MAREK TULLIUSZ CYCERON

FILIPIKI
(IN MARCUM ANTONIUM
ORATIONES PHILLIPCAE)

edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

mail: historian@z.pl

MMIII

WYKAZ SKRTW

Autorzy staroytni i dziea

AKCJUSZ, Lucjusz (Lucius Accius); numeracja fragmentw wedug
wydania: Tragicorum Romanorum Fragmenta, rec. O. Ribbeck,
Leipzig 31897, s. 136-227, 281-285
APPIAN (Appianus, Appianos)
Historia Romana (Historia rzymska, Romaika)
CEZAR (Caius Iulius Caesar)
Civ. - Commentarii de bello dviii (Pamitniki o wojnie domowej)
CYCERON (Marcus Tullius Cicero)
Cat. - In Lucium Catilinam orationes (Katylinarki, tj. Mowy
przeciw Lucjuszowi Katylinie)
Cato - Cato Maior de senectute (Katon Starszy o staroci)
Epistulae (Listy)
ad fam. - adfamiliares (do znajomych)
Att. - ad Atticum (do Attyka)
Lael. - Laelius de amicitia (Leliusz o przyjani)
Off. - De officiis (O powinnociach)
Phil. - In Marcum Antonium orationes Philippicae (Filipiki.
Mowy przeciwko Markowi Antoniuszowi)
Planc. - Pro Gnaeo Plancio oratio (Mowa w obronie Gnejusza
Plancjusza)
Q. Rosc. - Pro Quinto Roscio comoedo oratio (Mowa w obronie
aktora Kwintusa Roscjusza)
Rep. - De republica (O pastwie, tj. O rzeczypospolitej)
Tusc. - Tusculanae disputationes (Rozmowy tuskulaskie)
DIGESTA seu Pandectae (Digesty albo Pandekty; najobszerniejsza
cz Corpus iuris civilis)

EURYPIDES (Euripides)

Hipp. - Hippolytus stephanephorus (Hippolitos uwieczony,

Hippolytos stephanephoros)
FLORUS (Lucius Annaeus Florus)
Epitoma de Tito Livio (Wycig z Tytusa Liwiusza)
HIERONIM (Sophronius Eusebius Hieronymus)
Epist. - Epistulae (Listy)
JUWENALIS (Decimus Iunius Iuvenalis)
Saturae (Satyry)
KASJUSZ DION (Cassius Dio Cocceianus)
Historia Romana (Historia rzymska, Romaike historia)
KWINTYLIAN (Marcus Fabius Quintilianus)
Institutio oratoria (Ksztacenie mwcy)
LUCYLIUSZ (Gaius Lucilius); numeracja wedug wydania: F. Marx,
Leipzig 1904-1905 (reprint: 1963)
Saturae (Satyry)
PLAUT (Titus Maccius Plautus)
Pers. - Persa (Pers)
PLUTARCH (Plutarchus, Plutarchos)
Vitae parallelae (ywoty rwnolege, Bioi paralleloi)
Ant. - Antonius (Antoniusz, Antonios)
Caes. - Caesar (Cezar, Kaisar)
Cic. - Cicero (Cyceron, Kikeron)
SENEKA STARSZY, inaczej SENEKA RETOR (Lucius Annaeus Seneca,
Rhetor)
Suas. - Suasoriae (tj. mowy doradcze)
Inne
[] - crux philologorum (krzy filologiczny), stosowany na
oznaczenie miejsc uszkodzonych i dlatego niemoliwych do
odczytania.
Mller - Marci Tullii Ciceronis Scripta uae manserunt omnia, rec.
C.F.W. Mller, vol. II 3, Lipsiae 1886.
Pasoli - E. Pasoli, Censura editionis a Boulanger et Wuilleumier
curatae, Rivista di Filologia e d'Istruzione Classica" 89 (Torino
1961), 429-433 [szczeglnie s. 432].
PL - Patrologiae cursus completus... Series Latina, ed. J.P. Migne,
Paris 1857-1866.

FILIPIKA PIERWSZA

[1,1] Ojcowie,1 zanim o sprawie rzeczypospolitej powiem to, co

mym zdaniem dzi powiedzie trzeba, pokrtce przedstawi wam
powody mego wyjazdu i powrotu.2 Ot gdy ywiem nadziej, e
pastwo wreszcie powrcio pod wasze prawowite rzdy,
uwaaem, i musz sta na stray jako m konsularny3 i senator. I
zgoa nie oddalaem si ani nie spuszczaem oczu z
rzeczypospolitej, poczwszy od tego dnia, kiedy zostalimy
zwoani do wityni Ziemi.4 Tam, na ile tylko byo to w mej mocy,
pooyem fundamenty pod pokj i przywoaem dawny przykad
Ateczykw. Uyem greckiego sowa,5 ktrym owo miasto
posuyo si, agodzc wanie, i uznaem, e wszelkie spory naley
wymaza z pamici na wieki.
[1,2] Marek Antoniusz6 wygosi wwczas wspania mow.7
Chwalebne byy jego zamiary. Oczekiwany pokj zosta zagwaran1

Ojcowie (patres conscripti; dos. 'ojcowie zapisani') - senatorowie.

Cyceron wyjecha z Rzymu na pocztku kwietnia 44 r. w zwizku z
napit sytuacj po zabjstwie Cezara. Pocztkowo zamierza uda si do
Grecji, ale gdy okolicznoci ulegy zmianie, 31 sierpnia powrci do Rzymu.
3
Mniej znane terminy zostay objanione w Sowniczku", tu haso: 'm
konsularny'.
4
Miao to miejsce 17 marca, dwa dni po zamordowaniu Cezara. Antoniusz
jako konsul zwoa senat do wityni Ziemi (Tellus).
5
GRECKIE SOWO (Graecum verbum) - tj. amnestia 'zapomnienie
przeszoci, darowanie winy politycznej'. Amnesti uchwalili Ateczycy po
wygnaniu Trzydziestu Tyranw. Cyceron posuy si tym terminem w mowie
niezachowanej do naszych czasw, znanej dziki streszczeniu Kasjusza Diona
(44).
6
Podstawowe informacje na temat wszystkich postaci i nazw
geograficznych, pojawiajcych si w tekcie Filipik, znajduj si w Indeksie"
umieszczonym na kocu ksiki.
7
Zob. Cyceron (Phil. 1,13,31).
2

towany przez niego, przez jego syna i przez najzacniejszych

obywateli.8 Z takim pocztkiem zgadzao si to, co nastpio
pniej: Antoniusz dopuszcza najznakomitszych obywateli do
narad w sprawach rzeczypospolitej, ktre odbyway si w jego
domu. Przynosi do senatu najlepsze wnioski. W zapiskach Cezara9
nie znajdywano wtedy niczego, o czym nie wiedzieliby wszyscy.
Na zadawane pytania odpowiada konsekwentnie. [1,3] Czy
przywoano jakich wygnacw? Powiedzia, e tylko jednego10 i
nikogo poza nim. Czy nadano jakie przywileje? adnych" odpowiada. Chcia rwnie, bymy przyjli wniosek
najzacniejszego ma, Serwiusza Sulpicjusza, aby po idach
marcowych nie ogasza adnego przywileju ani nadania Cezara.
Pomijam liczne i znakomite dokonania, piesz bowiem mwi o
owym szczeglnym dziele Marka Antoniusza: znis on dyktatur,
ktra ju przeja potg wadzy krlewskiej. My nawet nie
omawialimy tego wniosku. Po prostu przynis napisan uchwa
senatu, ktr chcia przeprowadzi, a gdy j przeczytano, z caego
serca poszlimy za jego propozycj, senat za w gorcych sowach
uchwali dla niego podzikowanie.
[2,4] Wydawao si, e zajania pikny dzie, kiedy usunito nie
tylko wadz krlewsk, ktr musielimy znosi, ale i strach przed
ni. Wydawao si, e Antoniusz da rzeczypospolitej gwarancj, i
pragnie, by pastwo byo wolne, skoro przez wzgld na wie pami doywotniej dyktatury zupenie usun z rzeczypospolitej
funkcj dyktatora, cho przecie czsto piastowano ten urzd
sprawiedliwie. [2,5] Kilka dni pniej senat zosta uratowany od
niebezpieczestwa rzezi. Na haku skoczy zbiegy niewolnik,11
ktry przywaszczy sobie imi Mariusza. Antoniusz dokona tego
wszystkiego razem z drugim konsulem.12 Dalsze czyny to dzieo
Dolabelli. Antoniusz - jak sdz - podzieliby je, gdyby nie wyje8

Po uchwaleniu amnestii Antoniusz powierzy zgromadzonym na Kapitolu

swego syna Antillusa jako rkojmi pokoju.
9
Zapiski Cezara miaa wedug Plutarcha (Ant. 15) przekaza Antoniuszowi
ona Cezara, Kalpurnia.
10
Mowa o Sekstusie Klodiuszu (Sextus Clodius). skazanym na wygnanie w
52 r. za udzia w zamieszkach, jakie wybuchy po zabiciu jego patrona
Publiusza Klodiusza.
11
Chodzi o bliej nieznanego Amacjusza czy Herofila, rzekomego syna
Mariusza Starszego. Podburza on lud przeciwko senatowi. Antoniusz,
pozorujc sw sympati dla senatu, radykalnie si z nim rozprawi.
12
Koleg Antoniusza w konsulacie by Publiusz Korneliusz Dolabella.

cha. Kiedy w Rzymie z wolna szerzya si ta straszna zaraza i z

dnia na dzie zataczaa coraz szersze krgi, kiedy na Forum ci sami
ludzie, ktrzy wyprawili pogrzeb, nie grzebic ciaa, ustawili
Cezarowi pogrzebowy stos, kiedy kadego dnia stracecy wraz z
niewolnikami, takimi samymi jak oni, coraz mielej grozili domom
i wityniom Miasta, wwczas to Dolabella tak surowo ukara
zuchwaych bandytw-niewolnikw i bezecnych niegodziwych
ludzi wolnych i z takim rozmachem rozwali t przeklt kolumn,13 e doprawdy bardzo dziwne wydao mi si to, co nastpio
pniej, tak odmienne od wydarze owego dnia.
[2,6] Oto bowiem nadchodz kalendy czerwcowe - bylimy zwoani na ten dzie - i wszystko si zmienia. Niczego nie dokonano za
porednictwem senatu, a wiele wanych spraw przeprowadzono
przez odwoanie si do narodu na komicjach, pod nieobecno narodu, a nawet wbrew jego woli.14 Konsulowie desygnowani na rok
nastpny15 twierdzili, e nie maj odwagi pj do senatu. Zbawcy
ojczyzny oddalili si16 z Miasta, cho zrzucili z jego karku jarzmo
niewoli. Jednak sami konsulowie chwalili ich i na zgromadzeniach,
i podczas wszelkich prywatnych rozmw. Tak zwanych weteranw,17 o ktrych ten stan18 gorliwie si zatroszczy, podburzano nie
dlatego, eby zachowali to, co posiadali, lecz by wzbudzi w nich
nadziej na nowe upy. Wolaem sucha o tym, ni to oglda, a e
miaem wolne prawo sprawowania poselstwa,19 wyjechaem z
zamiarem stawienia si w kalendy styczniowe, kiedy - jak si
wydawao - senat mia rozpocz obrady.
13

Zwoki Cezara spalono na Forum, a nie na Polu Marsowym przy

grobowcu jego crki Julii, jak ustalono na posiedzeniu senatu 17 marca.
Herofil ustawi w tym miejscu marmurow kolumn z napisem: Ojcu
ojczyzny".
14
Cyceron daje do zrozumienia, e zebrani, do ktrych odwoywa si Antoniusz, nie byli przedstawicielami narodu, lecz motochem.
15
Gajusz Wibiusz Pansa i Aulus Hircjusz.
16
Marek Brutus i Gajusz Kasjusz po tym, jak Antoniusz wygosi mow
przy zwokach Cezara, oddalili si z Rzymu.
17
WETERAN - zob. Sowniczek". Mwic o tak zwanych weteranach"
Cyceron wyraa powtpiewanie, czy onierze Cezara zasuyli na to miano,
skoro brali udzia w walkach, jakie Cezar toczy przeciwko wadzy senatu.
18
Tj. stan senatorski.
19
WOLNE PRAWO SPRAWOWANIA POSELSTWA (ius legationis liberum) - nie
byo to polecenie udania si w poselstwie, ale udzielane senatorowi
zezwolenie na oddalenie si z Rzymu, lub w ogle z Italii, w sprawach
osobistych, przy zachowaniu prawa do dalszego penienia funkcji i odbycia
podry na koszt pastwa.

[3,7] Przedstawiem, ojcowie, powd mego wyjazdu. Teraz pokrtce przedstawi przyczyn mego powrotu - wszak wzbudzi on
wiksze zdziwienie. Opuciwszy Rzym, nie bez przyczyny ominem drog do Brundyzjum,20 skd zwykle przeprawiamy si do
Grecji, i w kalendy sierpniowe dotarem do Syrakuz, bo wanie
stamtd radzono mi pyn do Grecji. To tak mocno zwizane ze
mn miasto,21 cho chciao, jednak nie mogo mnie zatrzyma duej ni przez jedn noc. Obawiaem si, by moje nage przybycie do
znajomych nie wzbudzio jakich podejrze, gdybym duej u nich
zabawi. A kiedy wiatr znis mnie z Sycylii na Leukopetr,
przyldek niedaleko Regium, chciaem stamtd przeprawi si do
Grecji, lecz nie upynem zbyt daleko, bo Auster zawrci mnie do
miejsca, gdzie wsiadem na statek. [3,8] Bya pna noc. Udaem
si do wiejskiej posiadoci mego bliskiego przyjaciela Publiusza
Waleriusza i czekajc na pomylny wiatr, zatrzymaem si u niego
przez jeden dzie. Przyszo do mnie wielu mieszkacw Regium
(niektrzy z nich dopiero co wrcili z Rzymu). Dostaj od nich najpierw mow Antoniusza, ktra tak mi si spodobaa, e po jej przeczytaniu po raz pierwszy pomylaem o powrocie. Niedugo potem
przynosz edykt Brutusa i Kasjusza i on take wyda mi si bardzo
suszny, by moe dlatego, i ceni ich osoby znacznie bardziej
przez wzgld na rzeczpospolit ni na nasz zay przyja. Poza
tym ludzie mwili, e wszystko zostao ju ustalone: w kalendy
sierpniowe senat licznie si zgromadzi, a Antoniusz powrci pod
jego wadz, oddaliwszy zych doradcw i zoywszy zarzd nad
galijskimi prowincjami; zwykle bowiem dzieje si tak, e ludzie,
ktrzy chc przynie dobr nowin, dodaj co od siebie, aby
uczyni wiadomoci pomylniejszymi.
[4,9] Ogarno mnie wwczas tak gorce pragnienie powrotu, e
adne wiosa ani wiatry nie mogy mu sprosta - nie ebym si obawia spnienia, lecz bym nie winszowa rzeczypospolitej pniej,
ni chciaem. Szybko przypynwszy do Welii, zobaczyem si z
Brutusem. Nie wypowiem, ile blu sprawio mi to spotkanie. Zdawao si czym haniebnym, e ja miem wraca do Rzymu, z ktre20

Cyceron nie uda si drog Appijsk do Brundyzjum, aby nie wpa w

rce wiernych Antoniuszowi legionw, ktre wedug pogosek miay zda
do swego wodza t wanie drog.
21
Cyceron w 75 r. przebywa w Syrakuzach jako kwestor. Zyska sympati
mieszkacw dziki wyjtkowej uczciwoci i wygoszonym pniej (70 r.)
mowom przeciwko Werresowi oskaronemu o zdzierstwa, jakich dopuci si
na Sycylii.

go Brutus ustpi, i chc by bezpieczny tam, gdzie on nie moe.

Nie zauwayem jednak, by i on by wzburzony tak jak ja.
Podniesiony na duchu wiadomoci, i dokona najwikszego i
najpikniejszego czynu, zupenie nie uskara si na swj los,
szczerze za bola nad waszym. [4,10] Dowiedziaem si od niego
najpierw o mowie, jak Lucjusz Pizon wygosi w senacie w
kalendy sierpniowe. Chocia - co usyszaem od Brutusa - Pizon
znalaz tylko niewielkie wsparcie u osb, u ktrych znale je
powinien, zyska jednak wielk saw. I Brutus to potwierdza (a
czyje wiadectwo waniejsze?), i gosz to wszyscy inni ludzie,
pniej przeze mnie napotkani. Popieszyem wic, chcc pj za
czowiekiem, za ktrym wwczas obecni w senacie nie poszli; nie
po to, by czego dokona - nie ywiem bowiem takiej nadziei i
wiedziaem, e nie mog zrobi nic - lecz chciaem, zabierajc dzi
gos, pozostawi rzeczypospolitej wiadectwo mej nieustannej
wobec niej dobrej woli, gdyby co si przydarzyo mnie,
miertelnikowi, a mam prawo podejrzewa, e oprcz tego, co
zgodne z natur i co los wyznaczy, niejedno mi zagraa.
[4,11] Spodziewam si, ojcowie, e uznalicie suszno
powodw i mego wyjazdu, i powrotu, ale zanim zaczn mwi o
sprawie rzeczypospolitej, krtko poskar si na zniewag, jak
wyrzdzi mi wczoraj Marek Antoniusz. Jestem jego przyjacielem,
com mu winien, bo wywiadczy mi pewn przysug,22 o ktrej
zawsze pamitaem. [5,11] Jaka bya przyczyna tego, e zostaem
wczoraj tak ostro przywoany do senatu? Czy mnie jednego
zabrako? Czy czsto nie gromadzilicie si mniej licznie? Czy
radzono o takiej sprawie, e nawet chorych naleao tu przynie?
Pewnie Hannibal sta u bram23 albo rozprawiano o pokoju z
Pyrrusem, kiedy to - jak wszyscy pamitaj - przyniesiono nawet
synnego Appiusza, niewidomego starca. [5,12] Tematem obrad
byo uchwalenie modw dzikczynnych, a wwczas zwykle nie
brak senatorw: id nie dlatego, by nie straci zastawu,24 lecz przez
wzgld na czowieka, kt22

Antoniusz po bitwie pod Farsalos uratowa Cycerona w Brundyzjum od

napaci onierzy.
23
HANNIBAL U BRAM (Hannibal ad portas) - uyte tu ironicznie wyraenie
przysowiowe oznaczao stan najwikszego zagroenia. Upamitnia ono
dramatyczny epizod II wojny punickiej, kiedy w 216 r. wdz Kartagiczykw
zbliy si do Rzymu na odlego 3 mil (ok. 4,5 km).
24
Senatorowie zwoywani byli na posiedzenia senatu przez konsulw za
porednictwem liktorw, a ci zabierali z domu unikajcego obrad senatora
jaki przedmiot (pignora capere) jako zastaw.

ry ma zosta uczczony. Podobnie zdarza si i wtedy, gdy obrady

dotycz przyznania triumfu. Podwczas konsulowie nie s w
kopocie, wic senatorowi niemal wolno nie przyj. Poniewa
znaem ten zwyczaj, a ponadto byem zmczony drog i martwi
mnie mj stan, ze wzgldu na owe wizy przyjani posiaem
czowieka, by powiadomi o tym Antoniusza. A ten wam
powiedzia, e przyjdzie do mojego domu z robotnikami. Zaiste
nadmiernie si rozgniewa i postpi bardzo niepowcigliwie! C
to za zbrodnia godna tak wielkiej kary, i mia czelno powiedzie
wobec tego stanu, e na koszt pastwa zburzy dom wybudowany
zgodnie z uchwa senatu na koszt pastwa? Czy kto
kiedykolwiek pod tak grob przywoywa senatora? Czy oprcz
wzicia zastawu albo wymierzenia grzywny dopuszczalny jest
jeszcze jaki inny sposb? Gdyby Antoniusz wiedzia, jaki wniosek
zamierzaem przedstawi, pewnie okazaby mniejsz surowo w
doprowadzeniu mnie.
[6,13] Czy mylicie, ojcowie, e i ja gosowabym za tym, za
czym wy opowiedzielicie si wbrew swej woli: aby czy mody
pogrzebowe z dzikczynnymi, aby wprowadza w rzeczypospolitej
bezbone praktyki, aby uchwala modlitwy do zmarego? Nie
mwi jakiego. Choby nim by w synny Lucjusz Brutus, ktry i
sam uwolni rzeczpospolit od wadzy krlewskiej, i po piciuset
latach natchn swego potomka takim samym mstwem, by speni
on podobny czyn - nawet wwczas nikt by mnie nie przekona, e
wypada miertelnika obj kultem bogw niemiertelnych, e godzi
si wznosi publiczne mody do czowieka niemajcego grobu, przy
ktrym mona by odprawi obrzdy pogrzebowe. Taki oddabym
gos, dziki niemu bowiem atwo obronibym si, stajc wobec narodu rzymskiego, gdyby rzeczypospolitej przydarzyo si jakie
grone nieszczcie, gdyby doszo do wojny, gdyby wybucha zaraza, gdyby zapanowa gd, co czciowo ju ma miejsce, a boj si,
e i inne klski zawisy nad nami. Chciabym, aby bogowie niemiertelni wybaczyli narodowi rzymskiemu, ktry tego postanowienia nie pochwala, i senatowi, ktry wbrew swej woli je uchwali.
[6,14] Nastpna sprawa. Czy w ogle wolno mi mwi o
pozostaych nieszczciach rzeczypospolitej? Wolno zaprawd i
zawsze bdzie wolno broni czci, gardzi mierci. Obym tylko
mg
tutaj
przychodzi.
Nie
wzbraniam
si
przed
niebezpieczestwem, jakie wie si z wypowiadaniem swego
zdania. Jaka szkoda, e nie byo mnie tu w kalendy sierpniowe!
Nie, ebym mia czego dokona, lecz by - inaczej jak wwczas znalaz si wicej ni jeden m konsularny godzien tej godnoci,
godzien rzeczypospolitej. Bardzo bolej,

e ludzie przez nard rzymski najszczodrzej obsypani dobrodziejstwami25 nie poszli za zdaniem Lucjusza Pizona, ktry wskazywa
najlepsz drog. Czy po to nard rzymski uczyni nas konsulami,
bymy, umieszczeni na najwyszym szczeblu godnoci,
rzeczpospolit mieli za nic? Nikt nie przytakn mowi
konsularnemu, Lucjuszowi Pizonowi, nie tylko gosem, ale nawet
grymasem na twarzy. [6,15] C to, u licha, za dobrowolna
niewola? Niechby bya przymusowa. Nie wymagam, by wszyscy
przemawiajcy z miejsca konsularnego postpili tak jak Pizon,
niektrym wybaczam milczenie, ale inaczej ma si sprawa z tymi,
od ktrych oczekuj, i gos zabior. Bolej, e dla narodu
rzymskiego stali si podejrzani - nie z powodu strachu, co ju samo
w sobie byoby haniebne, lecz e wszyscy z rozmaitych powodw
uchybili swej godnoci. [7,15] Dlatego jako pierwszemu skadam
najwiksze podzikowania i wyrazy wdzicznoci Pizonowi - on
nie zastanawia si, czy zdoa czego dokona dla rzeczypospolitej,
lecz myla tylko o tym, czego dokona powinien. Dalej, prosz
was, ojcowie, bycie wysuchali mnie askawie, jak suchalicie
dotd, nawet jeli nie starczy wam odwagi, by pj za moj rad i
przykadem.
[7,16] Po pierwsze wic uwaam, e naley utrzyma postanowienia Cezara, nie ebym je uznawa za dobre - ktby je bowiem
za takie uznawa? - lecz ze wzgldu na przekonanie, i na uwadze
trzeba mie przede wszystkim rozejm i pokj. Chciabym, aby Antoniusz by tu obecny, byle bez swoich obrocw,26 lecz - jak
mniemam - jemu wolno poczu si gorzej, czego mnie wczoraj odmwi. Uwiadomiby mi, lub raczej wam, ojcowie, w jaki sposb
moe uratowa postanowienia Cezara. Czy trwae maj by postanowienia zapisane na wistkach, w notatkach i na tabliczkach, ktre
jeden Antoniusz pokaza, a nawet nie pokaza, tylko o nich opowiada? A postanowienia wyryte na spiowych tablicach, na ktrych
Cezar zechcia umieci ustawy narodu, i powszechnie obowizujce prawa maj by uwaane za nic?27 [7,17] Dlatego twierdz, e
25

Cyceron ma tu na myli byych konsulw zasiadajcych w senacie:

Serwiusza Sulpicjusza, Kwintusa Kalenusa, Publiusza Serwiliusza Izauryka,
Publiusza Watyniusza, Gajusza Marcellusa, Lucjusza Marcjusza Filippa.
26
Obrocami (advocati) Cyceron ironicznie nazywa zbrojnych, w ktrych
asycie Antoniusz porusza si po Rzymie; por. take Cyceron (Phil. 2,3,6;
2,7,15; 2,8,19; 2,18,46; 2,40,104; 2,44,112; 5,6,17-7,18).
27
Teksty ustaw (leges), wyryte na spiowych lub kamiennych tablicach,
wystawiano na widok publiczny przez 27 dni. Nastpnie, po
przedyskutowaniu ich na komicjach, byy podawane ludowi do zatwierdzenia
drog gosowania, wwczas staway si obowizujce.

postanowienia Cezara to przede wszystkim jego ustawy. Czy, jeeli

co komu obieca, zostanie to wypenione, nawet jeli sam nie
mg dotrzyma obietnicy? Jake wielu obietnic wielu ludziom danych nie dotrzyma. Jednak po mierci Cezara odnaleziono ich o
wiele wicej, ni on zoy przez wszystkie lata swego ycia. Ja ich
nie zmieniam, nie przekrelam: z najwiksz gorliwoci broni
wybornych postanowie Cezara. Oby pienidze pozostay w wityni Ops! To pienidze splamione krwi, lecz skoro nie oddano ich
wacicielom, jake dzisiaj niezbdne. Niechby i je take roztrwoniono, jeeli tak jest w postanowieniach Cezara.
[7,18] Czyme innym jak nie ustaw mona formalnie nazwa
postanowienie obywatela, ktry w rzeczypospolitej sprawowa
najwysz wadz cywiln i wojskow? Zapytaj o postanowienia
Grakcha: dostaniesz ustawy Semproniusza. Zapytaj o
postanowienia Sulli: dostaniesz jego ustawy.28 A na czym opar si
trzeci konsulat Pompejusza? Niewtpliwie na ustawach.29 Gdyby
zapyta samego Cezara, czego dokona w Rzymie w czasie pokoju,
odpowiedziaby, e uchwali wiele znakomitych ustaw. Notatki za
albo by zmieni, albo by ich nie przekaza, a jeeliby przekaza, to
nie uwaaby ich za swoje postanowienia. Lecz i na to przystaj, bo
na pewne sprawy przymykam oczy. Ale jeli chodzi o sprawy
najwaniejsze, czyli o ustawy, nie zamierzam dopuci do
zniesienia postanowie Cezara.
[8,19] Jaka to ustawa bya lepsza, poyteczniejsza i bardziej podana, nawet w najwietniejszych czasach rzeczypospolitej, jak
nie ta, by prowincji pretorskich nie powierza na duej ni rok, a
konsularnych - na dwa lata?30 Czy wam si wydaje, e postanowienia Cezara mog by utrzymane, gdy pogwacono t ustaw? A
czy moc ustawy o trzeciej dekurii - jej projekt zosta wniesiony
pod obrady - nie uchyla si wszystkich sdowniczych ustaw
Cezara? I wy, ktrzy tak oto obalacie ustawy Cezara, bronicie jego
28

Ustawy uchwalone na komicjach okrelano nazwiskiem urzdnika, ktry

je wnosi. Ustawy Semproniusza, zgoszone przez Gajusza Semproniusza
Grakcha, pochodz z lat 123 i 122; ustawy Sulli z lat 88 i 80.
29
W 52 r., kiedy w Rzymie zapanowa chaos po zamordowaniu Klodiusza,
senat wybra Pompejusza konsulem bez kolegi (consul sine collega).
Uchwalono wwczas m.in. ustawy: zaostrzajc sankcj karn za naduycia
wyborcze (lex Pompeia de ambitu), zaostrzajc sankcj karn za uycie
przemocy (lex Pompeia de vi).
30
Mowa tu o ustawie Gajusza Juliusza Cezara o prowincjach (lex Iulia de
provinciis).

postanowie? Niechybnie to, co zapisa na tabliczce, eby nie zapomnie, zalicza si do postanowie, choby byo niesprawiedliwe i
bezuyteczne, a czego wy bdziecie broni, ale tego, co wnis do
ludu na komicjach centurialnych, w jego postanowieniach si nie
znajdzie. [8,20] Czyme jest ta trzecia dekuria? Dekuria centurionw" - mwi Antoniusz. Co?! A czy na mocy ustawy Juliusza,
albo wczeniejszej ustawy Pompejusza czy Aureliusza wadza
sdownicza nie bya dostpna dla tego stanu? By okrelony cenzus" - powiada Antoniusz. Przecie nie tylko dla centuriona, lecz i
dla rzymskiego ekwity. Dlatego wadz sdownicz sprawuj i
sprawowali mowie najbardziej wpywowi i najzacniejsi, ktrzy
dowodzili centuriami. Co dalej Antoniusz? Nie mwi o tych niech sdy sprawuje kady, kto dowodzi centuri". Tymczasem u
nikogo nie zyskacie uznania, jeeli dopucicie do sdownictwa kadego, kto ju zosta wyrniony sub w jedzie. Od sdziego
przecie wymaga si i majtku, i godnoci. Antoniusz powiada:
Nie mwi o tych, dodam jako sdziw take szeregowcw z Legionu Skowronkw, bo nasi twierdz, e inaczej nie bd mogli
czu si bezpiecznie". O, wtpliwy to zaszczyt dla tych, ktrych
wbrew ich woli wzywacie, by sprawowali sdy! Wszak z samego
tytuu tej ustawy wynika, e ci, co bd sprawowa sdy w trzeciej
dekurii, nie mog sdzi w sposb niezaleny. Na bogw niemiertelnych, jake wielki bd popenili ludzie, ktrzy wymylili t
ustaw! Wydaje si bowiem, e z im niszego kto jest stanu, tym
chtniej dziki surowemu osdowi bdzie si stara pozby zmazy
niskiego pochodzenia i bdzie si trudzi, by wyszo raczej na to, i
jest godzien zacniejszej dekurii ni owa dekuria niskiego stanu, w
ktrej ma pozostawa na mocy prawa.
[9,21] Pod obrady zosta wniesiony projekt innej ustawy, w myl
ktrej skazani za uycie przemocy bd za zdrad,31 jeli zechc,
mog odwoa si do ludu. Czy jest to ustawa, czy obalenie wszystkich ustaw? Czy znajdzie si dzi czowiek, ktremu zaleaoby na
uchwaleniu takiej ustawy? Nikogo nie mona oskary na mocy
tych ustaw ani nie mona sobie nawet wyobrazi, by w przyszoci
ktokolwiek zosta oskarony. Naprawd nigdy nie trafi do sdu
sprawy o gwat z uyciem broni. Ale ustawa jest korzystna dla narodu". Obycie wreszcie chcieli tego, co korzystne dla narodu!
Przecie ju wszyscy obywatele jednomylnie i jednogonie przy31

Zob. Sowniczek", hasa: lex de vi oraz lex de maiestate.

staj na to, eby ratowa rzeczpospolit, skde wic to pragnienie

uchwalenia ustawy, ktra wizaaby si z najwiksz hab i nie
zyskaaby niczyjej aprobaty? C bowiem jest bardziej haniebne
ni to, e czowiek, ktry przy uyciu siy uszczupli wadz narodu
rzymskiego i wyrokiem sdu zosta skazany, dopuszcza si tego
samego gwatu, za jaki go skazano?
[9,22] Ale po co duej mam rozprawia o tej ustawie?! Mwi si
o niej, jakby szo o odwoanie si do ludu, a w rzeczywistoci chodzi o to i to si proponuje, eby nikt nigdy na mocy tych ustaw nie
zosta oskarony. Czy znajdzie si jaki tak szalony oskaryciel,
ktry uznawszy podsdnego winnym, zechciaby si przeciwstawi
najtemu tumowi? Albo czy znajdzie si sdzia, ktry odwayby
si skaza podsdnego, gdy sam natychmiast zostaby zawleczony
przed opaconych opryszkw? A wic to nie prawo odwoania si
do ludu jest udzielane moc tej ustawy, lecz znosi si oto dwie najbardziej zbawienne ustawy i dwa trybunay. Z czyme innym mamy tu do czynienia, jak nie z zacht skierowan do modziey, by
chciaa wznieca niepokoje i bunty i dziaaa na zgub swego pastwa? Do jakiego jeszcze nieszczcia doprowadzi szalestwo trybunw, jeeli zostan zniesione owe dwa trybunay: przeciw oskaronym o uycie przemocy i o zdrad?
[9,23] Poza tym nowe ustawy nie daj si pogodzi z ustawami
Cezara, ktre wszak nakazuj, by oskarony o uycie przemocy lub
o zdrad szed na wygnanie.32 Czy dajc takiemu prawo odwoania si do ludu, nie uniewania si postanowie Cezara? Ojcowie, nigdy ich nie pochwalaem, jednak ze wzgldu na zachowanie zgody do tego stopnia byem przekonany o koniecznoci ich
utrzymania wanie teraz, i uwaaem, e nie naley uniewania
nie tylko ustaw, ktre Cezar uchwali za ycia, lecz take tych, ktre ogoszono po jego mierci i ktre - jak widzicie - s wystawione
na widok publiczny.
[10,24] Nieboszczyk odwoa z wygnania banitw. Nieboszczyk
ofiarowa obywatelstwo nie tylko pojedynczym osobom, lecz narodom i caym prowincjom.33 Nieboszczyk dziki niesychanym
przywilejom uszczupli dochody pastwa. Bronimy wic tych
ustaw, a przecie przynis je z domu Cezara jeden, za to jake
wiarygod32

Dosownie: zosta pozbawiony dostpu do ognia i wody"; zob. Sowniczek", haso: 'interdictio aquae et ignis'.
33
Przywileje, na ktre pomstuje Cyceron, to obdarzenie mieszkacw
Sycylii obywatelstwem i zwolnienie Krety od podatkw.

ny, wynalazca". Natomiast ustawy, ktre sam Cezar w naszej

obecnoci odczyta, wyoy i ustanowi, ktrych przeprowadzeniem si chlubi, uwaajc, e s ostoj pastwa - mwi o ustawach dotyczcych prowincji i sdw34 - my, bronicy postanowie
Cezara, uwaamy, i naley je znie? [10,25] Jednak na te
wniesione pod obrady moemy si przynajmniej uskara, co do
tych za, o ktrych si mwi, e ju s uchwalone, nawet i tego nie
byo wolno - przecie ustanowiono je bez adnej dyskusji, zanim
zostay spisane.
Zapytam, dlaczego tak jest, e ja albo ktry z was, ojcowie,
mimo i mamy dobrych trybunw ludowych,35 powinnimy si
obawia zych ustaw? Trybunowie s dla nas gotowi skorzysta z
prawa weta,36 s gotowi broni rzeczypospolitej moc witego
obyczaju - zaiste powinnimy by raczej wolni od strachu. O jakich ty mi tu sprzeciwach mwisz, o jakich witych obyczajach?" pyta. Oczywicie o tych, od ktrych zaley pomylno pastwa.
Nie dbamy o nie, uwaamy je za przestarzae i gupie. Forum
zostanie obsadzone, wszystkie wejcia zamknite, w wielu
miejscach postawi si onierzy na warcie". [10,26] I co wtedy?
Czy to, co w takich okolicznociach zostanie uchwalone, bdzie
ustaw? Pewnie rozkaecie wyry w miedzi ow prawn formu:
Konsulowie zgodnie z prawem zapytali nard i nard zgodnie z
prawem wyrazi zgod"37 - czy nie otrzymalimy od przodkw
tego prawa wnoszenia do narodu wniosku do ustawy?38 Jaki nard?
Czy ten, ktrego nie wpuszczono na Forum? Z jakim prawem? Czy
z tym, ktre zniesiono przy uyciu siy zbrojnej i przemocy? Ale
wybiegam teraz w przyszo, wszak przyjaciele powinni uprzedza
o nieszczciach, aby mona ich byo unikn. Jeli to si nie
wydarzy, moja przemowa okae si niesuszna. Mwi o wniesionych pod obrady ustawach, w sprawie ktrych niczego nie rozstrzygnlicie. Pokazuj wady - zrbcie porzdek! Przestrzegam o
grobie uycia siy i przemocy - oddalcie j!
34

USTAWY O PROWINCJACH
SDACH (leges de iudiciis).
35

- zob. Cyceron (Phil. 1,8,19);

USTAWY O

Cyceron, mwic o dobrych trybunach ludowych, mia na myli zapewne

Tytusa Kanucjusza i Lucjusza Kasjusza Longina.
36
PRAWO WETA - zob. Sowniczek", haso: 'ius intercessionis'.
37
Cytowane tu formuy przytaczano na pocztku kadej ustawy: Consules
populum iure rogaverunt populusque iure scivit".
38
Prawo wnoszenia wniosku do ustawy (ius rogandi) posiadali wysi
urzdnicy.

[11,27] Nie bdziecie musieli, Dolabello, oburza si na mnie,

skoro przemawiam dla dobra rzeczypospolitej. Chocia nie sdz,
e to wanie ty bdziesz oburzony - zaznaem twej uprzejmoci.
Lecz mwi, e twj kolega w tym swoim szczciu, ktre jemu
wydaje si czym dobrym, sta si skonny do gniewu. Mnie za, by
nie wyrazi si zbyt ostro, zdaje si, e Antoniusz byby szczliwszy, gdyby raczej naladowa konsulat swego wuja i dziadw.39
Wiem, jak niebezpiecznie jest mie za wroga czowieka
rozzoszczonego i uzbrojonego, zwaszcza w czasach, gdy tak bezkarnie dobywa si miecza, lecz zaproponuj warunki moim zdaniem sprawiedliwe, ktrych - jak sdz - Marek Antoniusz nie odrzuci. Jeli powiem co obraliwego na temat jego ycia bd
obyczajw, przystan na to, by sta si moim najwikszym wrogiem. Ale jeli w odniesieniu do spraw pastwa postpi zgodnie ze
swoim dawnym zwyczajem, to jest: jeli swobodnie bd wypowiada swe zdanie na temat stanu rzeczypospolitej - najpierw bagam, by nie unosi si gniewem, potem za, jeeli tego nie speni,
poprosz, by unis si gniewem jak na wspobywatela. Niech
uywa ora do obrony wasnej, jeli - jak twierdzi - zachodzi taka
potrzeba, niech jednak ten or nie szkodzi ludziom, ktrzy powiedz to, co ich zdaniem suy dobru rzeczypospolitej. [12,28] Czy
mona zaproponowa warunki bardziej suszne? Jeeli, jak mi to
powiedzieli jacy jego bliscy, bolenie rani go wszelka mowa, ktra
sprzeciwia si jego woli, take wwczas gdy nie ma w niej choby
cienia zniewagi, bdziemy pobaliwi dla przypadoci przyjaciela.
Lecz ci sami ludzie tak sobie ze mn gwarzyli: Ty, jako
nieprzyjaciel Cezara, nie moesz sobie pozwoli na tyle, ile jego
te, Pizon", i zaraz udzielili przestrg, ktre bd mia na uwadze:
Znacznie lepszym ni choroba usprawiedliwieniem nieobecnoci
w senacie bdzie mier".
[12,29] Ale na bogw niemiertelnych, przecie patrzc na
ciebie, Dolabello, osob tak bardzo mi drog, nie mog przemilcze
bdu, jaki obaj popeniacie! Wierz bowiem, i wy, ludzie
szlachetni i zwrceni ku rzeczom wielkim, nie zapragnlicie - jak
to podejrzewaj jacy zaiste zbyt atwowierni - pienidzy, ktre
czowiek powaany i znakomity ma zawsze w pogardzie, ani
bogactw zdobytych przemoc, ani wadzy, ktrej nard rzymski
znosi zgoa nie
39

Wujem Antoniusza by Lucjusz Juliusz Cezar (syn konsula 64, o tym

samym nazwisku), dziadami: po ojcu - Marek Antoniusz (konsul 99), po
matce - Lucjusz Juliusz Cezar (konsul 64).

moe. Wierz, e pragniecie jedynie mioci obywateli i chway, a

chwata to uznanie dla sprawiedliwych czynw i wielkich zasug
oddanych rzeczypospolitej, potwierdzone wiadectwem tak najlepszych obywateli, jak i ogu. [12,30] Powiedziabym ci, Dolabello,
jaki owoc przynosz sprawiedliwe czyny, gdybym dopiero co nie
oglda, jak kosztujesz jego sodyczy wicej ni inni. Czy przypominasz sobie, by w twym yciu zajania jaki dzie pikniejszy od
tego, kiedy oczyciwszy Forum, rozproszywszy zbiegowisko niegodziwcw, wymierzywszy kar przywdcom zbrodni i uwolniwszy Miasto od strachu przed rzezi i poog, powrcie do swego
domu? Jakiego stanu, jacy i jak bardzo bogaci ludzie nie popieszyli wwczas, pragnc ci uczci i zoy ci gratulacje? Nawet i
mnie - za ktrego rad, jak sdzono, poszede - dzikowano i
winszowano z twojego powodu. Przypomnij sobie, prosz, Dolabello, powszechn zgod w teatrze, gdy wszyscy zapomnieli o urazach, jakie do ciebie ywili, i dali ci pozna, e przez wzgld na
wanie otrzymane dobrodziejstwo pucili w niepami dawne pretensje.40 [I2,31] Tego szacunku ty, Publiuszu Dolabello - a mwi
to przejty blem - szacunku tak wielkiego mgby najspokojniej
w wiecie si wyrzec?
[13,31] A ty, Marku Antoniuszu (zwracam si do nieobecnego),
czy owego jednego dnia,41 kiedy senat obradowa w wityni Ziemi, nie przedkadasz nad wszystkie te miesice, gdy - zdaniem ludzi o pogldach zgoa odmiennych ni moje - bye rzekomo tak
szczliwy? Jake pikna tamta twoja mowa o zgodzie! Uwolnie
senat od przytaczajcego lku, a Miasto od ogromnego niepokoju,
kiedy porzuciwszy wszelk nieprzyja, zapomniae o wrbach,
jakie sam ogosie jako augur narodu rzymskiego. Owego dnia,
gdy na Kapitel posae swego maego synka jako rkojmi pokoju,
po raz pierwszy zechciae uzna Dolabell za koleg w senacie!42
Jakiego to dnia senat radowa si bardziej, jakiego nard rzymski?
[13,32] Nigdy na adnym zgromadzeniu nie byo tylu ludzi.
Wydawao si wwczas, e wreszcie zostalimy oswobodzeni
40

Dolabella narazi si w 47 r., gdy jako trybun ludowy wnis ustaw o

uldze w spacaniu dugw.
41
Tj. 17 marca.
42
Antoniusz jako augur zakwestionowa wybr Dolabelli na konsula,
ogaszajc, e jest to sprzeczne z wrbami (por. Phil. 2,32,79); sprawa
pozostaa nierozstrzygnita. Kiedy po zabjstwie Cezara Dolabella pokaza si
publicznie z oznakami konsularnymi, Antoniusz zapomnia o swej niechci i
uzna Dolabell za koleg.

przez najdzielniejszych mw, poniewa zgodnie z ich yczeniem

pokj szed w parze z wolnoci. Nastpnego dnia, dnia drugiego,
trzeciego, wreszcie przez wszystkie pozostae dni nieustannie przynosie pastwu co w darze. A najwikszym darem jest to, e usune samo imi dyktatora.43 Ty, ty, powiadam, naznaczye Cezara
pitnem wiecznej haby. Jak bowiem rd Manliuszw z powodu
jednej zbrodni Marka Manliusza uchwali, e adnemu patrycjuszowi z tej rodziny nie wolno nosi imienia Marek, tak ty ze wzgldu na nienawi do jednego dyktatora samo imi dyktatora do
szcztu zniose. [13,33] Czyby, dokonawszy dla ratowania rzeczypospolitej tylu znakomitych czynw, mia ju dosy tego swojego szczcia i wielkoci, i rozgosu, i sawy? Skde zatem tak
wielka i naga zmiana? Nikt nie jest w stanie skoni mnie do podejrze, e zostae przekupiony. Niech kady mwi, co mu si podoba, ale niekoniecznie naley w to wierzy. Nigdy bowiem nie
widziaem w tobie niczego pospolitego, paskiego, a cho otoczenie
niekiedy deprawuje,44 znam twoj stao. Oby unikn tak podejrze, jak winy.
[14,33] Bardziej obawiam si, i nie znajc prawdziwej drogi do
chway, za chwalebne uznae, e ty jeden moesz wicej ni wszyscy inni, i dlatego wolisz budzi strach u wspobywateli, ni by
przez nich kochanym. Jeli rzeczywicie tak sdzisz, zupenie nie
znasz drogi do chway. By cenionym obywatelem, dobrze zasuy si rzeczypospolitej, by chwalonym, czczonym, kochanym
- to jest chwalebne, a budzi strach i by znienawidzonym - to
wstrtne, haniebne, sabe i chwiejne. [14,34] Take w teatrze
moemy zobaczy, e postpowanie takie doprowadzio do zguby
czowieka, ktry mawia: Niech nienawidz, byleby si bali".45
Szkoda, Marku Antoniuszu, e nie moesz pamita swojego
dziadka! Ale przecie czsto i dugo o nim ci opowiadaem. Czy
mylisz, e na niemiertelno chcia zasuy, budzc strach samowolnym uyciem broni? Tak przebiegao jego ycie, trafi mu
si los tak pomylny, e co do wolnoci rwny by pozostaym, co
do szacunku za - pierwszy. Pomijajc ju te szczliwe chwile,
43

Po idach marcowych Antoniusz, by zjedna sobie zwolennikw republiki,

zlikwidowa urzd dyktatora.
44
Aluzja do ony Marka Antoniusza, Fulwii, ktra bya znana z wielkiej
mioci do pienidzy.
45
S to sowa Atreusa wypowiedziane w tragedii Akcjusza: Oderint, dum
metuant" (frg. V). Cyceron cytuje je take w innym miejscu (Off. 1,97).

wybrabym raczej w najbardziej gorzki, ostatni dzie jego ycia

ni panowanie Lucjusza Cynny, ktry z najwikszym okruciestwem twego dziadka zabi.
[14,35] Lecz po c usiuj ci przekona sowami? Przecie skoro zgon Cezara nie wystarcza, by ci przekona, e lepiej by
cenionym, ni budzi strach, na nic tu czyjakolwiek mowa - do
niczego nie doprowadzi. Ludzie, ktrzy uwaaj Cezara za
szczliwego, sami s nieszcznikami: wszak nie jest szczliwy
ten, kto yje tak, e nie tylko mona go bezkarnie zabi, ale jego
zabjca zyskuje nawet najwiksz saw. Niech ci to przekona,
Antoniuszu, prosz. Zwa na swych przodkw i tak rzd
rzeczpospolit, aby twoi wspobywatele cieszyli si, e si
urodzi; bez tego nikt nie moe by ani szczliwy, ani sawny, ani
komukolwiek drogi.
[15,36] Nard rzymski wiele razy ju osdzi was obu46 i bardzo
jest mi przykro, e was to niewiele obchodzi. Co znacz okrzyki
niezliczonych rzesz obywateli na cze gladiatorw? Co znacz
wierszyki ludu? Co znacz niekoczce si oklaski pod posgiem
Pompejusza i aplauz dla dwch trybunw ludowych, ktrzy si
wam sprzeciwiaj? Czy to wszystko jeszcze zbyt mao wyranie
ukazuje jednomyln wol caego narodu rzymskiego? C to? Czy
oklaski podczas igrzysk apolinaryjskich,47 albo raczej wiadectwa i
wyroki narodu rzymskiego, wydaj si wam czym zbyt mao
znaczcym? O, szczliwi ci, ktrzy jednak byli obecni w zakamarkach serca i duszy narodu rzymskiego, gdy z powodu groby
uycia siy nie pozwolono im przebywa w Rzymie. Chyba i sdzicie, e Akcjusza wwczas oklaskiwano i to jemu po szedziesiciu latach przyznano palm, a nie Brutusowi. Chocia on sam nie
uczestniczy we wasnych igrzyskach, nard rzymski podczas tego
najokazalszego widowiska nieobecnego zapewni o swoim oddaniu
i niekoczcymi si oklaskami i krzykiem koi tsknot za swym
wybawc.
[15,37] Co prawda nale do tych, ktrzy zawsze gardzili
oklaskami, gdy przyznawano je stronnikom ludu. Jednak moim
zdaniem oklaski najznakomitszych, przecitnych, niskiej kondycji
czy wreszcie wszystkich ludzi, to wyrok, a nie aplauz, gdy ci, co
zwykli spenia yczenia narodu, teraz odwracaj si od niego.
Jeeli
46

Tj. Antoniusza i Dolabell.

Igrzyska te w 44 r. zorganizowa z wielkim przepychem pretor miejski
Marek Juniusz Brutus.
47

natomiast sprawy bardzo powane wam wydaj si zbyt bahe, czy

zlekcewaycie i to, co sami zobaczylicie: a mianowicie, e
narodowi rzymskiemu tak drogie byo ycie Aulusa Hircjusza?48
Dowody na to, kim on jest dla narodu rzymskiego, s dostatecznie
wyrane. Wiedziano ju wczeniej, e kochaj go przyjaciele, w
czym wszystkich przeciga, e ceni go rodzina, wszak by dla niej
najdroszym skarbem, ale czy przypominamy sobie czowieka, o
ktrego tak bardzo niepokoiliby si ludzie dobrzy i wszyscy tak
bardzo by si o niego bali? Z pewnoci o adnego innego. [15,38]
C zatem? Na bogw niemiertelnych, nie rozumiecie, co to
znaczy? A czy nie sdzicie, e i o waszym yciu myl ludzie, dla
ktrych tak cenne jest ycie osb, z jakimi wi nadziej na uratowanie rzeczypospolitej?
Zebraem, senatorowie, owoce mojego powrotu, poniewa to, co
powiedziaem, bdzie dobitnym wiadectwem mej staoci, cokolwiek si stanie, i poniewa wysuchalicie mnie z uwag i sympati. Gdy nadarzy si sposobno, bym mg czciej przemawia
bez naraania siebie i was na niebezpieczestwo, wykorzystam j, a
jeli nie, to na tyle, na ile bd mg, zachowam siebie - nie dla
siebie samego przecie, lecz dla rzeczypospolitej. Wystarczy mi to,
co przeyem, zarwno jeeli chodzi o wiek, jak i o saw. Cokolwiek zatem si zdarzy, nie tyle mnie, ile wam i rzeczypospolitej si
zdarzy.

48

Cyceron robi tu ukon w stron nieokrelonego politycznie Hircjusza,

ktry wanie przeby cik chorob.

FILIPIKA DRUGA

[1,1] Jak dugo, ojcowie, bd zmuszony powtarza, e zrzdzeniem losu dzieje si tak, i w ostatnich dwudziestu latach1 rzeczpospolita nie miaa wroga, ktry jednoczenie i mnie nie
wypowiedziaby wojny? Nie trzeba, bym kogokolwiek wymienia z
nazwiska: pamitacie ich sami. Ponieli kar srosz, ni sam bym
tego pragn. Dziwi ci si, Antoniuszu, e naladujc ich czyny,
nie boisz si, e i ty skoczysz tak jak oni. U innych mniej mnie to
dziwio. aden z nich bowiem sam z siebie nie by mi wrogiem wszystkich zaatakowaem ze wzgldu na rzeczpospolit. Ty za,
nieuraony nawet jednym sowem, sam zaczepie mnie obelgami,
jakby chcia uchodzi za zuchwalszego ni Katylina bd za
bardziej szalonego ni Klodiusz, i mylae, e zerwanie ze mn
zjedna ci wystpnych obywateli.
[1,2] C mam myle? e zostaem zlekcewaony? Biorc pod
uwag ycie, wpywy, czyny i ten mj przecitny2 talent, nie dostrzegam niczego, co Antoniusz mgby lekceway. Czyby wierzy, e najspokojniej w wiecie moe uwacza mi w senacie? Ten
stan,3 ktry najsynniejszym obywatelom da wiadectwo, i dobrze
zarzdzali rzeczpospolit, mnie jednemu przyzna, e j ocaliem.
Czyby Antoniusz chcia si ze mn zmierzy w wymownoci?
C za dobrodziejstwo! Kiedy bowiem obszerniej i bardziej
1

Jest rok 44, a wic mija 20 lat od chwili, gdy Cyceron, piastujc urzd
konsula, udaremni spisek Katyliny (63).
2
Wyraz synnej skromnoci Cycerona; jej dowody s obecne rwnie w
innych filipikach (Phil. 7,3,8; 14,5,13).
3
Oczywicie stan senatorski, senatorowie.

szczegowo wypadnie mi mwi, jak nie osobicie i w obronie

wasnej, i przeciw Antoniuszowi? Szo niewtpliwie o co innego:
mniema, e nie mgby inaczej dowie sobie podobnym, i jest
wrogiem ojczyzny, jak tylko bdc moim nieprzyjacielem. [1,3]
Zanim mu odpowiem w poszczeglnych sprawach, najpierw krtko
o przyjani, o ktrej pogwacenie mnie oskara, a co ja uwaam za
oskarenie najcisze.
[2,3] Uala si, e kiedy wystpiem przeciwko niemu.4 Czy
nie miaem wystpi w obronie krewnego i przyjaciela przeciw
obcemu? Nie miaem wystpi przeciwko popularnoci zdobytej
nie dziki rodzcemu si mstwu, lecz dziki powabom modoci?
Nie miaem wystpi przeciwko niesprawiedliwemu wyrokowi,
uzyskanemu wskutek sprzeciwu najbardziej niegodziwego trybuna,
w sprzecznoci z prawem pretorskim? Jak sdz, wspomniae o
tym po to, by przypodoba si ludziom niskiego stanu,
przypominajc wszystkim, e bye ziciem wyzwoleca, a twoje
dzieci jego - Kwintusa Fadiusza - wnukami. A przecie
powierzye si mojemu wychowaniu (wszak w ten sposb to
okrelie) i czsto bywae w moim domu. Gdyby postpi tak w
istocie, lepiej przysuyby si wasnej sawie i obyczajnoci. Ale
ani tak nie postpie, ani - nawet gdyby zechcia - z uwagi na
Gajusza Kuriona by nie mg.
[2,4] Powiedziae, e dla mnie odstpie od stara o augurat.5
C to za niewiarygodna zuchwao! C za bezczelno godna
napitnowania! Wtedy, gdy na danie caego kolegium Gnejusz
Pompejusz i Kwintus Hortenzjusz mianowali mnie augurem wszak nie mona zosta zgoszonym przez wicej ni dwch
czonkw - ty bye niewypacalny i uwaae, e nie moesz ocali
si w aden inny sposb, jak tylko dokonujc przewrotu w
rzeczypospolitej. Czy zreszt miae prawo ubiega si o augurat
wwczas, gdy w Italii nie byo Kuriona? Albo, gdyby zosta
wybrany, czy bez Kuriona uzyskaby poparcie choby jednej
tribus?6 Jego przyjaciele zostali skazani za uycie przemocy,
poniewa zbyt gorliwie popierali ciebie.
[3,5] A przecie skorzystaem z twojego dobrodziejstwa.
Jakiego? O tym, ktre wspominasz, zawsze mwiem gono.
Wolaem przy4

Aluzja do procesu, w ktrym Cyceron broni swego przyjaciela Syki

przeciwko modej plebejuszce Septymii, w ktrej imieniu wystpowa
Antoniusz, najprawdopodobniej pozostajcy z ni w bliskim zwizku.
5
Cyceron zosta augurem w 53 r.
6
Zob. Sowniczek", haso: 'tribus'.

zna, e zawdziczam co tobie, ni komu mniej rozumnemu wyda si niewdzicznym. Lecz jakie to dobrodziejstwo? e mnie
nie zabie w Brundyzjum? Ty miaby zabi mnie, ktrego sam
zwycizca7 zechcia uratowa i pozwoli, bym uda si do Italii, ten
czowiek, co ciebie uczyni przywdc swych zbjw, czym tak
zwyke si chepi? Przypumy, e moge. Jakie inne dobrodziejstwo, ojcowie, mog wspomina otrzy, jak nie to, e darowali
ycie tym, ktrym go nie odebrali? Gdyby to byo dobrodziejstwo,
nigdy nie zyskaliby chway mowie, ktrzy zabili tego, kto ich
przy yciu zachowa, a ktrych ty masz zwyczaj zwa przesawnymi. Jakie to dobrodziejstwo powstrzyma si od niegodziwej
zbrodni? Mniej powinienem si cieszy, e mnie nie zabie, ni
smuci, e moge to uczyni bezkarnie. [3,6] Lecz niech bdzie to
dobrodziejstwem, jako e od otra niczego wicej otrzyma nie
mona.
W czym byem ci niewdzicznikiem, e tak mnie nazywasz?
Czy po to, by nie wyda ci si niewdzicznym, miaem nie bole
nad upadkiem rzeczypospolitej? Tymczasem nawet w tej skardze
bolesnej i rzewnej,8 lecz koniecznej na stanowisku, na jakim postawi mnie senat i nard rzymski, czyme ci zniewayem? Czy nie
mwiem spokojnie i po przyjacielsku? A przecie, oskarajc
Marka Antoniusza, trzeba wielkiej powcigliwoci, by powstrzyma si od zorzecze. Zwaszcza e skarb pastwa oprni do
dna, e w swoim domu bezecnie frymarczye wszystkim, e - jak
powiadasz - dla ciebie i przez ciebie zostay wniesione ustawy,
ktrych nigdy nie podano do publicznej wiadomoci, e jako augur
zniose wrby, a jako konsul zlikwidowae prawo weta, e jak
najhaniebniej otoczye si zbrojnymi, e wyczerpany winem i nierzdem codziennie dopuszczae si wszelkich spronoci w swym
wszetecznym domu. [3,7] A ja, jak gdybym mia si zetrze nie z
najpodlejszym gladiatorem, ale z Markiem Krassusem, z ktrym
toczyem wiele sporw, i to wielkiej wagi, ualajc si nad rzeczpospolit, o osobie nie powiedziaem niczego. Dzi sprawi, e dowie si, jakie mu wwczas wywiadczyem dobrodziejstwo.
[4,7] Oto czowiek niewychowany i nieumiejcy wspy z
ludmi przeczyta list, ktry - jak twierdzi - do niego wysaem.9
Kt
7

Tj. Cezar.
Chodzi o pierwsz filipik.
9
Najprawdopodobniej mowa o licie Cycerona do Antoniusza (Att. 14,13, 6
i 19,2) w sprawie odwoania z wygnania Sekstusa Klodiusza; w zbiorze listw
Cycerona jest take odpowied Antoniusza (Att. 14,13 A i B).
8

znajcy dobre obyczaje publicznie czyta list przysany przez przyjaciela, gdy si z nim w jakiej sprawie porni? Uniemoliwianie
wymiany zda midzy nieobecnymi przyjacimi - czyme innym
jest, jak nie usuwaniem z ycia owego wspycia w przyjani? W
listach moe si przecie kry wiele artw, ktre, gdyby je wyjawi, wydayby si niestosowne, moe te kry si w nich wiele
powanych kwestii, ktrych nie wolno rozgasza pod adnym pozorem. [4,8] Zmy to na karb twego nieokrzesania; przyjrzyjcie
si niewiarygodnej gupocie. Co masz mi do zarzucenia, wymowny
czowieku, a takim jednak zdajesz si by w oczach Musteli Sejusa i Tyrona Numizjusza? Oni to w tej wanie chwili, jak moemy dostrzec z senatu, stoj z mieczami. Ja rwnie bd uwaa ci
za wymownego, jeli podasz sposb, jak zamierzasz broni ich
przed zarzutem, e s zbjami.
A coby mi odpowiedzia, jeli zaprzeczybym, e kiedykolwiek
wysaem do ciebie ten list? Jak tego dowiedziesz? Pokazujc orygina listu? Masz po temu niezbdne umiejtnoci.10 Jake mgby... przecie list zosta napisany przez sekretarza. Zazdroszcz
twemu nauczycielowi,11 ktry za tak sowit zapat, o czym wkrtce powiem, w ogle nie nauczy ci mdroci. [4,9] C bowiem
bardziej aosne - nie mwi nawet, e dla mwcy, lecz w ogle
dla zwykego czowieka - ni gdy zaniemwi ten, czyj zarzut przeciwnik zbija jednym sowem? Aleja nie zaprzeczam i za pomoc
tego listu dowiod nie tylko twego nieokrzesania, lecz i gupoty.
Ktre sowo w mym licie nie jest przepenione uprzejmoci, poczuciem obowizku, dobr wol? Chyba oskarasz mnie raczej o
to, e nie oceniam ci w nim le, lecz pisz jak do dobrego obywatela, a nie jak do zbrodniarza i otra.
Ja nie odczytam twego listu, cho mgbym przez ciebie zaatakowany. Prosisz w nim o zgod na sprowadzenie z wygnania pewnego czowieka12 i klniesz si, e nie zrobisz tego wbrew mej woli.
Zgodziem si. Prno sprzeciwiabym si twej zuchwaoci, skoro
nie mogy ci poskromi ani powaga senatu, ani opinia narodu
rzymskiego, ani adne ustawy. [4,10] Ale waciwie dlaczego mnie
prosie, skoro banit, za ktrym si wstawiae, na mocy
10

Cyceron sugeruje, e Antoniusz sfaszowa ju niejeden dokument.

Nauczyciel Antoniusza to Sekstus Klodiusz (nie myli z banit, kuzynem
Publiusza).
12
Antoniusz zabiega o przywoanie z wygnania Sekstusa Klodiusza,
kuzyna Publiusza, tote w zapiskach Cezara znalaz" ustaw o jego
odwoaniu. Aeby zachowa pozory i okaza dobr wol, zasign w tej
kwestii rady Cycerona.
11

ustawy Cezara ju przywoano? Antoniusz chcia najwyraniej, ebym to ja okaza si askawy tam, gdzie jego aska objawi si nie
moga, jako e ustawa ju zostaa wydana.
[5,10] Teraz, ojcowie, skoro musz i wspomnie o sobie, i o
Antoniuszu mwi wiele, prosz was, bycie przyjli mnie
yczliwie, gdy wystpi w obronie wasnej, a sprawi, e z uwag
wysuchacie tego, co powiem przeciwko niemu. Jeli kiedykolwiek
dostrzeglicie umiarkowanie i skromno tak w sposobie ycia, jak
i w moich mowach, prosz, bycie nie myleli, e dzi si
zapomniaem, kiedy mu wygarn, skoro mnie sprowokowa. Nie
bd go traktowa jak konsula, wszak on nie traktuje mnie nawet
jak ma konsularnego. Zreszt aden z niego konsul, bo jakie jest
jego ycie? Jak rzeczpospolit zarzdza W jaki sposb osign
w urzd?13 Natomiast ja bez cienia wtpliwoci jestem mem
konsularnym.
[5,11] Chcc wam wyjani, za jakiego konsula si uwaa,
napad na mj konsulat, ktry wszak tylko z nazwy by moim,
ojcowie, a w rzeczy samej - waszym. C bowiem takiego
postanowiem, co zrobiem, czego dokonaem bez zasigania rady
tego stanu i nie baczc na jego powag, i nie liczc si z jego
zdaniem? I dlatego ty, rozumny i wymowny czowieku, masz
czelno mnie gani wobec ludzi, ktrych mdrej radzie
zawdziczam wczesny sukces? Czy oprcz ciebie i Publiusza
Klodiusza znalaz si kto, kto by mj konsulat gani? Podzielisz
los Klodiusza jak Gajusz Kurion, bo w swoim domu masz to, co
dla nich obu okazao si zgubne.14
[5,12] Mj konsulat nie podoba si Markowi Antoniuszowi, ale
podoba si niedawno zmaremu Publiuszowi Serwiliuszowi, ktrego na pierwszym miejscu wymieni pord mw konsularnych.
Podoba si Kwintusowi Katulusowi, dla ktrego cze w tym
pastwie bdzie zawsze ywa. Podoba si obu Lukullusom,
Markowi Krassusowi, Kwintusowi Hortenzjuszowi, Gajuszowi
Kurionowi, Gajuszowi Pizonowi, Maniuszowi Glabrionowi, Maniuszowi Lepidusowi, Lucjuszowi Wolkacjuszowi, Gajuszowi Figulusowi oraz Decymusowi Sylanowi i Lucjuszowi Murenie, ktrzy wwczas byli konsulami desygnowanymi. Jak podoba si
mom konsularnym, tak te i Markowi Katonowi. Katon, rozstajc
si z yciem, zyska wiele, a midzy innymi i to, e ciebie nie
13

Antoniusza mianowa konsulem dyktator Cezar.

