V, p. 13) N. de Lisboa.
Este contratempo serviralle para organizar unha escuadra coa que chegar a Brigantio e coa que atemorizar s seus habitantes.

110

ITINERARIO DE ANTONINO

o documento coecido como Itinerarium provinciarum Antonini Augusti

unha das fontes mis antigas e importantes para o coecemento dos camios romanos; nel aparecen citadas 372 vas terrestres das que 34 corresponden a Hispania e 3
delas percorren territorio galego.
En cada una das vas van sinaladas as diferentes mansins e as distancias entre
elas. Anda que estn recollidas as grandes vas, faltan moitos dos camios secundarios que deberon ser mltiples e interesantes.
Pouco sabemos do autor do texto e do momento da sa redaccin orixinal. Consrvanse uns 20 manuscritos que presentan algunhas variantes; en 13 delas aparece
o nome de Antonius como o nome do posible autor; noutros, como no do Escorial,
aparece o nome de Antoninus, pero non como o do autor senn como o do emperador que mandaba no momento da sa redaccin. De a o costume de denominar a
este Itinerario como de Antonino e de identificalo con Caracalla. Sen embargo, hai
serios problemas para admitir, sen mis obxeccin, esta atribucin; para os que
pensan que sera desta poca, aproximan a data do ano 217, final do mandato de
Caracalla, como o momento da redaccin; para outros podera ser mesmo anterior
(da poca de Antonino Po ou Marco Aurelio) pero sufrira unha refundicin posterior no s. IV. Opinins autorizadas como as de Mller, Mommsen ou Kubitschek inc1nanse a pensar que se tratara dunha obra dos primeiros anos do mandato de Dioc1eciano, dicir, arredor do ano 280 d. X.
Tamn prantexa moitos problemas a intencionalidade do documento. Una opinin moi xeralizada a de que o Itinerario foi mandado redactar con carcter oficial
o feito por funcionarios que manexaran os datos arquivados na administracin pblica; esta idea parece estar hoxe en tea de xuicio pasando a considera-lo documento como algo de carcter privado sen conexin oficial (Roldn Hervs, Itineraria,
p. 23). Pero, anda aceptando esta idea inicial, queda sen explica-la verdadeira razn
da sua elaboracin: para uns sera un traballo de biblioteca na que se recopilaran a
meirande parte dos datos sobre os nomes dos lugares sen nengunha finalidade
prctica como podera se-la de servir de gua s viaxeiros (Kubitschek); para outros
(Mller) o autor estara guiado por unha finalidade esencialmente prctica para axudar a camiantes, comerciantes, etc.; tampouco hai que desbota-Ia idea dunha finalidade militar para planifica-lo movimento das tropas e coece-Ias distancias e situacin das mansins para o aprovisiona mento.
E indudable que os manuscritos presentan mltiples interpolacins e erros non
sempre explicables; estes feitos complcanse porque non coecemos con certeza as
autnticas fontes de informacin que manexou o autor ou autores do Itinerario. Os
erros mis importantes son os que se refiren transmisin dos nomes e s distancias correctas entre as mansins. O Itinerario, con ser unha fonte importantsima,
ten que ser confirmada con outras fontes, sobre todo coas epigrficas, para poder
ser aceptado. As, algns dos problemas referidos localizacin das mansins intntase solucionar tendo en conta os diferentes casos en que aparecen citadas
(ablativo, acusativo, locativo) e, segundo analiza Arias (El secreto de Antonino),
cando aparecen en ablativo ou locativo tratarase de mansins situadas na propia
va e as millas son as que, con exactitude, a separan da mansin anterior; cando
aparecen en acusativo sen preposicin tratarase de nomes que indican unha direc111

tera. Tampouco ha; que esquece-Ios restos toponmicos e histricos que axudan a
coecer mis datos sobre a va.
Esta importante va 18 moi probable que tivera enlaces con outras vas secundarias que non figuran nos itinerarios pero das que podemos sospeita-Ia sa existencia polos datos que nos proporcionan as fontes que acabamos de sinalar. As, probable un camio entre Baos de Bande e Ourense, outro de Geminas (Sandis) a
Vern ou estes fragmentos de vas que serven moitas veces para varia-las interpretacins dos trazados nos diferentes autores que estudiaron a va.
A primeira das mansins en territorio galego Aquis Oreginis. Presenta variantes no seu nome (Originis na edicin de Fortia D'Urban e no Cdice Parisinus Regius
4807) e nas milas que a separan da mansin anterior (XVIII segundo unhas edicins
e XXVIII segundo outras (anda que neste caso parece mis un erro engadindo un X)
O Ravenate e as Tboas de Peutinger ctana xa moi modificada como Aquis Ocerensiso O nome desta mansin, que moi probable que xurdira palas necesidades da
nova calzada (Caamao, Las mansiones, p. 110), fai referencia a un establecemento
de fontes termais (Estefana, Vas, p. 28; B. Sivelo, Antigedades, p. 162; Sanjurjo,
Caminos,lI, p. 319). Este dato e o feito da presencia de varios miliarios no punto de
entrada da va en Galicia, en Portela do Home, permite coecer con bastante exactitude esta mansin no lugar chamada Baos de Riocaldo, ubicacin na que coinciden tdolos autores. Sen embargo, no S. XVIII e XIX sita base en Baos de Bande
debido a unha interpretacin errnea dun miliario de Adriano; nese lugar estara situada a terceira mansin desta va, a de Aquis Ouerquernis. A localizacin de Aquis
Oreginis en Baos de Rioca/do estara confirmada por restos epigrficos, toponmicos e arqueolxicos (B. Sivelo, Antigedades, p. 154; D. Sanjurjo, Caminos //, p.
319; Estefana, Vas, p. 511; Caamao, Las mansiones, p. 112).
Aquis Querquernis, a terceira mansin da va 18, estara a XIV millas da anterior,
que se cumplen no lugar situado entre Porto Ouintela e Baos de Bande, no punto
coecido como a cibd, preto dunhas augas termais que darn, seguramente,
nome mansin. Sen embargo, tamn disctese sobre a verdadeira referencia: ben
pobo dos Ouerquernos/Ouarquernos/Ouaequernos que teran aqu a capital (eso
parece indicar unha lpida, CIL, 11,2,477) ou ben da palabra latina quaercus, carbailo, encia, facendo alusin abundancia desas especies no lugar. Sobre as variantes do nome da mansin, temas: Ouerquernis, Ouercennis nos cdices do propio Itinerario, Cercensis no Ravenate, Ouerquernos en Plinio, Ouercernos en Pt%meo e Ouarquernos en lpidas. Nun documento do S. X do mosteiro de Celanova
aparece citada como Aquas Clidas e noutro do S. XI como Aque Calidense (Caamao, Las mansiones, p. 112).
A localizacin desta mansin en Baos de Bande clara e existen datos literarios
e arqueolxicos abundantes (restos da calzada, das termas, da villa, moedas, etc.)
recollidos por varios autores (B. Sivelo, Antigedades, p. 154; Cen Bermdez, Sumario, p. 216; D. Sanjurjo, Caminos 11, p. 319; L. Cuevillas, La mansin, p. 14; Couceiro Freijomil, Monumentos, p. 242; Risco, Geografa, p. 131, etc.).
O inters desta mansin fixo que se proxectaran excavacins arqueolxicas iniciadas por L. Cuevillas no 1921 deixando descuberto restos de vivendas de prantas cuadrangulares e rectangulares, variado material cermico romano, restos de
muralla, etc., nunha rea extensa que levou a Cuevillas a concluir que al existira un-

114

ha gran cidade que sera o lugar de empalme de das vas xa que de al salira unha
va secundaria que ira a Ourense pasando por Celanova, opinin compartida por varios autores (Caamao, Las mansiones, p. 115). As excavacins reanudronse no
ano 1975 baixo a direccin de R. Colmenero.
Hoxe a mansin est baixo as augas do pantano das Cunchas, pero nos momentos de pouca auga anda posible distinguir restos de muros da vella mansincidade. Tamn moi probable que algunhas pezas aproveitadas na igrexa visigtica
de S. Comba de Bande procedan de al.

Geminis, presenta tamn variantes (Geminis e Gemina) no nome e na separacin

da anterior (XVI-XlII-XV millas). Se aceptamos XVI millas da edicin de Cuntz, stas
cumpliranse no lugar de Sandis, lugar que parece que o poden confirmar varios
miliarios e a presencia de materiais (D. Sanjurjo, Caminos 11, p. 320-341). Case tdolos autores coinciden nesta localizacin (D. Sanjurjo, Blzquez, Macas, C. Valvs,
Estefana, Caamao, etc.) anda que hai quen a sita en Baos de Molgas (Cornide,
Galicia antigua, p. 12; B. Sivelo, Antigedades, p. 147; Vicetto, Historia de Galicia,
p. 118) pensando que nome faltballe a palabra aqua, Aqua Gemina, polo
que a mansin estara no lugar ande brotan das fontes e iso sera, segundo eles, en
Baos de Molgas. Pero esto non coincide coas indicacins miliarias e non ten porque facer, necesariamente, referencia auga. A idea de geminas, das, xmeas,
pode facer referencia a algn accidente topogrfico, por exemplo, dous outeiros,
ou histrico, dous castros. Cuevillas pensa que debera estar en Parada de Outeiro
(Restos romanos, p. 438), pero este lugar queda moi desviado do trazado do Itinerario.
Salientibus aparece citada sen variantes nos diferentes cdices e edicins pero s
varan as millas que a separan de Geminis: XVIII para Cuntz, Fortia D'Urban; XII para Saavedra, Blzquez, Estefana, R. Colmenero. Se son XVIII parece que se alteraran as distancias do resto das mansins e habera que situala nun lugar ande non
hai restos arqueolxicos. Se son XII millas a mansin estara en Baos de Molgas
(Caamao, Las Mansiones, p. 119) ande hai augas termais e abundantes restos romanos. Pero a localizacin desta mansin presenta, segundo os diferentes autores,
numerosas variantes; os que situaron Geminis en Baos de Molgas, levan a Salientibus a Castro Caldelas ou A Medorra, lugar ande para outros estara a seguinte mansin, Praesidio (Cen Bermdez, Sumario, p. 217; Vicetto, Historia, p. 118). Entre
Villarino Fro e Montederramo sitana B. Sivelo (Antigedades, p. 147) o que parece un desprazamento forzado do trazado da va, semellante que propn Blzquez
(Va romana, p. 17) situndoa en Arnuide ou Conde Valvs (La mansin, p. 94) e Estefana (Vas, p. 29) levndoa a Arme en base s interesantes restos romanos do
lugar.
Tanto no caso de admitir Baos de Molgas como no de Arme, hai unha razn
que est en relacin ca significado de Salientibus como algo que corre, que fle,
a auga. No primeiro caso est clara a presencia de augas termais e as sera unha
mansin ubicada xunto a este tipo de fontes que tanto gustaban s romanos e igual
que sucedera no caso de Aquis Oreginis e de Aquis Querquernis.
Praesidio presenta as variantes de Presidio e Presidium no Itinerario e no Ravenate e nas millas que son XVIII en Cuntz e VIII noutras edicins como a de Fortia.
E probable que o seu nome faga referencia a algo defensivo en funcin da proteccin da va; por iso pensouse como lugar axustado en Castro Caldelas (Sarmiento, Cen Bermdez, Saavedra, Risco, Vicetto); tamn foi ubicada en S. Xon de
115

Camba e en Medorra (Estefana, D. Sanjurjo, Blzquez) anda que estes lugares parecen desviarse do trazado da va. Outra posibilidade O Burgo no que a sitan B.
Sivelo, M. Macas e Caamao. Sen embargo, segue sendo problemtica a identificacin pola falta de restos epigrficos e os arqueolxicos non c1arexan moito o problema.
Nemetobrica aparece tamn citada polo Ravenate e Ptolomeo como a cidade
dos Tiburos; estara a XIII millas da mansin anterior. Existe coincidencia entre os
autores para situala entre os ros Navea e Bibei pero disctese o lugar exacto. Para
uns (Verea, Saavedra, Clairac, Rodrguez Dez) estara en Ponte Navea, un pobo
preto de Trives; para outros (B. Sivelo, Cuevillas, Serpa Pinto, Cen Bermdez, Vicetto, Couceiro Freijomil, Moralejo Lasso, etc.) estara en Mendoia que consideran o resultado da evolucin lingstica de nome da mansin; outro grupo de autores (Roldn Hervs, Estefana, D. Sanjurjo, Murgua, Blzquez, Caamao) sitana
en Sta. M. a de Trives ou Trives Vello, nome que podera ter relacin co pobo habitantes destes lugares, os Tiburos e onde teen aparecido abundantes materiais romanos (ladrillos, sepulturas, lpidas, moedas, etc.).
Foro estara situada a XIX millas de Nemetogrica e aparece tamn citada polo
Ravenate, a Tboa de Peutinger, Ptolomeo, Plinio e na epigrafa aparece citado o
nome dun dos habitantes do pobo Guigurro do que Foro sera a sa capital.
Anda que no Itinerario aparece s como Foro, a mesma poboacin que actuaba de cidade principal do pobo Guigurro. O nome deste pobo presenta numerosas
variantes: Guigurnio, Guigurmon, Guigurnion, Guigourron, Guigurro, Egurro, Cigurro.
Existe unha opinin xeralizada a situala nas proximidades da Ra ou xunto
ponte da Cigarrosa (Caamao, Estefana, Sarmiento, D. Sanjurjo, Cen Bermdez,
Blzquez, Cuevillas, Roldn, etc.), A Cigarrosa, nome que mantn clara alusin
nome dos Guigurros, est situada nunha importante zona agrcola e mineira, coinciden nese lugar as millas da va e unha zona de aparicin de importantes restos arqueolxicos entre os que destacan os mosaicos descubertos no ano 1898 e posteriormente no 1969 e 1973 e que foron estudiados, entre outros, por Balil, Acua e
Barral.
Gemestario estara situada a XVIII millas de Foro; nas Tboas de Peutinger aparece como Ginistraia e tamn no Ravenate.
Presenta moitos problemas de localizacin e non debeu ser unha mansin nin
unha poboacin moi importante. Partindo da semellanza do nome co actual Xestoso, anda que cun trazado da va probablemente errneo, algns autores sitan a
mansin al (B. Sivelo, Blzquez, Mller, Hbner, Madoz, Vicetto, etc.); Estefana,
e D. Sanjurjo pensan que estara en S. Miguel de Oulego e Caamao lvaa s proximidades do actual Robledo nunha zona coecida como a cibd. Nestas9as ltimas localidades tense atopado restos arqueolxicos que confirmaran a ubicacin
da mansin.
.
As restantes mansins, Belgido, Interaconio Flavio e Astrica estn xa fora do
actual territorio galego. Belgido, que aparece tamn co nome de Bergidp nalgns
cdices, probable que estivera situada no lugar coecido como Castro da Ventosa
ou ben en Cacabelos ande hai abundante material romano. Interaconio Flavio ou Interepaconio Fluvio pode corresponder actual S. Romn de Bembibre onde tamn
se teen localizados restos romanos (Blzquez, Estefana) ou Bembibre (Gmez
Moreno) ou mesmo Ponferrada (Fortia). A va remata na capital do convento Asturicense, Astorga.

116

LVCVS

/
I

I
A~GVSTI
I

XXI

TIMALlNO

XI

PONTENEVIAE
X

Stadia

VTTARIS

el

FIGURA 8. -As vas romanas do N-W no Itinerario de Antonino (segundo

Roldn Hervs)

117

ITINERARIO (Va 19)

429,41TEM A BRACARA ASTURICAM ... m. p. CCXCVIIII, sic:
(Va dende Braga a Astorga)

6 Limia
7 Tude
430, 1 Burbida
2 Turoqua
3 Aquis Celenis
4 Tria
5 Assegonia
6 Brevis
7 Marcie
8 Luco Augusti
9 Timalino
10 Ponte Neviae
11 Uttaris
431, 1 Bergido
2 Interamnio Fluvio
3 Asturica

m. p. XVIIII
m. p. XXIIII
m. p. XVI
m. p. XVI
m. p. XXIIII
m. p. XII
m. p. XIII
m. p. XXII
m. p. XX
m. p. XIII
m. p. XXII
m. p. XII
m. p. XX
m. p. XVI
m. p. XX
m. p. XXX

A va coecida como 19 anterior va nova, a 18, e longo del aparecen

miliarios anteriores, xa da poca de Nern. E unha va que daba un longo rodeo polo
Minho portugus, atravesaba de S. a N. a provincia de Pontevedra e gran parte da
Corua, pasaba por Lugo e chegaba a Astorga logo de empalmar coa 18 en Bergido.
No seu trazado presenta numerosos problemas existindo algns tramos verdadeiramente difciles de resolver. Partindo de Braga cara W. atravesara o Limia en
Ponte Limia e entrara en Galicia por Tui; en direccin a Ponteareas pasara por Borbn, Tourn, Cuntis, Pontevea, Arza, Melide, Palas, Marzn, Lugo, Ponte Navia,
Ambasmestas, Vega de Va/crcel, Cacabelos, Bembibre e Astorga. Este trazado
unha posibilidade (Estefana, Vas, p. 51-52) co que moitos non estn de acordo, sobre todo no tramo que afecta provincia de Pontevedra no paso por Caldas e na
provincia de Corua a discusin est en si esta ou outra a va que pasa por Padrn
e Santiago. As, B. Sivelo (Antigedades, p. 163) dende Tui lvaa por Borbn, Caldelas, Caldas, Moimenta, Moraa, Iria, Pontevea, O Pino, Oines, Goln, S. Salvador de Abeancos, Marzn, Lugo, montes de Recemil, Doncos, As Nogais, Ruiteln,
Noceda, Vega de Valcrcel, Bergido, Astorga. Monteagudo (Carta 11/, p. 202) vara
tamn o trazado: de Tui ira por Mos seguindo un trazado recto; entre Redondela e
Pontevedra coincidira coa va per loca martima; pasara por Caldas, Padrn, O
Faramello, Sabugueiro, Vitris, Melide, Marzn, Lugo; a partir de Lugo pensa que
puideron ser dous os camios, un por Sarria e As Nogais ata Vega de Valcrcel e
outro que ira por Gatn a Vega para continuar logo os dous a Bergido. Filgueira Valverde (Carta, p. 19) da un trazado que dende Tui ira a Ponteareas, Pas, Borbn,
Tourn, Caldas no seu paso pola provincia de Pontevedra. Blzquez (Va, p. 14) lvaa por Tui, Porrio, Mos, Borbn, Tourn, Cuntis, Cesures, Padrn, Aixn e logo
118

de pasar por varias pontes chega a Lugo; dende aqu seguira por Gatn, Vega de
Valcrcel a Bergido e Astorga.
Como se pode apreciar, hai diversidade de trazados; uns poden considerarse
matizacins pero outros varan por completo o trazado da va. En moitos casos, estas variacins veen determiadas pola ubicacin das mansins das que, para esta
va, existen mo; diferentes posibilidades segundo as interpretacins.
En canto as mansins desta va en territorio galego, a primeira, Tui, xunto con
Lugo, deben se-las nicas que non ofrecen dbida na sa localizacin. A mansin
de Tui estara a XXIII millas da anterior. A Tboa de Peutinger tamn a cita.

