E

K
ON
OMI
K

E
K
O
N
O
MI
A
MO
N
E
T
A
R
E
Li
gj
er
at
a
Dr
.
Dr
i
t
onQehaj
a

Politikat fiskale
ka nnkuptojm me termin politika fiskale?
M termin politik fiskale nnkuptojm mnyrn se si qeveria zgjedh t shpenzoj
buxhetin e saj me qllim t furnizimit t qytetarve me shrbime dhe mallra publike
shpesh duke u referuar si shpenzime. Kto mallra dhe shrbime prfshijn
infrastrukturn publike, edukimin, shndetsin, sigurin publike, gjyqsin etjQeveria
prpiqet ti gjej metodat m t mira pr financimin e ktyre shpenzimeve nprmjet
llojeve t ndryshme t tatimeve si: TVSH, taksat doganore, tatimet n t hyra personale,
tatimie n t hyra t korporatave, kontributet pr sigurimin social, etj. Gjat zbatimit t
politikave tatimore, qeveria mundohet q t siguroj nivel t ult t ngarkesave tatimore
dhe trajtim t barabart si pr biznese, ashtu dhe pr qytetar.

Cilat jan objektivat e politikave fiskale?

Objektivat e politikave fiskale ndryshojn dhe mund t prfshijn:
1. Alokimin e t! hyrave publike (tatimet). Shum veprimtari t rndsishme pr
funksionimin e shoqris edukimin, shndetsin, sigurin publike, mirqenien sociale,
mbrojtjen e ambientit, investimet publike nuk do t ishin t mundshme ose nuk do
ofroheshin n nivel t mjaftueshm pa intervenimin e shtetit. Pr ti mnjanuar kto
mangsi, politika fiskale shfrytzon t hyrat e grumbulluara n buxhet dhe ndihmon
financimin e ktyre aktiviteteve.
2. Stabiliteti makroekonomik. Ekonomit e shum vendeve t zhvilluara shpesh jan
objekt i luhatjeve t vazhdueshme. Stagnimet eventuale n ekonomi shpesh reflektohen
n buxhetin familjar dhe pastaj edhe n shpenzimet e tyre pr mallra dhe shrbime. N
orvatjet e saj pr t eliminuar ose zbutur luhatjet e tilla, qeveria her pas here prdor
mjete t politikave fiskale si politika tatimore dhe shpenzimet publike.

www.e-Libraria.com

3. Nxitja e rritjes ekonomike. Nprmjet ndryshimeve n tatime dhe shpenzime publike,

qeveria mund t ndihmoj n stimulimin e zhvillimit ekonomik
4. Rishprndarja e t hyrave. Prfituesit e t hyrave t tatimeve qeveritare i prdorin
tatimet e mbledhura q t sigurojn pensionet publike; nivelin minimal t t hyrave pr
personat q jan t smur, fizikisht t sfiduar, t vjetr, etj Shteti i cili ofron prparsi
t lart ktyre synimeve zakonisht preferon t prdor sistem progresiv t t hyrave
tatimore, d.m.th. se tatimohen me tepr ata t cilt kan t ardhura m t larta.
Cilat jan format kryesore t financimit t shpenzimeve publike?
Qeveria ka disa mundsi:
1. Tatimet e drejtprdrejta. N kt grup tatimesh prfshihen tatimi n t hyrat
personale, tatimi n t hyrat e korporatave, apo edhe tatimi n pron. N Kosov, si dhe
n shum ekonomi t tjera t pazhvilluara, tatimet e drejtprdrejta nuk luajn nj rol me
rndsi n buxhetin e shtetit.
2. Tatimet indirekte. Tatimet indirekte prfshijn n mes t tjerash TVSH-n, akcizn
dhe tarifat doganore. Momentalisht, tatimet indirekte kontribuojn me prqindjen m t
madhe t t hyrave t grumbulluara. Kto lloje t t hyrave m s shumti mblidhen n
pikat doganore.
3. Taksat. Taksat mund t aplikohen tek shrbimet lokale ose n nivel kombtar.
Shembuj t shrbimeve t cilat mund ti nnshtrohen taksave jan: aeroporti; disa
dokumente t lshuara nga administrata publike; regjistrimi i bizneseve etj. sht si
rregull, q kto lloje t t hyrave nuk luajn rol t rndsishm n buxhetin e nj vendi.
4. Huazimet publike. N situata ku qeveria nuk ka mundsi t financoj shpenzimet
aktuale publike prmes mbledhjes s tatimeve t rregullta, ajo detyrohet t huazoj nga
burime t brendshme ose t jashtme. Aktualisht Kosova nuk ka t drejt t marr borxh
publik..

www.e-Libraria.com

Cilat jan komponentet kryesore t shpenzimeve publike?

Shpenzimet publike n mnyr tipike jan t klasifikuara n dy mnyra.
! S! pari, mbi baz horizontale prgjat t gjitha ministrive n form t:
o

pagave dhe mditjeve n sektorin publik,

o shpenzimeve n mallra dhe shrbime,

o transfereve dhe
o

investimeve kapitale n! sektorin publik.

! S! dyti, mbi baz! vertikale, m detajisht bhet alokimi i resurseve nga

qeveria qendrore tek nivelet e ndryshme qeveritare. P!r shembull, programet
individuale t! ministrive t! edukimit,t sh!ndet!sis, etj. Duke e vshtruar nga
nj! perspektiv! tjet!r, nj! pjes e buxhetit qeveritar shfrytzohet pr financimin e
investimeve pr zhvillimin e resurseve njerzore si dhe trajnimin e tyre, p!rfshir!
ktu sportin, shkenc!n apo kultur!n.. Shpenzimet e ksaj natyre e ndihmojn si
sektorin publik ashtu edhe at privat. Nj segment shum! me rndsi i
shpenzimeve publike sht edhe ai i dedikuar pr mbrojtjen sociale t disa
kategorive t njerzve: pensionet e financuara nga shteti; pagesat pr
ndihma sociale pr t papunt; ndihma sociale pr ata t cilt jan t sfiduar
fizikisht, etj
Cilat politika fiskale ndihmojn n nxitjen e zhvillimit ekonomik?
Ka shum mnyra n t cilat politikat fiskale mund t ndihmojn n nxitjen e zhvillimit
ekonomik t vendit. N prgjithsi rekomandohet q t hyrat buxhetore t sigurohen
prmes nj strukture t till tatimore ku baza e tatueshme si t ardhurat apo shpenzimet
pr konsum jan definuar shum gjer dhe sa me m pak prjashtime. Kjo mundson q
shkallt tatimore t jen n nivel t ult, duke e zvogluar demotivimin pr t punuar,
shpenzuar, investuar apo kursyer. Sa i prket shpenzimeve buxhetore, sht me rndsi q
programet qeveritare t jan t dizajnuara n at mnyr q t mbshtesin aktivitetin e
sektorit privat duke ofruar nj! platforme n favor t rritjes ekonomike dhe pun!simit e
jo t konkurrojn me t.

www.e-Libraria.com

Cili sht dallimi mes politiks fiskale dhe asaj monetare?

Kjo sht nj fush kompekse e analizave politike. Thn thjesht, politika fiskale
shfryt!zon sistemin tatimor dhe shpenzimet qeveritare pr t ndikuar n ekonomi dhe pr
t! arritur nj sr objektivash t tjera. Politika monetare, n! an!n tjet!r shfrytzon
instrumente si ndryshimet n! ofertn e paras dhe me shkalln e interesit me qllim q! t!
ndikoj n! nivelin e mimeve dhe koston e kredis. Zakonisht politika monetare
prcaktohet nga Banka qendrore e Qeveris. Kosova, n! faz!n e tanishme zhvillimore
nuk ka Bank qendrore, por vetm Autoritetin Bankar t! Pagesave (ABPK). Pr kt
arsye, qeveria gjat prpjekjeve pr t ndikuar n ekonomin sht e kufizuar n
shfrytzimin e vet t disa instrumenteve t politikave fiskale.
ka sjell deri te deficiti apo suficiti buxhetor?
Deficiti buxhetor shkaktohet n! ato periudha kur qeveria nuk !sht! a aft! t! financoj! t!
gjitha shpenzimet e parapara buxhetore nga t! hyrat e saja aktuale. Luhatjet n! ekonomi
b!jn! q! koh pas kohe, sasia e tatimeve q! bizneset derdhin n! buxhet t! ndryshojn!. N!
m!nyr! q! t! eliminoj deficitet n! p!rgjith!si, qeveria do t! detyrohej q! t! ndryshoj!
shpenzimet e parapara ose shkallt tatimore sa her! q! t! ndryshoj! niveli i t! hyrave
buxhetore. Por kjo do t! shkaktonte jostabilitet dhe pasiguri tek bizneset, dhe do t!
rrezikonte financimin e disa segmenteve me interes n! sfer!n publike. P!r t! evituar k!t!,
qeveria vendos q! t! futet n! borxhe publike p!r t! tejkaluar diferencat eventuale. E
kund!rta ndodh kur qeveria p!rkoh!sisht grumbullon m! shum! t! hyra se sa i nevojiten
p!r financimin e shpenzimeve aktuale buxhetore. N! kt rast qeveria operon me suficit
buxhetor. Ajo mund ti shfrytzoj parat e mbetura p!r shlyerjen e detyrimeve t!
m!hershme ndaj kredidh!n!sve. Deficitet dhe suficitet konsiderohen si situat! normale
me t! cilat ballafaqohen qeverit aneknd bot!s. Egzistimi i deficitit ose suficitit nuk
mund t! p!rdoret si argument p!r t! konkluduar mbi kualitetin e politik!s fiskale.
Shumka varet nga faktort q kan sjell deri te deficiti. Deficitet mund t! jen! t!
d!msh!m, n!se lejohet t! p!rs!riten n! periudha afatgjate, meq n at rast rezultojn n
grumbullimin e nj barre t! borxhit publik.

www.e-Libraria.com

Madhsit Makroekonomike

Hyrje
Makroekonomia si deg e veant dhe shum e rndsishme n ekonomi, studion faktort
ekonomik si jan papunsia, Produkti Kombtar Bruto, Produkti i Brendshm Bruto, konsumi,
inflacioni, investimet, etj.

Gross Domestic Product

Definimi i GDP - s
Gross Domestic Product ( GDP ) vlerson apo bn matjen e vlerave (n para) t t gjitha
mallrave dhe shrbimeve t nj vendi, brenda nj kohe t caktuar, zakonisht t nj viti. sht
metoda apo teknika m e prdorur pr t arritur qllimin q ka.
Gjithashtu, GDP definohet si vlera totale apo shuma e t gjitha t mirave materiale dhe
shrbimeve q prodhohen brenda territorit t shtetit ( pa marr parasysh kombsin apo
prejardhjen e prodhuesit ) gjat nj kohe t caktuar.
Ekzistojn dy forma t fitimit t rrezultatit t GDP-s, t cilat quhen Nominal GDP dhe Real
GDP. Nominal GDP i referohet shums totale ( t parave ) t shpenzuara n GDP, dhe Real
GDP i referohet prpjekjeve pr t korrigjuar efektet e inflacionit, n mnyr q t vendos
shumn e sasis s mallrave dhe shrbimeve q prbjn GDP-n.
Ekuacioni i GDP-s mund t paraqitet n kt form:
GDP = Konsumin + Investimet + Shpenzimet e Qeveris + Eksporti - Importi

www.e-Libraria.com

GDP ja e vendeve t ndryshme mund t krahasohet duke konvertuar valutn e tyre, por duke
marr parasysh dy pika kryesore:
current exchange rate: GDP- ja llogaritet duke kmbyer kursin egzistues n at t tregut
ndrkombtar.
purchasing power parity exchange rate: GDP-ja llogaritet prmes Purchasing Power Parity (
PPP ) t do paraje relative n ndonj standard ( zakonisht Dollari amerikan apo Euro ).