Zoliwa aluzja do Fulwii, ktr Kurion po mierci Klodiusza, a
Antoniusz po mierci Kuriona pojli za on. Obydwaj poprzedni mowie
Fulwii zginli mierci gwatown.
14

ujrza konsulem. Najwiksze jednak uznanie zdoby mj konsulat u

Gnejusza Pompejusza. Po powrocie z Syrii, gdy tylko mnie zobaczy, uciska i winszujc, powiedzia, e dziki mnie zobaczy
ojczyzn.15 Lecz po c wymieniam poszczeglne osoby? Mj
konsulat tak podoba si wypenionemu po brzegi senatowi, e nie
byo nikogo, kto by mi nie dzikowa jak ojcu i nie by wdziczny
za uratowanie ycia, majtku, dzieci i pastwa.
[6,13] Lecz poniewa tak wielu owych znakomitych mw ju
osierocio rzeczpospolit, przejdmy do yjcych. Ze wszystkich
konsularw pozostao ich dwch. Lucjusz Kotta, czowiek niezmiernie mdry i roztropny, najbardziej uroczystymi sowami zarzdzi mody dzikczynne za te same moje czyny, ktre ty ganisz. I
wszyscy ci mowie konsularni, dopiero co przeze mnie wymienieni, i cay senat mu przytakn. Od zaoenia Miasta zaszczyt ten
nie przypad w udziale adnemu z noszcych tog,16 tylko mnie
jednemu. [6,14] Jak mow wygosi twj wuj, Lucjusz Cezar, z
jak niewzruszon surowoci wypowiedzia si przeciw mowi
wasnej siostry, a twojemu ojczymowi.17 Jego to, Lucjusza Cezara,
przez cae swe ycie, we wszelkich zamiarach, oby mia za nauczyciela i wzr. Wolae jednak upodobni si raczej do ojczyma
ni do wuja. Jako konsul korzystaem z jego rad, cho nie by moim
krewnym, a ty, jego siostrzeniec, w czym si go radzie, gdy szo o
rzeczpospolit? Jakich wic masz doradcw? Na bogw niemiertelnych, s nimi zapewne solenizanci, ktrych pijatyk nie
mona nie sysze! [6,15] Dzi Antoniusz nie przychodzi do senatu.
Dlaczego? Urzdza w ogrodach urodziny. Komu? Nikogo nie wymieni z nazwiska. Pomylcie, e jakiemu Formionowi czy Gnatonowi lub Ballionowi. O, zakao ludzkoci, wystpny, niegodziwy
czowieku, co poniesz dz, jakiej nie godzi si tolerowa! Ty,
cho w osobie pierwszego senatora i znakomitego obywatela masz
tak bliskiego krewnego, gdy idzie o rzeczpospolit, o nic go nie pytasz. Radzisz si za tych, co swego majtku nie majc, poeraj
twj. Zbawienny zaiste jest ten twj konsulat, a mj by zgubny.18
15

Gnejusz Pompejusz mia winszowa Cyceronowi w roku 62, po powrocie

z Azji i zwycistwie nad Mitrydatesem. Nieco wtpliwy jest wspomniany tu
entuzjazm Pompejusza, do ktrego sam Cyceron pisa z wyrzutem: [...] sabo
tylko wyrazie w nim [tj. w licie wysanym do Cycerona ju po powrocie uwaga K. E.] swoj dla mnie yczliwo" (ad fam. 5,7).
16
Tj. adnemu z obywateli; zob. Sowniczek", haso: 'toga'.
17
Chodzi o Publiusza Korneliusza Lentulusa Sur.
18
Oczywicie ironia.

[7,15] Czy do tego stopnia zatracie poczucie wstydu i przyzwoitoci, e miesz tak si odzywa w wityni,19 gdzie ja korzystaem z rad niegdy kwitncego senatu, ktry rzdzi caym
wiatem, a ty wprowadzie tu najgorszych otrw z mieczami?
[7,16] Miae czelno - bo czy istnieje co, przed czym by si cofn? - miae czelno twierdzi, i za mego konsulatu Kapitol roi
si od uzbrojonych niewolnikw. A wic zadaem gwat senatowi!
Zapewne po to, by uchwali niegodziwe ustawy! Nieszczsny
jeste, jeli ich nie znasz, niczego dobrego bowiem nie poznae, a
bezczelny, jeli je znasz. O ty, co wobec mw przezacnych w taki
sposb przemawiasz! Jaki rzymski ekwita, jaki dobrze urodzony
modzieniec, ciebie wyjwszy, jaki czowiek ktregokolwiek bd
stanu, byle pomny, e jest obywatelem, nie popieszy na Kapitol
wwczas, gdy senat obradowa w tej wityni? Czy kto si nie
podpisa? Ani pisarze nie mogli nady, ani tabliczki nie mogy
pomieci nazwisk. [7,17] Kt nie zerwa si, by ratowa nasze
wsplne dobro, gdy zmuszeni zeznaniami wiadkw i na widok
pisanych ich wasnymi rkoma bardzo wymownych listw zbrodniarze przyznali si, e powzili plan zamordowania ojczyzny, e
zmwili si, i spal Miasto, wyrn obywateli, spustosz Itali,
unicestwi rzeczpospolit?20 Czy ciebie teraz nie spotkaoby to, co
tamtych, gdyby senat i nard rzymski miay wodza takiego jak niegdy?
Twierdzi, e nie chciaem wyda ciaa jego zmarego ojczyma,
gdy miano je pogrzeba.21 Tego nie powiedzia nigdy nawet Publiusz Klodiusz. Skoro susznie uwaaem go za nieprzyjaciela, bolej, i we wszystkich wadach go przewyszye.
[7,18] A skd ci przyszo do gowy przypomina nam, e
wychowany w domu Publiusza Lentulusa? Czy bae si, e
pomylimy, i gdyby nie przypado ci w udziale takie wychowanie,
to sam z siebie nie mgby wyrosn na kanali?22
19

Na posiedzeniu senatu w wityni Zgody w 63 r. Cyceron wygosi

Katylinarki (Mowy przeciw Katylinie): trzeci i czwart.
20
WIADKOWIE - posowie Allobrogw; zob. Cyceron (Cat. 3,8).
ZBRODNIARZE - katylinarczycy, ktrzy po ucieczce swego przywdcy
pozostali w Rzymie, m.in.: Lentulus, Cetegus, Statyliusz, Gabiniusz,
Cepariusz.
21
ZMARY OJCZYM - Lucjusz Juliusz Cezar; zarzut Antoniusza skierowany
przeciwko Cyceronowi by, oczywicie, tylko kalumni; zob. Plutarch (Ant. 2).
22
Lentulus, w ktrego domu wychowywa si Antoniusz, zosta usunity z
senatu za czyny nieobyczajne.

[8,18] Okazae si zatem tak dalece bezrozumny, e w caej swej

przemowie zbijae wasne argumenty, mwic nie tylko niespjnie, ale te o rzeczach cakowicie sprzecznych i bez zwizku, tak
jakby walczy nie ze mn, lecz z samym sob. Cho przyznae, e
twj ojczym bra udzia w owym zbrodniczym spisku, jednak
alie si, e zosta ukarany. A wic chwalie to, co jest moj zasug, a ganie sukces caego senatu, bp do mnie naleao pojma
winowajcw, a do senatu - ich ukara. w wymowny czowiek nie
zauway, e pochwali tego, przeciw ktremu zabra gos, a zgani
tych, do ktrych przemawia!
[8,19] Nie mwi ju, e jest zuchway, on przecie chce takim
by, lecz w gupocie - cho mu bynajmniej o to nie chodzi - przewysza wszystkich! Wspomnia o Kapitolu, kiedy midzy naszymi
krzesami krc si zbrojni, kiedy ludzie rozstawieni w tym
przybytku Zgody stoj z mieczami, tu, o bogowie niemiertelni,
gdzie za mego konsulatu wydano zbawienne wyroki, dziki ktrym
do dzi dnia yjemy. Oskaraj senat, oskaraj stan ekwitw, e
trwa wwczas w najcilejszej jednoci z senatem, oskaraj
wszystkie stany, wszystkich obywateli, ale przyznaj, e teraz senat
otoczyli Iturejczycy. Mwisz tak nierozwanie nie przez zuchwao, lecz po prostu nie dostrzegasz faktw, co kam ci zadaj. Rozum cakiem ju postradae. C bowiem moe by gupszego od
sanych przez ciebie pod moim adresem oskare o uycie broni,
skoro ja za bro chwyciem, by rzeczpospolit ratowa, a ty - by j
zgubi?
[8,20] W pewnym miejscu swej mowy chciae by dowcipny.
Jake ci z tym - o dobrzy bogowie! - nie byo do twarzy. Nieco w
tym twej winy, przecie moge troch dowcipu poyczy od
swojej ony komediantki.23 Niech or ustpi todze".24 Co? A czy
wtedy25 nie ustpi? Lecz pniej toga ustpia przed twoim orem. Zapytajmy wic, co byoby lepsze: czy to, e or zbrodniarzy ustpuje przed wolnoci narodu rzymskiego, czy to, e nasza
wolno ustpuje twemu orowi?
23

Ironiczna aluzja do kochanki Antoniusza - Cyteris.

Cedant arma togae (dalej: concedat laurea laudi) - najprawdopodobniej
fragment poematu, jaki Cyceron napisa, by uczci wasny konsulat. Poezja
nie bya dziedzin, w ktrej Arpinata odnis najwiksze sukcesy.
25
Cyceron dalej odpiera ataki Antoniusza, sane pod adresem jego konsulatu
(63 r.) i dotyczce skazania katylinarczykw na mier.
24

Co do wierszy, nie bd ci odpowiada dugo, powiem tylko, e

nie znasz si na nich, ani w ogle na adnej literaturze. Nigdy nie
zaniedbywaem spraw rzeczypospolitej bd spraw moich przyjaci, a jednak pracowaem nad wszelkiego rodzaju utworami, tak i
moja twrczo - efekt nocnych czuwa - przysporzy nieco chway
imieniu rzymskiemu i bdzie poyteczna dla modziey. Ale nie
czas o tym mwi. Przejdmy do spraw waniejszych.
[9,21] Powiedziae, e Publiusz Klodiusz zosta zabity z mojej
namowy. A c by wszyscy pomyleli, gdyby zosta zabity wwczas, kiedy na oczach ludzi gonie go z mieczem po Forum? Dokonaby tego zaiste, jeliby nie wbieg na schody ksigarni i zatarasowawszy si tam, nie powstrzyma twojego natarcia. Przyznaj,
em przyklasn ci wtedy, ale nawet ty sam nie twierdzisz, e ci
namawiaem. Tymczasem Milonowi nie mogem nawet przyklasn: prdzej bowiem spraw zaatwi, nim kto mg si domyli
jego zamiarw. Powiadasz, e namwiem. Ale jasne! Milon takie
przecie mia usposobienie, e bez zachty nie by w stanie przysuy si rzeczypospolitej.26 Mwisz, e si ucieszyem. I co z tego? W czas tak wielkiej radoci dla caego Miasta ja jeden miaem
by smutny? [9,22] Aczkolwiek wyrok skazujcy Publiusza
Klodiusza na mier zapad w procesie przeprowadzonym nie do
umiejtnie - skoro okrelona procedura w sprawie o zabjstwo
istniaa, dlaczego prowadzono proces na podstawie nowej
ustawy?27 - zastosowano jednak procedur nadzwyczajn. Gdy
sprawa bya w toku, nikt nie wypowiedzia si przeciwko mnie, a
tobie po tylu latach przyszo do gowy, by stawia mi zarzuty.
[9,23] Miae te czelno powiedzie - i powicie tej kwestii
tyle miejsca - e za moj spraw Pompejusz zerwa przyja z Cezarem i dlatego ponosz win za wybuch wojny domowej. Pomylie si tu nie w istocie rzeczy, lecz, co niezwykle wane, pomylie czas. [10,23] To za konsulatu przezacnego obywatela Marka
Bibulusa nie zaniechaem niczego, co tylko byo w mej mocy, i staraem si odwie Pompejusza od zwizku z Cezarem.28 Cezar jed26

W sowach Cycerona oczywicie sycha ironi.

Ustawa, o jakiej Cyceron wspomina (lex Pompeia de vi), miaa charakter
okazjonalny i zwizana bya z zamieszkami, podczas ktrych zabito Publiusza
Klodiusza; zob. te Cyceron (Phil. 1,7,18).
28
Marek Bibulus w 59 r. sprawowa konsulat razem z Cezarem, ktrego
Cyceron w tym kontekcie nie wymienia. Wspomniany zwizek Pompejusza i
Cezara to zawarty w 60 r. I triumwirat.
27

nak mia w tym wicej szczcia, bo skutecznie zniechci Pompejusza do przyjani ze mn. Gdy Pompejusz tak cakowicie mu si
odda, po c miabym prbowa ich rozczy? Naiwnoci byoby na to czeka, a bezczelnoci - do tego namawia. [10,24] Dwukrotnie jednak zdarzyo si, e zasugerowaem co Pompejuszowi
przeciwko Cezarowi. Zga to, jeli moesz, bardzo prosz. Ot za
pierwszym razem radziem, by nie zezwala na przeduenie wadzy
Cezara na nastpne pi lat,29 za drugim - by nie dopuci do tego,
eby brano Cezara pod uwag, skoro by w Rzymie nieobecny.30
Gdybym cho w jednej z tych spraw przekona Pompejusza, nie
doszoby do pniejszych nieszcz. A nadto, kiedy Pompejusz
odda ju Cezarowi wszystkie zasoby wasne i rzeczypospolitej i
zbyt pno zacz dostrzega to, co na dugo przedtem przepowiadaem, wwczas to ja, widzc, e w ojczynie zaczyna si niegodziwa wojna, nie zaprzestaem stara o pokj, zgod i
pojednanie. Wielu zna moje sowa: Oby, Gnejuszu Pompejuszu,
nie wchodzi nigdy w sojusz z Cezarem albo nigdy go nie zrywa.
Pierwsze dowodzioby twej niezomnoci, drugie - roztropnoci".
Takie to, Marku Antoniuszu, byy moje rady dla Pompejusza i dla
pastwa. Gdyby ich posuchano, rzeczpospolita ostaaby si, a ty
padby pod ciarem swej haby, ndzy i niesawy.
[11,25] Lecz to s dawne dzieje, przejdmy do spraw biecych.
Mwisz, e Cezara za moj namow zabito. Dr ju z obawy, ojcowie, aby si nie zdawao - co doprawdy byoby obrzydliwe - e
trafi mi si oskaryciel, ktry pozostajc ze mn w zmowie, nie
tylko le pod mym adresem nalene pochway, lecz take przypisuje mi cudze zasugi. Kt bowiem kiedykolwiek sysza moje nazwisko wymienione w gronie sprawcw owego chlubnego czynu?
Imi ktrego to spiskowca zostao zatajone? Mwi - zatajone. A
czyjego to imienia nie rozgoszono natychmiast? Rzekbym
prdzej, e byli tacy, co chepili si przynalenoci do spisku,
cho do nie naleeli, ni e znalaz si kto, kto by j chcia zatai.
[11,26] Czy to moliwe, by zatajono moje nazwisko wrd tylu
ludzi: jednych nikt nie zna, inni s bardzo modzi i aden nikogo
nie kryje?
29

Cezar w latach 59-55 byt namiestnikiem w obu Galiach i w Ilirii. W 56 r.

podczas spotkania triumwirw w Lukce, kiedy to odnowili porozumienie,
Cezar otrzyma przeduenie tego namiestnictwa.
30
Zgodnie z obowizujcymi przepisami obywatel nieobecny w Rzymie nie
mg ubiega si o urzdy, a to wanie zamierza w 50 r. zrobi Cezar, na co
senat nie wyrazi zgody.

Choby spiskowcy potrzebowali mistrza, by wyzwoli ojczyzn,

czy musiabym zachca Brutusw, z ktrych kady codziennie
mia przed oczyma mask31 Lucjusza Brutusa, a jeden take mask
Ahali? Pochodzcy od znamienitych przodkw mieliby zasiga
rady u obcych, poza domem, a nie szuka jej u swoich, w domu?
Czy wypada, bym uwierzy, e namowy z mej strony potrzebowa
Gajusz Kasjusz, wywodzcy si z rodu, ktry nie mg cierpie nie
tylko jedynowadztwa, lecz nawet czyich zbyt wielkich wpyww?32 Przecie Kasjusz doprowadziby spraw do koca w Cylicji, u ujcia Kydnosu, bez pomocy owych dzielnych mw, gdyby
tylko Cezar wyldowa na tym brzegu, na ktrym zamierza, a nie
na przeciwlegym.33 [11,27] I moja to namowa, a nie zgon ojca,
wielkiego czowieka, nie mier wuja, nie wyzucie z godnoci,
miaa pobudzi Gnejusza Domicjusza, by powsta do walki o odzyskanie wolnoci? Czy ja namwiem Gajusza Treboniusza? Jemu
nawet doradza bym nie mia. Rzeczpospolita powinna tym
bardziej by mu wdziczna, e przedoy wolno narodu rzymskiego ponad przyja jednego czowieka i wola obali jedynowadztwo, ni mie w nim udzia. Za moj to rad poszed Lucjusz
Tyliusz Cymber? Bardziej go podziwiaem, gdy rzeczy tej dokona,
ni si spodziewaem, e ma taki zamiar. Podziwiaem go za dlatego, e potrafi zapomnie o wywiadczonych mu dobrodziejstwach,
a pamita o ojczynie. A dwch Serwiliuszw34 mam nazwa Kaskami czy Ahalami? Sdzisz, e ich take moja namowa pobudzia
bardziej ni mio ojczyzny? Dugo by wylicza pozostaych: zyskali saw, a ich liczb rzeczpospolita moe si szczyci.
[12,28] Lecz przypomnijcie sobie, w jaki sposb ten szczwany lis
we mnie godzi. Powiada: Gdy tylko Cezar zosta zabity, Marek
Brutus, wysoko wznoszc unurzany we krwi sztylet, dononie wykrzykiwa imi Cycerona i winszowa mu odzyskania wolnoci".
31

(imagines) - wizerunki znakomitych przodkw, najczciej

woskowe, umieszczane w westybulu domu rodziny rzymskiej; zob.
Sowniczek", haso: 'westybul'.
32
Wrd przodkw Gajusza Kasjusza by Spuriusz Kasjusz (konsul 502),
oskarony o denie do jedynowadztwa i skazany na kar mierci - zabi go
jego wasny ojciec.
33
Brak bliszych informacji na temat tego epizodu wojny domowej; mia on
miejsce po bitwie pod Farsalos.
34
Dwaj bracia to Publiusz Serwiliusz Kaka Longinus i Marek Serwiliusz
Kaka; rd Serwiliuszw mia dwie gazie: Kaskw i Ahalw.
MASKI

Dlaczego wanie mnie? Bo wiedziaem? Pomyl, czy nie to byo

przyczyn odwoania si do Cycerona, e Brutus dokona czynu
podobnego do moich i wanie mnie biorc za wiadka, pokaza, e
wspzawodniczy ze mn o saw. [12,29] Ty za, najgupszy ze
wszystkich, nie pojmujesz, e jeeli zbrodni byo zarzucane mi
przez ciebie pragnienie mierci Cezara, to zbrodni bya rwnie
pynca z niej rado? Czym si bowiem rni doradca od tego,
ktry pochwala? Jaka to rnica, czy chciaem, aby nastpio, czy
cieszyem si, e nastpio? Jeste zatem, wyjwszy ludzi, ktrych
cieszyo panowanie Cezara, kto, kto nie pragn jego mierci albo
zgani jego zabjstwo? A wic wszyscy s winni, bo biorc pod
uwag intencje kadego: ilu byo prawych, tylu zabio Cezara. Niektrzy nie mieli planu, innym brakowao odwagi, jeszcze innym okazji, lecz woli nie brakowao nikomu. [12,30] Zwrcie uwag
na gupot tego czowieka, czy raczej bydlcia. Powiedzia bowiem
tak: Marek Brutus, ktrego z caym szacunkiem wspominam,
trzymajc sztylet unurzany we krwi, wykrzykiwa imi Cycerona,
na podstawie czego naley sdzi, e Cyceron wiedzia o spisku".
Mnie zatem nazywasz zbrodniarzem na podstawie domysu, e ja
si czego domylaem, a czowieka, ktry wznis sztylet ociekajcy krwi, wspominasz z caym szacunkiem. Prosz bardzo, gadaj
dalej tak gupio, jak gadasz. O ile wyraniej wida tw tpot w
dziaaniu i sposobie mylenia. Rozstrzygnij to wreszcie, konsulu:
jak wedug ciebie przedstawia si sprawa Brutusw, Gajusza
Kasjusza, Gnejusza Domicjusza, Gajusza Treboniusza i pozostaych. Odepij - mwi - pijastwo i niech ci wino z gowy wywietrzeje. Czy ogniem trzeba ci przypieka, by obudzi, by nie przespa tak wanej sprawy? Nigdy nie pojmiesz, e musisz wreszcie
rozstrzygn, czy ludzie, ktrzy dopucili si tego czynu, to mordercy czy obrocy wolnoci.
[13,31] We si w gar i pomyl przez chwileczk jak czowiek
trzewy. Ja - jak mniemam, przyjaciel spiskowcw, a wedug ciebie, wsplnik - twierdz, e musi tu zachodzi jedno z dwojga. Jeli
nie s oswobodzicielami narodu rzymskiego i zbawcami rzeczypospolitej, to przecie s gorsi od skrytobjcw, gorsi od zabjcw,
gorsi od ojcobjcw. Wiksz bowiem hab przynosi zabicie ojca
ojczyzny35 anieli wasnego. I co powiesz, mdry, rozwany czowieku? Jeli s ojcobjcami, dlaczego cigle z caym szacunkiem
35

Honorowy tytu ojca ojczyzny (pater patriae) przyznawano za szczeglne

zasugi dla pastwa.

mwisz o nich w senacie i przed narodem rzymskim? Dlaczego na

twj wniosek nie zastosowano wobec Marka Brutusa prawa zakazujcego mu oddala si z Miasta na duej ni dziesi dni?36 Dlaczego igrzyska apolinaryjskie obchodzono wrd tak niewiarygodnych objaww czci dla niego? Dlaczego Brutusowi i Kasjuszowi
wyznaczono prowincje, dodano im kwestorw, zwikszono liczb
legatw? I wszystko to ty przeprowadzie. Nie s wic zabjcami.
Zatem wedle twego osdu to oswobodziciele ojczyzny. Trzeciej
moliwoci nie ma. [13,32] C to? Wprawiam ci w zakopotanie?
Moe nie do koca rozumiesz tok argumentacji. Oto mj kocowy
wniosek: poniewa uwolnie ich od zarzutu popenienia zbrodni,
tym samym uznae za godnych najwikszych nagrd. Odwouj
wic to, co powiedziaem, i napisz do nich, by nie zaprzeczali, gdy
przypadkiem kto zapyta, czy suszne s twoje zarzuty wobec mnie.
Obawiam si bowiem, by nie wyszo na to, e oni postpili niegodziwie, ukrywajc moj osob, albo e ja, przez nich zaproszony,
zachowaem si haniebnie, odmawiajc. Czy kiedykolwiek dokonano czynu wikszego, bardziej chwalebnego i godnego uwiecznienia
w ludzkiej pamici? Na czcigodnego Jowisza, nie mwi, e w tym
Miecie, lecz na caym wiecie! Niczym w koniu trojaskim wraz z
wodzami umiecie mnie w tym wietnym towarzystwie. [13,33]
Nie wzbraniam si, bardzo dzikuj, jakkolwiek wobec mnie
usposobiony to czynisz. Zaszczytna to bowiem sprawa, a wic nienawi, jak do mnie chcesz wzbudzi, nie rwna si z chwa. Jakie szczcie moe by wiksze od tego, ktre jest udziaem ludzi
przez ciebie teraz ogoszonych wygnanymi i oddalonymi? Czy jest
gdzie kraina odludna i nieludzka, ktra, gdyby si do niej udali, sama nie zapraszaaby ich i nie przycigaa? Czy yj gdzie ludzie
tak dzicy, e ujrzawszy ich u siebie, nie sdziliby, e doznali
najwikszej w yciu korzyci? Czy znajd si potomni tak
niewdziczni i tak nieprzychylni pisarze, co wieczn pamici nie
uczciliby ich tytuu do sawy? Zaprawd, zalicz mnie do ich grona.
[14,34] Ale obawiam si, e jedno ci si nie spodoba. Ot, jeeli
brabym udzia w spisku, to usunbym z rzeczypospolitej nie tylko
36

Marek Brutus jako pretor miejski nie mia prawa opuszcza Rzymu na
duej ni dziesi dni. Brutus i Kasjusz, aby usprawiedliwi swj wyjazd z
Miasta, podjli si misji zaopatrzenia w zboe (cura frumentaria): Brutus - w
Azji, Kasjusz - na Sycylii. Byo to korzystne dla Antoniusza, ktry chcia
pozby si swych politycznych przeciwnikw; byo te na rk spiskowcom
pragncym unikn niebezpieczestwa, na jakie byli naraeni w Rzymie.

krla, ale i jedynowadztwo. Gdyby - jak to mwi - moje byo piro, wierz mi, e nie poprzestabym na jednym akcie, lecz ca sztuk doprowadzi do koca.37 Ale skoro zbrodni jest ch zabicia
Cezara, prosz, bacz, Antoniuszu, co czeka ciebie. Powszechnie
wiadomo, e taki zamys powzie z Treboniuszem w Narbonie.38 I
dlatego widzielimy, jak Treboniusz odcign ci na stron, gdy
zabijano Cezara.39 Ja za - patrz: postpuj z tob bez wrogoci chwal ci, e cho raz dobrze pomylae. Dzikuj, e nie wydae spiskowcw, i wybaczam, e zamiaru nie urzeczywistnie.
[14,35] Do tego trzeba byo mczyzny. Uwaaj wic, prosz, by
si nie stropi, gdy ci kto postawi przed sdem i zaaplikuje
Kasjuszowe kto skorzysta?".40 Chocia, jak nawet sam mwie,
wyszo to na dobre wszystkim, co nie chcieli by niewolnikami,
jednak przede wszystkim tobie: nie tylko nie suysz, ale wrcz
krlujesz. Skarbiec w wityni Ops uwolni ci od ogromnych
dugw i pozwoli trwoni niezliczone sumy. Z domu Cezara te
wiele wyniose. Twj dom sta si niezmiernie zyskown
wytwrni faszywych zapiskw i dokumentw, bezecnym
targowiskiem gruntw, miast, zwolnie podatkowych i dzieraw.
[14,36] C, oprcz mierci Cezara, mogoby zapobiec twej ndzy i
wycign ci z dugw? Zdajesz si by czym zmieszany.
Czyby si lka, e tobie przypisz t zbrodni? Ujm ci obaw:
nikt w to nie uwierzy, bowiem dobrze zasuy si pastwu to - gdy
idzie o ciebie - rzecz niepodobna. Sprawcy owego najpikniejszego
czynu s najznamienitszymi mami, jakich rzeczpospolita wydaa.
Ja tylko mwi, e si cieszysz, nie twierdz, e to zrobie.
Odparem oskarenia najcisze, teraz wypada mi odpowiedzie na
pozostae.
[15,37] Wytkne mi obz Pompejusza i czas tam spdzony.41
Gdyby wwczas, jak rzekem, przewayo moje zdanie i autorytet,
37

Cyceron sugeruje, e rwnie Antoniusz powinien zosta zabity. Arpinata

aowa, e tak si nie stao, o czym pisze w listach; zob. Cyceron (ad fam.
12,3,1). W tekcie aciskim jest tu gra sw: 'stilus' oznacza 'piro', ale te
'sztylet'.
38
Na jesieni 45 r. Antoniusz uda si do Hiszpanii, aby doczy do Cezara
walczcego tam z synami Pompejusza. Po drodze, w Narbonie, spotka si z
Treboniuszem. Wedug Plutarcha (Ant. 13) odmwi Treboniuszowi, ktry
mia namawia go do wzicia udziau w spisku na ycie Cezara.
39
Cyceron, chyba nieco przesadnie, interpretuje brak reakcji na wiadomo
o spisku na ycie Cezara jako zgod Antoniusza.
40
KASJUSZOWE KTO SKORZYSTA?"
41
Podczas wojny domowej Cyceron przebywa w obozie Pompejusza pod
Dyrrachium (Iliria; 49-48); zob. Cyceron (Phil. 13,13,28-14,30).

dzi ty cierpiaby ndz, my bylibymy wolni, a rzeczpospolita nie

straciaby tylu wodzw i onierzy. Przyznaj bowiem, e przewidujc to, co nastpio, bolaem podobnie, jak boleliby wszyscy
dobrzy obywatele, gdyby widzieli to samo. Bolaem, bolaem, senatorowie, e w krtkim czasie zginie rzeczpospolita, ocalona niegdy dziki radom waszym i moim. I doprawdy nie byem tak bezrozumny i niewiadomy rzeczy, by upada na duchu, pragnc
zachowa ycie, ktre gotowao mi troski, podczas gdy jego utrata
uwalniaa od wszelkich cierpie. Wolaem, eby zachowali ycie
najznakomitsi ludzie, ktrzy dodaj blasku rzeczypospolitej, tak
liczni mowie konsularni, byli pretorzy, najzacniejsi senatorowie,
a przede wszystkim kwiat szlachetnej modziey i armia dobrych
obywateli. Gdyby oni yli, dzi mielibymy rzeczpospolit, choby
na niegodziwych warunkach pokoju, kady bowiem pokj
pomidzy obywatelami wydawa mi si wwczas korzystniejszy
ni wojna domowa. [15,38] Jeeli przemogoby moje zdanie i wanie ci, o ktrych ycie zabiegaem, nie przeciwstawiliby si, zalepieni nadziej zwycistwa (inne sprawy pomin), ty, Antoniuszu, z pewnoci nigdy nie ostaby si w senacie ani w ogle w
tym Miecie.42
Lecz jednak - jak powiadasz - me sowa zniechcay do mnie
Gnejusza Pompejusza. Czy kogokolwiek ceni on wyej? Z kim
rozmawia czciej ni ze mn i kogo si radzi? Osobliwe przecie
byo wytrwa w przyjani, diametralnie rnic si w pogldach
politycznych. Znaem jego uczucia, a take zamierzenia, a on zna
moje. Ja miaem na uwadze w pierwszym rzdzie bezpieczestwo
obywateli, potem godno, on myla raczej o godnoci. Poniewa
jednak obaj mielimy dokadnie wytyczony cel, rnica zapatrywa
bya atwiejsza do zniesienia. [15,39] Co za naprawd myla o
mnie ten wyjtkowy i niemal boski czowiek, wiedz ci, co spod
Farsalos towarzyszyli mu w ucieczce do Pafos.43 Nigdy nie
wspomnia o mnie inaczej, jak tylko z uznaniem i tsknot za
najlepszym przyjacielem. Wyzna wwczas, e ja widziaem dalej,
on za ywi nadziej na lepsze. I ty masz czelno atakowa mnie
w imi czowieka, ktrego - jak sam przyznajesz - by42

W obozie Pompejusza wszyscy byli pewni zwycistwa. Cyceron pisze

(Att. 11,6) o skrupulatnoci, z jak Lucjusz Lentulus sporzdza list cezarian
przeznaczonych do proskrypcji; znalaz si na niej m.in. Antoniusz.
43
Po klsce pod Farsalos Pompejusz uda si najpierw do Mityleny na
Lesbos, a potem do Pafos na Cyprze.

em przyjacielem, ty natomiast uczestniczye w licytacji jego

dbr?!44
[16,39] Ale nie mwmy wicej o wojnie, w ktrej ci si zbytnio
poszczcio. Nawet nie odpowiem na zarzut, e stroiem sobie
arty w obozie. Smutny to by obz, jednak ludzie, jeli maj w sobie co ludzkiego, choby targay nimi niepokoje, chc si czasem
odpry. [16,40] Skoro raz ganisz mj smutek, a raz arty,
dowodzi to, e w niczym nie przebraem miary.
Zaprzeczye, jakobym dosta jaki spadek. Oby ten zarzut by
prawdziwy. yliby wwczas moi liczni przyjaciele i krewni. Lecz
skd ta myl? Otrzymaem przecie w spadku przeszo dwadziecia
milionw sestercw. Przyznam jednak, e w tej materii wikszy z
ciebie szczciarz: mnie czyni spadkobierc jedynie przyjaciel,
wic korzy, jeeli jaka bya, wizaa si z alem; ciebie
spadkobierc zrobi Lucjusz Rubriusz z Kasynum, ktrego nigdy
na oczy nie widzia. [I6,41] I patrz, jak te ci pokocha ten, co nie
wiedzia, czy biay, czy czarny! Pomin swego bratanka, syna
Kwintusa Fufiusza, zacnego rzymskiego ekwity i najlepszego
przyjaciela, i nawet nie wspomnia o czowieku, ktrego zawsze
publicznie ogasza swym spadkobierc. Dziedzicem uczyni ciebie,
ktrego nigdy nie widzia, a w kadym razie nigdy nie pozdrowi.
Chciabym, jeli nie jest to dla ciebie zbyt trudne, eby opisa rysy
twarzy Lucjusza Turseliusza, powiedzia, ile mia wzrostu, gdzie
jego miasto i ktra tribus. Odpowiesz: Nie wiem, ale wiem, jakie
mia posiadoci". On pozostawi ci spadek, wydziedziczajc brata.
Wiele jeszcze innych majtkw ludzi cakiem sobie obcych zagarn Antoniusz jako spadkobierca, si usuwajc prawowitych
dziedzicw. [16,42] Ale najbardziej zdziwio mnie, e wspominasz
o spadkach, skoro sam nie obje spadku po swym ojcu.45
[17,42] Gupcze! Przez tyle dni46 deklamowae w cudzej posiadoci, by to wszystko przygotowa. Swoj drog zwyke wiczy
si w deklamacjach po to, by - jak mawiaj twoi bliscy - wino odparowa, a nie wyostrzy umys. Dla artu te trzymasz nauczyciela. Wedug ciebie i twoich towarzyszy od kielicha - to retor. Pozwolie mu mwi na twj temat wszystko, co zechce. Cakiem
44

Antoniusz naby dobra Pompejusza za czterdzieci milionw sestercw.

Ojciec Antoniusza, Marek Antoniusz Kretyk (Marcus Antonius Creticus),
by bankrutem.
46
Antoniusz od 2 do 19 wrzenia przebywa w willi tecia Pompejusza, w
ktrej posiadanie wszed po zlicytowaniu dbr pompejaczykw.
45

dowcipny z niego czowiek, lecz i atwe to zadanie mwi przeciwko tobie i

twoim bliskim. Spjrz, jak dalece rnisz si od swojego dziada. On zwyk
mwi rozwanie, na temat - ty w biegu gadasz od rzeczy. [17,43] A jak
olbrzymi zapat otrzymuje w retor!? Suchajcie, suchajcie, ojcowie, i
poznajcie rany rzeczypospolitej. Oto na Polu Leontyskim wyznaczye
retorowi Sekstusowi Klodiuszowi dwa tysice jugerw, oczywicie
zwolnionych od podatku, a pomimo to niczego si nie nauczye za tak wielk
zapat, ktra obciya nard rzymski. Czy i to, bezczelny czowieku, pochodzi z zapiskw Cezara? Lecz o gruntach leontyskich i kampaskich, ktre
wydarszy pastwu, przekaza on w posiadanie ludziom najbardziej
zhabionym, wspomn jeszcze pniej.
Wystarczajco ju odpowiedziaem na jego zarzuty. Czas pomwi o
samym naszym odnowicielu i mentorze, lecz nie wyczerpi wszystkiego od
razu, aby zawsze mie co nowego w zanadrzu, jeli czciej przyjdzie mi z
nim walczy, a na to si zanosi. atwe to zadanie, zwaywszy mnogo jego
wad i przewinie.
[18,44] Chcesz, bymy si przyjrzeli dziecistwu? Tak sdz, zacznijmy
wic od pocztku. Czy pamitasz, jak zbankrutowae jeszcze jako chopak?47
Powiesz: Ojca to wina". Niech bdzie. Oto obrona przepeniona synowsk
mioci. Jednak dowodzi twej bezczelnoci, e w teatrze zasiada w
pierwszych czternastu rzdach, cho ustawa Roscjusza wyznaczaa osobne
miejsca dla marnotrawcw, nawet gdy kto zosta nim nie z wasnej winy, lecz
zrzdzeniem losu. Przywdziae tog msk i wnet zamienie j na sukni
niewieci. Najpierw bya z ciebie zwyka nierzdnica, miae pewny i
niemay zarobek za sromot, ale szybko zjawi si Kurion, ktry odwid ci
od nierzdu, jakby odzia w stole48 i umieci w zwizku stabilnym i trwaym,
[18,45] Nigdy aden chopiec kupiony dla zaspokojenia chuci nie by tak
ulegy swojemu panu, jak ty Kurionowi. Ile razy jego ojciec wyrzuca ci ze
swego domu, ilu strw wystawi, eby progu nie przekroczy? Ty jednak
pod oson nocy, zachcony dz i przynaglany nadziej na zapat,
wchodzie przez dach. Dom Kuriona nie mg duej znie tej
47

JAKO CHOPAK (praetextatus; dos. 'w modzieczej todze') - tog

bramowan purpur (toga praetexta) w wieku szesnastu lub siedemnastu lat
uroczycie zdejmowali synowie obywateli rzymskich i przywdziewali tog
msk (toga virilis) na znak osignicia penoletnoci; Antoniusz zosta sierot
w wieku dziesiciu lat.
48
STOLA - wierzchnie ubranie matron rzymskich. Cyceron wypowiada si tu
ze zjadliw ironi.

rozpusty. Chyba wiesz, e mwi o sprawach doskonale mi znanych? Przypomnij sobie, jak stary Kurion lea w ku smutkiem
przepeniony, a syn, ze zami przypadszy mi do stp, powierza
ciebie mojej opiece i baga, bym go broni przed ojcem, jeliby ten
zada szeciu milionw sestercw. Tak sum bowiem, jak mwi, porczy za ciebie. Paajc za mioci, twierdzi, e nie mgby znie boleci rozstania z tob i oto sam pjdzie na wygnanie.
[18,46] Przywrciem wwczas spokj, czy raczej po prostu usunem tak wielkie nieszczcie zagraajce tej skdind szczliwej
rodzinie. Przekonaem ojca, by popaci dugi syna, za rodzinny
majtek wykupi dobrze zapowiadajcego si i charakterem, i umysem modzieca, a skorzystawszy z ojcowskiego prawa i autorytetu, zabroni mu nie tylko przyjani si z tob, lecz i spotyka. Skoro przypomniae sobie, co wtedy zrobiem, czy waysz si
zaatakowa mnie obelgami inaczej, jak tylko polegajc na ludziach,
ktrych widzimy uzbrojonych w miecze?
[19,47] Lecz pomimy ju nierzd i sromot, gdy o pewnych
sprawach nie wypada mi mwi. Ty jeste mielszy, bo dopucie
si tego, czego przyzwoity przeciwnik nie wywleka. Spjrzmy na
dalszy bieg ycia. Przedstawi go wam tylko pobienie, bowiem
myl pieszy ku temu, co zdziaa on podczas wojny domowej, w
owym czasie najwikszego nieszczcia dla rzeczypospolitej, i ku
temu, co teraz robi kadego dnia. To, o czym powiem,
zdecydowanie lepiej znane jest wam ni mnie, lecz skoro
dotychczas suchalicie uwanie, posuchajcie i dalej. Zaiste nie
tylko na wie o takich sprawach, ale na sam o nich wzmiank
kadego powinno ogarn wzburzenie.
Krtko wspomn o dawniejszych sprawkach, bym nie zacz zbyt
pno mwi o tych ostatnich. [19,48] Oto ten czowiek, ktry
rozpamituje wywiadczone mi dobrodziejstwa, by powiernikiem
trybuna Klodiusza, sta si agwi wznieconych przez niego poarw i ju wtedy knu co take w jego domu.49 Sam wie najlepiej,
co chc powiedzie. Potem droga do Aleksandrii - wbrew woli senatu, wbrew dobru rzeczypospolitej i wbrew woli bogw.50 A za
49

Cyceron ma zapewne na myli nie tyle romans Antoniusza z Fulwi, jego

przysz on, a wwczas maonk Klodiusza, ile jakie knowania
Antoniusza i Klodiusza, by moe plany zgadzenia Pompejusza.
50
W 57 r. krl Egiptu Ptolemeusz Auletes zwrci si do Rzymian z prob
o pomoc w odzyskaniu tronu. Wrby byy niepomylne, wic senat odmwi,
a mimo to w roku 56 prokonsul Syrii Gabiniusz udzieli pomocy
Ptolomeuszowi, jako e zosta przez niego przekupiony. Antoniusz dowodzi
wwczas jazd w wojsku Gabiniusza.

wodza mia Gabiniusza, z ktrym cokolwiek by przedsiwzi, zawsze byoby suszne. Jaki by jego powrt? Z Egiptu, zanim do
domu, najpierw uda si w najdalsze zaktki Galii.51 Tylko gdzie
by jego dom? Kady mia wwczas swj dom, tylko ty go nie
miae. Do domu" - mwi? Gdzie na caej ziemi byo miejsce,
gdzie moge stpa po swoim, z wyjtkiem jednego Mizenum,
ktre wraz z towarzyszami trzymae niczym Sizapon?
[20,49] Przyjedasz z Galii, eby si stara o kwestur.52 Wa
si tylko powiedzie, e najpierw poszede do swej matki, a nie do
mnie. Ju wczeniej dostaem od Cezara list z prob, bym da si
tobie przeprosi, wic nawet nie pozwoliem ci mwi o wybaczeniu. Darzye mnie szacunkiem, a ja ci wsparem w staraniach o
kwestur. Take wtedy usiowae przy aprobacie narodu rzymskiego zabi Publiusza Klodiusza na Forum. Cho postanowie to
na wasn rk, nie z mego poduszczenia, jednak rozgaszae, e jak mniemasz - jeli go nie zabijesz, nigdy nie wynagrodzisz wyrzdzonych mi krzywd. Nie pojmuj wic, czemu twierdzisz, e z
mojej zachty dokona tego Milon, skoro ciebie, tak chtnego, nigdy nie zachcaem. Swoj drog, gdyby zamiar urzeczywistni,
wolabym, by zasug t przypisano twemu mstwu, a nie memu
poparciu.
[20,50] Zostae kwestorem i zaraz potem, bez uchway senatu,
niewyznaczony przez losowanie i nie na mocy ustawy, pobiege
do Cezara.53 Upatrywae tam jedynego na ziemi schronienia dla
ubogich, zaduonych, dla ajdakw, ktrzy stracili cel ycia. Na
chwil wzbogacony dziki darom Cezara i wasnym dzierstwom,
jeli moe wzbogaci si kto, kto natychmiast wszystko trwoni, po
czym znw ubogi skwapliwie obje trybunat,54 by na tym urzdzie sta si w miar moliwoci podobnym do swego maonka.55
[21,50] Posuchajcie teraz, prosz, ju nie o jego prywatnych wystpkach i wyuzdaniu, ktrym zhabi swj dom, lecz o tym, jak
w niegodziwy zbrodniarz wystpi przeciw nam i naszemu mieniu, czyli przeciw caej rzeczypospolitej. W jego zbrodniach bowiem odkryjecie zalek wszelkich nieszcz. [21,51] Za
konsulatu
51

W roku 54 Antoniusz popieszy do walczcego w Galii Cezara.

W roku 53.
53
W roku 52.
54
W roku 50.
55
Maonkiem Antoniusza Cyceron nazywa Kuriona; zob. Cyceron (Phil.
2,18,44). W 50 r. Kurion zosta trybunem i by bardzo oddany Cezarowi.
52

Lucjusza Lentulusa i Gajusza Marcellusa,56 w kalendy styczniowe,

gdy pragnlicie wesprze zachwiane i niemale upadajce pastwo
i bylicie gotowi uwzgldni interesy samego Cezara, gdyby si
opamita, wwczas to waszym planom Antoniusz przeciwstawi
przehandlowany i zaprzedany Cezarowi trybunat i podoy swj
kark pod topr sprawiedliwoci, od ktrego wielu mniej winnych
zgino. Przeciw tobie, Antoniuszu, senat -jeszcze cay, nim zgaso
tyle jego gwiazd - uchwali ustaw, jak zwyczajem przodkw
zwyk uchwala przeciwko wrogiemu obywatelowi. I ty masz
czelno atakowa mnie wobec tych samych senatorw, ktrzy
mnie uznali za zbawc rzeczypospolitej, a ciebie za wroga? Nie
mwimy o twojej wczesnej zbrodni, cho pami o niej nie wygasa. Dopki rodzaj ludzki oraz imi narodu rzymskiego trwa bd, czyli wiecznie, jeli ty w tym nie przeszkodzisz, dopty nie pjdzie w niepami twoje zgubne weto. [21,52] Bye senat
zalepiony czy rozwag postrada, skoro ty, jeden niedorostek,57
caemu stanowi nie pozwolie rozstrzygn o dobru pastwa? I to
nie jeden raz nie pozwalae rozmawia o uchwale senatu. Czy szo
o co innego, jeli nie o powstrzymanie ciebie od zniszczenia i
obrcenia rzeczypospolitej w perzyn? Gdy ani pierwsi obywatele
prob, ani starsi napomnieniami, ani cay senat rad nie mogli ci
odwie od zdania, przy ktrym - przekupiony - obstawae, wtedy
po wielu staraniach wreszcie zadano ci cios konieczny, jaki przed
tob ugodzi nielicznych, a aden spord nich nie osta si cay.
[21,53] Wtedy ten stan przeciwko tobie da bro do rki konsulom,
pozostaym urzdnikom i wadzom. Nie umknby im, gdyby si
nie schroni w obozie Cezara.
[22,53] Cezar chcia wprowadzi oglny zamt i wtedy ty - ty,
mwi, Marku Antoniuszu - jako pierwszy dae mu powd do
wypowiedzenia ojczynie wojny. C on bowiem innego podawa
za przyczyn swej szalonej decyzji i czynu, jak nie to, e senat
zlekceway prawo weta, znis uprawnienia trybuna, uszczupli
wadz Antoniusza? Pomijam, jak pozorna i baha to przyczyna,
zreszt nie
56

Na pocztku stycznia 49 r. senat zada od Cezara zoenia

namiestnictwa Galii i rozpuszczenia wojska. Uchwale tej sprzeciwiali si
sprzyjajcy Cezarowi trybunowie: Marek Antoniusz i Gajusz Kasjusz
Longinus. Senat zawiesi wic wszelkie przywileje, w tym prawo trybunw do
weta. Trybunowie uciekli do Cezara, a ten przekroczy Rubikon,
rozpoczynajc tym samym wojn domow.
57
Antoniusz w 49 r. mia 34 lata. Modo (adulescentia) w Rzymie trwaa
a do czterdziestki.

istnieje aden suszny powd, by ktokolwiek chwyci za bro przeciw rzeczypospolitej. Lecz nie mwmy o Cezarze, sam musisz
przyzna, e stae si przyczyn owej najzgubniejszej wojny.
[22,54] O nieszczsny, jeli wiesz, bardziej jeszcze nieszczsny,
jeli nie wiesz, e w ksigach zapisano, wyryto w pamici i poda
si do wiadomoci potomnym po wszystkie wieki, e z Italii zostali
wygnani konsulowie, a z nimi Gnejusz Pompejusz, chluba i
wiato narodu rzymskiego, e wszystkich mw konsularnych,
ktrym zdrowie pozwolio uczestniczy w haniebnej ucieczce,
pretorw, byych pretorw, trybunw ludowych, wiksz cz
senatu, modzie, jednym sowem ca rzeczpospolit wyrwano i
wygnano z jej siedzib. [22,55] Jak w nasionach tkwi zarodek drzew
i rolin, tak ty bye zarodkiem owej najbardziej opakanej wojny.
Bolejecie nad tym, e wybito trzy armie narodu rzymskiego.58
Wybi je Antoniusz. aujecie najznakomitszych obywateli. Ich
take zabra wam Antoniusz. Powaga tego stanu zostaa zdeptana.
Zdepta j Antoniusz. Wreszcie wszystko, co ogldalimy pniej a jakiego to nieszczcia nie ogldalimy, jeli dobrze to
rozwaymy - zawdziczamy jednemu Antoniuszowi. Jak w Troi
Helena, tak on by przyczyn wojny w rzeczypospolitej, przyczyn
zguby i zagady. Kres jego trybunatu podobny jest do pocztkw.
Dokona tego wszystkiego, na co senat nie pozwala, gdy
rzeczpospolita kwita. Zobaczcie jednak, jak w ramach tej zbrodni
dopuci si zbrodni jeszcze wikszej.
[23,56] Przywoa z wygnania wielu nieszcznikw, lecz wrd
nich o jego stryju59 nie ma adnej wzmianki. Jeeli by surowy,
dlaczego nie dla wszystkich? Jeli litociwy, dlaczego nie wobec
bliskich? Pozostaych pomin, do, e uaskawi skazanego za hazard Licyniusza Dentikulusa, swojego towarzysza do gry, jakby nie
wypadao gra w koci ze skazacem. A to w tym celu, by
wszystko, cokolwiek z nim przegra, dziki ustawie uznano za
spacone. Jaki podae narodowi rzymskiemu powd, dla ktrego
naleao przywoa owego czowieka z wygnania? Moe to, e
oskarono go zaocznie, e wyrok wydano bez wysuchania oskaronego, e nie odbya si adna rozprawa z mocy ustawy zakazujcej gry w koci,60 e uyto wobec niego przemocy i groono mu
58

Mowa o porakach wojsk republikanw, walczcych z Cezarem pod

Farsalos (48 r.), Tapsus (46) i Mund (45).
59
STRYJ - Gajusz Antoniusz, syn wielkiego mwcy i brat ojca Marka
Antoniusza; zosta skazany na wygnanie za naduycia.
60
Hazard, a zwaszcza gra w koci, by w Rzymie zakazany i karany.

broni, a na koniec, e - to samo mwiono i o twoim stryju - sdziowie zostali przekupieni? Nic takiego. Wszak by to czowiek
zacny i godzien rzeczypospolitej". Nie ma to wprawdzie zwizku
ze spraw, jednak wybaczybym, e zosta skazany za nic, gdyby
tak istotnie byo. Czy w najbardziej oczywisty sposb nie dowid
teraz swej namitnoci do hazardu czowiek, ktry przywrci do
dawnych praw najwikszego niegodziwca, bez wahania grajcego
w koci nawet na Forum i skazanego za hazard ?
[23,57] W cigu tego samego trybunatu, gdy Cezar, ruszywszy
do Hiszpanii, wyda na pastw Antoniusza Itali, jakie on odbywa
podre, w jaki sposb wizytowa miasta municypalne!61 Wiem, e
w swej mowie poruszam temat dyskutowany najszerzej i e to, o
czym teraz mwi oraz co jeszcze mam zamiar powiedzie, lepiej
jest znane wszystkim, ktrzy wwczas przebywali w Italii, ni
mnie, tam nieobecnemu. Wspomn jednak o poszczeglnych sprawach, cho w aden sposb nie dorwnam waszej wiedzy.
Czy gdzie na wiecie kiedykolwiek syszano o tak wielkiej
habie, zu i sromocie? [24,58] Oto trybun ludowy jecha
dwukk, przed nim uwieczeni laurem liktorzy,62 a wrd nich w
otwartej lektyce niesiono komediantk. Zacni mieszkacy
municypiw, z obowizku wychodzc naprzeciw, pozdrawiali j
imieniem Wolumnii, a nie tym znanym z teatru. Dalej poda wz
ze strczycielami, bezecnymi towarzyszami Antoniusza;
wzgardzona matka za przyjacik bezwstydnego syna podaa
niczym za synow. O kobieto, jakim nieszczciem okazaa si
twoja podno! We wszystkich municypiach, prefekturach,
koloniach, w caej wreszcie Italii pozostawi lady swych ajdactw.
[24,59] Trudno i doprawdy niebezpiecznie, senatorowie, gani
pozostae jego czyny. Bra udzia w wojnie. Nasyci si krwi
obywateli bynajmniej do niepodobnych - mia szczcie, jeli w
zbrodni w ogle moe by jakie szczcie. Nie chc jednak urazi
weteranw, cho niepodobna jest sprawa onierzy i twoja,
Antoniuszu: oni poszli za wodzem, ty im go wyszukae. Niczego
wic nie powiem na temat wojny domowej, eby w nich nie
wzbudzi do mnie nienawici.
Jako zwycizca powrcie z legionami z Tessalii do
Brundyzjum. Nie zabie mnie tam. Wielkie to dobrodziejstwo,
przyznaj bowiem,
61

W roku 49.
Przywilej posiadania liktorw nie przysugiwa trybunowi, ktrym
wwczas by Antoniusz.
62

e moge, jakkolwiek nie byo w twoim otoczeniu czowieka,

ktry nie uznawaby, e naley mnie oszczdzi. [24,60] Tak
wielka jest przecie mio ojczyzny, e take wasi legionici,
pamitajc, i j ocaliem, uwaali mnie za nietykalnego. Lecz
niech i tak bdzie, e oto dae mi co, czego nie zabrae, i e
zawdziczam ci ycie dlatego, e mnie go nie pozbawi. Czy zwaszcza wiedzc, co ode mnie usyszysz - na tyle powstrzymae
si od zniewag, bym dalej mg zachowa w sercu to twoje
dobrodziejstwo, jak je zreszt dotd zachowywaem? [25,61]
Przybye do Brundyzjum wprost na ono i w objcia swojej
aktoreczki. C to? Czybym kama? Jaka to ndza nie mc
zaprzeczy temu, co wstyd wyzna. By moe nie wstydzie si
przed mieszkacami municypiw, ale czy nie powinno by ci
gupio wobec wojska weteranw? Ktry z onierzy nie zobaczy
jej w Brundyzjum? Ktry nie wiedzia, jak dug drog przebya,
by ci powinszowa? Ktry nie poaowa, e zbyt pno poj, za
jak bezecnym czowiekiem poda? [25,62] A potem znowu
przejazd przez Itali w towarzystwie tej samej komediantki,
bezlitosne i uciliwe dla mieszkacw kwaterunki wojsk po
miastach, w Rzymie haniebna grabie zota, srebra i przede
wszystkim wina.
Doszo do tego, e bez wiedzy przebywajcego wtedy w Aleksandrii Cezara dziki staraniom przyjaci Antoniusz zosta mianowany dowdc jego jazdy; uzna wtedy, e ma pene prawo y z
Hippiaszem, a dozr koni skarbowych powierzy komediantowi
Sergiuszowi.63 Wybra sobie wwczas na mieszkanie dom Marka
Pizona, a nie ten, ktry habi teraz.64 Po co miabym dalej wylicza
jego dekrety, rabunki, wyudzone spadki i zagrabione posiadoci?
Drczy go niedostatek. Nie mia si do kogo zwrci, bo jeszcze
nie spyny kolosalne spadki po Lucjuszu Rubriuszu czy Lucjuszu
Turseliuszu, jeszcze nie obj niespodziewanego spadku po Pompejuszu i po wielu innych nieobecnych. Musia y jak zbje, co
tyle maj, ile zdoaj nagrabi.
[25,63] Lecz pomimy to, co dowodzi przeogromnej
niegodziwoci. Pomwmy raczej o kompletnym braku charakteru.
Ty, Antoniuszu, ze swym gardem, z tymi szerokimi barami, z t
waciw
63

W 47 r. Antoniusz zosta dowdc jazdy (magister equitum), w zwizku z

czym mg w myl zoliwostki Cycerona wspy z niejakim Hippiaszem
(imi pochodzi od greckiego sowa hippos 'ko'). Dozr nad komi
skarbowymi mg sprawowa wycznie ekwita lub senator.
64
Gdy Cyceron wygasza drug filipik, Antoniusz zajmowa dom
Pompejusza.

gladiatorom si fizyczn, tye wina na weselu z Hippiaszem wyopa, i nazajutrz musiae rzyga w obliczu narodu rzymskiego.
C to za ohyda nieznona nie tylko dla suchaczy, ale i dla widzw! Gdyby przytrafio ci si to przy stole, wrd twych ogromnych pucharw, kt nie wziby tego za rzecz wstrtn? Tymczasem na zgromadzeniu narodu rzymskiego urzdnik penicy swoje
obowizki, dowdca jazdy, ktremu nawet czkn nie wypada,
obrzyga siebie samego i cay trybuna mierdzcymi winem niestrawionymi kawakami jedzenia. Lecz sam przyznaje, e to naley
do jego brudw. Przejdmy do czynw bardziej chwalebnych.
[26,64] Cezar powrci z Aleksandrii65 szczliwy, a
przynajmniej tak mu si zdawao. Moim zdaniem aden wrg
ojczyzny szczliwy by nie moe. Zatknito wczni przed
wityni Jowisza Statora. Dobra Gnejusza Pompejusza - biada
mnie nieszczsnemu: chocia ez mi ju brakuje, serce cigle boli! dobra Gnejusza Pompejusza Wielkiego, powiadam, wony
zlicytowa wzbudzajcym ao gosem. Na wie o tym jkn
Rzym, zapomniawszy o niewoli. Cho wszystkich ogarnia strach,
bo niewola ujarzmia dusze, jednak wwczas bez skrpowania
zapaka nard rzymski. Gdy wszyscy zamarli w oczekiwaniu, czy
znajdzie si kto tak niegodziwy, szalony, wrg bogw i ludzi tak
nieprzejednany, e odwayby si przystpi do tej zbrodniczej
licytacji, ty jeden, Antoniuszu, nie miae skrupuw.66 Chocia
wok owej wczni zgromadzio si wielu ludzi, ktrzy nie
cofnliby si przed wszelkimi innymi otrostwami, tylko ty jeden
powaye si na to, przed czym wszyscy zuchwalcy wzdragali si i
cofali z przestrachem. [26,65] Czy tak bardzo bye zalepiony czy
raczej szalony, e nie wiedziae o tym, i po pierwsze jako
nabywca tu urodzony, a po wtre nabywca dbr Pompejusza
cigniesz na siebie przeklestwo i nienawi Rzymian, e
wszystkich bogw i ludzi bdziesz mia za nieprzyjaci? Z jak
zuchwaoci ten marnotrawca rzuci si na majtek czowieka,
ktry swym mstwem sprawi, e nard rzymski sta si
postrachem dla obcych i by ceniony za sw sprawiedliwo!
[27,65] Kiedy wic nagle unurza si w bogactwie Pompejusza,
wnet skaka z radoci niczym komediowy ndzarz, co sta si bogaczem. Lecz, jak powiedzia pewien poeta, zy nabytek nie idzie
65

Jesieni 47 r.
W rzeczywistoci Antoniusz nie by jedynym licytujcym, co zreszt sam
Cyceron przyznaje w innym miejscu; zob. Cyceron (Phil. 13,5,11).
66

w poytek".67 [27,66] Niewiarygodne, wrcz graniczy z cudem, e

mg roztrwoni tak wielki majtek, nie mwi: w kilka miesicy,
lecz w kilka dni. Ogromne iloci wina, mnstwo najlepszego srebra,
kosztowne szaty, liczne wytworne i gustowne sprzty, nalece do
czowieka nielubujcego si w zbytku, lecz jednak bogatego - po
paru dniach nie zostao z tego nic. [27,67] Jaka Charybda bya tak
aroczna? Charybda, mwi, jeli w ogle istniaa, by to jeden
tylko stwr. Bogowie, ratujcie! Zdaje si, e cay Ocean ledwie
mgby pochon takie bogactwa, rozproszone w tylu miejscach.
Niczego nie zamknito, niczego nie opiecztowano, niczego nie
spisano. Penymi skadami wina obdarowywa najwikszych
niegodziwcw: jedne porywali komedianci, inne komediantki. W
domu roio si od hazardzistw i pijakw. opali caymi dniami i
wszdzie. Czsto te spacano dugi, nie zawsze bowiem
Antoniuszowi w grze w koci dopisywao szczcie. W
pomieszczeniach niewolnikw mona byo zobaczy ka zasane
kobiercami Pompejusza. Przestacie wic si dziwi, e przehulali
wszystko tak szybko. Tak wielka rozpusta zdoa w mgnieniu oka
pochon niejedno dziedzictwo, choby i znaczne, jakim byo
dziedzictwo Pompejusza, a take cae miasta i krlestwa. [27,68] O
niezmierzona zuchwaoci! Oto miae czelno osobicie wkroczy
do gmachw, ogrodw i do owego domu, przestpi czcigodny
prg, pokaza bezwstydn twarz Penatom? Czy nie wstydzisz si
tak dugo przebywa pod dachem, na ktry przez pewien czas nikt
nie mg spojrze, nikt nie mg go bez ez min? W tym domu,
chocia jeste gupcem, nic ci przecie nie cieszy. [28,68] Chyba
nie mylisz, e wchodzisz do wasnego domu, gdy dostrzegasz w
westybulu zdobyte na nieprzyjacioach dzioby okrtw?68 Nie moe
by. Choby tak dalece by pozbawiony rozumu i wyczucia, jak
jeste, to jednak znasz siebie, swoje sprawy i ludzi. Myl, e ty
nigdy: ani na jawie, ani we nie, nie zdoasz uspokoi myli.
Jakkolwiek jeste porywczy i szalony, na pewno przenika ci
strach, gdy staje przed oczyma posta owego nieprzecitnego
czowieka, i ze snu si zrywasz, a czsto nie pic, wpadasz w
obd. al mi nawet tych cian i dachw. [28,69] Czy w dom
oglda kiedykolwiek co innego oprcz skromnoci, co niezgodnego z najlepszymi obyczajami i niezomn dyscyplin? Ten m
67

Cytat (male parta male dilabuntur) prawdopodobnie z tragedii Newiusza,

odpowiada take innemu naszemu przysowiu: kradzione nie tuczy".
68
Mowa o przywiezionych ze zwyciskiej wojny z piratami (66 r.) trofeach
Pompejusza.

by, jak sami wiecie, ojcowie, wielki poza domem, a w domu rwnie godny podziwu i nie mniej zasuguje na pochwa jego ycie
prywatne ni dziaalno publiczna. Teraz w jego domostwie zamiast sypialni - dom publiczny, zamiast jadalni - knajpy. Antoniusz
twierdzi, e ju nie. Nie sprawdzajcie, przecie sta si uczciwy.
Rozkaza tamtej swej komediantce zabra rzeczy, zgodnie z ustaw
XII Tablic klucze odebra, przepdzi.69 Jake wic szacowny to
obywatel, jak honorowy! Nie byo w jego yciu niczego bardziej
zacnego ni rozwd z komediantk.
[28,70] Czsto powtarza: i konsul, i Antoniusz", czyli: i
konsul, i najwikszy bezwstydnik", i konsul, i najwikszy
niegodziwiec". Kime innym jest bowiem Antoniusz? Przecie
gdyby w imieniu zawarta bya godno, to twj dziad mgby
powiedzie kiedy o sobie: i konsul, i Antoniusz". Nigdy nie
powiedzia. Tak te mgby powiedzie mj kolega w konsulacie,
twj stryj - chyba e ty jeden jeste Antoniuszem.
Lecz pomijam wykroczenia niemajce nic wsplnego z walk
stronnictw, ktr pognbie rzeczpospolit. Wracam do wojny domowej za twoj spraw pocztej, rozdmuchanej i przeprowadzonej.
[29,71] Od ktrej to wojny ucieke, czy z powodu tchrzostwa,
czy dla rozpusty, a wczeniej skosztowae krwi obywateli, lub raczej si jej naopae. Szczeglnie wykazae si w bitwie pod
Farsalos.70 Zabie Lucjusza Domicjusza, czowieka znakomitego i
przezacnego. Z wielkim okruciestwem wymordowae wielu,
zwaszcza tych, ktrzy ratowali si ucieczk, a Cezar, by moe,
darowaby im ycie, jak to czyni nierzadko w przypadku innych.
Dlaczego wic po dokonaniu tak licznych i chwalebnych czynw
nie podye za Cezarem do Afryki? Przecie do koca wojny byo jeszcze daleko.
Jakie wic miejsce dostao ci si przy nim po jego powrocie
stamtd? Czy miae jakiekolwiek znaczenie? Bye kwestorem,
gdy Cezar dowodzi wojskiem, dowdc jazdy za jego dyktatury,
przyczyn wojny, sprawc okruciestwa, uczestnikiem upu.71 Na
mocy - jak sam mwie - testamentu Cezara zostae jego sy69

Ironia polega na zastosowaniu formuy rozwodowej: rozkaza zabra

rzeczy, klucze odebra" (res suas habere iussit et clavis ademit), do
zakoczenia wolnego zwizku Antoniusza z aktork.
70
SZCZEGLNIE WYKAZAE SI (fueras antesignanus; dos. 'bye
onierzem walczcym w pierwszym szeregu, przed sztandarami').
71
Marek Antoniusz by kwestorem w roku 52, a dowdc jazdy w 47.