Burbida xa ofrece problemas; presenta as variantes de Burbacla e Barbida nos

diferentes cdices. Estara a XVI millas de Tui e aparece identificada con Borbn por
case tdolos autores (Estefana, B. Sivelo, Blzquez). Nesta localidade teen aparecido restos romanos que poderan confirmar esta localizacin.
Turoqua, a XVI millas da anterior e tamn recollida na Tboa de Peutinger, moi
problemtica. Para Blzquez correspondera actual Tourn; segundo Monteagudo
estara en Saxamonde; B. Sivelo lvaa a Caldelas; Estefana dubida entre Tourn e
Tenorio. A falta de datos arqueolxicos claros non permite a sa localizacin exacta.
Aquis Ce/enis ou Celinis unha das mansins mis discutidas desta va, pois da
sa ubicacin depende substancialmente o trazado da va. As das posibilidades
que se manexan son as de Cuntis (Estefana, Blzquez) e Caldas de Reis (B. Sivelo,
Monteagudo, Filgueira, L. Ferreiro). Nas das vilas hai restos romanos e estacin de
augas o que dificulta a resolucin definitiva. Na Tboa de Peutinger e no Ravenate
tamn aparece sinalada.
Tria ou baixo os nomes de Pria e Iria ter que ser situada en funcin da ubicacin
da anterior. Para uns corresponde a Aixn e para outros a Iria ou Padrn. Igual que
no caso anterior e no seguinte, sinalan estas mansins O Ravenate e a Tboa de
Peutinger.
Assegonia, tamn citada como Asseconia, estara en Furelos (Estefana) ou en
Oines (B. Sivelo) ou en Axin (Blzquez) ou en Sabugueiro (Monteagudo), por citar
algunhas posibles localizacins, case hai tantas variantes como autores se ocuparon
da va.
Algo semellante pasa con Brevis, que presenta, por demais, variantes nas millas
segundo os cdices (XII, XXII, XXIV) o que complica mis o que xa est bastante difcil. O Ravenate e a Tboa de Peutinger tamn a rexistran. Estefana pensa que estara nunha zona nas proximidades de Arza; B. Sivelo en Abeancos; Monteagudo
en Vitris, L. de Melide; Blzquez pensa que estara prxima ro Iso.
Mis acordo hai en situar en Marzn a mansin de Marcie (ou Martiae) que conservara anda o topnimo. Aparece tamn no Ravenate e na Tboa de Peutinger.
A mansin de Luco Augusti, ou ben de Loco Augusto, a XIII ou XVI millas segundo os varios cdices, corresponde claramente capital do convento, nesta non
hai problemas.
119

--=:a:::a::

VlA
VIA
VIA
VlA

nm. 18
nrn 19
nrn 20
Chaves-Lugo

FIGURA 9. - Vas romanas de Galicia (segundo Estefana Alvarez)

120

Timalino ou Timalno unha mansin que case ningun consigue identificar,

moi difcil a localizacin; Estefana pensa na posibilidade de situala na zona coecida
como Campo da Arbre. A Tboa de Peutinger sinala esta mansin e tamn a seguinte.
Ponte Neviae (Nevie, Noviae) sitase cara a zona de As Nogais (Monteagudo,
B. Sivelo) ou de Gatn (Estefana, Blzquez).
A partir da mansin de Uttaris (tamn aparece como Uctaris) a va coincide ata
chegar a Astorga coa va 18.

ITINERARIO (Va 20)

423,6 ITEM PER LOCA MARITlMA A BRACARA
(Va dende Braga a Astorga pola costa)
7 Asturicam usque:
8 Aquis Celenis
424, 1 Vico Spacorum
2 Ad Duos Pontes
3 Glandimiro
4 Atricondo
5 Brigantium
6 Caranico
7 Luco Augusti
425, 1 Timalino
2 Ponte Neviae
3 Uttaris
4 Bergido
5 Asturica

m. p. CLXV
stadia CXCV
stadia CL
stadia CLXXX
m. p. XXII
m. p. XXX
m. p. XVIII
m. p. XVII
m. p. XXII
m. p. XII
m. p. XX
m. p. XVI
m. p. L

A Va 20 coecida tamn como per loca martima e a tamn dende Braga a

Astorga pola proximidade da costa. O que interesa agora o tramo dende a entrada
en Galicia mansin de Lugo xa que no resto igual que a va 19. O trazado desta
va moi problemtico. Por exemplo, dependendo da localizacin de Aquis Celenis
e de si esta mansin a mesma que a da va 19, xa resultan substanciais variantes
no trazado; resulta difcil de identifica-lo tramo entre Padrn e Brigantio e o posible
paso por Santiago; existen posibles desviacins do trazado principal en numerosos
puntos que tampouco c1arexan a situacin.
As pois, as posibilidades do trazado son varias. Blzquez identifica-la mansin
de Aquis Celenis desta va coa da va 19 altera a orde no Itinerario sitandoa logo de
Ad Duos Pontes; as, a va ira por Tui, Porrio, Mos, Redondela, Caldas, Valga, Cesures (cunha desviacin por Torres do Oeste), Padrn, Ameixende, Restande, Mabegondo, Betanzos, Guitiriz e Lugo. B. Sivelo trae a va por Caminha costeando ata
Vigo, Pontevedra, Carril, Taragoa e logo torcer cara Montaos, Betanzos e seguir
case en lia recta a Lugo. Tamn por Caminha trae a va Monteagudo anda que vara o de Barros dende Pontevedra desvindoa por Caldas a Cuntis. A estas posibilidades pdese engadir outra que presenta Lpez Ferreiro trazando unha va que par121

tira de Caldas e percorrera toda a costa da Corua e, dende Setanzos, volvera cara
o interior en direccin a Lugo. Tamn da un trazado moi costeiro Estefana.
O longo destes trazados existen diversos restos como miliarios, restos de calzada, de pontes, inscripcins, etc.
Unha das mansins que prantexa mis problemas Aquis Celenis. Se a mesma que figura na va 19, teramos que esta va martima nacera nesta mansin e, 10go de dar un rodeo costeiro ata Srigantium, volvera a enlazar en Lugo. Un segundo
problema, como xa quedou indicado, identificar esta mansin cun lugar concreto,
para o que uns son partidarios de que sexa Caldas e outros Cuntis. Un terceiro problema o prantexan os que diferencian a Aquis Celenis desta va e a da va 19; a mansin da va martima sera Caminha e de aH entrara en Galicia. Defenden esta idea
Filgueira, S. Sivelo, Monteagudo, Estefana que a sita antes de Vico cara a desembocadura do Mio (Vas, p. 59).
A problemtica de Brigantium (Setanzos-Corua) sigue en pe (ver Dion Cassio,
37,53).

Caranico probable que estivera nas proximidades de Parga (Slzquez, S. Sivelo).

Esta va presenta, pois, unha serie de dificultades especficas sobre as comns
doutras vas. Non aparece noutros documentos como a Tboa de Peutinger ou O
Ravenate. Por iso prantexa tamn a posibilidade de que non se tratara en realidade
dunha va diferente 19 senn que se tratara de vas secundarias por tramos costeiros como desviacins dunha principal do interior.

122

LUCIO AMPELIO
Lucio Ampelio o nome dun sabio romano do que case non sabemos mis que
escribiu, no s. 11 ou 111 d. X. o Liber Memoralis. Trtase dun libro de carcter escolar de contido cosmogrfico, mitolxico, xeogrfico e histrico.

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p. 37 (19,4)

Dcimus Brutus Callaecius

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p. 37 (19,4)

Dcimo Bruto Callaico

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p. 59-60 (47,2-3)

(se. Populus Romanus viciO per Scipionem Aemilianum Celtiberos et Numantiam; (47,3) per eundem Scipionem Lusitaniam et ducem Viriatum; per
Deci-(p. 60) mum Brutum Gallaeciam...

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p. 59-60 (47,2-3)

(59) (O pobo romano venceu) por medio de Scipin Emiliano s Celtberos e
Numancia; polo mesmo Scipin Lusitania e caudillo Viriato; (60) por medio de Dcimo Bruto a Gallaecia.

Aparece aqu Scipin Emiliano como vencedor de Lusitania pero debe ser un
erro e confusin co seu irmn Fabio Mximo (F. H. A.: t. VIII, p. 337).

123

M. IUNIANO IUSTINO
lustino foi un autor datado por uns historiadores na poca dos Antoninos e por
outros xa no S. 111 ou comenzos do S. IV. Fixo un interesante resume das Historias
Filpicas do autor galo Trogo Pompeio (<<Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogo) no que parece que sigue con bastante exactitude o orixinal. Elimina
aquelo que IIe parece que non canta cun inters dramtico ou moral e de a ven unha certa carencia do propio sentido histrico. As sas cualidades literarias non son
moitas, pero os datos que nos transmite s que son de inters.
A sa obra trata de ser unha autntica Historia Universal e est escrita en 44
volumes. No derradeiro estn as noticias referentes a Hispania e Cartago; nos anteriores trata de Oriente e Grecia (I-VI), da dinasta Macednica (VII-XVII), das guerras dos romanos dende Pirro a Mitrdates (XVIII-XXXVIII), dos Sirios e dos Partos
(XXXIX-XLII) e sobre as orixes de Roma e Marsella (XLIII). A desproporcin do tratamento dos temas evidente e non hai rigor na ordenacin dos feitos.
A fonte principal para Hispania que utilizara Trogo parece que fora Posidonio
que sa vez aproveitara a descripcin feita por Asklepiades de Mirlea.

IUSTINO, XLIV, 3,1-9

( 1) In Lusitania iusta fluvium Tagum vento equas fetus concipere multi
auctores prodidere. Quae fabulae ex equarum fecunditate et gregum
multitudine natae sunt, qui tanti in Gallaeeia ac Lusitania et tam pernices visuntur, ut non inmerito vento ipso concepti videantur. (2) Gallaeei autem Graecam sibi originem adserunt; siquedem post finem Troiani
belli Teucrum morte Aiaeis fratris invisum patri Talamon;, cum non reeipetetur in regnum, Cyprum concessisse atque ibi urbem nomine antiquae patriae Salaminam condidisse; inde accepta opinione paternae
mortis patriam repetisse, ( 3) sed cum ab Eurysace, Aiaeis filio, accessu prohiberetur, Hispaniae litoribus adpulsum loca, ubi nunc est Karthago Nova, occupasse; inde Gallaeciam transisse et positis sedibus genti
nomen dedisse. ( 4) Gallaeeiae autem portio Amphilochi dicuntur. Regio cum aeris ac plumbi uberrima, tum et minii quod etiam vicino flumini
nomen dedito ( 5) Auro quoque ditissima, adeo ut etiam aratro frequenter glebas aureas exeidant ( 6) In huius gentis finibus sacer
mfons est, quem ferro violare nefas habetur; sed si quando fulgure terra
proseissa est, quod in his loeis adsidua res est, detectum aurum velut
dei munus colligere permittitur.
( 7) Feminae res domesticas agrorumque culturas administrant, ipsi armis rapinis serviunt. ( 8) Praeeipua his quidem ferri materia, sed aqua
ipso ferro violentior; quippe temperamento eius ferrum acrius redditur,
nec ullum apud eos telum probatur, quod non aut Birbili fluvio aut
Chalybe tinguatur. ( 9) Unde etiam Chalybes fluvii huius finitimi apellati
ferroque ceteris praestare dicuntur.

124

IUSTINO, XLIV, 3,1-9

(1) Moitos autores manifestaron que na Lusitania, ande o ro Teixo, as
guas quedaban preadas polo vento. Estas fbulas naceron pala fecundida de das augas e pala cantidade de rebaos, xa que se ven tantos
e tan veloces na Ga/laecia e n.a Lusitania que non parecen enxendrados
sen que o mesmo vento tea parte. (2) Os Ga/laicos reivindican para s
unha orixe grega, posta que, lago do remate da guerra troiana, Teucro,
odiado polo seu pai por mor da morte de seu irmn Aiax, non ser recibido no reino, retirouse a Chipre e al fundou a cidade de Salamina polo
nome da antiga patria; lago regresou patria; recibida a noticia da morte de seu pai, (3) pero prohibndose/le o acceso por Eursaco, fi/lo de
Aiax, encamiouse s costas de Hispania, ocupou os lugares ande agora est Cartago Nova; lago pasou a Ga/laecia e, establecndose, dou
nome pobo. (4) Dise, pois, que os Amphilocos son parte de Gal/aecia.
Rexin riqusima de cobre e chumbo ademais tamn de minio que ata l/e
dou o nome ro vicio. (5) Tamn foi rica en aura e prata ata tal punto
que mesmo ca arado frecuentemente sacan trozos de aura. (6) Nos
confns deste pobo est o monte sacro que se considera pecado violalo ca ferro (cavar nel); pero se a terra se fende por un raio, o que nestes
lugares causa frecuente, permtese recol/e-Io aura descuberto, como
un don de deus. (7) As mul/eres levan as causas da casa e os cultivos do
campo, os homes adcanse coas armas s rapias. (8) Moi importante
para estes sen dbida o material de ferro, pero a auga mis dura que
o mesmo ferro, pois pala sa consistencia fai mis duro ferro e entre
eles non se proba unha arma que non se templara ou no ro Birbili ou no
Chalibo. (9) Polo que tamn se d que os vicios deste ro se chaman
Chalibes e que coas armas aventaxan s demais.

A fbula das eguas preadas polo vento se atopa en varios autores clsicos contada dun modo xeralizado e lago aplicada a zonas ande os cabalas tian fama de
moi veloces. (Silio Itlico, XVI,333)' As, Virxilio (Xerxicas, 3,271) di:
Continuoque, avidis ubi subdita flamma medul/is,
vere magis, quia vere calor redit ossibus, il/ae
ore omnes versae in Zephyrum stant rupibus altis,
exceptantque leves auras, et saepe sine ul/is
coniugio vento gravidae, mirabile dictu...
Cando o ardor do amor invade as sas vidas mdulas, sobre todo na primavera,
que a estacin na que volve a calor s sos, sbense s altas rachas, e alpense
cara lado de ande sopla o Cfiro, aspiran as suts auras e moitas veces oh maravil/a! sen outro contacto, son fecundadas s polo vento.