Problemet e GDP - s
Prderisa GDP ja ka prdorim shum t gjer nga ekonomistt, vlera e saj si indikator ka
qen edhe objekt debati. Kritikat kundr GDP-s jan:
Shum shpesh rezultatet e GDP-s kan rn n mospajtueshmri me njra tjetrn. Gjithmon
duhet t jemi n dijeni se me far metodash sht llogaritur, me at t purchasing power parity
apo me current exchange rate.
GDP ja si njsi matse e madhsive ekonomike, dshton (apo nuk ka mundsi) t bn matjen
e standardit t jetess me saktsi.
GDP ja nuk arrin q t llogarit Tregun e Zi , ekonomin jomonetare si sht kmbimi i
mallrave ( ku paraja nuk sht e involvuar n kt transakcion ), punn vullnetare, kujdesin
ndaj fmijve nga prindr t papun, etj. Kshtu q n vendet me transakcione ( biznesore ) t
mdha joformale, ekonomia lokale sht shum vshtir t regjistrohet, duke jap rezultate
shum t ulta t GDP s.
GDP s nuk arrin t vlersoj rritjen e vazhdueshme , q nj vend mund t arkivoj nj GDP
t lart t prkohshme nga shfrytzimi i madh i resurseve natyrore .
GDP ja nuk llogarit jashtsit negative ( ang. Negative Externalities ). Shembull, nse nj
fabrik ndot lumin, ajo rrit ( shton ) GDP-n, dhe kur taksapaguesit paguajn pr t pastruar at
lum, ajo prap e rrit GDP-n.
GDP ja gjithashtu nuk na tregon shprendarjen aktuale t pasuris s nj vendi. Nj GDP e
lart mund t jet rrezultat i disa rasteve t njerzve t pasur q kontribojn n ekonomi, kurse
pjesa tjetr e qytetarve mund t jetojn n nivel t egzistencs, ose edhe m ult.

www.e-Libraria.com

Pr shkak t problemeve t GDP-s si njsi matse ekonomike, propozimet kontrete pr t

ndryshuar at si njsi matse jan shum vshtir t gjenerohen. Nj propozim i quajtur Genuine
Progress Indicator ( GPI ) sht prkrah nga Partia e T Gjelbrve t Kanads. Si t
prcaktohet me saktsi GPI ja sht n dyshim, megjithat nj formul e mundshme sht
krijuar ( shpikur ) nga Redefining Progress, nj grup i krkimeve n San Francisco.
Natural GDP
Natural Gross Domestic Product ( Natural GDP ) sht definuar si kapaciteti optimal i
prodhimtaris t ekonomis s nj vendi ( apo territori ) si detyrim natyral apo institucional.
Gjithashtu quhet T dalurat potenciale. Nse GDP sht m e vogl se natural GDP,
inflacioni do t ngadalsohet si prkrahs i uljes s mimeve q t prmbush at tepric t
kapacitetit t prodhimit.
Nse flasim n prgjithsi, shumica e bankave dhe agjensive tjera t planifikimit t ekonomis
prpiqen t mbajn GDP-n afr nivelit t natural GDP s. Kjo mund t bhet n disa
mnyra: dy strategjit m t prdorshme jan zhvillimi dhe kontraktimi i buxhetit t qeveris (
politika fiskale ), dhe ndryshimi i prkrahjes s parave pr t ndryshuar konsumin dhe nivelin e
investimeve ( politika monetare ).
GDP deflator
GDP deflator sht njsia matse e indeksit t mimeve q ndryshon n mimet e mallrave
dhe shrbimeve finale t reja.
GDP deflatori nuk bazohet n koshin e mallrave dhe shrbimeve fikse t tregut. Koshi
lejon ndryshime n baz t konsumit dhe investimeve t njerzve. Prandaj, shpenzimet e reja
lejohen ti tregohen GDP deflatorit ashtu si njerzit i prgjigjen ndryshimeve t mimeve.

www.e-Libraria.com

Gross National Product

Gross National Product ( GNP ) sht vlera totale e produkteve finale dhe shrbimeve t
prodhuara brenda nj viti nga faktort e brendshm t prodhimit brenda nj kohe t caktuar.
Kur themi produkte finale mendojn pr produktet t cilat mund t konsumojn dhe jo n
produkte q prdorn pr t prodhuar produktet tjera. Shembull produkt final sht makina, por
jo edhe pjest e saj t cilat prodhuesit e makinave i blejn. Ato quhen produkte gjysmake
(ang. Intermediate Product ). Kshtu q vetm produktet t cilat shkojn tek konsumatort (
final ) hyjn t t hyrat e vendit ( ang. national income ).
Gjithashtu vetm prodhimet e reja ( t paprdorshme ) llogariten n GNP. Transakci-onet e
produkteve t egzistuar nuk hyjn n GNP.
T hyrat participojn n GNP m tepr se kush i prodhon se sa n far vendi. Shembull, nse
kompania e makinave Gjermane prodhon makina n Shtetet e Bashkuara, ather profiti shkon
n GNP e Gjermanis, pr shkak se kapitali (fabrika, makineria, etj.) sht pron Gjermane.
Kurse rrogat e puntorve amerikan llogariten n US GNP, kurse rrogat e puntorve gjerman
llogariten n GNP Gjermane.
GNP pr nj person zakonisht prdoret pr t matur mirqenjen e njerzve. Vendet me GNP t
lart shnojn nj pike t lart t mirqenjs. Megjithat ka limite serioze t prdorshmris s
GNP si njsi matse e mirqenjs.
GNP ja nuk prfshin edhe aktivitetet ekonomike t papaguara si sht kujdesja e
fmijve. Kjo mund t qoj deri tek ndonj shtrembrim. Shembull paga e kujdestars s
fmijs kontribon n GNP, kurse koha e mamas s fmijs jo, edhe pse t dyja bjn aktivitet
t njjt ekonomik.
Krahasimi i GNP s n mes dy vendeve mund t shtrembrohet gjat kmbimit t kursit.
Matja e t hyrave t vendit me purchasing power parity mund t ndimoj n kaprcimin e ktij
problemi.
GNP nuk merr n konsiderim shum faktor q jan t rndsishm n cilsin e jets si sht
ambienti cilsor dhe siguria nga krimi. Kjo mund t qoj edhe deri tek shtrembrimi.

www.e-Libraria.com

N shikim t par GDP dhe GNP duken si t njjta, por n fakt kan nj dallim esencial. GDP
prfshin aktivitetet ekonomike t personave t huaj brenda vendit, por duke prjashtuar
personat e vendit q kryejn akvitete ekonomike jasht vendit. Kurse GNP prfshin pikn e
dyt dhe nuk prfshin pikn e par.
Amortizimi dhe Net National Product
Net National Product ( NNP ) sht nj koncept shum i vjetr. Bile edhe versionet e saj
bashkohore datojn qysh prej shtatdhjet viteve ( Lindahl, 1934 ).
GNP nuk mund t bj saktsisht vlern e produkteve finale dhe shrbimeve, sepse shembull
gjat kohs kapitali si jan ndrtesat dhe makinerit e humbin vlern e tyre, gj q GNP nuk e
prfill. Amortizimi ( ang. Depreciation ) sht vlera e shums s GNP q duhet shpenzuar pr
kapitalin e ri.
Nj mnyr tjetr e paraqitjes s ktyre koncepteve mund t shpjegohet edhe se:
Net National Product ( NNP ) sht GNP duke hequr amortizimin
Net National Income ( NNI ) sht NNP duke hequr taksat indirekte
Personal Income ( PI ) sht NNI duke hequr rrogat, taksat e korporats, transferin e
pagesave, dhe interesi mbi borxhin publik.
Personal Disposable Income ( PDI ) sht PI duke hequr taksat personale plus transferin e
pagess

Mnyra tjetr e prezentimit t ktyre koncepteve mund t shprehet dhe kshtu:

S = kursimet personale ( ang. personal savings )
C = konsumi personal ( ang. personal consumption )
PDI = t hyrat e disponuara personale ( ang. personal disposable income )
TP = taksat e shlyera personale ( ang. personal taxes paid )
TPP = pagat e tranferuara personale t marra nga qeveria ( ang. personal transfer payments )
PI = t hyrat personale ( ang. personal income )

www.e-Libraria.com

RE = profiti ( ang. retained earnings )

TC = taksat e korporants ( ang. corporate taxes )
TPC = pagat e transferuara t korporats t marra nga qeveria ( ang. corporate transfer
payments )
IG = interesi n borxhin public ( ang. interest on the public debt )
NNI = net national income
TIN = taksat indirekte ( ang. indirect taxes )
NNP = net national product
D = amortizimi ( ang. Depreciation )
GNP = gross national product
S + C = PDI
S + C + TP - TPP = PI
S + C + TP - TPP + RE + TC - TPC - IG = NNI
S + C + TP - TPP + RE + TC - TPC - IG + TIN = NNP
S + C + TP - TPP + RE + TC - TPC - IG + TIN + D = GNP
Konsumi
Konsumi sht madhsi makromekonomike shum e rndsishme. N fakt konsumi prfshin
afr 2/3 ( 66,6 % ) t t ardhurave kryesore t nj vendi. Kur flasim pr konsum, mendojm n
konsum final.
Komponentet kryesore t konsumit jan:
1. Konsumi Personal
2. Konsumi Shtetror ( Shoqror ), dhe
3. Investimet
Konsumi Personal paraqet konsumin e prgjithshm t popullsis s nj vendi n nj
periudh t caktuar kohore, me qllim t prmbushjes s nevojave personale t asaj popullsie.
Konsumi Personal ka dy komponente: Mjetet Monetare dhe Konsumi Natyror.

www.e-Libraria.com

Konsumi Shtetror apo si quhet ndryshe edhe kolektiv, paraqet formn e plotsimit t
nevojave t popullsis q nuk mund t organizohen individualisht. Konsumi Shtetror ka dy
komponente: Konsumi i Prbashkt dhe Konsumi i Prgjithshm.
Konsumi i Prbashkt paraqet mjetet q zhvillojn veprimtari publike e q prbhen nga
kta lmenj: shndetsia, arsimi, kultura, shkenca, mbrojtja sociale, kultura fizike, arti, etj.
Kurse Konsumi i Prgjithshm q paraqet mjetet q zhvillojn veprimtari publike e q
prbhen nga kta lmenj: organet shtetrore, administrate, gjyqet, organizatat shoqrore,
sigurimi, odat ekonomike, mbrojtja e popullsis, etj.
Investimet ( si komponent i tret i konsumit ) poashtu zn vend mjaft t rndsishm n
konsumin final. Investimet paraqesin pjes t t ardhurave kombtare t cilat shpenzohen n
konsum prodhues. Pra, investimet paraqesin t mira materiale q shpenzohen q konsumohen
pr qllime t ndryshme si rekonstruktim, modernizim, zgjerim, etj.

