11.

ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 319 _______

JEOTERMAL ISITMALI SERALARIN NCELENMES

Cihan ANAKI

ZET
5686 sayl Kanun gerei Jeotermal Kaynaklar ve Doal Mineralli Sular, devletin hkm ve tasarrufu
altnda olup arzn mlkiyetine tabi deildir. Kaynaa ilikin faaliyetlerin yrtlebilmesi iin bu Kanuna
gre ruhsat alnmas zorunlu olmasna karn 2007 ylndan bu yana Gerek MTA tarafndan ihale
edilen sahalarda Gerekse l zel darelerin kullanma am olduu sahalarda Sera projeleri
yatrmclarn kayna da sahiplendii en ok anlan projelerden olmutur.
2

Jeotermal Kaynak Ruhsat ve Kullanm problemleri zlemeden 50-120/m yatrmlar balatlmakta,

iin doas gerei en nemli parametre olan stma sorunlar ile karlanca da Jeotermal Enerjinin
Kontrolsz kullanm veya takviye stma sistemleri ile problemler zlmeye allmaktadr.
lkemizde kurulmakta olan seralarn hemen tamam ithal edildii de dnlrse bir ok projede
aksaklklara ve jeotermal eneji kullanm asnda palyatif zmlere rastlanmaktadr. Bu almada
jeotermal kaynaklar kullanlarak yaplacak seralarn ruhsatlandrma aamasndan balayarak, Blge
seimi, arazi temini, yatrm dnemi ve iletme dnemi jeotermal kaynan etkin kullanm asndan
deerlendirilecek, lkemizde yaanan olumsuzluklar bir case study olarak anlacaktr.

1. GR
Elverili corafi koullara ve iklime, zengin bir toprak yapsna ve biyolojik eitlilie sahip olan
Trkiyede, tarm nde gelen sektrlerden biridir. 2000 ylnda, tarmsal retimin Trkiyenin gayrisafi
yurt ii haslasndaki pay % 10,1 iken, bu rakam 2009da % 8,3e gerilemitir. Bu sre zarfnda,
Trkiye tarmdan sanayi ve hizmet sektrne doru gerekleen ekonomik dnmn
srdrmtr. Gayrisafi yurt ii hasladaki paynn dmesine ramen, Trkiyedeki tarmsal retim
seviyesi 2000 ylndan bu yana art gstermektedir. 2008 ve 2009 yllarndaki tarmsal retim
srasyla 73 milyar TL ve 79 milyar TL olarak aklanmtr.
Sektr, Mart 2010 itibaryla 5,2 milyon kiiye istihdam salamaktadr. Bu rakam Trkiyedeki toplam
istihdamn % 24n oluturmaktadr. Trkiye, hububat, baklagiller, meyve, sebze ve hayvanclk gibi
ok geni bir tarmsal rn yelpazesine sahiptir. Balca tahl rnleri olan buday, arpa ve msr,
2009da 33.563.000 ton olan toplam hububat retiminin, srasyla % 61ini, % 21ini ve % 13n
oluturmutur. Toplam hububat retimi, 2007 ylnda kurakla bal olarak azalm ve 2008de yava
yava ykselmeye balamtr. 2009 ylnda, ya miktar ve yksek fiyatlara bal olarak toplam
hububat retiminde % 14,6 orannda bir artla daha tatmin edici bir iyileme salanmtr.
Baklagiller dikkate alndnda, % 52 ile nohut ve % 28 ile mercimek 2009 ylnda toplam retimden en
fazla pay alan rnlerdir. 2007 ylnda 1.221.000 ton olan toplam baklagil retimi, 2008 ylndaki
kurakla bal olarak 832 bin tona gerilemitir.
Bir dier nemli tarmsal rn grubu olan meyve ve sebze ise 2008 ylnda toplam 43 milyon ton
retime ulamtr. Toplam retimin % 36sn meyve olutururken, kalan % 64lk ksm sebzeden
meydana gelmektedir.

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 320 _______

2009 ylnda Trkiyenin tarmsal ithalat ve ihracat, ilenmi gda hari, srasyla 4,6 milyar ABD dolar
(toplam ithalatn % 3) ve 4,5 milyar ABD dolar (toplam ihracatn % 4,4) olmutur. 2009da temel
ihracat rnlerini, 39 bin ton olmak zere kuru incir, 101 bin ton olmak zere kuru kays, 267 bin ton
olmak zere kuru zm ve 224 bin ton olmak zere fndk ve fndk rnleri oluturmutur. Toplam
tarmsal ihracatn 2008 ve 2009da srasyla % 40n ve 42sini oluturan meyve ve sebze ok byk
nem tamaktadr.
Trkiye tarm sektr gemite yabanc yatrmcnn dikkatini yeterince ekmemi olsa da, iinde
bulunduumuz dnemde Orta Doulu ve dier yatrmclardan giderek daha fazla ilgi grmektedir.

ekil 1. Kresel Tarmsal retim ve lkemizde Tarm retiminin GSYHdeki pay

lkemiz dier Akdeniz lkelerine gre daha byk bir seraclk potansiyeline sahiptir. Bunun nedeni,
ispanya ve Fransa kylar altyaps ok iyi olan bir turizm alan olmas ve bu tesislerden sera kurulacak
alann pek kstl kalmasdr. talya ve Yunanistan'da ise kylar olduka engebeli ve dalk olmas
nedeniyle, sera iletmecilii iin alann ok az olmasdr. Afrika kylarndaki Fas, Cezayir, Tunus,
Libya gibi lkelerde ise, uzun sreli yetitiricilik iin kn stma yannda scak mevsimlerde, soutma
da gerekmektesidir.