nem,72 ale wwczas pozwano ci do sdu o pienidze, ktre by

winien za nabyty na licytacji dom Pompejusza i ogrody. [29,72]
Najpierw odpowiedziae bardzo zuchwale i - niech si nie wydaje,
e zawsze mwi przeciw tobie - niemal susznie i sprawiedliwie:
Czy to ode mnie Gajusz Cezar domaga si pienidzy? Dlaczego
raczej nie ja od niego? Czy beze mnie odnis zwycistwo? Nawet
nie mgby, bo to ja dostarczyem powodu do wojny domowej,
zgosiem zgubne ustawy, chwyciem za bro przeciw konsulom i
wodzom narodu rzymskiego, przeciw senatowi i narodowi
rzymskiemu, przeciw rodzimym bogom, otarzom i ogniskom
domowym, przeciw ojczynie. Czy on tylko dla siebie zwyciy?
Dlaczego ludzie, ktrzy dokonali zbrodni pospou, nie mieliby si
take podzieli upem?". Susznie domagae si swojej czci, ale
co z tego? Cezar by potniejszy. [29,73] Nie zwaajc wic na
twoje krzyki, wysa onierzy do ciebie i twych porczycieli, a ty
natychmiast przedstawie ow przesawn list.73 Jake si ludzie
miali, e duga ta lista i takie mnstwo na niej rnych posiadoci,
ale wrd nich oprcz czci gruntw w Mizenum nie byo niczego,
co przy sprzeday moge poda za sw wasno. Zaprawd
aosna bya owa licytacja: nieliczne szaty Pompejusza i to
poplamione, jakie pogite srebrne naczynia, brudni niewolnicy.
Bolelimy wic, widzc, e oto wszystko, co si ostao. [29,74]
Spadkobiercy Lucjusza Rubriusza na mocy dekretu Cezara
wstrzymali t licytacj. Stropi si dra: nie wiedzia, dokd si
uda, ale wanie wtedy zaczy kry pogoski, e w domu Cezara schwytano ze sztyletem w rku nasanego przez Antoniusza
morderc. Cezar otwarcie skary si na to, atakujc ci w senacie.
Cezar rusza do Hiszpanii, o kilka dni przeduajc ci termin spaty
dugw z powodu twego ubstwa. Nawet wtedy za nim nie podye. Niezrwnany gladiator osab tak szybko? Czy wic ktokolwiek
baby si czowieka tak niemiaego w dziaaniach na rzecz swego
stronnictwa, to jest w obronie wasnego majtku?
[30,75] Wybra si raz wreszcie do Hiszpanii,74 lecz - jak twierdzi - bezpiecznie dotrze nie mg. Jake wic dotar tam Dolabella? Trzeba byo, Antoniuszu, albo nie przystpowa do tej sprawy,
72

Testament Cezara wymienia Antoniusza razem z Decymusem Juniuszem

Brutusem jako kolejnych po Oktawianie spadkobiercw.
73
Antoniusz jako niewypacalny dunik by zobowizany przedstawi list
swych dbr przeznaczonych do zlicytowania.
74
Tj. pod koniec 46 r., na wojn przeciwko Labienusowi i synom
Pompejusza: Gnejuszowi i Sekstusowi.

albo wytrwa w niej a do koca. Cezar stoczy z obywatelami trzy

bitwy: w Tessalii, w Afryce i w Hiszpanii. We wszystkich tych bitwach bra udzia Dolabella, w Hiszpanii zosta nawet ranny. Jeli
mnie pytasz o zdanie, wolabym, eby do tego wszystkiego nie doszo, lecz gania za to, e przystpi do zej sprawy, naley go jednak pochwali za stao. A z ciebie co za czowiek!? Synowie
Pompejusza wtedy po raz pierwszy zadali zwrotu ojczyzny.75
Niech bdzie, e leao to w interesie ich stronnictwa. Upomnieli
si poza tym o bogw ojczystych, otarze, ogniska domowe, Lary
swej rodziny, na ktre ty napad. Orem dopominali si o to, co
zgodnie z prawem do nich naleao. Jeli w najbardziej niegodziwej
sprawie moe by co sprawiedliwego, czy nie postpiby
najbardziej sprawiedliwie, walczc przeciw synom Pompejusza? Ty
- nabywca ich skonfiskowanego majtku. [30,76] Czy Dolabella
mia za ciebie bi si w Hiszpanii, podczas gdy ty obrzygiwae w
Narbonie stoy gospodarzy?
A jaki by jego powrt z Narbony! On teraz pyta, dlaczego i ja
nagle zawrciem, ju bdc w drodze. Niedawno przedstawiem,
senatorowie, powd mego powrotu.76 Chciaem, o ile by si udao,
przed kalendami styczniowymi przysuy si rzeczypospolitej. A
gdy pytasz, jak wrciem, odpowiadam: po pierwsze - za dnia, nie
pod oson nocy, po drugie - w senatorskich butach i w todze, a nie
w galijskich kamaszach i paszczu. Oj, patrzysz na mnie i chyba
jeste wcieky. Pojednaby si ze mn, gdyby wiedzia, jak mi
wstyd twej niegodziwoci, ktrej ty sam si nie wstydzisz. Wrd
wszelakich podoci wielu ludzi nie widziaem wikszej, nie
syszaem o niczym bardziej podym. Jako dowdca jazdy, cho
bye nim jedynie w swoim mniemaniu, starae si czy raczej
ebrae o konsulat na rok nastpny, w galijskich kamaszach i
paszczu biegajc po municypiach i koloniach Galii, gdzie i ja
niegdy ubiegaem si o konsulat, gdy jeszcze byo w zwyczaju
ubiega si o konsulat, a nie ebra o niego.
[31,77] Teraz przyjrzyjcie si pochoci tego czowieka. Gdy
okoo godziny dziesitej77 przyby do Czerwonych Ska, zaszy si
w jakiej knajpce i po kryjomu pi tam a do wieczora. Nastpnie
75

Po porakach poniesionych pod Farsalos i Tapsus synowie Pompejusza,

Gnejusz i Sekstus, zgromadzili w Hiszpanii potne wojsko. Cezar pokona
ich pod Mund, gdzie zgin Gnejusz Pompejusz. Sekstus przeorganizowa
wwczas armi i dzielnie walczy a do 36 r., kiedy to zosta pokonany przez
Agrypp.
76
Zob. Cyceron (Phil. 1,3,7).
77
Wedle rzymskiej rachuby to po poudniu, na dwie godziny przed
zmrokiem.

szybko pojecha dwukk do Rzymu i z zakryt twarz poszed do

domu. Odwierny: Kto ty?" - Posaniec od Marka". Natychmiast
prowadz go do kobiety, dla ktrej powrci.78 Wrcza jej list. Ona
czytaa go, paczc, by to bowiem list miosny, o tym, e z
komediantk wszystko skoczone, e Antoniusz zdawi w sobie
uczucie do tamtej i na on je przela. Litociwy w czowiek nie
mg znie, e kobieta coraz rzewniej pacze, zdejmuje kaptur i
rzuca si jej na szyj. O ajdaku! C bowiem innego mog powiedzie? Brak mi odpowiedniejszego okrelenia. Bezwstydniku,
noc zatrwoye Rzym, a ca Itali na kilka dni przeje strachem,79 po to, by niespodziewanie zjawi si u ony i zrobi jej
niespodziank? [31,78] Wrcie dla mioci, ale i poza domem
istniaa przyczyna twego powrotu - bardziej haniebna: chodzio o
to, by Lucjusz Plankus nie sprzeda twych porczycieli.80
Wzbudzie powszechne drwiny, gdy sprowadzony przez trybuna
ludowego na zgromadzenie powiedziae, e wracasz, by zaatwi
swe sprawy. Lecz do o drobiazgach, przejdmy do spraw
powaniejszych.
[32,78] Hen, hen daleko wyjechae na spotkanie Gajuszowi Cezarowi powracajcemu z Hiszpanii. Opucie go szybko i wrcie, by wiedzia, e cho jeste niezbyt odwany, to przynajmniej
gorliwy. Znw jakim sposobem zostae jego przyjacielem. Mia
to zgoa w sobie Cezar: jeli pozna kogo jako doprowadzonego
do ruiny i zaduonego i jeli przy tym by to czowiek lekkomylny i zuchway, tym chtniej do przyjani go dopuszcza. [32,79] Jako osob, ktr wspaniale rekomenduj owe zalety, ogoszono ci
konsulem razem z samym Cezarem. Ja si nie al na krzywd Dolabelli, ktrego wwczas skuszono, nakoniono i okpiono. Kt nie
wie, jak perfidnie obaj postpilicie wtedy z Dolabell? Cezar najpierw nakoni go do stara o konsulat, a gdy tamten otrzyma zgod, na siebie samego przenis urzd. Ty doda do jego wiaroomstwa swoje przyzwolenie.
Nadchodz kalendy styczniowe,81 zbieramy si w senacie. Dolabell zaatakowa wwczas Antoniusza o wiele ostrzej i
gwatowniej
78

Tj. do Fulwii.
Strach wzbudziy pogoski, e powrt Antoniusza spowodowany jest
porak i mierci Cezara, co mogio oznacza kolejne zamieszki i represje ze
strony pompejaczykw.
80
Cezar zleci Lucjuszowi Munacjuszowi Plankowi przeprowadzenie
licytacji dbr Antoniusza i dbr jego porczycieli, jeli ten nie spaci dugu,
jaki zacign wobec skarbu pastwa, uczestniczc w licytacji dbr
Pompejusza.
81
Roku 44.
79

ni ja teraz. [32,80] Jak mu ten - dobrzy bogowie! - w zdenerwowaniu odpowiedzia. Cezar przed odjazdem da do zrozumienia, e
rozkae, by Dolabella zosta konsulem (a powiada si, i nie by
krlem ten, co zawsze mwi i poczyna sobie po krlewsku), kiedy
wic Cezar tak powiedzia, wtedy w dobry augur owiadczy, e
moc swego urzdu poprzez wrby moe wstrzyma lub
uniewani komicja i zapewni stanowczo, e to zrobi.
Rozpoznajcie w tym niewiarygodn gupot tego czowieka.
[32,81] Czy jako konsul, gdyby nie by augurem, nie moge
dokona tego, czego - jak mwie -wolno ci dokona na mocy
prawa kapaskiego? Zwa, e nawet atwiej. Wszak my,
augurowie, posiadamy tylko prawo ogaszania wrb, a konsulowie
i pozostali urzdnicy maj rwnie prawo przypatrywania si im.82
Zamy, e powiedzia tak przez pomyk, przecie nie wolno
wymaga roztropnoci od czowieka wiecznie pijanego. Lecz
zwacie na jego bezczelno. Na wiele miesicy przedtem
zapowiedzia w senacie, e na komicjach za pomoc wrb nie
dopuci do wyboru Dolabelli albo e zrobi to, co zrobi. Czy kto
inny mg odgadn, e auspicja bd wadliwe, jak nie ten, ktry
postanowi patrze na znaki na niebie? Ustawy nie pozwalaj na to
podczas komicjw, a kto je bada przed zwoaniem zgromadzenia,
powinien swe spostrzeenia ogosi wczeniej.83 Zaprawd niewiedza doczya tu do bezczelnoci: ani nie mia pojcia o tym, co augur wiedzie powinien, ani nie postpowa tak, jak przyzwoitemu
wypada. Przypomnijcie sobie jego konsulat od owego dnia a do id
marcowych. [32,82] Czy kiedykolwiek znalaz si choby liktor tak
ulegy i lubicy si paszczy? Niczego nie mg przeprowadzi
sam, o wszystko prosi, wtykajc gow do lektyki kolegi,84 ten odwraca twarz, a Antoniusz wyprasza aski, ktre potem sprzedawa.
[33,82] Nadchodzi dzie komicjw, na ktrych mia zosta wybrany Dolabella. Losowanie centurii gosujcej jako pierwsza Antoniusz siedzi spokojnie. Ogoszono wybr - Antoniusz milczy.
Wzywaj pierwsz klas. Ogoszono wybr. Nastpnie, zgodnie ze
zwyczajem przyjtym przy gosowaniu, wzywaj drug klas.85
Wszystko przeprowadzono szybciej, ni o tym powiedziaem.
82

Zob. Sowniczek", haso: 'augur'.

Cyceron powouje si na wniesion przez trybuna Publiusza Klodiusza
ustaw z roku 58 (lex Clodia de auspiciis).
84
Kolega Antoniusza w konsulacie to, oczywicie, Cezar.
85
Skoro do gosowania wezwano take drug klas, oznaczao to, e
pierwsza klasa nie wybraa Dolabelli jednogonie.
83

[33,83] Z kocem gosowania w dobry augur - rzekby, e drugi

Gajusz Leliusz - powiedzia: Innego dnia".86 O bezprzykadna
bezczelnoci! Co zobaczye, co spostrzege, co usyszae? Ani
wtedy nie twierdzie, ani dzi nie mwisz, e zbadae znaki na
niebie. T przeszkod przewidziae w kalendy styczniowe i z tak
wielkim wyprzedzeniem j przepowiedziae. A wic, na
Herkulesa, mam nadziej, e bardziej na wasn ni na
rzeczypospolitej szkod przekamae wrby, skrpowae
skrupuami nard rzymski, jako augur augurowi, jako konsul
konsulowi obwiecie wrb niepomyln. Nie chc wicej o tym
mwi, aby si nie zdawao, e z gry uniewaniam spraw
Dolabelli, ktra kiedy powinna trafi pod obrady naszego
kolegium. [33,84] Lecz przyjrzyjcie si arogancji i gupocie tego
czowieka. Jak dugo zechcesz, wrby bd sprzeciwia si
wyborowi Dolabelli na konsula, a kiedy zechcesz, stan si dla
niego pomylne. Jeli obwieszczenie decyzji augura ujte w sowa,
ktre ty wypowiedzia, nie ma adnej wartoci, wyznaj, e nie by
trzewy, mwic: Innego dnia"; a jeli jaka sia jednak tkwi w
tych sowach, ja, augur, pytam koleg - jaka.
Przejdmy do Luperkaliw. Niech przypadkiem wrd tylu czynw Antoniusza nie umknie w mowie ten jeden najpikniejszy.
[34,84] Antoniusz nie kryje si, ojcowie: wida, e jest poruszony,
poci si, zblad. Niech robi, co chce, byleby nie to, co pod
portykiem Minucjusza.87 Jake obroni si, oskarony o tak wielk
podo? Chtnie posucham, dowiem si, za co retor wzi tak
sowit zapat.88 [34,85] Twj kolega89 siedzia przy mwnicy na
zotym krzele, odziany w purpurow tog, uwieczony laurem.
Wstpujesz, podchodzisz do krzesa - cho bye Luperkiem,
powiniene pamita, e bye te konsulem - pokazujesz koron.
Jk na caym rynku. Skd ta korona? Nie podniose bowiem
odrzuconej, lecz przyniose j z domu: zbrodnia przemylana i
zaplanowana. Kade koron na skronie Cezara wrd paczu
narodu, Cezar wrd oklaskw j odrzuci. Nie znalaz si nikt inny
prcz ciebie, zbrodniarzu, kto mylaby o ustanowieniu wadzy
krlewskiej i chcia swego koleg mie za pana; badae, ile nard
rzymski moe znie i cierpie.
86

(alio die) - formua zapowiadajca przeoenie komicjw z

powodu niepomylnych wrb.
87
W niektrych rkopisach: byleby nie wymiotowa, jak pod portykiem
[...]".
88
W niektrych rkopisach: tak wielk zapat: na co poszy Pola Leontyskie [...]".
89
Kolega w konsulacie, tj. Cezar.
INNEGO DNIA

[34,86] Ale te usiowae wzbudzi lito. O co go prosie,

unienie padajc do ng? Bymy stali si niewolnikami? Tylko dla
siebie powiniene o to prosi, ty, co od dziecistwa tak ye, e
wszystko moge znie, e suye z atwoci. My i nard
rzymski nie wydalimy ci tego polecenia. O, jake przesawna jest
ta twoja wymowno, kiedy nagi przemawiae do narodu.90 Co jest
szpetniejsze, co obrzydliwsze, co bardziej godne wszelakich kar?
Czyby czeka, a ci szpikulcami pokujemy? Moja mowa, jeli
masz cho krztyn zdrowego rozsdku, rani ci i rozdziera. Boj
si, e nadwtl saw najwikszych mw, jednak bd mwi,
cho przejty boleci. C bardziej niegodziwego, ni pozwoli
y czowiekowi, ktry naoy koron, gdy tymczasem wszyscy
przyznali, e susznie zabito tego, ktry j odrzuci? [34,87]
Antoniusz rozkaza nawet, by zapisano w kalendarzu pod dniem
Luperkaliw, e on, konsul, z rozkazu narodu ofiarowa wadz
krlewsk doywotniemu dyktatorowi Gajuszowi Juliuszowi
Cezarowi, a ten przyj jej nie chcia.91 Ju zupenie mnie nie
dziwi, e pragniesz zniszczy spokj, nienawidzisz i Miasta, i
wiata dziennego, skoro wrd zatraconych otrw pijesz nie tylko
nocami, lecz take caymi dniami. Gdzie bowiem spokj dla
ciebie? Gdzie znajdziesz schronienie pod opiek praw i sdw,
ktre - na ile to byo w twej mocy - dla wadzy krlewskiej
uchylae? Czy po to zosta wygnany Lucjusz Tarkwiniusz, po to
zabito Spuriusza Kasjusza, Spuriusza Meliusza, Marka Manliusza,
by po tylu wiekach Marek Antoniusz - wszak to si nie godzi - w
Rzymie ustanowi krla?
[35,88] Lecz wrmy do wrb - t spraw Cezar mia zamiar
podda pod obrady w idy marcowe.92 Pytam: c by ty wtedy zrobi? Wszak syszaem, e przybye przygotowany, mylc, i mam
zamiar mwi o sfaszowaniu wrb, czego swoj drog usucha
naleao. Szczcie rzeczypospolitej oddalio w dzie. Czy jednak
mier Cezara zmienia twoje zdanie na temat wrb?
Tak si zoyo, e wspomniaem o dniu, o ktrym musz powiedzie, zanim przejd dalej. Jak szybko zmykae owego synne90

Antoniusz jako Luperk tamtego dnia ubrany by tylko w skpy fartuszek z

koziej skry.
91
KALENDARZ (fasti sacri) - chronologiczny zapis najwaniejszych
wydarze. Cezar zosta mianowany doywotnim dyktatorem po zwycistwie
pod Mund. Republikaskiego urzdu dyktatora nie mona byo sprawowa
duej ni przez sze miesicy.
92
Cezar przed planowanym wyruszeniem na wojn z Partami zamierza
ustali pozycj Dolabelli.

go dnia, jake si bae, jak dalece zwtpie - wiadom zbrodni -w

ocalenie ycia, gdy uciekszy, potajemnie wrcie do domu dziki
asce ludzi,93 ktrzy chcieli ci uratowa, byleby okaza zdrowy
rozsdek! [35,89] O, badajc przyszo, na prno zawsze prawd
przepowiadaem! Kiedy mnie wysyano, ebym ci zachci do
obrony rzeczypospolitej, mwiem na Kapitolu tym naszym
oswobodzicielom, e obiecasz wszystko, dopki ba si bdziesz, a
gdy ba si przestaniesz, pokaesz sw prawdziw twarz. Gdy wic
pozostali mowie konsularni szli i wracali od ciebie, ja obstawaem przy swoim zdaniu. Nie widziaem si z tob ani tamtego
dnia, ani nazajutrz i nie wierzyem, by moliwy by jakikolwiek
sojusz najlepszych obywateli z wrogiem w najwyszym stopniu
bezwzgldnym. Trzeciego dnia poszedem do wityni Ziemi, jakkolwiek niechtnie, bo wielu zbrojnych oblegao wejcie. Jaki to
by dzie dla ciebie, Marku Antoniuszu? Cho pniej znienacka
stae si moim wrogiem, jednak auj, bo dziaae na wasn
szkod.
[36,90] Na bogw niemiertelnych, byby wielkim i zacnym mem, gdyby zachowa rozwag, jaka owego dnia staa si twym
udziaem! Mielibymy pokj, ktrego rkojmi by szlachetnie
urodzony chopiec, wnuk Marka Bambaliona.94 Ale dobrym czyni
ci strach, ktry wszak niedugo nakazuje spenia obowizki. Zuchwao, a ta ciebie nie opuszcza, gdy si nie boisz, uczynia ci
niegodziwym. Kiedy jednak w oczach wszystkich uchodzie za
najporzdniejszego, z czym ja si nie zgadzaem, wtedy, ostatni
zbrodniarzu, pokierowae pogrzebem tyrana, jeli to pogrzebem
nazwa mona. [36,91] Ty tak piknie chwalie zmarego, ty aowae, ty do zemsty podburzae, ty - mwi - zapalie pochodnie,
od ktrych spono niemal cae ciao Cezara, i te, od ktrych do
szcztu spon dom Lucjusza Bellienusa. Na nasze domy napucie zgraje zatracecw, gwnie niewolnikw, ktrych ataki odparlimy przy uyciu siy. Jednak w cigu kilku dni niejako strzsne z siebie sadz i przeprowadzie na Kapitolu przesawne
uchway senatu, w myl ktrych po idach marcowych nie wolno
byo ogosi adnego przywileju ani nadania.95 Sam pamitasz
93

Zamordowaniu Antoniusza sprzeciwi si wedug Plutarcha (Caes. 66)

Marek Brutus, wedug Cycerona (Att. 15,11,20) - Decymus Brutus.
94
Mowa o synu Marka Antoniusza i Fulwii, ktrej ojcem by Marek
Fulwiusz Bambalion.
95
Zob. Cyceron (Phil. 1,1,2-1,3).

o wygnacach, wiesz, co powiedziae o przywilejach. Najlepiej

jednak, e na zawsze usune z rzeczypospolitej imi dyktatora.
Zdawao si wtedy, e do tego stopnia nienawidzisz wadzy krlewskiej, i usune nawet wszelkie obawy zwizane z ostatnim
dyktatorem.
[36,92] Niektrym wydawao si, e oto rzeczpospolita
odnowiona, lecz nie mnie, bo gdy ty by u jej steru, obawiaem si
katastrofy. Czy on mnie oszuka albo czy mg duej by do siebie
niepodobny? Na waszych oczach, jak Kapitol dugi i szeroki,
przybijano tablice i sypny si przywileje nie tylko dla jednostek,
ale i dla caych narodw, a obywatelstwo nadawano ju nie do,
e poszczeglnym ludziom, to take prowincjom. Jeeli wic
pozostaj w mocy prawa owe akty Cezara, ktre w
rzeczypospolitej stojcej pewnie osta si nie mog, to utracilicie,
ojcowie, cae prowincje, a w prywatnym interesie Antoniusza
zostay uszczuplone dochody z podatkw, przede wszystkim za
wadza narodu rzymskiego.
[37,93] Gdzie jest siedemset milionw sestercw, figurujce na
tabliczkach w wityni Ops? Brudne to pienidze, lecz skoro nie
oddano ich tym, ktrym naleao, mogy nas uwolni od podatkw.96 W jaki to sposb zdoae przed kalendami kwietniowymi spaci dug w wysokoci czterdziestu milionw zacignity
w idy marcowe? Nie da si policzy tego, co za twoj wiedz
nabywali twoi znajomi. Na Kapitolu przybito jednak szczeglnie
wyborny dekret, dotyczcy krla Dejotara, wielkiego przyjaciela
narodu rzymskiego. Po ogoszeniu tego dekretu nie byo czowieka,
co wrd alu mgby si powstrzyma od miechu.97 [37,94] Czy
ktokolwiek by wikszym wrogiem ni Cezar Dejotara? Tak samo
jak senatu, ekwitw, mieszkacw Massylii, jak wszystkich, o
ktrych wiedzia, e rzeczpospolita jest im droga. A wic za ycia
Cezara krl Dejotar nie mg ani osobicie, ani za czyim
porednictwem uzyska dla siebie adnego z owych dbr susznie
mu nalenych. A oto u zmarego nagle zacz si cieszy ask.
Gdy Cezar goci u Dejotara, oskary go, przeliczy pienidze, w
tetrarchii krla osadzi jednego ze swych zaufanych Grekw,
odebra Armeni przyznan Dejotarowi przez
96

Zob. Cyceron (Phil. 1,7,17).

Na mocy tego dekretu, pochodzcego wedug Antoniusza z zapiskw
Cezara, Dejotar mia odzyska wadze w Azji Mniejszej. Byo to mieszne,
gdy Cezar po Farsalos bynajmniej nie traktowa Dejotara dobrze. Krl by
przecie sprzymierzecem Pompejusza, ktry da mu wadz w Armenii.
97

senat.98 Co Cezar zagarn za ycia, to po mierci odda. [37,95]

Ale jakimi sowami si posuy? Raz wydaje mu si to suszne, raz
niesuszne - ot, dziwna pltanina sw. Zawsze broniem
nieobecnego Dejotara, ale Cezar nigdy nie twierdzi, e uwaa za
suszne jego dania oraz to, czego my dla niego dalimy.
Posowie krla, ludzie zacni, lecz niemiali i niedowiadczeni, w
damskim pokoju," gdzie niejedno ju sprzedano i nadal si
sprzedaje, podpisali weksel na dziesi milionw sestercw. Stao
si to bez wiedzy mojej i pozostaych przyjaci Dejotara. Radz ci,
zastanw si teraz, co zrobi z tym wekslem. Bo krl na wasn
rk,100 bez adnych zapiskw Cezara, na wie o jego mierci sam
odzyska swj majtek. [37,96] Mdry ten czowiek zna odwieczne
prawo: co tyrani zabrali, prawowici waciciele odzyskuj, kiedy
si tyranw zgadzi. aden wic prawnik, nawet ten, ktry tylko w
twoich oczach jest znawc prawa, a ktry dla ciebie teraz
pracuje,101 nie powie, e na mocy owego weksla naley si to, co
przed jego ogoszeniem prawowity waciciel ju zdoa odzyska.
Dejotar bowiem nie kupi od ciebie tego, co sam wzi w
posiadanie, zanim mu sprzedae. To prawdziwy mczyzna, a na
pogard zasugujemy my, ktrzy nienawidzc sprawcy
upokorzenia, jednoczenie bronimy jego rozporzdze.
[38,97] Co powiedzie o niezliczonych zapisach i mnstwie
dokumentw? Znaleli si handlarze, ktrzy jawnie sprzedaj je
niczym programy walk gladiatorw. Tak wielk stert pienidzy
nagromadzi Antoniusz, e nawet nie da si ich zway ani zliczy.
Jake lepa jest chciwo! Dopiero co wywieszono obwieszczenie,
na mocy ktrego najzamoniejsze miasta kreteskie uwolniono od
podatkw, a gdy skoczy si prokonsulat Marka Brutusa, Kreta ju
nie bdzie prowincj. Czy ty masz rozum? Czy nie naley ci zwiza jako obkanego? Na mocy dekretu Cezara Kreta moe uzyska
wolno po odejciu stamtd Brutusa, chocia za ycia Cezara nie
miaa z Brutusem nic wsplnego? Nie sdcie, e skoro doszo do
sprzeday tego dekretu, nic si nie stao - oto stracilicie prowincj
Kret. Naprawd nie ma takiego nabywcy, ktremu Antoniusz nie
sprzedaby czego.
98

Po zwycistwie nad Farnakesem, krlem Bosforu, Cezar uda si do

Dejotara i narzuci mu trybuty; by je spaci, Dejotar musia sprzeda du
cz swych dbr.
99
Damski pokj (gynaecium), o ktrym Cyceron tu z przeksem wspomina,
to pokj Fulwii, ony Antoniusza, maczajcej palce w brudnych interesach
ma.
100
NA WASN RK (suo Marte).
101
Sekstus Klodiusz.

[38,98] Czy spreparowan przez ciebie ustaw o wygnacach te

wyda Cezar? Nie chc szydzi z niczyjego nieszczcia, al si
tylko, e po pierwsze: te powroty zaszkodziy reputacji ludzi, ktrych spraw Cezar osdzi jako zasugujc na oddzielne potraktowanie, a po drugie: nie wiem, dlaczego tej samej aski nie miaby
przyzna pozostaym -jest ich trzech czy czterech. Czy ci, co doznali jednakiego nieszczcia, nie mog si cieszy jednak twoj
ask? Czemu policzye ich w jednym rzdzie ze swoim stryjem?
Dla niego nie chciae wnie ustawy, cho dla innych wniose.
Nakonie go do starania si o urzd cenzora i przygotowae kampani wyborcz, co wzbudzio miech i rozalenie. Dlaczego
jednak nie zwoae komicjw, by go wybrano? [38,99] Czy
dlatego, e trybun ludowy oznajmi pojawienie si pioruna ze
zowrbnej strony? Gdy chodzi o twoje sprawy, wrby nie s
wane, ale gdy dotyczy to spraw twoich bliskich, wtedy stajesz si
pobony. A czy nie opucie swego stryja, wwczas gdy ubiega
si o septemwirat?102 Pojawi si bowiem czowiek, ktremu, jak
si obawiae, nie moge odmwi, nie naraajc przy tym gowy.
Obciye wszelkimi zniewagami tego, ktrego wszak powiniene
szanowa jak ojca, jeli oczywicie byby w stanie odnosi si i do
niego tak, jak przystoi. Swoj siostr i on wzgardzie dla innej,
upatrzonej i ju wyprbowanej partii.103 Mao ci byo, wic
najcnotliwsz kobiet faszywie oskarye o cudzostwo. Czy
mona doda co jeszcze? Ty si tym nie zadowolie. W kalendy
styczniowe, gdy senat by wypeniony po brzegi, w obecnoci stryja
miae czelno powiedzie, e przyczyn twej nienawici do
Dolabelli jest przewiadczenie, e zhabi twoj siostr i on. Kt
moe orzec, czy wiksz bezczelnoci byo, e o tak plugawych i
obrzydliwych sprawach mwie w senacie, czy wiksz
niegodziwoci, e przeciwko Dolabelli, czy jeszcze bardziej
wstrtne, e w obecnoci ojca, czy bardziej okrutne, e przeciwko
tej nieszczsnej kobiecie?
[39,100] Lecz wrmy do sprawy dokumentw. Jak je rozpoznae? Przecie senat, aby zachowa pokj, potwierdzi rozporzdzenia Cezara, czyli te, ktre on wyda, nie za te, o ktrych Antoniusz
powiedzia, e je wyda Cezar. Skd si one bior? Kto je napisa?
Jeeli s faszywe, dlaczego bierze si je pod uwag? Jeeli auten102

(septemviratus) - komisja zoona z siedmiu urzdnikw,

ktrej przewodzi Lucjusz Antoniusz. Jej zadaniem byo przeprowadzenie
podziau dbr w Poncie i Kampanii dla weteranw.
103
Mowa o Antonii, crce stryja, wic stryjecznej siostrze, a zarazem
drugiej onie Marka Antoniusza, z ktr si rozwid, by poj za on
Fulwi.
SEPTEMWIRAT

tyczne, dlaczego si je sprzedaje? Przecie postanowiono, ebycie,

poczynajc od kalend czerwcowych, zbadali je wesp z rad. Jaka
to rada, co nigdy nie zostaa zwoana! Na ktre kalendy czerwcowe
czekae? Czy na te, kiedy powrcie w towarzystwie zbrojnych,
zwiedziwszy kolonie weteranw? O przesawna ta twoja podr w
kwietniu i maju, gdy take z Kapui zamierza utworzy koloni!104
Wiemy, w jaki sposb stamtd uszede, czy raczej - ledwie
uszede. [39,101] Teraz Miastu grozisz. Oby si way speni
swe pogrki, aby owo ledwie" bez ladu przepado. A jakie
zaszczytna bya ta twoja pielgrzymka! Czy mam mwi o
wykwintnych obiadach, o szaleczych pijatykach? Ty sam na tym
straci, teraz powiem wic o stratach naszych. Ot uwaalimy, e
wielk ran zadaje si rzeczypospolitej, nawet wtedy, gdy Pole
Kampaskie uwalniano od podatkw, aby rozda je onierzom, a
ty poprzydziela je swoim towarzyszom biesiad i hazardu. Mwi
o komediantach, ojcowie, i komediantkach, ktre osadzi na Polu
Kampaskim. Czy mam nie opakiwa Pola Leontyskiego?
Przecie te grunty kampaskie i leontyskie pord posiadoci
narodu rzymskiego byy niegdy uwaane za szczeglnie intratne i
yzne. Lekarzowi105 - trzy tysice jugerw; a ile by da, aby ci z
szalestwa wyleczy? Retorowi - dwa tysice, a ile by da, gdyby
mg ci uczyni wymownym?
[40,102] Wrmy do jego podry po Italii. Zaoye koloni w
Kasylinum, gdzie ju przedtem zaoy j Cezar. Co prawda w licie zasigae mej rady co do Kapui, lecz odpowiedziabym to samo w sprawie Kasylinum. Pytae, czy moesz zgodnie z prawem
zaoy now koloni tam, gdzie ju j zaoono. Zaprzeczyem,
twierdzc, e zgodnie z prawem, dopki kolonia istnieje nienaruszona, nie zakada si nowej w miejscu, gdzie zostaa zaoona pod
auspicjami, a nowi osadnicy mog by dopisani do dawniejszych.
Ty za do tego stopnia uniose si pych i pogwacie wszelkie
prawa dotyczce wrb, e zaoye koloni w Kasylinum - tam
kolonia istniaa ju od kilku lat, kiedy zatkne sztandar i wytyczye okrg pugiem,106 ktrego lemiesz niemal otar si o bram
Kapui, uszczuplajc ziemie kwitncego miasta.
104

W kwietniu i maju 44 r. Antoniusz odby podr po Kampanii, podczas

ktrej odwiedza kolonie weteranw Cezara i zachca ich do trwania w
gotowoci. W Kapui istniaa ju kolonia, zaoona przez Cezara w 59 r.
105
Brak informacji na temat owego lekarza Marka Antoniusza.
106
Urzdnik wprowadzajcy osadnikw zatyka sztandar, przeprowadza
wrby i symbolicznie wyznacza pugiem okrg wok kolonii.

[40,103] Zaczynajc od pogwacenia przepisw religijnych, rzucasz si na kasysk posiado Marka Warrona, czowieka wielce
pobonego i uczciwego. Jakim prawem? Jak miae? Powiesz
pewnie: Tak samo jak na dobra dziedzicw Lucjusza Rubriusza,
jak na dobra dziedzicw Lucjusza Turseliusza i na niezliczone inne
posiadoci". A jeli drog licytacji, nieche one maj moc prawn,
niech kontrakty bd wane. Byleby tylko byy to kontrakty
Cezara, a nie twoje skrypty dune i nie te, na mocy ktrych sam
siebie uwolnie od dugw. Kto mwi, e kasysk posiado
Warrona sprzedano? Kto widzia wczni zatknit na znak licytacji? Kto sysza gos prowadzcego t licytacj? Mwisz, e posae do Aleksandrii czowieka, aby kupi ow posiado od Cezara. Doprawdy nie moge sobie pozwoli na to, by poczeka, a
wrci. [40,104] A czy kto sysza kiedy, e skonfiskowano jak
czstk majtku Warrona, skoro jego dobro stanowio przedmiot
troski wielu ludzi? A c stosownego da si powiedzie o twej bezgranicznej bezczelnoci, skoro Cezar napisa do ciebie, dajc
zwrotu majtku? Oddal na chwil zbrojnych, ktrych tu widzimy,
dowiesz si wwczas, e co innego licytacja Cezara, a co innego
twoja bezczelno i zuchwao. Nie tylko waciciel nie bdzie
chcia dopuci ci do swych dbr, ale te aden przyjaciel, ssiad,
go lub zarzdca.
[41,104] Przez ile dni, ajdaku, hulae w owej wiejskiej
posiadoci! Od godziny trzeciej107 pito, grano, wymiotowano. O
nieszczsne ciany! Jake inny pan",108 cho jaki tam z niego pan,
jake inny od dawnego, wami zawadn! Przecie Marek Warron
chcia tam mie przybytek wiedzy, nie rozpusty. [41,105] Jakie
uczone rozmowy prowadzono przedtem w tej posiadoci, jakie
czyniono przemylenia, powstaway tam pisma, prawa narodu
rzymskiego, wspomnienia o przodkach, wszelakie prawida
mdroci i wiedzy! A od kiedy ty si tam ulokowae, wszak
wacicielem nie jeste, wszdzie sycha byo krzyki pijanych,
posadzki spyway winem, chlapano po cianach, szlachetnie
urodzeni modziecy przestawali z mskimi prostytutkami,
nierzdnice z matronami. Z Kasynum, z Akwinum, z Interamny
przychodzili ludzie, aby ci pozdrowi - nie przyje nikogo. I
susznie, przecie u najwikszego otra
107

Tj. o dziewitej rano.

JAKE INNY PAN" (quam dispari domino) - cytat z nieznanej tragedii,
przytoczony przez Cycerona take w innym miejscu (Off. 1,139): o domus
antiqua, heu quam dispari dominare domino".
108

oznaki godnoci konsularnej traciy warto. [41,106]A gdy jadc

do Rzymu, zbliy si do Akwinum, wyszo mu naprzeciw do
wielu ludzi, jako e to ludne miasto. Obnoszono go po miecie w
zakrytej lektyce, niczym nieboszczyka. Gupio postpili Akwinaci,
lecz mieszkali przecie na twej trasie. A mieszkacy Anagniny?
Cho z daleka, jednak zeszli, eby go pozdrowi, jakby by konsulem. Trudno w to uwierzy, ale [] wszyscy wiedz, e nie odkoni si nikomu. Mia za przy sobie dwch mieszkacw Anagniny:
Mustel i Lakona - jeden z nich pierwszy do miecza, a drugi do
kielicha. [41,107] Na c mi wspomina tamte pogrki i zniewagi,
jakimi obrzuci Sydycynw? Przeladowa mieszkacw Puteolw, za to, e za swych patronw obrali Gajusza Kasjusza i
Brutusw. Kierowali si wielkim oddaniem, rozwag, yczliwoci
i przywizaniem, nie byli zmuszeni uyciem siy, jak to ma miejsce
w przypadku twoim, Bazylusa i innych wam podobnych, ktrych
nikt nie chciaby mie za klientw, a co dopiero za patronw.
[42,107] Gdy nie byo ci w Rzymie, bardzo pikny dzie zajania dla twego kolegi.109 Zburzy na Forum pomnik,110 ktremu
zwyke oddawa cze. Dowiedziae si o tym i - jak twierdz ci,
co byli z tob - upade na duchu. Co si stao potem, nie wiem.
Domylam si, e przewaya groba uycia broni. cigne swego koleg ze szczytu sawy i sprawie nie tyle, e si do ciebie
upodobni, bo cigle jeszcze nie jest tob, ale e sta si niepodobny
do siebie.
[42,108] Potem ten twj powrt do Rzymu. Jakie zamieszanie w
caym Miecie! Pamitamy nadmiern potg Lucjusza Cynny,
panujcego po nim Sull, dopiero co ogldalimy krlujcego Cezara. By moe wtedy byo nieco zbrojnych, lecz nie tak wielu i
pozostawali ukryci. Teraz zaiste jedno wielkie barbarzystwo!
onierze z mieczami maszeruj w szyku kwadratowym. Widzimy,
jak nios lektyki z tarczami. Znieczulono nas, ojcowie, przywyklimy do tego, co powtarza si od dawna. Gdy w kalendy czerwcowe
chcielimy, zgodnie z ustaleniami, przyj do senatu, zdjci
strachem, szybko ucieklimy. [42,109] A ten, co senatu nie
potrzebowa i na nikogo nie czeka, raczej ucieszy si, gdymy
odeszli, i natychmiast dopuci si czego niewiarygodnego. On dla
wa109

Koleg Antoniusza w konsulacie na rok 44 po mierci Cezara zosta

Dolabella.
110
Pocztkowo Cyceron twierdzi, e gdyby Antoniusz nie wyjecha z
Rzymu, take i jemu mona by przypisa t zasug; zob. Cyceron (Phil.
1,2,5).

snego zysku wczeniej broni dokumentw Cezara, a wwczas

obali jego sawne ustawy, aby mc wstrzsn rzeczpospolit.
Przeduy okres zarzdu prowincjami do kilku lat.111 Chocia powinien broni postanowie Cezara, uniewani te dotyczce spraw
publicznych i prywatnych. W sprawach publicznych najwaniejsza
jest ustawa, w sprawach prywatnych najwitszy jest testament. A
on jedne ustawy znis bez adnego obwieszczenia, inne za
ogosi, aby je zaraz znie. Uniewani testament, a przecie testamentu nie podwaaj nawet obywatele okryci hab. Posgi i obrazy, wraz z ogrodami zapisane przez Cezara narodowi, przenis
czciowo do ogrodw Pompejusza, czciowo do wiejskiej posiadoci Scypiona.
[43,110] I ty tak czule wspominasz Cezara, tak go po mierci kochasz? Czy Cezar dostpi wikszego zaszczytu nad ten, e mia
pulwinar, posg, spiczasty dach na domu i flamina?112 Czy jak Jowisz, Mars bd Kwirynus maj flaminw, tak boski Juliusz ma za
kapana Marka Antoniusza? Po c wic zwlekasz? Dlaczego na
mocy wrb si nie wywicisz? Wyznacz dzie, znajd kogo, kto
by ci konsekrowa. Przecie jestemy kolegami, wic nikt ci nie
odmwi. O czowieku, nienawi budzisz jako kapan, wszystko
jedno czy tyrana, czy miertelnika! Pytam dalej: nie wiesz, jaki
dzie dzi mamy? Nie jeste wiadom, e wczoraj w cyrku czwarty
dzie trway igrzyska rzymskie, cho chyba sam wniose do ludu,
eby dzie pity powicono Cezarowi? Dlaczego nie ubralimy si
odwitnie? Czemu pozwalamy, by zaniedbywano wyrazy czci
przyznane Cezarowi na mocy twojej ustawy? Czy, dodajc jeden
dzie, pozwolie znieway modlitwy, dlatego e nie chciae
zniewaa pulwinarw nalenych bogom? Albo cakowicie zlikwiduj zwyczaje religijne, albo je zachowuj sumiennie. [43,111]
Pytasz, czy podoba mi si pulwinar dla Cezara, spiczasty dach na
jego domu i kapan. Nic mi si z tych rzeczy nie podoba. Ale ty,
ktry bronisz jego postanowie, jak wytumaczysz fakt, e jednych
bronisz, a o inne nie dbasz? Nie chcesz chyba przyzna, e to
wszystko dla dobra twojego, a nie dla chway Cezara?
I co ty na to? Czekam na twj dar sowa. Poznaem twego dziada
jako bardzo wymownego czowieka, ale ciebie znam jako jeszcze
bardziej otwartego w mwieniu. On nigdy nie przemawia na111

Zob. Cyceron (Phil. 1,8,19).

Wszystko to atrybuty bogw; zob. Sowniczek", hasa: 'pulwinar',
'posg', 'dach spiczasty', 'flamin'.
112

go, my ogldamy twoj pier szczerego czowieka. Czy odpowiesz

na te zarzuty i w ogle bdziesz mia czelno otworzy usta? Czy
znajdziesz w mej niekrtkiej mowie jakikolwiek zarzut, na ktry
mgby miao odpowiedzie?
[44,112] Lecz pomimy minione sprawy i tylko ten jeden dzie,
jeden - mwi - dzie dzisiejszy, t chwil, w ktrej przemawiam,
postaraj si usprawiedliwi, jeli zdoasz. Dlaczego senat otoczony
jest wiecem zbrojnych? Dlaczego mnie suchaj twoi siepacze z
mieczami? Dlaczego zamknito podwoje wityni Zgody? Dlaczego prowadzisz na Forum Iturejczykw ze strzaami, lud najbardziej barbarzyski ze wszystkich? Mwi, e robi to, aby czu si
bezpiecznie. Czy nie lepiej tysic razy zgin, ni nie mc bez
zbrojnej stray y we wasnym miecie? Ale, uwierz mi, adna to
ochrona. Mioci i yczliwoci obywateli trzeba si obwarowa,
nie orem. [44,113] Wydrze ci go i z rk wytrci nard rzymski.
Obymy my wyszli z tego bez szwanku! Lecz jakkolwiek z nami
postpisz, jeli nie zrezygnujesz ze swych zamiarw, daj sowo niedugo poyjesz. Twoja ona, wcale nie tak skpa (wspominam j
bez cienia zoliwoci), zbyt dugo ju jest winna narodowi
rzymskiemu trzeci ofiar.113 Nard rzymski ma ludzi, ktrym moe powierzy ster pastwa. Gdziekolwiek w wiecie oni s, w nich
cay ratunek dla rzeczypospolitej, czy raczej - w nich rzeczpospolita, ktra jak dotd dokonaa jedynie pomsty, a jeszcze nie odzyskaa swych praw. Ma ona modzie najbardziej szlachetn i gotow jej broni. Nawet jeli modzie ta w trosce o wasny spokj
wycofaa si z ycia publicznego, rzeczpospolita j powoa. I sowo
pokj" jest sodkie, i sam pokj to rzecz zbawienna, ale jest wielka
rnica midzy pokojem a niewol. Pokj to spokojna wolno,
niewola to zo najwiksze ze wszystkich, ktre nie tylko wojn, ale
i mierci naley okupi.
[44,114]Chocia oddalili si od nas ci nasi oswobodziciele,
jednak pozostawili przykad czynu. Dokonali tego, czego nie
dokona nikt. Brutus prowadzi wojn z Tarkwiniuszem, ktry by
krlem, gdy w Rzymie wolno byo nim by.114 Spuriusz Kasjusz,
Spuriusz Meliusz, Marek Manliusz zostali zabici z powodu
podejrzenia o ch zdobycia wadzy krlewskiej. Nasi
oswobodziciele jako pierwsi rzucili si z mieczami nie na
czowieka jedynie dcego do wa113

Poprzedni dwaj mowie Fulwii: Klodiusz i Kurion, zginli w czasie

rozruchw w Rzymie, czego tu Cyceron najwyraniej yczy i Antoniuszowi.
114
Mowa o Lucjuszu Juniuszu Brutusie, pierwszym konsulu (509 r.).

dzy krlewskiej, lecz na ju krlujcego. Jak sam w sobie czyn ten

jest wielki i niemal boski, tak i godzien naladowania, zwaszcza e
- jak si zdaje - dostpili oni sawy, ktrej w niebie ledwie dostpi
mona. Cho sama wiadomo dokonania najpikniejszego czynu
ju jest nagrod, jednak nie sdz, aby miertelnik pogardzi
niemierteln saw.
[45,115] Przypomnij wic sobie, Marku Antoniuszu, w dzie, w
ktrym zniose dyktatur. Wspomnij rado senatu i narodu
rzymskiego, porwnaj j z obecn [] chwil, gdy ty i twoi bliscy
kupczycie wszystkim. Wtedy zrozumiesz, jak wielka jest rnica
midzy podym zyskiem a saw, lecz bez wtpienia, jak nie czuj
sodyczy potraw ci, co zapadli na jak chorob i odrtwienie zmysw, tak rozpustnicy, chciwcy i zoczycy nie mog zasmakowa
w prawdziwej sawie. C, skoro sawa nie moe ci skoni do
czynienia dobra, czy strach moe ci odwie od najhaniebniejszych postpkw? Sdw si nie boisz: jeeli z powodu niewinnoci - pochwalam, ale jeeli z powodu wiary w sw si, to czy nie
wiesz, czego powinien obawia si ten, kto z tego wanie powodu
nie boi si sdw? [45,116] Jeeli nie boisz si dzielnych mw i
zacnych obywateli, dlatego e bro powstrzymuje ich od twego
ciaa, to - uwierz mi - twoi wsplnicy nie bd znosi ci zbyt
dugo. A c to za ycie dniem i noc ba si swoich? Chyba e
zobowizae ich wikszymi dobrodziejstwami ni w czowiek115
ludzi, ktrzy go zabili. Zreszt, czy moesz si z nim porwnywa
pod jakimkolwiek wzgldem? By mem zdolnym, mdrym, o
dobrej pamici, wyksztaconym, pilnym, pomysowym,
dokadnym. Jego wojenne dokonania, cho dla rzeczypospolitej
zgubne, jednak s wielkie. Na wiele lat wczeniej powzi zamiar
zdobycia wadzy krlewskiej i to, co zamierzy, osign po wielu
trudach i niebezpieczestwach. Prezentami, budowlami
publicznymi, rozdawnictwem ywnoci, ucztami pozyskiwa sobie
niewiadomy niczego tum. Wsplnikw zobowiza nagrodami,
wrogw - pozorami agodnoci. C wicej? Raz wzbudzajc
strach, raz okazujc cierpliwo, przyzwyczai wolne pastwo do
znoszenia niewoli.
[46,117] Mog ci z nim porwna jedynie pod wzgldem dzy
panowania, ale pod adnym innym nie naley ci z nim porwnywa. Wszak z wielkiego za, jakie wyrzdzi rzeczypospolitej, jednak wyniko choby to jedno dobro, e nard rzymski ju nauczy
si, na ile komu moe zaufa, komu si powierzy, a od kogo wi115

Mowa o Cezarze.

nien stroni. Czy nie mylisz o tym, nie rozumiesz, e dzielnym

mom wystarczy raz pozna, jak pikn, godn wdzicznoci i
wielce chwalebn spraw jest zabi tyrana? Czy ludzie, ktrzy nie
mogli znie tego czowieka, bd znosi ciebie?[46,118]Uwierz
mi, e na wycigi niedugo biec bd, by dokona tego dziea, i nie
zaczn zwleka, czekajc na okazj.
Marku Antoniuszu, prosz, pomyl wreszcie o rzeczypospolitej.
Zwa na swych przodkw, a nie na ludzi, z ktrymi yjesz. Mnie
traktuj, jak zechcesz, ale pojednaj si z rzeczpospolit. Zreszt to
twoja sprawa, co z tob bdzie, ja powiem o sobie. Gdy byem mody, broniem rzeczypospolitej, nie opuszcz jej wic, bdc starcem; w pogardzie miaem miecze Katyliny, nie ulkn si i twoich.
Chtnie oddam ycie, jeli mier moja okupi wolno pastwa,
aby wreszcie bole narodu rzymskiego zrodzia to, co pocza ju
dawno! [46,119]Przecie przed niemal dwudziestoma laty w tej oto
wityni powiedziaem, e mier ma konsularnego nie moe by
przedwczesna,116 a teraz o ile prawdziwsze wydaj si te sowa,
gdy pyn z ust starca! Ja, ojcowie, ju nawet wypatruj mierci,
skoro dostpiem zaszczytu sprawowania urzdw i dokonaem
wielu czynw. Mam tylko dwa yczenia: po pierwsze, chc, umierajc, pozostawi nard rzymski wolnym - nad to nic zgoa lepszego nie mog mi da bogowie niemiertelni - po drugie: niech kady
otrzyma zapat wedle tego, jak si zasuy rzeczypospolitej.

116

Zob. Cyceron (Cat. 4,2).

FILIPIKA TRZECIA

[1,1] Ojcowie, pniej, ni wymaga tego stan rzeczypospolitej,

lecz jednak wreszcie nas zwoano.1 Domagaem si tego codziennie, nie tylko widzc, e zanosi si na witokradcz wojn, jak
czowiek nikczemny i zatracony wyda otarzom i ogniskom domowym, yciu i majtkom naszym, lecz take majc wiadomo, e
ta wojna ju trwa. Czekamy na kalendy styczniowe. Nie czeka na
nie Antoniusz, bo zamierza z wojskiem napa na prowincj Decymusa Brutusa, ma wybitnego i wyjtkowego.2 Grozi, e dobrze
uzbrojony i w penej gotowoci przybdzie stamtd do Miasta. [1,2]
Na c to czekanie, po co zwoka, choby najmniejsza? Mimo e
kalendy ju blisko, jednak i krtki czas duy si nieprzygotowanym. Jeli si z gry o wszystko nie zadba, czsto jeden
dzie, a nawet jedna godzina przynosi druzgocc klsk. Z podjciem decyzji, jak ze zoeniem ofiary, lepiej nie czeka na okrelony dzie. Gdyby kalendy styczniowe przypady w dniu, kiedy Antoniusz po raz pierwszy uciek z Rzymu, albo gdyby a tak ich nie
oczekiwano, nie mielibymy ju adnej wojny. Powaga senatu i
zgoda narodu rzymskiego poskromiyby zuchwao owego szaleca. Gboko wierz, e konsulowie desygnowani zrobi to na1

20 grudnia 44 r.
Antoniusz wyruszy do Galii Przedalpejskiej, skd zamierza wypdzi
Decymusa Brutusa, ktremu rzdy w tej prowincji powierzy w testamencie
Cezar. Antoniusz na komicjach otrzyma Macedoni, w testamencie Cezara
przyznan Markowi Brutusowi, ale chcc stacjonowa bliej Rzymu, by mc
przej wadz, w czerwcu wyjedna sobie na komicjach zamian Macedonii
na Gali; Macedonii zrzek si na korzy swego brata, Gajusza. Stao si to
powodem czteromiesicznej wojny midzy Antoniuszem a Decymusem
Brutusem, Oktawianem i senatem.
2

tychmiast po objciu urzdu. Maj przecie dobr wol, w najwyszym stopniu odznaczaj si roztropnoci i s wyjtkowo zgodni.
Pilno mi do tego, bom zakniony nie tylko zwycistwa, ale zwycistwa szybkiego.
[1,3] Dokde wreszcie jedynie ludzie prywatni odpiera bd t
tak okrutn i niegodziw nawanic? Dlaczego wadza publiczna
nie wemie si za to czym prdzej? [2,3] Gdy mocno ju rozpalio
si szalestwo Antoniusza, a jego powrotu spod Brundyzjum obawialimy si niczym najokrutniejszej i najzgubniejszej zarazy,
wwczas modzieniec, czy moe raczej chopiec,3 Gajusz Cezar,
wiedziony jakim niewiarygodnym, wrcz boskim, zamysem i
mstwem, strwoni ca ojcowizn, by wystawi potn armi,
zoon z niezwycionych weteranw. Nie dalimy, nie bralimy pod uwag ani nie marzylimy o tym, bo nam to zdawao si
niemoliwe. Uyem niewaciwego sowa: przecie on ojcowizny
nie strwoni - zainwestowa j w ocalenie rzeczypospolitej. [2,4]
Nie moemy go nagrodzi tak, jak na to zasuguje, jestemy mu
zatem winni bezgraniczn, z serca pync wdziczno. Przecie
nie ma czowieka tak niedowiadczonego i tak mao mylcego o
rzeczypospolitej, ktry by nie wiedzia, i jeliby Marek Antoniusz
mg speni swe groby i przyjecha spod Brundyzjum do Rzymu
z wojskiem, jakie mia zamiar zebra, nie cofnby si wtedy przed
adnym okruciestwem. Wszak pod gocinnym dachem
Brundyzjum rozkaza wymordowa najlepszych obywateli.4
Wszyscy wiedz, e krew umierajcych u stp Antoniusza zbryzgaa twarz jego ony. Skoro nadciga skalany tym okruciestwem, rozwcieczony na wszystkich dobrych ludzi w wikszym
jeszcze stopniu ni na tych, ktrych pozabija, czy oszczdziby
cho jednego z nas lub jakiegokolwiek innego porzdnego czowieka? [2,5] Od owego nieszczcia z wasnej inicjatywy uratowa
pastwo czowiek prywatny, Cezar; inaczej by nie mogo. Gdyby
go rzeczpospolita nie zrodzia, oto za spraw zbrodni Antoniusza
ju jej nie mielibymy. Tak ja to widz. Jestem przekonany, e je3

Gajusz Juliusz Cezar Oktawian mia wwczas 19 lat.