De modo semellante describen este feito fabuloso anda que non con referencia
concreta N-W, Varrn (Rer. Rust. 2,1,19), Columella (6,27,7) e Plinio (Nat.
Hist.,VIII,166).
125

o segundo e terceiro prrafo deste texto de lustino fundamental para as interpretacins da presencia dos gregos no N-W. E un vello tema da historiografa galega que hoxe parece que deixa de te-la importancia que tivo noutros momentos en
que se provocaron alporizadas discusins entre os partidarios de acepta-lo contido
deste texto e os que van neste e notros textos con datos semellantes puras e simples fantasas. Hoxe admtese a posibilidade de contactos comerciais por va martima pero descrtase a idea dunha colonizacin grega (Bermejo, Galicia y los griegos,
p. 14) Sen embargo, hai numerosos exemplos nos que, en base a derivacins filolxicas, as veces elucubrantes fantasas, e moi extraas conxeturas, autores galegos
pretenderon demostra-Ia colonizacin grega nestas terras. As, por exemplo, unha
curiosa derivacin a de Paschasio de Segun (Galicia, p. 33): glatas + griegos = Galogrecia = Galicia ou a de B. Vicetto, (Historia, p. 267) cando di: da adhesin filolxica das voces galos e grJegos Que hai que facer para que resulte Galiegos? .. suprimir unha vocal e catro consonantes: o, s, y, g, r... .Durante anos sentuse a necesidade de buscar orixes remotos e clsicos s lugares, de a que unha
mnima noticia servira para montar toda unha teora; Galicia non poda ser menos
que outras terras peninsulares nas que s estaba atestiguada a presencia grega. As,
Verea (Historia, p. 189) afirmar que Galicia foi sempre tan grega coma calquera
outra provincia espaola e Vicetto (Historia, p. 58) que en Galicia ata as mesmas
pedras falan de colonizacin grega.
Esta presencia grega tida como masiva fixo que se lIes atribuiran monumentos
(Villamil, Colonias, p. 319), costumes, bailes, prendas de vestir, xogos, etc. (Vicetto, Ambrosio de Morales, Martnez de Padn) e a fundacin de numerosos vilas e cidades. As, Sagrario de Molina sinala a hroes gregos fundando por Galicia cidades:
Amphiloco en Ourense, Diomedes en Tui (Descripcin, XXV) e esta ciudad se dize
aver la fundado una muger que se llam Corua (XXIX)>>. Ambrosio de Morales
(Viage, p. 147) tamn sinala a Amphiloco como fundador de Ourense e Vicetto a
Diomedes de Tui e de Adobriga (Historia, p. 54). Xunto a Tui e Ourense, outras poboacins contaran co honor dunha fundacin grega: Pontevedra, a antigua Hellenes, sera fundada por Teucro; O Grove, por Filoctetes; Samos por Samos; Lmbrica por Neda, etc. Claro que, nalgunha ocasin esta orixe non debeu parece-lo suficientemente antiga e buscouse outra mellor; as, F. Prudencio de Sandoval (Antigedad, p. 2) di que os que con el (Diomedes) vieron, que seran gregos da sa
nacin, poboaron o porto de Baiona, que antigamente chamouse Eric;:ana ou Eridana, e outros moitos lugares desta terra que poboaron os gregos misturndose cos
exipcios que vieron primeiro e asentronse na Corua co seu prncipe Gotelio.
Ou, por se non bastar~n os gregos, os celtas, os fenicios, os cartaxineses e os gregos vieron a Galicia, vrona, habitrona e comunicronlle as sas luces e costumes (Verea, Historia, p. 189).
Estas e outras afirmacins teen, pois, como un importante punto de apoio este
texto de lustino que parece que seguu fantasas e invencins de Asklepiades de
Mirlea que por tdalas partes crea atopar vestixios de hroes gregos en Hispania.
Todos estes supostos fundadores de cidades son os hroes que regresaban da guerra de Troia e que protagonizaron as grandes viaxes, os nostoi. Sobre esta suposta presencia dos gregos en Galicia estn tamn os textos de Strabon (111,4,3), Plinio
(lV,112), Silio Itlico, 111,366-7 e XVI,368) e mis serodiamente unha carta de S.
Braulio a S. Fructuoso de Braga repite esta afirmacin falando de P. Orosio: ((Pro126

vinciam namque, quam incolis et graecam sibi originem defendit, quae Magjstra est
litterarum et ingenii, et ex ea ortos fuisses recordamini elegantissimus et doctissimos viros, ut aliquos ducam Orosium presbyterum)) (A provincia onde vivides reclama para s unha orixe grega e mestra das letras e do inxenio, e recordades que dela
naceron elegantsimos homes, por citar algns, direi o presbtero Orosio).
Evidentemente atopamos na historiografa galega posturas mis crticas sobre a
suposta colonizacin grega; Martns Sarmento, Murgua ou Cuevillas xa non aceptan como proba a toponimia consiserando helenizacins de topnimos indxenas e
non aceptan a posibilidade desas grandes viaxes dos hroes homricos e troianos.
Non se descarta a posibilidade de contactos comerciais, pero nunca se pode chegar
a falar de colonias no sentido estricto da palabra. Esta idea a que tamn defende
C. Torres (Anda que valora o papel dos topnimos) e a que pode confirma-la arqueoloxa cando, de forma mis ben espordica, descubre pezas de orixe grega ou
de tradicin helnica.
A riqueza de Galicia non un dato novo e est atestiguada en case tdolos autores que fan algunha referencia de certa extensin a esta terra. Interesante referencia
do nome do Mio en relacin co minio. Se en outros autores, por exemplo en Plinio,
o ouro haba que sacalo por complicados procesos de apertura de galeras e minas,
(XXXIII,77; XXXIII,80; XXXIV, 156), segundo lustino a abundancia tal que co mesmo arado ou pola fendidura dun raio, o ouro mstrase e pode ser recollido. E probable que o chumbo que se refire sexa o Plumbum album, o estao do que hai
abundancia en Galicia e, sen embargo, escasea o autntico chumbo. Non sabemos
a que monte se refire lustino falar do monte sacro xa que faltan referencias xeogrficas. C. Torres prantexa a posibilidade de que fora identificado co Pico Sacro
preto de Santiago (La Galicia Romana, p. 153). Aparece un sincretismo da divinidade clsica (Iupiter) co seu smbolo do raio e das montanas con divinidades indxenas. As adicacins en aras a lupiter en Galicia son moi abundantes.
Sobre o traballo da muller no campo xa falara Silio Itlico (111,350) e os datos son
semellantes. A guerra e as rapias son cousas reservadas home; engade un dato
sobre as sas armas templadas coas augas dos ros Birbili e Chalybo. Sen embargo,
probable que neste dato lustino cometa un doble erro: o ferro caseque inexistente en Galicia e o ro debe se-lo Blbilis de Celtiberia do que se aseguraba que a sa
auga era moi apropiada para o temple do ferro (Marcial, 1,49,12). O ro Chalybo debe se-lo Oueiles de Turiasso, que igual que Blbilis era clebre polo seu ferro; Chalybo debe ser asimilado nome dos Chalybes de Asia Menor que foron os primeiros
en fundi-Io ferro arredor do 1400 a. X. (F. H. A. t. VIII, p. 351).

127

RUFO FE5TO AVIENO (S. IV d. X.)

Natural de Volsinii (Etruria), foi procnsul en das ocasins (pode que en Asia e
na Btica) e o autor dunha obra das mis importantes para coece-Ia descripcin
da Iberia: a Ora Martima.
Esta obra interesante, sobre todo, polo emprego que fixo Avieno de fontes antigas e non ben coecidas para ns. Para as sas descripcins bota man dun variado tipo de fontes de informacin: autores dos S. VI e Va. X. (el mesmo cita a once
nomes como Hecateo, Tucdides, Fileas, Damasto, Escilax, Eutecmon) e, sobre todo, unha fonte mis antiga coecida como Periplo massaliota. Este Periplo, que
supn o documento mis antigo conservado de autores gregos, probable que fora
redactado por un autor marsells na primeira metade do S. VI a. X. Sobre o autor
deste Periplo tense discutido moitoe foi identificado polos crticos con varios nomes, sobre todo con Himilcn (Mllenhoff, Blzquez); non iso o mis importante,
senn saber que o Periplo foi unha fonte de informacin fundamental para autores
posteriores como Eforo, Piteas e o propio Avieno.
Avieno seguir o Periplo na descripcin da costa do Levante; no resto da obra,
sobre todo cando fala das costas da Oestrimnia ou de Irlanda, xa hai mis variedade
nas fontes e mis aportacin persoal. Por iso importante tratar de establece-las diferentes fontes de informacin no texto da Ora. A anlise das interpolacins recollidas doutros autores foi un traballo encetado por Schoning no ano 1791 e continuada por varios crticos como Mllenhoff, Mller, Kricher, Schulten, etc.
Esta Ora Martima foi adicada por Avieno seu amigo e parente Probo que lIe
pedira unha descripcin do Ponte Euxino. Non se conserva ningn manuscrito; o
nico fundamento do texto a edicin princeps publicada en Venecia no 1488 por
Vctor Pisano; posteriormente fixronse moitas nas que aparecen erros e engadidos.
Tamn foi autor Avieno doutras obras como a versin dos Phaenomena de
Arato e da Orbis Terrae de Dionisio Periexeta nas que loubou a magnitude de ceo
e terra; noutros dous poemas refundiu en versos senarios a epopeia de Virxilio e a
Historia de Tito Livio cunha idea global de ensalza-la antiguidade romana.

AVIENO, Ora Martima, 80-200

Terrae patentis orbis effus ! al e iace!nlt

orbique rursus unda circumfunditur.
sed qua profundum semet insinuat salum
Oceano ab usque, ut gurges hic nostri maris
longe explicetur, est Atlanticus sinus.
85 hic Gadir urbs est, dicta Tartessus prius,
hic sunt columnae pertinacis Herculis
Abi(l)a atque Calpe, (haec) laeva dicti caespitis,
Libyae propinqu(a) est Abi(l)a. duro perstrepunt
sept!rlent(r)ione, sed loco certae tenent.
90 et prominentis hic iugi surgit caput,
Oestrymnin istud dixit aevum antiquius,

80

128

95

100

105

110

115

120

125

130

135

140

molesque cel?a saxei fastigi

tota in tepentem maxime vergit notum.
sub huius autem prominentis vertice
sinus dehiseit incolis Oestrymnicus,
in quo insulae sese exerunt Oestrymnides,
laxe iacentes et metallo divites
stanni atque plumbi. multa vis hic gentis est,
superbus animus, efficax solertia,
negotiandi cura iugis omnibus,
netisque cumbis turbidum late fretum
et beluosi gurgitem Oceani secant.
non hi carinas quippe pinu texere
et acere norunt, non abiete, ut usus est,
curvant faselo(s), sed rei ad miraculum
navigia iunctis semper aptant pellibus
corioque vastum saepe percurrunt salum.
ast hinc duobus in sacram, sic insulam
dixere prisei, solibus cursus rati esto
haec inter undas multa!m] caespitem iacet,
eamque late gens Hiernorum colit.
propinqua rursus insula Albionum patet.
Tartes(s)iisque in terminos Oestrumnidum
negotiandi mos erat. Carthaginis
etiam coloni!s] et vulgus inter Herculis
agitans columnas haec ad!h]ibant aequora,
quae Himilco Poenus mensibus vix quattuor,
ut ipse semet re!m] probasse re(t)tulit
enavigantem, posse transmitti adserit.
sic nulla late flabra propellunt ratem,
sic segnis humor aequoris pigri stupet.
adieit et illud: plurimum inter gurgites
extare fucum et saepe virgulti vice
retinere pup(p)im. dieit hic nihilominus
non in profundum terga demitti maris
parvoque aquarum vix supertexi solum.
Obire semper huc et hu!n]c ponti feras,
navigia lenta et languide repentia
interna tare beluas. siquis dehinc
ab insulis Oestrymnieis lembum audeat
urgere in undas, axe qua Lycaonis
rigescit aethra, caespitem Ligur!g]um subit
cassum incolarum. namque Celtarum manu
crebrisque dudum proeliis vacua arva sunt
Liguresque puls/~ ut saepe fors aliquos agit,
venere in ista, quae per horrentis tenent
plerumque dumos. creber his scrupus loeis
rigidaeque rupes atque montium minae
caelo inseruntur. et fugax gens haec quidem
diu inter arta cautium duxit diem
secreta ab undis. nam sali metuens erat
129

145

150

155

160

165

170

175

180

185

190
130

priscum ob peric!u}lum, post quies et otium

securitate roborante audaciam
persuasit altis devehi cubilibus
atque in marinos iam locos descendere.
post i/la rursum quae supra fa!c}ti sumus
magnus patescit aequoris (fusi) sinus
Ophius(s)am ad usque. rursum ab huius /T t]tore
internum ad aequor, qua mare insinuare se
dixi ante terris, quodque Sardum nuncupant,
septem dierum tenditur pediti via!eJ.
Ophiussa porro tanta panditur latus
quantam iacere Pelopis audis insulam
Graiorum in agro. haec dicta primo Oestrymnis (est)
locos et arva Oestrymnicis habita(1tibus,
post multa serpens effugavit incolas
vacuamque glaebam nominis fecit sui.
Procedit inde in gurgites Veneris iugum
circumlatratque pontus insulas duas
tenue ob locorum inhospitas. Aryium
rursum tumescit prominens in asperum
septentrionem cursus aut(em) hinc c/assibus
usque in columnas efficacis Herculis
quinque est dierum. post pelagia est insula
herbarum abundans ad(que) Saturno sacra.
sed vis in i/la tanta naturalis est,
ut siquis hanc innavigando accesserit,
mox excitetur propter insulam mare,
quatiatur ipsa et omne subsi/iat salum
alte intremescens cetero ad stagni vicem
pelago silente. prominens surgit dehinc
Ophiussae in auras, abque Arui(i) iugo
in haec locorum bidui cursus patet.
at qui dehiscit inde prolixe sinus,
non totus uno facile navigabilis
vento recedit. namque medium ac(cess)eris
zephyro vehente, reliqua deposcunt notum.
et rusus inde si petat quisquam pede
Tartessiorum litus, exuperet viam
vix luce quarta, siquis ad nostrum mare
Malac(a)eque portum semitam tetenderit,
in quinque soles est itero tum Cempsicum
iugum intumescit. subiacet porro insula
Achale vocata ab incolis. a(e)gre estfi} fides
narrationi!sJ prae rei miraculo,
sed quam frequens auctoritas sat fulciat,
aiunt in huius insulae confiniis
numquam esse formam gurgiti reliquo parem.
splendore(m) ubique quippe inesse fluctibus
vitri ad nitorem et per profundum marmoris
coeaneam in undis esse certum imaginem est.

confundi at illic aequor immundo luto

memorant vetusti semper atque sordibus
ut faeculentos gurgites haerescere.
195 Cempsi atque S!ajefes arduos collis habent
Ophiussae in agro. propter hos pernix Ligus
Draganumquf! proles sub nivoso maxime
septentrione conlocaverant larem.
Poetanion autem est insula ad Sefum ! umj latus
200 patulusque portus

AVIENO, Ora Martima, 80-200

8D-A redondez da terra que se coece amsase ampliamente extendida
e o mar abrzaa permanentemente.
Mais por onde o profundo mar se introduce en s mesmo dende o Ocano para que aqu ampliamente se expandan as ondas do noso mar, est
o seo Atlntico.
85-Aqu est a cidade de Gadir chamada antes Tartessos; aqu estn as
columnas do esforzado Hrcules, Abyla e Calpe, a parte esquerda da terra est prxima a L ybia e as das resoan polo duro Septentrin, mais
mantense seguras no seu sitio.
90-E aqu xurde a cabeza dun cabo prominente, a antiguidade chamouIle a ste Oestrymnin e a alta mole de afiada pedra da na meirande parte
tpedo Noto.
Pois ben, pe deste sante
95-0 golfo Oestrymnico brese s habitantes
e nel amsasenlle as illas Oestrymnicas
de ampla extensin e ricas en metal de estao e chumbo:
aqu a xente ten moita forza,
espritu e eficaz astucia,
l00-xunguidos todos pola preocupacin do comercio,
e coas entretecidas barcas
sulcan o mar enormemente axitado
e o abismo do Ocano poboado de monstruos.
Dende logo, estes non construron as lanchas de pino
105-e descoecen o pradairo, nen, como cC?stume,
curvan as lanchas con abeto, senn que, cousa pasmosa,
sempre preparan as embarcacins con peles xuntas
e co coiro, moitas veces, percorren o vasto mar.
E dende aqu a lila Sagrada, as a chamaron os antigos, hai dous das de
navegacin.
110-Entre estas augas esparrmase moita terra
que en gran parte habitan a xente dos Hibernos.
Tamn se ve cerca a lila dos Albins.
Os Tartessos tian o costume de ir negociar
s lmites dos Oestrymnios.

131

115- Tamn os habitantes de Cartago e a xente que se move entre as columnas de Hrcules percorran estes mares;
o cartaxins Hamilcn
asegura poder contar, xa que l mesmo o probou,
que para esta navegacin apenas chegan catro meses,
120-xa que en amplos espacios ningn vento
empuxa barco, pois unha lenta corrente
do preguizoso mar queda paralizada.
125-Engdese tamn a esto que moito argazo (corren)
frota entre as ondas e que unha e outra vez
montns delas reteen o barco. Conta tamn ste que a profundidade
do mar non moita e moi pouca cantidade de auga cubre o fondo.
Que as feras do mar aparecen aqu e acol, que as naves van navegando
130-lentas e inesperadamente lnguidas entre os monstruos. Se algun
se atreve dende as Jllas Ostrymnias botar unha lancha mar,
por onde o aire se conxela polo ceo de L ycan,
entra na despoboada terra dos Ligures, valeira de habitantes;
pois pola obra dos Celtas e por frecuentes enfrentamentos,
135-dende hai tempo, os campos estn valeiros.
Os Ligures expulsados, como moitas veces a sorte trata a outros,
chegaron a estas terras que a maiora das veces habitan entre encrespados zarzais, abundantes espariais
e duras rochas hai nestes lugares, e as ameazas dos montes
140-incrstanse no ceo e a xente fuxitiva, entre estes apretados refuxios
das rochas viviu moito tempo, alonxada da costa,
pois talle medo mar por mor daquel vello perigo.
L ogo, o descanso e o ocio,
fortificando coa seguridade a sa audacia,
145-persuadiu a baixar das altas moradas ata a beiramar.
Dempois daquela, que xa dixemos antes,
extndese o gran seo de mar ata Ophiusa
e logo dende a costa de sta ata o mar interno
por onde dixen antes que o mar,
15O- que chaman Sardo, se meta nas terras;
o camio prolngase durante sete das.
E tanta a extensin de Ophiusa
canto oiches que era a illa de Plope
en terras dos gregos; sta primeiro chamouse Oestrymniam,
155-habitando os Oestrymnios os seus lugares e campos;
logo moita serpe obrigou a fuxir s habitantes,
e doulle o seu nome terra valeira.
Adntrase logo nas ondas e promontorio de Venus
e o mar oubea arredor de das illas
160-inspitas pola insignificancia dos seus lugares.
O cabo Aryio envalentnase sobresando
cara spero Septentrin; dende aqu, para as naves,
o traiecto de cinco das ata as columnas do poderoso Hrcules.
132

Logo est a i/la Pelaxia, abundosa de herbas e consagrada a Saturno.