Investimet
Kuptimi i Investimeve
N ekonomi pr investime hasim definicione t ndryshme. Sipas Byros Statistikore t SHBA
s investimet jan t mira t prgjithshme, t prodhuara n periudhn shqyrtuese, t dedikuara
procesit prodhues n t ardhmn. Sipas prof. V. Misjes, Investimet kapitale prfaqsojn
shumat e mjeteve monetare dhe materiale q harxhohen pr prtritjen dhe krijimin e fondeve
themelore. Kurse sipas P. Masse esencn e investimeve e bn durueshmria ( toleranca ) e
sakrifics dhe mohimit nga konsumi n t tashmen q t rritet dobia, prkatsisht konsumi n
t ardhmn.
Apo pr t kuptuar m mire investimet me mund t definojm kshtu:
o Kuptimi i Ngusht q paraqet avancime n fondet kryesore, dhe
o Kuptimi i Gjer q paraqet avancime t prgjithshme n fondet kryesore dhe xhiruese.

www.e-Libraria.com

Investimet n kuadr t nj vendi mund t jen:

1. Prodhuese qllimi i s cilave sht ngritja prodhuese e ekonomis kombtare, dhe
2. Konsumuese qllimi i s cilave sht prodhimi i t mirave materiale q mund t
konsumohen.
Llojet e Investimeve
Me qllim q t kuptojm m mir rndsin e investimeve n ekonomin kombtare, ne mund
t cekim llojet e investimeve. Llojet e investimeve prcaktohen n baz t disa kritereve. Kurse
kriteret pr ndarjen e llojeve t investimeve bhen sipas:
1. Qllimit
2. Karakterit dhe Destinimit
3. Burimit Financiar
4. Rritjes s produktit shoqror dhe t t ardhurave kombtare pr nj banor
5. Pronsis, etj.
Secila prej ktyre llojeve t investimeve sht fush studimi n vete e cila prmban mnyrat e
studimit dhe fushn t ciln e studion.

www.e-Libraria.com

PARAJA DHE BANKAT AFARISTE

N kt krye po e fillojm studimin e ekonomis monetare. Objekt i analizs sht ajo

pjesa tjetr monetare e ngjarjeve n ekonomit moderne. N krert e mparshm
paraja dhe roli i saj vetm jan zn ngoje, por nuk jan shtjelluar m hollsisht.
Proceset ekonomike mund ti ndajm n dy pjes: rrjedhat e mallit ose ekonomia reale
dhe rrjedhat e paras ose ekonomia monetare. Ekonomia reale shprehet dhe matet n
sasit e pasurive t prodhuara ose pasurive natyrore (tonelata nafte, tonelata t mallit t
prodhuar etj), pastaj n numrin e puntorve t punsuar, n sasin e kapaciteteve t
instaluara prodhuese etj. Ekonomia monetare shprehet n sasin dhe qarkullimin e paras
(n form t pagave, rents, kamatave, mass monetare, depozitave etj). Ekonomin reale
e kontrollojn ndrmarrjet dhe qytetart, ndrsa ekonomia monetare sht nn
kontrollin e pushtetit monetar qendror, i cili ka monopol mbi emisionin e paras dhe
rregullimin e rrjedhave t paras.
Raporti i ekonomis reale dhe monetare sht nj shtje interesante, e ndrlikurar dhe e
rndsishme. Ekonomia monetare buron nga ekonomia reale, mirpo ekonomia monetare
ka nj varg specifikash, autonomi relative dhe ndikim kthyes mbi ekonomin reale.
Rregullimi i pjess monetare t ekonomis prdoret si instrument i stabilizimit ose
destabilizimit t sistemit t trsishm ekonomik.
Paraja sht send q (me forcn e zakoneve ose sipas rregullimit shtetror ligjor)
shrben a) si mjet i pranuar nga t gjith n kmbimin e mallrave dhe b) si mjet
prgjithsisht i pranuar pr pagimin e t gjitha borxheve private dhe publike. Paran
mund ta kuptojm m leht nprmjet funksioneve t saj n ekonomit bashkkohore.
Paraja ka kto funksione: a) ajo shrben si mas e vlers s t gjitha mallrave t tjer;
pastaj b) si mjet i kmbimit t mallrave; c) si mjet i pagimit t t gjitha borxheve private
dhe publike d) si mjet i kursimit, e) si form n t ciln mbahet dhe ruhet nj pjes e

www.e-Libraria.com

pasuris s prgjithshme dhe f) si mjet ndrkombtar i pagesave (paraja botrore) nse

sht e pranuar dhe e konvertueshme n tregtin ndrkombtare.
Shkaqet e dukuris s paras gjenden a) n ndarjen shoqrore t puns dhe specializimin
e prodhimit, b) n pronn private, c) n nevojn e njerzve pr t tregtuar dhe pr t
kmbyer produktet e tyre dhe d) n prodhimin e mallrave. Forma e par e kmbimit t
tepricave t produkteve ka qen trampa (R1 R2), d.m.th kmbimi i ndonj malli q ka
nj prodhues (por q nuk i duhet) me nj mall tjetr, t cilin e ka prodhuesi tjetr (por n
vend t mallit t vet i duhet malli q ka prodhuesi i par). Ky prkim i dyfisht i
rastsishm i dshirave realizohet vshtir dhe ngadal. Duke mnjanuar t metat e
tramps njerzit kan zbuluar paran e cila, si ndrmjetse n tregti, prshpejton
kmbimin e mallrave n formn R1 N R2. N shekujt XVI dhe XVII, kur prodhimi i
mallrave shndrrohet n prodhimin kapitalist t mallit, paraja merr nj rol mobilizues me
rndsi t dors s par n aktivitetin ekonomik q fillon me nj sasi t paras dhe
zakonisht prfundon me nj sasi tjetr t shtuar t paras (q mund t paraqitet me
formuln N R N).

Historia ekonomike njeh lloje t ndryshme t paras. Periudha e tramps (kmbimi mall
me mall) u zvendsua me periudhn e paras mall, n t ciln rolin e ekuivalentit t
prgjithshm kishin disa mallra t rralla, p.sh., guackat, vera, argjendi, ari, etj. Pas paras
mall shfaqet paraja monedh, e cila n forma t ndryshme farktohej apo prehej nga
metalet e muara etj. Nga fundi i shekullit XVII dhe fillimi i shekullit XVIII paraqitet
paraja e letres ose kartmonedha, e cila nuk ka vlern e vet si mall, por ka vetm vler
simbolike, d.m.th. krkohet dhe zotrohet vetm pr mallrat q mund t blihen me t.
Llojet bashkkohore t paras (n form kartmonedhash, monedhash, eqesh etj.) nuk
kan vler t vet t brendshme (si mallra), por vetm simbolikisht dhe deklarativisht

www.e-Libraria.com

prfaqsojn paran, e cila si rrjedhim quhet edhe para fiat ose para fiduciare (/fiat/ =
Le t jet ashtu! Le t prdoret! lat. fiducija = mirbesim).
Shteti prcakton dhe shpall njsin monetare dhe funksionet e saj. Qytetart q kan
besim n vendimin e till dhe fuqin e shtetit e pranojn at si para dhe me ndihmn e saj
kryejn kmbimin e mallrave dhe pagimin e borxheve prderisa paraja e till (simbolike)
t mos e humbas (p.sh. n situata t inflacionit kritik) funksionin e mass s vlers dhe
t mass s mimeve. Ather qytetart zakonisht nuk kan besim n pushtetin monetar,
andaj funksionin e paras e kryejn disa mallra t tjera ose valuta t huaja (stabile dhe t
kmbyeshme).
Sot dallojm paran e gatshme ose paran efektive (n form t monedhs ose
kartmonedhs q emiton banka qendrore e ndonj shteti), paran depozit (bankare) q
paraqitet n form depozite (n bank), eqe dhe krkesa n llogarit n banka. Paraja
bankare nuk ka form materiale, por me krkesn e pronarit mund t shndrrohet n para
t gatshme dhe t materializohet. N kohn ton (nga fundi i vitit 2001) ka marr hov (me
ndihmn e teknologjis kompjuterike) kalimi elektronik i paras nga nj llogari bankare
n tjetrn, gj q shpie n formimin e paras digjitale ose elektronike. Po zhvillohet
servisi financiar telematik dhe e ashtuquajtura bank e shtpis, d.m.th. prcjellja e
llogarive n bank dhe pagimi i borxheve me ndihmn e komunikimeve kompjuterike n
mes qytetarve ose ndrmarrjeve nga njra an, si dhe bankave n ann tjetr.

N qarkullimin e pagesave dhe n tregun e paras paraqiten znvedsues t ndryshm t

paras n form t bonave, kambialeve, eqeve, obligacioneve shtetrore dhe letrave t
tjera me vler. Ato kryejn funksionin qarkullues dhe pagues t paras dhe n kt
mnyr kompensojn mungesn e paras transaksionale.

Institucionet m t rndsishme financiare n shtetet moderne jan bankat, shoqrit e

sigurimeve, fondet pensionale, kooperativat e kursimit kreditit etj. N sistemin bankar

www.e-Libraria.com

dallojm bankn qendrore dhe bankat afariste (komerciale). T dyja llojet e bankave
marrin pjes n emisionin e paras, por n mnyra t ndryshme, sepse funksionet,
mundsit dhe rolet e tyre jan qensisht t ndryshme. Banka qendrore emiton t
ashtuquajturn para primare dhe prpiqet t rregulloj sasin totale t paras n nj vend.
Prve ksaj, ajo rregullon aktivitetin e bankave afariste dhe kujdeset pr vlern e paras
s vendit, pastaj pr stabilitetin e mimeve, detyrimet financiare t shtetit ndaj bots s
jashtme etj. Bankat afariste marrin pjes n krijimin e paras depozitare, por brenda
kufizimeve dhe rregullave t caktuara nga normat ligjore dhe politika e banks qendrore.
Bankat afariste jan ndrmjets financiar q mbledhin (n form depozitash t kursimit)
tepricat momentale t paras nga qytetart dhe ndrmarrjet dhe ua huazojn qytetarve e
ndrmarrjeve t tjera q kan deficit t paras. Bankat afariste realizojn prfitim si
deferenc n mes kamatave aktive (q i arktojn nga huakrkuesit) dhe kamatat pasive
(q ua paguajn kursimtarve apo pronarve t depozits).
Kamata sht mimi i prdorimit t paras s huaj (t huazuar), prkatsisht shuma
monetare t ciln huakrkuesi ia paguan huadhnsit sipas norms s kamats. Norma e
kamats sht shuma procentuale e borxhit total (kryegjs) t cilin debitori, krahas
kryegjs, duhet tia paguaj kreditorit n nj njsi kohe zakonisht n nj vit. Norma
nominale e kamats duhet dalluar nga norma reale e kamats, e cila prftohet si diferenc
midis norms nominale t kamats dhe norms s inflacionit.
Madhsia e norms s kamats varet nga raporti i oferts dhe i krkess s paras, si dhe
nga nj varg faktorsh t tjer si jan kta: a) afati ose koha e kthimit t huas (kur afati
sht i gjat, norma e kamats zakonisht sht m e madhe), b) rreziku i plasmanit ose
siguria e kthimit t paras (huat me rrezik kan norm kamate m t lart), c) likuiditeti i
mjeteve (mjetet likuide t pagimit), pra ato q mund t kthehen shpejt n para t gatshme
pa e humbur vlern zakonisht kan norm kamate m t vogl, kurse norma e kamats
pr mjetet jolikuide sht m e madhe), d) shpenzimet administrative (huat me
shpenzime t larta administrative kan norma t kamats m t mdha).