Antoniusz wymordowa w Brundyzjum centurionw Legionu Marsowego
i Legionu IV, ktre chciay przej na stron Oktawiana, gdy ten paci pi
razy wicej ni on. Nastpnie, pod koniec listopada, legiony te ruszyy z
Antoniuszem na Rzym, ale w Albie mimo wszystko przeszy na stron
Oktawiana. Antoniusz, dokonujc egzekucji, waciwie postpi zgodnie z
prawem, bo Oktawian by wwczas czowiekiem prywatnym, wic legiony
przechodzce na jego stron i opuszczajce Antoniusza, ktremu na mocy
prawa podlegay, w istocie dopuszczay si dezercji.
4

li ten jeden modzieniec nie powstrzymaby ataku owego szaleca

i nie udaremni jego zbrodniczych planw, rzeczpospolita zginaby doszcztnie. A zatem, ojcowie, dzi - bo dzi po raz pierwszy dziki dobrodziejstwu Cezara moemy swobodnie mwi to, co
mylimy - trzeba powierzy mu wadz, aby mg broni rzeczypospolitej nie tylko na wasn rk, lecz take na mocy naszego
polecenia.
[3,6] Gdy po dugiej przerwie wolno nam mwi o sprawach pastwa, nie mona te milcze o Legionie Marsowym. Czy
kiedykolwiek y cho jeden czowiek tak dzielny, bdcy tak
wielkim przyjacielem rzeczypospolitej, jak ktrykolwiek z tych
onierzy? Uznawszy Marka Antoniusza za wroga pastwa, nie
chcieli towarzyszy mu w jego szalestwie, opucili konsula. Nie
postpiliby tak zapewne, gdyby nie uwaali za konsula czowieka,
ktry - jak wiedzieli - nic innego nie robi i niczego innego nie
zamierza, jak tylko rze obywateli i zagad rzeczypospolitej.
Legion w rozoy si obozem w Albie. Czy mogli wybra
miasto bardziej skonne do czynu i bardziej oddane albo takie,
ktrego mieszkacy byliby dzielniejszymi ludmi i wierniejszymi
przyjacimi rzeczypospolitej? [3,7] Naladujc odwag tego
Legionu, do wojsk Gajusza Cezara doczy i uzna jego wadz
Legion IV, dowodzony przez kwestora Lucjusza Egnatulejusza,
najlepszego i najmniejszego obywatela. Musimy wic, ojcowie,
nasz uchwa udzieli poparcia temu, czego z wasnej woli
dokona i nadal dokonuje w znakomity i wyrniajcy si ze
wszystkich modzieniec. Musimy naszym wiadectwem i pochwa
utwierdzi cudown zgod w sprawie odzyskania rzeczypospolitej,
zgod, jaka bya udziaem weteranw i najdzielniejszych onierzy
tak z Marsowego, jak i z IV Legionu. Obiecajmy dzi, e gdy
konsulowie desygnowani obejm swj urzd, zatroszczymy si o
korzyci, zaszczyty i nagrody dla nich.
[4,8] Od dawna ju wiemy to, co powiedziaem o Cezarze i jego
wojsku. Dziki niewiarygodnej odwadze Cezara oraz lojalnoci
onierzy i weteranw z legionw, ktre zgodnie z najlepszym rozeznaniem opowiedziay si za wadz senatu, wolnoci narodu
rzymskiego i odwanym dzieem Cezara, dziki nim wszystkim
Antoniusz zosta odepchnity od naszych garde. Lecz, jak powiedziaem, s to sprawy dawniejsze. Nie moemy pomin milczeniem ostatniego, dopiero co ogoszonego5 edyktu Decymusa Brutusa. Brutus obiecuje oto, e utrzyma prowincj Gali we wadzy
5

Edykt ten nadszed do Rzymu 20 grudnia 44 r.

senatu i narodu rzymskiego. Oto obywatel zrodzony dla rzeczypospolitej, pomny swego imienia, wierny naladowca przodkw!
A przecie gdy wypdzono Tarkwiniusza, przodkowie nasi nie
oczekiwali wolnoci, tak jak my j pragniemy zachowa, odpierajc
Antoniusza. Oni ju od zaoenia Miasta byli posuszni krlom, my
po ich wypdzeniu zapomnielimy o niewoli. [4,9] Wszak owego
Tarkwiniusza, ktrego nie mogli cierpie nasi przodkowie, nie
uznano za okrutnego i nie nazwano okrutnym ani bezbonym, lecz
pysznym. Nasi przodkowie nawet u krla nie mogli znie wady,
ktr my czsto znosimy u ludzi prywatnych, Lucjusz Brutus nie
mg znie pychy krla, a Decymus Brutus miaby cierpie, e
krluje zbrodniarz i bezbonik? Czy Tarkwiniusz popeni cho jedn zbrodni spord tych, jakich w wielkiej liczbie dopuci si Antoniusz i czyni to nieprzerwanie? Krlowie mieli nawet senat,
jednak pomidzy czonkami tej rady nie krcili si uzbrojeni
barbarzycy, jak w senacie, ktremu przewodzi Antoniusz.
Krlowie sprawowali auspicja, a ten konsul i augur je zlekceway,
nie tylko wbrew nim wnisszy ustawy, lecz uczyniwszy to razem z
koleg, ktrego wybr na mocy zmylonych wrb sam ogosi
jako nieprawidowy. [4,10] Jaki krl kiedykolwiek by tak jawnie
bezwstydny, by kupczy wszystkimi korzyciami, askami i
prawami swego krlestwa? Jakiego przywileju, praw obywatelskich
jakiego miasta, jakiej nagrody nie sprzeda Antoniusz czy to
pojedynczym osobom, czy miastom, czy caym prowincjom? Nie
syszelimy nic o jakich ndznych czynach i brudach
Tarkwiniusza. Tymczasem w domu Antoniusza midzy
koszyczkami na wen odwaano zoto, liczono pienidze. W
jednym miejscu wszyscy, ktrzy chcieli, mogli wytargowa
wszystko, co pozostawao pod wadz narodu rzymskiego. Nie wiemy niczego o tym, by Tarkwiniusz kara mierci obywateli rzymskich. Antoniusz w Suessie odda onierzy pod stra i wymordowa, w Brundyzjum wybi niemal trzystu6 dzielnych mw,
najlepszych obywateli. [4,11] Wreszcie Tarkwiniusz, gdy go wypdzano, toczy wojn korzystn dla narodu rzymskiego,7 a Antoniusz
prowadzi onierzy przeciw narodowi rzymskiemu, kiedy opuciy
6

Wyej Cyceron twierdzi, e Antoniusz wymordowa w Brundyzjum

centurionw dwch zbuntowanych legionw, a gdyby tak byo, liczba
zabitych wyniosaby 132 (w kadym legionie byo po 66 centurionw). A
zatem albo w tym miejscu posuy si hiperbol, albo Antoniusz zgadzi nie
tylko centurionw.
7
W 510 r., kiedy wedle tradycji obalono w Rzymie monarchi i
ustanowiono republik, ostatni krl, Tarkwiniusz Pyszny, oblega Arde,
dc do podporzdkowania sobie miast latyskich.

go legiony i przestraszy si imienia oraz wojska Cezara, tote zaniedbawszy uroczystych ofiar, przed witem zoy luby, aby ich
nigdy nie wypeni.8 Teraz ma zamiar napa na prowincj narodu
rzymskiego. Wielkiego wic dobrodziejstwa nard rzymski dozna
od Decymusa Brutusa, a spodziewa si takiego, jakie naszym
przodkom wywiadczy Lucjusz Brutus, pierwszy z owego rodu,
ktry ze wszech miar godzien jest zachowania swego wielkiego
imienia.
[5,12] Chocia kada niewola to nieszczcie, jednak czym nie
do zniesienia jest suba u kogo skalanego, bezwstydnego,
zniewieciaego i wiecznie - nawet w cikim pooeniu - pijanego.
Czowiek, ktry go nie dopuszcza do Galii, i to jako osoba
prywatna, samodzielnie decydujc, uzna, a bynajmniej si nie
pomyli, e Antoniusz nie jest konsulem. Musimy wic, ojcowie,
moc wadzy publicznej udzieli poparcia tej prywatnej decyzji
Decymusa Brutusa. Poczwszy od Luperkaliw, nie powinnicie
nazywa Marka Antoniusza konsulem. On owego dnia na oczach
narodu rzymskiego przemawia nagi, wyperfumowany, pijany i
koledze9 prbowa naoy koron. Tego dnia zrzek si zatem nie
tylko konsulatu, lecz take wolnoci. Musiaby przecie
natychmiast zosta niewolnikiem, gdyby Cezar zechcia przyj od
niego oznak wadzy krlewskiej. Czy Antoniusza, ktry owego
potwornego i hab okrytego dnia wyranie ujawni, co zdoaby
znie za ycia Cezara, a co po jego mierci sam pragnie osign,
mog uwaa za konsula, za rzymskiego obywatela, za czowieka
wolnego, w ogle za czowieka?
[5,13] Nie wolno te przemilcze odwagi, roztropnoci i mdroci, jak wykazaa prowincja Galia. To to kwiat Italii, podpora
wadzy narodu rzymskiego, ozdoba jego panowania. I tak wielka
zgoda panuje wrd galijskich municypiw i kolonii, e wydaje si,
jakby one wszystkie si zmwiy, by broni wadzy senatu i majestatu narodu rzymskiego.
Dlatego, trybunowie ludowi,10 chocia nie poddalicie pod
obrady niczego, oprcz sprawy dotyczcej wystawienia stray, aby
dziki nim w kalendy styczniowe konsulowie bezpiecznie
przeprowadzili zebranie, wydaje mi si jednak, e z wielk
mdroci i najlepszymi zamiarami dalicie nam swobod
mwienia o wszystkim, co dotyczy
8

Mowa o nagym wyjedzie Antoniusza z Rzymu, ktre miao miejsce w

nocy z 28 na 29 listopada 44 r.; zob. Cyceron (Phil. 5,9,24).
9
Tj. koledze w konsulacie, czyli Cezarowi.
10
Pod nieobecno konsulw, zgodnie z przysugujcym im prawem, senat
zwoali nowo wybrani trybunowie.

rzeczypospolitej. Skoro bowiem uznalicie, e bez stray senat nie

moe obradowa bezpiecznie, tym samym owiadczylicie, e
nawet w murach Miasta panoszy si zbrodnia i zuchwao
Antoniusza.
[6,14] Tote w swojej mowie skierowanej do was, a jak sdz, jestecie mi przychylni, zawr wszystko. Przyznajmy wadz znakomitym wodzom, a dzielnym onierzom dajmy nadziej na
nagrody; nie sowem jedynie, lecz i czynem wydajmy wyrok na
Antoniusza, goszcy nie tylko, e aden z niego konsul, lecz - e
to wrg. Bo jeli jest konsulem, legiony, ktre go opuciy,
zasuguj na mier przez obicie kijami,11 Cezar okazuje si
zbrodniarzem, a ajdakiem Brutus, skoro obydwaj jako ludzie
prywatni, z wasnej woli zebrali wojsko przeciw konsulowi. Jeeli
za dla tych onierzy z powodu ich boskiej i niemiertelnej zasugi
trzeba szuka nowych zaszczytw, wodzom za wrcz nie sposb
si odwdziczy, to czy znajdzie si kto, kto za wroga nie uzna
czowieka ciganego zbrojnie przez ludzi, ktrych za ten czyn
uznano obrocami rzeczypospolitej?
[6,15] A jake skory do zniewag w edyktach, jake nieokrzesany
z niego barbarzyca! Najpierw nagromadzi obelgi pod adresem
Cezara, zapewne inspirowane wspomnieniami wasnej rozwizoci
i nierzdu. Czy jest kto bardziej niewinny i skromny od tamtego
modzieca? Czy wrd modziey mamy znakomitszy przykad
dawnej cnoty? Kto za jest bardziej zbrukany ni ten, co tak le o
tamtym mwi? Antoniusz zarzuci niskie pochodzenie synowi Gajusza Cezara, cho take rodzony ojciec tamtego zostaby
konsulem, gdyby mu ycia starczyo. Mwi: Matka z Arycji"12 mona by pomyle, e z Tralles albo z Efezu. Patrzcie, jak
spoglda z gry na nas, ktrzy urodzilimy si w municypiach,
czyli najwyraniej na wszystkich, bo przecie niewielu nie
pochodzi z municypium. Na jakie miasto nie spojrzy wyniole
czowiek, ktry tak zapalczywie gardzi staroytn Arycj:
sprzymierzecem na mocy prawa, pod wzgldem pooenia niemal
ssiadk Rzymu, a biorc pod uwag saw mieszkacw miejscowoci bardzo zacn? [6,i6] Z tego miasta ustawy
Wokoniusza, ustawy Atyniusza; wielu ludzi stamtd zasiadao na
krzesach kurulnych za pamici naszych ojcw i naszej. Z tego
miasta pochodz bajecznie bogaci, niezliczeni ekwici rzymscy.
Lecz jeli nie podoba ci si ona z Arycji, dlaczego przypada ci do
gustu Tuskulanka? Przecie Marek Attiusz Balbus, ojciec tam11

Obicie kijami na mier (fustuarium) byto kar obowizujc w wojsku

rzymskim m.in. za zdrad.
12
Matk Oktawiana bya Attia, crka Attiusza Balbusa, obywatela Arycji.

tej bardzo cnotliwej i naprawd dobrej kobiety, by przede wszystkim powszechnie szanowany wrd byych pretorw, a ojcem twej
obecnej ony, dobrej, a z pewnoci bogatej kobiety, jest jaki
Bambalion, czowiek bez adnego znaczenia. Nie byo nikogo
bardziej lekcewaonego ni on. Jka si i rozum mia ograniczony,
wic zyska pogardliwy przydomek. Ale dziadek szlachetnie
urodzony". Zapewne w Tuditanus, co w palii i na koturnach mia
zwyczaj z mwnicy sypa ludziom drobniaki. Chciabym, eby
przekaza on potomkom t pogard dla pienidzy. Macie rd
sawny, szlachetny! [6,17] Ale jak to si stao, e uwaasz za nisko
urodzon crk Julii, skoro zwyke by dumny, e po matce
pochodzisz z rodu Juliuszw? I c to za gupota, e o onach z
nizin mwi syn czowieka, ktry oeni si z crk zdrajcy,
Numitori Fregellank, a sam ma dzieci z latorol wyzwoleca?
Niech przyjrz si temu znakomici mowie: Lucjusz Filippus,
ktry ma on z Arycji, i Gajusz Marcellus, oeniony z crk
mieszkanki Arycji. Jestem przekonany, e oni nie wstydz si
pochodzenia owych zacnych kobiet.
[7,17] Antoniusz w swym edykcie ostro karci take Kwintusa Cycerona, syna mojego brata, i nie czuje, obkany, e ta przygana
stanowi w istocie pochwa. C bardziej podanego mogo si
przydarzy owemu modziecowi? Oto wszyscy poznali go jako
sprzymierzeca zamiarw Cezara i wroga Antoniuszowego szalestwa! [7,18] Ten gladiator mia rwnie napisa, e Kwintus
Cyceron myla o zabiciu ojca i stryja. O niewiarygodna
bezczelnoci, zuchwaoci i bezmylnoci! Way si to napisa o
modziecu, ktrego wraz z bratem kochamy na wycigi, bo ma on
sodki charakter, jest dobrze wychowany i wyjtkowo zdolny. W
kadej godzinie mamy go przed oczami i w sercu, czekamy na
nowiny od niego i chtnie bymy go uciskali.
Natomiast czy mnie w swych edyktach Antoniusz obraa, czy
chwali - tego on sam nie wie. Wydaje si, e chwali, chcc mnie
przy tym naladowa, skoro najlepszym obywatelom grozi t sam
kar mierci, ktr ja zastosowaem wobec zbrodniarzy i obywateli
najgorszych.13 Jednak sdzi, e oywiajc pami tego mojego
najpikniejszego czynu, jednoczenie wzbudzi do mnie nienawi u
ludzi jemu podobnych.
[8,19] A czeg takiego on dokona? Wyda wiele edyktw i zarzdzi, aby senat licznie si zgromadzi smego dnia przed kalen13

Cyceron po raz kolejny wspomina rok 63 i kar, jak zastosowa wobec

katylinarczykw.

darni grudniowymi,14 ale sam tego dnia nie przyszed. O ile mnie
pami nie myli, napisa na kocu edyktu: Jeli kto bdzie nieobecny, wszyscy mog uwaa, e nastaje na moje ycie i ywi jak
najgorsze zamiary". C to za ze zamiary? Czy maj na celu odzyskanie wolnoci przez nard rzymski? Wyznaj, e byem ich inicjatorem, doradzaem i doradzam Cezarowi, co naley czyni. Chocia on nie potrzebowa niczyjej rady, jednak - jak to si mwi dolaem oliwy do ognia.15 Ktry porzdny czowiek nie nastawaby
na twoje ycie, gdyby wiedzia, e od twej mierci zaley ratunek i
ycie wszystkich dobrych oraz wolno i wadza narodu rzymskiego? [8,20] Skoro Antoniusz wezwa nas tak srogim edyktem,
dlaczego sam nie przyszed? Mylicie, e z powodu jakiego
nieszczcia albo wanej sprawy? Wino i uczta go zatrzymay, jeli
nie naley nazwa owej uczty raczej pijatyk. Przeoczy dzie
naznaczony edyktem i przenis obrady na czwarty dzie przed
kalendami grudniowymi.16 Rozkaza stawi si na Kapitolu. Nie
wiem, ktrdy sam przyszed do wityni, chyba podziemnym
podkopem Galw. Zeszli si zaproszeni, skdind ludzie powaani,
ale niepomni swej godnoci. Taki bowiem by w dzie, takie
kryy pogoski, taki czowiek zwoywa senat, e hab byo dla
senatora niczego si nie obawia. Antoniusz jednak do tych, co
przyszli, nie mia powiedzie ni sowa o Cezarze, chocia
postanowi podda spraw pod osd senatu; jaki m konsularny
przynis przecie na pimie swoje zdanie na ten temat. [8,21] Fakt,
e Antoniusz nie mia odwagi mwi o czowieku, ktry
poprowadzi wojsko przeciwko niemu, konsulowi, czyme innym
jest, jak nie przyznaniem si, e sam jest wrogiem? Wszak jeden z
nich wrogiem by musia i nie mona byo inaczej osdzi sprawy
midzy dwoma skconymi wodzami. Jeli wic wrogiem jest
Cezar, dlaczego konsul nie przedstawi jego sprawy w senacie?
Jeeli senat nie powinien ukara Cezara, to c moe powiedzie
Antoniusz, jak nie to tylko, e skoro o Cezarze milcza, sam
przyzna, e jest wrogiem? W edyktach nazywa go Spartakusem,
ale w senacie nie ma odwagi nawet zym go nazwa. [9,21] A jake
Antoniusz pobudza do miechu w najbardziej nawet smutnym
pooeniu! Zachowaem w pamici zdanka z jednego edyktu i - jak
mniemam - Antoniusz uwaa je za nadzwyczaj subtelne. Ja za
dotd nie znalazem nikogo, kto by odgad, co on
14

Tj. 24 listopada 44 r.
W oryginale: currentem incitavi" ('popieszyem biegncego').
16
Tj. na 28 listopada.
15

chcia powiedzie. [9,22] adna to zniewaga, ktr wyrzdza czowiek godny". Po pierwsze, kto to jest czowiek godny? Bo wielu
przecie godnych jest kary, na przykad on sam. Czy chodzi o
zniewag, ktr wyrzdza czowiek posiadajcy godno"? A
jaka zniewaga moe by wiksza od takiej wanie? Dalej: co to
znaczy wyrzdza zniewag"? l kto o tym mwi? Nastpne: To
nie strach, jeli go wzbudza nieprzyjaciel". A wic przyjaciel zwyk
wzbudza strach? I inne podobne bzdury. Czy nie lepiej by niemow, ni mwi to, czego nikt nie rozumie? Oto dlaczego jego
nauczyciel z mwcy sta si rolnikiem17 i wzi w posiadanie dwa
tysice jugerw nieobcionego podatkami i nalecego do dbr
publicznych Leontyskiego Pola: czowieka durnego jeszcze bardziej ogupi i dosta publiczny majtek. [9,23] Ale by moe nie
jest to wane.
Pytam wic: dlaczego Antoniusz tak agodny by w senacie, skoro
w edyktach tak srogi? Po c byo trybunowi ludowemu Lucjuszowi Kasjuszowi, mowi dzielnemu i niezmiernie statecznemu, grozi kar mierci, gdyby przyszed do senatu? Po co si i
grobami wyrzuca z senatu Decymusa Karfulenusa, ktry w
sprawach rzeczypospolitej mia waciwe zdanie? Dlaczego zakazywa nie tylko wstpu do wityni, lecz nawet zbliania si do
Kapitolu Tyberiuszowi Kanucjuszowi, ktry podczas zgromadze
zwoanych w dobrej sprawie czsto susznie go drczy? Jakiej
uchwale senatu wedle obaw Antoniusza mieli si oni sprzeciwi?18
Pewnie uchwaleniu modw dzikczynnych dla wybitnego czowieka, Marka Lepidusa, a niebezpieczestwem byo to, e kto
przeszkodzi w przyznaniu zwykego zaszczytu temu, dla kogo o
zaszczycie wyjtkowym mylelimy codziennie. [9.24] I w ogle
Antoniusz chyba bez powodu zwoa senat, skoro, gdy ju mia
mwi o sprawach rzeczypospolitej, a przyniesiono wieci o Legionie IV, upad na duchu i zerwa si do ucieczki? Popiesznie
przeprowadzi ustaw senatu o modlitwach dzikczynnych, a gosowano przez rozejcie si, co przedtem nigdy si nie zdarzyo.19
17

Przysowiowe: ex oratore arator". Mowa oczywicie o Sekstusie

Klodiuszu.
18
Jako trybunowie ludowi wymienieni mogli skorzysta z prawa weta; zob.
te Cyceron (Phil. 1,10,25).
19
W sprawach wanych gosowano tak, i kady senator zabiera gos na
dany temat. W sprawach mniejszej wagi, a tak nie byo uchwalenie modw
publicznych, senatorowie gosujcy za lub przeciw stawali po dwch
przeciwnych stronach (in discessione). Druga metoda - wedle sw Cycerona:
gosowanie nogami" - bya zdecydowanie szybsza.

[10,24] Potem wyjecha: podr w onierskim paszczu, unikanie

ludzkich oczu, wiata dziennego, Miasta, Forum - ndzna,
wstrtna, haniebna ucieczka. Jednak tego samego dnia wieczorem
uchwalono znakomite ustawy, sumiennie przeprowadzono
losowanie prowincji i ta, ktra komu odpowiadaa, boskim
zrzdzeniem kademu przypada. [10,25] Bardzo dobrze wic
czynicie, trybunowie ludowi, zgaszajc teraz wniosek o
wystawieniu stray dla konsulw i senatu. Za t wasz zasug
wszyscy wam z serca dzikujemy i jestemy wdziczni. Jake
bowiem moemy czu si bezpieczni wobec tak niezmiernej
zuchwaoci i chciwoci ludzkiej? Jakiego ostrzejszego wyroku, ni
wydany przez jego przyjaci, oczekuje ten czowiek nieszczsny i
zatracony? Lucjusz Lentulus, czowiek bardzo mu bliski, a ze mn
zwizany, oraz Publiusz Nazon, wolny od wszelkiej chciwoci,
orzekli, e nie maj adnej prowincji, bo Antoniusz nie
przeprowadzi adnego losowania.20 To samo stwierdzi Lucjusz
Filippus, zaprawd m godny ojca, dziada i swych przodkw.
Tego samego zdania by niezwykle uczciwy i prawy Gajusz
Turraniusz. To samo powiadczy te Spuriusz Oppiusz. Nawet ci,
co cenic przyja z Antoniuszem, pozwolili mu na wicej, ni by
moe chcieli: Marek Pizon, mj przyjaciel - szanowany i jako
czowiek, i jako obywatel - oraz rwnie nieskazitelny Marek
Wehiliusz, potwierdzili, e bd posuszni wadzy senatu. [10,26]
C za mam powiedzie o Lucjuszu Cynnie? Jego wyjtkowa
uczciwo, widoczna w licznych i wielkich dzieach, czyni mniej
zaskakujc chwa owego zacnego czynu: oto zupenie
zlekceway prowincj, ktrej rwnie wielkodusznie i bardzo
rozwanie nie przyj Gajusz Cestiusz. Kim s pozostali zadowoleni z cudownego losowania? Tytus Anniusz i Marek Galliusz. Och,
obaj szczciarze! Przecie niczego innego nie pragnli. Gajusz
Antoniusz dosta Macedoni. Ten take jest szczciarzem, wszak
cigle o niej mwi. A Gajusz Kalwizjusz dosta Afryk. Trudno o
wiksze szczcie ni jego - ledwo przecie opuci Afryk i jakby
przewidujc, e wrci, pozostawi w Utyce dwch legatw. Sycylia
przypada Markowi Kuzyniuszowi, a Kwintusowi Kasjuszowi Hiszpania. Nie mam powodu do podejrze: wierz, e losowanie
tych dwch prowincji obyo si bez cudu.
[11,27] O Gajuszu Cezarze - do modzieca woam - jake nagle
i niespodziewanie przyszede na ratunek rzeczypospolitej! Skoro
20

Cyceron zmierza do anulowania wynikw losowania prowincji;

losowanie to Antoniusz przeprowadzi 28 listopada 44 r.

tego wszystkiego dopuci si ten, ktry ucieka, c jeszcze by

zrobi, gdyby zaatakowa? A na zgromadzeniu mwi, e bdzie
strem Miasta i pod Miastem zatrzyma wojsko a do kalend majowych. O, wilk - jak powiadaj - to znakomity str owiec! Czy
Antoniusz byby strem Miasta czy upiec i przeladowc? Powiedzia, e wjedzie i wyjedzie z Miasta, kiedy zechce. A czy nie
powiedzia wobec ludu, siedzc przed wityni Kastora, e przeyje tylko ten, kto zwyciy?
[11,28] Dzi po raz pierwszy po dugiej przerwie wstpujemy na
grunt wolnoci, ktrej ja, dopki mogem, byem nie tylko obroc,
lecz take odnowicielem. Kiedy za nie dysponowaem moliwociami, zamilkem i bez ponienia, ale nie bez godnoci, zniosem dowiadczenie owego czasu. Kto jednak zniesie t besti
najohydniejsz? W jaki sposb? Czy w Antoniuszu jest cokolwiek
prcz podania, okruciestwa, rozpusty i zuchwaoci? On cay
jest ulepiony z tych wad. Nie ma w nim nic szlachetnego, umiarkowanego, skromnego czy wstydliwego. [11,29] Poniewa, sprawa
dosza do punktu krytycznego i albo on poniesie kar z rk rzeczypospolitej, albo my staniemy si niewolnikami, to - na bogw niemiertelnych! - ojcowie, zdobdmy si wreszcie na godn ojcw
odwag i mstwo: odzyskajmy wolno waciw narodowi i imieniu rzymskiemu lub ponad niewol przedmy mier. Znielimy
i wycierpielimy wiele z tego, czego w wolnym pastwie znosi nie
naleao, jedni z powodu nadziei, e by moe uda si odzyska
wolno, inni nadmiernie pragnli zachowa ycie. Lecz skoro
znielimy to, do znoszenia czego zmusia nas konieczno, zaiste
jaka sia fatalna - cho i tego nie znielimy do koca - czy dalej
bdziemy tolerowa owo najbardziej ohydne i okrutne panowanie
tego skoczonego otra?
[12,30] Co zrobi w gniewie, majc moliwo dziaania, skoro
bez adnej przyczyny by wrogiem wszystkich ludzi prawych? Na
co jeszcze si way jako zwycizca czowiek, ktry po mierci
Cezara, adnego zwycistwa nie odnisszy, dokona tak
niesychanych zbrodni? Oprni wypeniony po brzegi dom
Cezara, zrabowa ogrody, przenis z nich do siebie wszystkie
ozdoby, w pogrzebie znalaz okazj do rzezi i poarw.
Przeprowadziwszy dwie lub trzy dobre i korzystne dla
rzeczypospolitej uchway senatu, pozostaymi sprawami kierowa
wedle wasnej korzyci i zysku: sprzedawa przywileje, uwalnia od
podatkw miasta, cae prowincje wyj spod panowania narodu
rzymskiego, odwoa z wygnania banitw, postara si o wyrycie na
miedzianych tablicach i umieszczenie na

Kapitolu faszywych ustaw i faszywych dekretw, podpisanych

imieniem Gajusza Cezara, narodowi rzymskiemu narzuci bezecne
ustawy. Jego uzbrojone strae nie dopuciy na rynek ludu i urzdnikw. Otoczy senat onierzami, a gdy przewodzi jego obradom,
w wityni Zgody zamkn zbrojnych. Z popiechem uda si do legionw w Brundyzjum i wymordowa prawomylnych centurionw. Postanowi przyby do Rzymu z wojskiem, aby nas zgadzi,
a Miasto [] w proch obrci []. [12,31] I wanie od tego ataku
odwid go Cezar swymi wojskami i roztropnoci dziki zgodzie
weteranw i odwadze legionw. Nawet zamany wyrokiem losu nie
umniejszy swej zuchwaoci ani nie zaprzesta, obkany, rzuca
si i szale. Prowadzi uszczuplone wojsko do Galii, z jednym legionem, i to niepewnym, czeka na brata Lucjusza, od ktrego nikogo
bardziej sobie podobnego nie znajdzie. Jakie spustoszenia poczyni Lucjusz, gdziekolwiek postawi stop - z murmillona wdz, z
gladiatora imperator! Dokdkolwiek trafi, niszczy skady wina,
wyrzyna trzody byda i stada owiec. Ucztuj onierze, on nurza si
w winie, naladujc brata. Pustoszy si pola, rozgrabia posiadoci
wiejskie, porywa i wydaje na pastw onierzy matrony, dziewice,
chopcw szlachetnie urodzonych. Tego samego, co Lucjusz, dopuszcza si i Marek Antoniusz, gdziekolwiek przyby z wojskiem.
[13,32] Otworzycie wic bramy tym najbardziej obmierzym braciom i przyjmiecie ich do Miasta? Nie wykorzystacie aski bogw
niemiertelnych, gdy czas po temu, bo wodzowie s gotowi, onierze peni zapau, nard rzymski jednomylny, a caa Italia powstaa, by odzyska wolno? Nie powtrzy si okazja, jeli t
zmarnujemy. Gdy Antoniusz przywdruje do Galii, zostanie osaczony z tyu, z przodu, z boku. Wszak nie tylko zbrojnie naley na
niego natrze, lecz take za pomoc naszych dekretw. Wielka sia,
wielka i icie boska jest moc jednomylnego i zgodnego senatu.
Czy widzicie wypeniony rynek, a nard rzymski, ktry zwarty i
gotowy ufa, e odzyska wolno? Gdy nard widzi nas tu tak licznie zgromadzonych po dugiej przerwie, ma nadziej, e
przyszlimy take jako ludzie wolni. [13,33] Kiedy czekaem na ten
dzie, uniknem zdradzieckich mieczy Marka Antoniusza, bo on,
atakujc mnie za nieobecno w senacie, nie pojmowa, e swoj
osob i swoje siy zachowywaem na chwil odpowiedni. Gdybym
bowiem wtedy chcia si sprzeciwi jemu, czowiekowi, ktry
pragn rozpocz rze ode mnie, teraz nie mgbym przyj
rzeczypospolitej z pomoc. Ale skoro nadarzya si sposobno, nie
strac, ojcowie, ani chwili za dnia ni w nocy i jak przystoi, myle
bd o wolnoci na-

rodu rzymskiego i o waszej godnoci: co trzeba przedsiwzi i

czego dokona. Nie tylko nie wzbraniam si przed owym trudem,
lecz bd do niego dy i domaga si go, co zreszt czyniem,
gdy jeszcze wolno byo, a co przerwaem na czas, dopki ponownie
nie miaem moliwoci. Ju nie do, e wolno, ale wrcz trzeba,
jeli bardziej nie chcemy by niewolnikami, ni z broni w rku
odwanie postanowi, i nie bdziemy suy. [13,34] Bogowie
niemiertelni dali nam tych oto stranikw: Miastu - Cezara, Galii Brutusa. Wszak gdyby Antoniusz mg ujarzmi Miasto,
natychmiast zginliby porzdni obywatele, inni musieliby zosta
niewolnikami. Gdyby mg opanowa Gali, staoby si to zaraz
potem.
[14,34] Na bogw niemiertelnych, ojcowie, wykorzystajcie
nadarzajc si okazj! Przypomnijcie sobie wreszcie, e jestecie
czonkami najznakomitszego na caym wiecie zgromadzenia.
Dajcie narodowi rzymskiemu znak, e rzeczypospolitej nie
zabraknie waszej rady, bo on jawnie wyznaje, e jemu nie
zabraknie mstwa. Nie ma powodu, bym was napomina. Nikt nie
jest a tak gupi, by nie rozumie, e jeli przepimy ten czas,
bdziemy musieli znosi panowanie nie tylko okrutne i wyniose,
lecz take haniebne i sromotne. [14,35] Znacie szalestwo
Antoniusza, znacie jego przyjaci, znacie cay dom. Zosta
niewolnikiem
lubienych
rozpustnikw,
niegodziwych
bezwstydnikw, pijanych hazardzistw - oto najwiksze nieszczcie poczone z najwiksz hab. Jeeli ju - oby bogowie
nie spenili tej przepowiedni! - nadchodzi ostateczna zagada
rzeczypospolitej, my, przewodzcy wszystkim narodom na caej
ziemi, uczymy to, co dzielni gladiatorzy, ktrzy gin z honorem: i
my raczej z godnoci padnijmy, ni ebymy mieli w habie
suy. [14,36] Nic bardziej godnego nienawici ni haba, nic
bardziej obrzydliwego ni niewola. Urodzilimy si do sawy i do
wolnoci, albo zatrzymajmy je, albo z godnoci poniemy mier.
Zbyt dugo ukrywalimy nasze uczucia. Teraz wszystko jest jawne:
wszyscy opowiedzieli si bd po jednej, bd po drugiej stronie,
objawiajc swoje pogldy i pragnienia. S i obywatele niegodziwi,
zbyt liczni, biorc pod uwag mio ojczyzny, lecz zarazem
nieliczni, zwaywszy na rzesze prawomylnych, ktrzy przeciw
tamtym wystpili. Bogowie niemiertelni dali rzeczypospolitej
niewiarygodn si i szczcie, aby unicestwia wrogw. Wszak do
tych rodkw obrony, jakimi dysponujemy, zaraz dojd niezmiernie
roztropni, mni i zgodni konsulowie, ktrzy spraw wolnoci
rzeczypospolitej dokadnie omawiali i przez wiele miesicy
rozwaali. Majc takich doradcw i wodzw, gdy bogowie
sprzyjaj, a nard rzymski jest jednomyl-

ny, w naprawd krtkim czasie odzyskamy wolno, za

wspomnienie niewoli uczyni t wolno sodsz.
[15,37] Gdy wic trybunowie ludowi zoyli wniosek majcy zapewni senatowi moliwo bezpiecznych obrad w kalendy styczniowe i swobod wypowiedzi wasnego zdania na temat
najwaniejszych spraw pastwa, proponuj uchwali: niech
konsulowie desygnowani Gajusz Pansa i Aulus Hircjusz doo
stara, by w kalendy styczniowe senat mg obradowa
bezpiecznie. Co do edyktu imperatora konsula desygnowanego
Decymusa Brutusa, niech senat ogosi, e imperator konsul
desygnowany Decymus Brutus pooy wielkie zasugi dla pastwa,
bronic powagi senatu oraz wolnoci i wadzy narodu rzymskiego,
[15,38] i e Decymus Brutusp, zachowujc we wadzy senatu
prowincj Gali Blisz, wraz z jej znakomitymi mami oraz
odwanymi i przyjaznymi rzeczypospolitej obywatelami, a take
wojsko, postpi i postpuje susznie, sprawiedliwie i dla dobra
pastwa, i to zarwno on, jak i jego wojsko, jak te municypia i
kolonie prowincji Galii. Senat uwaa, e dla dobra rzeczypospolitej
naley powierzy prowincje Decymusowi Brutusowi i Lucjuszowi
Plankusowi, imperatorom konsulom desygnowanym, jak rwnie
pozostaym, ktrzy dzier prowincje na mocy ustawy Juliusza,
aeby dzieryli je nadal, dopki na mocy uchway senatu kademu
z nich nie zostanie wyznaczony nastpca; maj oni dooy stara,
aby owe prowincje i wojska trway na stray rzeczypospolitej,
pozostajc pod wadz senatu i narodu rzymskiego. Poniewa,
dziki staraniu, odwadze i roztropnoci Gajusza Cezara oraz przy
cakowitej zgodzie onierzy weteranw, ktrzy okazali mu posuszestwo, stanli i nadal stoj na stray rzeczypospolitej, nard
rzymski zosta uratowany i cigle jest ratowany od najciszych
nieszcz; [15,39] poniewa Legion Marsowy, stanwszy w Albie,
w municypium wiernym i mnym, wspar wadz senatu i wolno
narodu rzymskiego; poniewa Legion IV, dowodzony przez znakomitego obywatela Lucjusza Egnatulejusza, wykazawszy si podobn rozwag i mstwem, broni i broni wadzy senatu i wolnoci narodu rzymskiego - jest i bdzie w przyszoci wielk trosk senatu,
aby za tak wielkie zasugi wobec rzeczypospolitej przyzna im zaszczyty i dowody wdzicznoci. Senat postanawia, e konsulowie
desygnowani Gajusz Pansa i Aulus Hircjusz, objwszy urzd,
przedstawi w senacie projekt uchway w tych sprawach, zgodnie z
tym, co jako lojalni obywatele uznaj za suce interesowi
rzeczypospolitej.

FILIPIKA CZWARTA

[1,1] Kwiryci, wasza niewiarygodnie liczna obecno na zgromadzeniu, tak wielka, e nie sdz, bym pamita podobn, budzi
zapa do walki w obronie rzeczypospolitej i niesie wielk nadziej
na uratowanie pastwa! Cho zapau nigdy mi nie brakowao, czas
nie by stosowny, ale gdy tylko nadszed i gdy ledwie bysn
promyk nadziei, jako pierwszy stanem w obronie waszej
wolnoci. Gdybym prbowa uczyni to wczeniej, teraz nie
mgbym dokona niczego. Nie sdcie, Kwiryci, e dzisiaj1
przeprowadzono spraw nieznaczn, wszak pooono fundamenty
pod dalsze dziaania. Antoniusz jeszcze nie zosta przez senat
nazwany wrogiem, lecz w rzeczy samej za takiego zosta uznany.
[1,2] Teraz nabraem wielkiej otuchy, bo wy jednomylnie i z
wielkim aplauzem okrzyknlicie go wrogiem. Nie moe by
inaczej, Kwiryci: albo niegodziwcami s ci, co przeciwko
konsulowi zgromadzili wojsko, albo wrogiem jest ten, przeciwko
ktremu susznie chwycono za bro. Dzisiaj senat sprawi, e ta
wtpliwo, cho w istocie nikt jej nie ywi, zostaa usunita.
Najwikszymi pochwaami senat uczci Gajusza Cezara, ktry
wasnym staraniem, z wasnej inicjatywy i przy spoytkowaniu
wasnego majtku obroni rzeczpospolit i wasz wolno i broni
ich nadal. [1,3] Chwal, chwal was, Kwiryci, e wyrazami
najwyszej wdzicznoci obdarzylicie imi owego przesawnego
modzieca, czy raczej chopca. Jego czyny s niemiertelne, a
modym nazywam go z racji wieku. Wiele pamitam, niejedno
poznaem, duo przeczytaem, Kwiryci, ale jak sigam pamici
przez wszyst1

Tj. 20 grudnia 44 r.; a wic tego samego dnia Cyceron wygosi filipik
trzeci (w senacie) i czwart (na komicjach).

kie wieki, o niczym podobnym nie syszaem. Gdy drczya nas

niewola, a zo z dnia na dzie si rozprzestrzeniao i nie mielimy
adnej obrony, i obawialimy si nioscego mier, zowieszczego
powrotu Antoniusza z Brundyzjum, wwczas to Cezar podj decyzj, ktrej nikt nie oczekiwa i o ktrej z pewnoci nikt nie wiedzia. Z onierzy ojca2 wystawi wojsko niezwycione, aby oddali od rzeczypospolitej zgubne szalestwo Antoniusza, podniecane
najbardziej okrutnymi pomysami.
[2,4] Czy znajdzie si kto, kto nie zrozumie, e jeliby Cezar nie
wystawi wojska, powrt Antoniusza niechybnie pocignby za
sob nasz mier?3 Przecie Antoniusz wraca do Rzymu, ociekajc krwi obywateli rzymskich, ktrych wymordowa w Suessie i w
Brundyzjum. Pon tak zaart nienawici do was, e o niczym
innym nie myla, jak o zagadzie narodu rzymskiego. Kto by mg
broni waszego bezpieczestwa i waszej wolnoci, gdyby zabrako
wojska Gajusza Cezara, wojska zoonego z najdzielniejszych
onierzy jego ojca? W sprawie przyznania pochwa i zaszczytw
nalenych mu w boskim wymiarze za icie boskie i niemiertelne
zasugi senat zgodzi si ze mn i dopiero co uchwali, by przyzna
je ju w najbliszym czasie. [2,5] Gdy to uchwalono, kt nie
pozna jasno, e Antoniusz zosta uznany za wroga? Jak bowiem
inaczej moemy nazywa czowieka, gdy tych, co przeciwko niemu
prowadz wojska, senat uznaje za godnych szczeglnych
zaszczytw?
Kolejna sprawa: czy Legion Marsowy, ktry wedug mnie boskim zrzdzeniem wzi imi od boga bdcego - jak wie niesie ojcem narodu rzymskiego,4 sam nie rozstrzygn, e Antoniusz to
wrg ojczyzny, jeszcze nim za takiego uzna go senat? Przecie
jeeli Antoniusz nie jest wrogiem, trzeba, bymy jako wrogw
traktowali tych, co opucili konsula. Przepikny czyn Marsowych
legionistw dobitnie i stosownie swoimi okrzykami uznalicie,
Kwiryci, za suszny. Przystpili do obrony wadzy senatu, waszej
wolnoci i caej rzeczypospolitej, opucili wroga i zbrodniarza,
zabjc matki-ojczyzny. [2,6] Dokonali tego nie tylko z zapaem i
mnie, lecz w sposb przemylany i mdrze. Stanli w Albie,
miecie odpowiednim, obwarowanym, znajdujcym
2

Tj. Gajusza Juliusza Cezara.

Zob. Cyceron (Phil. 3,2,4. 12,30).
4
Wedug rzymskiej tradycji za spraw Marsa Rea Sylwia miaa urodzi
Romulusa i Remusa.
3

si blisko Rzymu, zamieszkanym przez dzielnych mw, wiernych i dobrych obywateli. Naladujc odwag tego Legionu, do
wojsk Gajusza Cezara przystpi Legion IV pod wodz Lucjusza
Egnatulejusza, ktrego senat dopiero co susznie pochwali.
[3,6] Na jaki surowszy wyrok czekasz, Marku Antoniuszu? Pod
niebiosa wynosz Cezara, ktry przeciwko tobie wystawi wojsko.
W najbardziej wyszukanych sowach chwali si legiony, ktre ci
opuciy, te same, ktre wezwae. Byyby twoje, gdyby wola by
konsulem, nie wrogiem. Odwan i suszn decyzj tych legionw
uzna senat i zyskaa ona aprobat caego narodu rzymskiego.
Chyba e wy, Kwiryci, uwaacie Antoniusza za konsula, a nie za
wroga. ...5 Dobrze rozeznaem, Kwiryci, wasze zdanie, ktre tak
wyranie teraz okazalicie. [3,7] A czy mylicie, e innego zdania
s municypia, kolonie i prefektury? Wszyscy ludzie jednomylnie
zgadzaj si, i kady, kto pragnie ocalenia ojczyzny, musi zdecydowanie chwyci za bro przeciwko tej zarazie.
A czy kto uwaa za godne potpienia stanowisko Decymusa
Brutusa, ktre moglicie pozna z jego dzisiejszego edyktu?6 Kwiryci, susznie i zgodnie z prawd zaprzeczacie! Zaiste niczym ze
szczodrej aski bogw niemiertelnych rzeczpospolita otrzymaa
rd Brutusw i ich imi bd dla ustanowienia, bd dla odzyskania
wolnoci narodu rzymskiego.7 [3,8] Jaki sd wyda wic Decy-mus
Brutus o Marku Antoniuszu? Zamkn przed nim prowincj,
zbrojnie mu si przeciwstawia, zachca do wojny ca Gali, ktra
z wasnej woli sama ju zdecydowaa, by powsta. Jeli Antoniusz
jest konsulem, to Brutus wrogiem. Jeli Brutus ratuje rzeczpospolit - Antoniusz to wrg. Czy wic moemy mie jakiekolwiek
wtpliwoci co do tych dwch sytuacji?
[4,8] Jak wy jednomylnie i jednogonie owiadczacie, e nie
macie wtpliwoci, tak senat dopiero co uchwali, e Decymus Brutus, bronic wadzy senatu, wolnoci i potgi narodu rzymskiego,
wielce zasuy si dla sprawy rzeczypospolitej. Przed kim broni?
Czy nie przed wrogiem? Jaka inna obrona jest godna pochway?
[4,9] Senat ponadto wychwala prowincj Gali i susznie
nagradzaj najgortszymi sowami za to, e przeciwstawia si
Antoniuszowi. Gdyby ta prowincja nie przyja go, widzc w nim
konsula, wielkiej
5

Przerwa na oklaski, ktrymi lud przyzna racj Cyceronowi.

Na temat tego edyktu zob. Cyceron (Phil. 3,4,8. 15,37-38).
7
Cyceron wielokrotnie wspomina zasugi rodu Brutusw.
6

dopuciaby si zbrodni. Przecie wszystkie prowincje powinny pozostawa pod wadz i prawem konsula. Odmawia tego
Antoniuszowi imperator konsul desygnowany Decymus Brutus,
obywatel dla rzeczypospolitej zrodzony, odmawia Galia, odmawia
caa Italia, odmawia senat i wy odmawiacie. Kto go wic uwaa za
konsula, jeli nie otrzy? Chocia nawet ci, co go tak tytuuj, tak
nie myl i nie mog nie zgodzi si ze zdaniem wszystkich ludzi,
choby sami byli, jak s, bezbonikami i niegodziwcami. Lecz
nadzieja na grabie i upy zalepia rozum tym, ktrych nie
zaspokoiy ani rozdawnictwa dbr, ani rozdzia pl, ani owe
niekoczce si licytacje. Oni Rzym, dobra i majtki obywateli
obrali sobie za cel do zdobycia i myl, e niczego im nie
zabraknie, dopki tu bdzie co, co mogliby rozdrapa, co mogliby
ukra. To im Marek Antoniusz obieca - o bogowie niemiertelni,
oddalcie i przeklnijcie te zowieszcze sowa! - e porozdziela
Miasto. [4,10] A zatem, Kwiryci, niech si speni to, o co si
modlicie, a kara za szalestwo niech spadnie na Antoniusza i cay
jego dom! Ufam, e tak si stanie. Sdz bowiem, e ju nie tylko
ludzie, lecz take niemiertelni bogowie s zgodni co do ratowania
rzeczypospolitej. C takiego mogoby da powd do wtpliwoci
w sprawie woli bogw niemiertelnych, skoro oni za pomoc znakw8 i wrb przepowiadaj nam przyszo i tak przejrzycie objawili, e zblia si godzina kary dla Antoniusza, a dla nas godzina
wolnoci? Czy bez interwencji bogw mogo doj do tak
budujcej zgody wszystkich obywateli?
[5,11] Pozostaje wam, Kwiryci, wytrwa przy tym zdaniu, tak dobitnie wyraonym. Postpi wic tak, jak zwykli postpowa wodzowie, gdy wojsko staje w szyku: choby widzieli, e onierze s
ogromnie chtni do boju, oni zachcaj ich jeszcze bardziej. I ja
rozpal was, cho z wielkim zapaem okazujecie gotowo do walki
o odzyskanie wolnoci. Kwiryci, nie walczycie z wrogiem, z
ktrym w jakikolwiek sposb da si zawrze pokj. Przecie on nie
pragnie, jak przedtem, waszej niewoli, lecz - rozwcieczony -aknie
krwi. adna rozrywka nie jest mu milsza, ni t krew przelewa,
ni mordowa i patrze na rze obywateli. [5,12] Kwiryci, nie
macie do czynienia ze zbrodniarzem i bezbonikiem, lecz z nieludzk i ohydn besti, ktra, gdy ju wpada do jamy, nieche zostanie ubita.9 Jeli si bowiem stamtd wydostanie, nie unikniemy
8

Wedle niektrych badaczy w owych dniach miao miejsce zamienie

soca.
9
Przysowiowe: Immanis taetraque belua, quae in foveam incidit,
obruatur"; por. Plaut (Pers. 588).

adnych katuszy, zadawanych zaiste z najwikszym okruciestwem. Wszake te besti ju pochwycono i przyduszono, napieraj
na ni wojska, ktre ju posiadamy, a wnet dojd do nich te, ktre
w cigu kilku dni wystawi nowi konsulowie.
Kwiryci, przycie si do sprawy, tak jak ju to czynicie. Nigdy
dotd nie bylicie w adnej sprawie bardziej zgodni i tak cile zczeni z senatem. I nic dziwnego, bo doprawdy nie chodzi ju o to,
jak bdziemy y, lecz czy w ogle przeyjemy, czy te pomrzemy
w habie i cierpieniu. [5,13] Chocia natura wszystkim wyznaczya
mier, jednak mstwo waciwe rzymskiemu narodowi i rzymskiemu imieniu zwyko broni si przed mierci okrutn i haniebn.
Wytrwajcie, prosz, Kwiryci, w tym mstwie, ktre przodkowie
wasi pozostawili wam niczym dziedzictwo. Wszystko inne jest
zudne, niepewne, atwo ginie, przemija, jedynie dzielno najgbiej zapuszcza korzenie, adna sia nie zdoa jej osabi i nigdy jej
nie poruszy. Dziki niej wasi przodkowie najpierw podbili ca Itali, potem zgadzili Kartagin, obrcili w proch Numancj, naszemu panowaniu poddali potnych krlw i waleczne ludy.
[6,14] Wasi przodkowie toczyli wojn z wrogiem, ktry mia
swoje pastwo, kuri, skarb, zgodnych i jednomylnych obywateli i
jaki wzgld na pokj i ukady, jeli ju do nich doszo. Wasz
obecny wrg atakuje wasz rzeczpospolit, a sam wasnej nie ma,
usiuje zniszczy senat - t rad, co rzdzi caym wiatem - a sam
adnej rady nie ma, opustoszy wasz skarbiec, sam wasnego nie
majc. Czy kto moe mie zgodnych wspobywateli, gdy nie ma
miasta? Na czym oparby si pokj, zawarty z czowiekiem niewiarygodnie okrutnym, ktremu wierzy nie mona? [6,15] A wic nard rzymski, Kwiryci, zwycizca wszystkich ludw, toczy desperack wojn z przeladowc, otrem, Spartakusem. Ten, ktry mia
za powd do przechwaek, e podobny do Katyliny, zaiste dorwnuje mu w zbrodni, ale jest mniej przemylny. Katylina, chocia
nie mia adnego wojska, szybko je zgromadzi. Antoniusz utraci
wojsko, ktre ju posiada. Podobnie wic jak dziki mym staraniom, dziki wadzy senatu oraz wasnej trosce i cnocie zamalicie
Katylin, tak samo w krtkim czasie usyszycie, e zgadzono
zbrodnicze otrostwo Antoniusza dziki waszej doskonaej zgodzie
z senatem, zgodzie, jakiej nigdy dotd nie byo dziki powodzeniu i
mstwu waszych wojsk i wodzw.
[6,16] Co do mnie, czegokolwiek bd mg dokona trosk, prac, czuwaniem, autorytetem i rad, doo wszelkich stara i nie
zaniedbam niczego, co uznam za potrzebne do obrony waszej wol-

noci. Przez wzgld na wasz szczodro i okazane mi dobrodziejstwa, zaniedbujc tej obrony, dopucibym si zbrodni.
Dzi po raz pierwszy po dugiej przerwie na wniosek bardzo odwanego czowieka i waszego wielkiego przyjaciela, tego oto Marka Serwiliusza i jego kolegw, przezacnych mw i najlepszych
obywateli, z mojej inicjatywy i pod mym przewodem nabralimy
nadziei na odzyskanie wolnoci.

FILIPIKA PITA

[1,1] aden dzie, ojcowie, nigdy nie wydawa mi si odleglejszy

od tych kalend styczniowych. Wiedziaem, e i kademu z was tak
samo czas si duy. Nie czekali na w dzie ludzie, ktrzy tocz
wojn z rzeczpospolit, nas tymczasem nie zwoywano do senatu,
chocia naszym najwaniejszym obowizkiem byo przyjcie rzeczypospolitej z pomoc. Jednak mowy konsulw1 oddaliy skarg
na wydarzenia minionych dni, bo oni przemawiali tak, e kalendy
dzisiejsze zdaj si by bardziej upragnione ni zbyt pne.
Tak jak mowy konsulw podniosy mnie na duchu i przyniosy
nadziej nie tylko na ratunek, lecz take na odzyskanie dawnej
godnoci, tak wypowied czowieka, ktry jako pierwszy zabra
gos,2 mogaby mnie zatrwoy, gdybym nie ufa waszej odwadze i
zdecydowaniu. [1,2] Wszak nasta wielki dzie i dano wam moliwo, bycie wyranie pokazali narodowi rzymskiemu, jakie jest
mstwo, zdecydowanie i powaga tego stanu.
Przypomnijcie sobie wydarzenia sprzed dwunastu dni:3 jake
doskonaa zgoda, bezprzykadna odwaga i wielkie zdecydowanie
byy waszym udziaem, jak znacznymi pochwaami obsypa was
nard rzymski, przypomnijcie sobie jego ogromn wdziczno i
wiekopomn saw. Owego dnia, ojcowie, wydalicie takie uchwa1

Hircjusza i Pansy, ktrzy objli urzd konsula l stycznia 43 r.

Chodzi o Kwintusa Fufiusza Kalenusa. Konsul Pansa, jego zi, chcc
przegosowa wystanie posw do Antoniusza i polubowne zakoczenie
konfliktu, udzieli mu gosu jako pierwszemu (wedle starszestwa w senacie
pierwszy powinien przemawia Cyceron).
3
20 grudnia 44 r. odbyo si posiedzenie senatu, podczas ktrego Cyceron
wygosi trzeci filipik.
2

ty, e nie pozostaje wam nic innego, jak tylko zawrze godziwy pokj albo prowadzi konieczn wojn. [1,3] Chce pokoju Marek Antoniusz? Niech zoy bro, niech prosi o pokj, niech baga o przebaczenie. Nie znajdzie nikogo bardziej przychylnego ode mnie,
cho zjednujc sobie niegodziwych obywateli, chcia by moim
wrogiem, a nie przyjacielem. Naprawd niczego nie mona ofiarowa temu, kto toczy wojn, by moe jednak znajdzie si co, co
mona przyzna temu, kto prosi. Natomiast wysanie posw do
czowieka, na ktrego przed dwunastoma dniami wydalicie najpowaniejszy i najsurowszy wyrok, bdzie dowodem nie lekkomylnoci, lecz - mwi, co myl - gupoty. [2,3] Najpierw pochwalilicie wodzw4 za to, e z wasnej woli zdecydowali wyda mu
wojn, potem pochwalilicie onierzy weteranw - ci, chocia zostali przez Antoniusza wprowadzeni do kolonii, jednak przedoyli
wolno narodu rzymskiego nad dobrodziejstwo od tamtego
otrzymane. [2,4] A Legion Marsowy? A Legion IV? Dlaczego si
je chwali? Przecie jeeli onierze opucili swego konsula, trzeba
ich ukara, a susznie otrzymuj pochway, jeeli opucili wroga
ojczyzny. Poniewa nie mielicie jeszcze konsulw, uchwalilicie,
aby w pierwszej kolejnoci wnie pod obrady senatu spraw przyznania nagrd onierzom i zaszczytw wodzom. Chcecie w tym
samym czasie ustanawia nagrody dla tych, co chwycili za bro
przeciwko Antoniuszowi, i wysya posw do Antoniusza? Czy
bdziemy si wstydzi, e wicej powagi maj postanowienia legionw ni senackie? Oto legiony postanowiy broni senatu przed
Antoniuszem, a tymczasem senat wyznacza posw do Antoniusza!
Aby utwierdzi zapa onierzy czy osabi mstwo? [2,5] Czy te
dwanacie dni sprawio, e czowiek, ktry nie znalaz adnego
obrocy oprcz Kotyli, ma ju obrocw take wrd mw konsularnych? Niechby oni wszyscy przede mn zostali zapytani o
zdanie - chocia domylam si, co powiedz niektrzy z wypowiadajcych si po mnie - atwiej zbibym ich argumenty, jeliby
trzeba byo.
Panuje oto przekonanie, e kto ma zgosi propozycj, by Markowi Antoniuszowi odda Gali Dalsz, ktr otrzyma Plankus.
Czyme innym to jest, jak nie sprezentowaniem wrogowi wszelkiego ora potrzebnego do prowadzenia wojny domowej, ofiarowaniem ogromnych pienidzy, ktrych teraz mu brak - pienidzy,
4

Wodzowie, o ktrych tu mowa, to Decymus Brutus, Oktawian i Lucjusz

Egnatulejusz; zob. Cyceron (Phil. 3,15,37-39).

co s spryn wojny - i jeszcze do tego konnicy, ile zechce? Mwi o konnicy? Nie sdz, eby si zawaha przyprowadzi ze sob
barbarzycw. Kto tego nie widzi, jest gupi, kto widzi i za tym
gosuje, jest zdrajc. [2,6] Ty5 wyposaasz obywatela - zbrodniarza
i zatraceca, w galijskie i germaskie pienidze, piechot, konnic,
wojska? Na nic tu jakiekolwiek wymwki: To mj przyjaciel" niech najpierw bdzie przyjacielem ojczyzny; To mj krewny" czy moe by blisze pokrewiestwo ni z ojczyzn, w ktrej
pojciu mieszcz si take rodzice? Da mi pienidze" - chc
zobaczy czowieka, co odway si tak powiedzie. A gdy
wyjawi, o co tak naprawd chodzi, nietrudno bdzie wam postanowi, jaki odda gos lub za czyim pj zdaniem.
[3,6] Idzie wic o to, czy Markowi Antoniuszowi da sposobno
do zdawienia rzeczypospolitej, wymordowania dobrych, dokonania podziau Rzymu i gruntw pomidzy sprzymierzonych z
nim otrw, przygniecenia narodu rzymskiego niewol. Czy kto
mu tego zabroni? [3,7] Zastanwcie si, co robicie. Ale to nie pasuje do Antoniusza" - tego nie odwayby si powiedzie nawet
Kotyla. C bowiem nie pasuje do czowieka, ktry mwi, e broni
postanowie Cezara, a obali jego ustawy jak najbardziej godne
naszych pochwa? Cezar chcia osuszy bagna, a Marek Antoniusz
ca Itali da do podziau6 czowiekowi wstrzemiliwemu,
Lucjuszowi Antoniuszowi.7 Czy nard rzymski przyj t ustaw?
Czy wrby w tej sprawie byy pomylne? w pobony augur wypowiedzia si na temat tych wrb bez czonkw kolegium! Przecie one nie wymagaj objaniania, bo kt nie wie, e gdy Jowisz
zagrzmi, urzdnikowi nie wolno rozmawia z narodem?8 Trybunowie ludu wbrew postanowieniom Gajusza Cezara wnieli ustaw
o przydziale prowincji: Cezar chcia, by przyznawano je na dwa
lata, Antoniusz - na sze. Czy nard rzymski przyj take i t
ustaw? A czy podano j do publicznej wiadomoci? Czy najpierw
nie wydano, a dopiero potem spisano? Czy nie widzielimy, e do
jej wydania doszo prdzej, ni ktokolwiek mg przypuszcza?
[3,8] A co z ustaw Cecyliusza i Dydiusza, na mocy ktrej
5

Cyceron zwraca si tu do Kalenusa.

Kontrast: Cezar, osuszajc bagna, chcia powikszy dobra publiczne, a
Antoniusz uszczupli je, dokonawszy ich podziau.
7
Lucjusz Antoniusz jako trybun wnis w 44 r. ustaw o podziale gruntw i
przewodzi kolegium urzdnikw (septemwirat) powoanych do jego
przeprowadzenia.
8
Zob. Cyceron (Phil. 2,38,99).
6

przedua si podawanie do publicznej wiadomoci na okres trzech

dni targowych?9 A kary okrelone na mocy wieej ustawy
Juniusza i Licyniusza? Czy ustawy Antoniusza mog by prawomocne bez pogwacenia pozostaych ustaw? Czy kto mia wtedy
moliwo dotarcia na Forum?10 Nieustaway grzmoty i rozptaa
si straszna zawierucha! Dziwne wydaje si, e Antoniusz, jeli nie
poruszyy go te znaki, w ogle mg wytrzyma i znie zatrwaajc si burzy i nawanic deszczu. Czy wic bdzie si
waha przyzna, e wbrew wrbom zatwierdzono ustaw, o ktrej
on, augur, mwi, e j przeprowadzi, cho Jowisz Stator wwczas
nie tylko grzmia, lecz - wprost krzyczc z nieba - zabrania? Czy
w dobry augur za znak nie uzna faktu, i t ustaw uchwala wraz
z koleg, ktrego wybr sam ogosi jako niezgodny z wrbami?11
[4,9] Moe my, jego koledzy z kolegium augurw, objanimy
wrby, ale czy poszukamy take interpretatorw uycia broni?
Najpierw wszystkie wejcia na Forum tak zostay pozamykane, e
choby nawet jeden zbrojny ich nie zagradza, to i tak w aden sposb nie mona si byo tam dosta, chyba e wyamawszy zapory.
Warty za porozmieszczano tak jak wwczas, gdy przed wrogiem
za pomoc obwarowa i szacw broni si dostpu do miasta. Moglimy zobaczy, e to wanie w ten sposb od wejcia na Forum
odpdzano nard i trybunw ludu. [4,10] Dlatego twierdz, e ustawy, o ktrych si mwi, e je przeprowadzi Marek Antoniusz,
przeprowadzono przy uyciu siy i na przekr wrbom, wic nard nie jest zobowizany do ich przestrzegania. Jeeli kto mniema,
e Marek Antoniusz przeprowadzi ustawy potwierdzajce postanowienia Cezara - te o ostatecznym zniesieniu dyktatury czy o
zakadaniu kolonii12 - trzeba, eby nard na nowo, po powtrzeniu
wrb, zosta zobowizany do przestrzegania tyche ustaw.
Chocia bowiem on niezgodnie z prawem i przy uyciu siy przeprowadzi suszne postanowienia, jednak tych ustaw nie godzi si
pozostawi i wszelkie lady zuchwaoci szalonego gladiatora trzeba zatrze nasz powag.
9

Tj. 27 dni.
Marek Antoniusz nie dopuci swych przeciwnikw na Forum, gdy
Lucjusz Antoniusz wnosi ustaw o podziale gruntw.
11
Zob. Cyceron (Phil. 2,33,82-83).
12
Cyceron wspomina ju o korzystnych dla pastwa ustawach Antoniusza;
zob. Cyceron (Phil. 1,1,3 i 2,35,91).
10

[4,11] W aden te sposb nie wolno znosi trwonienia publicznych pienidzy: Antoniusz na podstawie faszywych zapisw i darowizn przywaszczy sobie ju siedemset milionw sestercw.
Wydaje si graniczy z cudem, e w tak krtkim czasie mogy
znikn tak wielkie pienidze narodu rzymskiego. Czy bdziemy
znosi to, e cay dom Marka Antoniusza wchon owe ogromne
zyski? On przecie sprzedawa faszywe wyroki, krlestwa, miasta,
a biorc apwki, rozkazywa w spiu wykuwa przywileje. Mwi,
e czyni to na mocy zapiskw Cezara, a przecie sam je preparowa. Targ, na ktrym rozprzedawano ca rzeczpospolit, ttni
yciem wewntrz domu Antoniusza, jego ona za, ta, ktra
przynosi wicej szczcia sobie ni mom, prowadzia wyprzeda
prowincji i krlestw. Swego rodzaju norm stao si bezprawne odwoywanie wygnacw. Jeeli powag senatu nie zostanie to uniewanione teraz, gdy dostpilimy nadziei na odzyskanie rzeczypospolitej, nie pozostanie nawet cie po wolnoci Miasta. [4,12] W
domu Antoniusza zgromadzono niezliczone sumy pochodzce ze
sfaszowanych zapiskw i wystawionych na sprzeda dokumentw
(Antoniusz, gdy co sprzedawa, mwi, e robi to na mocy
postanowie Cezara, bra te apwki i faszowa uchway senatu),
podpisywano skrypty dune, do skarbca trafiay nigdy
nieprzeprowadzone uchway senatu. wiadkami tych haniebnych
postpkw byy take obce narody.13 Zawierano przymierza,
rozdawano krlestwa, uwalniano od zobowiza ludy i prowincje:
sfaszowane tablice obwieszczajce to wszystko przybijano wrd
jkw narodu rzymskiego po caym Kapitolu, [] Oto w jednym
domu [] skupiono tak wielkie sumy, e gdyby je skonfiskowa, to
rzeczypospolitej ju nie zabrakoby pienidzy.
[5,12] Antoniusz wnis pod obrady take ustaw sdownicz to to czowiek czysty i nieskazitelny, prawodawca i reformator sdownictwa! Z jej pomoc oszuka nas. Mwi, e ustanowi sdziami prostych onierzy i chorych, i Skowronkw, a tymczasem
wybra hazardzistw, wybra banitw, wybra Grekw! Jake znakomite zgromadzenie sdziw! Podziwu godny trybuna! [5,13] Ju
z zapaem piesz, by w obronie oskaronego wystpi przed tym
trybunaem wobec Kydasa Kreteczyka, zakay swej wyspy, czowieka najzuchwalszego i otra nad otrami. Lecz zacie, e taki
nie jest. Czy mwi po acinie? Urodzony sdzia? Czy on jak sdzia
wyglda? Albo, co najwaniejsze, czy jest obeznany z naszymi
13

Aluzja do sprawy krla Dejotara.

prawami i obyczajami? I wreszcie, czy zna ludzi? Przecie wy lepiej orientujecie si na Krecie ni Kydas w Rzymie. To nawet gdy
chodzi o naszych obywateli, istnieje zwyczaj dokonywania wyboru
i mianowania sdziw. A kto zna lub kto mg pozna sdziego z
Gortyny? Bo Ateczyka Lizjadesa zna wielu, przecie to syn Fedrusa, zacnego filozofa, poza tym czowiek lubicy si bawi, tak
e bardzo atwo dogada si z Kuriuszem, jak on sdzi i hazardzist. [5,14] Pytam wic: jeliby wezwano Lizjadesa, by sprawowa
obowizki sdziego, a on odmwiby, tumaczc, e jest sdzi na
Areopagu, nie moe wic jednoczenie i w Rzymie, i w Atenach
sprawowa sdw - czy przewodniczcy trybunau przyjmie to
wytumaczenie sdziego Greczynka, co raz w pallium, a raz w todze chadza? A moe zlekceway staroytne prawa Ateczykw?
Dobrzy bogowie, c to dalej za trybuna! Sdzia z Krety, i to otr
najwikszy. Jake oskarony way si kogo do niego wysa, jak
do niego podejdzie? Kreteczycy to twardy nard, ale za to Ateczycy s miosierni. Myl, e i Kuriusz nie jest srogi, skoro codziennie ryzykuje cay swj majtek, grajc w koci. Wybrano tam
te sdziw, ktrzy pewnie si wymwi od sprawowania sdw,
bo maj zaiste zgodne z prawem wytumaczenie: wyjechali z powodu wygnania i pniej nie przywrcono im praw. [5,15] Czy ten
szaleniec wybraby takich sdziw, czy umieciby ich nazwiska w
skarbcu i poruczy im znaczn cz rzeczypospolitej, gdyby
uwaa, e w ogle pozostaa jeszcze jaka jej resztka?
[6,15] Powiedziaem o osobach powszechnie znanych, pozostaych nie chc wymienia z imienia, lecz wiedzcie, e Antoniusz
wpakowa do trzeciej dekurii14 akrobatw, muzykantw, wreszcie
cay chr swoich wspbiesiadnikw. Prosta jest przyczyna, dla
ktrej tak przezacn i przesawn ustaw wniesiono w najwikszy
deszcz, w czasie zawieruchy, burzy, z towarzyszc jej trb powietrzn i ulew, wrd byskawic i grzmotw: oto abymy mieli
za sdziw ludzi, jakich by nikt do domu nie wpuci. Ogrom
zbrodni, wiadomo wystpkw, grabie pienidzy (wyliczenie
tego wszystkiego znajduje si w wityni Ops) - oto dlaczego Antoniusz wymyli ow trzeci dekuri. I nie wczeniej poszukano
sdziw niecnych, nim zwtpiono w ocalenie winowajcw w sdach sprawiedliwych. [6,16] Lecz c to za bezczelna morda, c
za szumowina obmierza, e way si ich wybra, by sami sprawowali sdy! Ich wybr stanowi podwjn zniewag wyrzdzon rze14

Zob.Cyceron(Phil. 1,8,19-20).

czypospolitej: po pierwsze, e tak niecni to sdziowie; po drugie, e

stao si jawne i wszyscy ju wiedz, jak wiele mamy w Miecie
plugastwa. Uwaabym zatem, e t ustaw i pozostae do niej podobne trzeba uniewani, choby pod gosowanie poddano je bez
uycia siy i pogwacenia wrb. A waciwie dlaczego miabym
sdzi, e trzeba je uniewani, skoro stwierdzam, e nawet nie
poddano ich pod gosowanie?
[6,17] Czy nie naley raczej napitnowa najostrzejszymi sowy
i w uchwaach senatu przekaza pamici potomnych, e Marek Antoniusz jako pierwszy od czasu zaoenia Miasta jawnie przechadza si po nim ze zbrojnymi?15 Tego nie robili ani nasi krlowie,
ani ci, ktrzy po wygnaniu tamtych chcieli obj wadz krlewsk.
Pamitam Cynn, widziaem Sull, dopiero co ogldaem Cezara.16
Przecie od czasu, gdy Lucjusz Brutus wyzwoli rzeczpospolit, ci
trzej mogli wicej ni cae pastwo. Nie powiem, e oni w ogle
nie mieli ora, mwi tylko, e go byo mao i pozostawa w
ukryciu. [6,18] Tymczasem za t zaka poda cay zastp
uzbrojonych: Krassycjusz, Mustela i Tyron, obnaajc miecze, prowadzali przez rynek watah zbjcw do nich podobnych. Mieli
swoje miejsce w tym zastpie barbarzyscy ucznicy.17 Kiedy
wszyscy oni szli do wityni Zgody, gromadzili si na schodach i
ustawiali lektyki, nie dlatego, by Antoniusz chcia ukry w nich
tarcze, lecz po to, by jego przyjaciele nie utrudzili si, dwigajc je
osobicie.
[7,18] To za jest najobrzydliwsze nie tylko dla oka, lecz take
dla ucha, e w przybytku Zgody umieci zbrojnych, otrw i
skrytobjcw - witynia staa si wizieniem, ojcowie obradowali
przy zamknitych podwojach, a midzy senatorskimi krzesami
kryli zbje. [7,19] Antoniusz zapowiedzia, e jeli tam nie
przyjd w kalendy wrzeniowe, wyle robotnikw i zburzy mj
dom.18 Mielimy dyskutowa nad czym zaiste niezmiernie
istotnym: Antoniusz wnis pod obrady spraw modw
dzikczynnych. Przyszedem nazajutrz, ale wtedy on nie przyszed.
Mwiem o stanie pastwa,19 z mniejsz swobod ni zwykle, lecz
z wiksz, ni gdybym zwa15

O niezgodnej z prawem obecnoci zbrojnych w Rzymie zob. Cyceron

(Phil. 1,7,16).
16
CYNNA, SULLA, CEZAR - trzy postacie w historii republiki rzymskiej, ktre
osigny najwiksz, niemal absolutn wadz.
17
Tj. Iturejczycy.
18
Zob. Cyceron (Phil. 1,5,12).
19
Cyceron wspomina pierwsz filipik.

a na niebezpieczestwo i groby. Tymczasem ten porywczy i

gwatowny czowiek, aby odebra nam zwyczajow swobod
przemawiania, oznajmi, e jestem jego nieprzyjacielem. Z tak sam swobod trzydzieci dni wczeniej przemawia Lucjusz Pizon i
spotka si z najwiksz pochwa.
Antoniusz rozkaza mi przyj do senatu trzynastego dnia przed
kalendami padziernikowymi,20 a czekajc na ten dzie w tyburtyskiej posiadoci Scypiona, przez siedemnacie dni recytowa
mowy przeciwko mnie - chcia zapewne odzyska ch do picia, bo
przecie zwykle wanie to skania go do zajcia si wiczeniami
retorycznymi. [7,20] Gdy nadszed w dzie, w ktrym to rozkaza
mi si stawi, wraz z uformowanym w szyku kwadratowym oddziaem przyszed do wityni Zgody i rzygn ze swych
mierdzcych ust mow przeciwko mnie - nieobecnemu. Gdyby
przyjaciele pozwolili mi zjawi si w senacie, a bardzo chciaem
przyj, wtedy on ode mnie rozpoczby rze. Przecie to ju postanowi. Skoro za raz zatopiby zbrodniczy miecz we krwi, nie
skoczyby mordowania, dopki by si nie zmczy i nie nasyci.
By z nim przecie jego brat, Lucjusz, azjatycki gladiator, ktry w
Mylasie walczy jako murmillon. Ten akn naszej krwi, bo wasnej wiele straci w czasie tamtej walki. Oszacowa wasze pienidze, oznaczy wasze posiadoci miejskie i wiejskie. Jego bieda,
zczona z chciwoci, zagraaa waszym majtkom. Poprzydziela
pola, jakie chcia, ludziom, jakim chcia.21 adna z osb prywatnych nie mia do niego dostpu, nikt nie mg doprosi si sprawiedliwoci. Kady waciciel mia tyle swego, ile mu rozdawca
Lucjusz Antoniusz pozostawi. [7,21] Chocia bezprawie to nie bdzie prawomocne, jeli uniewanicie ustawy Antoniusza, jednak
jestem zdania, e wszystkie ajdactwa trzeba po kolei nazwa i napitnowa, a take trzeba jasno stwierdzi, e nie byo adnego kolegium siedmiu mw i e nic z tego, co oni rzekomo zatwierdzili,
nie ma mocy prawnej.
[8,21] Czy jest kto, kto mgby uwaa Marka Antoniusza za
wspobywatela, a nie za najgroniejszego i najbardziej okrutnego
wroga, ktry siedzc przed wityni Kastora, powiedzia wobec
narodu rzymskiego, e tylko zwycizca pozostanie przy yciu?
Chyba nie sdzicie, ojcowie, e mwic to, raczej grozi, ni przedstawia rzeczywiste zamiary? To mia powiedzie na komicjach,
20
21

Tj. 19 wrzenia (44 r.).