2. TRKYEDE SERALARIN DURUMU

Trkiyede sera iletmelerinin kurulmas iklim ynnden en uygun olan Antalya ve Mersin illerinde 3035 yl nce balamtr. Gne younluu olarak lkemizin her tarafnda seraclk yaplr grnse de
da, stma, bitkiler iin uygun evre koullarnn salanmasnda, ekonomi, tama ve pazarlama gibi
etkenler sera iletmeciliini kstlar veya gelitirir.
Sera iletmeciliini kstlayc en byk etmen, sera iinde bitki gelimesi iin en uygun scakl
salamada kullanlan yakt ile stma sistemi bakm giderleridir. Bu nedenle lkemizde sera
iletmecilii kurulabilecek blgeler Akdeniz, Ege, Marmara, Karadeniz Blgeleri ile uygun mikro
klimas olan yreler olarak seilmitir.
lkemiz seracl Marmara, Ege ve Akdeniz ky eridinde dalma ve gelime gstermektedir. Bu
dalm iersinde yer yer youn retim alanlar domutur. En kuzeyde Yalova evresindeki mikro
klimada grlen seraclk, batda zmir ve Mula evresinde, gneyde Antalya ve Mersin dolaylarnda
younlamakta ve Hatay ilinin Samanda ilesine kadar varmaktadr.
Bu dalmda gstermektedir ki, Trkiye'de seraclk k aylarnn en scak getii Akdeniz yresinde
toplanmtr (Tablo.1).
lkemizde seracln blgelerimize gre belirgin zelliklerini yle zetleyebiliriz.

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 321 _______

Seracln youn olarak yapld en kuzeydeki yre Yalova'dr. Mikro klima zellii gsteren ekolojik
yaps ve stanbul gibi byk bir tketim merkezine yakn olmas nemini korumaktadr. Son yllarda
bu yredeki sera, iletmelerinin zellii kesme ve saks iei yetitiricilik tekniinin uygulanmasdr.
zmir'de seralarn byk blm Balova, Narldere ovasnda bulunmaktadr. Yrenin mikro klima
zelliindeki ekolojik uygunluu, zengin jeotermal kaynaklarn topran kolay snmasna etkisi, zmir
gibi byk bir pazara yaknl blgede seracln gelimesindeki nemli etmenlerdir. Seralarda en
ok hyar yetitirilmekte ve daha sonra ilkbaharda semizotu, sonbaharda marul gelmektedir. Son
zamanlarda ss bitkil eri yetitiricilii de artmaya balamtr. Seralarn bulunduu alanlarn youn
yerleim merkezleri olmas nedeniyle, zmir dolaynda seraclk alan ynnden doyum noktasnda
bulunmakta ve bu alanlarn fazla artmas imdilik beklenmemektedir.
Sera alanlarnn son zamanlarda hzla artt il olan Mula'da seralar, Fethiye ilesinde yaylmaktadr.
Seraclk bu ilede yeni olduundan, seralarda tek rn olarak domates yetitirilmektedir. Ekolojik
koullarn uygun olmas ve sera kurulacak alanlarn bulunmas, seraclk ynnden bu ilimizin byk
bir potansiyelinin olduunu gstermektedir.
Antalya yresinde ise sera tarm Ka, Gazipaa ileleri arasndaki ky eridinde youn olarak
yaplmaktadr. Yre sera alanlarnn fazlal ve sera retim teknii ynnden lkemizde en iyi
durumdadr. Blgede sera sebze retiminde ana rnler domates, biber, hyar ve patlcan'dr. Son
yllarda ss bitkilerinin yetitirilmesine de balanmtr. Blgede sonbahar ve ilkbahar yetitiricilii
yaplan baz mikro klima yrelerinde stma masraf tmyle ortadan kalkmaktadr.
Tablo 1. Trkiye'de seralarn dalm.
ller
Antalya
Mersin
zmir
stanbul
Mula
Dierleri
Toplam

Alan(da)
51.194
19.939
2.120
782
9.642
1.654
85.331

%
60.0
23.4
2.5
0.9
11.3
1.9
100.00

Cam(da)
13.176
1.068
293
117
1.050
126
15.830

PE(da)
38.018
18.871
1.827
665
8.592
1.528
69.501

Trkiye seraclnda son be yldaki gelimeler incelendiinde, Trkiye'de seracln yllk ortalama
art hz % 15 dolayndadr. Bu art hz bir ok lkeden daha fazladr. lkemiz seralarnn iletme
yaps aile iletmeleri eklinde ve ortalama byklkleri 400-1500 m2 arasnda deien kk
iletmeler eklindedir.
Tablo 2. Trkiye'de nemli byklkte seralarn genel corafi bilgileri.
Genel Lokasyon
Bilgisi