155-Pero hai nela unha forza natural tan grande
que se algun chegara a ela navegando,
axia se enfurece o mar preto da illa,
estremcese ela mesma e todo o mar se ergue
tremendo profundamente,
17o-mentras o resto da mar
garda silencio como un estanque.
De aqu xurde un cabo,
Ophiusa, e dende o cabo Aryio
a estes sitios hai dous das de camlo.
175-Pero o golfo que dende aqu se presenta ampliamente,
non se percorre de todo como navegable
cun s vento; xa que se chega metade
empuxando o Zfiro, para o resto, precsase o Noto,
e, se un se dirixira de novo al a pe
180- costa dos Tartessios, case pasa o camio de catro das;
e se algun emprendera o camio noso mar
e porto de Mlaga, o camio de cinco das.
Entn xurde o cabo Cempsico. O pe sitase a illa chamada
Achale polos seus habitantes.
185-Dificilmente se /le pode dar crdito
narracin polo asombroso, pero con qu frecuencia
os fetos se sosteen enormemente; din que nos confns desta illa
o mar non ten un aspecto semellante 6 resto,
que por todas partes
190-hai nas ondas un esplendor
prximo bn~/o do vidro, e polo fondo
certo que hai nas augas un azulado aspecto de mrmore.
Recordan os antigos que al o mar est revolto
por un fango sucio
195-e que as turbias augas sempre se pegan como lamas.
Os Cempsos e os Saefes habitan escabrosas montaas
na terra de Ophiusa. Preto destes o veloz Ligur
e a descendencia dos Draganos instalaron o seu lar
baixo o moi nevoso Septentrin.
2()()-0 lado dos Saefes est tamn a Hla Poetanio e un amplo porto.

langa destes versos describe Avieno unhas pasaxes que foron interpretadas e
identificadas de moi diversas maneiras. E indubidable que o texto non moi claro e
permite varias lecturas. Faltan puntos de referencia que sexan perfectamente identificables, por iso as medidas ou as calificacins xenricas non fan mis que estimular os intentos de c1arexar e dar por definitiva a interpretacin do texto. O autor da
Ora Martima interpola fontes antigas e mesmo chega a repetir pasaxes; por exemplo, os perigos dese mar inmenso (v. 120-129) aparecern repetidos case que con
total exactitude uns versos mis adiante (v. 389-9 e 406-413).
133

Moito se ten discutido e escrito sobre a identificacin de Oestrymnia, Ophiusa,

os Saefes. Podmonos atopar sobre estes temas das lias de opinin que logo tern matizacins personais; por unha banda, a opinin, moi xeralizada, de escritores
galegos (Rodrguez de Novoa, Huerta, P. Sotelo, P. Sarmiento, Riob, Cornide,
Martnez Padn, Murgua, Garca de la Riega, Cuevillas, etc.) ou non (Florin do
Campo, Morales, Mariana, Pinedo, Contador de Argote) que len en Avieno unha referencia concreta s costas galegas e pas galego cando fala de Oestrymnia e de
Ophiusa; cabo Fisterra referirse cabo de Oestrymnia e as illas Oestrymnicas seran as il/as xunto s costas galegas que posteriormente sern chamadas Kassiterides. Por outra banda, estaran os autores que, (anda admitindo mesmo a posibilidade de que Oestrymnia poda referirse a das zonas - Galicia e a zona de Bretaa -)
identifican esta Oestrymnia de Avieno con Bretaa, illas Britnicas, Canle da Mancha. Cambden, Borlasse, Forster, Malte-Brun, Mllenhoff, Schulten, estaran entre
os defensores desta opinin; evidentemente, a divulgacin dos varios traballos de
Schulten no noso pas contribuiron a extende-Ia sa opinin entre os crticos peninsulares. Para el, o golfo Oestrymnico sera a zona entre Brest e Douarnenez; as illas
Oestrymnias seran as pequenas illas espalladas L. de Ouessant (anda que admite
que estas il/as poidan se-las mesmas que logo foron chamadas Kassiterides en Herodoto e que, unicamente mis tarde, foron as chamadas tamn as que estn frente
a Galicia) e das que falaban Strabon, Diodoro ou Mela.
A illa Sagrada parece ser Irlanda, habitada polos Hibernos e a illa dos Albins sera a Gran Bretaa.
Outro punto conflictivo, xunto co dos Oestrymnios, o de Ophiusa; o feito de
que responda a unha nova denominacin dun territorio coecido antes por outro
nome (Oestrymnia), a expulsin dos seus habitantes polas serpes, etc., prantexa
moitos temas e problemas. O nome de Ophiusa considrase que ten relacin co
pas das serpes e que sera de orixe focea; con este nome, segundo Schulten, os
focenses chamaran a case que toda a Pennsula (Iberia quedara reservado para a
costa S. e L.). Esta Ophiusa estara habitada polos Saefes, nome que fai referencia
directa a serpe, quizis polo seu animal totmico; estes Saefes expulsaran s antigos habitantes, os Oestrymnios, que pode que marcharan zona de Bretaa onde
os sita o Periplo. Esta podera ser unha explicacin da duplicidade dos nomes.
Para aceptar esta explicacin, teranse que atopar algns elementos comns
que permitiran pensar que neses Fisterras atlnticos onde se asentaron os Oestrymnios existiu unha relacin de parentesco. Esta tarefa intentouna Cuevillas no seu estudio sobre ((OS Oestrimnios, os Saefes e a ofi/atra en Ga/iza)) no que vai analizando
as diferentes etapas prehistricas aqu e acol constatando que nunhas pocas a semellanza dos restos arqueolxicos grande (Paleolticos, certos tipos de campaniformes, pezas dos inicios dos metais, nas representacins dos petroglifos, nos machados de taln) e noutras mis difcil a comparacin (Megaltico, Ferro). A idea
de camios comerciais entre os Fisterras atlnticos, dende un momento inicial non
determiado que podera intensificarse no perodo do Bronce unha idea aceptada
por unha gran maiora. A posibilidade dunha identificacin de carcter racial est dificultada pola inexistencia de restos.
Esa relacin dos Saefes coa serpe intntase demostrar en Galicia polos restos e
pervivencias dos temas relacionados coa serpeo O posible culto serpe na poca
castrexa e as representacins inscultricas en varios penedos galegos interprtanse
como argumentos a favor desta hiptese.
134

Tamn a identificacin dos accidentes xeogrficos da pe a variantes interpretativas. As, o cabo Aryio, a unha distancia de cinco das das Columnas de Hrcules, ,
para Schulten, o cabo Ortegal; o nome lIe vira do pobo dos Arubios que habitaban
esta zona. A illa Pelaxia, consagrada a Saturno, sitaa Schulten a carn do cabo
Carvoeiro; Garca de la Riega identifcaa cunha lla no ro Mio e Martns Sarrnento
lvaa as marismas do Aveiro. A !la Poetanio sera, para Garca de la Riega, a i!la de
Arousa e o patalus portus a ra de Arousa; pero para o P. Fita estara na zona de
Betanzos e para Schulten sera a !la (hoxe pennsula) diante de Setbal; para este
mesmo autor, o patalus portus se referira desembocadura do ro Sado e, segundo P. Fita, ser o que logo coeceremos como o gran porto dos Artabros.

A VI EN O, Ora Martima, 380-389

380 porro in occiduam plaga(m)

ab his columnis gurgitem esse interminum,
late patere pelagus, extendi salum
Himi/co tradit. nullus haec adli"t freta,
nul/us carinas aequor il/ud intulit,
385 desint quod alto fiabra propellentia
nullusque puppim spiritus caeli iuvet,
dehinc quod aethram quod(am) amictu vestiat
caligo, serm)per nebula condat gurgitem
et crassiore(m) nubilum perstet die.

AVIENO, Ora Martima, 380-389

380 ... ademis Himllcn conta que dende estas

columnas ata a terra de Occidente hai un mar
interminable; que se amosa extensamente o Ocano
e que o mar se extende. Ningun chegou a estes
mares e ningun aventurou os seus barcos a aquel mar
385 porque Ile faltan mar ventos propulsores e
ningn soplo do ceo Ile axuda a un barco,
e logo porque a nboa cubre a atmsfera
cun manto e a brtema agacha sempre o
abismo e o ceo mantense cuberto perante o da.

AVIENO, Ora Martima, 406-413

406 Plerumque porro tenue tenditur salum,

ut vix harenas subiacenti(s) occulat.
exuperat autem gurgitem fucus frequens
atque impeditur aestus hic uligine.
135

410

vis beluadi)um pelagus omne internatat

multusque terror ex feris habitat freta.
haec o/im Himi/co Poenus Oceano super
spectasse semet et probasse re(t)tulit.

AVIENO, Ora Martima, 406-413

406

410

E ademais xeralmente o mar extndese tan

pouco profundo que case non cubre as areas do fondo.
Algas frecuentes saen por riba do mar e a
oleaxe queda imposibilitada polo apozamento.
Unha manada de monstruos nada
por todo o mar e un inmenso terror das feras habita o mar.
O pnico Himi/cn refire que el en outros tempos
veuno e comprobouno no Ocano.

Estes versos corresponden a unha interpolacin do texto de Avieno e supoen

unha repeticin dos versos 120-129; reptense os mesmos medos que infunde o
Ocano: a calmuza do vento que non impulsa s naves, a extensin interminable do
mar, os vados e a pouca profundidade do mar, as augas, os monstruos marios e
un novo elemento que nos versos anteriores non estaba que a brtema.
Estes temores mantivronse vivos moito tempo e por iso se recoeca o valor
dos que se atrevan a se internar no perigoso e descoecido mar. Pero, por outro lado, a fama dos metais, ouro, prata, estao, chumbo, foi suficiente para intentar
face-Ia travesa e chegar s confns do mundo coecido.
Datos semellantes recolle Plinio (11,169) cando narra a viaxe de Himilcn e
Hannn en busca do estao. Os cartaxineses tian inters en divulgar estes perigos
para controlar en exclusiva as rutas.

136

EUTROPIO (s. IV d. X.)

Eutropio un dos autores que, na poca do renacemento Constantino-Teodosiano, adicouse a facer resumes da Historia. Escribe na poca do emperador Valente (364-378) un resume en 10 libros da Historia romana (<<Breviarium ab urbe condita).
E un autor de talento, habilidade e traballa con bastante imparcialidade. O seu
tratamento dos temas correcto e a lingua empregada, clara.

EUTROPIO, 4,19

mox etiam D. lunius Brutus de Callaecis et Lusitanis magna gloria

triumphavit.
EUTROPIO, 4,19

Dempois tamn D. lunio Bruto celebrou con gran gloria o seu triunfo
sobre os Callaicos e Lusitanos.
Referencia s episodios das guerras de Bruto o Galaico dos anos 138-6 a. X. Sobre este persoaxe, ver Apiano, 73-74.

137

SERVIO HONORATO (s. IV d. X.)

Durante a poca do emperador Teodosio, o chamado renacemento Constanti
no-Teodosiano, Servio Honorato traballou xunto con outros autores e eruditos en
facer comentarios e resumes das grandes obras e autores que xa se consideraban
clsicos. As, nese grupo de comentaristas est este autor, do que nos chega un comentario sobre a Eneida de Virxilio. Compaeiros nestas tarefas foron Nonio Marcelo, Elio Donato, Terencio de Evamtio e outros.

SERVID, Ad Aeneidam, VII,728

Ca/es civitas esta Campanie... est in Ga//aecia, quam Sa//ustius captam
a Perpena commemorat.

SERVID, Ad Aeneidam, VII,728

Ca/es unha cidade de Campania... e hai tamn unha en Ga//aecia que,
segundo Sa/ustio, foi tomada por Perpena.

A expedicin de Perpena a Cales (Porto, na Gallaecia) debeuse efectuar no ano

74-73 a. X. seguramente procedente de Lusitania. Descoecemo-Io mvil estratxico de/a; pode que se tratara dunha expedicin de recoecemento motivada por un
inters econmico ou pode que tea relacin coa marcha de Perpena, fuxindo de
Mete/o; se sta fora a razn, se tratara dun episodio final das guerras Sertorianas
en Hispania. Nesta guerra, os Lusitanos, e probablemente tamn algunhas tribus
Galaicas, apoiaron a Sertorio no comenzo da campaa, mais, final, frono abandonando e pasaron bando de Metelo.

138

LATERCULO DE VERONA

o Latrculo de Verona est escrito no S. VII pero ten a sa orixe no ano 297
d. X. ou pouco dempois, baixo o reinado de Diocleciano.
LATERCULO DE VERONA, p. 250.XI

Diocensis Hispaniarum habet provincias numero VII *):

2 Beticam.
3. Lusitaniam.
4. Kartaginiensis.
5. Gallaecia.
6. Tharraconensis.
7. Mauritania Tingitania.
LATERCULO DE VERONA, p. 250.XI

A Dicese das Hispanias ten VII provincias: *

2. Btica
3. Lusitania
4. Cartaxinense
5. Ga//aecia
6. Tarraconense
Z Mauritania Tinxitania
* erro do copista, xa que son VI

Dempois de Diocleciano e Constantino, Hispania era unha Dicese gobernada

por un Vicario. O seu mandato estaban os consulares das provincias Btica, Lusitania e Gallaecia e os praesides das provincias Tarraconense, Cartaxinense, Tinxitania e as illas Baleares.

139

POLEMIO SILVIO

(s. IV d. X.)

Aproximadamente no ano 385 d. X. se escribiu esta lista das provincias romanas

que Polemio adicou bispo Eucherio de Lin no 448-9. Se coecen algns outros
traballos deste autor polos que se lIe pode considerar como un escritor de carcter
teo/xico.

POLEMIO SILVIO, p. 256,IV

In Hispania VII (sc. provinciae):
2. Prima: Tarraconensis.
3. Secunda: Carthaginensis.
4. Tertia: Betica.
5. Quarta: Lusitania, in qua est Emerita.
6. Quinta: Gallaecia.
1. Sexta: Insulae Baleares.
8. Sptima: Tingitana.
9. Octava: transfretum, quod ab oceano infusum (terras intrat) transmititur inter Calpem e Abinnam.

POLEMIO SILVIO, p. 256,IV

En Hispania (hai) VII (Provincias)
2. Primeira: Tarraconense.
3. Segunda: Cartaxinense.
4. Terceira: Btica.
5. Quarta: Lusitania, na que est Mrida.
6. Quinta: Gallaecia.
1. Sexta: lilas Baleares.
8. Sptima. Tinxitania.
9. Oitava: outro lado do mar que se mete dende o Ocano (que penetra nas terras) atravsase entre Calpe e Abinna.

Sobre a lista do Latrculo de Verona aparece unha provincia mis, as iIIas Baleares que foron separadas da Cartaxinense. Os nmeros 8 e 9 refrense a unha mesma
provincia.

140

RUFIO FESTO

(s.

IV. d. X.)

Contemporneo de Eutropio, , como el, autor de resumes de historia na poca

do emperador Valente. Trtase dun momento no que renacen varias ciencias, entre
elas a historia: Breviarium rerum gesto popo Rom. .

RUFIO FESTO, Brev. 5,1

rebe//antes Lusitanos in Hispania per Decimum Brutum obtinuimus et
usque Gadis ad Oceanum mare pervenimus.

RUFIO FESTO, Bre. 5,1

Sometemos por medio de Dcimo Bruto s rebeldes Lusitanos en Hispania e chegamos Ocano ata Gades.

Dcimo lunio Bruto venceu s Lusitanos e lago chegou a Gallaecia vencendo tamn s Gallaicos. Foi un dos militares romanos que mis triunfos obtivo en Hispania
(ver Apiano, 73-74).

141

PAULO OROSIO (finais do S. IV-comenzos do S. V. d. X.)