Zob. Cyceron (Phil. 2,38,99) oraz przyp. 102.

e gdy skoczy urzdowanie, podejdzie z wojskiem pod Miasto,

wejdzie do niego i wyjdzie, ile razy zechce! Czyme innym to byo,
jak nie zapowiedzi niewoli narodu rzymskiego? [8,22] A co oznaczaa podr Antoniusza do Brundyzjum,22 dlaczego tak si pieszy, na c mia nadziej? Nie pod Miasto prowadzi wielkie wojsko, lecz raczej na samo Miasto. A zdziesitkowanie centurionw czy nie byo oznak nieokieznanego szalestwa czowieka, ktry
ju nie panuje nad sob? Kiedy na jego niecne obietnice najdzielniejsze legiony odpowiedziay krzykiem oburzenia, wwczas Antoniusz zarzdzi, by do domu, gdzie mieszka, przyszli centurionowie, o ktrych wiedzia, e wzgldem rzeczypospolitej ywi dobre
zamiary, i rozkaza ich pozabija u ng swoich i ony - ten surowy
wdz wzi ze sob on na wojn! Jeeli z takim okruciestwem
postpi wobec ludzi, ktrych nigdy nie widzia, jakie mg mie
plany wobec nas, ktrych wprost nienawidzi? I jak zachannie poasiby si na pienidze bogaczy czowiek, ktry zapragn krwi
biedakw? To ich dobra, jakkolwiek byy niewielkie, natychmiast
rozdziela pomidzy swoich towarzyszy, tych, co z nim pili.
[8,23] Szaleniec ju prowadzi z Brundyzjum przeciw ojczynie
zdradzieckie wojsko, gdy z aski bogw niemiertelnych Gajusz
Cezar, obdarzony boskim rozumem, wielkodusznoci i roztropnoci, kierujc si wyjtkow odwag, z wasnej woli, jednak za moj aprobat, uda si do kolonii zaoonych przez ojca i zwoa onierzy weteranw. W kilka dni wystawi wojsko i powstrzyma ju
wzniecone ataki zbrodniarzy.23 Pniej Legion Marsowy,
dostrzegszy w nim najbardziej godnego wodza, nie uczyni
niczego innego, jak to jedynie, co suyo naszej wolnoci. W lad
za Legionem Marsowym poszed Legion IV.
[9,23] Na wie o tym Antoniusz zwoa senat i posuy si byym konsulem,24 by na jego wniosek uzna Gajusza Cezara za wroga, ale szybko podupad na duchu. [9,24] Potem nie odprawi uroczystych modlitw, nie zoy lubw i nie wyruszy z Miasta, ale
raczej ze uciek w paszczu dowdcy. A dokd to? Do prowincji
zamieszkanej przez bardzo dzielnych i mnych obywateli, ktrzy
nawet wwczas, gdyby przyszed w innym celu, ni by wyda im
22

W padzierniku 44 r.
Wydarzenia te s jednym z tematw poruszanych w trzeciej filipice; zob.
Cyceron (Phil. 3,1,3-3,7).
24
28 listopada 44 r. sprzyjajcy Antoniuszowi senator Kwintus Fufiusz
Kalenus postawi wspomniany wniosek.
23

wojn, nie mogliby cierpie tego wciekego gwatownika,

oszczercy, pyszaka, czowieka zawsze czego dajcego, zawsze
rabujcego i wiecznie pijanego. Niegodziwoci Antoniusza nawet
w czasie pokoju nikt by znie nie mg, a on tymczasem wyda
wojn prowincji Galii. Oblega Mutyn - najsilniejsz i
najwspanialsz koloni narodu rzymskiego. Przypuszcza atak na
imperatora konsula desygnowanego Decymusa Brutusa obywatela, ktry wprawdzie mu suy, lecz zosta zrodzony dla nas
i dla pastwa. [9,25] Hannibala wic nazwiemy wrogiem, a
Antoniusza wspobywatelem? Czeg z tych wszystkich rzeczy,
ktrych tamten dopuci si jako wrg, nie uczyni, nadal nie czyni
albo nie knuje i nie zamyla ten? C innego wida na drodze
Antoniuszw, jak nie zniszczenie, spustoszenie, rozbj i rzezie?
Nie robi tego Hannibal, bo wiele zachowywa na wasny uytek. A
ci, co yj z godziny na godzin, nie tylko nie mieli na wzgldzie
majtkw i dbr obywateli, lecz nie pomyleli nawet o wasnym
poytku.
O dobrzy bogowie, uchwalamy oto wysanie poselstwa do takiego czowieka?! Czy ludzie, ktrzy tego chc, a zarazem znaj ustrj
pastwa, prawa wojny i przykady przodkw, zastanawiaj si,
czego wymaga majestat narodu rzymskiego i powaga senatu? Wysyasz posw? Jeli z prob, Antoniusz nimi wzgardzi, jeli z rozkazami - nie posucha. Wreszcie, chobymy posom wydali surowe polecenia, sam fakt wysania poselstwa ostudzi zapa narodu
rzymskiego, zamie ducha municypiw i caej Italii. Pomijam ju
sprawy wielkiej wagi: poselstwo z pewnoci odwlecze i opni
wojn. [9,26] Choby niektrzy powiedzieli to, co - jak sysz maj zamiar powiedzie: Posowie niech pjd, a my
przygotowujmy si do wojny", jednak sam fakt wysania poselstwa
zgasi zapa ludzi i spowolni bieg wojny.
[10,26] Ojcowie, poprzez najmniejsze drobiazgi nieraz w rzeczypospolitej dokonuj si zmiany najwiksze; dzieje si tak zawsze, a
wic i w czasie wojny, zwaszcza wojny domowej, ktrej kierunek
na og wyznacza powszechne mniemanie i pogoski. Nikt nie
bdzie pyta, z jakimi poleceniami wysalimy posw, ju sam
fakt, e wyprawilimy ich jako pierwsi, zostanie poczytany za
oznak strachu. Niech Antoniusz odstpi od Mutyny, niech przestanie oblega Brutusa, niech ustpi z Galii. Nie naley mwi,
prosi - trzeba zmusi go orem.
[10,27] Przecie nie lemy posw do Hannibala, by odstpi od
Saguntu. Senat niegdy wysa do Publiusza Waleriusza Flakkusa
i Kwintusa Bebiusza Tampilusa, ktrzy - jeliby Hannibal nie po-

sucha - mieli rozkaz jecha do Kartaginy. Dokd rozkaemy uda

si naszym posom, jeli Antoniusz nimi wzgardzi? Wysyamy posw do wspobywatela, by nie walczy z imperatorem, by nie oblega kolonii narodu rzymskiego. Czy tak nie byo? O to wic trzeba prosi za porednictwem posw? Na bogw niemiertelnych,
jaka to rnica, czy on oblega Miasto czy Miasta przedmurze koloni narodu rzymskiego, zaoon przecie w celach
obronnych? Przyczyn drugiej wojny punickiej, ktr Hannibal toczy przeciwko naszym przodkom, byo oblenie Saguntu. Susznie wyprawiono posw do Hannibala: wysano ich do Punijczyka,
wysano w obronie jego wrogw, a naszych sprzymierzecw. Czy
jest jakie podobiestwo? My ich polemy do wspobywatela, by
nie walczy z imperatorem narodu rzymskiego, by nie oblega wojska, kolonii, by nie pustoszy pl, by nie by wrogiem?
[11,28] Przypumy, e posucha. Czy chcemy albo czy moemy
traktowa go jako wspobywatela? Trzynastego dnia przed kalendami styczniowymi25 swymi dekretami zadalicie mu cios. Postanowilicie, by w kalendy styczniowe wniesiono pod obrady to, co teraz jest ich przedmiotem: spraw przyznania zaszczytw i nagrd
dla ludzi, ktrzy dobrze zasuyli si dla pastwa i nadal gromadz
zasugi. Uznalicie, e na ich czele stoi Gajusz Cezar, ktry zdradzieckie ataki Marka Antoniusza odwrci od Miasta i skierowa ku
Galii. Nastpnie wymienilicie onierzy weteranw, tych, co
pierwsi poszli za Cezarem, oraz Legion Marsowy i Legion IV
niczym przez bogw niebiaskich zesane; obiecalicie im
zaszczyty i nagrody, cho nie do, e opuciy swego konsula, to
jeszcze wystpiy przeciwko niemu zbrojnie. Tego samego dnia po
odczytaniu edyktu26 znakomitego obywatela Decymusa Brutusa
pochwalilicie jego czyn i moc wadzy publicznej uznalicie za
suszn t wojn, ktr przedsiwzi jako czowiek prywatny,
[11,29] Czeg wic innego dokonalicie owego dnia, jak nie tego,
e w istocie osdzilicie Antoniusza jako wroga? Czy, skoro
zapady takie uchway, on bdzie mg spokojnie patrze na was
albo czy wy spojrzycie na niego bez najwikszego blu? Nie tylko
jego wasna zbrodnia oddzielia go, oderwaa, odrzucia od
rzeczypospolitej, lecz - jak mi si zdaje - dokonaa tego sama
Fortuna rzeczypospolitej.27 Mylicie, e jeli on posucha posw i
wrci do Rzymu, to zatraconym
25

Tj. 20 grudnia (44 r.).

Zob. Cyceron (Phil. 3,4,8).
27
Zob. Cyceron (Cat. 1,6,15).
26

obywatelom kiedykolwiek zabraknie sztandarw, pod jakimi mogliby si zjednoczy? Ja mniej si tego boj, bo s inne sprawy, o
ktrych myl wicej i obawiam si ich bardziej.
Nigdy nie usucha postw. Znam szalestwo i zuchwao tego
czowieka, niecne zamiary jego przyjaci, ktrym jest oddany.
[11,30] Przecie na czele rodziny stoi jego brat Lucjusz, co toczy
boje poza granicami kraju.28 Choby Antoniusz odzyska rozum
samodzielnie, co nigdy nie nastpi, nie pozwol mu na to jego bliscy. A czas ucieka, stygnie zapa do walki. Z jakiego innego powodu wojna cigle jeszcze trwa, jak nie dlatego, e my si ocigamy i
zwlekamy? Po ustpieniu, czy raczej rozpaczliwej ucieczce, tego
otra, gdy tylko senat mg obradowa swobodnie, usilnie domagaem si, by nas zwoano. W dniu, w ktrym po raz pierwszy29 to si
stao, pod nieobecno konsulw desygnowanych, w swej mowie,
ale szczeglnie dziki waszej zgodzie, pooyem fundamenty pod
pomylno rzeczypospolitej - zdecydowanie pniej ni naleao,
bo wczeniej niczego dokona nie mogem, lecz gdybymy jednak
od tamtej pory nie stracili ani jednego dnia, po wojnie nie byoby
ju ladu. [11,31] Wszelkie zo atwo zdawi w zarodku,
zadawnione zwykle ronie w si. Czekalimy wtedy na kalendy
styczniowe; by moe niesusznie. [12,31] Ale pomimy sprawy
przesze. Czy take teraz poczekamy, a posowie wyrusz, a
wrc? Czekanie na nich pozwoli zwtpi w wojn. A gdy wojna
wtpliwa, jaki moe by zapa w werbowanym wojsku?
Dlatego twierdz, ojcowie, e nie naley w ogle mwi o tym
poselstwie, bez zwoki trzeba podj decyzj i natychmiast rzecz
zrealizowa. Ogomy stan wojenny,30 zawiemy sdy, przywdziejmy paszcze onierskie, w Miecie i w caej Italii, z wyjtkiem Galii, przeprowadmy zacig, nie przyjmujc adnych zwolnie od suby. [12,32] Jeli do tego dojdzie, sama wie o naszej
surowoci przygniecie szalestwo tego wystpnego gladiatora.
Zrozumie, e wyda wojn rzeczypospolitej, dowiadczy siy i potgi zgodnego senatu, bo przecie teraz z zaciciem tumaczy, e to
spr stronnictw politycznych.31 Jakich stronnictw? Jedni s poko28

Sowo rodzina" (familia) oznacza take szko gladiatorw; Cyceron

nawizuje tu do niejednokrotnie wspominanych wyczynw Lucjusza
Antoniusza.
29
Tj. 20 grudnia. Cyceron wygosi wwczas trzeci filipik.
30
W oryginale tumultum decerni - o znaczeniu sowa tumult zob. Cyceron
(Phil. 8,1,2-4).
31
Wedug Antoniusza po mierci Cezara dalej trwaa walka pomidzy
pompejaczykami a cezarianami.

nani, inni to stronnicy Gajusza Cezara; no, chyba i uznamy, e

konsulowie Pansa i Hircjusz wraz z synem Gajusza Cezara walcz
ze stronnikami Cezara. Ta wojna zrodzia si nie z wani stronnictw, lecz z niegodziwej nadziei obkanych obywateli, co policzyli nasze dobra i majtki i tak jak chcieli, ju je miedzy siebie porozdzielali.
[12,33] Przeczytaem list Antoniusza, jaki wysa on do pewnego
septemwira, otra nad otrami, swojego towarzysza. Namyl si,
czego pragniesz, a wszystko, czego zapragniesz, mie bdziesz".
Oto czowiek, do ktrego lemy posw i zwlekamy z wydaniem
mu wojny! On naszych majtkw nie chcia nawet rozdzieli drog
losowania, lecz wyda je na pastw chciwoci kadego ze swych
poplecznikw. Tak skrztnie nas posprzedawa, e nawet sobie nie
pozostawi nic, czego by ju komu nie przyobieca. Ojcowie, z
nim - powiadam - naley stoczy wojn, i to natychmiast.
Moliwo zwoki, jak pocignie za sob wysanie posw,
zdecydowanie trzeba odrzuci.
[12,34] Dlatego - bymy dzi nie musieli obradowa zbyt dugo uwaam, e ca wadz w pastwie naley powierzy konsulom i
poleci im, by bronili pastwa i baczyli, by rzeczpospolita nie poniosa adnego uszczerbku.32 Wnosz o uchwalenie, e przebywajcym w wojsku Marka Antoniusza nie stanie si nic zego, pod warunkiem e go opuszcz przed kalendami lutowymi. Jeeli to
uchwalicie, ojcowie, w krtkim czasie odzyskacie wadz i narodowi rzymskiemu przywrcicie wolno. Jeli za bdziecie dziaa
zbyt wolno, w kocu uchwalicie to samo, jednak moe by ju za
pno. Myl, e o tym, cocie na temat spraw pastwa wnieli pod
obrady, powiedziaem dosy.
[13,35] Druga sprawa, o ktrej, jak sdz, trzeba powiedzie, to
przyznanie zaszczytw. Mwic o uchwaleniu ich dla dzielnych
mw, bd si trzyma zwykego porzdku pytania o zdanie w
senacie.33 Zwyczajem przodkw zacznijmy wic od konsula desygnowanego Brutusa. Pomin jego dawniejsze czyny, ktre cho
znaczyy niemao, wci jeszcze w wikszym stopniu spotykaj si
32

I BACZYLI, BY RZECZPOSPOLITA NIE PONIOSA ADNEGO

USZCZERBKU (provideantque [consules], ne quid respublica detrimenti
accipiat) - jest to senatus consultum ultimum, czyli uchwaa senatu
wprowadzajca w Rzymie stan wyjtkowy.
33
W senacie jako pierwsi byli pytani o zdanie konsulowie, potem mowie
konsularni, nastpnie pretorzy; pierwszestwo w ramach kadej z tych grup
posiadali urzdnicy desygnowani. Cyceron zaczyna od Brutusa - konsula
desygnowanego.

z uznaniem ludzi ni z urzdow pochwa. Jakimi sowami zdoamy wyrazi pochwa za to, czego Brutus dokona w ostatnim czasie? Przecie tak wielka odwaga nie da adnej innej zapaty prcz
sawy i chway. A jeliby ich zabrako, jednak zadowoli si sama
sob i janie bdzie w pamici wdzicznych obywateli. Naley
zatem przyzna Brutusowi pochwa, aby bya wiadectwem naszej
dla niego wdzicznoci. [13,36] Uwaam, ojcowie, e uchwaa
senatu powinna mie nastpujce brzmienie: Poniewa imperator
konsul desygnowany Decymus Brutus utrzymuje we wadzy senatu
i narodu rzymskiego prowincj Gali i poniewa w tak krtkim
czasie poczyni zacigi i zebra wojsko, wykorzystujc najwiksz
gorliwo municypiw i kolonii prowincji Galii - co przepiknie
zasuya si i nadal gromadzi zasugi w sprawach rzeczypospolitej
- susznie i waciwie, i dla dobra pastwa czyni to Decymus
Brutus. Ta przewietna zasuga wobec rzeczypospolitej jest i bdzie
droga narodowi rzymskiemu, a zatem senat i nard rzymski
owiadczaj, e imperator konsul desygnowany Decymus Brutus w
bardzo trudnych dla pastwa czasach przyszed z pomoc poprzez
swe dziaania, dziki roztropnoci i mstwu, przy wspudziale i
niewiarygodnej gorliwoci prowincji Galii".
[13,37] Ojcowie, czy istnieje jaki zaszczyt nienalecy si
Brutusowi za zasug tak nieocenion, za dobrodziejstwo wobec
pastwa przeogromne? No bo jake wielki strach padby na
rzeczpospolit, gdyby Galia stana otworem przed Markiem
Antoniuszem, gdyby zgnitszy nieprzygotowane municypia i
kolonie, zdoa on wedrze si do Galii Dalszej?34 Czy ten
nierozwany i nieogldny szaleniec, co podejmuje decyzje
pochopne i zgubne, nie tylko na czele wasnego wojska, lecz z ca
barbarzysk dzicz zawaha si wyda nam wojn, od ktrej nawet
mur Alp nas nie odgrodzi? Naley si wic wdziczno
Decymusowi Brutusowi: to on, gdy jeszcze nie podjlicie
odpowiedniej uchway, potraktowa Antoniusza nie jak konsula,
lecz jak wroga, odepchn go od Galii i wola samemu by
obleganym, ni ujrze oblone Miasto. Niech wic w naszym
dekrecie otrzyma wieczne wiadectwo tak piknego i znakomitego
czynu. A Galia, ktra zawsze staa i nadal stoi na stray naszej
wadzy i wsplnej wolnoci, niech susznie i naley34

Galia Dalsza bya wwczas zarzdzana przez Lucjusza Munacjusza

Pianka, na ktrego poparcie liczy Antoniusz. Plankus pocztkowo opowiada
si po stronie senatu, jednak pod naciskiem swych onierzy w kocu
przeszed na stron Antoniusza; zob. Cyceron (Phil. 5,2,5).

cie zostanie uczczona pochwaami za to, e nie wydaa siebie oraz

swych zasobw Antoniuszowi, lecz e mu si przeciwstawia.
[14,38] Jestem zdania, e jak najwiksze zaszczyty nale si
rwnie Markowi Lepidusowi za jego nieocenione zasugi dla rzeczypospolitej. Zawsze pragn on wolnoci narodu rzymskiego, a
najwikszy dowd swej woli i przekona da owego pamitnego
dnia, kiedy Antoniusz nakada koron na skronie Cezara.35 Lepidus odwrci wwczas gow i poprzez swj smutek i jk pokaza,
e wobec niewoli ywi nieprzejednan nienawi, usilnie pragnie
wolnoci narodu rzymskiego, a to, co wwczas znosi, znosi bardziej z koniecznoci ni wasnej woli. Kt z nas zapomnia, e on
zachowa zimn krew w tym strasznym dla Miasta czasie, jaki nastpi po mierci Cezara?36 Wielkie to sprawy, ale ku wikszym
pieszy moja mowa. [14,39] O bogowie niemiertelni, c mogo
si wydarzy bardziej niesychanego dla wszystkich ludw, co byo
milej widziane przez nard rzymski ni to, e gdy wrzaa najzacitsza wojna domowa, ktrej koca obawialimy si wszyscy, Lepidus w swej mdroci j ugasi, dziki czemu nie doszo do rozstrzygnicia sprawy mieczem i elazem?37 Gdyby tak postpowa
Cezar podczas owej przekltej i aosnej wojny, mielibymy caych
i zdrowych - o ich ojcu ju nie wspomn - dwch synw wybitnego
i nieprzecitnego czowieka, Gnejusza Pompejusza, ktrym za
zdrad z pewnoci nie mona poczyta synowskiej mioci. Oby
Marek Lepidus mg uratowa wszystkich! To on, gdzie tylko mia
moliwo dziaania, tam pokaza, czego by dokona, skoro
przywrci pastwu Sekstusa Pompejusza, najznakomitsz ozdob
rzeczypospolitej, najjaskrawszy dowd askawoci Lepidusa. Srogi
okaza si los narodu rzymskiego, cikie przeznaczenie. Przecie
gdy zgas Pompejusz ojciec, wiato rzeczypospolitej, zabito te i
syna, najbardziej do ojca podobnego.38
35

Mowa o incydencie z dnia 15 lutego 44 r., ktry wydarzy si podczas

Luper-kaliw; zob. Cyceron (Phil. 2,34,84).
36
Po idach marcowych Lepidus, dysponujcy odpowiedni sil zbrojn, powstrzymywa tum od ataku na spiskowcw. Pochway, jakie Cyceron le pod
adresem dotd niepewnego Lepidusa, nie odniosy zamierzonego skutku: pod
koniec maja 43 r. przeszed on na stron Antoniusza.
37
Po porace pod Mund w 45 r., kiedy Sekstus Pompejusz zbiera wojsko,
by dalej prowadzi walk z Cezarem, Lepidus, wwczas prokonsul w Galii
Narboskiej i Hiszpanii Bliszej, doprowadzi do zgody midzy nim a
senatem; zob. Cyceron (Phil. 13,4,8-9).
38
Mowa o Gnejuszu Pompejuszu, ktry zgin pod Mund.

[14,40] Lecz mniemam, e wszystko to wynagrodzi nam wyrok

bogw niemiertelnych, jako e dla rzeczypospolitej zosta
zachowany Sekstus Pompejusz.
[15,40] Z tak susznego i wanego powodu, jak i dlatego, e Marek Lepidus swoj mdroci i agodnoci niezmiernie niebezpieczn wojn domow obrci w zgod i pokj, uwaam, e naley
spisa uchwa senatu nastpujcej treci: Moc uchway senatu
oznajmia si: poniewa imperator i najwyszy kapan,39 Marek
Lepidus, wielokrotnie, z wpraw i pomylnie kierowa pastwem, a
nard rzymski uzna, e to wanie on ywi najwiksz odraz do
wadzy krlewskiej; poniewa swymi czynami, mstwem, rozwag
oraz szczegln agodnoci i dobroci zaegna okrutn wojn
domow; [15,41] poniewa Sekstus Pompejusz Magnus, syn
Gnejusza, przez wzgld na powag tego stanu zoy bro i przez
imperatora i najwyszego kapana, Marka Lepidusa, zosta
przywrcony do praw obywatelskich, czego bardzo pragnli senat i
nard rzymski - z tych wszystkich powodw dla licznych i wielkich
zasug Marka Lepidusa, pooonych dla dobra pastwa, senat i
nard rzymski widzi w jego cnocie, powadze i pomylnoci wielk
nadziej na pokj, zgod i wolno. Senat i nard rzymski bd
pamita o jego zasugach dla rzeczypospolitej i zechc mu
wystawi zocony posg konny przy mwnicy albo w innym miejscu na Forum". Ojcowie, moim zdaniem wielki to zaszczyt, po
pierwsze dlatego, e zasuony; przecie udziela si go nie tylko w
nadziei na zasugi w najbliszym czasie oczekiwane, lecz take za
ju oddane, a te s najbardziej chlubne. I zaiste nie moemy wymieni nikogo, komu by niezawisy i wolny senat w zaszczyt
przyzna.
[16,42] Przechodz teraz, ojcowie, do sprawy nadania godnoci
Gajuszowi Cezarowi. Gdyby go zabrako, kt z nas by przey?
Antoniusz, ostatni gwatownik, wrogo usposobiony wobec wszystkich uczciwych, z Brundyzjum gna z wojskiem na Rzym. Co mona byo przeciwstawi jego zuchwaoci i planowanej zbrodni?
Jeszcze nie mielimy adnych wodzw i wojsk, nie byo adnej publicznej rady i adnej wolnoci. Grozio nam, e pooymy karki
pod topr okrutnego zbrodniarza. Wszyscy szukalimy moliwoci
ucieczki, cho takowej nie byo. [16,43] Jaki bg zesa tego
opatrznociowego modzieca nam i narodowi rzymskiemu?
Gajusz Cezar, gdy wszystko stao otworem, wydane na pastw
nioscego mier
39

Lepidus zosta najwyszym kapanem (pontifex maximus) po mierci

Cezara, ktry poprzednio sprawowa t funkcj.

obywatela, nagle i nieoczekiwanie dla wszystkich powsta i prdzej, ni ktokolwiek mg si domyli jego zamiarw, zebra wojsko, aby je przeciwstawi szalestwu Marka Antoniusza. Wielkie
godnoci przyznano Gnejuszowi Pompejuszowi, gdy jeszcze by
modziecem40 - a przecie susznie, bo przyszed rzeczypospolitej
z pomoc. Ale on by starszy i lepiej mg sprosta pragnieniom
onierzy, szukajcych wodza podczas wojny innego jednak rodzaju. Poza tym sprawa Sulli nie wszystkim bya mia, czego dowodem wielka liczba proskrybowanych41 i tak liczne nieszczcia
municypiw.42 [16,44] Cezar natomiast, o tak wiele lat modszy od
Pompejusza, uzbroi weteranw ju spragnionych odpoczynku.
Podj si sprawy, ktra leaa na sercu senatowi, narodowi, caej
Italii oraz wszystkim bogom i ludziom. Pompejusz przystpi do
wszechpotnego Lucjusza Sulli i jego zwyciskiego wojska - Cezar nie doczy do nikogo, sam jako pierwszy wojsko zgromadzi i
przygotowa obron. Pompejusz mia w mieszkacach Picenum
nieprzyjaci wrogiego stronnictwa - Cezar przeciwko Antoniuszowi wystawi wojsko zoone z przyjaci Antoniusza, dla ktrych jednak wiksz przyjacik okazaa si wolno. Dziki
wpywom tamtego panowa Sulla - dziki pomocy tego pooono
kres jedynowadztwu Antoniusza. [16,45] Powierzmy wic Cezarowi wadz, bez niej przecie nie mona prowadzi wojny, kierowa
wojskiem i utrzyma go w porzdku.43 Niech zostanie propretorem
z najszerszymi uprawnieniami, jakie s przypisane do tego urzdu.
Chocia, zwaywszy na jego mody wiek, wielki to zaszczyt, wszak
nie tylko przyczynia si on do uwietnienia osoby, lecz take
umoliwia niezbdne dziaanie.
[17,45] Skoro tak, poszukajmy dla niego zaszczytw, choby nawet dzi nie udao nam si ich uchwali. Mam jednak nadziej, e
nam i narodowi rzymskiemu nie raz nadarzy si sposobno, by
uczci tego modzieca, a w chwili obecnej uwaam, e naley
40

Pompejusz otrzyma tytu imperatora po zwycistwie nad wojskami

Mariusza w 83 r., w wieku 23 lat; w roku 82 przyznano mu prawo do triumfu,
a majc 35 lat zosta konsulem, omijajc cursus honorum.
41
Chodzi o proskrybowanych przez Sull w 82 r.
42
Mowa o miastach sprzyjajcych Mariuszowi podczas jego wojny z Sull
(82): Norbie i Preneste. W Preneste zgin ostatecznie pokonany Mariusz, a
Sulla bardzo surowo ukara mieszkacw miasta.
43
Mowa o przyznaniu Cezarowi imperium; zob. Sowniczek". Na
posiedzeniu 20 grudnia uchwalono pochwa dla Cezara, ale nie przyznano mu
imperium; zob. Cyceron (Phil. 3,15,38-39).

podj uchwa nastpujcej treci: [17,46] Poniewa kapan,44

pro-pretor Gajusz Cezar, syn Gajusza, w krytycznym dla pastwa
momencie zachci onierzy weteranw do walki o wolno
rzeczy-pospolitej i zacign ich; poniewa Legion Marsowy i
Legion IV pod wodz Cezara i z jego inicjatywy zgodnie i z
najwikszym zapaem broniy i broni pastwa oraz wolnoci
narodu rzymskiego; poniewa Gajusz Cezar jako propretor ruszy z
wojskiem na ratunek prowincji Galii, pod swoje i narodu
rzymskiego rozkazy podda ekwitw, ucznikw i sonie bojowe, a
w najtrudniejszym okresie przyszed pastwu z pomoc,
przywracajc godno narodowi rzymskiemu - z tych to powodw
podoba si senatowi kapana propretora Gajusza Cezara, syna
Gajusza, mianowa senatorem zabierajcym gos razem z byymi
pretorami. Gdy o jakikolwiek urzd bdzie si ubiega, niech si go
traktuje tak, jak by mu na to pozwalao prawo, gdyby by
kwestorem w poprzednim roku".
[17,47] Ojcowie, czy jest jaki powd, dla ktrego chcielibymy,
by on najwyszych godnoci nie dostpi jak najprdzej? Kiedy na
mocy ustaw o latach45 okrelano starszy wiek dla konsulatu, obawiano si waciwej modziecom lekkomylnoci - Gajusz Cezar
w bardzo modym wieku dowid, e wspaniae i wyjtkowe mstwo nie musi czeka na postp w latach. Dlatego nasi przodkowie,
ci starej daty, nie mieli ustaw o latach, ktre z upywem czasu wraz z naduyciami zwizanymi z ubieganiem si o urzdy - pojawiy si po to, by ludziom urodzonym w okrelonym roku wyznaczy progi kandydowania. I jake czsto gaszono wielki talent i
mstwo, zanim mogy przynie korzy pastwu. [17,48] A przecie u staroytnych Rullusowie, Decjusze, Korwinowie i wielu innych, ostatnio za - czego pami jeszcze wiea - Scypion Afrykaski Starszy czy Tytus Flamininus, jeszcze jako modziecy
zostawszy konsulami, dokonali czynw znakomitych, rozszerzyli
wadz narodu rzymskiego i uwietnili jego imi. A czy Aleksander
Macedoski, co ju u zarania modoci zacz dokonywa wielkich
czynw, nie zmar w wieku lat trzydziestu trzech?46 To wiek, w
ktrym wedle naszych praw trzeba czeka jeszcze lat dziesi, by
zosta konsulem. Zwaywszy na te przykady, przyznajmy, e
mstwa nabywamy szybciej, ni przybywa nam lat.
44

Oktawian zosta mianowany kapanem przez Cezara w 45 r.

Zob. Sowniczek", haso: 'leges annales'.
46
Aleksander odziedziczy krlestwo po swym ojcu, Filipie II
Macedoskim, w wieku lat 20.
45

[18,48] Przecie ludzie, ktrzy zazdroszcz Cezarowi, udaj obaw, e on nie zdoa si pohamowa, nie bdzie dziaa z umiarem,
e wyrniony przez nas godnociami w nieumiarkowany sposb
naduyje swej wadzy, czego bynajmniej obawia si nie naley.
[18,49] Tak ju jest na wiecie, ojcowie, e kto raz pozna smak
prawdziwej chway, dowiadczy sytuacji, w ktrej przez senat,
przez ekwitw i cay nard rzymski zosta uznany za cennego
obywatela i zbawc rzeczypospolitej, niczego nie uzna za
porwnywalne z t chwa. Ach, gdyby Gajuszowi Cezarowi - o
ojcu mwi - za modu przypado w udziale by tak bardzo drogim
senatowi i kademu dobremu obywatelowi! Gdy postanowi nie
ubiega si o to, ca si swego talentu, a wielki to by talent,
zmarnotrawi na nieogldne sprzyjanie ludowi. Tak, nie majc
wzgldu na senat i na zacnych obywateli, sam sobie utorowa drog
do rozszerzania swych wpyww, i to do tego stopnia, e wolny i
mny nard nie mg tego duej tolerowa. Cakowicie odmienne
jest postpowanie jego syna: to czowiek drogi tak ogowi, jak i
kadej porzdnej osobie. W nim nadzieja na wolno, on ju nam
przynis ratunek, dla niego wynajdujemy i trzymamy w pogotowiu
najwysze zaszczyty.
[18,50] Mamy si wic obawia gupoty czowieka, ktrego wyjtkow roztropno podziwiamy? Bo czy jest co gupszego, ni
gdy kto prn potg, majtek budzcy nienawi i lisk, wiodc w przepa dz panowania przedkada nad prawdziw,
trwa i niewzruszon chwa? Przecie on to dostrzega, bdc
chopcem, a gdy w latach postpi - nie bdzie tego widzia? Ale to
nieprzyjaciel pewnych synnych i szlachetnych obywateli".47 Co do
tego nie ma adnej obawy. Wszelkie urazy Cezar zoy w ofierze
rzeczypospolitej. J ustanowi swym sdzi, przewodniczk we
wszystkich zamiarach i przedsiwziciach. Przecie przystpi do
sprawy pastwa, eby je umocni, nie - eby zburzy. Poznaem
wszystkie myli tego modzieca: nie ma dla nic droszego od
rzeczypospolitej, nic godniejszego szacunku od waszej wadzy, niczego bardziej nie poda, jak uznania ludzi dobrych, nic nie jest
dla niego sodsze od prawdziwej chway. [18,51] Dlatego z jego
strony nie tylko nie powinnicie si niczego obawia, lecz moecie
oczekiwa, e dokona rzeczy wikszych i wspanialszych. Nie bjcie si, i ten, co ruszy, by Decymusa Brutusa wyrwa z oblenia,
zachowa w pamici urazy prywatne, jakby one miay dla niego
wiksze znaczenie ni dobro pastwa. Ojcowie, miem nawet
47

Mowa o spiskowcach.

wam, narodowi rzymskiemu i rzeczypospolitej rczy za to wasnym sowem. Gdyby jaka sia mnie do tego nie zmuszaa, nie
miabym zaiste odwagi tego czyni, bo lkabym si, e kto mi zarzuci brak rozwagi w tak wanej sprawie. Ojcowie, obiecuj, bior
to na siebie i przyrzekam, e Gajusz Cezar zawsze bdzie takim
obywatelem, jakim jest dzi, a takiego powinnimy pragn i yczy sobie z caego serca. [19,52] Teraz to wszystko, co mam do
powiedzenia o Cezarze.
O sprawie Lucjusza Egnatulejusza,48 dzielnego i niewzruszonego
obywatela, wielkiego przyjaciela rzeczypospolitej nie tylko -jak
sdz - nie naley milcze, lecz wrcz wypada da wiadectwo jego
wspaniaej odwagi: oto przyprowadzi do Cezara Legion IV, aby
uczyni go podpor dla konsulw, senatu i narodu rzymskiego, i
dla caej rzeczypospolitej. Dlatego wnosz, aby Lucjuszowi
Egnatulejuszowi zezwolono ubiega si o urzdy, otrzymywa je i
sprawowa na trzy lata przed czasem przewidzianym przez prawo.
Ojcowie, dziki wam nie tyle wielka korzy, co zaszczyt
przypadnie w udziale Lucjuszowi Egnatulejuszowi. W takiej sprawie dostatecznym wyrnieniem jest wzmianka w uchwale.
[19,53] Natomiast co do wojska Gajusza Cezara, uwaam, e naley podj tak uchwa: Jest wol senatu, aby onierzy weteranw, ktrzy suchajc rozkazw kapana, propretora Gajusza Cezara, bronili i broni wolnoci narodu rzymskiego oraz wadzy senatu
- ich samych i ich dzieci uwolni od obowizku suby wojskowej.
Niech konsulowie Gajusz Pansa i Aulus Hircjusz - razem lub jeden
z nich, jeli uznaj za stosowne49 - przeprowadz dochodzenie,
ktre grunty w koloniach, gdzie osiedlono weteranw, wzito w
posiadanie wbrew ustawie Juliusza. Pozwoli to przydzieli je
weteranom. W sprawie gruntw kampaskich niech przeprowadz
osobne dochodzenie i niech podejm decyzj o zwikszeniu zyskw weteranw. Dla Legionu Marsowego i Legionu IV, i tych
onierzy z Legionw II i XXXV, ktrzy przeszli pod rozkazy konsulw Aulusa Hircjusza i Gajusza Pansy, za to, e wadza senatu i
wolno narodu rzymskiego bya i jest im najdrosza - uchwala si
zwolnienie ze suby wojskowej dla nich samych i dla ich dzieci
oprcz przypadku rozruchw w Galii i Italii. Uchwala si roz48

Zob. Cyceron (Phil. 3,3,7).

RAZEM LUB JEDEN Z NICH, JELI UZNAJ ZA STOSOWNE (alter ambove, si
eis videretur) - formua obowizujca przy wydawaniu uchwa senatu,
podkrelajca kolegialno urzdu konsula.
49

wizanie tych legionw po zakoczeniu dziaa wojennych. Uchwala si wypacenie onierzom tych legionw takiej sumy pienidzy, jak im obieca kapan i propretor Gajusz Cezar. Konsulowie
Gajusz Pansa i Aulus Hircjusz - razem lub jeden z nich, jeli uznaj
za stosowne - sporzdziwszy spis gruntw, ktre mog zosta
rozdzielone bez krzywdy ludzi prywatnych, niech je pomidzy wymienionych onierzy, Legion Marsowy i Legion IV rozdziel tak
hojnie, jak nigdy dotd nie miao to miejsca w przypadku onierzy.
Zabraem gos we wszystkich sprawach, ktre wnielicie pod
obrady. Jeeli moje wnioski bez zwoki i w por zostan przyjte,
atwiej przygotujecie si na to, czego wymagaj czas i konieczno.
Trzeba si pieszy, bo gdybymy - tak jak mwiem - dziaali
szybko, w ogle nie byoby wojny.

FILIPIKA SZSTA

[1,1] Kwiryci, sdz, e ju syszelicie, nad czym obradowa senat i jakie byo zdanie kadego z senatorw. Dopiero co uporano
si ze spraw roztrzsan od kalend styczniowych, okazujc jednak
mniejsz surowo ni naleao, cho nie bya to cakowita obojtno wobec za. Wojn odsunito na pniej, ale jej przyczyna pozostaje nieusunita. Dlatego zapytany przez Publiusza Apulejusza czowieka, z ktrym cz mnie wzajemne zobowizania i sympatia, a jest on i waszym wielkim przyjacielem - wszystko dokadnie opowiem, abycie mogli si dowiedzie o tym, w czym nie bralicie udziau.
Najpierw w kalendy styczniowe, w myl tego, co na mj wniosek
senat uchwali trzynacie dni wczeniej,1 nasi dzielni i szlachetni
konsulowie poddali pod obrady wniosek o stanie pastwa. [1,2]
Owego dnia, Kwiryci, po raz pierwszy pooono fundamenty pod
odbudow rzeczypospolitej,2 wszak senat po tak dugiej przerwie
okaza si na tyle wolny, abycie wreszcie i wy mogli poczu si
wolni. Wtedy to, ryzykujc, i w dzie bdzie ostatnim dniem w
mym yciu, odebraem niema nagrod, bo wszyscy jednomylnie
i jednogonie zakrzyknlicie, e ju po raz drugi ocaliem
rzeczpospolit. Tak wielkie i zaszczytne orzeczenie dodao mi zapau: wchodzc do senatu w kalendy styczniowe, miaem wiadomo, e zgodnie z wasz wol mam odegra tam rol osoby przeznaczonej do tego, aby was ocali. Skoro wic widziaem, e
rzeczypospolitej wydano haniebn wojn, uwaaem, e nie wolno
1
2

Tj. 20 grudnia 44 r.
Zob. Cyceron (Phil. 1,1,1; 4,1,1; 5,11,30).

ani chwili zwleka z pocigiem za Markiem Antoniuszem i e trzeba przeladowa dziaaniami wojennymi tego niesychanie zuchwaego czowieka, ktry wczeniej dopuciwszy si licznych
niegodziwoci, teraz wystpuje zbrojnie przeciw wodzowi narodu
rzymskiego3 i oblega wasz najwierniejsz i najmniejsz koloni.4 Uwaaem, e naley ogosi stan wojny domowej, a sdy zawiesi. Powiedziaem, e wypada przywdzia paszcz onierski,5
aby wszyscy, widzc, e senat w ten sposb daje zna, z jak straszn wojn mamy do czynienia, energiczniej i z wikszym zapaem
przyoyli si do pomszczenia krzywd wyrzdzonych rzeczypospolitej. [1,3] I tak to zdanie, Kwiryci, w cigu trzech dni zyskao
gorc aprobat, a cho nie doszo do gosowania, jednak zdawao
si, e z wyjtkiem nielicznych wszyscy inni przyznaj mi racj.
Dzisiaj natomiast, udzc si prn nadziej, senat okaza brak
zdecydowania: wikszo posza za zdaniem, by wysyajc posw,
sprawdzi, jak Antoniusz ceni wadz senatu i wasz zgod. [2,3]
Rozumiem, Kwiryci, e odrzucacie t decyzj - nie bez racji. Bo do
kogo lemy posw? Do czowieka, co roztrwoni i przepuci
publiczne pienidze, przy uyciu siy i gwacc wrby, narzuci
rzeczypospolitej ustawy, rozpdzi korniej a, senat otoczy
wojskiem; aby zdawi pastwo, przywoa z Brundyzjum legiony,
a potem opuszczony przez nie z band otrw wtargn do Galii,
szturmuje Brutusa, oblega Mutyn. Jak moecie mie co wsplnego z tym gladiatorem, paktowa, szuka z nim sprawiedliwego rozwizania, wysya posw? [2,4] Kwiryci, jeliby nie usucha, ma
to by nie tyle poselstwo, co wypowiedzenie wojny, tak bowiem
postanowiono, jakbymy wysyali posw do Hannibala. Przecie
wysyamy ich, aby zapowiedzieli Antoniuszowi, e nie wolno mu
szturmowa konsula desygnowanego, oblega Mutyny, pustoszy
prowincji, zaciga wojska, e powinien uzna wadz senatu i
narodu rzymskiego. Doprawdy, czowiek, ktry nigdy nad samym
sob nie mia wadzy, atwo usucha rozkazu poddania si wadzy
senatorw i waszej! Czy on kiedykolwiek zrobi co, o czym
samodzielnie by zadecydowa? Zawsze dawa si pocign tam,
dokd porywaa go dza, dokd lekkomylno, dokd szalestwo,
dokd pijastwo. Zawsze miay nad nim wadz dwa typy ludzi:
strczyciele i rozbjnicy. Do tego stopnia zasmakowa w nierzdzie
upra3

Chodzi o Decymusa Brutusa.

Tj. Mutyn.
5
Zob. Cyceron (Phil. 5,12,31).
4

wianym w domu i rozbojach dokonywanych po zaukach miasta, e

prdzej posucha najbardziej chciwej kobiety6 ni senatu i narodu
rzymskiego.
[3,5] O czym zatem niedawno mwiem w senacie, to samo powtrz wobec was. wiadcz, obwieszczam, uprzedzajc przepowiadam, e Marek Antoniusz nie wykona adnego z polece, jakie
mu posowie przedo: bdzie pustoszy pola, oblega Mutyn,
poczyni zacigi, na ile tylko zdoa. Jest to bowiem czowiek, ktry
zawsze mia w pogardzie zdanie i powag senatu, nieustannie lekceway wasz wol i wadz. Czy moe wykona to, co przed
chwil uchwalono: wyprowadzi swoje wojsko poza Rubikon, granic Galii, i nie podchodzi w stron Rzymu bliej, jak na odlego dwustu mil?7 Miaby usucha tego rozkazu i cierpie, e
oddzieli go rzeka Rubikon i dwiecie mil? [3,6] Antoniusz nie jest
do tego zdolny, bo gdyby by, nie dopuciby, e mu senat zakazuje
kontynuowania oblenia Mutyny, niczym Hannibalowi Sagun-tu
na pocztku wojny punickiej. Jaka to haba dla niego, e odcigajc od Mutyny, trzyma si go z dala od Miasta, niczym ogie
nioscy zagad! Takie jest zdanie senatu!
C mam powiedzie na to, e posowie otrzymali od senatu polecenie udania si do Decymusa Brutusa i jego wojska? Maj im
oznajmi, jak niezwykle cenne s dla senatu i narodu rzymskiego
ich ogromne zasugi wobec rzeczypospolitej i dobrodziejstwa oraz
zapewni, e wielka sawa i znaczne zaszczyty stan si ich
udziaem. Mylicie, e Antoniusz pozwoli posom wej do
Mutyny i bezpiecznie j opuci? Wierzcie mi: nigdy nie pozwoli.
Znam jego porywczo, znam bezczelno, znam jego zuchwao.
[3,7] Naprawd nie powinnimy uwaa go za czowieka, lecz za
najdziksze zwierz.
Suchajc tego, co mwi, nie sdcie, e senat biernie przyjmuje
zo: dania posw s poniekd dla Antoniusza grone. Oby tylko
poselstwo nie odwleko sprawy! Bo jak zwykle we wszelkich
przedsiwziciach zwoka i odkadanie na pniej nie popacaj,
tak i ta wojna wymaga popiechu. Trzeba pieszy z pomoc Decymusowi Brutusowi, cign zewszd wszelkie wojska. Zbrodni
byoby zwlekanie z oswobodzeniem tak zacnego obywatela. [3,8]
Czy uznawszy Antoniusza za konsula, a Gali za jego prowincj,
Brutus nie mg wyda Antoniuszowi legionw i prowincji,
powrci do domu, odby triumfu i jako pierwszy zabiera gos
6
7

Mowa o onie Antoniusza, Fulwii.

Tj. ok. 295,5 km.

w senacie, czekajc na objcie urzdu? Czy co mu stao na przeszkodzie? [3,9] Ale on pamita, e jest Brutusem, e urodzi si,
by strzec waszej wolnoci, a nie dba jedynie o wasny wity
spokj, i nie zrobi niczego innego, jak tylko to, e niemal wasnym
ciaem zasoni Gali przed Antoniuszem. Czy posowie powinni
i do Antoniusza, czy legiony? Lecz pomin to, co ju
przesdzone. Niech posowie ruszaj, bo - jak widz - bez tego si
nie obejdzie. Wy szykujcie paszcze wojskowe, senatorowie
przecie postanowili, abymy je przywdziali, w razie gdy
Antoniusz nie usucha rozkazw senatu. Zaoymy paszcze, bo on
nie posucha, poaujemy, e stracilimy tyle dni, kiedy mona byo
dziaa.
[4,9] Kwiryci, nie obawiam si, i usyszawszy, co powiedziaem
w senacie i na komicjach - e Antoniusz nigdy nie podda si wadzy senatu - on raptem zmieni si i senatu posucha, by zada mi
kam i by si zdawao, e o niczym nie mam pojcia. Nie zrobi tego
nigdy. Nie pozbawi mnie chway roztropnoci. Bdzie wola, bycie raczej uznali mnie za mdrego ni jego za powcigliwego.
[4,10] A choby i sam zechcia, czy moemy przypuszcza, e pozwoli mu na to jego brat? Mwi, e niedawno - jak sdz, w Tyburze - gdy Marek Antoniusz si waha, Lucjusz grozi mu mierci. Czy i w azjatycki murmillon usucha polece senatu? Czy
usucha, co powiedz posowie? Przecie Marek Antoniusz nie bdzie mg sprzeciwi si bratu, ktry ma tak wielki na niego
wpyw. Lucjusz jest w tej rodzinie Scypionem Afrykaskim,
znaczy wicej ni Lucjusz Trebelliusz, wicej ni Tytus Plankus.
Spjrzcie, jak wspi si w gr ten szlachetny modzieniec!
Plankiem, ktry przy waszej cakowitej aprobacie zosta
jednomylnie potpiony, ktry, nie wiem w jaki sposb, wmiesza
si w tum8 i wrci tak smutny, e zdawao si, i z wygnania go
przywleczono, a nie odwoano, tym Plankiem Lucjusz tak gardzi,
jakby wzbroniono mu ognia i wody.9 Czasami odmawia mu miejsca
w kurii jako czowiekowi, co kuri spali. [4,11] Natomiast
Trebelliusza bardzo teraz kocha. Nienawidzi wtedy, gdy w
sprzeciwia si ustawom o zniesieniu dugw, ale ju cieszy si
jego widokiem, bo ujrza, e sam Trebelliusz bez zniesienia dugw
nie zdoa si uratowa. Myl, e syszelicie o tym, Kwiryci, co
moglicie rwnie oglda: jak codziennie schodz si yranci i
wierzyciele Lucjusza Trebelliusza. O Rzetelnoci! - ten to
przydomek, jak mniemam, Trebelliusz sobie przybra - jak8

Cyceron ma na myli licznych banitw przywoanych przez Cezara z

wygnania.
9
Zob. Sowniczek", hasa: 'banita' oraz 'interdictio aquae et ignis'.

e mona by bardziej rzetelnym, ni wwczas, gdy si okrada wierzycieli, ucieka z domu, z powodu dugw idzie do wojska? Gdzie
podziay si oklaski na jego cze podczas triumfu Cezara10 i tak
czste w trakcie igrzysk? Co z edylatem, ktry mu powierzono przy
ogromnym poparciu przyzwoitych obywateli? Czy znajdzie si
czowiek, co nie uwaaby, e jedynie przypadkiem Trebelliusz
czyni co dobrego, a otrostwa dopuszcza si z przyrodzonej
niegodziwoci?
[5,12] Lecz wracam do waszego kochasia i ulubieca, Lucjusza
Antoniusza - on wzi was wszystkich pod swoje opiekucze skrzyda. Nie zgadzacie si z tym? Czy jest tu kto, kto nie miaby swej
tribus? Z pewnoci nikt. Przecie tego czowieka trzydzieci pi
tribus uznao swym patronem. Znowu przeczycie? Spjrzcie na lewo, na ten zocony posg jedca. Jakie sowa na nim wyryto?
TRZYDZIECI PI TRIBVS SWEMU PATRONOWI". Lucjusz
Antoniusz jest wic patronem narodu rzymskiego. Niech go piorun
trafi! Podzielam wasze oburzenie: to to otr, ktrego nikt nie
chciaby mie za klienta. Lecz czy kiedykolwiek nawet jaki
niezwykle wpywowy obywatel, ktry dokona znakomitych
czynw, miaby czelno nazwa siebie patronem narodu
rzymskiego, narodu, ktry sam jest pogromc, panem i patronem
wszystkich ludw? [5,13] Na Forum widzimy posg Lucjusza
Antoniusza, podobny do tego sprzed wityni Kastora, ktry
przedstawia Kwintusa Tremulusa, pogromc Hernikw. O, c to
za niewiarygodna bezczelno! Czy pozwoli sobie na tyle, dlatego
e w Mylasie jako murmillon podern gardo kompanowi
Trakowi?11 Nawet gdyby stoczy t walk na samym Forum, jake
moglibymy w posg tam oglda? Lecz to dopiero jeden, drugi
posg wystawili rzymscy ekwici i na nim te napisano:
PATRONOWI". Czy ten stan kiedykolwiek obra sobie kogo za
opiekuna? Gdyby tak - to zapewne mnie, ale nie o sobie mwi.
Jaki cenzor czy wdz by kiedykolwiek opiekunem ekwitw?
Lucjusz porozdziela im pola". O, podli, co przyjli, nikczemnik,
ktry je rozda! [5,14] Take trybuni wojskowi, ktrzy
dwukrotnie12 walczyli w wojsku Cezara, wystawili posg. Czy oni
tworz odrbny stan? W cigu tylu lat wielu z nich suyo w licznych legionach. Im to przydzieli Semurium. Pozostao mu do podziau jeszcze Pole Marsowe, lecz musia uchodzi wraz z bratem.
Ten podzia gruntw, Kwiryci, niedawno zniesiono na wniosek Lu10

Mowa o triumfie odbytym w 46 r.

Zob. Cyceron (Phil. 7,6,17).
12
Tj. podczas wojen galijskiej i domowej.
11

cjusza Cezara, ma wybitnego i dostojnego senatora. Zgadzajc

si z jego zdaniem, znielimy postanowienia kolegium
septemwirw. Legy w gruzach dobrodziejstwa Nukuli, nie budzi
ju entuzjazmu patron Antoniusz. Posiadacze ustpi z mniejszym
blem, bo nie poczynili jeszcze adnych wydatkw, niczego nie
pobudowali, po czci take dlatego, e nie mieli zaufania, po
czci, bo brakowao im rodkw.
[5,15] A ju szczytem wszystkiego jest posg, o ktrym nie
mgbym mwi bez miechu, gdybymy yli w weselszych
czasach: PATRONOWI LUCJUSZOWI ANTONIUSZOWI
LUDZIE INTERESU".13 Czy nie taki widnieje tam napis? Zatem
klientel Lucjusza Antoniusza s te ludzie interesu? Czy w
rodkowej czci ulicy Janusa znajdzie si kiedy czowiek, ktry
chciaby poyczy Lucjuszowi Antoniuszowi tysic sestercw?
[6,15] Ale arty na bok, wrmy do tematu: mwmy o wojnie,
cho nie od rzeczy byo przyjrze si pewnym osobom, abycie sami mogli w ciszy przemyle, z kim przyjdzie toczy wojn.
Zachcam was, Kwiryci, bycie mimo wszystko spokojnie czekali
na powrt posw, nawet jeeli byo lepsze wyjcie. Sprawa stracia
rozpd, jednak zyskaa i co dobrego. [6,16] Kiedy bowiem
posowie oznajmi to, co oznajmi niewtpliwie: e Antoniusz nie
podda si waszej wadzy i nie okae posuszestwa senatowi, czy
znajdzie si wwczas tak niegodziwy obywatel, ktry uwaaby
Antoniusza za swego wspobywatela? Take i teraz znajd si
nieliczni - acz zbyt ich wielu, zwaywszy na majestat rzeczypospolitej - ktrzy chtnie zapytaliby: Czy nie zaczekamy nawet na
powrt posw?". Same fakty zapewne wybij im z gowy to przekonanie i pozr askawoci. Wyznam wam, Kwiryci, e wanie
dlatego dzi mniej uporczywie nalegaem w senacie i mniej si staraem, by senat, przyznajc mi racj, ogosi wojn domow i rozkaza przywdzia wojskowe paszcze.14 Wol, eby wszyscy za
dwadziecia dni mnie pochwalili, ni eby kilku dzi mnie zganio.
[6,17] Z tego powodu, Kwiryci, czekajcie na powrt posw i
przeknijcie gorycz, jak niesie tych kilka dni. Kiedy oni wrc,
osdzicie mnie: jeeli przynios pokj, powiedzcie, e jestem
13

PATRONOWI LUCJUSZOWI ANTONIUSZOWI LUDZIE INTERESU (Ludo Antonio

a Iano medio patrono) - dos. 'Lucjuszowi Antoniuszowi, patronowi
rodkowej czci ulicy Janusa'; tam, na Forum, niedaleko wityni Janusa,
gromadzili si ludzie interesu.
14
Zob. Cyceron (Phil. 5,12,31; 6,3,9; 8,2,6. 11,32; 12,7,16; 13,10,23;
14,1,2).

stronniczy, jeeli wojn - e przezorny. Czy ja miabym nie by

przezorny dla mych wspobywateli, miabym dniem i noc nie
myle o waszej wolnoci, o dobru rzeczypospolitej? Czeg wam
nie zawdziczam, ja, pozbawiony przodkw,15 ktrego przenielicie ponad najszlachetniej urodzonych, powierzajc wszelakie
urzdy? Jestem niewdzicznikiem? Ale kto w mniejszym stopniu
ode mnie? W sprawach publicznych trudziem si dokadnie tak
samo: i kiedy piastowaem urzdy, i kiedy ubiegaem si o nie.
Moe aden ze mnie fachowy polityk? A kto ma wicej
dowiadczenia ni ja? Ju dwudziesty rok tocz wojn z
wyrodnymi obywatelami.
[6,18] Dlatego to, Kwiryci, na ile tylko zdoam, bd czuwa i
nie zmru oka, mylc na miar si i pracujc ponad siy. Przecie
zwaszcza na tym stanowisku, na jakim zechcielicie mnie umieci, nie znajdzie si chyba taki obywatel, ktry by do tego stopnia
nie pamita o waszych dobrodziejstwach, zapomnia o ojczynie i
tak by pozbawiony honoru, e nie pobudziaby go i nie rozpalia
wasza jake trwaa zgoda? Jako konsul przewodniczyem licznym
wielkiej wagi zgromadzeniom, w wielu braem udzia, ale nigdy nie
widziaem takiej jednomylnoci, jaka dzi jest waszym udziaem.
O jednym wszyscy mylicie, jednego pragniecie: eby odwrci od
pastwa ataki Marka Antoniusza, zgasi jego szalestwo, zdawi
zuchwao. Tego samego chc wszystkie stany, o to samo
zabiegaj municypia, kolonie, caa Italia. Swoim zdecydowaniem
jeszcze wzmocnilicie senat, ktry sam z siebie ju i tak by bardzo
stanowczy.
[6,19] Kwiryci, oto nadszed czas; zdecydowanie zbyt pno,
zwaywszy na majestat narodu rzymskiego, lecz jednak nasta i nie
mona zmarnowa ju ani godziny. Z wyroku losu, e si tak wyra, przydarzyo nam si co, co cierpielimy, jak cierpie naleao.16 Teraz jednak, jeli do czego dojdzie, bdzie to jakby na
wasne yczenie. Nie godzi si, by nard rzymski by niewolnikiem, wszak bogowie niemiertelni przeznaczyli go do tego, by panowa nad wszystkimi ludami. Sprawa stana na ostrzu noa: rozstrzyga si o wolnoci. Trzeba, Kwiryci, ebycie zwyciyli, co
niechybnie osigniecie dziki wielkiej mioci do ojczyzny i tak
wielkiej zgodzie, albo eby raczej spotkao nas wszystko co najgorsze, byle tylko nie niewola. Inne narody mog cierpie niewol, narodowi rzymskiemu waciwa jest wolno.
15
16

Zob. Sowniczek", haso: 'homo novus'.

Aluzja do panowania Cezara.

FILIPIKA SIDMA

[1,1] Ojcowie, pytaj nas o sprawy maej wagi, ale by moe niebahe. Konsul wnosi pod obrady spraw drogi Appijskiej i mennicy, trybun ludu - spraw Luperkw.1 Chocia si wydaje, e mona
si z tym atwo upora, jednak myl ucieka, wikszymi troskami
zajta. Ojcowie, przecie sytuacja jest bardzo niebezpieczna i stana na ostrzu noa.
Nie bez przyczyny zawsze obawiaem si wysania posw, nigdy
te nie uznaem tego za posunicie waciwe, nie wiem, co
przyniesie ich powrt. Lecz kt nie widzi, jak bardzo to oczekiwanie nadwtlio zapa? Przecie nie prnuj ludzie, ktrym al, e
senat kwitnie w nadziei na odzyskanie dawnej wadzy, e nard
rzymski zjednoczy si z nim, a caa Italia jest zgodna, wojska
uszykowane, wodzowie w pogotowiu. [1,2] Oni ju teraz domylaj
si, co powie Antoniusz, i broni jego odpowiedzi. Jedni twierdz,
e zada, by wszystkie wojska rozpuci. To przecie jasne, wszak
posw wysalimy do niego nie po to, by ustpi i by posuszny
woli senatu, lecz by dyktowa warunki, narzuca ustawy, rozkazywa wyda Itali na pastw obcych ludw.2 Tymczasem peni si
1

KONSUL WNOSI POD OBRADY - Cyceron poruszy temat, ktry przez

przewodniczcego obradom konsula, Wibiusza Pans, nie zosta umieszczony
na porzdku dziennym. Zgodnie z panujcym w senacie zwyczajem, kady
senator zabiera gos w dyskutowanej kwestii lub mg tylko przychyli si do
zdania przedmwcy. SPRAWA DROGI APPIJSKIEJ - najprawdopodobniej
chodzio o uchwalenie wydatkw na roboty, ktre miay by przeprowadzone
na synnej via Appia. SPRAWA LUPERKW - dotyczya organizacji
Luperkaliw lub cofnicia przywilejw udzielonych Luperkom przez Cezara.
2
Oczywicie ironia.

zachowuje czowiek, z ktrego strony naley si obawia

niebezpieczestwa znacznie wikszego ni ze strony caych
narodw. [1,3] Inni twierdz, e Antoniusz pozostawi nam Gali
Blisz, a Dalszej da dla siebie. Cudownie, teraz pewnie sprbuje
poprowadzi z niej na Miasto nie tylko legiony, lecz take
barbarzycw! Jeszcze inni twierdz, e on ju nie da niczego,
jak tylko - skromnie - Macedonii. Otwarcie nazywa j swoj, skoro
jego brata Gajusza z niej odwoano.3 Czy istnieje prowincja, w
ktrej ten podegacz nie mgby wznieci poaru, co ogarnie ca
rzeczpospolit? I ci sami, jeszcze niby przezorni, obywatele i
gorliwi senatorowie twierdz, e ja nawoywaem do wojny, a sobie
przypisuj trosk o pokj. Czy nie tak mwi? I jeszcze dodaj, e
nie trzeba byo pobudza Antoniusza do gniewu, bo to czowiek
niegodziwy i zuchway, ostrzegaj, e przed otrami trzeba si mie
si na bacznoci, a przecie oprcz Antoniusza jest ich wielu.
Powinni liczy tych otrw, zaczynajc od siebie, c bowiem jest
lepszym dowodem, e mamy si na bacznoci: wymierzy kar
niegodziwym obywatelom, gdy istnieje taka moliwo, czy
podsyca obawy?
[2,4] To wszystko mwi ludzie, ktrzy niegdy przez lekkomylno zostali stronnikami ludu. Mona z tego wycign wniosek, e oni zawsze dziaali na niekorzy pastwa, a ludowi sprzyjali wbrew sobie.4 Jak bowiem pogodzi fakt, e ci, ktrzy
dopuszczajc si niegodziwoci, stali si stronnikami ludu, w sprawie najbardziej ludu dotyczcej - chodzi przecie o ratowanie pospolitej rzeczy - wol uchodzi za niegodziwych ni za sprzyjajcych ludowi? Ja, ktry, jak wiecie, zawsze byem przeciwnikiem
lekkomylnego tumu,5 przez udzia w tym przepiknym przedsiwziciu staem si stronnikiem ludu.
[2,5] I tych oto zwie si mami konsularnymi, czy raczej oni
sami mwi o sobie, e nimi s. Nie jest godzien tego imienia
czowiek, ktry nie potrafi udwign tak wielkiego zaszczytu.
Sprzyjasz
3

Marek Antoniusz otrzyma 1 kwietnia 44 r. prowincj Gali Blisz

zamiast Macedonii, ktr odda w zarzd swemu bratu Gajuszowi.
4
Cyceron atakuje tu swoich przeciwnikw politycznych - popularw.
5
Por. Cyceron (Rep. 1,25,39): Est igitur res publica res populi [...] populus
autem non omnis hominum coetus quoquo modo congregatus, sed coetus
multitudinis iuris consensu et ultilitate communione sociatus" (A wic
pastwo [...] jest to rzecz ludu [...]. Lud za - to bynajmniej nie kade
zbiorowisko ludzi, skupionych dowolnym sposobem, lecz wielka ich gromada
zespolona przez uznanie tego samego prawa i przez poytek wynikajcy ze
wsplnego bytowania; prze. W. Kornatowski).

wrogowi?6 On le do ciebie listy, peen nadziei na powodzenie, ty

je - radosny - pokazujesz, odczytujesz, nawet dajesz niegodziwcom
do przepisania, omielasz ich, osabiasz nadziej i odwag ludzi
dobrych. I mylisz, e jeste mem konsularnym albo senatorem,
czy choby obywatelem?
Niech dzielny i dobry konsul, Gajusz Pansa, odczyta to z jak
najlepszej strony, przecie przemawiam usposobiony jak najbardziej przyjanie: nie uwaabym za konsula nawet jego, mojego
wielkiego przyjaciela, jeliby nie by konsulem, ktry nieprzerwanie czuwa, troszczy si o rzeczpospolit i myli o jej dobru. [2,6]
Ju gdy by bardzo mody, poczya nas zayo,
zaprzyjanilimy si, zespolio nas zamiowanie do tych samych
najzacniejszych nauk, a jego niewiarygodna troska, jak mi okaza
wrd najstraszniejszych niebezpieczestw wojny domowej,
uwiadomia mi, e dba on nie tylko o moje ocalenie, lecz take o
godno. Jednak odwaybym si nie uznawa go za konsula,
gdyby - jak powiedziaem - nie by konsulem odpowiednim. Teraz
mwi, e jest nie tylko konsulem, lecz konsulem najbardziej
dostojnym i najlepszym, jak daleko siga moja pami. Nie eby
nie byo rwnych mu mstwem i siln wol, lecz inni nie mieli
takich moliwoci, by si wykaza. [2,7] Straszliwe czasy nastay
jako sprawdzian dla jego dzielnoci, powagi i mdroci. A konsulat
wanie wtedy janieje, gdy urzdnik dziery ster rzeczypospolitej
nie w czasie pomylnym, lecz wymagajcym stanowczoci.
Wikszej stanowczoci, ojcowie, adne czasy dotd nie day.
[3,7] Dr na myl o tym, co powiem: wszak zawsze zabiegaem
o pokj, ktrego pragn wszyscy dobrzy, bo i ja pokoju, szczeglnie wrd obywateli, zawsze gorco pragnem - przecie cae moje
ycie upyno w dziaaniu na Forum, w kurii, w sdach, gdzie
broniem przyjaci, ktrzy znaleli si w kopotach; na tym dorobiem si najwikszych zaszczytw, przecitnego majtku oraz zyskaem autorytet, jeli w ogle jaki posiadam - [3,8] ja wic, e si
tak wyra, wychowanek pokoju, niezalenie od swych zalet (bo
adnych sobie nie przypisuj), nie stabym si takim bez pokoju
midzy obywatelami. Obawiam si, ojcowie, jak przyjmiecie to, co
powiem, lecz powoujc si na swoje stae pragnienie utrzymania i
powikszenia waszej wadzy, prosz i bagam was, ojcowie, bycie,
po pierwsze, przyjli to bez urazy, cho bdzie gorzkie i wrcz
nieprawdopodobne, e tak mwi Marek Cyceron; po dru6

Cyceron zwraca si tu do Kwintusa Fufiusza Kalenusa.

gie, prosz, nie odrzucajcie mojego zdania, zanim nie wyjani w

peni, w czym ley jego sens. Ot ja, ktry - raz jeszcze powtrz
- pokj zawsze pochwalam i doradzam, ja pokoju z Markiem Antoniuszem nie chc. Z wielk nadziej, ojcowie, przechodz do pozostaej czci mowy, poniewa na jej najbardziej niebezpieczny
punkt odpowiedzielicie milczeniem.7 [3,9] Dlaczego wic pokoju
nie chc? Bo jest haniebny, bo niebezpieczny, bo niemoliwy. Prosz was, ojcowie, suchajcie mych sw ze zwyk wam yczliwoci, gdy bd tych trzech tez dowodzi.
Co przynosi hab wiksz ni niestao, tak kademu czowiekowi z osobna, jak i caemu senatowi? I dalej, co jest bardziej
oczywistym dowodem niestaoci ni naga ch zawarcia pokoju z
tym, ktrego uznalicie za wroga, wprawdzie nie uywajc tego
sowa, lecz w rzeczy samej na mocy licznych dekretw?[3,10] Chyba e nie uznalicie Antoniusza za wroga, przyznajc Gajuszowi
Cezarowi zaszczyty z tego jednego powodu, e zebra wojsko przeciwko Markowi Antoniuszowi, zaszczyty przecie nalene mu i zasuone, lecz jednak wyjtkowe i nieprzemijajce. A czy Antoniusz
nie zosta przez was uznany za wroga wwczas, gdy na mocy waszego rozkazu otrzymali pochwa onierze weterani, ktrzy poszli
za Gajuszem Cezarem? Czybycie nie uznali Antoniusza za
wroga, obiecujc najdzielniejszym legionom zwolnienia ze suby,
pienidze i grunty, gdy opuciy czowieka zwanego konsulem, mimo e w istocie by wrogiem? [4,11] I czy nie uznalicie
Antoniusza za wroga wwczas, gdy najwikszymi pochwaami
obsypalicie Brutusa, co zrodzony, by przynie rzeczypospolitej
wolno, poniekd wypeni tylko przeznaczenie swego rodu i
imienia? Pochwalilicie jego wojsko, toczce z Antoniuszem wojn
w obronie wolnoci narodu rzymskiego, jak te najwierniejsz i
najzacniejsz prowincj Gali. A gdy uchwalalicie, eby
konsulowie, razem lub jeden z nich, szykowali si do wojny, c to
miaa by za wojna, jeli Antoniusz nie by wrogiem? [4,12]
Dlaczego wic wyruszy m bardzo dzielny, czonek tego samego,
co ja, kolegium,8 mj przyjaciel, konsul Aulus Hircjusz? Jake by
osabiony i wychudzony! Lecz sabo ciaa nie spowolnia ducha:
uwaa za suszne w obronie wolnoci narodu rzymskiego narazi
na szwank ycie, jakie dziki modlitwom tego narodu zachowa.9
7

Nawet sprzyjajcy Antoniuszowi senatorowie nie wyrazili sprzeciwu

wobec ostrych sw Cycerona.
8
Hircjusz take by augurem; zob. Sowniczek", haso: 'augur'.
9
Zob. Cyceron (Phil. 1,15,37).