Antalya - Centrum
Izmir - Bergama
Aydn - Sultanhisar
Tekirda - orlu
Afyon - Merkez
Kirsehir - Mucur
Yozgat - Boazlyan
KONYA - AKSEHIR

Agroser, 3S
Tarim,
Agrobay
Sultan Sera
Agrocan
Kurt Insaat
Basyazicioglu
Basyazicioglu
DODOMATES

Yllk
Gnlk
Yllk Ort
Ortalama
Ortalama
Scaklk, C
Nem,% Gnelenme,sa

Koordinatlar

Ykseklik,m

36 52' N - 30 42' E

47

18.0

63

8,4

39 07' N - 27 11' E

53
72
183
1001
1000
1067
1002

16.4
17.2
12.7
11.2
10.7
9.3
11.9

63
64
78
65
60
64
61

8
7,4
5,9
6,8
7,2
6,9
7

37 53' N - 28 09' E
41 10' N - 27 82' E
38 45' N - 30 32' E
39 03' N - 34 22' E
39 12' N - 35 15' E
38 21' N - 31 25' E

Bu almada daha ok topraksz tarm uygulayan modern seralar ve problemleri incelenecektir

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 322 _______

3. SORUNLAR ve ZMLER
Seralarda bitki geliimine etki eden faktrlerin (nm, scaklk, oransal nem, CO2) uygun dzeylerde
tutulmas iin alnabilecek balca nlemler stma, soutma, aydnlatma, havalandrma, oransal nem
kontrol ve CO2 gbrelemesidir. Sera iklimi bitki geliimi kadar hastalk ve zararllarn geliimini de
etkilediinden, seralarda evre dostu retim tekniklerinin kullanmnda zel bir neme sahiptir.
lkemizde ileri teknoloji kullanan modern seralarda iklim kontrol yaplrken, kk iletmelerde
sadece don zararndan korunmaya amacyla nlemler (at yamurlama, basit stclar, vb)
alnmaktadr. klim koullarna bal olarak seralarda alnmas gereken iklim kontrol nlemleri yle
zetlenebilir:
3.1. Gnelenme
Fotosentez ya da l bireim, klorofil tayan canllarda k enerjisi kullanlarak organik bileiklerin
retilmesi olaydr. Bacakl bir sandalye benzetmesi uygundur. Bu bacaklardan birinin eksik olmas
kimyasal dengeyi olumsuz etkilemektedir.
1.
2.
3.
4.

In farkl renklerdeki dalm

Ik younluu
Gnlk klanma sresi
Gelime boyunca toplam klanma sresi etkilidir.

Bu nemli 3 e

Ik
Karbondioksit
Su, Mineraller

ekil 2. a)Fotosentez anlatm b) Trkiye Gnelenme Haritas.

Salihli Blgesinde bulunan BostanTarm Aye ait 140da seralarda yllk retim ve gnelenme erileri
incelendiinde (ekil 3) retim ile gnelenme arasnda 2 aylk bir fark gzlemlenmektedir. Bu sre
salkmn ieklenmeden hasata kadar bitki zerinde geirdii sreden kaynaklanmaktadr.

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 323 _______

ekil 3. a)Salihli Gnelenme Erisi b) Bostan Tarm 3 yllk retim bilgileri.

Gnelenme erisi veya toplam retim erisi 2 ay telendiinde retim mdr tahmini, teorik ve
alnan tonaj erileri paralellik gstermektedir.
Teorik eriler ile retim Mdr tahmini deerleri arasnda davran olarak ciddi bir fark
gzlemlenebilir. Bu farklln nedenleri dier balklar altnda incelenecektir. Burada en nemli nokta
alnan retim deerinin hem teorik hem de tahminlerden dk olmasdr.
Domates fidesini diktikten 70 gn sonra 9 aylk bir sre boyunca her hafta hasat edilir. retimin 6.
ayndan itibaren haftalk tr says 6 ile 7 ye kar.
Hollandada bulunan cam seralarda dikim Aralk aynda yaplr ve bir sonraki Aralk ayna kadar devam
eder. Seralar en son teknolojiye sahiptir ve klanma saati olarak lkemizden daha avantajl olan
yerlere sahiplerdir. Bylece 1 dnm serada yaklak 60 70 ton salkm domates retirler.
Trkiyede ise durum biraz farkldr Antalya blgesi iin dikim Austos aynda yaplr Haziran aynda
sona erer ve 1 dnmden yaklak 27 ile 35 ton arasnda salkm domates elde edilir. Yine lkemizde
Jeotermal blgelerde yaplan seralarda 1 dnmden elde edilen salkm domates 20 ile 40 ton
civarnda sera zelliklerine bal olarak deiiklik gstermektedir.
Tahmin/retim farknn ana nedeni dikim periyodundan kaynaklanmaktadr. lkemizde bir ok blgede
uygulanan 15 austos dikim, 15 temmuz skm prosedr, gnelenme erisi asndan zellikle
kasm, aralk aylarnda dezavantajldr. Austos aynda 2500j/cm2.gn olan nm kasm ay iinde
2
500 j/cm .gn deerlerine inmektedir. Kasm ayna gelindiinde zerinde 6-8 dl (salkm) olan bitki
biranda gnelenmenin de azalmas ile strese girmekte ve bu kayp 2 ay sonra ocak-ubat dnemi
toplam retimine etkilemektedir.
zm olarak benzer blgede ift dikim uygulamas yaygnlamaktadr. Urganl seralarnda uygulanan
1 Austos Dikim, 1 Aralk Skm ve 15 aralk dikim 15 Temmuz Skm birim retim deerlerinde 3-5
kg arttrmaktadr. Bu etki ikinci dnemde ekilen fidenin Hollanda da olduu gibi uzayan gne, artan
gnelenmeye gre gelimesinden kaynaklanmaktadr.
K aylarnda normal bir seraclk iin 2000h/yllk bir klanma periyodu gereklidir.