Parece que se pode afirmar con certeza que era natural da Gallaecia, do convento xurdico bracarense e vivira os seus primeiros anos nos momentos mis conflictivos da herexa Priscilianista, e, segundo S. Braulio, el mesmo militara neste movimento, anda que mis tarde o abandonara. Chegou a ser presbtero.
Tamn parece que para evitar problemas cos Suevos, viaxa a Africa onde estar
con S. Agustn; destes anos son tres obras, Commonitorio (consulta de Orosio a
S. Agustn sobre os erros priscilianistas e orixenistas), Apologtico (no que Orosio contesta bispo Xon logo de se celebra-lo snodo de Jerusalm) e os sete libros
de Adversum paganos. O remate desta obra, no 417, a sa figura caseque desaparece e se viviu algns anos mis, deberon ser estes de silencioso servicio xunto a
S. Agustn.
A obra de mis inters Historiarum adversum paganos libri septem, escrita
entre os anos 415 e 417; nela, Orosio organiza os feitos dende o comenzo do mundo
tratando de demostrar que xamais fallaron humanidade os males e que os de
outras pocas anda puideron ser peores que os da sa. Os brbaros, por exemplo,
non deben, por s mesmos, causar terror e a Providencia, probare s homes, lvaos cara destinos mellores. A parte mis elaborada e extensamente tratada a de
Roma da monarqua e da repblica (Libros II-VI). Est escrita con certa retrica e
son moitas as imitacins dos autores clsicos.
Consrvanse uns 200 manuscritos da obra de Orosio e foi unha das mis divulgadas pola imprenta conservndose ata 28 incunables; as edicins do texto latino son
numerosas e tamn as traduccins s_diferentes linguas.

OROS 10, 1,2,69-72

69 HISPANIA uniuersa terrarum situ trigona est et circumfusione

oceani Tyrrhenique pelagi paena insula efficitur. huius angulus
70 prior, spectans ad orientem, a dextris Aquitanica prouinca, a sinistris Balearico mari coartatus, Narbonensium finibus inseritur. se71 cundus angulus circium intendit; ubi Brigantia Ga//aeciae ciuitas
sita altissimam pharum et inter pauca memorandi operis ad speculam
72 Britanniae erigit. tertius angulus eius est, qua Gades insulae, intentae in Africum, Athlantem montem interiecto sinu oceani prospiciunt.
OROSIO, 1,2,69-72

Hispania enteira de forma triangular e polo cerco do Ocano e do mar

Tirreno constitue unha pennsula. O seu primeiro ngulo, que mira cara
142

Oriente, limitando pola dereita coa provincia Aquitana e pola esquerc/.a

co mar Balerico, nese s fronteiras dos Narbonenses. O segundo ngulo mira Noroeste, onde est situada Brigantia, cidade de Ga/laecia e
levanta na direccin de Bretaa un altsimo faro, construccin a resaltar
entre as poucas. O seu terceiro ngulo onde estn as i/las de Gades
que miran en direccin Abrego, orientadas monte Atlas, quedando
interposto o golfo do Ocano.
Este texto de Orosio ten un paralelismo case exacto con outro do xegrafo do S.
IV d. X. Istro Aethico no que di:

Secundus angulus intendit ubi Brigantia civitas sita est Galiciae, ac altissimun farum, et in ter pauca memorandi operis, ad speculam Britaniae, erigitur (O segundo
ngulo mira cara onde est a cidade de Brigantia de Galicia e rguese un altsimo faro para orientacin rumbo a Bretaa e unha construccin para mencionar entre as
poucas).
As das descripcins do Faro Brigantino son moi semellantes, unha parece copia da outra. Est tomado como un punto de referencia na descripcin xeral da Pennsula que se presenta cunha forma mis ou menos triangular ocupando o faro e a
cidade de Brigantia o segundo ngulo no N-W. Tamn como Faro Brigantino aparece nunha escritura do rei Bermudo 11 que recolle o P. Flrez (Espaa Sagrada, t. 19,
p. 379).
Tendo en conta que este faro non aparece citado ata esas datas serodias do
S. IV d. X., de supor que foi erixido posteriormente s escritos daqueles autores
que mis se interesaron polo N-W; por iso se pensa que puidera levantarse na poca
de Traiano, anda que tamn hai partidarios de pensar que se levantara xa na poca
de Augusto en recordo das sas victorias (Florin de Ocampo, Hoyo, J. Costa).
Sobre o faro, a actual Torre de Hrcules da Corua, escribiron case que tdolos
autores locais (Cornide, Verea, Veda, Salgado, Florin de Ocampo, Sarmiento,
Tettamancy, etc.) atendendo a problemas descriptivos, constructivos, sobre a lectura da inscripcin ou sobre a sa orixe e as xentes que a levantaron. Sobre este
punto, que hoxe non ofrece dbida, escribe P. Madoz: (Diccionario, t. 7, p. 105)
edificio notable pola sa antiguidade e que si, como aseguran algns, exista denantes que os romanos tomaran Espaa, temos que considerala obra de Fenicios ou
cartaxineses. As lendas son tamn numerosas e variadas.
Este faro, se temos en conta as mis antiguas descripcins posua, arredor do
corpo de pranta cuadrangular, unha ancha escaleira ou rampa de pedra que naca
na mesma torre, pola que se suba un carro de bois ata dar no alto do chapitel, que
fora cousa maravillosa de ver, canto foi grande erro de quen consentiu desfacela.
Sobre o constructor desta torre hai opinins, pero pe dela hai unha pedra cun letreiro da mesma antiguidade (Licenciado Molina recollido en Madoz). Non sabemos cando desapareceu a rampa, mais cando escribe Molina, no 1549, xa non exista. O faro sofreu tamn outros retoques: revestimento exterior de pedra de sillar
ben labrado na poca de Carlos "' (queda as tapado o material inicial do morteiro
romano), mis altura, escaleira interior, transformacin no faro, etc.
Na torre exista unha inscripcin que presenta dificultades na sa lectura, sobre
todo na sexta lia; copiamos aqu tres posibilidades, a de Hbner (CIL, 11,2.559) -Ae as que presenta Madoz -B-C- (Diccionario, t. 7. p. 106):

143

MARTI
AVG. SACR.
G. SEVIVS
LUPUS
ARCHITECTUS
AEMINIENSIS
LUSITANUS.EX.VO

MARTI
AVG. SACR.
G. SEVIVS.
LVPVS.
ARCHITECTVS
AF
SIS
LVSITANUS.EX.Vo

MARTI
AVG. SACRA
G. SEVIVS
LVPVS
ARCHITECTVS
AFL. ......... NSIS
LVSITANVS.EX.V.

C. Torres (El culto al Emperador, p. 15 ss.) analiza esta inscripcin como un posible indicio do culto emperador en Galicia baixo a advocacin de Marte; isto contara con mis posibilidades, de ser certa a poca da construccin do faro na poca
de Augusto; neste caso, poderase supor que a posible estatua levantada sobre a
inscripcin representara a Augusto con figura de Marte ou a Marte evocando a
Augusto. Non sera, sinala C. Torres, un caso aillado e tamn habera que ter en
canta o papel do deus da guerra e a sa asimilacin cos deuses locais (Bermejo, La
sociedad, p. 39-62).
Por outra parte, tamn habera dbidas sobre a procedencia do seu arquitecto,
C. Sevio Lupa, natural de Aeminio, seguramente a actual Coimbra en Portugal, se
aceptamo-Ia lectura de Hbner.

OROSIO, 1,2,80

Hibernia insula inter Britanniam et Hispaniam sita longiore ab Africo in

boream spatio porrigitur. huius partes priores intentae Cantabrico oceano Brigantiam Gallaeciae civitatem...
OROSIO, 1,2,80

A la de Hibernia, situada entre Britania e Hispania, extndese do S.

N. (do Africo Boreal) nunha extensin bastante grande. As sas partes principais de cara ocano Cantbrico miran cidade de Brigantia
en Gallaecia...

A illa de Hibernia refrese a Irlanda. Xa no prrafo anterior fixo referencia posicin de Brigantia mirando Bretaa.

OROSIO, V,5,12

interea Brutus in ulteriore Hispania LX mi/ia Gallaecorum qui Lusitanis

auxilio venerant asperrimo bello et difficili quamvis incautos circumvenisset oppressit, quorum in eo proelio L. mi/ia occisa, sex mi/ia capta referuntur, pauci fuga e vaserunt.
144

OROSIO, V,5,12

Mentras tanto, Bruto, na Hispania Ulterior, derrotou a sesenta mil Gallegos, que vian para auxiliar s Lusitanos, nunha batalla cruel e difcil, a
pesar de que foron cercados por sorpresa; nesta batalla morreron cincuenta mil, seis mil se cillcula que foron cautivos e moipoucos puideron
escaparse.

Refrese Orosio a unha batalla de D. lunio Bruto polos anos 137 ou 136 a. X. As
cifras pode que sexan un pouco esaxeradas pero o que interesa recalca-la magnitude da batalla, e concentracin de forzas indxenas e a importancia da victoria romana.
Segundo os Fastos de Ovidio (VI,461-2) tratarase dunha batalla producida no
vran dun deses anos, concretamente o 9 de xuo.

OROSIO, V,7,2

Numantia autem citerioris Hispaniae, haud procul a Vacceais et Cantabris in capite Gallaeciae sita, ultima Celtiberorum fuit.
OROS 10, V,7,2,

Pero Numancia, da Hispania Citerior, situada no lmite de Gallaecia, non

lonxe dos Vacceos e dos Cntabros, foi a ltima dos Celtiberos.
A inclusin de Numancia dentro da provincia de Gallaecia corresponde a un momento moi determinado do proceso de organizacin administrativa de Hispania anterior delimitacin s tres conventos (ver comentarios en Plinio).
OROSIO, VI,21,1-8

(1) Anno ab Vrbe condita DCCXXVI imperatore Augusto Caesare sexies

et bis M. Agrippa consulbus Caesar parum in Hispania per ducentos annos actum intellegens, si Cantabros atque Astures, duas fortissimas
Hispaniae gentes, suis hti legibus sineret, aperuit lani portas atque in
Hispanias ipse cum exefcitu profectus est. (2) Cantabri et Astures GaIlaeciae prouinciae portio sunt, qua extentum Pyrenaei iugum haud procul secundo Oceano sub septentrione deducitur. (3) Hi no solum propriam libertatem tueri parati uerum etiam finitimorum praeripere aus/:
Vaccaeos et Turmogos et Autrigonas adsiduis eruptionibus populabantur.
igitur Caesar apud Segisamam castra posuit, tribus agminibus totam
paene amplexus Cantabriam. (4) diu fatigato frustra atque in periculum
saepe deducto exercitu, tandem ab Aquitanico sinu per Oceanum incautis hostibus admoueri c/assem atque exponi copias iubet. (5) tunc
145

demum Cantabri sub moenibus Atticae maximo congressi bello et uicti

in Vinnium montem natura tutissimum confugerunt, ubi obsidionis fame ad extremum paene consumpti sunt.
Raci/ium deinde oppidum magna ui ac diu repugnans, postremo captum
ac dirutum esto (6) praeterea ulteriores Gallaeciae partes quae montibus
siluisque consitae Oceano terminantur, Antistius et Firmius legati magnis grauibusque bellis perdomuerunt. (7) nam et Medullium montem Minio f/umini inminentem, in quo se magna multitudo hominum tuebatur,
per quindecim m/lia passum fossa circumsaeptum obsidione cinxerunt.
(8) itaque ubi se gens hominum trux natura et ferox neque tolerandae
obsidioni sufficientem neque suscipiendo bello parem intel/igit, ad
uoluntariam mortem seruitutis timore concurrit nam se paene omnes
certatim igne ferro ac ueneno necauerunt.

OROSIO, VI,21,1-8
(1) No ano 726 da fundacin de Roma, sendo emperador Augusto Csar
cnsul por sexta vez e por segunda M. Agripa, entendendo Csar que
se fixera pouco en Hispania perante douscentos anos, se consenta que
os Cntabros e os Astures, dous poderossimos pobos de Hispania, utilizaran das sas leis, abriu as portas de lano, e el en persoa pxose en
marcha cun exrcito cara as Hispanias.
(2) Os Cntabros e os Astures son parte da provincia de Gallaecia, por
onde unha prolongacin da cordilleira do Pirineo se extende non lonxe
do Ocano cara o N.
(3) Estes non s estaban preparados a defenderen a propia libertade, senn que tamn se atrevan a arrebatala dos vicios e asolaban s Vacceos, Turmogos e Autrigns con ataques permanentes.
Aspois, Csar estableceu o campamento xunto Segisama, rodeando
con tres columnas a case toda Cantabria.
(4) Perante moito tempo fatigado en vano o exrcito e posto en perigo
moitas veces, manda por fin que a armada se aproxime polo Ocano,
dende o golfo de Aquitania, sen sabelo os enimigos, e que se desembarquen as tropas.
(5) Entn, finalmente, os Cntabros pelexaron o mis grande combate
pe das murallas de Atica e vencidos fuxiron monte Vinnio moiprotexido pola natureza, onde foron consumidos case ata o extremo pola fafJ7e
do asedio. L ogo o castro de Aracilo anda que resistindo con gran forza
e por moito tempo, fin foi tomado e destruido.
.
(6) Ademais, s partes mis alonxadas de Gallaecia, que sembradas .de
montes e bosques rematan no Ocano, sometronas os legados Anpstio e Firnio con grandes e duras batallas.
'
(7) Tamn cercaron con asedio o monte Medulio, que se ergue sobr(J o
ro Minio, no que se defenda unha gran cantidade de homes, rodeado
por un foxo de quince mil pasos.
(8) E as, cando aquela raza de homes feros por natureza e crueis, en-

146

tende que non capaz de soporta-lo asedio nin de afranta-Ia batalla en

pe de igualdade, lnzase morte voluntaria por medo escravitude.
Pois case todos se deron morte a porfa, valerosamente, polo lume, a
espada e o veleno.

A semellanza desta narraCin de Orosio sobre as guerras contra os Cntabros e

Astures moi similar de Floro (11,33,50-52), anda que un pouco mis ampla e con
algunha nova matizacin.
A cifra redondeada de 200 anos exacta tendo en conta que dende os primeiros
momentos da chegada dos romanos pode entenderse que se inicia a conquista. A
anotacin de que o propio emperador se dispuxera a ir contra estes pobos mostra
por s mesma a dificultade para dominalos e a tenaz resistencia que presentaron. A
fama destes pobos do N. da Pennsula como guerrilleiros irreductibles era moi coecida.
O templo de la no abra en Roma as sas portas cando se iniciaba unha campaa
militar e non se volvan a pechar ata a firma da paz. O remate destas guerras as portas do templo poderan estar pechadas uns anos conmemorando a Paz Augustea.
Orosio sinala a extensin de Gallaecia nun senso moi amplo, xa que comprendera a Cntabros e Astures. Esta apreciacin vai ser tida en conta polos diversos autores para situa-Ios diferentes escearios da guerra que nos textos, tanto de Floro coma
de Orosio, non son precisos. Orosio debe facer referencia provincia de Gallaecia
instituda por Diocleciano que abrangua a Cntabros e Astures.
A actividade de rapia e bandidaxe referida a todos estes pobos doN. non novidade. Xa Strabon (111,3,5), por exemplo, contara uns feitos semellantes.
Dende o campamento de Segisama foi o centro de direccin das operacins.
Tamn os campamentos de Asturica e Brcara foron puntos de partida para as
outras das columnas de ataque.
A complexidade da operacin comprbase coa axuda que debera presta-la armada acosado exrcito de terra.
Parece un erro claro que aparece o nome de Attica, que non ten sentido, xa que
todo o contexto est facendo referencia a Bergido. Debe ser un erro ou confusin
do copista do cdice.
O monte Vinnio o refuxio dos habitantes de Bergido, nas montaqs cntabroastures, na zona prxima s Picos de Europa. Unha vez mis, a xeografa vai servir
de refuxio natural contra as organizadas lexins.
O castro de Aracilo parec~ que estaba no lugar da actual Aradil~os, preto de Reinosa.
O nome do legado Firnio debe estar mal escrito no cdice xa que o nome correcto Furnio, tal como aparece en Floro (11,33,51).
Por ltimo, o monte Medulio, mis localizado en Orosio que en Floro. Tdolos
estudiosos do tema puxeron de relevo este dato, anda que non todos coincidirn
coa localizacin exacta; pero para todos este dato fundamental; tanto para os
mis tradicionais (Mariana, Mq.rales, Flrez, Masdeu) como para os mis modernos,
ven da escola de Schulten, como da de Magie-Syme, hai que facer caso a Orosio,
xa que debera coece-Ia zona mellor que Floro ser natural de Braga. As, o Medulio situarase cara o S. de Galicia, no val inferior do Mio. Monteagudo (Galicia en
147

Ptolomeo, p. 618) nun intento de localizacin exacta, colcao no castro de Cabezas

de Francos no monte Aloia. Sen embargo, a localizacin deste monte Medulio seguir permitindo novas interpretacins ou revisins das propias afirmacins; as, C.
Torres correxira as sas iniciais localizacins dun Medulio no monte Aloia por un
Medulio nas Mdulas (La tragedia del Monte Medulio, p. 117) aceptando novas argumentacins e aceptando o paralelismo do significado do sil e minius referidos a Iodo, limo, cor vermella, ocre nos dous casos e como razn dos erros clsicos e confusin con estes ros.

OROS 10, VI,21, 11

Cantabricae victoriae hunc honorem Caesar detulit, ut tunc quoque belli

portas claustro cohiberi iuberet. ita tunc secundo per Caesarem, quarto
post urbem conditam clausus est luanus...
OROSIO, VI,21,21

Cantbrico bello per quinque annos acto totaque Hispania in aeternam

pacem cum quadam respiratione lassitudinis reclinata ac reposita, Caesar Romam redit.