www.e-Libraria.com

N situatn kur pronari i paras ka mundsi t zgjedh a t mbaj paran e gatshme n

shtpi pr t qen likuid apo ta depozitoj n bank pr t fituar n form kamate, kamata
mund t trajtohet edhe si shpenzim i levrdishm i mbajtjes s paras n kulet e jo n
bank.
N procesin e mbledhjes s depozitave dhe lejimit t kredive bankat afariste mund t
krijojn para depozitare, e cila shton ofertn totale (apo sasin totale) t paras n
qarkullim. Kjo mundson veprimtarin sipas parimit t mbulimit parcial t depozits me
mjete likuide, prkatsisht veprimtarin sipas parimit t rezervave t pjesshme t
likuiditetit. Bankat afariste jan zhvilluar n baz t prvojs s argjendarive. Ato
vlersojn se kursimtart e tyre (depozitues) nuk do ti trheqin depozitat e veta
prnjhersh as do t krkojn q e tr shuma t paguhet me para n dor. Konsiderojn
se (pr sigurimin e likuiditetit) mjafton t mbajn me vete vetm nj pjes t depozitave,
rezervave t paras q emrtohet si rezerv e detyrueshme. Pjesn tjetr t depozits q
prbn tepricn e rezervs, bankat afariste mund tua japin hua qytetarve dhe
ndrmarrjeve me kamat t caktuar. Rezervat bankare jan mjete monetare q i mbajn
bankat afariste (para t gatshme pr zhvillimin e veprimtaris s prditshme dhe ruajtjen
e likuiditetit) ose n llogari te banka qendrore.
Krediti i akorduar paraqet fuqi t re blerse dhe shfaqet si depozit e re n bankn tjetr
afariste. Kjo bank tjetr mban me vete vetm nj pjes t depozits s re n pajtim me
normn e caktuar t rezervs s detyrueshme t likuiditetit /r/. (Normn e cakton banka
qendrore q e shfrytzon at n radh t par si instrument kontrolli dhe rregullimi t
paras s depozituar). Pjesn tjetr tepricn e rezervs e jep hua me kamat. Kjo para
vjen n bankn e tret afariste dhe n kt mnyr procesi i shumfishimit t paras
depozit vazhdon prderisa t mos shteroj efekti shumor i depozits fillestare (DF),
d.m.th. derisa t mos krijohen rezerva t reja (RR) q jan baras me shumn e depozits
fillestare. N qoft se, p.sh., norma e rezervs s detyrueshme sht /r/ = 1/10, kurse
norma e teprics s rezervs /s/ - 9/10, ather sistemi bankar nga depozita fillestare prej
1000 euro mund t krijoj depozita t reja (DR) q jan dhjet her m t mdha se
depozitat fillestare. Procesi i shumimit t depozitave matematikisht mund t paraqitet si

www.e-Libraria.com

varg konvergjent gjeometrik i zvoglueshm q ka si baz normn e teprics s rezervave

dhe kufirin e t cilit e tregon shuma maksimale e depozitave t reja, e cila n shembullin
e prmendur sht: DR = 1000 + 900 + 810 + 729 +... = 1000 x 1 + 9/10 + (9/10)2 +
(9/10)3 + ... + (9/10)nW = 1000 x 1/(1-9/10)W= 1000 x (1/0,1) = 10.000.
Rritja e norms s rezervs s detyrueshme dhe shtimi vullnetar i rezervave mbi nivelin e
caktuar, zvoglojn mundsin e rritjes s oferts s paras (mass monetare). Rnia e
norms s rezervave t detyrueshme dhe rritja e tepricave t rezervave shton mundsin e
zgjerimit t kredive dhe mass s paras. Ekspansioni i oferts s paras ndodh n pajtim
me madhsin e multiplikatorit monetar (m.m.).
Multiplikatori monetar sht baras me vlern reciproke t norms s rezervs s
detyrueshme, d.m.th. m.m = 1/r mund ta llogaritim edhe n tjetr mnyr, d.m.th. si
raport n mes shums s depozitave t krijuara rishtaz, prkatsisht mass s paras n
kuptim t ngusht (M1) nga nj an dhe paras primare (bazs monetare) BM ose M0)
ose depozits fillestare (DF), n ann tjetr. Pra, multiplikatori monetar sht numri
q tregon sa her mund t rritet maksimalisht sasia e paras s depozituar n
sistemin bankar (d.m.th. masa e paras), nse paraja primare (emituar nga banka
qendrore) ose depozita fillestare e vn n bankat afariste nga kursimtart, rritet n nj
njsi monetare. Mund ta shkruajm
m.m. =

1
M1
, nga del se sht M1 = M0 x m.m.
ose m.m. =
r
M0

N procesin e shumzimit t paras depozit bankat mund t shtojn huat dhe kredit
pr investime vetm deri n shumn sa sht teprica e rezervave t tyre (TR). Sistemi
bankar mund t jap kredi shumfish m t mdha n pajtim me multiplikatorin kreditor.
Multiplikatori kreditor (m.k.) sh numri q tregon ciln shum maksimale t kredive
sistemi bankar mund ta krijoj nga rritja e teprics s rezervave me nj njsi.
Multiplikatori kreditor sht pr nj m i vogl se multiplikatori monetar, prandaj mund
ta shprehim kshtu:
m.k. = 1/r 1.

www.e-Libraria.com

Bankat komerciale, t cilat n kushtet e paras simbolike ose fiat punojn n baz t
parimit t rezervave parciale t likuidititetit, n saje t situats, mund t krijojn dika
nga asgjja. Duke prdorur rregullat e lojs ekonomike n favor t vet, bankat afariste
n baz t interesit t vet nga diferenca e kamatave aktive dhe pasive, mund t rrisin
ofertn totale t paras (masn e paras M) shum m tepr sesa sht a) rritja e paras
primare, d.m.th. bazs monetare (BM) q vjen nga banka qendrore ose b) rritja e
depozits fillestare (DF) q vjen nga komitentt (kursyesit) e bankave afariste. Kjo
mrekulli q e bjn n ekonomi bankat afariste sht e mundshme vetm ather kur
ekziston (dhe derisa ekziston) nj lloj i iluzionit monetar q mundson shumzimin e
paras s depozituar.
Me fjal t tjera shumzimi i paras s depozituar (dhe rritja e oferts s paras) sht i
mundshm prkohsisht pr arsye se:
!

komitentt e bankave afariste (qytetart dhe ndrmarrjet) pranojn kredin

bankare si burim dhe mnyr t pagimit t borxheve t veta;

qytetart dhe ndrmarrjet marrin pjes n qarkullimin e pagesave dhe pagimin

e borxheve t veta mall-para nprmjet paras bankare dhe bankave afariste;

mjetet para (paraja e regjistruar) q nj bank ua jep (si kredit) komitentve t

vet, kthehen n sistemin bankar si depozita t reja (dhe zakonisht t
paksuara) n bankat e tjera afariste.

N qoft se t gjitha subjektet ekonomike dhe komitentt e bankave afariste do t

dshironin t punonin me para n dor, d.m.th. t paguajn detyrimet e veta mall-para
vetm me para efektive, ather bankat afariste nuk mund ta rritin fuqin blerse dhe t
shumfishojn llojin depozitar t paras.
Procesi i krijimit bankar t paras, prkatsisht procesi i shtimit ose paksimit bankar t
fuqis blerse sht i kufizuar nga shum faktor. Rndsi t veant kan dy:
!

i pari, kthimi i paras s depozituar n para t gatshme ose derdhja e

depozitave me t par n lloje t tjera t depozitave t afatizuara dhe

www.e-Libraria.com

i dyti, rritja e rezervave t likuiditetit mbi shumn e caktuar me ligj, q bankat

e bjn nganjher (me vendimet e veta).

Rezultatet e veprimtaris bankat afariste i paraqesin n dokumentet q njihen me

emrtimin a) bilanci i gjendjes dhe b) bilanci i suksesit ose llogaria e fitimit dhe e
humbjes. Bilanci i gjendjes sht pasqyr sistematike e gjendjes financiare t banks,
prkatsisht aktivit dhe pasivit t saj n ditn e caktuar. N aktiv gjenden mjetet apo zrat
q i krkon banka, ndrsa n pasiv jan detyrimet apo mjetet q banka i ka borxh.
Diferenca n mes aktivit dhe pasivit quhet vlera neto.
Ekzistojn agregat monetar t ndryshm q prfaqsojn masa sasiore t oferts
agregate t paras n nj vend. Agregatt monetar dallohen sipas norms s likuiditetit
t llojeve t ndryshme t paras q prmbajn. Prkufizimet e ndryshme t agregatve
monetar jan rezultat i koncepsioneve t ndryshme mbi paran, prkatsisht prgjigjeve
t ndryshme ndaj pyetjes: far duhet konsideruar apo jo para likuide, d.m.th. mjet
pagimi t detyrimeve n nj vend t caktuar dhe nj situat historike?
Masa themelore e oferts agregate t paras sht paraja transaksionale, d.m.th. ajo q
shrben pr transaksione mall-para ose shitblerje t mallrave dhe shrbimeve. Shnohet
me simbolin M1 (Money paraja). Paraja transaksionale (ose paraja n kuptimin e
ngusht ajo q kryen funksionin e mjetit qarkullues dhe pagues) prbhet nga parat e
gatshme jasht bankave (Got) dhe depozitat me t par (D) q gjenden n bankn
qendrore ose bankat afariste. Mund ta shprehim si vijon:
M1 = Got + D ...................................................................... (1)
Depozitat me t par jan nj lloj i depozitave t paras n bank. Prkundr depozitave
q mund t futen n bank me afat pr nj muaj, nj vit ose disa dit, depozitat me t par
jan ato q npunsi i banks, me krkesn e kursyesit t cilin e sheh n sportelin e vet
duhet tia kthej menjher atij si depozitues.

www.e-Libraria.com

Parat e gatshme jan a) monedha jasht bankave dhe b) kartmonedha. Thn m thjesht
parat e gatshme mund ti trajtojm si baz monetare (M0) ose para primare nn
kontrollin e plot t banks qendrore. Pjesa q z paraja e gatshme n strukturn e mass
monetare (M1) sht nj tregues i rndsishm, por i ndryshm n vende dhe koh t
ndryshme. Zakonisht shkon prej 1/5 deri 2/3 e mass monetare. Zvoglimi i ksaj pjese
sht tregues i volitshm. Rritja e ktij treguesi sht lajm i keq pr pushtetin monetar,
sepse rriten shpenzimet e shtypjes/prerjes s paras, mosbesimi n paran e depozituar
dhe n sistemin monetar, kshtu q qytetart m shum paraplqejn q paran e vet ta
mbajn n kuleta, xhepa dhe banesa.
Agregati tjetr monetar M2 sht nj mas m e gjer e oferts totale t paras, sepse
prfshin paran n kuptim t gjer, d.m.th. edhe paran q kryen funksionin e ruajtjes s
nj pjese t pasuris

totale n form paraje. Agregati M2 prbhet nga M1, si dhe

kursimi afatshkurtr (S) d.m.th nga mjetet para, t cilat si pjes e pasuris s dikujt, jan
vn me afat (deri 1 vit) n llogari t kursimeve n bank. Kto dhe mjetet e tjera t
ngjashme jan zvendsues t afrt t paras transaksionale dhe mund t kthehen leht n
para t thata pa psuar ndonj humbje t rndsishme t vlers s prgjithshme.

Agregati i tret monetar (M3) prmban M2 dhe mjetet para m pak likuide, si
jan depozitat e afatizuara m gjat se 1 vit (Dor).

Agregati i katrt monetar (M4) prfshin M3 dhe mjetet akoma m pak likuide
(Lmin) si jan depozitat e afatizuara devizore, obligacionet dhe instrumentet e tjera
t tregut t paras. N statistikn dhe evidencn q shfrytzon Banka Popullore e
Kosovs agregati i katrt monetar emrtohet me sintagmn totali i mjeteve likuide.
Mund ta shprehim kshtu:
M2 = M1 + S ................................................................................................ (2)
M3 = M2 = Dor ............................................................................................. (3)
M4 = M3 + Lmin ............................................................................................ (4)

www.e-Libraria.com

Definicionet e mass monetare ndryshojn pr shkak t krijimit t llojeve t reja t

paras, letrave me vler t reja dhe formave e instrumenteve t reja t pagimit. Kjo
vshtirson rregullimin e oferts agregate t paras dhe zvoglon mundsin e ndikimit t
politiks monetare n agregatt real me ndihmn e ndryshimeve n agregatt monetar.
Oferta agregate e paras nuk sh e ndieshme ndaj ndryshimit t normave t kamats,
prandaj grafikisht paraqitet si drejtim vertikal me abshisn. Oferta individuale e paras,
prkundrazi, sht e ndieshme ndaj ndryshimit t norms s kamats.
Krkesa agregate e paras sht shuma e krkesave individuale q paraqesin qytetart dhe
ndrmarrjet. Paraja krkohet dhe mbahet pr shkak se me t blihen dhe paguhen mallra t
tjera, e jo pr shkak t vlers s brendshme t saj. Konservimi i nj pjese t pasuris n
form paraje zakonisht sht i kufizuar pr shkak t shpenzimit t leverdishm q sht
baras me madhsin e kamatave q mund ti fitojn nse parat i ln n bank.
Krkesa transaksionale e paras sht pjesa m e madhe e krkess agregate t paras, e
cila paraqitet pr shkak se njerzit kan nevoj t kmbejn dhe t paguajn mallra dhe
shrbime. Krkesa spekulative e paras krijohet pr shkak t pasiguris s proceseve n
tregun financiar dhe synimit t njerzve q t realizojn ndonj fitim me ndrrimin e
shpejt t llojeve t ndryshme t paras ose me ndrrimin e paras pr letra me vler,
duke shfrytzuar luhatjet e normave t kamatave, kursit t devizave dhe dividendve n
favor t vet. Krkesa e sigurimit t paras lind pr shkak t nevojs s njerzve q nj
pjes t parave ti mbajn si para t gatshme dhe (n situata t rnda e t
paparashikueshme) t ken siguri financiare pr furnizim me mallra dhe shrbime t
nevojshme. Krkesa e sigurimit zakonisht prngjitet me krkesn afariste t paras.
Krkesa pasurore e paras vjen nga nevoja e njerzve q nj pjes t pasuris s vet
(aktivit) ta mbajn n form parash, duke mnjanuar kshtu gabimin e vnies s t gjitha
vezve n nj shport, d.m.th. duke u prpjekur q t diversifikojn portfelin e vet.
Teoria q shpjegon metodat dhe teknikat e drejtimit t suksesshm t formave t
diversifikuara t pasuris (si jan paraja, pasuria e paluajtshme, letrat me vler,
ndrmarrjet etj) quhet teori e portfelit.