[4,13] Czy Antoniusz nie zosta uznany za wroga, gdy w caej

Italii ogosilicie pobr do wojska, gdy znielicie wszelkie
zwolnienia od suby? W Miecie widzicie wytwrnie broni,
uzbrojony onierz towarzyszy konsulowi, na pozr, by go broni,
tak naprawd - by broni nas. Do wojska bez adnej wymwki, a
nawet z najwikszym zapaem, wpisuj si wszyscy, posuszni
waszemu rozkazowi. Nie uznano Antoniusza za wroga? [4,14] Ale
posw do niego wysalimy. O, biada mnie nieszczsnemu!
Dlaczego musz gani senat, ktry zawsze sawiem?
Suchajcie dalej, ojcowie! Uwaacie, e przekonalicie nard
rzymski do sprawy poselstwa? Nie rozumiecie, nie syszycie, jak
natarczywie domaga si on uznania mego zdania za suszne? Cho
wczeniej, tak licznie zgromadzeni, zgodzilicie si ze mn, nastpnego dnia odstpilicie od tego zdania, zwiedzeni prn nadziej pokoju. Czy to nie haba, e legiony l posw do senatu,10
a senat do Antoniusza! Co z tego, e to nie poselstwo, lecz zapowied grocej mu zguby, jeli nie usucha senatu? Jednak waniejsze jest powszechne mniemanie: wszak wszyscy wiedz, e posw wysano, ale nie wszyscy znaj tre naszego dekretu.
[5,14] Musimy wic zachowa stao, powag i niezomno.
Trzeba powrci do dawnej surowoci, jako e presti senatu wymaga pewnoci siebie, uczciwoci, sawy i godnoci. Zbyt dugo
brakowao tego wszystkiego owemu stanowi. Niejakim usprawiedliwieniem - cho doprawdy aosnym, jednak susznym - by
ucisk, teraz nie ma ju adnego wytumaczenia. Wydawao si, e
uwolnilimy si od jedynowadztwa, tymczasem o wiele ciej
przygnit nas pniej or wspobywatela. Odparlimy go
wprawdzie, lecz trzeba mu ten or wytrci z rk ostatecznie. Jeli
nie zdoamy tego uczyni, powiem to, co godne senatora i
Rzymianina - poniemy mier. [5,15] Jake bowiem niezatarta
haba, jak gorzki wstyd, jak wielki upadek bdzie udziaem
rzeczypospolitej, gdy w senacie, w miejscu nalenym mom
konsularnym, gos zabierze Marek Antoniusz! Pomin ju jego
niezliczone zbrodnie, jakich dopuci si, piastujc w Miecie
konsulat, kiedy to roztrwoni ogromne sumy pienidzy
publicznych, bezprawnie odwoa banitw z wygnania, kupczy
dochodami publicznymi, wyj prowincje spod wadzy narodu
rzymskiego, poprzydziela krlestwa, wziwszy za to apwki,
obywatelom przy uyciu siy narzuci
10

Legion Marsowy i Legion IV wysay do senatu posacw, aby

zawiadomi o gotowoci podjcia walki z Antoniuszem.

ustawy, senat otacza zbrojnymi albo nie wpuszcza do rodka

senatorw - ja to, powiadam, pomin.11 Czy w istocie zdajecie
sobie spraw z tego, jak podoci i hab jest przyjcie do senatu
czowieka, ktry atakuje Mutyn, najsilniejsz koloni narodu
rzymskiego, oblega imperatora narodu rzymskiego i konsula
desygnowanego? Przyjmowa czowieka, co spustoszy pola?
Senat z wyej wspomnianych powodw wielokrotnie uznawa go
za wroga.
[5,16] Do o habie, z jak wie si zawarcie pokoju z
Antoniuszem. Dalej bd mwi, jak zamierzaem, o
niebezpieczestwie, jakie pokj ten za sob pociga. Chocia
niebezpieczestwa nie trzeba unika w tym stopniu, co haby,
jednak znaczn cz ludzi przygnbia ono znacznie bardziej.
[6,16] Czy wic bdziecie mogli cieszy si oczekiwanym pokojem, gdy ujrzycie w Miecie Antoniusza, czy raczej Antoniuszw?
Chyba e Lucjusza lekcewaycie. Ja nawet Gajusza nie lekcewa,
lecz z tego, co widz, Lucjusz bdzie rzdzi. Jest przecie
patronem trzydziestu piciu tribus, ktrym na mocy swej ustawy
odebra prawo gosowania, gdy wraz z Gajuszem Cezarem
poprzydziela urzdy. Jest patronem centurii ekwitw rzymskich,
ktre te zechcia pozbawi prawa gosu. Jest patronem tych, co
byli trybunami w wojsku, i patronem ludzi interesu.12 [6,17] Kt
zdoa wytrzyma jego potg, zwaszcza gdy rym samym ludziom
rozda take grunty? Jaki czowiek kiedykolwiek mia tak wadz
nad wszystkimi tribus, nad ekwitami rzymskimi i trybunami
wojskowymi? Mylicie, e potga Grakchw bya wiksza ni ta,
ktra stanie si udziaem owego gladiatora? Nazwaem go
gladiatorem nie tak, jak zwyko si nazywa Marka Antoniusza,
lecz jak nazywaj go ci, co mwi prosto z mostu i po acinie.
Lucjusz jako murmillon walczy w Azji. Kompana i przyjaciela
piknie ubra w zbroj Traka, a nastpnie podern gardo
nieszcznikowi, gdy ten ucieka.13 Sam te odebra wspaniay cios,
czego dowodem blizna. [6,18] Co wic czowiek, ktry przyjacielowi gardo podern, uczyni z nieprzyjacielem, gdy tylko nadarzy
si okazja? Tamto zrobi dla zabawy - jak mylicie, co zrobi kierowany chci zysku? Czy znw niegodziwych obywateli nie podzieli
na dekurie, nie poruszy tych, ktrym rozda pola, nie uali si nad
11

POMIN (omittam) - figura retoryczna (praeteritio 'pominicie'), jakich

wiele w Filipikach, pozorne pominicie sprawy, by tym dobitniej zwrci na
ni uwag.
12
Zob. Cyceron (Phil. 6,12-15).
13
O Marku Antoniuszu porwnywanym do gladiatora zob. Cyceron (Phil.
2,3,7. 25,63. 29,74; 3,7,18; 5,4,10. 12,32; 6,2,3). O Lucjuszu jako gladiatorze
zob. te Cyceron (Phil. 3,12,31; 5,7,20. 11,30; 6,4,10. 5,13).

wygnanymi? A Marek Antoniusz? Czy nie jest czowiekiem, do

ktrego w czasie wszelkich rozruchw zbiega si chmara zatracecw? Czy bdzie ich niewielu, choby ju nie zwikszya si liczba
tych, ktrzy s z nimi, i tych, ktrzy jawnie im teraz sprzyjaj?
Zwaszcza gdy dobrzy zejd z posterunkw, a niegodziwi gotowi
bd na kade skinienie. Obawiam si, e oni wkrtce wydadz si
nam zbyt silni, jeli teraz zabraknie nam roztropnoci. [6,19] Ja nie
odrzucam pokoju, lecz dr przed wojn pod pozorem pokoju
ukryt. Przeto, jeli pragniemy cieszy si pokojem, musimy
prowadzi wojn, jeli wojny zaniechamy, nigdy pokojem cieszy
si nie bdziemy.
[7,19] Ojcowie, przewidywa najdalsz przyszo - oto wasze
zadanie. Dlatego postawiono nas na stray, bymy sw czujnoci i
przezornoci uwolnili nard rzymski od lku. Byoby hab
stwierdzenie, e najznakomitszej na caej ziemi radzie zabrako
roztropnoci w sprawie tak oczywistej. [7,20] Wielkich mamy konsulw, niestygncy zapa w narodzie rzymskim, powszechn zgod
caej Italii, dzielnych wodzw, mne wojsko, wic bez winy
senatu rzeczpospolita nie moe ponie adnej szkody. Co do mnie,
nie zawiod: bd napomina, ostrzega, wygasza mowy, zawsze
bd bra bogw i ludzi na wiadkw mych przekona. Nie tylko
dam dowd wasnej wiernoci, na czym mona by poprzesta cho aden wybitny obywatel na tym nie poprzestanie - lecz doo
wszelkich stara, bd doradza i czuwa.
[8,21] Powiedziaem o niebezpieczestwie, jakie niesie ze sob
zawarcie pokoju, teraz wyka, e tego pokoju w ogle nie da si
skleci. Z trzech tez, jakich chciaem dowie, ta jest ostatnia. Jaki
zatem moe by pokj midzy Markiem Antoniuszem a senatem?
Czy bez rumieca wstydu bdzie on mg na was patrze i nawzajem, jakim okiem wy spojrzycie na niego? Kto spord was jego, a
on spord was kogo nie darzy nienawici? Czy tylko on was
nienawidzi, a wy jego? A czy ci, co oblegaj Mutyn, co w Galii14
zbieraj wojsko, co czyhaj na wasze mienie, czy oni kiedykolwiek
bd waszymi przyjacimi albo wy ich? Czy ten czowiek sprzymierzy si z ekwitami rzymskimi? Moe oni ukrywaj sw sympati dla Antoniusza i opini na jego temat? Tak licznie zgromadzili
si na schodach wityni Zgody,15 pobudzili nas do walki o odzy14

Mowa o Galii Przedalpejskiej; zob. Cyceron (Phil. 6,2,4-3,5).

Ekwici nie mieli wstpu do senatu. Po zakoczeniu obrad senatu 20
grudnia 44 r. i 4 stycznia 43 r. domagali si zwoania komicjw i zdania relacji
z przebiegu obrad. Cyceron wygosi wtedy czwart i szst filipik.
15

skanie wolnoci, dali broni, paszcza i wojny, wsplnie z narodem rzymskim wezwali mnie na komicja. Czy ekwici pokochaj
Antoniusza i czy on dochowa pokoju z nimi? [8,22] A c mam powiedzie o caym narodzie rzymskim? Wypeniwszy Forum po
brzegi, jednomylnie i jednogonie dwakro mnie na mwnic zawezwa i wyranie dowid, jak bardzo pragnie odzyska wolno.
Dawniej yczylimy sobie, aby nard rzymski szed za nami, a teraz to my mamy go za przewodnika. Czy zatem oblegajcy Mutyn, walczcy z imperatorem i wojskiem narodu rzymskiego mog
mie jak nadziej na zawarcie pokoju z narodem rzymskim?
[8,23] Czy mog zawrze pokj z municypiami, ktrych tak wielki
zapa wida w wydanych dekretach, w mobilizacji onierzy, w
obietnicach dotyczcych pienidzy, jakby w kadym miecie
obecny by senat narodu rzymskiego? Godni s pochway z naszej
strony mieszkacy Firmum, bo jako pierwsi obiecali pomoc finansow. Naley wyrazami czci odpowiedzie Marrucynom, co za
godnych napitnowania uznali ludzi, ktrzy uchylaliby si od suby wojskowej. Tak si maj sprawy ju w caej Italii. Antoniusz zawrze z nimi trway pokj, a oni z Antoniuszem. Czy moe by
wiksza sprzeczno de? A gdy istnieje sprzeczno de
wrd obywateli, pokj w aden sposb nie moe zosta zawarty.
[8,24] Przejd do konkretw. Czy Antoniusz bdzie mg pojedna si z Lucjuszem Wizydiuszem? To ekwita rzymski, czowiek
szczeglnie szanowany i zacny, obywatel zawsze znakomity, ktrego czujn trosk o bezpieczestwo mojej osoby poznaem w czasie swego konsulatu. On swoich ssiadw nie tylko zachci, by
wstpili do wojska, lecz take wspomg ich finansowo. Z nim, z
takim mem, ktrego powinnimy uczci uchwa senatu, Antoniusz bdzie mg zawrze pokj? A z Gajuszem Cezarem, ktry
go odpiera od Rzymu, [8,25] lub z Decymusem Brutusem, ktry od
Galii - czy bdzie mg zawrze pokj Antoniusz? Moe ju i samego siebie przebaga i umierzy swe zapdy wobec prowincji Galii, z ktrej go wygnano i gdzie nim wzgardzono? Ojcowie, jeeli
nie bdziecie przezorni, wnet wszdzie ujrzycie bezmiar nienawici
i wani, z ktrych rodz si wojny domowe. Nie pragnijcie wic
tego, co nierealne, i strzecie si - na bogw niemiertelnych! strzecie si, ojcowie, bycie w nadziei na pokj tymczasowy, nie
stracili pokoju na zawsze!
[9,26] Do czego zmierza caa ta mowa? Jeszcze przecie nie wiemy, co zdziaali nasi posowie, lecz musimy by czujni, uwani,
gotowi i uzbrojeni w zapa, by nas nie zwiody sodkie swka

albo pokornej proby, albo pozorowanej sprawiedliwoci. Zanim

czegokolwiek zada, trzeba, eby wypeni wszystko, co mu nakazalimy i oznajmilimy: niech przestanie oblega Brutusa i jego
wojsko, pustoszy miasta i pola prowincji Galii; niech przepuci
posw do Brutusa;16 niech przeprowadzi wojsko za rzek Rubikon
i trzyma je z dala od Miasta w odlegoci dwustu mil; niech si
podda wadzy senatu i narodu rzymskiego. Jeli to zrobi, bdziemy
mogli bezpiecznie zastanawia si nad dalszymi posuniciami. Jeli
senatu nie usucha, wojn wyda nie senat jemu, lecz on narodowi
rzymskiemu.
[9,27] Przestrzegam was, ojcowie: idzie o wolno narodu rzymskiego, o ktr powierzono wam trosk, idzie o ycie i majtki kadego dobrego obywatela, na ktre ju od dawna z bezgraniczn
chciwoci i nieprzejednanym okruciestwem czyha Antoniusz,
idzie o wasz wadz, ktr utracicie zupenie, jeli jej teraz nie
zdoacie utrzyma. Strzecie si wypuci z sieci t obmierz i
zgub niosc besti, teraz jeszcze zamknit i sptan.
Natomiast ciebie samego, Panso, napominam - chocia jako
czowiek szczeglnie roztropny rady nie potrzebujesz, jednak nawet najlepsi sternicy w czasie, gdy szaleje nawanica, zwykli przyjmowa rady podrnych - nie pozwl, eby twoje tak staranne i
wyborne przygotowania spezy na niczym. Masz okazj, jakiej
dotd nie mia nikt. Dziki powadze senatu, dziki zapaowi ekwitw, dziki arliwoci narodu rzymskiego moesz na zawsze uwolni rzeczpospolit od strachu i niebezpieczestwa. Co do sprawy
przez ciebie wniesionej pod obrady, zgadzam si z Publiuszem
Serwiliuszem.

16

Posowie otrzymali od senatu polecenie udania si rwnie do Brutusa, do

ktrego nie dopuci ich Antoniusz.

FILIPIKA SMA

[1,1] Gajuszu Panso, wczoraj w senacie obradowano mniej

sprawnie, ni to zakada program twego konsulatu.1 Wydawao mi
si, e niewystarczajco przeciwstawie si ludziom, ktrym nie
zwyke ulega. W czasie gosowania2 skaniae si ku agodnoci,
podczas gdy senat okaza waciw sobie stanowczo. Wszyscy
widzieli, e wojna istotnie si toczy, a tylko niektrzy sdzili, e
samego wyrazu wojna" wypowiada nie naley. Za twoj spraw,
skoro uznae ten termin za zbyt ostry, upado moje, a zwyciyo
zdanie Lucjusza Cezara, ma przezacnego, ktry usunwszy owo
srogie sowo, by bardziej agodny w formie ni w treci. Ale przecie zanim zacz mwi, wymawia si pokrewiestwem. Tak jak
za mego konsulatu postpi w sprawie ma siostry,3 tak samo teraz
zachowa si w sprawie jej syna, by da wyraz wzruszeniu nieszczciem siostry i zarazem wykaza przezorno w sprawie dobra
narodu rzymskiego. [1,2] Jednak i sam Cezar, mwic, e gdyby
nie by skrpowany wizami pokrewiestwa, przedstawiby zdanie
inne, godne jego samego i rzeczypospolitej, w pewien sposb poleci wam, bycie si z nim nie zgadzali. On jest wujem Antoniusza
- czy i wy, ktrzy si z nim zgodzilicie, take jestecie Antoniusza
wujami?
1

Tj. 2 stycznia 43 r.
W CZASIE GOSOWANIA (in discessione; dos. 'gdy senatorowie si
rozstpowali') - zob. filipika trzecia, przyp. 19.
3
Siostra Lucjusza Juliusza Cezara, Julia, bya matk Marka Antoniusza. Po
mierci Marka Antoniusza Kretyka Julia polubia Publiusza Korneliusza
Lentulusa Sur, ktry nalea do spisku Katyliny. Lucjusz Juliusz Cezar
opowiedzia si za kar mierci dla katylinarczykw; zob. Cyceron (Cat. 4,6).
2

A o c toczy si spr? Niektrzy uwaali, e w uchwale nie

naley wypowiada sowa wojna", woleli mwi o tumulcie".
Nie tylko nie znaj oni sytuacji, lecz i znaczenia sw: przecie
wojna moe trwa, gdy nie ma tumultu, a tumultu bez wojny nie
ma. [1,3] Czyme bowiem innym jest tumult, jak nie rozruchami
tak znacznymi, e wielki z nich strach powstaje? Std przecie
wzio si sowo tumult".4 Wszak nasi przodkowie mwili o
tumulcie italskim, bo to bya wojna domowa, i o tumulcie
galijskim, poniewa mia miejsce w pobliu Italii. Poza tymi
dwoma przypadkami o adnym tumulcie mowy nie byo. Mona
sdzi, e tumult jest bardziej grony ni wojna, skoro podczas
wojny maj moc zwolnienia od suby wojskowej, a podczas
tumultu nie. Tak wic bywa, e - jak powiedziaem - moe by
wojna bez tumultu, a tumultu bez wojny by nie moe. [1,4] A
skoro brak czego poredniego midzy wojn a pokojem, trzeba,
eby tumult mia miejsce w czasie pokoju, skoro nie w czasie
wojny. Czy mona powiedzie albo pomyle co bardziej
niedorzecznego? Lecz do o sowach. Ojcowie, przyjrzyjmy si
raczej sprawie, cho zdarza si, e jedno sowo moe spraw
znacznie pogorszy.
[2,4] Tego, co si dzieje, nie chcemy uzna za wojn. Na jakiej
wic podstawie dajemy municypiom i koloniom rozkaz, aby zamkny bramy przed Antoniuszem? Na jakiej podstawie maj ogasza pobr do wojska nie pod przymusem i bez groby kary pieninej, ale dobrowolnie i z zapaem?5 Na jakiej podstawie wezm
na siebie obowizek udzielenia pastwu pomocy finansowej? Przecie jeeli wymaemy sowo wojna", zniweczony zostanie zapa
municypiw. Jeli bdziemy dziaali ospale, z pewnoci osabnie
jedno narodu rzymskiego, ktry ju podj si sprawy. [2,5] C
tu mwi wicej? Decymus Brutus w obleniu - a wojny nie ma?
Mutyna oblona - i to nie wojna? Pustoszona Galia - nie ma zaiste
bardziej pewnego pokoju. Kt powie, e to na wojn wysalimy z
wojskiem konsula, ma tak dzielnego?6 On, chocia osabiony i
zoony cik chorob, uwaa, e nie moe by adnej wymwki,
gdy wzywaj go, by broni rzeczypospolitej. Gajusz Cezar, nawet
nie czekajc na wasze dekrety, co w jego wieku7 zrozu4

Etymologi wyrazu tumultus Cyceron wywodzi od sw 'wielki strach' timor multus.

5
Tak postpili mieszkacy Firmum i Marrucyni; zob. Cyceron (Phil.
7,8,23).
6
Mowa o Aulusie Hircjuszu.
7
Oktawian mia wwczas dziewitnacie lat; zob. Cyceron (Phil. 3,1,3).

miae, sam zadecydowa o podjciu wojny z Antoniuszem. Jeszcze

bowiem nie nadszed czas jej uchwalenia.8 Cezar wiedzia, e gdyby do prowadzenia wojny nie wykorzysta odpowiedniej pory, po
ujarzmieniu rzeczypospolitej nie byoby ju czego uchwala.
[2,6] Podsumowujc: wodzowie i ich wojska zaywaj teraz pokoju, a wrogiem nie jest ten, ktrego zaog Hircjusz wypdzi z
Klatemy.9 Nie jest wrogiem czowiek, ktry stawia zbrojny opr
konsulowi i oblega konsula desygnowanego.10 I nie ma wrogich
sw ani zapowiedzi wojny w licie kolegi przed chwil przeczytanym przez Pans: Wyrzuciem zaog, zajem Klatern, ekwici
rozproszeni, doszo do walki, s zabici"? Czy moe by pewniejszy
pokj? W caej Italii ogoszono pobr do wojska i zniesiono
zwolnienia od suby. Jutro przywdziejemy wojskowe paszcze.
Konsul powiedzia, e oddali si z kurii z eskort.
[2,7] Nie jest to wojna czy te toczy si taka wojna, jakiej dotd
jeszcze nigdy nie byo? Wszak podczas pozostaych wojen, a
zwaszcza w trakcie domowych, walczono o spraw rzeczypospolitej. Sulla walczy z Sulpicjuszem z powodu ustaw, o ktrych
mwi, e zostay przeprowadzone przy uyciu siy. Cynna walczy
z Oktawiuszem o prawo gosowania dla nowych obywateli. Sulla
po raz drugi walczy z Mariuszem i Karbonem, aby nie dopuci do
wadzy ludzi niegodnych i by wymierzy kar mordercom najzacniejszych obywateli.11 Przyczyn tych wszystkich wojen byy rnice pogldw na temat dobra pastwa. O ostatniej wojnie12 mwi
nie chc: nie znam jej przyczyny, jej skutkw z caego serca
nienawidz.
[3,8] Teraz toczy si wojna pita. Do wszystkich doszo za naszych czasw. Istotne jest to, e w czasie obecnej wojny nie tylko
nie ma niezgody i sporw wrd obywateli, lecz panuje najwiksza
jednomylno i wprost niewiarygodna zgoda. Wszyscy pragn
jednego, jednego broni, o jednym myl. Gdy mwi wszyscy",
wyczam ludzi, ktrych nikt w pastwie nie uwaa za godnych
miana obywateli. C zatem jest przyczyn obecnej wojny pomi8

Oczywicie ironia.
Pod Klatern Hircjusz odnis pierwsze zwycistwo, wypdziwszy
Antoniusza z tej miejscowoci.
10
Konsul desygnowany to Decymus Brutus, wyznaczony na konsula w 42 r.
11
Sulla po powrocie z Azji w 83 r., ju po mierci Mariusza, walczy z jego
stronnikami, m.in. z Gnejuszem Papiriuszem Karbonem i synem Mariusza.
Modego Mariusza oblega wwczas w Preneste, a w Rzymie ogosi
proskrypcje.
12
Czwart wojn domow jest ta rozegrana pomidzy Pompejuszem i
Cezarem.
9

dzy dwiema stronami? My bronimy wity bogw, murw Miasta, my - domw i siedzib narodu rzymskiego, otarzy, ognisk
domowych, grobw naszych przodkw, my ubezpieczamy prawa,
sdy i wolno, stajemy w obronie on, dzieci i ojczyzny. Marek
Antoniusz przeciwnie: podejmuje walk, by to wszystko zepsu,
obrci wniwecz, by nasze majtki po czci roztrwoni, po czci
rozdzieli midzy mordercw. Dla niego bodcem do wojny jest
ch zupienia rzeczypospolitej.
[3,9] Wrd tak przewrotnych powodw podjcia walki najbardziej nieszczsny tkwi w jego obietnicach: swoim otrom najpierw
przyrzeka nasze domy - przecie zapewnia, e Miasto midzy nich
rozdzieli.13 Potem, jak twierdzi, wyle ich przez wszystkie bramy,
aby osiedlili si, gdzie zechc.14 Wszyscy Kafonowie, Saksowie i
pozostaa zaraza, ktra poda za Antoniuszem, wyznaczaj sobie
najlepsze gmachy, ogrody, dobra w Tuskulum i w Albie. Ci
nieokrzesani ludzie, jeli w ogle s ludmi, a nie bydem raczej, w
swej prnej nadziei ju przeprowadzaj si do wd i Puteolw.
Antoniusz ma wic co swoim obiecywa. Tak! A my, czy mamy
co takiego? O, niech nas bogowie przed tym strzeg! Przecie
celem naszych obrad jest wanie odebranie komukolwiek
moliwoci skadania takich obietnic. Niechtnie to mwi, ale
powiedzie trzeba. Ojcowie, wcznia Cezara wielu niegodziwcom
daje nadziej i mnoy zuchwao.15 Zobaczyli bowiem, jak w
jednej chwili ndzarze stawali si bogaczami. Zatknit wczni
ju zawsze chc wic oglda ludzie, ktrzy czyhaj na nasze
mienie. Im Antoniusz obiecuje wszystko. [3,10] A my? Co my
obiecujemy naszym wojskom? Dobra o wiele lepsze i wiksze.
Obietnica dokonania zbrodni niesie zgub tym, ktrzy jej
wyczekuj, i tym, ktrzy j skadaj. My naszym onierzom
obiecujemy wolno, ustawy, prawa, sdy, panowanie na caej
ziemi, godno, pokj, zaszczytny odpoczynek. Obietnice Antoniusza ociekaj krwi, s haniebne, przepojone zbrodni, bogom i
ludziom nienawistne, ani dugotrwae, ani zbawienne. Nasze
przeciwnie: uczciwe, nieposzlakowane, chwalebne, pene radoci i
bogobojne.
13

Zob. Cyceron (Phil. 4,4,9; 5,12,32).

Antoniusz zapowiada podzia dbr publicznych, co stanowio istotn
przyczyn wojen domowych.
15
Wcznia zatknita na Forum bya znakiem licytacji. Cyceron wspomina
tu licytacj dbr Pompejusza; zob. Cyceron (Phil. 2,26,64).
14

[4,11] Oto take dzielny i energiczny obywatel, mj przyjaciel16

Kwintus Fufiusz, przypomina mi o dobrodziejstwach pokoju. Jakbym sam rwnie piknie i atwo nie mg tego robi, gdyby to mia
by pokj godzien pochway! Czy tylko raz jeden broniem pokoju? Czy nie zabiegaem zawsze o uwolnienie nas od trudw? Jak
wszystkim dobrym, tak zwaszcza mnie przynisby on poytek.
Gdzie bowiem znajdzie pole do popisu moja pracowito bez
dziaalnoci sdowej, bez praw, bez sdw? Gdy nie ma pokoju
midzy obywatelami, te instytucje i normy nie mog istnie.
[4,12] Pytam wic, Kalenie, co czynisz? Niewol pokojem nazywasz? Nasi przodkowie chwytali za bro nie tylko, by cieszy si
wolnoci, lecz take po to, by wada innymi. Ty uwaasz, e powinnimy zoy bro, aby dosta si do niewoli? Czy moe by
suszniejsza przyczyna prowadzenia wojny ni ch zrzucenia jarzma niewoli? Chobymy nie dostali si pod wadz pana przykrego, jednak to jest najaoniejsze, e pan, jeli zechce, przykrym
by moe. S zaiste inne suszne przyczyny, lecz ta jest nieodparta,
chyba e mylisz, i ciebie to nie dotyczy, bo masz nadziej panowa razem z Antoniuszem. Podwjny bd tu popeniasz: po
pierwsze, przedkadasz wasny interes nad wsplne dobro, po drugie, uwaasz, e wadza krlewska zapewnia stabilno i szczcie.
Nie zawsze bdzie ci przychylny, nawet jeli przedtem sprzyja.
[4,13] Przecie i na tamtego czowieka17 miae zwyczaj narzeka,
a jak dopiero bdziesz si skary na tego potwora? Mwisz te, e
jeste czowiekiem, ktry zawsze opowiada si za pokojem i zawsze pragn, by przy yciu pozostali wszyscy obywatele. Zacna to
mowa, ale tylko jeli masz na myli dobrych, poytecznych i prawdziwych obywateli rzeczypospolitej. Jeli przeciwnie, chcesz, by
yli ci, co s obywatelami tylko z urodzenia, a z ducha wrogami,
czym si od nich rnisz? Przecie twj ojciec, ktremu, gdy by
starcem, wiele w modoci zawdziczaem, czowiek powany i
roztropny, pierwsze miejsce wrd obywateli zwyk przyznawa
Publiuszowi Nazyce, temu, co zabi Tyberiusza Grakcha. Uwaa,
e dziki jego mstwu, roztropnoci i sile ducha rzeczpospolita odzyskaa wolno.
[4,14] I my niczego innego nie syszelimy od naszych ojcw.
Gdyby wic y w owych czasach, nie spodobaby ci si tamten
obywatel, bo nie byo jego yczeniem, aby yli wszyscy obywate16
17

Subtelna ironia.
Mowa o Cezarze; Kalenus sprawowa wwczas (47) konsulat i pretur.

le. Kiedy konsul Lucjusz Opimiusz przedstawi raport o stanie

pastwa, senat uchwali, aby konsul Lucjusz Opimiusz broni rzeczypospolitej".18 Senat walczy sowami, a Opimiusz orem. Czy
zatem gdyby y wwczas, uwaaby go za obywatela niepanujcego nad sob i okrutnego? Albo czy za takiego uwaaby
Kwintusa Metella, ktrego czterech synw sprawowao konsulat,
Publiusza Lentulusa, pierwszego w senacie, i wielu innych przezacnych mw, ktrzy z konsulem Opimiuszem z broni cigali
Grakcha a na Awentyn? W trakcie tej walki Publiusz Lentulus
odnis cik ran, zabito Grakcha, ma konsularnego Marka
Fulwiusza i jego dwch modziutkich synw. Czy naley wic
zgani owych mw za to, e nie chcieli, by przeyli wszyscy
obywatele?
[5,15] Przejdmy do bliszych nam wydarze. Konsulom Gajuszowi Mariuszowi i Lucjuszowi Waleriuszowi senat powierzy
obron rzeczypospolitej: zabito trybuna ludowego Lucjusza Saturnina i pretora Gajusza Glaucj. Owego dnia za bro chwycili wszyscy Skaurowie, Metellowie, Klaudiusze, Katulusowie, Scewolowie
i Krassusowie. Czy uwaasz, e naley zgani tamtych konsulw
albo owych najznakomitszych mw? Ja chciaem mierci Katyliny. Czy ty, ktry chcesz, by wszyscy przeyli, chciae te, by
Katylina pozosta przy yciu? Tym si rni, Kalenusie, moje zdanie od twojego, e ja nie chc, aby jakikolwiek obywatel dopuszcza si czynu zasugujcego na kar mierci, a ty uwaasz, e naley oszczdzi kadego, nawet gdyby popeni czyn zasugujcy
na tak kar. Kiedy w organizmie znajduje si co, co moe szkodzi caoci, pozwalamy to wypala i odcina, aby przepad raczej
jeden czonek ni cae ciao. Tak i w organizmie, jakim jest pastwo, by cao pozostaa przy yciu, naley amputowa to, co
mier przynosi. [5,16] Twarda to mowa! Ale o wiele twardsza jest
taka: Niech yj niegodziwcy, zbrodniarze, bezbonicy, zniszczy
nieskazitelnych, zacnych, dobrych i ca rzeczpospolit!".
Przyznaj, Kwintusie Fufiuszu, e ty w przypadku jednego czowieka wicej widziae ni ja.19 Publiusza Klodiusza uwaaem za
18

W 121 r. senat wyda uchwa wprowadzajc stan wojenny i przekaza

peni wadzy konsulowi Opimiuszowi, ktry stumi zamieszki wzniecone
przez trybuna ludowego Gajusza Semproniusza Grakcha.
19
Ironia: Kalenus byt wrd obrocw Klodiusza, gdy ten zosta oskarony
o witokradztwo, ktrego dopuci si, uczestniczc w przebraniu kobiecym
w zarezerwowanym wycznie dla kobiet wicie ku czci Dobrej Bogini (Bona
Dea).

niegodziwego obywatela, bandyt, bezwstydnika, bezbonika, ktry

przed adn zbrodni si nie cofnie. Ty wprost przeciwnie, uwaae go za witego, powcigliwego, nieskazitelnego i skromnego
obywatela, takiego, jakich wielu naleaoby yczy rzeczypospolitej. Przyznaj, e w tym jednym przypadku ty wiele widziae, a ja
si wielce myliem. Jeli za chodzi o to, e - jak powiedziae mam zwyczaj mwi do ciebie w gniewie, nie masz racji. Przyznaj, e przemawiam gwatownie, ale nie zgadzam si, e w gniewie.
Przede wszystkim nie mam zwyczaju gniewa si na przyjaci,
nawet jeliby na to zasugiwali. [5,17] Mog wic porni si z tob bez sownej zniewagi, ale nie bez wielkiego blu w sercu. Bo
przecie, czy maa rnica nas dzieli, czy chodzi o bah spraw? Ja
popieram tego, a ty tamtego? Mwic otwarcie: ja sprzyjam Decymusowi Brutusowi, a ty Markowi Antoniuszowi, ja pragn zachowa koloni narodu rzymskiego, ty starasz si, eby zostaa
zdobyta. [6,17] Czy moesz temu zaprzeczy ty, ktry na wszelki
moliwy sposb grasz na zwok, aby osabi Brutusa, a wzmocni
siy Antoniusza? I dokde wreszcie bdziesz mwi, e chcesz
pokoju? Wojna ju trwa. Wycignito szopy wojenne. Toczy si
ostra walka. Aby j przerwa, wysalimy trzech najznakomitszych
obywateli. Zlekceway ich, odrzuci, wzgardzi nimi Antoniusz. Ty
jednak pozostajesz najbardziej wytrwaym jego obroc. [6,18] A
przecie, aby wyda si lepszym senatorem, Kalenus twierdzi, e
nie jest mu winny przyjani i byoby wrcz dobrodziejstwem,
gdyby tamten wystpi przeciwko niemu. Patrz, jak wielka jest
mio ojczyzny: chocia rozgniewa si na czowieka, jednak dla
dobra rzeczypospolitej broni Antoniusza.
Ja ciebie, Kwintusie Fufiuszu, spokojnie sucha nie mog, gdy
jeste tak okrutny dla mieszkacw Massylii.20 Dokde wreszcie
bdziesz z Massyli walczy? Czy kresu wojnie nie pooy nawet
odbyty triumf?21 Poniesiono wwczas w pochodzie wizerunek
miasta, bez ktrego pomocy nasi przodkowie nigdy nie odbyliby
triumfu po podboju zaalpejskich ludw. Jkn wtedy nard rzymski, a chocia wszyscy cierpieli z powodu wasnych krzywd, jed20

Massylia podczas wojny Cezara z Pompejuszem opowiedziaa si po

stronie Pompejusza; zdoby j Gajusz Treboniusz. Kiedy podczas posiedzenia
senatu, 3 lutego 43 r., Pansa przedstawi prob mieszkacw Massylii o
przywrcenie im praw odebranych przez Cezara. Kalenus wyrazi sprzeciw;
zob. te Cyceron (Phil. 13,16,32).
21
Mowa o triumfie, jaki w 46 r. odby Cezar.

nak nie znalaz si obywatel, ktry uznaby, e nie dotyczy go nieszczcie owego najwierniejszego miasta. [6,19] Sam Cezar, cho
si na nich bardzo rozgniewa, z powodu niezwykej godnoci i
wiernoci Massylii z kadym dniem powciga swj gniew. Ciebie
adne cierpienie tak wiernego miasta zadowoli nie zdoa? Pewnie
powiesz, e znowu unosz si na ciebie gniewem. A ja to wszystko
mwi bez gniewu, lecz nie bez przejmujcego blu: jestem
przekonany, e aden przyjaciel Rzymu nie jest nieprzyjacielem
Massylii. Domyli si nie mog, Kalenusie, dlaczego tak postpujesz. Dawniej nie moglimy odwie ci od sprzyjania ludowi,
teraz nie moemy ubaga, aby stan po jego stronie.
Wystarczajco dugo z Fufiuszem mwiem: wszystko bez nienawici, nic bez blu. A wierz, e spokojnie zniesie skarg przyjaciela ten, ktry j spokojnie przyj z ust zicia.22
[7,20] Przechodz do sprawy pozostaych mw konsularnych;
nie ma pord nich adnego - mam pene prawo tak twierdzi ktry by nie mia u mnie jakiego dugu wdzicznoci: jedni wielki,
inni redni, adnego nikt. Jake haniebny dzie wczoraj nam - do
konsularw mwi - zawita! Znowu o posach? Co by si stao,
gdyby on zawar rozejm? W obecnoci posw i na ich oczach z
machin oblniczych sypay si na Mutyn pociski, Antoniusz
pokazywa im roboty i szace. Kiedy posowie byli u niego, nawet
na ma chwilk nie przerwa oblenia. Do niego posw? Po co?
Moe po to, bycie jeszcze bardziej przestraszyli si, kiedy wrc?
[7,21] Wprawdzie przedtem nie aprobowaem wysania
poselstwa, jednak pocieszaem si, mylc, e gdy posowie
wzgardzeni i przepdzeni przez Antoniusza powrc i oznajmi
senatowi, e on nie tylko nie opuci Galii, jak postanowilimy, lecz
nawet nie odstpi od Mutyny, e nie da im moliwoci dotarcia do
Decymusa Brutusa, wtedy my wszyscy, rozjtrzeni nienawici,
rozpaleni blem, popieszymy z broni, komi, piechot na pomoc
Decymusowi Brutusowi. A tymczasem stalimy si jeszcze bardziej
ospali, gdy poznalimy nie tylko zbrodni i zuchwao Marka
Antoniusza, lecz pojlimy take jego but i arogancj. [7,22]
Gdyby tak Lucjusz Cezar mia si dobrze! Gdyby tak y Serwiusz
Sulpicjusz! O wiele lepiej postpowaaby ta sprawa, gdyby
przynajmniej trzech, a nie, jak teraz, jeden jej suy. Z blem
raczej to mwi, nie z wyrzutem. Ojcowie, oto opucili nas,
opucili - powiadam - najlepsi obywatele, lecz, jak ju czsto
mwiem, mami konsularnymi bd wszy22

Tj. konsula Pansy.

scy, ktrzy w tak powanym niebezpieczestwie odwanie zajm

suszne stanowisko. Powrt posw winien doda nam odwagi, a
tymczasem oni przynieli strach - nie sta si on jednak moim
udziaem. Oni maj dobre mniemanie o czowieku, do ktrego ich
wysano i od ktrego nawet przyjli polecenia.
[8,23] Na bogw niemiertelnych, gdzie s obyczaje i mstwo
przodkw?! Za ich czasw Gajusz Popiliusz wysany w poselstwie
do krla Antiocha oznajmi mu wol senatu, e ma odstpi od oblenia Aleksandrii. Gdy Antioch gra na zwok, Popiliusz zakreli patykiem kko wok niego i powiedzia, e przekae senatowi,
jak si rzecz przedstawia, jeliby mu ten nie powiedzia, co ma
zamiar czyni po wyjciu z nakrelonego kka. Postpi piknie: w
swej osobie unaoczni godno senatu. Nie naley wysucha
warunkw tego, kto nie jest posuszny senatowi, i w ogle nie wolno si z nim zadawa.
[8,24] Miaebym ja przyjmowa warunki od czowieka lekcewacego polecenia senatu? Miabym uwaa, e co wsplnego z senatem ma ten, ktry wbrew zakazowi senatu oblega wodza narodu
rzymskiego? A nadto - jakie to warunki! Wielka w nich bezczelno, zalepienie, ile buty! l dlaczego stawia je naszym posom,
skoro przysa do nas Kotyl, ozdob i ostoj swych kompanw,
byego edyla, jeli zaprawd by edylem wtedy, gdy go podczas
uczty niewolnicy publiczni z rozkazu Antoniusza biczami siekli?
[8,25] Jake skromne to warunki! Z elaza, ojcowie, jestemy,
jeeli czegokolwiek mu odmwimy. Antoniusz powiada: Obie
prowincje zdaj, wojsko rozpuszczam, nie wzbraniam si by
czowiekiem prywatnym". To przecie jego sowa. Wydaje si, e
wrcia mu przytomno. Wszystko puszczam w niepami, chc
zgody". Ale co dodaje? - ,jeeli moim szeciu legionom, jedzie i
kohorcie pretorskiej przyznacie grunty w nagrod". da nagrd
dla tych, dla ktrych jeliby o wybaczenie prosi, ju zostaby
uznany za nadzwyczaj bezczelnego. Dodaje przy tym, e ci, co od
niego i od Dolabelli otrzymali grunty, powinni je zatrzyma. [8,20]
Mowa o gruntach kampaskich i leontyskich, przez naszych
przodkw uwaanych za ratunek w czasie godu. [9,20] On
zabezpiecza los komediantom, hazardzistom, strczycielom.
Zabezpiecza take los Kafonowi i Saksie, zaiste walecznym i
atletycznym centurionom, ktrych umieci wrd tumu
komediantw i komediantek. da ponadto, aby jego weksle i
notatki kolegi23 zachoway wano.
23

Kolega Antoniusza w konsulacie 44 r. to Cezar.

A zatem sprzedawca, wziwszy zapat, troszczy si, eby nabywca

pozosta w posiadaniu? I chce jeszcze, eby nie tyka rachunkw
zoonych w wityni bogini Ops, czyli eby nie dochodzi
siedmiuset milionw sestercw. l eby septemwirom nie poczytano
za oszustwo tego, czego dokonali. Nukula, jak sdz, namwi go
do tego: ba si pewnie, e utraci tak liczn klientel. Chce zabezpieczy los rwnie tych ludzi, ktrzy z nim przebywajc, w
czymkolwiek przekroczyli prawa. [9,27] Troszczy si o Mustel i
Tyrona, a dla siebie o nic si nie stara, bo czy kiedykolwiek co
zego uczyni? Czy sign po publiczne pienidze albo czy kogokolwiek zabi, lub otacza si zbrojnymi? Dlaczego wic tak si
troszczy o tamtych? Przecie da, by nie znoszono jego ustawy
sdowniczej; uzyskawszy to, ju nie miaby si czego obawia, bo
Kydas, Lizjades i Kuriusz nie skazaliby adnego z jego ludzi. Jednak nie narzuca nam zbyt wielu warunkw: nieco odpuszcza i darowuje. Gali Rzymsk odpuszczam, Dugowosej dam" - wida
woli poprnowa - wraz z szecioma legionami" - powiada - i z
onierzami doczonymi z wojsk Decymusa Brutusa" - a wic nie
tylko z zacigw, jakie sam poczyni. I tak dugo chce j mie w
posiadaniu, jak dugo Marek Brutus i Gajusz Kasjusz rzdzi bd
prowincjami, ktre otrzymaj jako konsulowie lub prokonsulowie.
Ju zatem rozumie, e jego brat Gajusz przepadnie w wyborach przecie to jego rok. Ja natomiast chc przez pi lat sprawowa
zarzd nad prowincj". [9,28] Ale przecie to wbrew ustawie
Cezara, a ty bronisz jego postanowie!
[10,28] Czy tych warunkw ty, Lucjuszu Pizonie, i ty, Lucjuszu
Filippusie, obaj pierwsi w Miecie obywatele, moglicie wysucha? Nie mwi, e ze spokojem, ale jak w ogle wasze uszy mogy je do siebie dopuci? Mniemam, e to ze strachu: u Antoniusza nie bylicie ani jako posowie, ani jako mowie konsularni, nie
moglicie zatem zachowa ani godnoci wasnej, ani tej, co
przynaley rzeczypospolitej. Nie wiem jednak, jakim cudem, w
imi jakiej mdroci zapanowalicie nad sob tak, jak ja zapewne
nie potrafibym, i powrcilicie nie bardzo oburzeni. Na was,
znakomitych mw, posw narodu rzymskiego, Marek Antoniusz
nie mia wzgldu. A na co my nie pozwolilimy posowi Marka
Antoniusza, Kotyli? Czowiekowi, przed ktrym zgodnie z prawem
naleao zamkn bramy Miasta, otworzono na ocie t
wityni,24 pozwolono mu wej do senatu; on wczoraj na tablicz24

Mowa o wityni Zgody.

kach spisywa, co mwilicie, notowa kade sowo. Ludzie piastujcy najwysze urzdy wrcz mu nadskakiwali, depczc wasn
godno. [10,29] O, na bogw niemiertelnych, jake trudno jest
odgrywa rol pierwszej osoby w pastwie! Trzeba zadowoli nie
tylko umysy, lecz i oczy obywateli. Posa wrogw do domu zaprasza, do sypialni wpuszcza, take rozmawia z nim na boku - tak
postpuje tylko czowiek, ktry zupenie nie myli o wasnej godnoci, za duo za duma o niebezpieczestwie. C to za niebezpieczestwo? Jeli dojdzie do radykalnego rozstrzygnicia, wolno
czeka zwycizc, a pokonanego mier. Z tych dwch moliwoci,
jednej naley sobie yczy, drugiej nikt unikn nie zdoa, a haniebna ucieczka przed mierci od kadej mierci jest gorsza.
[10,30] Nikt nie skoni mnie do tego, bym uwierzy, e s jacy
ludzie, ktrzy krzywym okiem patrz na stao i pracowito
swego wspobywatela, le znoszc, e jego nieustajce pragnienie
niesienia pomocy pastwu zyskuje uznanie senatu i narodu
rzymskiego. Wszyscy przecie powinnimy to czyni. Nie tylko za
naszych przodkw, lecz i cakiem niedawno najwiksz chwa dla
konsularw byo czuwa, mie skupion uwag, zawsze albo
obmyla co dla pastwa, albo dziaa czy przemawia. [10,31]
Ojcowie, pamitam Kwintusa Scewol Augura, ktry w czasie
wojny z Marsami, chocia by w bardzo podeszym wieku i straci
zdrowie, codziennie rwno ze witem pozwala wszystkim
przychodzi do siebie i nikt podczas wojny nie oglda go w ku.
Bdc sabym starcem, do kurii przychodzi jako pierwszy. Bardzo
bym chcia, aby jego gorliwo naladowali ci, co powinni, albo
przynajmniej, eby na trud innych nie patrzyli krzywym okiem.
[11,32] Oto bowiem, ojcowie, kiedy po szeciu latach pojawia
si dla nas nadzieja na odzyskanie wolnoci - niewol cierpielimy
duej, ni to zwykle bywa w przypadku jecw uczciwych i pracowitych - czy s jakie czuwania nocne, wysiki, trudy, ktrych
moglibymy odmwi sprawie wolnoci narodu rzymskiego? Ojcowie, oto cho jest w zwyczaju, e ci, co piastuj urzd konsula,
chodz ubrani w tog, jednak kiedy cae pastwo przywdziao wojskowe paszcze, w tak strasznych i burzliwych czasach postanowiem ubraniem nie rni si od was i pozostaych obywateli.25 My,
mowie konsularni w tej wojnie nie postpujemy tak, by nard
rzymski mg spokojnie oglda oznaki zaszczytu, jaki przypad
nam w udziale. Niektrzy spord nas, bardzo zalknieni, zapo25

Nastpnego dnia Cyceron przyszed do senatu ubrany po wojskowemu.

mnieli o wszelkich dobrodziejstwach, jakie nard rzymski im wywiadczy, inni tak dalece odwrcili si od rzeczypospolitej, e
ujawniaj sw sympati dla wrogw. Spokojnie pozwalaj, by Antoniusz lekceway naszych postw i z nich szydzi, a posowi Antoniusza chc we wszystkim dogodzi. Podobnie jak w kwestii, czy
w ogle go przyj, byli memu zdaniu przeciwni, tak i teraz nie
zgadzaj si, e trzeba mu powrotu do Antoniusza zakaza. Speni
ich yczenie: niech Warius wraca do swego wodza, lecz pod
warunkiem, e nigdy do Rzymu nie wrci. Co do pozostaych,
uwaam, e naley im okaza ask i darowa kar, jeli przestan
bdzi i pojednaj si z rzeczpospolit.
[11,33] Z wyej przedstawionych przeze mnie powodw wnosz
nastpujc propozycj uchway: Ci spord onierzy Marka Antoniusza, ktrzy zo bro i przed idami marcowymi przejd do
konsulw - albo Gajusza Pansy, albo Aulusa Hircjusza - lub do
imperatora konsula desygnowanego Decymusa Brutusa, lub do
propretora Gajusza Cezara, nie zostan pocignici do odpowiedzialnoci za to, e trzymali z Markiem Antoniuszem. Natomiast
jeli ktry z onierzy Marka Antoniusza dokonaby czynu godnego zaszczytu i nagrody, niech konsulowie Gajusz Pansa i Aulus
Hircjusz, razem lub jeden z nich, jeli uznaj to za suszne,26 w odpowiednim momencie wnios do senatu o przyznanie mu zaszczytu
lub nagrody. Jeli natomiast po wydaniu tej uchway kto oprcz
Lucjusza Wariusa udaby si do Marka Antoniusza, senat uzna go
za wroga rzeczypospolitej".

26

Zob. Cyceron (Phil. 7,4,11).

FILIPIKA DZIEWITA

[1,1] Ojcowie, jaka to szkoda, e zrzdzeniem bogw niemiertelnych nie dzikujemy Serwiuszowi Sulpicjuszowi ywemu, lecz
dla zmarego szukamy zaszczytw. Zaprawd nie wtpi, e gdyby
ten m mg zda spraw z poselstwa, jego powrt byby i dla was
miy, i dla rzeczypospolitej zbawienny, nie dlatego, by Lucjuszowi
Filipowi i Lucjuszowi Pizonowi miao zabrakn zapau albo
dbaoci w przedsiwziciu tak wanym, w spenieniu obowizku
wielkiej wagi,1 ale Serwiusz Sulpicjusz, ktry tamtych przewysza
wiekiem, a wszystkich - mdroci, nagle wydarty sprawie,
pozostawi cae poselstwo osierocone i osabione. [1,2] Jeli ktremukolwiek posowi susznie przyznano pomiertnie zaszczyty i
wyrazy uznania, jemu nale si one w stopniu najwyszym. Inni,
ktrzy oddali ycie podczas penienia poselstwa, wyruszali, bynajmniej nie obawiajc si mierci, a niespodziewanie natrafili na
niebezpieczestwo. Tymczasem Serwiusz Sulpicjusz ruszy ze znikom nadziej na dotarcie do Antoniusza i bez adnej na powrt.
Cho sam by peen obaw, co bdzie, jeli do choroby dojd trudy
podry, jednak nie wzbrania si wyprbowa, choby za cen ycia, czy zdoa rzeczypospolitej przyj z pomoc. Przeto nie zatrzymaa go ani sroga zima, ani niegi, ani duga droga, ani uciliwoci podry, ani postpujca choroba. A gdy ju dotar do
czowieka, do ktrego zosta wysany, i gdy wanie mia si z nim
rozmwi, dokadajc wszelkich stara, by wypeni swj obowizek, rozsta si z yciem.
[1,3] Gajuszu Panso, jak zatem w innych sprawach, tak i w tej
szlachetnie postpie, zachcajc nas, abymy uczcili Serwiusza
1

Dziaalno posw Cyceron skrytykowa w nastpnej filipice.

Sulpicjusza; sam wiele mwie o jego chwale. Po wysuchaniu

twej mowy niczego ju nie dodabym wicej, gdybym nie uwaa,
e naley odpowiedzie przezacnemu mowi, Publiuszowi Serwiliuszowi. On stwierdzi, e wypada uczci posgiem tylko tego,
ktry penic poselstwo, zgin od miecza. Ja za, ojcowie, sdz,
e nasi przodkowie uznawali za konieczne rozway przyczyn
mierci, a nie jej rodzaj. Przecie po to chcieli wystawia pomnik
czowiekowi, co straci ycie podczas poselstwa, by w czas niebezpiecznych wojen ludzie z wiksz odwag podejmowali si tego
obowizku. Nie trzeba wic u naszych przodkw szuka przykadw, lecz trzeba zrozumie zamys, w wyniku ktrego zrodziy si
owe przykady. [2,4] Lars Tolumniusz, krl Wejw, w Fidenach zamordowa czterech posw narodu rzymskiego,2 ich posgi, co i ja
pamitam, stany przy mwnicy - naleny im zaszczyt. Tym bowiem, ktrzy zginli za ojczyzn, nasi przodkowie w zamian za
krtkie ycie odwdziczyli si wiekopomn pamitk, bo oni oddali
ycie dla rzeczypospolitej. I teraz przy mwnicy widzimy posg
Gnejusza Oktawiusza, sawnego i wielkiego ma, co osign
konsulat jako pierwszy w swym rodzie, ktry pniej rozkwit najsawniejszymi mami. Nikt wwczas na ludzi nowych3 nie patrzy
krzywym okiem i mstwu nie szczdzi zaszczytw. Tymczasem
Oktawiusz peni poselstwo, co do ktrego nie byo obaw, e jest
niebezpieczne. Senat go wysa, aby wybada zamysy krlw i
wolnych narodw, a w szczeglnoci, aby zakaza posiadania floty
i utrzymywania soni wnukowi krla Antiocha, tego, ktry ju
przedtem z naszymi przodkami toczy wojn. Zosta wwczas zabity w gimnazjonie w Laodycei przez niejakiego Leptinesa. [2,5]
Za to, e odda ycie, nasi przodkowie wystawili mu wtedy posg,
aby przez dugie lata szczycili si nim potomkowie posa. Dzi to
jedyna pamitka po tak znakomitej rodzinie.4
Jak Oktawiuszowi, tak Tullusowi Kluiliuszowi, Lucjuszowi Roscjuszowi, Spuriuszowi Ancjuszowi i Gajuszowi Fulcyniuszowi,
ktrych zamordowa krl Wejw, poczytano za rzecz godn
uczcze2

W 437 r. w Fidenach, wwczas rzymskiej kolonii, wybuch bunt

przeciwko Rzymowi. Fideny sprzymierzyy si z etruskimi Wejami, ktrych
krl, Lars Tolumniusz, rozkaza zamordowa czterech rzymskich posw.
3
Zob. Sowniczek", haso: 'homo novus'.
4
Rodzina Oktawiuszw wygasa na Gnejuszu i Lucjuszu, konsulach z 76 i
75 r., synach Gnejusza Oktawiusza, konsula z 87 r., ktrego zamordowa w
senacie Cynna. Drug ga tej rodziny zapocztkowa Gajusz Oktawiusz,
ojciec Oktawiana.

nia nie to, e zmarli, przelewajc krew, lecz fakt, e ponieli mier
dla rzeczypospolitej.
[3,5] A zatem, ojcowie, gdyby przypadek sprawi, e Serwiusz
Sulpicjusz zmar, bolabym nad tak wielk ran, jak odniosa
rzeczpospolita, lecz uwaabym, e jego mier naley uczci nie
pomnikiem, lecz publiczn aob. Teraz za, kt wtpi, e to wanie poselstwo odebrao mu ycie? Zabra ze sob mier, ktrej
mg unikn, gdyby pozosta z nami i zadba o siebie, wspierany
trosk dobrego syna i najwierniejszej ony. [3,6] On tymczasem widzc, e jeli nie posucha waszej uchway, zaprze si samego
siebie, jeli za posucha, to spenienie owego obowizku wobec
rzeczypospolitej pooy kres jego yciu - w tak gronym dla pastwa czasie wola odda ycie, ni uchodzi za czowieka, ktry by
rzeczypospolitej pomocny mniej, ni mg. W wielu miastach,
przez jakie wioda droga, mia moliwo wzmocnienia swych si i
zatroszczenia si o siebie: przez wzgld na godno wielkiego
ma nie brakowao uprzejmych zaprosze gospodarzy, a i ci, co
razem z nim zostali wysani, zachcali, by odpocz i ratowa wasne ycie, lecz on, pieszc si, pragn skwapliwie wypeni wasze
polecenia i pomimo choroby do koca konsekwentnie wytrwa w
swym postanowieniu.
[3,7] Gdy Serwiusz Sulpicjusz przyby, Antoniusz zmiesza si
bardzo, bo wiedzia, e wanie on obmyli i zaproponowa to, co
mu oznajmiono jako wasze rozkazy. Wyranie pokaza, jak bardzo
nienawidzi senatu, gdy wesoo i z bezczeln radoci przyj informacj o zgonie twrcy owej uchway. Dokadnie tak jak Leptines
zabi Oktawiusza, a krl Wejw - mw, o ktrych dopiero co
wspomniaem, Serwiusza Sulpicjusza zabi Antoniusz. Bez wtpienia mier zada ten, kto by jej przyczyn. Dlatego te uwaam, e
ku pamici potomnych naley wystawi pomnik, ktry zawiadczy,
jakie byo zdanie senatu na temat tej wojny. Sam posg bowiem
bdzie wiadectwem, e wojna bya tak powana, i zgon posa sta
si powodem przyznania zaszczytu.
[4,8] Ojcowie, gdybycie zechcieli przypomnie sobie, e Serwiusz Sulpicjusz wymawia si od tego poselstwa, nie mielibycie
cienia wtpliwoci, czy przyznajc zaszczyt, wynagrodzi zmaremu krzywd, jak wyrzdzilimy yjcemu. Wy bowiem, ojcowie ciko to mwi, lecz jednak powiedzie trzeba - wy, mwi,
pozbawilicie ycia Serwiusza Sulpicjusza. Widzielicie, e wyraniej ni jego sowa same fakty wskazyway, jak le wyglda, i
co prawda nie bylicie okrutni - czy jest co, co przystoi temu sta-

nowi mniej ni okruciestwo? - jednak zbyt gwatownie sprzeciwilicie si jego odmowie, ywic nadziej, e nie zdarzy si nic,
czemu by nie moga sprosta jego stanowczo i mdro. Czowieka, ktry wasze zgodne zdanie zawsze mia w najwikszym powaaniu, zmusilicie, by od wasnego odstpi. [4,9] A gdy dosza
do tego namowa konsula Pansy, jake gwatowna, Serwiusz nie
mg jej puci mimo uszu. To wtedy wzi na stron swego syna i
mnie i powiedzia, e nad wasne ycie przenosi wasze jednomylne zdanie. Podziwialimy mstwo i nie mielimy odwagi przeciwstawi si jego woli. Do gbi wzruszy si syn, kochajcy ojca
niezmiernie, a moja bole bez maa dorwnywaa jego rozpaczy,
lecz obaj musielimy ustpi wobec wielkodusznoci i powagi sw
Sulpicjusza, gdy ten wrd pochwa, ku oglnej radoci, obieca
wreszcie, e postpi, jak zechcecie, i nie bdzie si uchyla od
niebezpieczestw decyzji, ktr sam podj. Nazajutrz5 rankiem
odprowadzilimy go, gdy pieszy wypeni wasze zlecenia. egnajc si, wypowiedzia do mnie sowa, ktre zday mi si znakiem jego przeznaczenia.
[5,10] Ojcowie, zwrcie mu zatem ycie, ktre odebralicie.
Wszak ycie zmarych zaley od pamici ywych. Sprawcie, by
m, ktrego niewiadomie wysalicie na mier, od was te
otrzyma niemiertelno. Jeli na mocy waszego dekretu przyznacie mu posg przy mwnicy, jego poselstwo nigdy nie pogry si
w niepamici potomnych. A wczeniejsze ycie Serwiusza Sulpicjusza uwieczni si w ich pamici dziki jego licznym i znakomitym dzieom. Wszyscy ludzie zawsze ze czci bd wspomina jego mdro, konsekwencj, prawo, niezwyk roztropno i
trosk, jak okazywa szczeglnie w sprawach pastwowych. I
naprawd nie zostanie przemilczana godna podziwu i niebywaa,
niemal boska biego w wyjanianiu ustaw i w tumaczeniu, co
sprawiedliwe. Gdyby ze wszystkich epok w jednym miejscu
zgromadzi wszystkich, ktrzy w tym pastwie posiedli znajomo
prawa, wszyscy oni razem nie dorwnaliby Serwiuszowi
Sulpicjuszowi. By bowiem w rwnym stopniu znawc prawa, jak i
sprawiedliwoci. [5,11] Wanie dlatego normy prawne zawsze
interpretowa w duchu agodnoci i cierpliwoci, a nad wytaczanie
procesw przedkada pomoc w rozwizywaniu sporw. Te zalety
nie potrzebuj wic pamitki w postaci posgu, wszak posiada
jeszcze inne, wiksze. Posg bdzie wiadectwem zaszczytnej
mierci, a zalety
5

Tj. 5 stycznia 43 r.

upamitni okryte saw ycie. Posg to raczej pomnik wdzicznoci senatu ni sawy ma. [5,12] Jawnym te si stanie, jak bardzo
do uczczenia ojca przyczyni si kochajcy syn. On wci trwa pogrony w alu, a cho tu jest nieobecny, powinnicie si tak czu,
jakby by wrd nas. Tak niezmierna ao go ogarna, e nikt nigdy nad mierci jedynego syna nie bola tak bardzo, jak on opakuje ojca. Sdz przeto, e take do dobrej sawy Serwiusza Sulpicjusza syna przyczyni si fakt, i wszyscy si dowiedz, e i on
odda nalen cze swemu ojcu. Zaprawd Serwiusz Sulpicjusz
nie mg pozostawi pamitki pikniejszej ni syn bdcy obrazem
jego obyczajw, mstwa, staoci i bogobojnoci, syn, ktrego boleci nie ukoi ani przyznany przez was zaszczyt, ani adne inne pocieszenie.
[6,13] Mnie za, gdy wspominam liczne, a jake serdeczne
rozmowy z Serwiuszem Sulpicjuszem, wydaje si, e o ile po
mierci mona cokolwiek odczuwa,6 bardziej spodoba mu si
spiowy posg pieszy ni zocony konny, jaki po raz pierwszy
uchwalono dla Lucjusza Sulli. W godny bowiem podziwu sposb
Serwiusz miowa prostot przodkw, a gani przepych
dzisiejszego pokolenia. Zupenie wic jakbym jego samego
zapyta, co woli, zgodnie z jego zdaniem i wol wnosz o
przyznanie spiowego posgu pieszego. Chlubny ten pomnik
zmniejszy i ukoi wielk bole i al obywateli.
[6,14] Ojcowie, trzeba, eby z mym zdaniem zgodzi si Publiusz
Serwiliusz. W senacie wypowiedzia si za przyznaniem pastwowego grobowca, lecz by przeciwny przyznaniu posgu. Jeeli jednak mier posa, ktrej nie zada miecz, nie domaga si adnego
zaszczytu, dlaczego on pragnie uchwali przyznanie pastwowego
grobu, co dla zmarego stanowi zaszczyt najwikszy? Jeli Serwiuszowi Sulpicjuszowi przysdzi to, czego nie dano Gnejuszowi
Oktawiuszowi, dlaczego uwaa, e nie naley mu ofiarowa
rwnie tego, co ofiarowano tamtemu? Przecie nasi przodkowie
wystawili posgi wielu ludziom, a niewielu przyznali prawo do
pastwowego pogrzebu. Wszak posgi niszczy niepogoda, rce
ludzkie i upyw czasu, a wito grobowcw tkwi w samej ziemi,
ktrej adna sia ani zniszczy, ani poruszy nie zdoa; skoro zatem
to wszystko niszczeje, to grobowce z czasem staj si bardziej
wite. [6,15] Nieche wic w zaszczyt powikszy chwa ma,
bo nie ma zaszczytu, ktry by mu si nie nalea. Okamy
wdziczno, czczc mier czo6

Zagadnienie niemiertelnoci duszy Cyceron omawia w innych swoich

dzieach; zob. Cyceron (Tusc. 1,25; Cato 66).

wieka, jakiemu w aden ju inny sposb odwdziczy si nie

zdoamy. Niech rwnie zostanie napitnowana zbrodnicza
zuchwao Marka Antoniusza toczcego bezbon wojn. Ta
cze oddana Serwiuszowi Sulpicjuszowi pozostanie bowiem
wiecznym wiadectwem wzgardy, z jak Antoniusz potraktowa
poselstwo senatu.
[7,15] Dlatego uwaam, i naley podj uchwa tej treci: Serwiusz Sulpicjusz Rufus, syn Kwintusa, pochodzcy z tribus lemoskiej, w niezwykle trudnym dla pastwa czasie, zoony cik a
niebezpieczn chorob, ponad wasne ycie przedoy uchwa
senatu oraz dobro rzeczypospolitej i zmaga si z ow chorob, aby
dotrze do obozu Marka Antoniusza, dokd wysa go senat. On to,
gdy znajdowa si ju blisko, atakiem choroby zoony, odda ycie
w chwili dla rzeczypospolitej krytycznej. Jego mier zgadza si z
nieskazitelnym i przezacnym yciem, jakie wid Serwiusz
Sulpicjusz, bdc niezmiernie poytecznym dla pastwa czy to jako
czowiek prywatny, czy jako urzdnik. [7,10] Wielki ten m ponis mier dla rzeczypospolitej, penic poselstwo. I dlatego senat
postanawia uchwali wzniesienie przy mwnicy miedzianego
posgu pieszego dla Serwiusza Sulpicjusza. Wok posgu zostanie
zarezerwowane dla jego dzieci i potomkw miejsce o wymiarach
piciu stp,7 z ktrego bd mogli oglda igrzyska i walki
gladiatorw, poniewa on za rzeczpospolit odda ycie, co zostanie wyryte na cokole posgu. Niech konsulowie Gajusz Pansa i
Aulus Hircjusz, razem lub jeden z nich, o ile uznaj to za suszne,8
naka kwestorom miejskim, aby zatroszczyli si o budow cokou
i owego posgu oraz o wystawienie go przy mwnicy, i niech
wypac przedsibiorcy uzgodnion z nim sum. Biorc pod
uwag, e dawniej senat swoj powag objawia, grzebic
dzielnych mw uroczycie i z honorami, postanawia si sprawi
pogrzeb owemu mowi z najwiksz okazaoci. [7,17] A poniewa Serwiusz Sulpicjusz Rufus, syn Kwintusa, pochodzcy z tribus
lemoskiej, pooy tak wielkie zasugi dla rzeczypospolitej, e jest
godzien zaszczytw, senat uznaje za suszne i zgodne z interesem
pastwa, aby edykt dotyczcy pogrzebw edylowie kurulni
zawiesili9 w stosunku do pogrzebu Serwiusza Sulpicjusza Rufusa,
7

Tj.ok.1,5 m.
Zob.Cyceron(Phil.7,4,14; 9,11,33).
9
Zgodnie z ustaw XII Tablic edylowie w wydawanych przez siebie
edyktach ograniczali wydatki, jakie rodzina moga poczyni w zwizku z
pogrzebem, co miao zapobiec szerzcemu si zbytkowi. Odwoanie takich
ogranicze uznawane byo za wyrnienie.
8

162

syna Kwintusa, pochodzcego z tribus lemoskiej. Niech konsul

Gajusz Pansa na Polu Eskwiliskim lub tam, gdzie uzna za
waciwe, wyznaczy na grb miejsce o wymiarach trzydziestu
stp,10 w ktrym zostanie zoony Serwiusz Sulpicjusz. Grb ten,
wzniesiony na koszt pastwa, w myl najsuszniejszego prawa
bdzie grobem jego, jego dzieci i potomkw".
10

Tj. ok. 9 m.