OROSIO, VI,21, 11

Augusto recibiu este honor da victoria cntabra, de modo que tamn

entn mandou cerra-Ias portas do templo da guerra. E as por segunda
vez, mediante Csar, e por cuarta, dempois da fundacin de Roma, cerrouse entn o templo de lano.
OROSIO, VI,21,21

Realizada a guerra cntabra perante cinco anos, e deixada e restablecida toda Hispania nunha perpetua paz, con certo respiro do cansancio,
Csar regresou a Roma.

Finalizacin das Guerras Cntabras que permitiron inicia-la paz de Augusto que
se ver commemorada no interesante monumento do Ara pacis en Roma.

148

CLAUDIO CLAUDIANO (fins do S. IV - comenzos do S. V d. X.)

Escritor nacido en Alexandra, ir a Roma no ano 394 precedido da fama dos
seus poemas escritos en grego. Protexido polas autoridades, chegou a se-lo poeta
oficial do imperio occidental cantando a Honorio e seu xeral Estilicn. A sua fama
chegou a ser tan grande que, na inscripcin da sa estatua erguida no foro de Traiano compraselle con Homero e Virxilio.
Pose unha gran forza imaxinativa, conquire novas metforas, fai comparacins
impensables, d s realidades extraordinarias rigor sen que perdan a apariencia de
verosimilitude.
Escribe Epstolas, Epigramas, Epitalamios, Poemas de variada temtica, etc. A
pesar de ser grego, emprega o verso latino cunha admirable maestra. A fama entre
os seus contemporneos parece merecida.

CLAUDIO CLAUDIANO, Carm. Min. XXX (Laus Serenae), 71-72

... Ca//aecia risit

Floribus et roseis
CLAUDIO CLAUDIANO, Carm. Min. XXX (Laus Serenae), 71-72:

Callaecia riu coas froles e as rosas.

Estes versos forman parte dun poema en loubanza de Hispania, patria da muller
de Estilicn, Serena. Cando ela naceu, estivo leda toda Hispania, e cada parte dela
queda resaltada por unha caracterstica: Gallaecia polas froles.

149

ANONIMO DE RAVENA
Obra de compilacin dun autor cristiano que sobre 0670 manexaba documentacin anterior, dos sculos IV e V. Est escrita en cinco libros e resulta unha lista de
mis de 5.000 nomes entre os que aparecen algunhas referencias topogrficas e hidrogrficas de Hispania. Unha importante base de informacin foi o Itinerario de
Antonino, que aparecen engadidas mansins ou cidades que nacen posteriormente. Segue para a enumeracin un itinerario convencional que escomenza en Asia,
segue por Africa e Europa e remata cun periplo polo Mediterrneo e algunhas il/as.
Realmente, mis que un autntico itinerario, unha fonte de constatacin e axuda
para a identificacin de poboacins antigas.

ANONIMO DE RAVENA, 302

... quae Spanorum patria habet infra se provincias famossissimas octo,
id est

r...

esta patria dos Hispanos ten dentro de s oito famossimas provincias, isto :)
4
5
6
7
8
9
10
11

Calletia
Asturia
Austrogenia
Iberia
Lysitania
Betica
Hispalis
Aurariola. vel si modica existet, tamen omnino fertilis est speciosissima esse dinoscitur
randa que pequena, sen embargo, aprciase que moi frtil e rica).

Estas oito provincias non responden a ningunha realidade administrativa romana; nesta lista mistranse cidades co nome de Hispania na versin grega (Iberia) e
con provincias verdadeiras.

ANONIMO DE RAVENA, 307-308

307, 17- Tude
18-Bonisana
19- Turaqua
308, l-Are Agusti
2-Quecelenis
3- Glandimariu m
4-Medioga
150

5-Bricantia
6-0ntonia
7-Cistonia
8-Castra Manuaria
9-Arragina
10-Saramon
11-Morodon
12-Canibri
13-Dracina
14- Tenobrica
15-Cambracum
16- Sandaquitum
17-0ssaron

Son cidades do W e do N. case que todas sen identificar, ags algunhas que podan selo pala semellanza cos nomes das mansins das vas dos Itinerarios ou por
outras referencias como o caso de Tude (Tui) ou Bricantia (Brigantio).

ANONIMO DE RAVENA,319-320-321
319-/tem in ipsa Spania iuxta civitatem quam praediximus Augustam
Braccaria dicitur civitas
(Tamn na mesma Hispania xunto cidade que xa dixemos que se chama Braga),
320, 1-Sa/aniana
2-Aquis Ocerensis
3-Aquis Cercenis
4-Gemina
5- Sa/ientibus
6-Presidium
7-Nemetobrica
8-Foro Gigurnion
9- Ginistaria
10-Bergidon
11-Amnion
12-A s turica
13-Ba/sata
14-/nteramnum
15-Memoriana
16-Luco Astorum
17-Passicin
18-Amneni
321, 1-Lugisonis
2-Ponte Abei

151

3-Luco Augusti
4-Ponte Nartie
5-Brevis
6-Assegonion
7-/ria
8-Aquis Ce/enis
321, 17-Bibesia

321,21-Minna
Esta a derradeira lista de cidades que da o Annimo para Hispania; unha lista
que engloba distintas vas sen separacin entre elas, mais posible recoecelas,
agrupadas por tramos, va a que pertencen. As, as primeiras corresponden va
18 do Itinerario de Antonino; logo aparecera un camio de Astrica a Luco Astorum que non ten paralelo no Itinerario, mais no que aparecen as mansins de Balsata e Interamnum que corresponden a outra va; de Luco Astorum outro camio a
Luco Augusti que pode que coincida coa per loca maritima e, por ltimo, unha va
a Aquis Celenis que ten paralelos co Itinerario e coa 11 tboa de Astorga.
O nome de Bibesia s aparece mencionado aqu e posible que corresponda
ro Bibei. Minna debe de corresponder Mio.

152

XOAN ZONARAS
Zonaras foi un escritor bizantino de finais do S. XI e comenzos do S. XII que desempeou varios cargos na corte do emperador Alexo e na de Xoan Comneno.
Pasou logo a vivir unha vida asctica retirndose a unha illa apartada onde morreu sobre o ano 1130 aproximadamente.
Deixounos unha Crnica Universal dende o ano 1 1118 e que contn valiosos
datos obtidos de vellas fontes, sobre todo nos fragmentos, hoxe perdidos de Dion
Cassio. As, os libros 1 21 e 44 80 da Historia Romana de Dion figuran extractados na obra de Zonaras nos nmeros 7 12.
Como comentarista eclesistico escribiu tamn Zonaras uns Comentarios sobre
os cnones dos Apstoles e dos Concilios e sobre Epstolas cannicas dos Papas
xunto cun himno Virxe.

ZNARAS, 10,6

f)\I

(Iberia)
npo 'to'tou (Pompeyo)
AUXW\I, W!;
tnt~~, tnl Aua~'tu\lOU!; xul KUAUCXOU!; ta'tp'tEuaE. xul xpu't~au!; 'to'tW\I ~Xp~ 't~!; l~w npo~ABE
BUAaa~!; 'ta ~ npl\l nECXO\l'tU lPW~UCO~!; ~B\I~ XU'tUa'tpE~6~E\lO!;, xul ~nEAAYE 't~!; tnuPXCu!; E~6ox~~W\l
u~'t6!; 'tE nAOa~O!; YEYO\lW!; xul 'tOU!; a'tpU'tLW'tU!; W~E

'tu't~!;

A~XW!;.

ZNARAS, 10,6
... Tocndo//e en sorte (Iberia) antes que a Pompeio, cando chegou aH
fixo unha campaa contra os Lusitanos e os Calaicos. Dominou a stes
ata chegar mar exterior sometendo s pobos que non obedecan antes
s romanos e foise da rexin deixando bo recordo, facndose el rico e
enriquecendo tamn s seus soldados.

Referencia campaa de Csar en Gallaecia dos anos 61-60 a. X. na que chega

Atlntico e na que consigue os seus propsitos de se enriquecer; son datos moi
semellantes s que daba Dion Cassio.

153

154

TABOA DE PEUTINGER
Coecida tamn como Mapa Mundi de Castorius, o exemplar que se conserva
debe ser obra dun copista do S. XII-XIII que parece copia dun orixinal do S. VII e
que, sa vez, copia dun mapa do S. IV.
A sa historia moi curiosa; era unha coleccin de 12 follas, a primeira delas referida a Hispania e Britania. E un rollo de 6,6 m. de largo e de 0,34 m. de ancho que
se conserva na Biblioteca Imperial de Viena. Foi atopado en Worms a finais do S.
XV por Comado Celtes e donada en testamento no 1508 a Comad Peutinger (de a o
seu nome) coa condicin de que sa morte fose accesible pblico. O embaixador francs quixo mercalo por 70 coroas que foron rexeitadas por Peutinger. No
1526 fo; prestada a Miguel Hummelberg que fixo unha copia que logo aparecera
moito mis tarde en Npoles. Dende a morte de Peutinger no 1547 a Tboa estivo
perdida ata que Mario Welzer atopouna no 1597 e ano seguinte aparece publicada
por primeira vez en Amberes. Unha segunda vez volveuse a perder e a reaparecer
no 1714 gracias a un anticuario que a mercara a Desiderio Peutinger, o derradeiro
membro desa linaxe. No 1715 foi mercada por 100 ducados polo prncipe Uxo de
Saboia e a sa biblioteca pasou logo s fondos da Biblioteca Imperial de Viena no
1737 onde est a nica copia do orixinal (Historia de Espaa dirixida por M. Pidal,
t. 11, p. 570).
O faltar na copia o primeiro fragmento onde ira o ttulo e o nome do autor, nada
sabemos del. Sen embargo, un xegrafo de Ravena, annimo, sobre o ano 670 cita
un antigo mapa e chama Castorius seu autor.
A sa finalidade servir viaxeiro e iso explica a presentacin en forma de rollo
e que tamn se pode doblar en fragmentos. Tomando como centro do mapa a Italia
o autor fixo un mapa dos pases do Imperio. Non un mapa completo nin oficial;
presenta unha rede viaria de 70.000 millas, 3.300 mansins e outros 600 nomes diversos.
E curiosa a presentacin do mapa; para aforra-Io espacio, o mar aparece reducido a estreitas franxas hourizontais sen nengunha proporcin; os contornos das terras carecen de importancia e os accidentes xeogrficos como montes ou ros s
aparecen sinalados como referencias.
E de moita menos utilidade que o Itinerario ou o Ravenate porque tdolos datos
xa foron dados por eles e porque os trazados son moi rectilneos e as estacins non
estn relaciondas unhas con outras nas sas autnticas posicins e faltan indicacins sobre a direccin. Os nomes presentan certas irregularidades nas grafas, confusins de siglas, omisins, redoblamento de cifras, etc. Ademais hai que ter en
conta que os datos referentes a Hispania perdronse e s temos reconstruccins,
algunha moi boa como a de Mller.

155

TABOAS DE BARRO DE ASTORGA

Anda que escritas noutro material, o barro, incluimos aqu estas tboas; son catro placas nas que aparecen mencionados 5 itinerarios do N-W. Cocense mal as
circunstancias da sa aparicin e consrvanse no Museo Provincial de Oviedo. Estn firmadas por C. LEP. M.I! VIR e estn un tanto fragmentadas debendo medir, inicialmente uns 14 x 12 cm. Deberan ir colgadas, a xulgar polo furado que presentan
na parte superior. Sobre a sa autenticidade, sta foi admitida, inicialmente (Garca
Bellido, 1975), sen embargo, hoxe hai moitas dbidas, sobre todo as n. o 3 e 4. A n. o
2 a que mis admitida como autntica e contn das vas: a de Lugo a Iria e a de
Lugo a Dactonio.
Na tboa n. o 4, considerada como falsa, faise alusin va 18 e aparece citada a
mansin Aquis Originis VII; Arias e Roldn demostraron que o falsificador errou e,
tendo en conta que tia que colocar nese lugar, polas millas, Praesidio, menciona
no seu lugar Aquis Originis que pertenece a outra va. Estes nomes debeunos copiar
dunha reconstruccin de calzadas romanas na que, por necesidades de espacio, estaban os nomes escritos un lado do outro (Caamao, Fuentes, p. 102).

PLACA 11

10

156

VIA [LV] CO AVGVSTI AO IRIA (Va de Luco Augusteo a Iria)

PONTE NARTIAE XI
BREV[I]S XIII
ASECONIA XI
IRIA XX
VIA LVCO AV[GVS]TI A[O OACTIONVM] (Va de Luco Augusteo a Oactonio)
AOVA[E OVIN]TIA[E]
OACTIONVM IX...
C.LEP.M.
11 VIR.

BIBLIOGRAFIA

ACUA CASTROVIEJO, F., 1971. Notas introductorias para el estudio de los mosaicos en
Galicia, XII C.A.N. Jan.
ACUA CASTROVIEJO, F., 1972. Los mosaicos de La Cigarrosa, B. S. A A, 38. Valladolid.
ACUA CASTROVIEJO, F. e BARRAL, X., 1973. Estudios sobre mosaicos romanos, S. A
25.
ACUA CASTROVIEJO, F., 1974. Mosaicos romanos de la Hispania Citerior. Con ven tus
Bracarensis, S. A. 31.
ACUA CASTROVIEJO, F., 1976. Catlogo monumental de la Galicia actual en poca romana. Cuad. Est. Cer. Sargo n. o 16.
ACUA CASTROVIEJO, F., 1977. Bibliografa de la Galicia Romana, Lugo.
ACUA CASTROVIEJO, F., 1984. A Romanizacin de Galicia, Pub. M. Castrelos, n. o 7.
ALBERTINI, 1923. Les divisions administratives de I'Espagne romaine, Pars.
ALBERTOS, M. a, 1975. Organizaciones suprafami/iares en la Hispania antigua, S. A. n. 037.
ALMEIDA, F. de, 1970. Minas de ouro na ((Gallaecia)) portuguesa, Legio VII G., Len.
ALONSO NUEZ, J. M., 1975. El N. O. de la Pennsula Ibrica en Estrabn, Bol. Aur. V.
ARIAS BONET, G., 1963. Los caminos del decemviro Lepidus y otras vas romanas, El M. E.
ARIAS BONET, G., 1963. El secreto de Antonino, El M. E.
ARIAS BONET, G., 1964. Lpez Ferreiro e la ((va per loca martima)), El M.E. n. o 7.
ARIAS VILAS, F., 1972. Las murallas de Lugo, S. A. n. o 14.
ARIAS VILAS, F., 1976. Lucus Augusti, Cuad. Est. Sargo n. o 16.
ARIAS VILAS, F., 1976. Geografa histrica de la Galicia Romana, Cuad. Est. Sargo n. o 16.
ARMESTO y ARNAU, A, 1843. Apuntes acerca del vestigio romano descubierto en la calle
Batitales en Lugo, Lugo.
BALlL ILLANA, A, 1971. Sobre los talleres musivarios de Galicia: identificacin de un taller
musivario. 11 CoHoque inter. pour I'etude de la mosaique antique, Viena.
BALlL ILLANA, A, 1971. Galicia y el comercio atlntico en la poca romana, 11 C. N. A
Coimbra.
BALlL ILLANA, A, 1973. Una inscripcin del Forum Gigurrorum, Durius, 1.
BALlL ILLANA, A, 1976. Bracara Augusta y el Conven tus Bracarus, Cuad. Est. Sargo
n. o 16.
BAYET, J., 1981. Literatura latina, Ariel, Barcelona.
BARROS SIVELO, 1875. Antigedades de Galicia, A Corua.
BLANCO FREIJEIRO, A, 1976. Monumentos romanos de la conquista de Ga/icia. Cuad. Est.
Sargo n. o 16.
BLAZQUEZ, A., 1894. Las costas de Espaa en la poca romana, Bol. Soco Geo.
BLAZQUEZ, A, 1898. Nuevo estudio sobre el Itinerario de Antonino, B. R. A H. XXI.
BLAZQUEZ, A., 1909. El periplo de Himi!cn, Bol. Soco Geo.
BLAZQUEZ, A., 1915. Las Casiterides yel comercio del estao en la Antigedad, B.R.A.H.
LXVII.
BLAZQUEZ, A, 1918. Va romana de Braga a Lugo por el interior, B. R. A H. LXXIII.
BLAZQUEZ, A., 1920. Cuatro teseras militares, B. R. A. H. LXXVII.
BLAZQUEZ, A, 1923. Vas de Sigenza a Zaragoza, de Alhambra a Zaragoza, del Bierzo a
Lugo, de Lugo a Betanzos, de Betanzos a Padrn, de Tuya Padrn y de Padrn a Lugo,
M. J. S. E. n.o 52.
BLAZQUEZ, J. M. a, 1970. Las religiones indgenas del rea N-W de la P-I en relacin con
Roma, Legio VII G.