Gney blgelerde
Ege blgesinde
Marmara blgesinde
Anadolu blgesinde
Kuzey Anadolu blgesinde
Kuzeydou blgelerde

3000-3200 h/yl
2800-3000 h/yl
2500-2800 h/yl
2600-2800 h/yl
2000-2200 h/yl
1700-1900 h/yl

Gnelenme sorunu yurtdnda yapay aydnlatma ile zlmektedir. Yapay aydnlatma 3000-4000 lx
k gcne sahip 60-200 W/m2 klandrma younluu salayarak yaplr. Seralarda baz bitkilerin
yetitirilmesinde ksa gn etkisini ortaya kartmak iin karartma uygulanr. Ksa gnde ieklenen
klk ss bitkilerine, yaz aylarnda ksa gn uygulamas yaplarak mevsim d ieklenmeleri salanr.
Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 324 _______

3.2. Istma
Seraclkta yeterli verim ve kalite ancak yetitiricilii yaplan bitkinin istedii evre koullarnn homojen
olarak salanmas ile mmkndr. Bu evre koullarndan en nemlisi de scaklktr. Seralarda
yetitirilen bitkiler genelde yazlk bitkiler olduu iin scaklk istekleri yksektir, minimum scaklk
istekleri 10C civarndadr. Bu scakln 3 nemli nedeni vardr.

Bitki fizyolojisi
Ortam Nemi
Bombus arlar ve Dllenme

Tablo 3. Seralarda yetitirilen baz sebze ve kesme ieklerin optimal scaklk istekleri [2].
Sebze
Domates
Patlcan
Biber
Hyar
Kavun
Fasulye

Gndz (C)
19-24
25-30
21-27
22-24
20-25
22-26

Gece (C)
14-18
18-19
15-19
16-18
16-18
12-16

Kesme iek
Karanfil
Lilium
Gladiol
Krizantem
Gerbera
Gl

Gndz (C)
12-15
18-20
16-20
18-21
20-22
21-23

Gece (C)
7-10
13-15
10-12
12-13
10-12
15-16

evre koullarn oluturan dier unsurlarn da uygun olmas koulu ve yetitirilen bitki iin izin
verilecek en yksek scakl amamak kaydyla, sera ii scaklk derecesinde her 10Clik artn bitki
geliimini 2 kat artrd belirlenmitir [1]
Belli bir deerin zerindeki scaklk da bitkiler iin zararldr nk scaklk arttka havann nem tutma
kapasitesi artar, bu da bitkilerde terlemeyi azaltr, sv ortam sebebiyle fungal hastalklara sebep olur
ve polen tozu dalmn zorlatrr. Dolaysyla scaklk kontrolyle aslnda nem kontrol de yaplm
olur.
Sera ii scakl > 18-20C ise
; Havalandrma, Nem Atma.
Ortalama maksimum d scaklk > 27C ise
; Scak iklimlerde ve multispan seralarda at
havalandrmas, kuru iklimlerde evaporatif soutma.
Ortalama maksimum d scaklk > 35C ise
; D nem yeterince dkse evaporatif soutma
Dardaki nisbi nem < 55-60 % ise
; Sisleme veya evaporatif soutma ile sera iini nemini
arttrma.
Minimum d scaklk < 10C ise
; K aylarnda stma.K aylarnda seralarda yaplan
bitkisel retimi etkileyen en nemli iklimlendirme olay stmadr. Istma konusunda yeni gelimeleri ve
ynelimleri yakn gelecekte, enerji maliyetleri ve CO2 snrlamalar belirleyecektir.
Sera ii stma sistemi bitki sra aralarnda Q51 mm apnda demir borulardan ibarettir. Borularn
iindeki suyu stabilmek iin kmr, doalgaz veya eanjr sistemi vastasyla jeotermal enerji
kullanlmaktadr. Borularn bir dier grevi de zerinde ii arabalarnn kolaylkla hareket ettirebilmesi
iin ray grevi grmesidir. Bylece iiler borularn zerinde kltrel ilem arabalaryla bitkilerin yaprak
budamas, ipe sarlmas, hasat edilmesi gibi grevleri rahatlkla yapmaktadr.