163

FILIPIKA DZIESITA
[1,1] Gajuszu Panso, z caego serca wszyscy winnimy tobie
wdziczno i podzikowanie. Nie sdzilimy, e dzi zbierze si
senat, ale ty, otrzymawszy list od przezacnego obywatela Marka
Brutusa, nie chciae zwleka ani chwili, aby jak najszybciej ogarna nas wielka rado i bymy, cieszc si, winszowali sobie nawzajem. Twoja mowa, ktr wygosie po przeczytaniu listu,
wszystkim jest zapewne rwnie mia jak twj czyn. Dowiode bowiem, i prawd jest - o czym zawsze byem gboko przekonany - e aden czowiek ufajcy wasnemu mstwu na cudze krzywym
okiem nie spojrzy. [1,2] Trzeba zatem, bym ja, zczony z Brutusem
licznymi zobowizaniami i najserdeczniejsz przyjani, niewiele
o nim mwi, bo ty w swej mowie uprzedzie mnie, zabierajc du cz z tego, co zamierzaem powiedzie. Lecz gos mego przedmwcy1 zmusza mnie, ojcowie, bym jednak powiedzia nieco wicej.
Tak czsto nasze opinie rni si od siebie, e ju jestem peen
obaw, by nie zdawao si, i ciga niezgoda2 nadwyra nasz
przyja, do czego doj nie powinno.
[1,3] Co zatem kieruje tob, Kalenusie, jaki jest powd tego, e
od kalend styczniowych ani razu nie zgodzie si z czowiekiem
ktry o zdanie jako pierwszego pyta ciebie?3 Czemu wrd tak
1

Po mowie konsula Pansy, tak jak na posiedzeniu w dniu 1 stycznia, gos zabra
Kwintus Fufiusz Kalenus.
2
Z Kalenusem Cyceron rozprawia si ju wczeniej; zob. Cyceron (Phil. 8,5,16-6,19).
3
Mowa o Gajuszu Pansie. Wedle panujcego w senacie zwyczaju jako konsul
wyznacza on senatora, ktry jako pierwszy zabiera gos.

164

licznie zgromadzonych senatorw nigdy nie byo ani jednego, ktry przychyliby si do twego zdania? C ci pcha, by zawsze broni ludzi do ciebie niepasujcych? Dlaczego, cho wiek i majtek
wzywaj do odpoczynku i zachowania godnoci, ty to popierasz, to
chcesz uchwala, mylisz o tym, co sprzeciwia si spokojowi
wszystkich i twej godnoci?
[2,4] Pomin ju sprawy dawniejsze, lecz z pewnoci nie bd
milcze o tym, co wprawia mnie w najwikszy podziw. Jak ty
wojn z Brutusami toczysz?4 Czemu sam jeden atakujesz ludzi,
ktrych wszystkim nam wypada niemal czci? Bez przykroci patrzysz na to, e jeden z nich oblony. Gosujesz, by i drugiego
ograbi z jego wojsk, ktre zgromadzi wasnym sumptem, naraajc si na niebezpieczestwo, sam, bez niczyjej pomocy, nie po to,
by siebie, lecz by rzeczypospolitej broni. Co tob kieruje, co sprawia, e Brutusom nie sprzyjasz, Antoniuszw popierasz, e nienawidzisz ludzi wszystkim tak drogich, a tych, ktrych inni miertelnie nienawidz, ty niezmiennie kochasz? Masz ogromny majtek,
osigne najwyszy stopie dostojestwa, a take masz syna -jak
sysz i na co licz - zrodzonego dla sawy, ktremu sprzyjam tak
dla dobra rzeczypospolitej, jak i z twego powodu. [2,s] Pytam wic:
chcesz, eby on by podobny do Brutusa czy do Antoniusza? I wybierz sobie, prosz, spord trzech Antoniuszw, ktrego wolisz.
Powiesz: "Niech bogowie nas przed tym uchroni!". Dlaczego zatem Brutusom nie sprzyjasz i chwalisz takich ludzi, cho nie
chcesz, by twj syn si do nich upodobni? Wszak jednoczenie
i rzeczypospolitej moesz pomc, i synowi da przykad do naladowania. Jako senator rnicy si od ciebie zdaniem, Kwintusie
Fufiuszu, bez uraenia naszej przyjani chc si na to poskary.
Powiedziae o pimie - zapewne mona by pomyle, e tylko
z braku innych to sowo ci si wyrwao - i list Brutusa zdaje si
napisany dobrze i porzdnie.5 To to pochwaa nie samego Brutusa, lecz jego sekretarza! [2,6] Wielkiego dowiadczenia w polityce
nie powinno ani nie moe ci brakowa, Kalenusie. Czy syszae,
by kiedykolwiek kto zgasza tak propozycj uchway albo eby
4

Kalenus sprzeciwi si uznaniu za wroga pastwa Antoniusza, ktry w Mutynie oblega Decymusa Brutusa. Zmierza rwnie do odebrania Markowi Brutusowi legionw, jakie ten zabra z Ilirii, czym uprzedzi Antoniusza.
5
O PIMIE (de scripto) - Kalenus, zapewne z ironi, stwierdzi, e list pod wzgldem stylu jest napisany piknie, poza tym nie posiada jednak adnej wartoci.
Cyceron zbija ten argument, nieco go przeksztacajc.

165

senat wyda ustaw tego rodzaju: list zosta napisany dobrze? Poszukaj wrd niezliczonych ustaw, jakie wyda senat. Nie wymkno ci si to sowo, co czsto si zdarza, przypadkiem: przyniose tekst napisany, rozwaony i przemylany.
[3,6] Gdyby kto ci uwolni od zwyczaju uwaczania dobrym ludziom w tak wielu sprawach, nie zabrakoby ci zalet, ktre kady
pragnby posiada. We si wic w gar, uspokj i w kocu pohamuj swe zapdy, usuchaj ludzi dobrych - z wieloma takimi masz
do czynienia. Porozmawiaj ze swym ziciem, czowiekiem niezwykle mdrym, czciej suchaj jego ni siebie, a wnet staniesz si
wreszcie godny najwyszego zaszczytu. Czy ty za nic masz to, nad
czym ja z przyjani i troski o twj los zwykem ubolewa - a mianowicie, e idzie w wiat i do uszu narodu rzymskiego dociera wiadomo, i nikt si nie zgadza z senatorem, ktry jako pierwszy wypowiada swe zdanie? Take i dzi, jak sdz, to nastpi.
Zabierasz Brutusowi legiony. Jakie? Te wanie, ktre odwid
od udziau w zbrodni Gajusza Antoniusza i dziki swemu autorytetowi przecign na stron rzeczypospolitej? Chcesz wic znowu
widzie go ogooconym i wypdzonym, z dala od rzeczypospolitej?
[3,7] Wy za, ojcowie, jeli opucicie i zdradzicie Marka Brutusa, jakiego potem obywatela obdarzycie czci, komu bdziecie
sprzyja? Chyba e przypadkiem za godnych zachowania przy yciu uwaacie ludzi, co tamtemu zakadali koron,6 a opuci chcecie tych, ktrzy znieli grob wadzy krlewskiej. Ja ju nic wicej nie powiem o owej boskiej przecie i niemiertelnej chwale
Brutusa, bo jako zawarta w przepenionej wdzicznoci pamici
wszystkich obywateli jeszcze uroczycie nie zostaa uznana urzdowo. Jake zadziwiajca jest jego cierpliwo, dobrzy bogowie!
Jake niezwyke jego umiarkowanie, w obliczu krzywdy jaki spokj i skromno! Mimo e jest pretorem miejskim, opuci Miasto
i sdw nie sprawowa, cho wszelkie prawa przywrci rzeczypospolitej i mg otoczy si niezliczon rzesz wszystkich dobrych,
ktrzy codziennie zwykli go odwiedza, a caa Italia moga stan
w jego obronie. Brutus wola, by nieobecnego broni szacunek u ludzi dobrych, ni by jako obecny zosta zmuszony do uycia broni.
Nawet na igrzyska apolinaryjskie, ktre przygotowa stosownie do
wasnej i narodu rzymskiego godnoci, nie przyby, aby nie da
okazji do wybuchu zuchwaoci zbrodniarzy. [4,8] A czy kiedykol6

Aluzja do synnego incydentu w czasie Luperkaliw; zob. Cyceron (Phil.

2,34,85).

166

wiek odbyy si igrzyska bd nastay dni weselsze od tych, kiedy

to po kadym wersie nard rzymski, gono krzyczc i klaszczc,
dawa wyraz swej pamici o Brutusie?7 Wyzwoliciel ciaem by
tam nieobecny, lecz czuo si obecno pamici o wyzwoleniu:
zdawao si, e w niej mona dostrzec i posta Brutusa.
Tymczasem w owe witeczne dni na wyspie,8 w domu przezacnego modzieca, Lukullusa, Brutusowego krewniaka, widziaem
jego samego, jak nieustannie rozmyla tylko o pokoju i zgodzie
obywateli. Pniej9 spotkaem go w Welii, gdy ustpowa z Italii,
aby nie sta si powodem wojny domowej. O, aosny to by widok,
nie tylko dla ludzi, lecz dla samych fal morskich i brzegw! Z ojczyzny ustpowa jej oswobodziciel, w ojczynie pozostawali ci, co
j gubi! Po kilku dniach odpyna flota Kasjusza.10 Tote wstydziem si, ojcowie, wraca do Miasta, z ktrego oni odeszli. Dlaczego za wrciem, wnet usyszelicie,11 a potem i samicie si przekonali. Brutus czeka na odpowiedni chwil. [4,9] Dopki bowiem
widzia, e wy na wszystko przystajecie, sam wykazywa niewiarygodn cierpliwo, pniej, kiedy zobaczy, e jestecie gotowi odzyska wolno, przygotowa obron dla waszej wolnoci.
Jake zgubnej i gronej zarazie si przeciwstawi! Gdyby Gajusz Antoniusz mg dokona tego, co zamierza - a mgby,
gdyby jego zbrodni nie przeciwstawio si mstwo Marka Brutusa - utracilibymy Macedoni, Iliryk, Grecj. Po odparciu Antoniusza Grecja staaby si jego kryjwk czy baz wypadow przeciwko
Italii. Teraz wreszcie pod rozkazami szlachetnego Marka Brutusa nie
tylko w wojsko zaopatrzona, lecz raczej nim przyozdobiona Grecja
podaje Italii prawic i obiecuje sw pomoc. Ten, kto Brutusowi pragnie zabra wojsko, pozbawia rzeczpospolit najpikniejszego
schronienia i najpewniejszej pomocy. [4,10] Pragn, aby Antoniusz
jak najprdzej to wszystko usysza i poj, e to nie on zamkn
w obleniu Decymusa Brutusa, lecz sam jest oblegany.
[5,10] Antoniusz posiada na caej ziemi trzy miasta.12 Najwikszy jego
wrg to Galia, ale rwnie Transpadaczycy, na ktrych naj7

Podczas wspomnianych igrzysk Brutus wystawi tragedi Akcjusza Tereus.

Na wyspie Nizydii, gdzie znajdowaa si willa Gnejusza Pompejusza. Cyceron
goci tam w lipcu 44 r.
9
Tj. 17 sierpnia 44 r.
10
Gajusz Kasjusz Longinus rwnie pyn na Wschd, aby obj zarzd nad
prowincj Syri.
11
Zob. Cyceron (Phil. 1,3,7-4,10).
12
Trzy miasta sprzyjajce Antoniuszowi to Bononia, Regium i Parma.
8

167

bardziej liczy, ywi do niego wielk wrogo, caa Italia go nienawidzi. Obce narody, od najbliszych brzegw Grecji a po Egipt,
znalazy si pod wadz i rozkazami najlepszych i najdzielniejszych obywateli. Antoniusz ca nadziej pokada w bracie Gajuszu; ten, redni z braci, przeciga si z pozostaymi w wystpkach.
wawo pogna do Macedonii, jakby go tam senat wypycha, a nie
- zabrania mu jecha. [5,11] O dobrzy bogowie, njgwatowniejsza
nawanica, przeraliwa pooga, spustoszenie i zaraza spadyby na
Grecj, gdyby niewiarygodne i boskie mstwo nie powstrzymao
zapdw i zuchwaoci tego szaleca! Szybko, dokadno, odwaga - wszystko to byo udziaem Brutusa! Jednak nie naley lekceway chyoci nawet Gajusza Antoniusza, o ktrym mona by
powiedzie, e omal frun, a nie stpa po ziemi, gdyby go po drodze nie zatrzymay spadki pozbawione dziedzicw. Gdy chcemy,
by inni ruszyli w drog w sprawie publicznej, ledwo dajemy rad
ich wypchn, a tego popchnlimy - zatrzymujc. Lecz po c jecha do Apollonii, Dyrrachium, do Iliryku, po co uda si do wojska imperatora Publiusza Watyniusza? Jak sam mwi, chcia tam
zastpi Hortenzjusza. Granice Macedonii nie s naraone na niebezpieczestwo, jej sytuacja jest bezpieczna, a co do wojska, jeli
jakie kiedykolwiek byo niezagroone, to wanie wojsko w Macedonii. Po co Antoniusz pojecha do Iliryku i legionw Watyniusza?
[5,12] Brutus te nie mia po co" - niechybnie powie jaki nikczemny obywatel. Wszystkie legiony i wszystkie wojska, gdziekolwiek
s rozmieszczone, stanowi wasno rzeczypospolitej. Przecie
nie mona powiedzie, e legiony, ktre opuciy Marka Antoniusza,13 naleay bardziej do Antoniusza ni do pastwa. Wszak czowiek, ktry przy uyciu powierzonej mu wadzy i wojska atakuje
rzeczpospolit, traci wszelkie prawo do wydawania rozkazw i do
kierowania tym wojskiem. [6,12] Gdyby sama rzeczpospolita wydawaa wyrok, a jej postanowienia byy rdem wszelkiego prawa,
komu przysdziaby legiony narodu rzymskiego: Antoniuszowi
czy Brutusowi? Pierwszy z nich lecia co tchu, aby grabi i doprowadzi do zguby sprzymierzecw, by niszczy wszystko tam, dokdkolwiek udaoby mu si dotrze, by rabowa i kra, by wojskiem narodu rzymskiego posuy si przeciwko temu wanie
rzymskiemu narodowi. Drugi wzi sobie za punkt honoru, by,
gdziekolwiek trafi, tam zdawao si, e zabyso wiato nadziei na
ratunek. Wreszcie pierwszy szuka rodkw, by rzeczpospolit
13

Mowa o Legionie Marsowym i Legionie IV; zob. Cyceron (Phil. 3,3,6-7).

168

obali, drugi - by podwign. I oto nie my widzielimy to lepiej,

lecz onierze, od ktrych wszak nie wymaga si szczeglnej roztropnoci w ocenie sytuacji.
[6,13] Brutus pisze, e Antoniusz z siedmioma kohortami14 stacjonuje w Apollonii i albo ju zosta ujty - oby sprawili to dobrzy
bogowie! - albo te ten czowiek peen szacunku dla senatu zapewne dlatego nie wkracza do Macedonii, by si nie zdawao, e dziaa wbrew uchwale senatu.15 W Macedonii Kwintus Hortenzjusz
starannie i gorliwie przeprowadzi pobr do wojska. Z listu Brutusa moglicie dowiedzie si o jego szczeglnej odwadze, godnej
jego samego i przodkw. Legion, ktrym dowodzi legat Antoniusza, Lucjusz Pizon, podda si pod rozkazy mego syna, Cycerona.
Podzielon na dwie czci jazd prowadzono do Syrii: jedna
w Tessalii opucia kwestora, ktry j prowadzi, i przesza na stron Brutusa; drug Gnejusz Domicjusz, modzieniec niezwykle odwany, mdry i konsekwentny, skoni w Macedonii do wymwienia
posuszestwa legatowi syryjskiemu.16 Natomiast Publiusz Watyniusz - jego ju przedtem susznie pochwalilicie, a i teraz te zasuguje na wasz pochwa - otworzy przed Brutusem bramy Dyrrachium i przekaza mu swoje wojsko. [6,14] Rzeczpospolita
utrzymuje wic w posiadaniu Macedoni, dziery Iliryk, broni
Grecji. Nasze s legiony i lekkie oddziay, nasza jazda, a najbardziej nasz i nasz na zawsze - Brutus, bo do ratowania rzeczypospolitej w rwnym stopniu przeznaczyo go najwyborniejsze mstwo,
jak i los przypisany do rodw i imion jego ojca i matki.
[7,14] Kto mgby si obawia dziaa wojennych ze strony czowieka, ktry wola bezczynnie czas pdzi w pokoju, ni wykaza
si na wojnie, nim - zmuszeni - przystpilimy do niej?17 On nigdy nie lea bezczynnie - to sowo nawet nie moe pa w obliczu tak wietnego mstwa. Przecie cae pastwo tsknio za nim,
by na ustach i jzykach wszystkich. Tak bardzo wojna mu niemia, e gdy Italia paaa pragnieniem odzyskania wolnoci, on wola
14

Czyli z niewielk liczb (ok. 4200) onierzy. Antoniusz usiowa wymkn

si z Apollonii, lecz zosta pojmany przez Brutusa.
15
Mowa o uchwale senatu z dnia 20 grudnia 44 r., ktra dotyczya wstrzymania
si z obsadzaniem prowincji do czasu, a nowy rzd obejmie wadz. W sowach
Cycerona pobrzmiewa oczywicie ironia.
16
Najprawdopodobniej mowa o Aulusie Allienusie.
17
Brutus wola bezczynnie czas pdzi" wwczas, gdy po zabiciu Cezara razem z pozostaymi spiskowcami opuci Rzym.

169

raczej nie czyni zado zapaowi obywateli, ni narazi ich na niebezpieczestwo walki. Nawet ci, ktrzy gani powolno Brutusa,
jednak podziwiaj zarazem jego umiar i cierpliwo.
[7,15] Ale ju sysz, co gadaj inni, bynajmniej nie potajemnie.
Mwi, e si obawiaj, jak weterani znios fakt, i Brutus dowodzi wojskiem. Jakby bya jaka rnica midzy wojskami Aulusa
Hircjusza, Gajusza Pansy, Decymusa Brutusa, Gajusza Cezara
a wojskiem Marka Brutusa. Skoro cztery wspomniane przeze mnie
wojska chwalimy za to, e chwyciy za bro w obronie wolnoci
narodu rzymskiego, to czy jest jaka przyczyna, dla ktrej onierzy Marka Brutusa nie mona potraktowa jak tamtych? e niby
imi Marka Brutusa jest podejrzane dla weteranw? Czy bardziej
ni imi Decymusa Brutusa? Dobre sobie! Chocia bowiem kady
z dwch Brutusw w rwnym stopniu przyoy rk do tego, co
si stao,18 i obaj zyskali jednakow saw, jednak to na Decymusa ludzie bolejcy nad tym, co si stao, gniewali si bardziej i mwili, e nie powinien by tego czyni. A c teraz robi tak liczne
wojska, jak nie to, e dokadaj stara, aby Brutusa wyrwa z oblenia? I kto prowadzi te wojska? Ju w to wierz, e ci, ktrzy
chc obali postanowienia Cezara i chc zdradzi spraw weteranw. [8,16] Zastanawiam si, czy sam Cezar, gdyby y, broniby
swych postanowie usilniej, ni robi to dzielny Hircjusz. Albo, czy
mona znale kogo bardziej oddanego sprawie ni syn?19 Tymczasem pierwszy z nich, jeszcze nie powrciwszy do zdrowia po
dugotrwaej i cikiej chorobie, ile tylko mia si, wszystkie skierowa ku obronie wolnoci ludzi, ktrych modlitwy, jak sdzi, uratoway go od mierci. Drugi, silniejszy raczej moc mstwa ni
wieku, wanie z weteranami wyruszy, by z oblenia uwolni Decymusa Brutusa. A zatem owi najpewniejsi i zarazem najbardziej
zagorzali obrocy postanowie Cezara tocz wojn o ycie Decymusa Brutusa. W lad za nimi id weterani, bo widz, e trzeba
walczy o wolno narodu rzymskiego, a nie o wasne korzyci.
[8,17] Jaka jest wic przyczyna, e ci, ktrzy wszelkimi siami chcieli uratowa Decymusa Brutusa, mieliby krzywo patrze na wojsko
Marka Brutusa?
Przecie gdyby byo co, czego naleaoby si obawia ze strony Marka Brutusa, czy nie dostrzegby tego Pansa albo czy prnowaby, gdyby co takiego dostrzeg? Kt od niego mdrzejszy
18
19

Cyceron delikatnie wspomina zgadzenie Cezara.

Mowa o Oktawianie, adoptowanym synu Cezara.

170

w przewidywaniu przyszych zdarze, kto bardziej gorliwy w usuwaniu zagroe? Poznalicie teraz, co myli on o Marku Brutusie
i jak go ceni. W swej mowie pokaza wyranie, co winnimy postanowi w sprawie Brutusa i jakie wzgldem niego wypada ywi
uczucia. Tak daleki jest od tego, by wojsko Brutusa uwaa za niebezpieczne dla rzeczypospolitej, e upatruje w nim najdzielniejsz
i najpewniejsz podpor pastwa. A moe Pansa ma umys przytpiony lub dopuszcza si zaniedbania? Czy nie troszczy si o utrzymanie postanowie Cezara, majc zamiar na mocy naszej uchway
wnie pod obrady korniej w centurialnych ustaw postanowienia
te potwierdzajc i sankcjonujc?20
[9,17] Niech wic przestan udawa, e boj si o rzeczpospolit
ci, co si nie boj, a ci, co obawiaj si wszystkiego, niech wyzbd si bojani, by nie przyniosy szkody gra jednych i tchrzostwo
drugich. [9,18] Do licha, c to za pomys przeciwko najlepszej sprawie powoywa si cigle na imi weteranw? Gdybym jednak,
wielbic ich mstwo, co czyni, dostrzeg, e cokolwiek sobie uzurpuj, nie mgbym cierpie ich zuchwaoci. Czy przeszkodzi
nam, pragncym zerwa pta niewoli, czowiek, ktry powiedziaby, e weterani sobie tego nie ycz? Czy nieliczni s ci, co chwytaj za bro w obronie wolnoci? A moe oprcz onierzy weteranw nie ma czowieka, ktrym by nie owadn szlachetny gniew
i pragnienie zrzucenia jarzma niewoli? Czy rzeczpospolita zdoa si
osta, ufajc jedynie weteranom - bez znacznej pomocy modziey?
Weteranw przecie powinnicie wielbi jako obrocw wolnoci,
ale gdy gotuj niewol, i za nimi nie moecie. [9,19] Na koniec niech wyrwie si z piersi gos suszny i godny mojej osoby! -jeli
skinienie weteranw rzdzi bdzie umysami stanu senatorskiego
i wszystko bdziemy tu mwi i robi zgodnie z ich wol, winnimy yczy sobie mierci, ktr obywatele rzymscy zawsze nad
niewol przedkadali. Wszelka niewola jest nieszczciem, lecz nawet gdyby bya konieczna, [+] kiedy wreszcie zaczniecie myle
[+] o powiceniu si sprawie wolnoci. Skoro nie cierpielimy
poprzedniej niewoli, koniecznej i przez los zesanej, t na wasne
yczenie znosi bdziemy? Caa Italia paa dz odzyskania wolnoci, nard duej suy nie moe. Strj wojskowy i or dalimy
narodowi rzymskiemu pniej, ni on si tego domaga.
20

Senat na posiedzeniu 17 marca 44 r. przegosowa uchwa utrzymujc

w mocy postanowienia Cezara (Phil. 1,1,1), a konsul Pansa mia przedstawi j do
ostatecznego zatwierdzenia ludowi na komicjach centurialnych.

171

[10,20] Przystpilimy do sprawy odzyskania wolnoci z wielk

nadziej, czy nawet pewnoci; cho, jak przyznaj, wynik wojny
jest niepewny i Mars grozi wszystkim jednakowo, to jednak walk
o wolno trzeba toczy z naraeniem ycia. Przecie ono nie polega jedynie na oddychaniu, a ycie niewolnika w ogle nie jest yciem. Wszystkie ludy mog znosi niewol, ale nasz nard znosi
jej nie moe.21 Nie dla innej przyczyny tamci znosz niewol, jak
dlatego, e uciekaj przed trudem i blem i wszystko mog cierpie, byleby tylko si przed nimi uchroni. Nas przodkowie nauczyli i wpoili nam, e wszelkie nasze decyzje i czyny powinny
wynika z godnoci i cnoty. Odzyskanie wolnoci jest spraw tak
zaszczytn, e aby to osign, nie naley unika nawet mierci.
Choby poprzez unikanie obecnego niebezpieczestwa mona byo dostpi niemiertelnoci, jednak pewnie tym bardziej naleaoby jej unika, bo niewola byaby dusza. Skoro za we dnie i w nocy wszdzie nam mier zagraa, nie przystoi mowi, a ju
najmniej Rzymianinowi wtpi, e winien odda ojczynie ducha,
ktrego zawdzicza naturze.
[10,21] Zewszd biegn, by gasi poar, co ogarnia ju wszystko.
Wszak idc za Cezarem, weterani jako pierwsi odparli zakusy Antoniusza. Jego szalestwo umierzy pniej Legion Marsowy,
a Legion IV okiezna. Potpiony przez wasnych legionistw,
wtargn do Galii i pozna jej wrogo oraz nieprzychylno, potwierdzone na polu bitwy. cigay go wojska Aulusa Hircjusza
i Gajusza Cezara. Pniej Pansa przeprowadzi pobr do wojska,
czym podnis na duchu Rzym i ca Itali. Jeden jest wrg wszystkich, cho przebywa z nim jego brat Lucjusz, obywatel tak drogi
narodowi rzymskiemu, e nard duej znosi nie moe tsknoty za
nim. [10,22] Czy istnieje potwr bardziej obmierzy i bardziej nieludzki ni on? Jak si zdaje, on urodzi si po to, by Marek Antoniusz nie
by najobrzydliwszym ze wszystkich miertelnikw. Jest z nimi
Trebelliusz, ktry wrci do ask po zniesieniu dugw, jest Tytus
Plankus i pozostali im podobni, co walcz i postpuj tak, bymy
myleli, e przywoano ich z wygnania przeciwko rzeczypospolitej. Saksa za i Kafon, sami - nieokrzesani wieniacy, co waciwego ustroju ani nigdy nie widzieli, ani nie s gotowi go oglda,
niepokoj niedowiadczonych ludzi. Broni postanowie nie Cezara, lecz Antoniusza. Tak ich zalepi ogrom Pl Kampaskich, e
21

Zob. Cyceron (Phil. 3,1,3. 5,12. 11,29. 14,36; 6,6,19).

172

im nie wstyd, czemu bardzo si dziwi, gdy widz, e za ssiadw

maj komediantw i aktorki.22
[11,23] Dlaczego mielibymy si niepokoi tym, e wojsko Marka Brutusa przybyo, by zlikwidowa t zaraz? Czy to czowiek
nieumiarkowany i wzbudzajcy niepokoje? Przyjrzyjcie si, moe
on a nazbyt cierpliwy. Przecie w zamiarach i czynach tego ma
nigdy nie byo niczego ani za duo, ani za mao. Ojcowie, wszystkie pragnienia Marka Brutusa, kada myl, cay jego umys maj
na wzgldzie wadz senatu i wolno narodu rzymskiego. Oto jego cel, na tym mu zaley. Prbowa, co mgby zyska cierpliwoci; skoro nie zyska niczego, uzna, e przeciwko sile trzeba uy
siy. Teraz zatem jemu, ojcowie, powinnicie przyzna to samo, co
dwunastego dnia przed kalendami styczniowymi23 na mj wniosek
przyznalicie Decymusowi Brutusowi i Gajuszowi Cezarowi.24
Wasz powag zaaprobowalicie i pochwalilicie to, co prywatnie
przedsiwzili i czego dokonali. [11,24] Tak uczycie te wzgldem
Marka Brutusa, ktry rzeczypospolitej zgotowa nieoczekiwan
i byskawiczn pomoc w postaci legionw, jazdy oraz silnych liczebnie wojsk pomocniczych. Doczy do niego trzeba Kwintusa
Hortenzjusza, bo gdy otrzyma on w zarzd Macedoni, w gromadzeniu wojska okaza si wiernym i najbardziej konsekwentnym
pomocnikiem Brutusa. Co do Marka Apulejusza, uwaam, e jego
spraw trzeba w senacie rozway oddzielnie. wiadczy o nim
w licie Marek Brutus, e jako pierwszy postanowi gromadzi
wojsko.
[11,25] Skoro tak si sprawa przedstawia, przeto biorc pod uwag sowa konsula Gajusza Pansy na temat odczytanego w senacie
listu prokonsula Kwintusa Cepiona Brutusa,25 proponuj uchwa
nastpujcej treci: Poniewa w bardzo trudnym dla rzeczypospolitej czasie, dziki staraniom, rozwadze, przemylnoci i mstwu
prokonsula Kwintusa Cepiona Brutusa prowincja Macedonia, Iliryk i caa Grecja, legiony, wojska i konnica zostay utrzymane we
wadzy senatu, narodu rzymskiego i konsulw, owiadczamy, e
Kwintus Cepion Brutus dobrze si tym zasuy dla rzeczypospoli22

Obdarowanych przez Antoniusza komediantw i aktoreczki, ktrzy z reguy

nie cieszyli si wwczas szacunkiem, Cyceron wspomina niejeden raz; zob. Cyceron (Phil. 2,39,101; 8,3,9. 8,26).
23
Tj. 20 grudnia 44 r.
24
Zob. Cyceron (Phil 3,15,37-38).
25
Marek Brutus jest tu nazwany Kwintusem Cepionem Brutusem, jako adoptowany (w 59 r.) syn swego wuja Kwintusa Serwiusza Cepiona.

173

tej, pozostawszy w zgodzie z wasn i swych przodkw godnoci

oraz obyczajami dziaania dla dobra rzeczypospolitej. Owiadczamy, e czyn ten jest i bdzie miy senatowi i narodowi rzymskiemu. [11,26] Niech prokonsul Kwintus Cepion Brutus troszczy si

Marek Antoniusz 1

o prowincj Macedoni, o Iliryk i ca Grecj, niech ich broni,

strzee i w caoci je zachowa. Niechaj sprawuje dowdztwo nad
wojskiem, ktre sam wystawi i zgromadzi. Niech ma mono
da z publicznego skarbca, jeli zajdzie taka potrzeba, pienidzy
potrzebnych na wydatki wojskowe, niech z nich korzysta i ich uywa. Na wydatki wojskowe moe poycza od kogokolwiek uzna za
suszne. Niech da dostaw zboa i niech dooy wszelkich stara,
aby wraz ze swymi wojskami przebywa jak najbliej Italii.
Ponadto, poniewa z listu prokonsula Kwintusa Cepiona Brutusa dowiedzielimy si, e rzeczpospolita uzyskaa znaczn pomoc
dziki dziaalnoci i mstwu prokonsula Kwintusa Hortenzjusza,
a wszystkie jego decyzje pozostaway w zgodzie z decyzjami prokonsula Kwintusa Cepiona Brutusa i w wielkiej mierze przysuyy
si rzeczypospolitej, dlatego owiadczamy, e prokonsul Kwintus
Hortenzjusz naleycie, wedle porzdku i dla dobra rzeczypospolitej uczyni to wszystko, a wol senatu jest, by prokonsul Kwintus
Hortenzjusz wsplnie z kwestorem, prokwestorem i legatami
otrzyma w zarzd prowincj Macedoni a do czasu, gdy moc
uchway senatu zostanie wyznaczony jego nastpca".

174

FILIPIKA JEDENASTA

[1,1] Ojcowie, mimo wszystko uwaam, e rzeczpospolita odniesie pewn korzy z wielkiego blu, czy raczej aoby, jaka staa si
naszym udziaem po zadanej z niezwykym okruciestwem nieszczsnej mierci Gajusza Treboniusza, najlepszego obywatela i
najstateczniejszego czowieka. Wyranie zobaczylimy bowiem,
jak wielkiego bestialstwa dopuszczaj si ci, co wystpnie chwycili
za bro przeciwko ojczynie. [1,2] Jest dwch najbardziej plugawych bandytw, odkd ludzie pojawili si na ziemi: Dolabella i
Antoniusz. Spord nich jeden dokona tego, czego pragn, a o
drugim doskonale wiadomo, co postanowi. Lucjusz Cynna by
bezwzgldny, Gajusz Mariusz w gniewie zacity, Lucjusz Sulla
gwatowny, ale okruciestwo adnego z nich nie posuno si dalej
ni zadanie mierci w akcie zemsty, co jednak uwaano za nazbyt
okrutne wobec obywatela. A zjawia si oto niezwyka, niesychanie dzika para barbarzycw dorwnujcych sobie w zbrodni. Pamitacie wielk nienawi i wojn, jak ze sob toczyli.1 Pniej
tyche ludzi ze wzgldu na podobiestwo naj ohydniej szych charakterw i niegodziwe ycie zczyy wyjtkowa zgodno i mio
wzajemna. A wic tym samym, czego dopuci si Dolabella wobec
czowieka bdcego w zasigu jego moliwoci,2 Antoniusz
zagraa wielu innym. Lecz podczas gdy tamten trzyma si z dala
od naszych konsulw i wojsk, nic zgoa nie wiedzc o zgodzie senatu i narodu rzymskiego, jednak ufny wojskom Antoniusza, dopuci si zbrodni, ktre - jak sdzi - w Rzymie ju popeni towarzysz jego szalestwa.
1

O sporach Antoniusza i Dolabelli zob. Cyceron (Phil. 2,32,79-84. 48,99).

Mowa o zamordowanym przez Dolabell namiestniku Azji, Gajuszu
Treboniuszu.
2

175

[1,3] Uwaacie zatem, e ten drugi, toczc wojn, co innego

knuje i odmienne ma yczenia albo cel? Wszystkich, ktrzy o sprawach pastwa bez skrpowania mylimy i wypowiadamy zdania
godne nas samych, ktrzy pragniemy, by nard rzymski by wolny,
wszystkich nas Antoniusz uzna nie za przeciwnikw, lecz za wrogw. Jednak gorsze kary obmyla dla nas ni dla wrogw, bo
uwaa, e mier jest kar, jak wymierza natura, natomiast gniew
powinien zadawa mki i tortury. C wic trzeba myle o wrogu,
ktry, gdy zwyciy, mier inn ni na torturach bdzie uwaa za
dobrodziejstwo? [2,3] Dlatego, ojcowie, chocia nie potrzebujecie
zachty, sami bowiem z wasnej woli zaponlicie pragnieniem
odzyskania wolnoci, jednak prosz: z tym wikszym zapaem i
gorliwoci brocie wolnoci, im gorszych kar spodziewacie si dla
pokonanych, gdy popadniemy w niewol.
[2,4] Antoniusz napad na Gali, na Azj Dolabella: kady z nich
na prowincj cudz. Jednemu przeciwstawi si Brutus, ktry z naraeniem ycia powstrzyma atak szaleca chccego wszystko spustoszy i rozgrabi, nie dopuci, by szed dalej, zamkn mu drog
powrotu, a pozwoliwszy si oblega, z dwch stron uwizi
Antoniusza. Drugi wtargn do Azji. Dlaczego? Jeli zmierza do
Syrii, staa przed nim otworem droga pewna i nieduga. Dlaczego z
legionem do Treboniusza? Wysa przodem wiecznie potrzebujcego pienidzy niejakiego Oktawiusza Marsa, zbrodniarza, zbja i
ndzarza, aby pustoszy pola, nka miasta, nie w nadziei zbicia
majtku dla rodziny - ci, co go znaj (ja nie mam przyjemnoci
zna tego senatora), mwi, e nie jest zdolny utrzyma majtku
przy sobie - lecz po to, by cho na czas krtki zaspokoi ch ulenia swej ndzy. Za nim poda Dolabella. [2,5] Nie budzc
adnych obaw co do wojny - kt by si przecie mg jej
spodziewa? - poufale i serdecznie rozmawia z Treboniuszem,
ciska go i udajc przyja, dawa faszywe oznaki najszczerszej
yczliwoci. Ucisk doni, zwyky znak zaufania, zosta
pogwacony zdrad i zbrodni. Noc, niczym do wrogiego miasta,
Dolabella wkroczy do najwierniejszego i najstarszego wrd miast
sprzymierzonych, do Smyrny. Napadnito Treboniusza. Mona by
mu zarzuci brak ostronoci, gdyby to uczyni jawny wrg.
Nieszczsnego Treboniusza zaatakowa czowiek, ktry wtedy
jeszcze udawa obywatela. Los zechcia nam da a nazbyt
oczywisty dowd tego, czego pokonani musz si obawia. Byego
konsula, prokonsula prowincji Azji Dolabella wyda wygnacowi
Samiariuszowi: eby nie okaza si zwycizc zbyt askawym, nie
chcia zamordowa go

176

natychmiast. Gdy zniewagami wydobywajcymi si z plugawych

ust sponiewiera najlepszego ma, stosujc chost i tortury, poprowadzi dochodzenie, gdzie znajduj si pienidze publiczne. I
tak przez dwa dni. A potem, skrciwszy Treboniuszowi kark, odrba mu gow i kaza, by nabit na wczni obnoszono po miecie. Reszt ciaa wleczono i rozdzierano, wreszcie wrzucono do
morza. [2,6] Z tym wrogiem, ktrego odraajce okruciestwo
przewyszyo dziko wszystkich barbarzycw, naley toczy
wojn. C mam powiedzie o rzezi dokonanej na obywatelach
rzymskich, co o grabieniu wity? Czy znajdzie si czowiek,
ktry zdoaby opaka tak wielkie nieszczcia? A teraz tamten
wasa si po caej Azji, jak krl jedzi to tu, to tam. Myli, e
jestemy zajci inn wojn,3 jakby to nie jedna toczya si wojna
przeciw owej parze niegodziwych bezbonikw.
[3,6] Obraz okruciestwa Marka Antoniusza rozpoznajecie w Dolabelli, bo jedno uksztatowao drugie. Antoniusz da Dolabelli
przykady zbrodni. Mylicie, e w Italii, jeli si mu powiedzie, bdzie bardziej agodny ni tamten w Azji? Mnie si zdaje, e Dolabella doszed do najdalszego punktu, do jakiego moe si posun
szalestwo zezwierzconego czowieka. Lecz i Antoniusz, jeli
znajdzie po temu okazj, nie zrezygnuje z adnych kani. [3,7]
Ojcowie, niech stan wam przed oczami owe obrazy, wprawdzie
aosne i opakane, lecz niezbdne dla pobudzenia naszej odwagi:
nocny atak na najznakomitsze miasto Azji, wtargnicie zbrojnych
do domu Treboniusza - nieszcznik pierwej mg dostrzec miecze
otrw, nim usysza, o co chodzi. Wyobracie sobie wkroczenie
furiata Dolabelli, jego sowa plugawe, dobywajce si z ohydnych
ust, dalej kajdany, chost, tortury, wreszcie kata Samiariusza.
Mwi, e Treboniusz znis to mnie i cierpliwie. Wielka to
chwaa i moim zdaniem ze wszystkich najwiksza. Jest przecie
cech mdrca by przygotowanym na to, by cierpie z umiarem,
cokolwiek si wydarzy. Duego rozsdku wymaga zadbanie o to,
by do czego takiego nie doszo, natomiast wikszego hartu ducha
trzeba, by mnie znie nieszczcie, skoro ju nastpi. [3,8] A
przecie Dolabella do tego stopnia zapomnia o waciwej ludziom
dobroci - jakkolwiek nigdy nie bya ona jego udziaem - e dawa
upust swemu nienasyconemu okruciestwu nie tylko na ywym,
lecz nawet na zmarym, a cho drczc go i pastwic si nad jego
ciaem, nie mg swej duszy nasyci, jednak napas oczy.
3

Mowa o wojnie z Antoniuszem w obronie obleganego w Mutynie Brutusa.

177

[4,8] O Dolabello, ty daleko nieszczliwszy ni m, ktrego

chciae uczyni najbardziej nieszczliwym. Katusze Treboniusz
znis ogromne". W cikiej chorobie wielu ludzi znioso jeszcze
wiksze, a jednak zwyklimy ich nazywa nie nieszczliwymi,
lecz cierpicymi. Dugo trway katusze". Trway dwa dni, a
przecie czsto wielu ludzi cierpi caymi latami i zaprawd czasem
bl zadawany przez kata nie jest ciszy od tego, ktry towarzyszy
strasznym chorobom. [4,9] Ale s inne - do was, o zbrodniarze i
ludzie obkani, mwi! - s inne, o wiele aoniejsze. Bo im
wiksza jest moc duszy ni ciaa, tym cisze od cielesnych s
cierpienia, ktre swj pocztek z duszy bior. Bardziej wic godny
poaowania jest ten, kto zbrodni si kala, ni czowiek zmuszony
pa ofiar zbrodni innego. Treboniusz dozna katuszy ze strony
Dolabelli, a przecie podobnie Regulus ze strony Kartagiczykw.
Skoro z tego powodu za niezmiernie okrutnych uznalimy
Punijczykw, majcych do czynienia z wrogiem, co naley sdzi o
Dolabelli, ktry tak postpi ze swym wspobywatelem? Czy
naprawd mona jedno z drugim porwnywa i zastanawia si, kto
jest bardziej godny poaowania: czy czowiek, ktrego mier
senat i nard rzymski pragn pomci, czy ten, ktry przez senat
jednogonie zosta uznany za wroga?4 Czy znajdzie si kto, kto
nie dopuszczajc si najwikszej zniewagi wobec Treboniusza,
mgby zestawia ycie Treboniusza i Dolabelli? Kt nie zna
mdroci Treboniusza, talentu, wyksztacenia, cnotliwoci,
wielkodusznoci, jakimi wykaza si w walce o wolno ojczyzny?
Dolabelli ju w dziecistwie okruciestwo jawio si jako rozkosz,
pniej tak obrzydliwa staa si jego sprono, e nieustannie
znajdowa rado w tym, czego przez wzgld na wasn
przyzwoito nie mgby mu wytkn nawet nieprzyjaciel. [4,10]
Na bogw niemiertelnych, i ten czowiek nalea do mojej
rodziny!5 Przed niezbyt dociekliwym wady bywaj ukryte. Teraz
te, by moe, nie bybym mu obcy ani on mnie, gdyby nie okaza
si wrogiem murw ojczyzny, wrogiem tego miasta i Penatw,
wrogiem otarzy i ognisk domowych nas wszystkich, wreszcie
wrogiem natury i ludzkoci. Przez niego napomniani, z wiksz
pilnoci i czujnoci strzemy si Antoniusza.
[5,10] Przecie Dolabella nie mia przy sobie tak wielu
wszystkim znanych i wyrniajcych si otrw. Widzicie
tymczasem, jakich
4

Senat uzna Dolabell za wroga publicznego podczas posiedzenia

poprzedzajcego to, na ktrym Cyceron wygosi jedenast filipik.
5
Dolabella by mem ukochanej crki Cycerona, Tullii.

178

i jak licznych ma ich Antoniusz - przede wszystkim brata Lucjusza.

O bogowie niemiertelni, jaki to zy duch, jedna wielka zbrodnia i
otrostwo, bezdenna otcha i przepa! Czego on waszym zdaniem
nie wchania w marzeniach, czego w mylach nie poera, czyjej
krwi nie chepcze, w czyje posiadoci i majtki nie wbija
bezwstydnych oczu z niecn nadziej, ze zymi zamiarami?
[5,11] Co powiedzie o Cenzorynie? On w sowach przekonywa,
e pragnie zosta pretorem miejskim, a zachowywa si jak gbur ze
wsi. C mwi o Bestii? Ten zapowiada, e bdzie si ubiega o
konsulat w miejsce Brutusa. Niech Jowisz odwrci od nas ow
przeklt wrb! To to absurd, by czowiek, co nie mg by pretorem, ubiega si o konsulat! Chyba e za pretur uzna wyrok
sdowy. Zaiste drugi z niego Cezar Wopiskus: m wielce
utalentowany, bardzo wpywowy i po edylacie o konsulat si
ubiega - zwolnijmy go z obowizku przestrzegania ustaw!6 Wszak
z powodu niesychanej - ju w to wierz - godnoci ustawy go nie
obowizuj. Gdy go broniem w sdzie, pi razy zosta uwolniony
od zarzutw. Szst palm w Rzymie nawet gladiatorzy otrzymuj
z trudem.7 Jednak nie ja ponosz win za wydanie tego wyroku,
broniem go w najlepszej wierze, to sdziowie powinni zatrzyma
w Miecie tak znakomitego i wybitnego senatora. Zdaje si zatem,
e on cay czas stara si nas przekona, e ci, ktrych wyroki
uniewanilimy, postpili dobrze i z myl o rzeczypospolitej.8
[5,12] Nie o nim jednym mona to powiedzie: w owym obozie
s inni, susznie skazani, ktrych odwoanie z wygnania to haba.
Mylicie, e jakie, jeli nie najbardziej okrutne, bd zamiary ludzi
wrogich wobec wszystkich prawych? Do ich grona naley niejaki
Saksa - tego nam Cezar wytrzasn z samych kracw Celtyberii i
da za trybuna ludowego. Dawniej stawia obozy wojskowe, teraz
ma nadziej Miasto postawi na nowo. Oby si trzyma z dala, a
przeklestwo niech spadnie na jego gow, nas przy tym ratujc!
Wraz z nim weteran Kafon, przez weteranw jak nikt znienawidzony. Im niby ponad przydzia, ktry otrzymali wrd domowych
nieszcz, Antoniusz hojnie uyczy dbr kampaskich, aby mie6

Zob. Sowniczek", haso: 'leges annales'.

Szstej palmy, czyli oznaki zwycistwa, nie otrzyma Cyceron po
przegranej obronie sdowej Lucjusza Kalpurniusza Pizona Bestii (57 r.),
ktrego skazano na wygnanie za naduycia, jakich si dopuci, zabiegajc o
pretur.
8
Senat na posiedzeniu 17 marca 44 r. potwierdzi wszystkie postanowienia
Cezara, rwnie te, na mocy ktrych przywoano banitw, a wrd nich
wanie Besti.
7

179

li z czego wykarmi pozostae majtki. Oby si tymi zadowolili!

Znielibymy i to, cho z trudem, lecz wszystko trzeba byo znie,
by unikn tej jake haniebnej wojny.
[6,13] C powiedzie jeszcze? Czy nie macie przed oczyma
owych gwiazd obozu Marka Antoniusza? Najpierw dwaj koledzy
Antoniuszw i Dolabelli: Nukula i Lenton, co Itali porozdawali na
mocy ustawy, ktr senat uzna za przeprowadzon przy uyciu siy.9 Jeden z nich skrobn kilka komedyjek, drugi tragedi odegra.
A co wiemy o Apulusie Domicjuszu? Dopiero co widziaem na
licie jego dobra wystawione na licytacj, wszak karygodne jest
niedbalstwo zarzdcw. Niedawno nie tyle poda, co wla w gardo
trucizn synowi siostry. Zaprawd nie mog inaczej, jak tylko
rozrzutnie y ludzie, ktrzy na nasze dobra maj apetyt, skoro
trwoni wasne. Ogldaem te licytacj Publiusza Decjusza,
znakomitego ma, ktry idc w lad za przykadem przodkw,
sam powici si za dugi.10 Nie znalaz si jednak na tej licytacji
aden nabywca. mieszny to czowiek, skoro uwaa, e moe
uwolni si od dugw, sprzedajc cudze dobra. [6,14] C mam
rzec o Trebelliuszu? Zdaje si, e ukaray go Furie dunikw, a
zemst za to popieranie zniesienia dugw stao si zniesienie
zobowiza jego wasnych dunikw. Co o Tytusie Planku?
Najzacniejszy obywatel, Akwila, wypdzi go z Pollencji, amic
mu przy tym nog. Oby wczeniej to mu si przydarzyo, eby nie
mg tu wrci! Ale niemal pominem gwiazd i ozdob caego
tego wojska: Tytusa Anniusza Cymbra, syna Lizydika, z grecka prawdziwego Lizydikusa, wszak wszelkie prawa naruszy; chyba e
Cymbrowi prawo pozwala zabi brata.11 Przed jak zbrodni
powstrzyma si Antoniusz, majc taki i tego rodzaju zastp, skoro
Dolabella z nieporwnanie mniejsz zgraj otrw dopuci si
niezliczonych morderstw?
[6,15] Przeto jak niegdy czsto, nierad temu, rniem si zdaniem z Kwintusem Fufiuszem, tak teraz chtnie zgadzam si z tym,
9

Zob. Cyceron (Phil. 6,5,14 i 13,15,31).

Ironia: przodkowie Decjusza powicili si bogom, by ratowa wojsko.
Publiusz Decjusz, o ktrym mwi Cyceron, zaprzeda si Antoniuszowi z
nadziej, e ten uwolni go od dugw.
11
Cyceron drwi z Tytusa Anniusza Cymbra, najpierw wspominajc, e zabi
swego brata, wic jak ojciec powinien nazywa si Lizydykiem (dos.
'uwolniony spod prawa', od greckich sw lyo 'uwalniam' i dike 'prawo').
Kolejna drwina oparta jest na igraszce sownej: Cymber jest prawdziwie
Cymbrem, bo tak jak plemi Cymbrw walczyo z Germanami, tak i on moe
zabi brata (po acinie G(g)ermanus to 'Germanin' i 'brat').
10

180

co powiedzia.12 Powinnicie z tego wywnioskowa, e mam zwyczaj walczy nie z czowiekiem, ale z pogldami. Nie tylko si z
nim zgadzam, lecz i skadam Fufiuszowi wielkie dziki, bo wypowiedzia si surowo, powanie i zgodnie z interesem rzeczypospolitej: uzna Dolabell za wroga i stwierdzi, e jego dobra powinny trafi do publicznego skarbca. Cho nie ma niczego, co
mona by doda - czy mg wypowiedzie si ostrzej i z wiksz
surowoci? - dorzuci jednak, e jeli kto z zabierajcych gos po
nim przedstawi bardziej radykalne zdanie, on si do niego
przychyli. Kt nie pochwali takiej nieustpliwoci?
[7,16] Poniewa Dolabell ju uznalimy za wroga, teraz musimy
z nim podj walk zbrojn. On wszak nie prnuje: ma legion, ma
zbiegw, ma przeklt zgraj zbrodniarzy, a sam jest bezgranicznie
zadufany, skory do gwatu, gotw na mier godn gladiatora.
Poniewa z uznanym wczoraj za wroga Dolabell trzeba toczy
wojn, naley wybra wodza. Pady dwie propozycje, z ktrych nie
popieram adnej - jednej, poniewa twierdz, e zawsze jest niebezpieczna, chyba e dyktuje j konieczno, drug w chwili obecnej uwaam za niestosown.13 [7,17] Wszak przyznawanie nadzwyczajnej wadzy schlebia ludowi, a to postpek lekkomylny, co w
najmniejszym stopniu przystoi naszej powadze i temu stanowi. W
czasie niezwykle cikiej wojny z Antiochem, gdy Lucjuszowi
Scypionowi przypada prowincja Azja,14 a mniemano, e zbyt mao
w nim odwagi i mierne ma siy, senat chcia powierzy ten obowizek jego koledze, Gajuszowi Leliuszowi, ojcu Leliusza Mdrego. Powsta wwczas Publiusz Afrykaczyk, starszy brat Lucjusza
Scypiona, i wyprosi zdjcie tej haby z jego rodziny. Powiedzia,
e jego brat odznacza si prawdziwym mstwem i najwiksz roztropnoci, a on sam mu pomoe jako legat, pomimo wieku i dokona. Po tych sowach nic nie zmieniono odnonie do prowincji
Scypiona i ju wicej nie domagano si przyznania nadzwyczajnej
wadzy do prowadzenia tej wojny. Nie dano tego take podczas
dwch poprzednich wojen punickich, ktre toczyli i do koca doprowadzali albo konsulowie, albo dyktatorzy, podczas wojny z Pyrrusem, z Filipem i pniej, w czasie wojny achajskiej czy trzeciej
12

Kalenus tym razem sam wnist o uznanie Dolabelli za wroga pastwa.

Pierwsza propozycja zakadaa powierzenie dowdztwa czowiekowi
prywatnemu Publiuszowi Serwiliuszowi, a druga - konsulom Hircjuszowi i
Pansie.
14
Scypionowi przypada w udziale nie Azja, lecz Grecja; prowincj Azj
utworzono dopiero z terenw wwczas Antiochowi odebranych.
13

181

punickiej - wtedy to, mimo e nard rzymski sam wybra sobie odpowiedniego wodza, Publiusza Scypiona, chcia jednak, eby wojn prowadzi on jako konsul.
[8,18] Za konsulatu Publiusza Licyniusza i Lucjusza Waleriusza
trzeba byo walczy z Arystonikiem. Zapytano nard, kogo w tej
wojnie chciaby mie za wodza. Konsul i najwyszy kapan, Krassus, zagrozi kar pienin swemu koledze w konsulacie Flakkusowi, flaminowi Marsa, jeliby odstpi od sprawowania kultu. Od
kary nard rzymski odstpi, jednak rozkaza flaminowi sucha
najwyszego kapana. Lecz nawet wwczas nie powierzono prowadzenia wojny czowiekowi prywatnemu: cho y Afrykaczyk,
ktry rok wczeniej odby triumf nad Numancj i dalece wszystkich
przewysza mstwem oraz chwa wojenn, jednak otrzyma gos
tylko dwch tribus. I tak prowadzenie wojny nard rzymski
powierzy konsulowi Krassusowi, a nie Afrykaczykowi, bo ten by
czowiekiem prywatnym.
Ustaw o przyznaniu nadzwyczajnej wadzy Gnejuszowi Pompejuszowi, mowi wybitnemu i pierwszemu wrd obywateli,
wnieli trybunowie ludowi wzbudzajcy niepokoje.15 Jeli za chodzi o prowadzenie wojny z Sertoriuszem senat powierzy mu jako
czowiekowi prywatnemu, a to dlatego, i konsulowie odmwili;
wwczas wic Lucjusz Filippus orzek, e nie posya go jako prokonsula, lecz zamiast konsulw.
[8,19] C to zatem za komicja wielce rozsdny i powany obywatel, Lucjusz Cezar, wprowadzi do senatu, jak kampani wyborcz roznieci? Przyznaje wadz mowi znakomitemu i nieskazitelnemu, lecz jednak prywatnemu16 - nakada tym na nas ogromny
ciar. Gdy si zgodz - wprowadz do kurii rywalizacj o urzd.
Gdy zgody nie wyra - zda si, e jak na komicjach wasnym
gosem wielkiemu przyjacielowi odmawiam przyznania urzdu
przynoszcego zaszczyt. Jeli komicja w senacie mie chcemy,
promy, kandydujmy, niech rycho podadz nam tabliczki do
gosowania, jakie ludowi si daje. Dlaczego, Cezarze, doprowadzasz do tego, by si wydawao, e albo znakomity m ponis
15

Cyceron sugeruje tu, e decyzja o powierzeniu Pompejuszowi, wwczas

czowiekowi prywatnemu, dowdztwa w wojnie z Mitrydatesem w 67 r. bya
dzieem trybunw ludowych, Aulusa Gabiniusza i Gajusza Maniliusza, sam
tymczasem wygosi synn mow Pro lege Manilia,
16
Mowa o Publiuszu Serwiliuszu Izauryku, synu Publiusza Serwiliusza
Watii Izauryka (ktry przyczyni si do odwoania Cycerona z wygnania).

182

porak - jeli si z tob nie zgodzimy, albo e nas wszystkich

pominito - wszak rwni z nim godnoci nie zostaniemy uznani za
godnych owego zaszczytu?
[8,20] Ale przecie modzieniaszkowi Gajuszowi Cezarowi
przyznae nadzwyczajn wadz, oddajc swj gos" - ju sysz
ten zarzut.17 On przecie udzieli mi nadzwyczajnej pomocy, a kiedy mwi, e pomg mnie, mwi tym samym, e pomg senatowi i narodowi rzymskiemu. Miabym nie przyzna nadzwyczajnej
wadzy czowiekowi, ktry skutecznie i niespodziewanie przyszed
rzeczypospolitej na ratunek, a bez niego ona mogaby si nie osta?
Trzeba mu byo albo wojsko odebra, albo wadz przyzna, innej
moliwoci nie ma, bo jake bez przyznania wadzy mona
dowodzi wojskiem? Nie naley jednak uwaa, e przyznano co,
czego po prostu nie odebrano. Odebralibycie, ojcowie, wadz
Gajuszowi Cezarowi, gdybycie mu jej nie przyznali. Weterani,
ktrzy w obronie rzeczypospolitej, idc za jego powag i imieniem
oraz posuszni jego rozkazom, chwycili za bro, chcieli, by nimi
dowodzi. Legion Marsowy i Legion IV uznay nad sob wadz
senatu i opowiedziay si za majestatem rzeczypospolitej, lecz
Gajusza Cezara chciay mie za wodza i naczelnika. Gajuszowi
Cezarowi wojenna konieczno daa wadz, a senat pki rzeg.18
Ale czy senat kiedykolwiek powierzy wadz czowiekowi
wolnemu od obowizkw publicznych i nieprowadzcemu dziaalnoci politycznej? Zaklinam ci, Lucjuszu Cezarze, wszak mam do
czynienia z dowiadczonym politykiem - odpowiedz!
[9,20] Lecz do o tym, niech si nie wydaje, e odmawiam poparcia najbliszemu przyjacielowi, czowiekowi, ktry odda mi
wielkie usugi. Chocia, czy mona odmwi poparcia komu, kto
nie tylko o nie nie prosi, lecz nawet go nie chce?
[9,21] Ojcowie, jest druga propozycja: aby konsulowie cignli
losy, ktry ma ciga Dolabell w Azji i Syrii. Niestosowne to,
zwaywszy na godno konsulw i na powag sytuacji, a zaraz powiem, dlaczego i dla rzeczypospolitej jest bezuyteczne, lecz najpierw zobaczcie, jaka to haba dla konsulw. Kiedy konsul desygnowany w obleniu,19 a od jego oswobodzenia zaley ratunek
17

O przyznaniu Oktawianowi nadzwyczajnych uprawnie zob. Cyceron

(Phil. 5,17,45-46).
18
Zob. Sowniczek", haso: 'rzgi'.
19
Konsul desygnowany, o ktrym mowa, to oblony przez Marka
Antoniusza w Mutynie Decymus Brutus.