www.e-Libraria.com

10

N tregun e paras kamata del si mim i prdorimit t paras s huaj n nj koh. Norma
e kamats sht shprehur si prqindje e shums s huajtur q duhet paguar dhe kthyer
bashk me shumn e huas, varet nga afati i skadimit t kreditit, rreziku, norma e
likuiditetit, shpenzimet administrative etj. Zakonisht n treg n t njjtn koh ka nj varg
normash t kamats. mimin e prdorimit (apo huazimit) t paras huadhnsit e
llogaritin zakonisht si norm reale t kamats, e cila prftohet duke zbritur normn e
inflacionit nga norma nominale ose monetare e kamats.
Nj specifik e qensishme e tregut t paras sht ajo se me lkundjen e mimeve,
d.m.th. normave t kamats nuk mund t ndryshohet oferta agregate e paras.
Prkundrazi, ndryshimi i oferts agregate t paras ktu shfrytzohet si mnyr e
ndryshimit t normave t kamatave dhe lvizjeve n tregun para-mall. Nj specifik e
ngjashme vrehet edhe n tregun e fuqis puntore, gj q zvoglon aftsin rregulluese
t proceseve ekonomike n treg.

Fed purchases TBills from BKT

BKT increases its

reserves

Bank

Reserves are
loaned to
company 'X'

Increase in deposits

Economic Bank

Company 'X'
deposits this
money in his bank

Increase in Loans

Money from selling Tbills is converted into

checkable deposits

Increase in reserves

100,000.00

90,000.00

10,000.00

Kassabank

90,000.00

81,000.00

9,000.00

New Bank of Kosova

81,000.00

72,900.00

8,100.00

Private Bank for Business

72,900.00

65,610.00

7,290.00

ProCredit Bank

65,610.00

59,049.00

6,561.00

59,049.00
1,000,000.00

53,144.10
900,000.00

5,904.90
100,000.00

Raiffeisen Bank

Copyright c 2004 by The M cGraw-Hill

Companie s, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

11

TREGU I LETRAVE ME VLER

Ktu do t sqarojm nocionet
themelore pr letrat me vler q
paraqiten si surogat(zvendsues) t
paras.
Do t prshkruajm shkurtimisht edhe
tregun e disa letrave me vler m t
rndsishme, d.m.th. tregun e
aksioneve dhe t obligacioneve q
paraqiten si pjes e tregut t kapitalit.

1
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Surogatt (zvendsuesit) e paras

(latinisht subrogatus = i vn n
vend t tjetrit) jan dokumente zyrtare
dhe afariste q zvendsojn pjesrisht
paran dhe kan disa veti t
prbashkta me t (p.sh. shrbejn si
mjet pagimi n situatat kur mungon
paraja efektive kartmonedha
(banknota) ose monedha.
Tregu i paras - tregtohet me funksione
afatshkurtra t paras si mjet qarkullimi
dhe pagimi
Tregu i kapitalit - tregtohet me para si
kapital

2
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Letrat me vler (anglisht

securities, stocks, shares)
Letrat me vler jan dokumente
me shkrim n t cilat tregohet se
pronari i tyre (poseduesi,
kreditori ose shfrytzuesi) gzon
ndonj t drejt q mund t
realizohet vetm kur posedon
letra t tilla dhe n mnyr
ligjore.

3
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Varsisht nga forma n t ciln

paraqiten, letrat me vler mund t
jen:
n emr t ndorsit/
zotruesit,
prursit ose sipas urdhrit.

Copyright c 2004 by The McGraw-Hill

Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Varsisht nga subjekti q

emiton letra me vler, ato
mund t jen:
shtetrore (emitohen nga
ministria e financave, banka
qendrore ose institucionet e
tjera shtetrore) ose
private (emitohen nga
ndrmarrjet private, bankat
private ose qytetar t
ndryshm).
5
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Ndr letrat shtetrore me vler m t

rndsishme jan:
Obligacionet shtetrore dhe bonot e
thesarit (i emiton ministria e
financave) dhe
Letrat me vler t tregtueshme q i
emiton banka qendrore.

6
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Varsisht nga prmbajtja e s drejts q sht

shnuar n to, mund t dallojm:
letra me vler reale dhe
monetare.
Letrat me vler reale, (fletngarkesa,
fletmagazinimi etj.) u japin t drejt
titullarve t tyre q t marrin disa sende
apo mallra.
Letrat monetare me vler (aksioni,
obligacioni, kambiali, eku, polisa e
sigurimit, libreza e kursimit etj) u japin
titullarve t drejt pr t prfituar nj
shum parash n koh t caktuar.

7
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Disa letra me vler u sjellin pronarve

t ardhura t prhershme
(konstante), si jan p.sh., kamatat q
regjistrohen n librezat e kursimit
zakonisht n fund t vitit.
Lloji tjetr me vler (si jan aksionet)
u sjellin pronarve t ardhura t
ndryshueshme, d.m.th dividend,
madhsia e t cilit varet nga rezultati
afarist dhe vendimet e kuvendit t
shoqris aksionare.
Lloji i tret (p.sh. kambiali ose garancia
paguese e banks) nuk sjell kurrfar t
ardhurash, por prbn bazn juridike
pr kthimin e borxhit n para
efektive.
8
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Letrat me vler
paraqiten:
a)si surogat t paras,
b)si instrumente t financimit t
aktivitetit ekonomik t qytetarve
dhe ndrmarrjeve,
c)si instrumente t financimit t
shtetit dhe
d)si instrumente t politiks
monetare me ndihmn e t cilave
banka qendrore mundohet t
rregulloj tregun e paras dhe t
9
ndikoj n tregun e kapitalit.

Copyright c 2004 by The McGraw-Hill

Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Prej letrave me vler

m t njohura jan:

aksionet dhe

obligacionet
shtetrore.

10
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Aksionet q emitojn ndrmarrjet e caktuara jan

zvendsuese t paras dhe instrumente t
vjeljes s mjeteve financiare pr fillimin e
puns ose pr kapitalizimin dhe zhvillimin
e ndrmarrjes.
Me ndihmn e aksioneve siprmarrsit mbledhin
mjetet vullnetare t lira n afat t gjat
(prkatsisht kapitalin) pr themelimin dhe
financimin e ndrmarrjes s tyre, t ciln e
organizojn si shoqri aksionare.
T tillat letra me vler jan pjes e tregut t kapitalit
q duhen dalluar nga tregu i paras, n t
cilin tregtohet me mjete t lira t paras n
afat t shkurtr, d.m.th. vetm n ato q
kryejn funksionin e mjetit pagues dhe
qarkullues, por jo edhe rolin e kapitalit si
faktor i prodhimit.

11
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

mimi i aksionit n treg = Nxd/

i,
ku simbolet kan kt
domethnie:
N = vlera reale e aksionit,
d = norma e dividendit,
i = norma e kamats.

12
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Obligacioni (anglisht: Bond)

Obligacioni sht letr me vler debitore
(dokument debiti), prkatsisht
instrument financiar me ann e t cilit
nj subjekt juridik (shteti, ndrmarrja
etj) q emiton obligacione mbledh
mjetet e lira para dhe hyn borxh n
tregun financiar te subjektet e tjera
(shtete t tjera, ndrmarrje t tjera ose
qytetar), t cilat momentalisht kan
tepric mjetesh financiare.
Obligacionet jan instrumente kreditore dhe nj
lloj kontrate pr kredi. Dallojn nga
kredit, sepse, ashtu si instrumentet
financiare, mund t jen objekt
shitblerjeje n tregun sekondar t
letrave me vler.

13
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Dallojm dy lloje kryesore t

obligacioneve.
Kto jan:
a)obligacionet e ndrmarrjes ose
obligacionet e korporats dhe
b)obligacionet shtetrore.

14
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Tregu i kapitalit
Tregun e kapitalit mund ta
klasifikojm n baz t kritereve t
ndryshme.
Varsisht nga institucionet n t cilat
ndodhin takimet e subjekteve t
oferts dhe t subjekteve t krkess
s kapitalit, mund t dallojm:
tregun bankar dhe
tregun e burss s kapitalit.

15
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Tregu i kapitalit
N tregun bankar bankat afariste paraqiten si
subjekte t oferts t kredive afatgjata, t
cilat prdoren zakonisht pr investime t reja
n prodhimin e mallrave ose shrbimeve.
Subjektet e krkess jan ndrmarrjet,
zejtart privat ose qytetart. Raportet
ndrmjet banks (huadhnsit) dhe
ndrmarrjes (huakrkuesit) rregullohen me
kontratn e kreditit, n t ciln saktsohen
sasia e kreditit, afati i shlyrjes, norma e
kamats etj.
N tregun e burss blihen dhe shiten:
letrat me vler debitore (obligacionet) dhe
letrat me vler pronsore (aksionet).

16
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Tregu i kapitalit
Tregun e kapitalit mund ta
klasifikojm n baz t kritereve t
ndryshme.
Varsisht nga institucionet n t cilat
ndodhin takimet e subjekteve t
oferts dhe t subjekteve t krkess
s kapitalit, mund t dallojm:
tregun bankar dhe
tregun e burss s kapitalit.

17
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

N baz t rolit t subjekteve q emitojn letra

me vler debitore ose pronsore, tregu i kapitalit
ndahet n:
treg parsor (primar) dhe
dytsor (sekondar).
N tregun parsor t kapitalit tregtohen letra t
reja me vler, kshtu q subjektet emituese t
ktyre letrave (ndrmarrje, banka etj) paraqiten si
shits t par t tyre q marrin paran nga shitja
e ktyre letrave.
N tregun dytsor t kapitalit blihen dhe shiten
letrat me vler q jan emituar m hert, kshtu
q n kto pun, si rregull, nuk marrin pjes
subjektet q i kan emituar kto letra.
Bursat jan institucione n t cilat organizohet
dhe realizohet shitblerja sekondare e letrave me
vler.
18
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Tregu financiar prbhet nga

a)tregu i paras,
b)tregu i kapitalit dhe
c)tregu i devizave.
Letrat me vler dalin si instrumente t
tregut t paras dhe t tregut t
kapitalit.
N secilin shtet ka shum institucione
q marrin pjes n tregjet financiare
n role t ndryshme.

19
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Institucionet kryesore n
tregun e kapitalit jan
kto:
S pari, bankat afariste q mbledhin
mjetet e lira monetare prej subjekteve
t ndryshme dhe ua huazojn
subjekteve t tjera q ndiejn
mungesn e paras. Ato fitojn
diferencn n mes t kamatave aktive
dhe pasive, si dhe me provizione t
ndryshme n tregun financiar.
S dyti, bursat n t cilat tregtohen
mallra (bursat e mallit), devizat ose
valutat (bursat e devizave a t
valutave) ose letrat me vler debitore
(bursat e letrave me vler ose burast
efektive).
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

20

S treti, tregu OTC (Over the counter market =

tregtimi i rregulluar jasht burss dhe tregtimi publik i
letrave me vler). N kt treg shiten dhe blihen ato
letra me vler q nuk i kan plotsuar rregullat
rigoroze t tregtis s burss, ose emitentt e t cilave
nuk kan dashur ti prmbushin rregullat e burss dhe
t dalin nga bursa.
S katrti, komisioni i letrave me vler q sht nj
organ shtetror i ngarkuar me rregullimin dhe
kontrollin e tregut t letrave me vler.
S pesti, shtpit ndrmjetsuese (t brokerve),
prkatsisht subjektet afariste q jan t autorizuara
pr blerjen dhe shitjen e letrave me vler n tregun
dytsor. Aty punojn brokert, profesionist t
autorizuar pr tregtimin e letrave me vler. Punn e
ktyre shtpive e lejon dhe e kontrollon Komisioni
shtetror i letrave me vler. N qoft se ju dshironi t
bleni apo t shitni letra me vler, ather zgjedhja e
brokerit (ndrmjetsit) t autorizuar sht hapi juaj i
par n kt drejtim.