ekil 4. a)Is merkezi ve b) Sera ii grow pipe borular c)Sera ii stma ray borular
Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 325 _______

Istmann yeterli olmamas durumunda ncelikle iekler almamaktadr bu sebeple dllenme

o
olmamakta veya eksik olmaktadr. 10 C nin altnda Bombus arlarnn da almas yavalamakta ve
o
dllenme oran ayn ekilde azalmaktadr. Modern seralarda 14 C altnda scaklklar kabul
edilmemektedir. Kn nem orannn yksek olmas ve nem atma ilemi srasnda enfiltrasyon kayb
artmakta ve seraya ek stma yk getirmektedir.
Istma sistemlerindeki en nemli problemlerden biri stma boru yzeylerinin yetersiz olmasdr.
Blgesel olarak Jeotermal akkann scakl boru sl verimini etkilemektedir. Dk scaklklarda Ray
borularna ek olarak bitki besleme (Grow pipe), Gutter alt, ve yan duvar borular kullanlmas
gerekmektedir. Boru yzey alannn yeterli olmad uygulamalarda ift perde uygulamas sera
hacmini kltmesi ve sera st yzeyinde izolasyon grevi grerek s kayplarn minimize etmektedir.
Jeotermal seralarn yatrm aamasnda maalesef kaynan kullanm ve reenjeksiyonu konularna
dikkat edilmemektedir. Kaynan iletme maliyelerindeki izafi ucuzluu, yatrm aamasnda da ucuz
kuyu, ucuz kuyuba, ucuz boru hatlar ve ucuz s merkezi ile nemli risk noktas olmaktadr.

ekil 5. a) Kuyuba filtre ve seperatr sisemleri ve b) Sera Is Merkezi (BM Agro SKE)
Kuyulardan suyun retilmesi artezyen, dik milli pompa, scak dalg pompa veya air lifting ile
yaplmaktadr.

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 326 _______

ekil 6. Jeotermal Kuyu Testi (Bostan Tarm Sandkl 120da)

Jeotermal sistemlerin kayt edilmesi ve analizi rezervuarn performansnn bilinmesi asndan
nemlidir. Ekte 3 yl iinde seviyelerin 70m dt ve pompalarn 150m lere indirildii bir uygulamaya
ait debi dm ve pompa testi grafikleri verilmektedir

B1
Debi-Seviye
Debi L/s
-20,0
0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

0,0

G KW

20,0

40,0

60,0

Debi-Seviye_2008_09
Debi-Seviye_2008_10
Debi-Seviye_2010_01
Debi-Seviye_2008_10

80,0

100,0

120,0

ekil 7. Jeotermal Kuyu Testi (Bostan Tarm Salihli 140da)

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 327 _______

ekil 8. Jeotermal Dalg pompa testleri (Bircan Tarm Afyon.)

Jeotermal Dalg pompalar 80C alt uygulamalar iin kullanlabilmektedir. Motor sarm zel bir kablo
ile yaplan Jeotermal dalg pompalar bir ok sera uygulamas iin uygundur.
K sezonu iinde 100 da sera iinde yaklak 3.000.000 deerinde domates fidesi vardr. Sadece 1
dl (Salkm) kayb bile 270.000 dolaylarndadr. Bu nedenle jeotermal akkann elde edilmesi,
Kullanm ve rezervuara geri gnderilerek doal kazan sistemini korunmas yatrmn srdrlebilirlii
asndan ok nemlidir.
Trkiyede jeotermal stma yapan bir ok serada yetersiz stma, kontrolsz kuyu balar, rastgele
seilmi pompa gruplar, reenjeksiyon yaplmayan sahalar, takip edilmeyen jeotermal rezervuarlar
(ekil 8) sektrn gelecei asndan kt rnekler olmaktadr.
3.3. Sulama, Drenaj ve Yetitirme Ortam
Sulama sistemi bitki iin gerekli besin maddelerinin bitkiye ulatrlmasn salamaktadr. Genel olarak
sulama merkezinde (ekil 9) hazrlanan zelti toprak altna gmlen PVC borular ile sera sulama
blgelerine gnderilir. Sulama merkezinde gnlk depolardan alnan ham su, karm tanklarnda
hazrlanan gbreler ile kartrlr. Daha sonra pompa ve filtre gruplarndan getikten sonra sera
datm sistemine pompalanr. (ekil 10)

ekil 9. Sulama Merkezi P&IDsi

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 328 _______

Sera iinde serann byklne gre seilen gruplar sulama bilgisayar tarafndan kontrol edilir.

ekil 10. Sera Sulama Sistemi Grup kontrol izometrisi

ekil 11. Sera Sulama Sistemi Dripler balants

Besin zeltisinin uygulanna gre, topraksz tarm ak ve kapal sistemler olmak zere iki gruba
ayrlmaktadr. Ak sistemde ortamdan drene olan fazla zelti atlmakta, kapal sistemde ise kk
blgesinden drene olan zelti toplanarak tekrar bitkilere uygulanmaktadr.
Tablo 4. 100da sera iin birim alan bitki saysna gre Yaz /K sulama deerleri
Dikim tr

kk/m2

Bitki Adedi

Adet

2,43 adet
244.944 adet

Yaz Tketim l/gn 2,5

612,36 m3

K Tketim l/gn

122,47 m3

0,5

Sulama sistemlerindeki en byk problem hidrolik dengesizlik ve sulama altyap borularnda tkanma,
patlama ve kontrol vanalarnn almamasdr. Her ne kadar basn kontroll dripler kullanlsa da
uygulamada u blgeler ile yakn blgeler arasnda sulama fark yaanabilmektedir.