157

BLAZQUEZ, J. M. a, 1970. Fuentes literarias griegas y romanas referentes a las explotaciones

mineras en la Hispania Romana, Legio VII G.
BLAZQUEZ, J. M. a, 1974. La Romanizacin, Istmo, Madrid.
BERMEJO BARRERA, J. C., 1978. La sociedad en la Galicia castrea, Follas Novas, Santiago.
BERMEJO BARRERA, J. C., 1978. Algunos aspectos de la concepcin de Occidente en la
mitologa griega arcaica, VIII.
BERMEJO BARRERA, J. C., 1982. Galicia y los griegos, Slvora, Santiago.
BOSCH GIMPERA, P., 1921. Los celtas y la civilizacin cltica en la P. l.. Madrid.
BaUZA BREY, F., 1952. Sobre el emplazamiento del Monte Medulio, C. E. G. VII.
CAAMAO GESTO, J. M., 1973. Los miliarios del Alto de la Cerdeira, C. E. G. XXVIII.
CAAMAO GESTO, J. M., 1979. Las mansiones de la va 18 en su tramo orensano, Gallaecia, n.o 3-4.
CAAMAO GESTO, J. M., 1980. Fuentes escritas clsicas para el estudio de las vas romanas
en Galicia, Brigantium, 1.
CAAMAO GESTO, J. M., 1984. As vas romanas, Cuad. M. P. G. n. o 3.
CARO BARaJA, J., 1942. Los pueblos del N. de la P. l. Madrid.
CARO BARaJA, J., 1970. Organizacin social de los pueblos del N. de la P. l. en la Antigedad, Legio VII G.
CARO BARaJA, J., 1977. Los pueblos del N., San Sebastin.
CARO BARaJA, J., 1986: Espaa Antigua, Istmo, Madrid.
CASTILLO, A. Del, 1972. Inventario de la riqueza monumental y artstica de Galicia, Santiago.
CEAN BERMUDEZ, 1839. Sumario de las Antigedades romanas que hay en Espaa. Madrid.
CONDE VALVIS, F., 1950. La mansin Salientibus o de Aquae Salientes y el Oppidum de
Arme, B. M. P. O. VI.
CONDE VALVIS, F., 1959. Dos villas romanas de la Cibd de Arme en Santa Marina de Aguas
Santas, LXIX.
CORNIDE, J., 1790. Las Casiterides o islas del estao restituidas a los mares de Galicia. Dis-

cusin crtica en que se procura probar que estas islas Sorlingas como pretende en su Britania G. Cambden; y as las de la costa occidental del reyno de Galicia, Madrid.
CORTES y LOPEZ, M., 1835. Diccionario Geogrfico-histrico de Espaa Antigua, Madrid.
CORPUS INSCRIPTIONUM LATINARUM
COUCEIRO FREIJOMIL, A., 1937. Monumentos de la provincia de Orense, B. C. P. M. O. XI.
DIEZ SANJURJO, M., 1904. Caminos antiguos y el Itinerario n. o 18 de Antonino en la provincia de Orense, B. C. P. M. O. 11.
DION, R., 1965. Les probtemes des Cassiterides et les sources de I'etain occidentale depuis
les temps protohistoriques jusqu'au au dbut de notre re. Pars.
DOMERGE, C., 1970. Introduction I'tude des mines d'or du N-W de la P. l. dans I'Antiquit. Legio VII G.
ESTEFANIA ALVAREZ, M. a D., 1958. Delimitacin de Conventos jurdicos, Zephyrus, 11.
ESTEFANIA ALVAREZ, M. a D., 1960. Vas romanas de Galicia, Zephyrus, XI.
FERNANDEZ GUERRA, A., 1882. Las diez ciudades bracarenses de la inscripcin de Chaves,
Rev. Arqueol. Lisboa.
FERRO COUSELO, J., 1971. La Tessera Hospitalis de Castromao, Bol. Aur. 1.
FERRO COUSELO, J., 1974. La romanizacin de la parte Bracarense del S. de Galicia, Bol.
Aur. IV.
FILGUEIRA VALVERDE, J., 1954-6. Carta arqueolgica de la provincia de Pontevedra.
E. M. P. VIII.
FONTES HISPANIAE ANTlDUAE, Publicadas baixo os auspicios de Schulten, Bosch, Pericot e Rubio; Librera Bosch, Barcelona
- t.1. -Avieno. Ora Martima. Edicin de A. Schulten, 1955.

158

t.II.-500 a. C. hasta Csar. Edicin A Schulten, 1925.

t.111. -Las guerras. 237-154 a. C. Edicin A Schulten. 1935.
t.IV.-Las guerras. 154-72 a. C. Edicin A. Schulten. 1937.
t.V. -Las guerras. 72-19 a. C. Edicin A Schulten, 1940.
- 1. VI. -Estrabon. Geografa de Iberia. Edicin A Schulten. 1952.
- t.VIII. -Las fuentes desde Csar al S. Vd. C. Edicin R. Grosse. 1959.
- t. IX. -Las fuentes de la poca l~/sigoda y bizantina. Edicin R. Grosse. 1947.
FORNI, G., 1970. L'occupazione militare romane de la Spagna N-W' analogie e paral/e/i,
Legio VII G.
FORTIA D'URBAN, 1845. Recuell des itinraries anciens, Pars.
FULGOSIO, F., 1867. Crnica de la Provincia de Pontevedra, Madrid.
FULGOSIO, F., 1868. Crnica de la Provincia de Orense, Madrid.
GANDARA y ULLOA, F., 1677. Nobiliario, armas y triunfos de Galicia. Hechos heroicos de
sus viajes y elogios de su nobleza y de la mayor Espaa y Europa, Madrid.
GARCIA BELLIDO, A, 1943. Los Albiones del N-W de Espaa y una estela hallada en elOccidente de Asturias, Emerita, XI.
GARCIA BELLIDO, A, 1946. Bandas y guerrillas en las luchas con Roma, Madrid.
GARCIA BELLIDO, A, 1947. La Espaa del S. l. de nuestra era. Espasa-Calpe, coleccin
Austral n. o 744, B. Aires.
GARCIA BELLIDO, A, 1967. Veinticinco estampas de la Espaa antigua, Espasa-Calpe, coleccin Austral, n. o 375, Madrid.
GARCIA BELLIDO, A., 1968. Espaa y los espaoles hace 2.(}(]() aos, Espasa-Calpe, coleccin Austral, n. o 515, Madrid.
GARCIA BELLIDO, A, 1975. El llamado Itinerario de barro, B. R. A H. CLXXII.
GARCIA MARTINEZ, M. C., 1972. Encol da organizacin poltico-social da Antigua Galicia,
Grial, n. o 36.
GONZALEZ, J. M., 1956. Mansiones del trayecto de la va romana Lucus Asturum-Lucus
Augusti, Archivum, VI.
GONZALEZ, J. M., 1962. ((Sestianas)), el calificativo de las aras astures y galaicas, Archivum,
XI.
GONZALEZ y ZUIGA, C., 1846. Historia de Pontevedra, o sea, de la antigua Hellenes fundada por Teucro, d principio desde que se estableceron as colonias griegas en Galicia hasta
nuestros das, Pontevedra.
HARMAND, J., 1970. Csar et I'Espagne durant le second ((Bellum civile)), Legio VII G.
HERNANDEZ DE LA GRANJA, J., 1883. La ciudad de Tuy la fund Diomedes de Italia, Rev.
Galicia Diplomtica, 11.
HUERTA Y VEGA, F., 1735. Anales del Reyno de Galicia, Santiago.
INSCRIPCIONES ROMANAS DE GALlCIA, 1949-68. C. S. 1. C. - 1. P. S. E. G. 5 tomos.
LARRAAGA MENDIA, J., 1970. Geografa de Ptolomeo, Servicio Geogrfico del Ejrcito,
Boletn de Informacin n. o 10, Madrid.
LESKY, A., 1968. Historia de la literatura griega, Gredos.
LOPEZ CUEVILLAS, F., 1922. A mansin Aquis Querquernis, Ns.
LOPEZ CUEVILLAS, F., 1929. Os Oestrimnios, os Saefes e a Ofilatra en Galicia, Arquivos
do S. E. G. t. 11.
LOPEZ CUEVILLAS, F., 1933-4. Estudos sobre a Edade do ferro no N-W peninsular. As fontes literarias. Arquivos do S. E. G., t. IV.
LOPEZ CUEVILLAS, F., 1953. Restos romanos de la Limia, C. E. G. XXVI.
MACIAS, M., 1898. Civitas Limicorum, B. P. M. O., n. o 5, t. 1.
MACIEIRA, F., 1931. Algunas consideraciones en torno a la ms exacta ubicacin del golfo
llamado de los Artabros, B. R. A G. n. o 235-240.
MADOZ, P. Diccionario geogrfico-estadstica-histrico de Espaa y sus posesiones de Ultramar.
-

159

MAGIE, D., 1920. Augustus war in Spain, Classical Philology.

MAANES, T., 1976. Asturica Augusta y su convento jurdico, Cuad. Est. Sarg., n. o 16.
MARCHETTI, M., 1947. La provincia romana della Spagna, Roma.
MARTINEZ DE PADIN, L., 1849. Historia poltica, religiosa y descriptiva de Galicia, Madrid.
MARTINa, E., 1982. Roma contra Cntabros y Astures, Sal terrae, Santander.
MARTINS SARMENTO, F., 1896. Ora martima, Porto.
MARTINS SARMENTO, F., 1933. Os gregos no N-W de Iberia. Coimbra.
MENENDEZ NADAYA, M. G., 1979. El Mons Vindius y sus cercanas, H. A XXX.
MILLAN GONZALEZ, l., 1981. Races prelatinas da cultura galega: problemas e datos de lingua e creencias, Vigo.
MISPOULET, 1910. Transformation de I'Espagne durant les trois premieres siec/es de I'Empire, Revue de Philologie, XXXIV.
MONTEAGUDO, L., 1947. Galicia en Ptolomeo, C. E. G. fase. VIII.
MONTEAGUDO, L., 1955. Va romana entre Betanzos y Guitiriz, A E. Arq. XXVIII.
MONTEAGUDO, L., 1951-52-57. Carta de La Corua Romana, Emerita, XIX, XX, XXV.
MORALEJa LASSO, A, 1973. Sobre algunos topnimos en las Vas Romanas de Galicia,
C. E. G. XXVIII.
MORALES, A de, 1572. Viaje de A. de Morales por orden del Rey D. Felipe // a los Reynos de
Len y Galicia e Principado de Asturias. Madrid.
MURGUIA, M., 1905. Historia de Galicia, La Corua.
NOYA PICaN, A, 1883. Tuy. Apuntes histricos sobre esta antigua ciudad. Rev. Galicia Diplomtica, 1.
OBERMAIER, H., 1923. Impresiones de un viaje prehistrico por Galicia. Ourense.
PASCHASIO DE SEGUIN, S. J., 1750. Galicia, reino de Christo Sacramentado, Mxico.
QUIRING, E., 1935. El laboreo de las minas de oro por los romanos en la P. l. Y la ((arrugias))
de Plinio. Investigacin y progreso, IX.
RABANAL, M., 1970. Espaa antigua en las fuentes griegas, Gredas, Madrid.
RISCO, V. Geografa, en Geografa General del Reino de Galicia dirixida por Carreras y Candi.
Tomos de Ourense. Barcelona s/d.
RODRIGUEZ COLMENERO, A, 1972. Sobre los pueblos prerromanos del S. de Galicia, Bol.
Aur. 11.
RODRIGUEZ COLMENERO, A, 1973. Los Intermnici del convento Bracaraugustano y su dios
indgena Toroiogombicteco, 111.
RODRIGUEZ COLMENERO, A, 1977. Galicia Meridional Romana, Bilbao.
RODRIGUEZ COLMENERO, A., 1977. Augusto e Hispania, Bilbao.
RODRIGUEZ COLMENERO, A., 1983. El campamento romano de Aquis Querquernis, Actas
do 11 S. A. N. O. P..
ROLDAN HERVAS, J. M., 1972-3. Las tablas de barro de Astorga, una falsificacin moderna?, Zephyrus, XXIII-XXIV.
ROLDAN HERVAS, J. M., 1975. Itineraria Hispania. Fuentes para el estudio de las vas romanas de la P. l., Madrid.
RUSSELL CORTEZ, 1951. O culto do Emperador no ((Conventus Bracaraugustanus, Brac.
Aug. vol. 11-111.
SAGRARIO DE MaLINA, B., 1949. Descripcin del reino de Galicia y de las cosas notables

del, con las armas y blasones de los linajes de donde proceden sealadas casas en Castilla.
Bibli. Gal.
SANCHEZ ALBORNOZ, C., 1929. Divisiones administrativas del solar del Reino de Asturias.
B. R. A H., t. 95.
SANCHEZ ALBORNOZ, C., 1946. El culto al Emperador y la unificacin de Hispania. Anales
del Inst. De Lit. Clsica de la Unv. de B. Aires, t. 111.
SANDOVAL, Frai. P. de, 1610. Antigedad de la ciudad e Igleisa de Tuy y de los obispos
que se save aya avido en ella. Braga.

160

SANTOS YANGUAS, N., 1981. La administracin romana del N-W de la P. l. hasta finales
del S. l. d. C., Brigantium, 2.
SANTOS YANGUAS, N., 1982. La conquista romana de Galicia, Brigantium, 3.
SARALEGUI y MEDINA, L., 1908. Adobriga, Ferrol.
SARALEGUI y MEDINA, L., 1909. Libunca, Ferrol.
SARMIENTO, M., 1901. Estradas militares romanas de Braga a Astorga, Lisboa.
SCHULTEN, A, 1920. Hispania, Barcelona.
SCHULTEN, A., 1943. Cntabros y Astures y su guerra contra Roma, Espasa-Calpe, Madrid.
SCHULTEN, A, 1959. Geografa y etnografa antiguas de la P. l. C. S. 1. C. Madrid.
SYME, 1934. The Spanisch war of Augustus (26-25), The American Journal of Philology.
SYME, 1970. The conquest of North-West Spain, Legio VII G.
TABOADA CHIVITE, J., 1945. Villa romana del Valle del Tmega, R. G. LV.
TABOADA CHIVITE, J., 1953. La ubicacin del Forum Bibalorum, III C. N. A
TABOADA CHIVITE, J., 1970. Los Tamagani y su organizacin, XI C. N. A
TABOADA y LEAL, N., 1840. Descripcin topogrfica-histrica de la ciudad de Vigo, su ra y
alrededores; con una noticia biogrfica de varios hombres ilustres hijos de este pas, Santiago.
TAMUJE, J. M., 1975. La Va romana ((per loca maritima)) por el Bajo Mio y costa Atlntica,
Pontevedra.
TARACENA, B., 1947. Las vas romanas en Espaa, C. A. S. E.
TENORIO, N., 1940. Pobladores romanos de Viana del Bollo, B. C. M. O., t. 11.
TETTAMANCY GASTaN, F., 1923. La Torre de Hrcules, La Corua.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1945. Las Kassiterides, C. E. G., t. IV.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1946. La venida de los griegos a Galicia, C. E. G., t. II-V.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1948. Galicia en las Guerras Cntabras, la heroica resistencia del
Monte Medulio, B. U. S.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1949. Lmites geogrficos de Galicia en los S. IV y V, C. E. G.,
t. IV.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1951-2. Conquista de Galicia por los romanos antes de las Guerras
Cntabras. B. U. S.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1952. El culto al emperador en Galicia, C. E. G., t. VII.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1953. La Galicia romana y la Galicia actual, C. E. G., t. VIII.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1977. La Galicia Sueva, Fundacin Barri.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1980. La tragedia del Monte Medulio y su resistencia histrica,
Gallaecia, n. o 6.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1982. La Galicia Romana, Fundacin Barri, 1. P. S. E. G.
TORRES RODRIGUEZ, C., 1985. Paulo Orosio. Su vida y sus obras. Fundacin Barri.
1. P. S. E. G.
TRANOY, A., 1981. La Galice Romaine, Pars.
VAAMONDE LORES, F., 1898. Resume da Historia de Galicia, Corua.
VARIOS, 1923. As fontes p'ra Hestoria antiga de Galiza, Ns, n. o 17-18.
VARIOS, 1985. Las Guerras Cntabras. Cuad. de H. a 16, n.o 58.
VAZQUEZ SEIJAS, M., 1939. Lugo bajo el Imperio Romano, Lugo.
VAZQUEZ SEIJAS, M., 1943. Lugo en los tiempos prehistricos, Lugo.
VEDIA y GOOSSENS, E., de, 1845. Historia y descripcin de la ciudad de La Corua,
Corua.
VEREA y AGUIAR, J., 1838. Historia de Galicia, Ferro!.
VICETTO, B., 1865. Historia de Galicia, Ferro!.
VILLAMIL y CASTRO, J., 1867. Crnica de la provincia de Lugo, Madrid.
VILLAMIL y CASTRO, J., 1883. Colonias griegas en Galicia. Su historia y su influjo bajo
aspectos econmicos y sociales. rev. Galicia Dipl. 1.

161

INDICE DE NOMES PROPIOS E TEMATICO

Al

NOMES PROPIOS

ADOVOS, Plinio, IV, 111.