21
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

S gjashti, agjencia qendrore depozitare. Ky

institucion ka kto detyra:
a)ruan letrat me vler n form t bonove
elektronike ose n forma t tjera,
b)mundson kalimin e pronsis t letrave me
vler,
c)mundson punt e kompensimit ose t
ndrshlyerjes s transaksioneve me letrat me
vler,
d)mundson arktimin e letrave me vler t
shitura etj.

do letr me vler ka numrin unik identifikues

(ISIN International Securities Identification
Number) n prputhje me standardet
ndrkombtare, n baz t t cilit identifikohet.

22
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

S shtati, fondet investuese q paraqiten si

subjekte t veanta afariste dhe juridike. Ato
vjelin nga (qytetart dhe ndrmarrjet) mjetet
e lira monetare, t cilat pronart duan ti
kapitalizojn dhe ti shtojn. Investojn n
blerjen e letrave t ndryshme me vler,
prkatsisht instrumenteve n tregun e
paras (si jan bonot e thesarit, letrat e
tregtueshme me vler me afat t shkurtr etj)
ose blerjen e letrave me vler n tregun e
kapitalit, (si jan aksionet dhe obligacionet).

23
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Bursat (anglisht
exchange)
N vendet t caktuara ekzistojn
institucione t posame dhe t
specializuara q merren ne
ndrmjetsimin tregtar dhe organizimin e
takimeve t subjekteve t oferts e t
subjekteve t krkess s mallrave ose
letrave me vler.
Institucionet e tilla m t njohura jan
bursat (anglisht exchange).

24
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Bursat (anglisht
exchange)
Varsisht nga objekti i veprimtaris dallojm:
Bursa t devizave (me t cilat tregtohen
devizat),
Bursat e mallit, (me t cilat tregtohen
mallrat e ndryshm si pambuku, gruri, metalet
me ngjyr, kafja etj) dhe
Bursat e letrave me vler (anglisht: stock
exchange) n t cilat tregtohen aksione dhe
obligacione. Bursat e tilla m t njohura jan
n Nju-Jork, Tokio, Londr, Frankfurt, HongKong, Toronto dhe Cirih.

25
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Brokert
N tregtimin e aksioneve q kuotohen n ndonj
burs rndsi t veant kan ndrmjetsit ose
agjentt tregtar q quhen broker.
Rolin e brokerit apo t ndrmjetsit tregtar mund
ta kryejn firmat ose individ t veant q kan
arsim dhe specializim prkats pr kt lloj
afarizmi.
Zakonisht brokert nuk posedojn aksione (ose
sende t tjera t shitblerjes), por paraqiten si
prfaqsues (agjent) t ndonj blersi a shitsi
prej t cilit marrin provizion pr shrbime t veta.

26
Copyright c 2004 by The McGraw-Hill
Companies, Inc. All rights reserved.

www.e-Libraria.com

Agregatt monetar
Ekzistojn agregat monetar t ndryshm q
prfaqsojn masa sasiore t oferts agregate t
paras n nj vend. Agregatt monetar dallohen
sipas norms s likuiditetit t llojeve t ndryshme
t paras q prmbajn. Prkufizimet e ndryshme
t agregatve monetar jan rezultat i
koncepsioneve t ndryshme mbi paran,
prkatsisht prgjigjeve t ndryshme ndaj pyetjes:
far duhet konsideruar apo jo para likuide,
d.m.th. mjet pagimi t detyrimeve n nj vend t
caktuar dhe nj situat historike?

Masa themelore e oferts agregate t

paras sht paraja transaksionale, d.m.th. ajo q
shrben pr transaksione mall-para ose shitblerje
t mallrave dhe shrbimeve. Shnohet me
simbolin M1 (Money paraja). Paraja
transaksionale (ose paraja n kuptimin e ngusht
ajo q kryen funksionin e mjetit qarkullues dhe
pagues) prbhet nga parat e gatshme jasht
bankave (PjB) dhe depozitat me t par (D) q
gjenden n bankn qendrore ose bankat afariste.
Mund ta shprehim si vijon:

M1 = PjB +
D ...................................................................... (1)
2006 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

www.e-Libraria.com

3-1

Measuring money-Monetary
aggregates:
M1
M1 is the narrowest and most liquid measure of the
money supply.
It includes financial assets that are immediately
available for spending on goods and services.
M1 includes:
Currency
Travelers Checks
Demand Deposits (checking accounts)
Other Checkable Deposits (interest-bearing
checking)
Demand Deposits & Checkable Deposits are called
transactions accountsthese are checking accounts
that can be drawn upon to make payments.

2006 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

www.e-Libraria.com

 Depozitat me t par jan nj lloj i depozitave

t paras n bank. Prkundr depozitave q
mund t futen n bank me afat pr nj muaj,
nj vit ose disa dit, depozitat me t par jan
ato q npunsi i banks, me krkesn e
kursyesit t cilin e sheh n sportelin e vet
duhet tia kthej menjher atij si depozitues.
Parat e gatshme jan a) monedha jasht
bankave dhe b) kartmonedha. Thn m
thjesht parat e gatshme mund ti trajtojm si
baz monetare (M0) ose para primare nn
kontrollin e plot t banks qendrore.
Pjesa q z paraja e gatshme n strukturn e
mass monetare (M1) sht nj tregues i
rndsishm, por i ndryshm n vende dhe
koh t ndryshme. Zakonisht shkon prej 1/3
deri 2/3 e mass monetare. Zvoglimi i ksaj
pjese sht tregues i volitshm. Rritja e ktij
treguesi sht lajm i keq pr pushtetin
monetar, sepse rriten shpenzimet e shtypjes/
prerjes s paras, mosbesimi n paran e
depozituar dhe n sistemin monetar, kshtu q
qytetart m shum paraplqejn q paran e
vet ta mbajn n kuleta, xhepa dhe banesa.

2006 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

www.e-Libraria.com

3-3

 Agregati tjetr monetar M2 sht nj mas m

e gjer e oferts totale t paras, sepse
prfshin paran n kuptim t gjer, d.m.th.
edhe paran q kryen funksionin e ruajtjes s
nj pjese t pasuris totale n form paraje.
Agregati M2 prbhet nga M1, si dhe kursimi
afatshkurtr (S) d.m.th nga mjetet para, t cilat
si pjes e pasuris s dikujt, jan vn me afat
(deri 1 vit) n llogari t kursimeve n bank.
Kto dhe mjetet e tjera t ngjashme jan
zvendsues t afrt t paras transaksionale
dhe mund t kthehen leht n para t thata pa
psuar ndonj humbje t rndsishme t
vlers s prgjithshme.
Agregati i tret monetar (M3) prmban M2 dhe
mjetet para m pak likuide, si jan depozitat e
afatizuara m gjat se 1 vit (Dor).

Agregati i katrt monetar (M4) prfshin M3 dhe

mjetet akoma m pak likuide (Lmin) si jan
depozitat e afatizuara devizore, obligacionet
dhe instrumentet e tjera t tregut t paras.

2006 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

www.e-Libraria.com

3-4

Federal Reserve s Monetary

Aggregates

www.e-Libraria.com

3-5

Growth Rates of Fed s

Monetary Aggregates

2006 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

www.e-Libraria.com

3-6

Monetary Aggregates of EU
Narrow aggregate (M1)
"Intermediate" aggregate (M2)
Broad aggregate (M3)

Items

M1

M2

M3

Currency in circulation

Overnight deposits

Deposits with an agreed maturity up to 2 years

Deposits redeemable at a period of notice up to 3 months

Repurchase agreements

Money market fund shares/units

Debt securities up to 2 years

2006 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

www.e-Libraria.com

3-7

Institucionet financiare
Institucionet m t rndsishme financiare n shtetet
moderne jan:

bankat,
shoqrit e sigurimeve,
fondet pensionale,
kooperativat e kursimit kreditit etj.

N sistemin bankar dallojm:

bankn qendrore dhe
bankat afariste (komerciale).
T dyja llojet e bankave marrin pjes n emisionin e
paras, por n mnyra t ndryshme, sepse funksionet,
mundsit dhe rolet e tyre jan qensisht t ndryshme.

www.e-Libraria.com

Banka Afariste
Bankat afariste marrin pjes n
krijimin e paras depozitare, por
brenda kufizimeve dhe rregullave t
caktuara nga normat ligjore dhe
politika e banks qendrore.
Bankat afariste jan ndrmjets
financiar q mbledhin (n form
depozitash t kursimit) tepricat
momentale t paras nga qytetart dhe
ndrmarrjet dhe ua huazojn qytetarve
e ndrmarrjeve t tjera q kan deficit
t paras.
Bankat afariste realizojn prfitim si
deferenc n mes kamatave aktive (q i
arktojn nga huakrkuesit) dhe
kamatat pasive (q ua paguajn
kursimtarve apo pronarve t
depozits).
2

www.e-Libraria.com

Banka Qendrore
Banka qendrore emiton t ashtuquajturn
para primare dhe prpiqet t rregulloj sasin
totale t paras n nj vend.
Detyrat kryesore t banks qendrore
zakonisht jan kto:
rregullimi i mass s paras apo i emisionit t
paras ose trheqja e paras nga qarkullimi,
gj q varet nga gjendja e ekonomis dhe
qllimet e politiks monetare;
rregullimi i kursit devizor, d.m.th. vlers s
jashtme t paras s vendit dhe tregut t
devizave n territorin e brendshm;
rregullimi i detyrimeve financiare t shtetit ndaj
bots s jashtme (evidenca e kredive t
subjekteve t huaja, marrja e kredive nga
jasht, kthimi i kredive t jashtme, kontrolli i
qarkullimit t pagesave me jasht etj);
kujdesi pr bilancin e pagesave dhe rezervat e
devizave;
sigurimi i depozitave n kursim;
kontrolli i ligjshmris s puns t bankave
afariste dhe ndihma pr bankat afariste n
zgjidhjen e krizave bankare.

www.e-Libraria.com

Banka Qendrore
Banka qendrore sht institucioni kryesor
monetar n nj shtet. Ajo ka monopol n
emisionin e kartmonedhave.
Pozita formale-juridike dhe detyrat e banks
qendrore rregullohen me ligje t veanta. N
shtetet e ndryshme ajo ka emrtime t ndryshme:
n ShBA i thon Sistemi i rezervave federale
(Fed), kurse n Kosov Banka Qendrore e
Kosoves (BQK).
do bank qendrore sht e lidhur ngusht me
shtetin. N ndarjen e pushtetit n pushtet
parlamentar, ekzekutiv dhe gjyqsor, banka
qendrore faktikisht prbn llojin e katrt t
pushtetit pushtetin monetar.
Banka qendrore shpesh financion pushtetin
ekzekutiv (qeverin) nprmjet blerjes s letrave
shtetrore me vler ose dhnies s kredive pr
mbulimin e deficitit n buxhetin e shtetit. Pr
shkak t rndsis dhe specifiks s paras si
mall, banka qendrore zakonisht ka autonomi t
caktuar kundrejt pushtetit ekzekutiv (qeveris).

www.e-Libraria.com

Oferta e parase dhe

relevanca e saj
It affects (ka ndikim ne):
Interest ratesNorma e interesit
Exchange rates Kursi I kembimit
Inflation -- Inflacioni
Return on investment Kthimi I
investimeve
Output ---BPV
Well being -- Mireqenja

www.e-Libraria.com

Oferta e parase dhe

relevanca e saj

Politika monetare sht nj lloj i politiks makroekonomike, t

ciln (n emr t shtetit) e krijon dhe e zbaton banka
qendrore kur rregullon ofertn e trsishme t paras,
normat e kamatave, kursin e devizave dhe kushtet e
kreditimit.