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 329 _______

Topraksz tarm yntemiyle bitkisel retim yapmak ncelikle toprak yerine farkl bir ortam kullanmakla
balar. Bu ortamlardan bazlar kaya yn, cam yn, hindistan cevizi kabuu (cocopeat), perlit ya da
pomzadr. Dnya zerinde en ok kullanlan cocopeat olarak isimlendirilen hindistan cevizi kabuunun
preslenerek oluturulduu steril ortamdr.

ekil 12. Yetitirme ortam (Perlit, Rockwool, Cocopit)

Bitkinin ihtiyac olan besin elementlerini ihtiyac olduu kadar ve ihtiyac olduu zamanda doru bir
ekilde verebilmek, ayrca modern seralarda bitkinin ihtiyac olan scaklk, nem ve klanma gibi dier
faktrleri bitkiye istedii lde salamak rn kalitesini ve verimini topraa gre en az 3 kat
arttrmaktadr.
3.4. Havalandrma, Nem atma ve Nemlendirme
Kapal bir ortam olarak tasarlanan sera sistemlerinin havalandrma aklnn bulunmamas
hastalklarn kn-geliimini artrdndan, pestisit kullanmnn artmasna neden olmaktadr.
Seraclkta srdrlebilirliin salanmasna ynelik olarak seralarn yapsal zelliklerinin
iyiletirilmesinde serada yeterli havalandrma aklnn braklmas gerekmektedir. Havalandrma
aklnn sera taban alanna oran %30dan az olmamaldr. Seralarda havalandrma akl %50ye
kadar artrlabilmitir

ekil 13. Multispan havalandrma sistemi

Havalandrma sisteminin dzgn bir ekilde alabilmesi iin blgenin hakim rzgar yn tespit
edilmelidir. Sera yerleimi gnelenme asnn yan sra hakim rzgar ynne de baldr
Akdeniz havzasnda 1980li yllarda kurulmaya balayan ok atl (blok) plastik seralardan sonra,
1990l yllarda at havalandrmal yksek seralar kurulmaya balanmtr. Oluk alt ykseklii 4-5m
olan bu seralarda, sadece atda havalandrma akl braklmaktadr. Seralarda ar pestisit
kullanmna alternatif olarak, sera ierisine zararl bceklerin girmesini engellemek zere
havalandrma aklklar 50 meshlik bcek neti (insect net) ile rtlmektedir. Bcek neti, havalandrma
etkinliini azaltacandan bu seralarda yeterli havalandrma aklnn braklmasna zel nem

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 330 _______

verilmelidir.Seraya hastalk ve zararl bulamasn engellemek iin girie kabin yaplmaktadr. Giri
kabini yerine giri koridoru da kullanlabilmektedir.
Tablo 5. Aydn ili Uzun Yllar inde Gerekleen Ortalama Deerler (1970 - 2011)

Havalandrma ayrca sera iinde ar nemin atlmas iin kullanlmaktadr. Yksek nem sulama
beslenme rejimini etkiledii gibi sera iinde hastalk oluumunu arttrmaktadr.
Nemin dk olduu durumlarda misteleme/fog sistemleri ile sera iinde istenen nem salanmaktadr.
Bu proses scak blgelerde evaporatif soutma olarak da kullanlmaktadr.

ekil 14. Mistleme / Fog, havalandrma sistemi ve evaporatif soutma

3

Afyon blgesinde yksek basnl mistleme sistemleri 250 CC/m su ile %40 nemdeki seray 32 Cden
27C (%70 Bal nem) lere kadar soutabilmektedir. Efektif ve homojen soutma iin yksek basnl
100bar, 1 micron nozullu spreyler ile kurulan misteleme sistemleri daha etkindir. Plverize halde
salnan su hzl bir ekilde buharlaabilmekte ve bitki zerinde kalnt, su izi brakmamaktadr