ADROBRICAI ABOBRICA, Mela, 11/,13; Plino, IV,112.
AFRANIO, Csar, De bello civJle, 38, 3.
AGRIPPA, Floro, //,33,51.
AGRIPPA, M. V., Plinio, IV, 118.
ALBIONS, Plinio, IV, 111; Avieno, 113.
ALBUCRARA, Plinio, XXXIII, 80.
AMNENI, Rav. 320, 18.
AMNION, Rav. 320, 11.
AMPHILOCHOI, Str. 111,4,3.
AMPHILOCHOS, Str. 111,4,3; lustino, XOV,3,4.
ANTISTIO, Floro, //,33,51; Orosio, VI,21,6.
AQUAE QUINTIA, T. Astorga, 11; Ptol. 11,6,27.
AQUIS CELEN/S, It. 423, 8; It, 430, 3; Rav. 321, 8; Ptol. 11,6,24; T. Peut.
AQUIS CERCENISI A.QUARQUERNONI A.QUERQUERNIS, It. 428,2; Rav. 320, 3; Ptol. 11,
6,46; T. Peut.
AQUIS OREGINIS I A. OCERENSIS, It. 428, 1; Rav. 320, 2; T. Peut.
ARADUCA, Ptol. 11,6,38.
ARAS SESTIANAS, Mela, 11/,13; Plinio, IV, 111; Ptol. 11,6,3; T. Peut; Rav. 308,1.
ARRAGINA, Rav. 308,9.
ARRONIOS, Plinio, IV,111.
ARTABROSI AROTREBASI ARROTEBRAS, Str. 11,5,15; "',1,3; 111,2,9; 111,3,5; 11/,5,11; Mela,
111,13; Plinio, 11,242; IV, 111; IV,113; IV,114; IV,119; Ptol. 11,6,2; 11,6,21.
ARTEMIDORO, Plinio, 11,242.
ARYIO, Avieno, 161; 173.
ASKLEPIADES, Str. 11/,4,3..
ASSEGONIA, It. 430,5; Rav. 321,6; T. Astorga, 11; T. Peut.
ASTUR/CA AUGUSTA, Plinio, IV, 28; IV,118; Ptol. 11,6,35; It. 423,7; 424,4; 425,5: 427,5;
429,5; 431,3; Rav. 320,12.
ATR/CONDO, It. 424,4.
AUGUSTO, Str. 111,3,8; Floro, 1/,33,50; Orosio, VI,21, 1-8; VI,21, 11; VI,21 ,21; Don C. 54,25.
AUNIOS, Plinio, IV, ",.
AVO, Mela, 111,10; Ptol. 11,6,1.
BALSATE, Rav. 320, 13.
BEDIOS, Ptol. 11,6,26.
BELGIDO/BERGIDO,It. 429,2; 431,1; 425,4; Rav, 320,10.
BIBALOS, Plinio, 111,28; Ptol. 11,6,42.
BIBESIA, Rav. 321,17.
BONISANA, Rav. 307, 18; T. Peut.
BRACARA AUGUSTA, Plinio, IV, 112; Ptol. 11,6,38; It. 427,4; 429,5; 423,6; T. Peut;
Rav. 319.
BRACAROS, Apiano, 74; Plinio, 11/,28; IV,112; Ptol. 11,6,1.
BREVIS, It. 430,6; Rav. 321,5; T. Astorga, 11; T. Peut.
BRICANTIA/BRIGANTIO, Ptol. 11,6,4; It. 424,5; Rav. 308,5; T. Peut.; Dion C. 37,53; Orosio,
1,2,71; 1,2,80.
BURBIDA, It. 430,1.
BURU, Ptol. 1/,6,22.
CABAION, Str. 1,4,5.

162

C. L. MARCO, T. Astorga.
CALADUNO, Ptol. 11,6,38.
CALLAICOS/GALLAICOS, T. Livio, pero 56; Str. 111,3,2; 111,3,3; 111,3,7; 111,4,3; 111,4,12;
111,4,16; 111,4,20; Apiano, 70; Plinio, //1,28; IV,112; VIII,166; Silio 1.11,397; /1,417; 11,606;
IV,326; Marcial, Epig. XIV,95; Plutarco, Csar, 12; Pto!. 11,6,1-2-4-22-38; lustino,
XLlV,3,2; Eutropio, IV,19; Zonaras, 10,6; Orosio, V,5,12.
CAMBETO, Ptol. //,6,47.
CANIBRI, Rav. 308,12.
CARANICO, It. 424,6.
CARONIO, Ptol. 11,6,22.
CASTRA MANUARIA, Rav. 308,8.
CELADO, Mela, //1,10.
CELERINOS, Ptol. //,6,41.
CELlOBRIGA, Ptol. //,6,41.
CELTICOS, Str. 111,3,5; Mela, //1,10; Plinio, //1,28; IV, 111; Floro, 1,33,12.
CEMPSICOS, Avieno, 184; 195.
CEPION, Apiano, 70.
CESAR, Plutarco, Csar, 12; Zona ras, 10,6; Dion C. 37,52-53.
CIBARCOS, Plinio, IV, 111.
CILENOS/CILlNOS, Plinio, IV, 111; IV,112; Pto!. 11,6,24; It. 423,8; 430,3.
CISTONIA, Rav. 308,7.
CLAUDIOMERIO, Ptol. 11,6,21.
COELERNOS/CELERINOS, Plinio, //1,28; Pto!. 11,6,41.
COMPLUTICA, Ptol. 11,6,38.
COPOROS/CAPOROS, Plinio, IV, 111; Pto!. 11,6,23.
CORTICATA, Plinio, IV, 111.
DACTONIO, Ptol. //,6,25; T. Astorga, 11.
DECIMO IUNIO BRUTO, T. Livio, pero 55-56; Papo Oxyrh. 137; Str. 111,3,4; 111,3,7; Ovidio,
Fastos, VI, 461-2; Fastos Cap. 136; Veleio P. 2,5; Apiano, 73-74; Valerio M. 6-4 ext. 1; Plutarco, quaest. Rom. 34; Floro, 1,33, 12; Lucio A. 37; 59; Eutropio, 4, 19; Rufio F. Brev. 5, 1;
Orosio, V,5,12.
DRACINA, Rav. 308,13.
DUCANARIO (MERO), Mela, 111,13; Pto!. 11,6,4.
DUOS PONTES, It. 424,2.
EGOS, Plinio, IV, 111.
EQUAESOS, Plinio, 111,28.
ERATOSTENES, S~ ~~5
EVORA, Mela, 111,11.
FLORIO, Plinio, IV, 111.
FORO, It. 428,7; Rav. 320,8; Ptol. 11,6,37; T. Peut.
FORO DOS BIBALOS, Ptol. 11,6,42.
FORO DOS L1MICOS, Ptol. //,6,43.
FORO DOS NARBASOS, Ptol. //,6,48.
FURNIO, Floro, 11,33, 51; Orosio, VI,21,6.
GALLAECIA/CALLAECIA, Plinio, IV, 112; IV, 118; XIX, 10; XXXIII,78; XXXIII,80; XXXIV, 156;
XXXIV, 158; Silio 1. 11,397; 111,345; Floro, 1,33,12; Dion C. 37,53; 54,25; Lucio A., 60; lustino, XLIV, 3,1; XLIV, 3,3-4; Servio, VII,728; Lat. Ver. 250,XI,5; P. Silvia, 256,IV,6; Orosio, /,2,71; 1,2,80; V,7,2; VI,21,2; VI,21,6; C. Claudia no, Caro Min. XXX,71; Rav. 302,4.
GUIGURROS, Plinio, 111,28; Ptol. 11,6,37; It. 428,7; Rav. 320,8; T. Peut.
GLANDIMIRO/GLANDIMARIO/GLANDOMIRO, It.424,3; Rav. 308,3; Pto!. 11,6,22.
GEMESTARIO/GINISTARIA,It. 429,1; Rav. 320,9; T. Peut.
GEMINIS/GEMINA, It. 428,3; Rav. 320,4; T. Peut.

163

GROVIOS/GRAVIOS/GRUIOS, Mela, 111,10; Plinio, IV,112; SIYio l. 1,235; 111, 366-7; Ptol.
11,6,44.
HELLENES, Str. 11/,4,3.
HELLENOS, Plinio, IV, 112.
HIMILCON, Avieno, 117; 412.
ILLAS DOS DEUSES, Plinio, IV, 119; Ptol. 11,6,73.
INTERAMNIO FLUVIO/INTERACONIO FLAVIO, It. 429,3; 431,2.
INTERAMNUM, Rav. 320,14.
IRIA/PRIA/TRIA, Rav. 321,7; It. 430,4; T. Astorga 11; Ptol. 11,6,23; T. Peut.
ISTRO AETHICO, Orosio, 1,2,69-70.
KASSITERIDES, Diodoro V, 38; Str. 11,5, 15; 111,2,9; 11/,5, 11; Herodoto, 11/,115; Plinio, IV,119;
VII,197; Ptol. 11,6,73.
LAERO, Mela 111,10.
LAMBRICA/LAMBRIA, Mela, 111,10; Ptol. 11,6,26.
LAPATIA CORU, Ptol. 11,6,4.
LARCIO L1CINIO, Plinio, XXXI, 24.
LEMAVOS, Plinio, 111,28; Ptol. 11,6,25.
LEUNOS, Plinio, IV, 112.
L1BUNCA, Mela, 111,13; Ptol. 11,6,22.
L1BYCA/IVIA, Mela,lll, 13.
L1MIA/LETHES/BELlON/ESQUECEMENTO, Salustio, Hist. 3,44; T. Livio, pero 55; Papo
Oxyr. 137; Str. 111,3,4; 111,3,5; Mela, 111,10; Apiano, 73-74; Plinio, IV,112; IV,115; Silio
1.1,235; Plutarco, quaest. Rom. 34; Ptol. 11,6,1; It. 429,6; Floro, 1,33,12.
L1MICOS, Plinio, 111,28; Ptol. 11,6,43.
LUANCOS, Ptol. 11,6,45.
LUBENOS, Ptol. 11,6,47.
LUCO ASTORUM, Rav. 320,16.
LUCO AUGUSTI/LUCOS AUGUSTO, Plinio, 111,28; Ptol. 11,6,23; It. 424,7; 430,8; Rav. 321,3;
T. Astorga 11; T. Peut.
LUGISONIS, Rav. 321, ,.
MARCIE/NARTIAE,It. 430,7; Rav. 321,4; T. Astorga 11; T. Peut.
MEDIOGA, Rav. 308,4.
MEDULlO, Floro, 11,33,50; Orosio, VI, 21, 7-8.
MEMORIANA, Rav. 320,15.
MERO, Ptol. 11,6,4.
MERUA, Ptol. 11,6,45.
MIDACRITO, Plinio, VII, 197.
MINIO/BAINIS/BAETIS, Str. 111,3,4; Mela, 111,10; Apiano, 73-74; Plinio, IV,112; IV,115;
Ptol. 11,6,1; 11,6,38; lustino, XLlV,3,4; Orosio, VI,21, 7; T. Peut.
MINNA, Rav. 321,21.
MORODON, Rav. 308, 11.
NARBASOS, Ptol. 11,6,48.
NELO, Plinio, IV, 111.
NEMETANOS, Ptol. 11,6,40.
NEMETOBRIGA/NEMETOBRICA, It. 428,6; Rav. 320,7; Ptol. 11,6,36; T. Peut.
NERION, Str. 11/,1,3; 111,3,5; Ptol. 11,6,2; 11,6,3; 11,6,21.
NERIOS, Mela, 11/,11; Plinio, IV,111.
NEVIO/NEBIA, Mela, 111,10; Ptol. 11,6,1.
NEOGA/NOIGA, Str. 111,4,20; Mela, 111,13; Plinio, IV,111.
NOVIO, Ptol. 11,6,21.
OCELO, Ptol. 11,6,22.
OESTRYMNIOS/OSTIMNIOS; Str. 1,4,5; Avieno, 91-96-97-114-131-154-155.

164

OLlNA, Ptol. 11,6,22.

ONTONIA, Rav. 308,6.
OPHIUSA, Avieno, 147-152-173-196.
ORNIACOS, Ptol. 1/,6,31.
PAES/COS, Plinio, 11/,28; IV, 111; Pto!. 11,6,5.
PASSIC/N, Rav. 320,17.
PELAXIA, Avieno, 164.
PERPENA, Servio, Ad Aen. VII, 728.
PETREIO, Csar, De bello civile, 38,3.
PI NETO, Ptol. 11,6,38.
PINTIA, Ptol. 11,6,22.
PITEAS, Str. 1,4,5.
POETANIO, Avieno, 200.
POLlBIO, Str. 11/,2,9.
PONTE ABEI, Rav. 321,2.
PONTE NARTIAE, T. Astorga 11.
PONTE NEVIAE, It. 425,2; 430,10.
POSIDONIO, Str. 11/,2,9; 111,3,4.
PRAESAMARCHOS/ PRAESTAMARCOS, Mela, 11/,11; Plinio, IV,111.
PRAESIDIO, It. 428,5; Rav. 320,6; T. Peut.
PROMONTORIO CELTICO, Mela, 11/,9; 111,11; Plinio, IV,111; IV,114.
PUBLlO CRASSO, Str. 11/,5, 11.
QUECELENIS, Rav. 308,2.
QUERQUERNOS/QUARCERNOS, Plinio, 111,28; Pto!. 11,6,46; It. 428,2; Rav. 320,3; T. Peut.
SAEFES, A viena, 195-200.
SALAN lANA, It. 427,6; Rav. 320,1.
SALlENTIBUS, It. 428,4; Rav. 320,5; T. Peut.
SARAMON, Rav. 308,10.
SARS, Mela, 1/1,11.
SEURBOS/SEURROS, Plinio, IV, 112; Pto!. 11,6,27.
SICCAS, Plinio, IV, 112.
SUPERTAMARICOS, Mela, 11/,11; Plinio, IV,111.
TALAMINA, Ptol. 11,6,27.
TAMARIS/TAMARICO/TAMARA, Mela, 111,11; Plinio, XXXI, 23; Pto!. 11,6,2.
TEUCRO, Str. 111,4,3; lustino, XUV,3,2.
TIBERIO, Str. 11/,3,8.
TIBUROS, Ptol. 11,6,36.
TIMALlNO, It. 425, 1; 430,9; T. Peut.
TORRE AUGUSTEA, Mela, 111,11.
TRILEUCAS, Ptol. 11,6,73.
TRILEUCO, Ptol. 1/,6,4.
TUNTOBRIGA, Ptol. 11,6,38.
TURODOS, Ptol. 11,6,39.
TUROQUA, It. 430,2; Rav. 307,19; T. Peut.
TURRIGA, Ptol. 11,6,22.
TURUPTIANA, Ptol. 11,6,22.
TYDE/TUDE, Plinio, IV, 112; Silio !. 111, 366-7; XVI,368; Pto!. 11,6,44; It. 429,7; T. Peut;
Rav. 307,17.
ULLA/UIA, Mela, 11/,10; Pto!. 11,6,2.
UTTARIS: It. 425,3; 430,11.
UXISAMA, Str. 1,4,5.
VALENTIA, T. Livio, pero 55.

165

VARRON, Plinio, IV, 115.

VARROS, Plinio, IV, 111.
VICA, Ptol. 11,6,22.
VICO SPACORUM, It.424,1.
VIR, Ptol. //,6,3.
VOLOBRIGA, Ptol. 11,6,40.
ZOELAS, Plinio, /1/,28; XIX, 10.

B)

TEMATICO

CABALO GALAICO, Grattio, 513; Plinio, V/I/,166; Si/io l. XVI, 333-5.

COSTUMES, Str. 111,3,5; 111,3,6; /1/,3,7; 111,3,8; 111,4,16; 111,4,17; 111,5,11; Apiano, 73-74; Plinio,
XVI, 15; XXXIV, 156; Si/io 1./1/,344-353; Dion C.37,52-53; lustino, XUV,3,7; Avieno, .98143-146; Orosio, VI,21,8.
COVADA, Str. /1/,4,17.
CHUMBO, Str. /1/,5,11; Plinio, IV,112; IV,119; VII,197; XXXIV, 156; lustino, XUV, 3, 4; Avieno, 97.
EGUAS,lustino, XUV,3,1.
ESTAO, Diodoro, V,38; Herodoto, 111,115; Str. 111,2,9; /1/,5, 11; Plinio, IV, 112; XXXIV, 156;
Avieno,97.
FERRO, Plinio, IV, 112; lustino, XUV, 3, 8.
MINIO, lustino, XUV,3,4.
ORGANIZACION ADMINISTRATIVA, Str. 111,4,20; Plinio, 111,18; IV,118; Rav. 302,4-11;
Polemio Silvio, 256; Later. Ver. 250; Orosio, V, 7,2.
ORIXE GREGA, Str. 111,4,3; Plinio, IV,112; Silio 1.111,366-7; XVI,368; lustino, XUV, 3, 2-4.
OURO, Str. 111,2,9; 111,3,5; Plinio, IV, 112; XXX/I/, 76-77-80; XXXIV,157; Silio l., 1,235; 11,602;
Marcial, Epig. IV,39;XIV,95; lustino, XUV,3,5-6.
PRATA, Str. 111,2,9; 111,3,5; Plinio, IV, 112; XXXIII,80; XXXIV,156; Marcial, Epig. IV,39; lustino XLlV,3,5.
TRABALLO DA MULLER, Silio 1./11, 344-353; lustino, XUV, 3,7: Apiano, 73-74.
VELEN O, Plinio, XVI,50; Floro, //,33,50; Orosio, VI,21,8.

166