Duke pasur parasysh drejtimin e lvizjes s mass s paras

(prkatsisht ndryshoret q i prfaqson oferta agregate e
paras), politika monetare e prshkruar n mnyr t thjesht
mund t jet:
a) ekspansive (kur masa e paras rritet me norm m t madhe se
norma e rritjes s produktit shoqror bruto dhe kur mimi i
paras ulet),
b) restriktive (shkurtuese) (kur masa e paras apo oferta e paras
rritet m ngadal se produkti shoqror bruto dhe kur mimi i
paras ngritet) dhe
c) neutrale (asnjanse) (kur masa e paras rritet me normn e

cila vrtitet afrsisht

n nivel t norms s rritjes s produktit
www.e-Libraria.com

Oferta e parase dhe

relevanca e saj

Qllimet kryesore dhe prfundimtare t politiks monetare

zakonisht jan kto:
a) ti sigurohet ekonomis dhe shoqris sasia e nevojshme e paras
n qarkullim,
b) vendosja e baraspeshs monetare, d.m.th. barazis s oferts
agregate dhe krkess agregate t paras, q siguron stabilitetin e
nivelit t prgjithshm t mimeve dhe
c) stabiliteti i paras s vendit dhe i kursit devizor t tij.

Qllimet indirekte t banks qendrore jan kontrolli i rezervave

bankare t likuiditetit, kontrolli i oferts totale t paras dhe
kontrolli i normave t kamatave. Banka qendrore, sa her q
dshiron t arrij ndonj qllim prfundimtar, s pari ndryshon
variablet dhe shfrytzon instrumentet q jan nn mbikqyrjen e
saj (normn e rezervs s detyrueshme, normn e skontos,
ofertn e paras primare etj). Gjithashtu ajo me ndihmn e ktyre
instrumenteve dhe qllimeve t trthorta nxit zhvillimet dhe
proceset n t cilatwww.e-Libraria.com
realizohen qllimet e saja prfundimtare apo

The Money Supply Process

N procesin e ndryshimit t sasis totale t paras n

qarkullim marrin pjes jo vetm institucionet monetare, por
edhe subjektet e tjera qytetart, ndrmarrjet, bankat
afariste dhe institucionet jomonetare. Ato hyjn n kt
proces me qllime dhe me motive t ndryshme, me fuqi t
ndryshme dhe n mnyra t ndryshme. Rolin kryesor dhe
fuqin m t madhe e ka banka qendrore.
8

www.e-Libraria.com

The Fed and the Monetary Base

The Fed can control the money supply by changing

the monetary base.

The monetary base is equal to currency in

circulation and reserves held by banks.

The Fed s principal liabilities are currency in

circulation and reserves.

The Fed s principal assets are government

securities and discount loans.

www.e-Libraria.com

Changing the Monetary Base

ndryshimet ne bazen monetare

The Fed changes the monetary base by changing

the levels of its assets.
In an open market purchase the Fed buys
government bonds and increases the base.

In an open market sale the Fed sells government

bonds and decreases the base.

The Fed can also change reserves and the base

through changes in discount loans.

10

www.e-Libraria.com

Changing the Monetary Base

Ndryshimet ne bazen monetare

Instrumentet kryesore me ann e t cilave banka qendrore e ndryshon

banken Qendrore (realizon qllimet e politiks monetare) jan kto:

1. Instrumenti i par dhe aktualisht m i prdorshm njihet me emrtimin

operacionet financiare n treg t hapur (OMO), d.m.th. blerja dhe shitja e
letrave shtetrore me vler (obligacioneve shtetrore dhe bonove t
thesarit), devizave dhe bonove t arks (q i emiton banka qendrore). Kto
operacione jan nj nga mnyrat e mundshme t emisionit ose trheqjes s
paras, pra nj kanal ose mnyr e futjes s paras n ekonomi,
prkatsisht mnyr e nxjerrjes s paras nga qarkullimi.

Kur banka qendrore shet obligacione shtetrore ose deviza, ajo ua l ato
n dispozicion blersve, t cilt i japin banks para t gatshme. E njjta gj
ndodh n rastin kur banka qendrore i shet bonot e arks si letra me vler
jetshkurtr me afat skadimi deri nj vit. N kt mnyr banka qendrore
trheq paran nga qarkullimi dhe zvoglon ofertn prmbledhse t paras,
sepse dshiron, p.sh., t eliminoj tepricn e oferts s paras dhe rrezikun
nga inflacioni.
11

www.e-Libraria.com

Changing the Monetary Base

Ndryshimet ne bazen monetare

N operacionin e blerjes s letrave me vler ose devizave nga qytetart,

ndmarrjet apo bankat afariste, banka qendrore kryen emisionin e paras
primare. N kt mnyr ajo e v paran n qarkullim me qllim q, f.v. t
shtoj ofertn e paras, t ul normat e kamatave, si dhe t rris likuiditetin
dhe investimet etj. BQK n disa vitet e fundit e shfrytzon m s shumti
shitjen dhe blerjen e devizave si kanal i emisionit dhe i trheqjes s paras.
Ksisoj ajo ndikon edhe n qndrueshmrin e kursit valutor, d.m.th. me
lkundjet e tij brenda kornizave t caktuara, q sht pranuar si qllim i
rndsishm i politiks monetare. N prdorimin e ktij instrumenti kan
rndsi t veant gjendja dhe lvizja e rezervave devizore n bankn
qendrore.

Madhsia e rezervave t devizave prcakton mundsin e banks qendrore

pr t intervenuar n tregun devizor. N luhatjet e oferts dhe krkess s
devizave e kursit valutor, n situatat e caktuara ajo mund t shtoj ose t
paksoj ofertn e devizave dhe t ruaj ose t mbroj kursin valutor
n nivel t caktuar. Zvoglimi aktivit t brendshm neto, pra plasmanit t
kreditit n ekonomin e vendit dhe emisionit t paras n vazhd t
mbuless devizore, ndikon n uljen e likuiditetit t ndrmarrjeve vendse
dhe n rritjen e varsis s tyre nga sektori bankar.
12

www.e-Libraria.com

The Effect of Open Market Operations

13

www.e-Libraria.com

Changing the Monetary Base

Ndryshimet ne bazen monetare
2. Instrumenti i dyt sht norma e diskontos ose skontos. Kjo sht nj lloj
e norms s kamats, me t ciln banka qendrore u jep kredi bankave
afariste dhe kryen skontimin e kambialeve e t letrave t tjera me vler.
Banka qendrore e ul normn e diskontos kur dshiron t shtoj ofertn e paras
n form t kredive me qllim q, f.v., t mnjanoj jolikuiditetin ose t shtoj
investimet dhe prodhimin. Rritja e norms s skontos shkakton efekte t
kundrta: zvoglimin e oferts agregate t paras, rritjen e normave t
kamatave n treg dhe zvoglimin e investimeve.

Normn e diskontos mund ta shqyrtojm si mim specifik t prdorimit t paras

primare, q banka qendrore ua jep (n form kredie) bankave afariste. N
tregun e rregulluar financiar norma e skontos duhet t ndikoj n ecurin e
normave t kamatave n treg. Norma e skontos n BPK sot ka rndsi t
vogl, sepse sht ln pasdore kanali i krijimit t paras me ndihmn e
kredive q u jepen bankave afariste. Pr kt arsye norma e kamats n
treg pr kredit n kuna dhe normat mesatare t kamats n tregun e
paras shpeshher jan m t mdha se normat e skontos. Kjo situat
tregon se gjendja e tregut financiar nuk sht e shndetshme.

14

www.e-Libraria.com

The Effect of Discount Loans

15

www.e-Libraria.com

Changing the Monetary Base

Ndryshimet ne bazen monetare
3. Istrumenti i tret sht norma e rezervs s detyrueshme
t likuiditetit /r/. Ajo prbn prqindjen e paras apo t
depozits, t ciln depozituesit (qytetar, ndrmarrje etj) e
kan depozituar n bankn afariste, e cila kt para apo
depozit e mban me vete ose n llogari t banks qendrore
pr t siguruar likuiditetin e vet. Banka qendrore e rrit
normn e rezervs s detyrueshme sa her q dshiron t
zvogloj tepricn e rezervs s likuiditetit (n bankat
afariste) dhe kredit q jepen nga kto teprica. N kt
mnyr zvoglohen multiplikatori monetar (m.m.), paraja
depozit dhe oferta e prgjithshme e paras. Kjo mas e
pushtetit monetar zakonisht prdoret si instrument i
politiks restriktive monetare, me t ciln eliminohen
tepricat e oferts n tregun e paras dhe rreziku nga
inflacioni.

Zvoglimi i norms s rezervs s detyrueshme shkakton

efekte t kundrta: rriten tepricat e rezervs s likuiditetit
n bankat afariste, shtohen kredit, multiplikatori monetar
dhe oferta e trsishme e paras depozit. Kjo shkakton
zvoglimin e normave t kamatave n treg, rritjen e
krkess pr kredi, rritjen e investimeve dhe t likuiditetit t
ndrmarrjes. Kt mas pushteti monetar zakonisht e
shfrytzon si pjes t politiks ekspansive monetare, me t
ciln prpiqet t mnjanoj deficitin e oferts grumbulluese
t paras, recesionin dhe jolekuditetin n sistemin
ekonomik.
16

www.e-Libraria.com

Money Multiplier -- Multiplikatori

Monetar

Multiplikatori monetar sht baras me vlern

reciproke t norms s rezervs s detyrueshme,
d.m.th. m.m = 1/r mund ta llogaritim edhe n tjetr
mnyr, d.m.th. si raport n mes shums s
depozitave t krijuara rishtaz, prkatsisht mass s
paras n kuptim t ngusht (M1) nga nj an dhe
paras primare (bazs monetare) BM ose M0) ose
depozits fillestare (DF), n ann tjetr. Pra,
multiplikatori monetar sht numri q tregon sa her
mund t rritet maksimalisht sasia e paras s
depozituar n sistemin bankar (d.m.th. masa e
paras), nse paraja primare (emituar nga banka
qendrore) ose depozita fillestare e vn n bankat
afariste nga kursimtart, rritet n nj njsi monetare.
Mund ta shkruajm:

D = Depozitat
R = reservat, dhe
R/D = required reserve ratio (raporti I rezervave te
obliguara).

100,000=100,000(1/0.1 )=1,000,000

www.e-Libraria.com

17

Money Multiplier -Multiplikatori Monetar

N qoft se, p.sh., norma e rezervs s detyrueshme
sht /r/ = 1/10, kurse norma e teprics s rezervs /
s/ - 9/10, ather sistemi bankar nga depozita
fillestare prej 1000 euro mund t krijoj depozita t
reja (DR) q jan dhjet her m t mdha se
depozitat fillestare. Procesi i shumimit t depozitave
matematikisht mund t paraqitet si varg konvergjent
gjeometrik i zvoglueshm q ka si baz normn e
teprics s rezervave dhe kufirin e t cilit e tregon
shuma maksimale e depozitave t reja, e cila n
shembullin e prmendur sht: DR = 1000 + 900 +
810 + 729 +... = 1000 x 1 + 9/10 + (9/10)2 + (9/10)3
+ ... + (9/10)nW = 1000 x 1/(1-9/10)W= 1000 x
(1/0,1) = 10.000.
Rritja e norms s rezervs s detyrueshme dhe
shtimi vullnetar i rezervave mbi nivelin e caktuar,
zvoglojn mundsin e rritjes s oferts s paras
(mass monetare). Rnia e norms s rezervave t
detyrueshme dhe rritja e tepricave t rezervave shton
mundsin e zgjerimit t kredive dhe mass s
paras. Ekspansioni i oferts s paras ndodh n
pajtim me madhsin e multiplikatorit monetar (m.m.).