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 331 _______

Havalandrma sistemini etkileyen bir parametre de CO 2 gbrelemesidir. Seraya yeterli miktarda CO2
enjeksiyonunun retimi %10~%30 arasnda arttrd gzlemlenmitir. Burada nemli olan
havalandrma esnasnda kaan CO2 miktarnn optimizasyonudur. CO2 satc firmalardan tedarik
edilebilecei gibi doalgazn yaklmasndan da elde edilebilir. Genel uygulamada CO2 fiyatlarna bal
olarak 600ppm dk, 900ppm orta ve 1200ppm yksek CO2 gbrelemesi yaplmaktadr.
Hollanda da bu amala kurulan kojenerasyon sistemlerinde serann s ihtiyac bir buffer tank ile ,
elektrik ihtiyac bir gaz motoru ile ve CO2 gaz emisyon gazlarndan retilmektedir.
rnek bir alma Konya blgesindeki bir sera yatrm iin hesaplanmtr. Peaking kazan olarak
planlanan stma kaznndan elde edilecek CO2 sera iinde kullanlacaktr.
Tablo 6. Konya ili Peaking Kazan ile retilen CO2nin kullanlmas
CO2 TKETM
1m3 doalgaz
0,717 kg/m3
1m3 CO2
1,98
kg/m3
CH4 + 2 O2 + 8 N2 ===> CO2 + 2 H2O + 8 N2 +
enerji
1m3 Doalgazdan 1 m3 CO2 kar ise
Toplan Gaz Tketimi
Toplam CO2 retimi
Toplam CO2 retimi
Birim Alan CO2 Tketimi
KONYA
Ocak
ubat
Ortalama Gnelenme Sresi (saat)
3,1
4,4
Ortalama Yal Gn Says /Ay
9,2
8,7
Gn says /Ay
31
28

Mart
6
8,5
31

Nisan
7
10,2
30

Ikl Gn
Aktif Gnelenme Sresi-Konya

21,8
97,6

19,3
122,4

22,5
183,0

Dk CO2 Doz Uygulamas

Ortalama CO2 Doz Uygulamas
Yksek CO2 Doz Uygulamas

600
900
1200

ppm
ppm
ppm

Dk CO2 Doz Uygulamas

Ocak
12,2

Ortamama CO2 Doz Uygulamas

Yksek CO2 Doz Uygulamas

70.000
20.000
0,29
0,69
50.190
70.000
138.600
5.544

m3/yl
/yl
/m3
TL/m3
kg/yl.Dgaz
m3.CO2.yl
kg.CO2.yl
ton/da
Mays
8,4
10,6
31

Haziran
10,3
6,5
30

Temmuz
11,2
2,5
31

Austos
11
1,7
31

Eyll
9,4
3
30

Ekim
7,1
6,5
31

Kasm
5,1
6,8
30

Aralk
3,1
9,3
31

19,8
206,4

20,4

23,5

28,5

29,3

27

24,5
196,1

23,2
140,6

21,7
89,2

125,47
276,03
426,59

kg-h/da
kg-h/da
kg-h/da

129,90
285,78
441,66

ton/yl
ton/yl
ton/yl

5,20
11,43
17,67

ton/da
ton/da
ton/da

2,509
5,521
8,532

gr/m2
gr/m2
gr/m2

ubat
15,4

Mart
23,0

Nisan
25,9

Mays
0,0

Haziran
0,0

Temmuz
0,0

Austos
0,0

Eyll
0,0

Ekim
24,6

Kasm
17,6

Aralk
11,2

26,9

33,8

50,5

57,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

54,1

38,8

24,6

41,6

52,2

78,1

88,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

83,6

60,0

38,1

kg/gn
kg/gn
kg/gn

3.5. Zirai ve Biyolojik Materyeller

Meyvesi tketilen sebze trlerinde iein meyveye dnm dllenme sonucunda veya serada
yetitirilen hyar eitlerinde olduu gibi partenokarpi ile gerekleir. Serada hava hareketinin azl ve
oransal nemin yksek olmas, ayrca bcek faaliyetinin olmay nedeniyle; dllenme sonucu meyve
balayabilen domates, biber, patlcan gibi sebze trlerinde iek tozlarnn diicik tepesi zerine
tanmasna (tozlanma) yardmc olunmas gerekmektedir. Bu amala seraya ar (Bombus terrestris)
kovan yerletirilir.
Doada tozlanmada olduka etkili bir ekilde rol oynayan bal arlar, Hollandada 40 yl kadar ilek,
hyar, kavun, domates, biber seralarnda kullanlmalarna karn eitli olumsuzluklarndan dolay
gnmzde nemini yitirmi ve yerini Bombus arlarna brakmtr. zellikle Bombus terrestris
trnn kitlesel retiminin baarlmas ve rt alt yetitiriciliinde verim ve kaliteyi arttrc etkilerinin
belirlenmesinden sonra, 1987 ylndan bu yana suni kovan retimi balam ve Bombus arlar
dnyann birok lkesinde, seralarda youn olarak kullanlmaya balanmtr, Trkiyedeki kullanm
1997-1998 retim dnemine dayanmaktadr. Bombus arlar iri yaplar, uzun-kabark tyleri, siyah-sar
renkte halkalar, uzun dilleri ve kendilerine has sesleriyle dier trlerden ayrlrlar.

Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 332 _______

ekil 15. Seralarda Kullanlan Bombus Arlar

reticiye sertletirilmi karton izolasyonlu, 24*30*20 cm boyutlarndaki kovanlarla pazarlanmaktadr.
Standart kovanlarn aktif mr 6-8 hafta olup, 800 m2nin stndeki kapal alanlar iin kullanlr.
Domates yetitiriciliinde 1-3 dekar, biber yetitiriciliinde 5 dekara 1 adet standart kovan
konulmaldr. Kovanda 1 kralie ar, 50-60 ii ar ve ayn sayda larva bulunur. Bir uuta, bir ii ar
400 iee konarak ve 1 dakikada 8-20 iei ziyaret ederek iek tozlarn tar.
Kovanlar ieklenme balangcnda, stclardan en az 3-5 m uzaklkta; serin, glge, sakin ve
dorudan gne almayan 50-60 cm ykseklikte bir yere yerletirilmelidir. Bu yntemin baars
zellikle sera scaklna baldr. Serada, yeterli iek tozu retimi iin gerekli scaklk derecelerinin
salanmas gereklidir. Aktif mr biten kovanlar yenileri ile deitirilmelidir.
Ar kullanlan seralarda pestisit kullanmnda dikkatli olunmaldr. Bu adan pestisitler; kullanmnda
saknca bulunmayanlar, koullu olarak kullanlanlar, kullanlmas sakncal olanlar olmak zere
gruba ayrlmaktadr. Arlarn temin edildii firmadan pestisit kullanm ile ilgili bilgi talep edilmelidir.

SONULAR
Alternatif enerjinin kullanmnn nemli bir alan olan sera yatrmlarnda her ne kadar Jeotermal
enerjinin iletme maliyetlerine olumlu etkisi inkar edilemese de seralar bir ok disiplinin kontroln
ieren ve bu bileenlerin birbirleriyle ilikide olduu yatrmlardr.
2

Ortalama 50/m olarak ngrlen bir yatrmn 1/kg ortalama domates fiyat ve yllk 30kg/m rn
2
hasat ile 10/m kar beklentisi ile birok yatrmcnn dikkatini ekmektedir. Fakat tamamen blgesel
parametrelere bal olan sera yatrmlarnda; Sera stmas, gnelenme, nem kontrol, sulama ve
drenaj sistemleri, havalandrma, nem kontrol, pazar hedefi, pazara ulalabilirlik ve deiken Pazar
fiyatlar dikkatle ele alnmas gereken konulardandr.
Istmann jeotermal enerji ile yaplmas aamasnda scaklk farknn alarak maksimum dzeyde
jeotermal enerjiden faydalanlmas istenirken sera iindeki stma boru yzey seimlerine dikkat
edilmelidir. Sera yatrmlarnda gsterilen nem sera stma sisteminin kalbi olan Jeotermal kuyular,
kuyu balar ve s merkezleri iin de gsterilmelidir. Jeotermal sistemin ana bileenleri sera gibi
gzlenmeli, kayt altna alnmal ve otomasyon sistemleri ile kontrol edilmelidir.
Blge seimi aamasnda blgenin iklim datalar analiz edilerek (Gnelenme, Scaklk, Nem vb)
teorik retim tahminleri yaplabilmektedir. Daha sonra yaplacak ek yatrmlar ile eksik kalan ksm
2
tamamlanarak maksimum retim performans belirlenebilir. Hollanda da yaplan (<100/m ) sera
projelerinde retim tecrbesinin yannda kullanlan ek tehizatlar ile sera retimi tamamen kontroll bir
yapya dntrlebilir.
Jeotermal Istma sera iindeki scakl, nemi, havalandrmay, sulama rejimini, arlar, bitkinin
fizyolojisini, domatesin rengini, hastalklar ve hasat sresini etkileyen en nemli parametredir
.
Jeotermal Enerji Semineri

11. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES 17/20 NSAN 2013/ZMR

_______________________ 333 _______

ZGEM
Cihan ANAKI
29/01/1977 tarihinde Bursada dodu. 2000 ylnda Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine
Mhendislii Blmnden mezun oldu. 2003 ylnda Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine
Mhendislii Enerji Blmnde Yksek Lisans almalarn tamamlad. 2000-2003 tarihleri arasnda
Balova Jeotermal Enerji San. ve Tic Ltd. ti.nde proje mdrl, 2004 ylnda zel bir mhendislik
irketinde proje mhendislii, 2005 ylnda GC Jeotermal Mh. Ltd. ti. kurucu orta olarak alt.
2006 ylnda SFM&Hochtief FM irketinde Proje Gelitirme ve Marketing Departman Mdrl yapt.
Halen Nisan 2006da kurduu ve Asl i tanmlanamas Jeotermal Elektrik Santralleri, Blge Istma
Sistemleri tasarm, Jeotermal Seralar, Termal Otel&SPA yatrmlar ve Kurutma prosesleri olan Pozitif
Enerji Mh. Ltd. ti ile enerji sektrne proje, danmanlk ve taahht hizmetleri vermektedir.
2001 ylnda Jeotermal enerjili seralar konusunda; Urganl seralarnn ardndan Bostan Tarm Ade
projeler direktrl, Sultan Serada danmanlk, BM Agro Serada proje mellifi ve danmanlk, Yiit
Serada 25da stma sistemi proje ve uygulamas, Dodomates (Tuzluku) Sera fizibilitesi hazrlanmas
yan sra birok sera uygulamasnda kuyu testi, mBOP, proje ve dizayn ve uygulamalarnda yer
almtr.

Jeotermal Enerji Semineri