18

www.e-Libraria.com

Money Multiplier
Multiple Deposit Creation

Fed purchases TBills from BKT

BKT increases its

reserves

Bank
Economic Bank

Reserves are
loaned to
company 'X'

Company 'X'
deposits this
money in his bank

Money from selling Tbills is converted into

checkable deposits

Increase in deposits Increase in Loans

Increase in reserves

100,000.00

90,000.00

10,000.00

Kassabank

90,000.00

81,000.00

9,000.00

New Bank of Kosova

81,000.00

72,900.00

8,100.00

Private Bank for Business

72,900.00

65,610.00

7,290.00

Bank assumptions: 65,610.00

59,049.00
6,561.00
ProCredit
Crucial
Raiffeisen
53,144.10
5,904.90
Bank
loans are not kept59,049.00
as currency (re-deposited),
banks do not hold excess
reserves
at
all
1,000,000.00

900,000.00

100,000.00

19

www.e-Libraria.com

BANKAT AFARISTE
Institucionet m t rndsishme financiare n shtetet moderne jan:
! bankat,
! shoqrit e sigurimeve,
! fondet pensionale,
! kooperativat e kursimit kreditit etj.
N sistemin bankar dallojm:
! bankn qendrore dhe
! bankat afariste (komerciale).
T dyja llojet e bankave marrin pjes n emisionin e paras, por n mnyra t ndryshme, sepse
funksionet, mundsit dhe rolet e tyre jan qensisht t ndryshme.
! Banka qendrore emiton t ashtuquajturn para primare dhe prpiqet t rregulloj sasin
totale t paras n nj vend.
! Prve ksaj, ajo rregullon:
! aktivitetin e bankave afariste
! kujdeset pr vlern e paras s vendit,
! pastaj pr stabilitetin e mimeve,
! detyrimet financiare t shtetit ndaj bots s jashtme etj.
! Bankat afariste marrin pjes n krijimin e paras depozitare, por brenda kufizimeve dhe
rregullave t caktuara nga normat ligjore dhe politika e banks qendrore.
! Bankat afariste jan ndrmjets financiar q mbledhin (n form depozitash t kursimit)
tepricat momentale t paras nga qytetart dhe ndrmarrjet dhe ua huazojn qytetarve e
ndrmarrjeve t tjera q kan deficit t paras.
! Bankat afariste realizojn prfitim si deferenc n mes kamatave aktive (q i arktojn
nga huakrkuesit) dhe kamatat pasive (q ua paguajn kursimtarve apo pronarve t
depozits).
! Kamata sht mimi i prdorimit t paras s huaj (t huazuar), prkatsisht shuma
monetare t ciln huakrkuesi ia paguan huadhnsit sipas norms s kamats.
!
Norma e kamats sht shuma procentuale e borxhit total (kryegjs) t cilin debitori,
krahas kryegjs, duhet tia paguaj kreditorit n nj njsi kohe zakonisht n nj vit.
Norma nominale e kamats duhet dalluar nga norma reale e kamats, e cila prftohet si
diferenc midis norms nominale t kamats dhe norms s inflacionit.
Madhsia e norms s kamats varet nga raporti i oferts dhe i krkess s paras, si dhe nga
nj varg faktorsh t tjer si jan kta:
a. afati ose koha e kthimit t huas (kur afati sht i gjat, norma e kamats zakonisht sht
m e madhe),
b. rreziku i plasmanit ose siguria e kthimit t paras (huat me rrezik kan norm kamate
m t lart),
c. likuiditeti i mjeteve (mjetet likuide t pagimit), pra ato q mund t kthehen shpejt n para
t gatshme pa e humbur vlern zakonisht kan norm kamate m t vogl, kurse norma e
kamats pr mjetet jolikuide sht m e madhe),
d. shpenzimet administrative (huat me shpenzime t larta administrative kan norma t
kamats m t mdha).
N procesin e mbledhjes s depozitave dhe lejimit t kredive bankat afariste mund t krijojn
para depozitare, e cila shton ofertn totale (apo sasin totale) t paras n qarkullim. Kjo
mundson veprimtarin sipas parimit t mbulimit parcial t depozits me mjete likuide,

www.e-Libraria.com

prkatsisht veprimtarin sipas parimit t rezervave t pjesshme t likuiditetit. Bankat afariste

jan zhvilluar n baz t prvojs s argjendarive. Ato vlersojn se kursimtart e tyre
(depozitues) nuk do ti trheqin depozitat e veta prnjhersh as do t krkojn q e tr
shuma t paguhet me para n dor. Konsiderojn se (pr sigurimin e likuiditetit) mjafton t
mbajn me vete vetm nj pjes t depozitave, rezervave t paras q emrtohet si rezerv e
detyrueshme. Pjesn tjetr t depozits q prbn tepricn e rezervs, bankat afariste mund
tua japin hua qytetarve dhe ndrmarrjeve me kamat t caktuar. Rezervat bankare jan
mjete monetare q i mbajn bankat afariste (para t gatshme pr zhvillimin e veprimtaris s
prditshme dhe ruajtjen e likuiditetit) ose n llogari te banka qendrore. Krediti i akorduar
paraqet fuqi t re blerse dhe shfaqet si depozit e re n bankn tjetr afariste. Kjo bank
tjetr mban me vete vetm nj pjes t depozits s re n pajtim me normn e caktuar t
rezervs s detyrueshme t likuiditetit /r/. (Normn e cakton banka qendrore q e
shfrytzon at n radh t par si instrument kontrolli dhe rregullimi t paras s depozituar).
Pjesn tjetr tepricn e rezervs e jep hua me kamat. Kjo para vjen n bankn e tret
afariste dhe n kt mnyr procesi i shumfishimit t paras depozit vazhdon prderisa t
mos shteroj efekti shumor i depozits fillestare (DF), d.m.th. derisa t mos krijohen
rezerva t reja (RR) q jan baras me shumn e depozits fillestare. N qoft se, p.sh.,
norma e rezervs s detyrueshme sht /r/ = 1/10, kurse norma e teprics s rezervs /s/ 9/10, ather sistemi bankar nga depozita fillestare prej 1000 euro mund t krijoj depozita
t reja (DR) q jan dhjet her m t mdha se depozitat fillestare. Procesi i shumimit t
depozitave matematikisht mund t paraqitet si varg konvergjent gjeometrik i zvoglueshm
q ka si baz normn e teprics s rezervave dhe kufirin e t cilit e tregon shuma maksimale e
depozitave t reja, e cila n shembullin e prmendur sht: DR = 1000 + 900 + 810 + 729 +...
= 1000 x 1 + 9/10 + (9/10)2 + (9/10)3 + ... + (9/10)nW = 1000 x 1/(1-9/10)W= 1000 x
(1/0,1) = 10.000.Rritja e norms s rezervs s detyrueshme dhe shtimi vullnetar i rezervave
mbi nivelin e caktuar, zvoglojn mundsin e rritjes s oferts s paras (mass monetare).
Rnia e norms s rezervave t detyrueshme dhe rritja e tepricave t rezervave shton
mundsin e zgjerimit t kredive dhe mass s paras. Ekspansioni i oferts s paras ndodh
n pajtim me madhsin e multiplikatorit monetar (m.m.).
Multiplikatori monetar sht baras me vlern reciproke t norms s rezervs s detyrueshme,
d.m.th. m.m = 1/r mund ta llogaritim edhe n tjetr mnyr, d.m.th. si raport n mes shums s
depozitave t krijuara rishtaz, prkatsisht mass s paras n kuptim t ngusht (M1) nga nj
an dhe paras primare (bazs monetare) BM ose M0) ose depozits fillestare (DF), n ann
tjetr. Pra, multiplikatori monetar sht numri q tregon sa her mund t rritet maksimalisht sasia
e paras s depozituar n sistemin bankar (d.m.th. masa e paras), nse paraja primare (emituar
nga banka qendrore) ose depozita fillestare e vn n bankat afariste nga kursimtart, rritet n nj
njsi monetare. Mund ta shkruajm
m.m. = , nga del se sht M1 = M0 x m.m.
N procesin e shumzimit t paras depozit bankat mund t shtojn huat dhe kredit pr
investime vetm deri n shumn sa sht teprica e rezervave t tyre (TR). Sistemi bankar mund
t jap kredi shumfish m t mdha n pajtim me multiplikatorin kreditor.
Multiplikatori kreditor (m.k.) sh numri q tregon ciln shum maksimale t kredive sistemi
bankar mund ta krijoj nga rritja e teprics s rezervave me nj njsi. Multiplikatori kreditor
sht pr nj m i vogl se multiplikatori monetar, prandaj mund ta shprehim kshtu:
m.k. = 1/r 1.

www.e-Libraria.com

Bankat komerciale, t cilat n kushtet e paras simbolike ose fiat punojn n baz t parimit t
rezervave parciale t likuidititetit, n saje t situats, mund t krijojn dika nga asgjja.
Duke prdorur rregullat e lojs ekonomike n favor t vet, bankat afariste n baz t interesit t
vet nga diferenca e kamatave aktive dhe pasive, mund t rrisin ofertn totale t paras (masn e
paras M) shum m tepr sesa sht
a. rritja e paras primare, d.m.th. bazs monetare (BM) q vjen nga banka qendrore ose
b. rritja e depozits fillestare (DF) q vjen nga komitentt (kursyesit) e bankave afariste. Kjo
mrekulli q e bjn n ekonomi bankat afariste sht e mundshme vetm ather kur
ekziston (dhe derisa ekziston) nj lloj i iluzionit monetar q mundson shumzimin e
paras s depozituar.
Me fjal t tjera shumzimi i paras s depozituar (dhe rritja e oferts s paras) sht i
mundshm prkohsisht pr arsye se:
!
komitentt e bankave afariste (qytetart dhe ndrmarrjet) pranojn kredin
bankare si burim dhe mnyr t pagimit t borxheve t veta;
!
qytetart dhe ndrmarrjet marrin pjes n qarkullimin e pagesave dhe
pagimin e borxheve t veta mall-para nprmjet paras bankare dhe
bankave afariste;
!
mjetet para (paraja e regjistruar) q nj bank ua jep (si kredit)
komitentve t vet, kthehen n sistemin bankar si depozita t reja (dhe
zakonisht t paksuara) n bankat e tjera afariste.
N qoft se t gjitha subjektet ekonomike dhe komitentt e bankave afariste do t dshironin t
punonin me para n dor, d.m.th. t paguajn detyrimet e veta mall-para vetm me para efektive,
ather bankat afariste nuk mund ta rritin fuqin blerse dhe t shumfishojn llojin depozitar t
paras.
Procesi i krijimit bankar t paras, prkatsisht procesi i shtimit ose paksimit bankar t fuqis
blerse sht i kufizuar nga shum faktor. Rndsi t veant kan dy:
i pari, kthimi i paras s depozituar n para t gatshme ose derdhja e depozitave me t par n
lloje t tjera t depozitave t afatizuara dhe
i dyti, rritja e rezervave t likuiditetit mbi shumn e caktuar me ligj, q bankat e bjn nganjher
(me vendimet e veta).
Rezultatet e veprimtaris bankat afariste i paraqesin n dokumentet q njihen me emrtimin
a. bilanci i gjendjes dhe
b. bilanci i suksesit ose llogaria e fitimit dhe e humbjes.
Bilanci i gjendjes sht pasqyr sistematike e gjendjes financiare t banks, prkatsisht aktivit
dhe pasivit t saj n ditn e caktuar.
N aktiv gjenden mjetet apo zrat q i krkon banka
N pasiv jan detyrimet apo mjetet q banka i ka borxh.
Diferenca n mes aktivit dhe pasivit quhet vlera neto.

www.e-Libraria.com

www.e-Libraria.com

www.e-Libraria.com

www.e-Libraria.com

www.e-Libraria.com

www.e-Libraria.com

www.e-Libraria.com