183

rzeczypospolitej, kiedy li obywatele i mordercy odczyli si od

narodu rzymskiego, my za toczymy wojn, ktra rozstrzygnie o
godnoci, wolnoci i yciu - bo jeliby ktokolwiek wpad w rce
Antoniusza, zostanie poddany torturom i umczony - a wreszcie
kiedy walk o to wszystko zlecono i powierzono najlepszym i najdzielniejszym konsulom, czy mona w takich okolicznociach robi
wzmiank o Azji i Syrii, aby si zdawao, e dajemy pole do
podejrze i zazdroci? [9,22] Ale powie kto, e w uchwale s
sowa po wyswobodzeniu Brutusa" - jeszcze brakuje, bymy
napisali: po opuszczeniu, osamotnieniu i zdradzie". Twierdz, e o
owych prowincjach wzmiankowano w najbardziej niestosownym
czasie.
Gajuszu Panso, jakkolwiek wytaby sw uwag, co zreszt
czynisz, by z oblenia uwolni ma dzielnego i najsynniejszego
ze wszystkich, jednak zaistniaa sytuacja niechybnie zmusi ci, by
si czasami zaj rwnie pocigiem za Dolabell i cz swych
myli oraz trosk powici wydarzeniom w Azji i Syrii. Gdyby to
byo moliwe, chciabym, aby mia wiele umysw i wszystkie zaj spraw Mutyny, lecz poniewa to niemoliwe, prosimy: wyt
cay swj umys, tak przecie wybitny i znakomity, i o niczym innym nie myl, jak tylko o Brutusie. [9,23] Ty postpujesz w ten
sposb i wiem, e cay oddajesz si sprawie, jednak dwch rzeczy
naraz, zwaszcza wielkiej wagi, nikt nie tylko nie zdoa zaatwi,
lecz nawet przemyle. Tw niezrwnan gorliwo winnimy
pobudza i podgrzewa, a nie kierowa w inn stron.
[10,23] Dodaj do tego, co ludzie mwi, dorzu podejrzenia i zawi. Naladuj mnie, ktrego zawsze chwalie. Wybornie zaopatrzonej i uporzdkowanej prowincji ofiarowanej mi przez senat nie
przyjem, aby zaniechawszy wszystkiego, gasi poar trawicy
ojczyzn.20 Z wyjtkiem mnie jednego nie znajdziesz nikogo, komu
- przez wzgld na nasz zay przyja - bdziesz mg si
zwierzy z wasnych spraw, nie spotkasz nikogo, kto uwierzy, e
wbrew twoim chciom przyznano ci prowincj. Prosz ci, postpuj stosownie do swej wyjtkowej mdroci, oddal t plotk i
spraw, aby si nie wydawao, e podasz tego, o co nie dbasz.
[10,24] Przecie tym usilniej winiene si stara, by to samo podejrzenie nie pado rwnie na twego koleg w konsulacie, wszak
20

Cyceron w 63 r. zamieni si z drugim konsulem, Gajuszem Antoniuszem

Hybryd, przydzielonymi im prowincjami: Gali Przedalpejsk i Macedoni, a
pniej rwnie zrzek si Galii na rzecz pretora Kwintusa Metella Celera, po
to, by nie opuszczajc Rzymu, wzi udzia w rozprawie z katylinarczykami.

184

z niego m znakomity. Nic on o tym wszystkim nie wie, niczego

nie podejrzewa, wojn prowadzi, w szyku stoi, toczy krwaw walk
o ycie.21 O tym, e przyznano mu prowincj, usyszy wczeniej
ni o tym, e ta sprawa w ogle znalaza si na porzdku dziennym.
Nasze wojska stany w obronie rzeczypospolitej nie z przymusu
suby wojskowej, lecz z wasnej dobrej woli - obawiam si, by nie
ostyg ich zapa, jeli dowiedz si, e my mylimy o czym innym,
nie o wojnie. Skoro zdaje si waciwe, by konsulowie zabiegali o
prowincje, jak czsto czynio wielu znakomitych mw, najpierw
zwrcie nam Brutusa, gwiazd i ozdob pastwa. Strzec go trzeba
jak w przybytku Westy posgu zesanego z nieba,22 po to, bymy
yli bezpiecznie, pki on istnie bdzie. Wwczas, jeli to
moliwe, ku niebu was wzniesiemy na naszych barkach, a w kadym razie wybierzemy wam prowincje najodpowiedniejsze, ale teraz zajmujmy si tym, co najbardziej istotne, a najbardziej istotne
jest to, czy bdziemy y wolni, czy czeka nas mier, ktr niewtpliwie naley przenie ponad niewol.
[10,25] A jeli ta propozycja odwleka pocig za Dolabell? Kiedy
wreszcie przybdzie tam konsul? Czy mamy czeka, a nawet lad
nie pozostanie po miastach i krajach Azji? Konsulowie wyl ktrego ze swych poprzednikw". Ju pdz si z tym zgodzi, ja,
ktry niedawno nie pozwoliem przyzna nadzwyczajnej wadzy
mowi znakomitemu, lecz nie piastujcemu adnego urzdu. Czy
pol kogo godniejszego ni Publiusz Serwiliusz? Przecie w pastwie nie ma takiego. A wic miabym teraz dopuci, aby od rozeznania jednego czowieka uzaleniono to, do czego prawa odmwiem nawet senatowi?
[10,26] Ojcowie, potrzebujemy czowieka kompetentnego i przygotowanego, ktry na mocy prawa posiada odpowiedni zakres
wadzy, prcz tego jest powaany, ma nazwisko, wojsko i da si
pozna jako oddany sprawie oswobodzenia rzeczypospolitej.
[11,26] Kto nim jest? Albo Marek Brutus, albo Gajusz Kasjusz,
albo obaj razem. Uchwalibym tak, jak czsto si to robi:
konsulowie, jeden z dwch albo razem",23 gdybymy wczeniej
nie skonili Brutusa do pozostania w Grecji i nie woleli skierowa
jego posi21

Hircjusz ju wyruszy przeciwko Antoniuszowi; zob. Cyceron (Phil.

7,4,12).
22
Znak z nieba zesany to palladium, ktre spado z nieba u stp Dardana,
zaoyciela Troi. Przywiezione do Italii przez Eneasza byo z pietyzmem
przechowywane w wityni Westy.
23
Zob. Cyceron (Phil. 6,19,53; 7,4,11; 8,11,33; 9,7,16).

185

kw do Azji, zamiast do Italii - nie ebymy nie uzaleniali naszych losw od wyniku wojny z Dolabell, lecz by wojska w Italii
otrzymay posiki rwnie zza morza. Poza tym, ojcowie, Marka
Brutusa zatrzymuje teraz take Gajusz Antoniusz - zajmuje on
Apolloni, miasto wielkie i potne, trzyma te, jak podejrzewam,
Byllid i Amancj, nastaje na Epir i nka Orikum, a ma do kohort
i jazd.24 Jeli Brutusa skierujemy stamtd na inn wojn, z
pewnoci utracimy Grecj. Trzeba rwnie zadba o Brundyzjum i
cae tamtejsze wybrzee Italii. Swoj drog dziwi si, e
Antoniusz tak zwleka, przecie ma zwyczaj sam rkawy zakasywa25 i zbyt dugo nie nka go lk o wynik oblenia. Jeli Brutus
dopnie swego i dojdzie do wniosku, e rzeczypospolitej lepiej si
przysuy, cigajc Dolabell, ni pozostajc w Grecji, uczyni tak,
jak sam uzna za suszne, jak zreszt czyni dotd, a wrd tylu poarw, ktre trzeba ugasi bezzwocznie, nie bdzie czeka na decyzje senatu, [11,27] Przecie Brutus i Kasjusz w wielu ju
sprawach sami byli sobie senatem. W tak wielkim bowiem
zamieszaniu i zawierusze trzeba raczej sytuacji sprosta, ni
oglda si na obyczaje. Wszak nie po raz pierwszy Brutus i
Kasjusz uznali dobro i wolno rzeczypospolitej za najwitsze
prawo i najlepszy obyczaj. A zatem, jeliby nam nikt nie
przedstawi planu cigania Dolabelli, i tak uznabym go za
uchwalony, skoro yj mowie dzielni i cenieni, z najlepszych
rodw; wojsko jednego znamy doskonale, a o onierzach drugiego
ju usyszelimy.
[12,27] Czy wic, znajc nasze pragnienia, Brutus poczeka na nasze uchway? Przecie nie uda si do prowincji swojej, na Kret,
lecz popdzi do cudzej - do Macedonii.26 Uzna za spraw osobist
to wszystko, co wy chcielibycie, eby byo wasze. Zacign nowe
legiony, stare przecign na swoj stron, wzi do siebie jazd
odebran Dolabelli, a jego uzna za wroga, zanim jeszcze dopuci
si on tak potwornego morderstwa. Gdyby nie uzna go za wroga,
w jaki sposb mgby odebra konsulowi jazd?
[12,28] A Gajusz Kasjusz, obdarzony tak sam jak Brutus wielkodusznoci i roztropnoci? Czy nie wyjecha z Italii z zamiarem bronienia Syrii przed Dolabell? Na mocy jakiej ustawy? Ja24

O dziaalnoci Gajusza Antoniusza zob. Cyceron (Phil. 10,5,10-11).

ZAKASYWA RKAWY (accipere manicas) - dos. 'nasuwa rkaw na rk',
na ksztat rkawicy, aby by przygotowanym do pracy.
26
O Macedonii przyznanej Kwintusowi Hortenzjuszowi zob. Cyceron (Phil.
10,5,11. 11,26).
25

186

kim prawem? - tym, ktre Jowisz ustanowi: mwi ono, e za

zgodne z prawem i suszne naley uzna wszystko, co suy dobru
pastwa. Przecie niczym innym jak wanie prawem jest prawy
rozum, bdcy czstk rozumu boskiego, nakazujcy czyni dobrze
i powstrzymywa si od czynienia za. Tego wic prawa usucha
Kasjusz, gdy udawa si do Syrii, prowincji cudzej, jeli wemiemy
pod uwag prawo pisane, ale po jego uchyleniu, zgodnie z prawem
natury - do wasnej .27
[12,29] Lecz abycie i wy to usankcjonowali, wnosz, co nastpuje: Poniewa senat uzna za wrogw narodu rzymskiego Publiusza Dolabell i tych, co byli jego wsplnikami, towarzyszami i
pomocnikami w tak okrutnej i haniebnej zbrodni, postanawia, e z
Publiuszem Dolabell trzeba toczy wojn, aby w obliczu bogw i
ludzi nalen kar ponis czowiek, ktry wszystkie boskie i
ludzkie prawa pogwaci zbrodni now, niesychan i niewybaczaln, ktry niegodziwym morderstwem starga ojczyzn.
[12,30] Tote jest wol senatu, aby prokonsul Gajusz Kasjusz sprawowa zarzd nad prowincj Syri na tych zasadach, jakby mu j
przyznano zgodnie z obowizujcym prawem. Jest wol senatu,
eby Gajusz Kasjusz od prokonsulw Kwintusa Marcjusza Kryspusa i Lucjusza Stajusza Murka oraz od legata Aulusa Allienusa
otrzyma dowdztwo nad wojskami przez nich mu przekazanymi28 i
eby z tymi wojskami i z innymi, ktre udaoby si zebra, na ldzie i morzu toczy z Dolabell wojn. Niech dla prowadzenia tej
wojny w Syrii, Azji, Bitynii i Poncie posiada uprawnienia i wadz
wydawania rozkazw wszystkim, ktrym uzna za suszne, w kwestii okrtw, marynarzy, finansw i innych rodkw potrzebnych na
ten cel. Do ktrejkolwiek prowincji wkroczy, by rozgrywa t
wojn, niech prokonsul Gajusz Kasjusz posiada wadz wiksz ni
zarzdzajcy ow prowincj w chwili wkroczenia do niej prokonsula Gajusza Kasjusza. [12,31] Jeli krl Dejotar ojciec i krl
De-jotar syn, podobnie jak czsto w wielu wojnach szli z pomoc
narodowi rzymskiemu, take teraz udziel finansowego wsparcia
27

Cyceron nawizuje do stoickiej nauki o prawie naturalnym - dziele

przenikajcego cay wiat boskiego rozumu, obecnego w kadej istocie ywej,
ktremu jednak s posuszni tylko ludzie dobrzy. Prawo naturalne jako wadza
najwysza uchyla prawo stanowione, gdy moe ono doprowadzi do
pogwacenia prawa naturalnego.
28
Kwintus Marcjusz Krispus w 45 r. zarzdza Bityni, mia do dyspozycji
trzy legiony, Lucjusz Stacjusz Murek zarzdza Syri, majc rwnie trzy
legiony, legat Dolabelli Aulus Allienus mia cztery legiony.

187

i uycz swych wojsk prokonsulowi Gajuszowi Kasjuszowi, to senatowi i narodowi rzymskiemu uczyni rzecz mi. Jeeli inni krlowie, tetrarchowie i wadcy uczyni to samo, senat i nard rzymski nie zapomni ich pomocy. Niech konsulowie Gajusz Pansa i
Aulus Hircjusz, razem lub jeden z nich, zgodnie z tym, co uznaj za
suszne, w najbliszym czasie po odzyskaniu wolnoci przez
rzeczpospolit przedstawi w senacie swoje wnioski w sprawie
prowincji konsularnych i pretorskich. Tymczasem w prowincjach
wadz maj sprawowa ci, ktrym je powierzono, dopki na mocy
uchway senat nie wyznaczy nastpcy kadego z nich".
[13,32] T uchwa rozpalicie zapa Kasjusza, uzbrojonemu dacie
now bro. Nie moecie nie zna jego chci ani si jego wojska.
Chci s takie, jak widzicie, o wojskach syszelicie: zoone z
dzielnych i niewzruszonych mw, ktrzy nawet wwczas, gdy
jeszcze y Treboniusz, nie pozwolili Dolabelli wtargn do Syrii.
Allienus, mj przyjaciel i czowiek zaufany, po mierci Treboniusza zaprawd nie zechce nawet zwa si legatem Dolabelli. Kwintus Cecyliusz Bassus, cho czowiek prywatny, jednak m dzielny
i znakomity, posiada oddziay krzepkie i zwyciskie. [13,33]
Wojska krla Dejotara, tak ojca, jak i syna, s liczebne i
wyszkolone po rzymsku. Syn budzi wielkie nadzieje, jest
utalentowany i wyrnia si mstwem. C powiedzie o ojcu?
Jego yczliwo dla narodu rzymskiego jest wprost proporcjonalna
do jego wieku. Podczas wojen by nie tylko sprzymierzecem
naszych wodzw, lecz take, dowodzc wasnymi wojskami, bra w
nich udzia. Co mwi o nim Sulla czy Murena, co Serwiliusz, co
Lukullus?29 Jake go wychwalali z wyrazami wielkiej czci i z
najwiksz powag, jake czsto w senacie! [13,34] A Gnejusz
Pompejusz? Jednego Dejotara na caej ziemi uznawa za
serdecznego przyjaciela, naprawd yczliwego i wiernego
narodowi rzymskiemu. Z Markiem Bibulusem dowodzilimy
wojskami w ssiednich prowincjach, graniczcych z jego
ziemiami.30 Krl Dejotar wspomg nas konnic i piechot. Pniej
nastpia owa straszna i haniebna wojna domowa.31 Nie trzeba
29

W czasie pierwszej wojny z Mitrydatesem (87-84) Dejotar udzieli

pomocy Sulli. W latach 82-81 pomg Lucjuszowi Licyniuszowi Murenie,
pozostawionemu w Foncie przez Sull. W latach 79-75 pomg Publiuszowi
Serwiliuszowi Wazjuszowi walczcemu przeciw Izaurykowi. W czasie trzeciej
wojny z Mitrydatesem wspiera Lucjusza Licyniusza Lukullusa. Podczas
wojny domowej popar Pompejusza.
30
W 51 r. Cyceron jako prokonsul Cylicji i Marek Kalpurniusz Bibulus,
prokonsul Syrii, walczyli z Fartami; otrzymali wwczas pomoc od krla
Dejotara.
31
Mowa o wojnie midzy Pompejuszem i Cezarem, toczonej w latach 45
49.

188

mwi, co musia wtedy uczyni Dejotar, co zgoa byo suszniejsze, zwaszcza e zwycistwo w wojnie przypado nie temu, ktremu on sprzyja. Jeli wtedy popeni bd, podzieli go z senatem, a
jeli suszno bya po jego stronie, nie wolno go gani, nawet gdy
przegra. Do wspomnianych si dojd inni krlowie i inne wojska.
Nie zabraknie rwnie floty: mieszkacy Tyru ywi gboki
szacunek dla Kasjusza, a jego imi jest wielkie w Syrii i Fenicji.32
[14,35] Ojcowie, rzeczpospolita ma w Gajuszu Kasjuszu wodza
gotowego do walki z Dolabell i nie tylko gotowego, lecz dowiadczonego i mnego. Przed przybyciem wielce znakomitego ma,
Bibulusa, dokona on czynw wielkich: zgnit potne wojska
najsawniejszych wodzw partyjskich, a Syri uratowa od strasznego najazdu Partw. Pomijam jego najwiksz i wyjtkow zasug, jeszcze bowiem nie wszystkim mie jest jej goszenie.33 Zachowajmy j raczej w pamici, nie rozpowiadajc.
[14,36] Domylaem si, ojcowie, a nawet obio mi si o uszy, e
pono zbyt gorco wychwalam Brutusa, zbyt gorco Kasjusza, i to
dla niego swoj mow chc nawet uzyska najwysz wadz i panowanie. Komu schlebiam? Wszak to ludzie, ktrzy s chlub rzeczypospolitej. Czy nie tak? Czy nie chwaliem zawsze Decymusa
Brutusa we wszystkich swych mowach? Miaebym wielbi raczej
Antoniuszw, te zakay wasnej rodziny, habice samo imi Rzymianina? Miabym wychwala Cenzoryna - podczas obecnej wojny
wroga, a w czasie pokoju nabywc skonfiskowanych dbr? Czy
wymienia pozostaych stracecw z tej bandy zbirw? Daleki jestem nie tyko od chwalenia tych wrogw spokoju, zgody, praw, sdw i wolnoci, lecz nie mgbym nie odczuwa w stosunku do
nich gbokiej nienawici - rwnej mojej mioci do
rzeczypospolitej.
[14,37] Uwaaj, eby nie obrazi weteranw" - jake czsto
sysz te sowa. Wszak mam obowizek troszczy si o weteranw,
lecz jedynie o tych, co si nie dali ogarn szaowi, za ba si ich z
pewnoci nie musz. A co do weteranw, ktrzy chwycili za bro
w obronie pastwa, poszli za wykonawc dobrodziejstw ojca,
Gajuszem Cezarem, i dzi z naraeniem ycia broni rzeczypospolitej, o nich powinienem nie tylko si troszczy, lecz take pomnaa ich majtki. Uwaam, e wielka chwaa i sawa naley si rwnie tym, ktrzy pozostaj w spoczynku, jak Legion VII i VIII,
32

Kasjusz, legat Krassusa w czasie wojny z Partami, w latach 53-52

dowodzi wojskami w Syrii a do przybycia tam Bibulusa.
33
Zasug t jest zamordowanie Cezara.

189

natomiast nikt nie powinien uzna za godnych troski towarzyszy

Antoniusza, co przejadszy dobrodziejstwa Cezara, oblegaj konsula desygnowanego, ogniem i mieczem temu Miastu gro, zaprzedali si Saksie i Kafonowi, ludziom zrodzonym do zbrodni i
kradziey. Mamy zatem do czynienia albo z zacnymi weteranami tym winnimy szacunek, albo z pozostajcymi w spoczynku - tych
musimy chroni, albo z niegodziwcami - przeciwko ich szalestwu
trzeba toczy suszn wojn.
[15,38] A zatem uczucia ktrych weteranw boimy si urazi?
Tych, co Decymusa Brutusa pragn uratowa z oblenia? Skoro
drogie im ycie Brutusa, czy mogliby mie w nienawici imi Kasjusza? A moe boimy si urazi tych, ktrzy nie opowiedzieli si
po adnej ze stron? Nie boj si, e dla wspobywateli przykrym
wyda si kto, kto przeszed w stan spoczynku. Trzecia grupa to nie
weterani, lecz najbardziej zacici wrogowie - im pragn zada najwiksze cierpienia. Dokde, ojcowie, bdziemy gosowa zgodnie
z upodobaniami weteranw? C to byaby za pycha i bezczelno,
gdyby dali, bymy im wybierali wodzw zgodnie z ich
upodobaniami! [15,39] Ojcowie, musz powiedzie, co myl:
uwaam, e powinnimy ba si nie tyle o to, co o waszej powadze
myl weterani, lecz jak oceniaj modzi onierze, kwiat Italii, co
nowo zacignite legiony czekajce w penej gotowoci, by
wyzwoli ojczyzn razem z ca Itali. Nic przecie nie kwitnie
wiecznie, jedno pokolenie nastpuje po drugim. Dugo odnosiy
sukcesy legiony Cezara, teraz kwitn Pansy, kwitn Hircjusza,
kwitn legiony Cezara syna, kwitn te legiony Pianka.
Przewyszaj tamte liczb, przewyszaj modoci, a take
szacunkiem, ktry budz, prowadzc wojn przez wszystkie ludy
uznan za suszn. Dlatego obiecalimy im nagrody, a tamci ju je
otrzymali. Niech ciesz si ci, co otrzymali, a to, co obiecalimy,
zostanie spacone. Mam nadziej, e bogowie niemiertelni uznaj
to za rzecz jak najbardziej suszn.
[15,40] Skoro tak si sytuacja przedstawia, uwaam, ojcowie, e
powinnicie si przychyli do mego gosu.

190

FILIPIKA DWUNASTA

[1,1] Ojcowie, cho wydaje si, e czowiekowi, z ktrym czsto

zgadzacie si w sprawach najwaniejszych, najmniej przystoi chybia, myli si i popenia bdy, pocieszam si, e bd popeniem
wsplnie z wami i z tak mdrym konsulem. Kiedy bowiem dwaj
mowie konsularni1 przynieli nam nadziej na godziwy pokj,
wygldao na to, e jako zaufani i domownicy Marka Antoniusza
musz wiedzie o jakich jego kopotach nam nieznanych. U
jednego przebywa ona Antoniusza z dziemi,2 drugi codziennie
wymienia z Antoniuszem korespondencj i otwarcie mu sprzyja.3
[1,2] Oni to nagle zaczli zachca do zawarcia pokoju, czego
przez dugi czas nie robili - a zdawao si, e postpuj tak nie bez
przyczyny. Rwnie konsul doczy do ich zacht. I to jaki konsul!
Jeli szukamy roztropnego, jest niemal nieomylny, jeli odwanego
- na zawarcie pokoju nie zezwoliby nigdy, chyba e z wrogiem,
ktry si podda i zosta pokonany. Jeli szukamy czowieka silnego
duchem, oto ten, co mier przedkada nad niewol. Zdawao si, e
wy, ojcowie, w swych wielkiej wagi dekretach, niepomni
surowoci, skupilicie si raczej na dyktowaniu warunkw, a nie na
ich przyjmowaniu.
Bysna nadzieja, i Antoniusz si podda, co jego przyjaciele
wol zwa zawarciem pokoju. Gdy dowiedzielimy si, e jego
dom jest pogrony w smutku, a ona rozpacza, dobre myli opanoway i mnie, i was, jak mniemam. Widziaem te zasmuconych
jego stronnikw, ktrych z oczu nie spuszczam. [1,3] Jeli nie tak
1

Tj. senatorowie Lucjusz Kalpurniusz Pizon i Kwintus Fufiusz Kalenus.

Mowa o Fulwii i Antillusie.
3
Zob. Cyceron (Phil. 2,5,5).
2

191

si rzeczy maj, dlaczego o pokoju napomyka Pizon, a przede

wszystkim Kalenus, dlaczego wanie teraz i tak niespodziewanie,
dlaczego tak nagle? Pizon zaprzecza, jakoby co wiedzia, mwi, e
o niczym nie sysza. Protestuje Kalenus, twierdzi, i nie dotara do
niego adna nowa wiadomo. Tak teraz gadaj, bo myl, e
uwikalimy si w to pokojowe poselstwo. Czy trzeba podejmowa nowe decyzje, skoro sytuacja nie ulega adnej zmianie?
[2,3] Ojcowie, zostalimy oszukani, powiadam, oszukani! Przyjaciele Antoniusza dziaaj w jego interesie, nie dla dobra publicznego. Zdawaem sobie z tego spraw, lecz jakby przez mg: troska o
ratunek dla Decymusa Brutusa przytpia ostro umysu. Gdyby
podczas wojny mona byo zastpowa obleganych, chtnie pozwolibym siebie samego zamkn w obleniu, eby tylko Decymus Brutus odzyska wolno. [2,4] Zwiodo nas pytanie Kwintusa
Fufiusza: Czy nie wysuchamy Antoniusza, nawet jeli odstpi od
Mutyny, nawet jeeli powie, e si podda wadzy senatu?". Zdawao si, e byoby to postpowanie zbyt surowe, wic ugilimy si i
ustpili. No i czy odstpi od Mutyny? Kalenus na to: Nie wiem".
Czy Antoniusz jest posuszny senatowi? Wierz, e tak, ale pod
warunkiem e zatrzyma sw godno". Na Herkulesa, solidnie si
musicie, ojcowie, napracowa, by wasn, zgoa tak zaszczytn,
godno utraci, a zachowa godno Antoniusza, ktry jej ni krzty
nie ma i mie w aden sposb nie moe. Wwczas Antoniusz
otrzyma od was to, co sam roztrwoni z wasnej winy. Gdyby co
mwi, lec u waszych stp, moe wysuchabym go, chocia...,4
lecz wol przyzna, e wysuchabym. Gdy stoi prosto na nogach,
trzeba mu stawi czoo albo razem z godnoci odda mu wolno.
[2,5] Pono mamy sptane rce, bo uchwalono wysanie poselstwa. Czy mdrego cokolwiek krpuje, gdy moe zmieni decyzj?
Myli si kady, ale tylko gupiec trwa w bdzie. Przecie pniejsze myli, jak powiadaj, zwykle s mdrzejsze.5 Opada mga, o
ktrej dopiero co powiedziaem, zabyso wiato, wszystko jest
widoczne jak na doni, i nie tylko dla nas samych, bo napominaj
nas i przyjaciele. Syszelicie sowa, jakie przed chwil wyrzek
przezacny m: Zastaem dom pogrony w smutku, smutn on,
dzieci. Dobrzy ludzie dziwili si, a przyjaciele oskarali mnie, e
zwiedziony nadziej na pokj podjem si poselstwa". I nic
dziwnego, Publiuszu Serwiliuszu, wszak twoje surowe i powane
4
5

CHOCIA...

- w domyle: ... nie zasuguje na to.

Cytat z Eurypidesa (Hipp. 436).

192

sowa ogoociy Antoniusza z wszelkiej - nie mwi nawet - godnoci, lecz przede wszystkim z nadziei na ratunek. [2,6] Kt by si
nie zdziwi, e wanie ty masz i do niego w poselstwie? Sam tego dowiadczam, bo miaem takie samo zdanie jak ty i na wasnej
skrze odczuwam nagan, z jak si ono spotyka. Czy tylko nas
jednych gani? A dzielny m, jakim wszak jest Pansa, czy bez powodu niedawno przemawia tak dobitnie i dugo? Czy mia na celu
co innego, jak nie oddalenie od siebie faszywego podejrzenia o
zdrad? Skd si ono wzio? Z nagej decyzji o zawarciu pokoju,
ktr powzi zwiedziony bdem tym samym co my.
[3,7] Ojcowie, jeli omamieni zudn i zwodnicz nadziej popenilimy bd, powrmy na waciw drog. Zmiana decyzji to
najlepszy ratunek dla tego, kto auje. Jaki bowiem, na bogw
niemiertelnych, poytek moe przynie rzeczypospolitej to poselstwo? O poytku mwi - a jeli jej zaszkodzi? Powiedziaem
zaszkodzi" - a jeli ju zaszkodzio i przynioso straty? Czy mylicie, e tak gorce i mocne pragnienie odzyskania wolnoci, jakie
teraz ywi nard rzymski, na wie o wysaniu pokojowego poselstwa nie przygaso i nie osabo? A municypia? a kolonie? a caa
Italia? Czy dugo wytrwa w zapale, ktrym zapona, przeciwna
powszechnej poodze? Czy wedug was ci, ktrzy ca dusz i ciaem s oddani sprawie ratowania rzeczypospolitej, nie poauj, e
otwarcie wyrazili swe przekonania i nie kryli swej nienawici do
Antoniusza, e obiecali pienidze i chwycili za bro? W jaki sposb przyjmie nasz decyzj Kapua, ktra w tych czasach drugim
Rzymem si staa? Ona niegodziwych obywateli potpia, wyrzucia i przepdzia.6 Temu, powiadam, temu mnie sobie poczynajcemu miastu Antoniusza omal z rk wyrwano.
[3,8] Czy ow decyzj nie osabiamy siy naszych legionw?
Kt peen zapau bdzie si gotowa do wojny, gdy dojrzy
nadziej pokoju? Nawet zesany z nieba, niemal boski Legion
Marsowy na t wie zmiknie, rozklei si i postrada owo
najpikniejsze miano -Marsowy, wylizgn si z doni miecze,
wypadnie z rki bro. Najpierw poszed za senatem, ale teraz uzna,
e nie wiksz nienawi winien ywi do Antoniusza jak do
senatu. Wstyd przed tym Legionem, wstyd przed Legionem IV,
rwnie mnym, ktry uznajc nasz wadz, opuci Antoniusza
niejako swego konsula i wodza, lecz jako wroga, co napad
ojczyzn. Wstyd przed doborowym woj6

Antoniusz usiowa zaoy w Kapui koloni dla weteranw, lecz oburzeni

mieszkacy wygnali go z miasta; zob. Cyceron (Phil. 2,39,100. 40,102).

193

skiem, co z dwch zczone, po odbyciu przegldu ruszyo do Mutyny. Gdy usyszy sowo pokj", czyli dowie si o naszym
strachu, choby si i nie cofno, z pewnoci si zatrzyma. Po c
bowiem pieszy do walki, skoro senat j odwouje i trbi do
odwrotu?
[4,9] Czy jest co bardziej niesprawiedliwego ni fakt, e uchwalamy pokj bez wiedzy toczcych wojn? I to nie tylko bez wiedzy,
lecz wbrew ich woli. Czy mylicie, e chce pokoju Aulus Hircjusz,
nasz znakomity konsul, i Gajusz Cezar, z aski bogw na ten wanie czas zrodzony, ktrego listy, tchnce nadziej na zwycistwo,
w rce trzymam? Oni pragn zwyciy, oni d do zwycistwa,
najsodsze za i najpikniejsze sowo pokj" chc usysze po odniesieniu zwycistwa, nie dziki ukadom.
A Galia? Jak waszym zdaniem Galia przyjmie t wiadomo?
Przecie to ona zacza prowadzi i popiera t wojn, a teraz znosi
jej ciary. Nie na rozkaz, lecz wrcz na samo skinienie Decymusa
Brutusa stajc w gotowoci, na samym pocztku wspara t wojn
orem, ludmi i pienidzmi. Wanie Galia ca siebie wystawia
na okruciestwo Marka Antoniusza. Rabowana, pustoszona, caa
stoi w ogniu i ze spokojem znosi nieszczcia wojny, byleby tylko
zaegna niebezpieczestwo niewoli. [4,10] Pomijajc pozostae
czci Galii, wszak wszystkie jednakowe wykazuj mstwo,
powiem o mieszkacach Patawium, co przed jednymi posacami
Antoniusza zamknli bramy, innych wyrzucili, naszych wodzw
wspomogli pienidzmi, onierzami i orem, ktrego brakowao
najbardziej. To samo uczynili pozostali, ktrych dawniej poczya
wsplna sprawa, cho mylano, e z powodu wieloletnich krzywd
ywi niech do senatu. Najmniej to dziwne, i s wierni, gdy
dopuszczono ich do obywatelstwa, skoro take nie posiadajc praw,
zawsze dochowywali wiernoci.7 [5,10] A zatem tym wszystkim
ludziom oczekujcym wygranej mamy zwiastowa pokj, czyli
brak nadziei na zwycistwo?
[5,11] C dopiero, jeli pokj jest niemoliwy? Jaki to bowiem
moe by pokj, skoro czowiekowi, z ktrym go zawierasz, nie
mona poczyni adnych ustpstw? Wielokrotnie zachcalimy
Antoniusza do zawarcia pokoju, jednak wola wojn. Wysano
posw, czemu si sprzeciwiaem, lecz jednak wysano.8 Zanieli
mu rozka7

Mieszkacom Galii Przedalpejskiej dugo odmawiano praw

obywatelskich; nada im je dopiero Cezar w 48 r.
8
Na temat tego poselstwa, uchwalonego przez senat podczas posiedzenia 4
stycznia 43 r., zob. Cyceron (Phil. 6,2,3-3,6; 7,4,14. 9,26; 8,7,21; 14,2,4).

194

zy i take ich nie posucha. Oznajmili: niech nie oblega Brutusa,

niech odstpi od Mutyny - tym zacieklej prowadzi oblenie. I mamy sa posw w sprawie pokoju do czowieka, ktry wzgardzi
posacami pokoju? Mylimy, e w stosunku do nas bdzie mia
skromniejsze wymagania ni wtedy, gdy wysya polecenia senatowi?9 Przecie ju wtedy jego dania zdaway si cakiem niegodziwe, lecz jednak jako mona byo na nie przysta; jeszcze nie
napitnowalicie go tak srogimi i tak licznymi wyrokami
potpienia.10 Teraz domaga si tego, czego mu przyzna w aden
sposb nie moemy, chyba e najpierw przyznamy, i nas w tej
wojnie pokona.
[5,12] Uznalimy, e skada w skarbie publicznym sfaszowane
uchway senatu. Czy uznamy je za prawomocne? Orzeklimy, i
przeprowadzi je przy uyciu siy i wbrew wrbom, zatem ani nard, ani plebs nie jest zobowizany do ich przestrzegania - czy
uwaacie, e mona je przywrci?11 Jak stwierdzilicie, Antoniusz
przywaszczy sobie ze skarbu pastwa siedemset milionw sestercw - czy zatem czowiek, co sprzeniewierzy pastwowe pienidze, nie dopuci si kradziey? Posprzedawa przywileje, prawa
obywatelskie, urzdy kapaskie i krlestwa - czy znw naley
przybi tablice, ktre na mocy waszych dekretw zdjto?12 A jeli
nawet upadn nasze postanowienia, czy zdoamy wymaza z pamici to, co zaszo? [6,12] Kiedy zapomn potomni, czyja zbrodnia
kazaa nam przywdzia niepikne13 wojskowe odzienie? Choby
wytarto krew przelan przez centurionw Legionu Marsowego w
Brundyzjum,14 czy mona zatrze wiadomo popenionego
okruciestwa? Pomin to, co si wydarzyo pniej, ale jaki upyw
czasu usunie szace usypane wok Mutyny, te pomniki haby,
usunie dowody zbrodni i lady otrostwa?
[6,13] Na bogw niemiertelnych, czy mamy co jeszcze, w
czym moglibymy ustpi temu zuchwaemu i niegodziwemu
zabjcy
9

O daniach Antoniusza zob. Cyceron (Phil. 8,8,25-10,28).

Wyrokami potpiajcymi Antoniusza Cyceron nazywa godzce w niego
uchway senatu: ogoszenie stanu wyjtkowego, przyznanie konsulom
nadzwyczajnych uprawnie, uchwalenie zaszczytw dla Sulpicjusza,
przyznanie Brutusowi imperium i ogoszenie stanu wojny z Dolabell.
11
O faszowaniu uchwa senatu i gwaceniu wrb przez Antoniusza zob.
Cyceron (Phil. 13,3,5; 1,9,21-23).
12
Zob. Cyceron (Phil. 1,1,1; 2,36,92-37,93. 38,97; 3,4,10; 5,4,11; 7,5,15).
13
Odzienie wojskowe niepiknym wydaje si w porwnaniu z tog.
14
Zob. Cyceron (Phil. 3,2,4).
10

195

ojczyzny? Moe oddamy mu Gali Zaalpejsk i wojsko? Wszak nie

byoby to zawarcie pokoju, lecz odroczenie wojny, a nawet jej
rozprzestrzenienie i w kocu wyrzeczenie si zwycistwa. Czy on
nie zwyciy, jeli pod jakimikolwiek warunkami wkroczy ze sw
band do Miasta? Teraz z broni w rku panujemy nad wszystkim,
cieszymy si wielk powag. Wielu zatraconych obywateli odeszo,
podyli za swym niegodziwym wodzem, ale my nie moemy
cierpie widoku twarzy i sucha rozmw tych, ktrzy jeszcze w
Miecie pozostali. Jak mylicie, do czego dojdzie, gdy oni wszyscy
w jednym czasie zaatakuj? My zoymy bro - oni jej nie zo.
Czy z powodu wasnych decyzji nie zostaniemy pokonani ostatecznie? [6,14] Zamknijcie oczy i wyobracie sobie Marka
Antoniusza jako ma konsularnego, doczcie do niego Lucjusza,
ywicego nadziej na konsulat, i jeszcze innych, ktrzy myl nie
tylko o zaszczytach i wadzy waciwych naszemu stanowi. Nie
lekcewacie nawet Tyronw Numizjuszw i Mustelw Sejuszw!
Pokj z nimi zawarty nie bdzie pokojem, lecz zatwierdzeniem
niewoli.
Znakomit mow wybitnego ma, Lucjusza Pizona, susznie,
Panso, pochwalie nie tylko w senacie, lecz take na komicjach.
Powiedzia, e wyjedzie z Italii, opuci Penaty i ojczyste strony,
gdyby - niech bogowie nas przed tym uchroni! - Antoniusz mia
zdawi rzeczpospolit. [7,15] Pytam wic ciebie, Lucjuszu
Pizonie, nie sdzisz, e rzeczpospolita zostaaby zdawiona, jeli
przyjlibymy do niej tylu tak nikczemnych obywateli i
zuchwaych zbrodniarzy? Ledwo moglimy ich tolerowa, kiedy
jeszcze nie skalali si tyloma morderstwami. Mylisz, e pastwo
atwo teraz zniesie owych ludzi, pogronych we wszelakich
zbrodniach? Uwierz mi, e trzeba bdzie albo pj za tw rad i
ustpi, wyjecha, pdzi ywot biedaka i wczgi, albo pooy
karki pod topory bandytw i polec w ojczynie.
Gdzie si podziay, Gajuszu Panso, te twoje synne przepikne
zachty, jakimi pobudzae senat i wzniecae zapa w narodzie
rzymskim, nie tylko goszc, lecz i wpajajc mu nauk, e dla Rzymianina nie ma nic haniebniejszego ni niewola? [7,16] Czy po to
przywdzialimy wojskowe paszcze, chwycilimy za bro, zgromadzilimy modzie z caej Italii, aby majc liczne i doborowe
wojsko, wysya posw w sprawie pokoju? Jeli mamy Antoniuszowi na ten pokj pozwoli, dlaczego on nas nie prosi, a jeli mamy mu dyktowa warunki, czego si boimy? Miaebym ja wzi
udzia w tym poselstwie albo przyczy si do tego pomysu, na-

196

wet nie podzielajc zdania innych posw, a nard rzymski nic nie
bdzie o tym wiedzia? Dojdzie do tego, e gdy si Antoniuszowi
w czymkolwiek ustpi albo co mu si przyzna, zawsze na mnie
spadnie odpowiedzialno za jego nieprawoci, skoro bdzie si
wydawao, e to ja daem mu mono ich popeniania.
[7,17] Choby nawet znalaz si powd do zawarcia pokoju z otrostwem Marka Antoniusza, jednak jestem ostatni osob, jak
naleao wybra, by zabiega o ten pokj. Nigdy decyzji o poselstwie nie uwaaem za suszn. Zanim posowie powrcili, odwayem si powiedzie, e choby pokj przynieli, naley go odrzuci, bo pod imieniem pokoju kryje si wojna. Jako pierwszy
woyem wojenny paszcz, zawsze nazywaem Antoniusza wrogiem, podczas gdy inni - przeciwnikiem. Nieustannie mwiem o
wojnie, inni - o tumulcie. I zawsze mwiem o tym nie tylko w
senacie, take wobec ludu. Skwapliwie szturmowaem nie tylko
samego Antoniusza, lecz take towarzyszy i pomocnikw jego
zbrodni: tu obecnych i tych, co s razem z nim; wreszcie przypuszczaem ataki na cay jego dom. [7,18] Przeto, gdy pojawia si nadzieja na pokj, radoni i weseli li obywatele winszowali sobie
wzajemnie, jakby odnieli zwycistwo, a mnie - niczym niegodziwca - wyklinali i skaryli si na mnie. Nie ufali take Serwiliuszowi, pamitajc, jak swymi mowami pogry Antoniusza. Lucjusz Cezar, cho to m dzielny i znakomity senator, jednak zosta
wujem Antoniusza, Kalenus - penomocnikiem, Pizon - przyjacielem.15 Ty sam, Panso, skdind skwapliwy i odwany konsul, ju
uchodzisz za uagodzonego, nie dlatego, e takim jeste albo sta
si moge, lecz twoja wzmianka o pokoju sprawia, i wielu
powzio podejrzenia, e zmienie zdanie. Przyjaciele Antoniusza
le znosz fakt umieszczenia mnie wrd tyche osb, wypada
zatem im ulec, skoro ju zaczlimy by wspaniaomylni. [8,19]
Niech posowie jad - wszystkiego dobrego! Lecz niech jad ci,
ktrych obecno nie urazi Antoniusza. Jeli za nie o niego si
troszczycie, ojcowie, to przynajmniej miejcie na uwadze moje
dobro. Oszczdcie me oczy i okacie jak ask susznemu
cierpieniu. Pomijam fakt, e musiabym oglda wroga ojczyzny,
wobec ktrego nienawi z wami dziel, lecz jakim sposobem
zdoam spojrze na mojego osobistego wroga, o ktrego wielkim
okruciestwie wiadcz zacite wypowiedzi na mj temat?
Mylicie, e jestem tak nieczuy, bym mg spotka si z
czowiekiem, kt15

Mowa o posach, ktrzy razem z Cyceronem mieli uda si do

Antoniusza.

197

ry - gdy niedawno na zgromadzeniu wojska mia obdarowa mordercw w jego mniemaniu najmielszych - powiedzia, e moje
dobra darowuje Petuzjuszowi z Urbinum, temu, co podczas katastrofy, do jakiej sam doprowadzi pokany spadek po ojcu, nadzia
si na skay Antoniuszowe?
[8,20] Czy bd mg oglda Lucjusza Antoniusza, ktrego
okruciestwa nie zdoabym unikn, gdyby mnie nie obroniy
mury, bramy i mio rodzinnego municypium?16 Ten azjatycki
murmillon, upieca Italii, kolega Lentona i Nukuli, dajc zote
sesterce Akwili, pierwszemu centurionowi legionu, powiedzia, e z
mego majtku je daje. Powiedziaby pewnie, e ze swojego, gdyby
nie uwaa, i nawet sam Akwila w to nie uwierzy. Nie znios,
powiadam, moje oczy widoku Saksy, Kafona, dwch pretorw ani
dwch trybunw desygnowanych,17 ani Bestii, ani Trebelliusza, ani
Tytusa Pianka. Nie dam rady spokojnie patrze na tylu bezczelnych
wrogw, najokropniejszymi zbrodniami skalanych. I nie wynika to
std, e mam zwyczaj pogardza ludmi, lecz dlatego, e miuj
rzeczpospolit. [8,21] Zamy, e si przezwyci i zapanuj nad
samym sob: ukryj najsuszniejszy gniew, jeli nie zdoam go
stumi. Mylicie, ojcowie, e idzie mi o zachowanie ycia? Mao
je ceni, zwaszcza odkd Dolabella sprawi, i naleaoby sobie
yczy mierci, byleby bez cierpie i katuszy.18 Dla was jednak i dla
narodu rzymskiego moje ycie nie powinno by nic nie warte.
Jestem przecie tym - o ile przypadkiem si nie myl - ktry
czuwajc, okazujc trosk, przemawiajc, naraajc si na
niezliczone niebezpieczestwa, wynikajce ze skierowanej
przeciwko mnie najbardziej zajadej nienawici ludzi nikczemnych,
tyle dokona, e rzeczypospolitej nie zaszkodzi. Wicej nie
powiem, by si nie zdawao, e jestem zbyt zarozumiay.
[9,22] Skoro tak si rzecz przedstawia, czy sdzicie, e o
wasnym bezpieczestwie zupenie nie powinienem myle? Nawet
tu, w Miecie, w domu, czstokro zasadzano si na moje ycie, a
strzeg mnie przecie nie tylko wierni przyjaciele, lecz take oczy
caego pastwa. Mylicie, e gdy wyrusz w drog, i to dug, adnych zasadzek nie powinienem si obawia? Trzy drogi prowadz
16

Cyceron przebywa w swym rodzinnym Arpinum jesieni 44 r.; brak

informacji na temat niebezpieczestwa, jakiego wwczas unikn.
17
Wspomniani pretorzy to Lucjusz Marcjusz Cenzorynus i Publiusz
Wentydiusz Bassus, a trybunowie desygnowani to Tullus Hostyliusz i Marek
Instejusz.
18
Aluzja do zamordowania Treboniusza.

198

do Mutyny, dokd rwie si serce, by mc jak najszybciej oglda

rkojmi wolnoci narodu rzymskiego - Decymusa Brutusa. W jego
ramionach chtnie oddabym ju ostatnie tchnienie, gdyby wszelkie
moje dziaania z ostatnich miesicy i wszystkie moje mowy osigny wyznaczony przeze mnie cel. Jak zatem powiedziaem - s
trzy drogi: droga Flaminiusza wzdu Morza Adriatyckiego, droga
Aureliusza od strony Morza Tyrreskiego, a rodkiem - Kasjusza.
[9,23] Teraz zastanwcie si, prosz, czy moja obawa o wasne
bezpieczestwo nie jest ponna. Droga Kasjusza przecina Etruri, a
czy my wiemy, Panso, gdzie teraz Lenton Cezenniusz sprawuje sw
wadz septemwira? Z pewnoci nie ma go z nami ni dusz, ni ciaem. Przebywa moe w domu lub niedaleko od niego, w kadym razie w Etrurii, a wic na mojej drodze. Kto mi da gwarancj, e Lenton jedn gow si zadowoli?19 Powiedz mi jeszcze, Panso, gdzie
bawi Wentydiusz,20 ktrego przyjacielem zawsze byem, dopki nie
sta si jawnym wrogiem rzeczypospolitej i wszystkich dobrych.
Mog unika drogi Kasjusza i uda si drog Flaminiusza, ale
jeeli, jak mwi, Wentydiusz uda si do Ankony, czy spokojnie
dotr do Ariminum? Pozostaje droga Aureliusza. Tam za, w
dobrach Publiusza Klodiusza, niechybnie si mn zaopiekuj, cay
jego dom wybiegnie mi naprzeciw i w gocin zaprosi przez
wzgld na nasz doskonale znan przyja.21
[10,24] Mam wic zaufa drogom, ktrymi niedawno, w czasie
Terminaliw, nie odwayem si pojecha do wiejskiej posiadoci,
skd zreszt zamierzaem powrci jeszcze tego samego dnia? We
wasnych cianach bez opieki przyjaci ledwie jestem bezpieczny.
Przebywam zatem w Miecie i jeli bdzie mi wolno, pozostan,
wszak tu moja siedziba, tu wartownia i stranica, tu staa placwka.
Niech inni zajmuj obozy, tocz wojny, cigaj znienawidzonego
wroga, wy i ja, razem bdziemy strzec Miasta i jego spraw, jak to
wielokrotnie mwiem, a czyniem zawsze, co przecie najwaniejsze. Nie odmawiam podjcia si obowizku, lecz widz, e nard
rzymski odmawia za mnie. Nie ma czowieka mniej bojaliwego
ode mnie, ale te nie ma ostroniejszego. Sprawa jest jasna. Dwudziesty rok na mnie jednego zasadzaj si wszyscy bandyci, co po19

Lenton w 45 r. pod Mund zabi ciko rannego, uciekajcego Gnejusza

Pompejusza, syna Pompejusza Wielkiego.
20
Publiusz Wentydiusz Bassus przebywa w Picenum wraz z trzema
legionami, ktrymi dowodzi; by w drodze do Antoniusza.
21
Oczywicie ironia.

199

nieli kar - nie powiem, e robi to ze wzgldu na mnie, lecz ze

wzgldu na rzeczpospolit. Mnie jak dotd ona dla siebie samej zachowaa przy yciu. Z bojani to mwi, bo wiem, e niejedno
moe spotka czowieka: wszak ju raz, otoczony doborowymi
siami wpywowych mw, rozmylnie upadem, aby powsta z
godnoci.22
[10,25] Czy zatem, udajc si w drog tak niebezpieczn i
gron, wyka dostateczn ostrono i zadowalajc
przezorno? Polityk, gdy ginie, winien zostawi po sobie chwa,
a nie pitno gupoty i przekonanie, e sam sobie zawini. Czy
ktrykolwiek dobry czowiek nie opakuje mierci Treboniusza?
Kt nie boleje nad zgonem tak wielkiego obywatela i ma? Ale
s tacy, ktrzy, cho surowo, jednak mwi, e mniej naley nad
nim ubolewa, bo przecie nie ustrzeg si czowieka niegodziwego
i zbrodniarza. Przecie mdrzy ucz, e kto uwaa si za stra
wielu, musi by najpierw strem wasnego ycia. Powie kto, e
strzeony przez prawo i majestat sdw nie musz si niczego
obawia ani szuka ochrony przed moliwymi zasadzkami. Kt
bowiem wayby si w biay dzie na wojskowym trakcie napa
na znakomitego obywatela i jego liczn wit? Wszystko to nie ma
adnego znaczenia ani w obecnej chwili, ani w stosunku do mojej
osoby. [10,26] Wszak nie tylko kary nie bdzie si obawia
czowiek, ktry targnby si na mnie, lecz bdzie nawet ywi
nadziej, e u bandy otrw zyska saw i nagrod.
[11,26] W Miecie potrafi niebezpieczestwu zaradzi, bo atwo
si orientuj, skd wychodz, dokd id, co z prawej, a co z lewej
strony. Czy tak samo bdzie na apeniskich ciekach? Tam, nawet
jeli nie wpadn w zasadzk, ktr bardzo atwo przygotowa, jednak niespokojne myli zupenie nie pozwol mi skupi si na obowizkach posa. Ale zamy, e uniknem zasadzek, przedarem
si przez Apeniny - z Antoniuszem bez wtpienia musz si spotka i odby z nim rozmow. Jakie miejsce zostanie na ten cel wybrane? Jeeli poza obozem, ja, jak sdz, [] bezpieczny nie bd
[] (co do pozostaych, to ju ich sprawa). Znam szalestwo tego
czowieka, znam jego nieokieznan porywczo, nieokrzesanie i
zwyrodniay charakter, ktrego nawet wino nie agodzi. Gniewem i
szalestwem rozpalony wsplnie z bratem Lucjuszem, obmierzym
bydlakiem, zapewne nigdy nie utrzyma z dala ode mnie swych rk
bezbonych i splamionych zbrodni.
22

Wspomnienie wygnania. Cyceron pozostawa poza Rzymem przez sze

miesicy w 58 r. Powrci triumfalnie witany przez mieszkacw Miasta.

200

[11,27] Nie zapomniaem rozmw najwikszych wrogw i miertelnie pornionych ze sob obywateli. Konsul Gnejusz Pompejusz,
syn Sekstusa, w mej obecnoci - a byem wwczas w jego wojsku
wieo upieczonym onierzem - prowadzi midzy dwoma obozami rozmow z Publiuszem Wettiuszem Skatonem, wodzem Marsw. Pamitam, e na t rozmow przyjecha z Rzymu Sekstus
Pompejusz, brat konsula, m uczony i mdry. Kiedy go Skaton pozdrowi, zapyta: Jak mam ci nazwa?". Tamten odpar: Wedle
serca gociem, a wrogiem z koniecznoci". Bya to rozmowa rwnego z rwnym, najmniejszy strach, adne podejrzenia jej nie towarzyszyy, nienawi za bya umiarkowana, a to dlatego, e sprzymierzecy nie usiowali nam odebra praw obywatelskich, lecz
sami chcieli je otrzyma. Sulla ze Scypionem, jeden majc po swej
stronie kwiat arystokracji, drugi - naszych sprzymierzecw, midzy Kales i Teanum uzgadniali warunki i ustawy dotyczce wadzy
senatu, gosowania ludu i obywatelstwa.23 Chocia nie dotrzymano
zobowiza podjtych podczas tej rozmowy, jednak nie doszo do
uycia siy ani nawet do takiej groby. [12,28] Czy my pord
otrw Antoniusza bdziemy rwnie bezpieczni? Nie bdziemy, a
jeli niektrzy bd, wtpi, by mnie niebezpieczestwo nie
grozio.
Jeeli natomiast nie spotkamy si poza obozem, to gdzie dojdzie
do rozmowy? Do naszego obozu on nie przyjdzie nigdy, a my w
adnym wypadku nie udamy si do jego. Pozostaje wysa dania
na pimie i tak przyj odpowied. Zostaniemy wic w obozie. Na
wszystkie jego dania mam jedn odpowied, ktr wam teraz
przedstawi. Wyobracie sobie wic, e pojechaem, wrciem i
odbyem poselstwo. Wszystkie dania Antoniusza, gdy si wypowiem, przedo pod rozwag senatowi, wszak nie godzi si postpi inaczej, bo senat nie udzieli nam penomocnictw, jakich
zgodnie ze zwyczajem przodkw udziela si dziesiciu posom
zwykle po zakoczeniu wojny, ani w ogle nie otrzymalimy adnych polece od senatu.
Gdy podczas narady przedstawi swe zdanie, a - jak sdz - nie
obejdzie si bez sprzeciwu jakich posw, to czy nie powinienem
23

Kiedy przywdca optymatw, Sulla, wrci ze Wschodu w 83 r., ruszy z

Brundyzjum przeciw popierajcym Mariusza konsulom Gajuszowi Norbanowi
Bulbie i Lucjuszowi Korneliuszowi Scypionowi. Pokonawszy pierwszego pod
Kapu, rozpocz z drugim pertraktacje na temat gwnych punktw spornych,
dzielcych optymatw i popularw. Scypion pertraktacje zerwa, ale
opuszczony przez wojsko, ktre przeszo na stron Sulli, zosta wzity do
niewoli; pniej Sulla go uwolni.

201

si obawia, e rzesza nieobeznanych z polityk onierzy pomyli,

i odwlekam zawarcie pokoju? [12,29] Zacie, e mych rad nie
zgania nowo zacignite legiony, bo jeli chodzi o Legion Marsowy
i Legion IV, jestem absolutnie pewien, e spotkam si z pochwa
tych, co nie myl o niczym innym, jak o honorze i sawie. Ale czy
nie powinnimy ywi obaw co do weteranw? Nie mwi o
strachu, wszak sami nie chc go wzbudza. Jak przyjm moj
nieustpliwo? Przecie usyszeli wiele kamstw na mj temat,
wiele bzdur ludzie niegodziwi im nagadali. Wy jestecie najlepszymi wiadkami, e zawsze dziaaem na ich korzy, zabierajc gos
w senacie, wykorzystujc swj autorytet i wygaszajc mowy, lecz
oni wierz niegodziwcom, wichrzycielom, swoim towarzyszom.
Niewtpliwie s to ludzie dzielni, ale pomni na to, co zdziaali dla
wolnoci narodu rzymskiego i dla ratowania rzeczypospolitej - zbyt
hardzi i wszystkie nasze postanowienia oceniaj wedle wasnej siy.
[12,30] Nie obawiam si ich spekulacji, lkam si pierwszego
odruchu.
Jeli nawet unikn przedstawionych wczeniej, jake wielkich
niebezpieczestw, czy mylicie, e powrc z poselstwa bezpiecznie? Kiedy bowiem zgodnie ze swym zwyczajem obroni wasz
godno, dochowam wiary rzeczypospolitej i oka nieugito,
bd musia lka si nie tylko tych, ktrzy mnie nienawidz, lecz i
tych, ktrzy mi zazdroszcz. Niech wic moje ycie rzeczpospolita
dla siebie ustrzee i niech ono zostanie zachowane dla ojczyzny,
dopki czy to godno, czy natura pozwalaj. Oby mier przysza
jako wyrok losu lub - jeli wczeniej trzeba mi si z ni zmierzy niech jej towarzyszy sawa.
Skoro sytuacja tak si przedstawia, cho tego poselstwa rzeczpospolita, delikatnie mwic, sobie nie yczy, jednak - po otrzymaniu gwarancji bezpieczestwa, pjd. Ojcowie, w caej tej sprawie bd mia na wzgldzie nie to wasne bezpieczestwo, lecz
poytek pastwa. Uwaam, e skoro jest duo czasu po temu, musz wszystko naprawd jak najdokadniej rozway i zrobi to, co
uznam za najkorzystniejsze dla rzeczypospolitej.

202

FILIPIKA TRZYNASTA

[1,1] Ojcowie, na pocztku tej wojny, jak podjlimy przeciwko

niegodziwym obywatelom i otrom, baem si, by zdradliwa propozycja zawarcia pokoju nie ostudzia pragnienia odzyskania wolnoci. Sodkie jest bowiem samo sowo pokj", a rzecz sama rwnie
mia, co zbawienna. Zdaje si jednak, e ani ogniska domowe, ani
publiczne ustawy i prawa wolnoci nie mog by drogie czowiekowi, ktry znajduje przyjemno w waniach, rozlewie krwi
wspobywateli i w wojnie domowej. Uwaam, e takiego naley
wykluczy z grona ludzi, wypdzi poza granice natury ludzkiej.
Przeto jeli Sulla, Mariusz, bd obydwaj, jeli Oktawiusz, Cynna i
jeszcze raz Sulla, mody Mariusz i Karbon czy ktokolwiek inny
pragnli wojny domowej, uwaam ich za obywateli zrodzonych na
pohybel rzeczypospolitej. [1,2] Bo c ja mog powiedzie o tym
ostatnim,1 ktrego postanowie bronimy, przyznajc, e go susznie
zasztyletowano? W kadym razie nie ma nic bardziej odraajcego
od obywatela i czowieka, ktry pragnie wojny domowej, jeli w
ogle za obywatela i czowieka naley go uwaa.
Ojcowie, po pierwsze trzeba zwrci uwag na to, czy ze wszystkimi mona zawiera pokj, czy moe nieunikniona jest wojna, bo
pokj podpisany w trakcie jej trwania byby rwnoznaczny z
uchwaleniem niewoli. Kiedy Sulla naprawd zawiera pokj ze
Scypionem albo tylko udawa, e to czyni, nie byo powodw, by
wtpi, e stan pastwa bdzie znony, jeli obaj dojd do zgody.
Gdyby Cynna zechcia pojedna si z Oktawiuszem, ludzi w rzeczypospolitej nie ogarnby sza. Gdyby w czasie ostatniej wojny
1

Tj. o Cezarze.

203

Pompejusz spuci nieco ze swej surowoci, a Cezar z ambicji, dane by nam byo zachowa i trway pokj, i jak rzeczpospolit.
[2,2] Ale w obecnej sytuacji? Czy z Antoniuszami mona
zawrze pokj? Z Cenzorynem, Wentydiuszem, Trebelliuszem,
Besti, Nukul, Munacjuszem, Lentonem, Saks? Dla przykadu
wymieniem nieliczne nazwiska, sami dobrze znacie niekoczc
si list pozostaych i ich bestialstwo. [2,3] Dodajcie jeszcze
niedobitki przyjaci Cezara: Barbw Kasjuszw, Barbacjuszw,
Pollionw, dodajcie kumpli Antoniusza i jego kolekw od kostek
do gry: Eutrapelusa, Mel, Poncjusza, Celiusza, Krassycjusza,
Tyrona, Mustel, Petuzjusza. Pomniejszych pomijam, wymieniam
wodzw. Dochodz do nich onierze z Legionu Skowronkw i
pozostali weterani, wylgarnia sdziw trzeciej dekurii2 - oni
strwonili wasne dobra, dobrodziejstwa Cezara przejedli i maj
apetyt na nasze majtki. [2,4] Zaiste godna jest zaufania prawica
Antoniusza, ktr powyrzyna tylu obywateli! Pewne i wite
bdzie przymierze, jakie z Antoniuszami zawrzemy! Jeli je Marek
postanowi pogwaci, nieskazitelny Lucjusz niechybnie go od tego
odwiedzie. Jeeli znajd oni w Miecie miejsce dla siebie, dla
Miasta miejsce ju si nie znajdzie. Zamknijcie oczy i wyobracie3
sobie ich twarze, a szczeglnie Antoniuszw, ich chd, wzrok,
spojrzenie, sposb bycia, przyjaci otaczajcych ich zewszd i
tych postpujcych przed nimi. Poczujcie ich oddechy cuchnce
winem, usyszcie zniewagi i groby, jakie wypowiedz. Chyba e
przypadkiem sam pokj ich obaskawi i gdy przyjd do senatu,
przywitaj si piknie i przyjanie z kadym z nas porozmawiaj.
[3,5] Na bogw niemiertelnych, czy nie pamitacie, co mwilicie na ich temat? Obalilicie postanowienia Marka Antoniusza,
anulowalicie jego ustawy, stwierdzilicie, e zostay przeprowadzone przy uyciu siy i wbrew wrbom. Ogosilicie pobr do
wojska w caej Italii. Koleg w konsulacie Antoniusza i jego
wsplnika we wszystkich zbrodniach4 uznalicie za wroga. Jaki
pokj z nim teraz zawrzecie? Gdyby to by wrg zewntrzny, po
tym, co zaszo, z trudem, lecz jednak mona byoby paktowa. Morza, gry i poacie odlegych krain oddzielayby nas od niego. Nienawidzilibymy takiego kogo, ale nasze oczy by go nie oglday.
2

Zob. Cyceron (Phil. 1,8,20).

Zob. Cyceron (Phil. 11,3,7; 12,6,14).
4
Mowa o Dolabelli, ktry sprawowa z Antoniuszem konsulat w 44 r., po
mierci Cezara.
3

204

Ci pozostan w zasigu wzroku i jeli zdoaj, rzuc si nam do

garde. Jakimi bowiem zaporami zdoamy powstrzyma te krwioercze bestie?
Kto powie, e wynik wojny jest niepewny. Ale dzielni mowie,
jakimi by powinnicie, musz okaza mstwo - tyle przecie
mona - i nie wolno si lka choby pomyki losu. [3,6] Skoro za
od stanu tego wymaga si nie tylko dzielnoci, lecz i mdroci,
cho si zdaje, e jednego nie mona od drugiego oddzieli, to jednak je rozdzielmy. Dzielno nakazuje walczy, podsyca suszn
nienawi, pcha do boju, wzywa, by sprosta niebezpieczestwu.
C na to mdro? Mdro snuje ostroniejsze plany, przewiduje
przyszo, na wszelki sposb jest przezorna. C zatem dyktuje?
Wszak trzeba usucha mdroci i za najlepsze uzna to, co zostanie
postanowione z najwikszym jej udziaem. Jeli mi kae niczego
nie ceni nad ycie, nie naraa si na niebezpieczestwo, ucieka
przed wszelkim ryzykiem, zapytam j, czy take wtedy, gdy to
pocignie za sob niewol. Jeeli przytaknie, ja takiej mdroci nie
posucham, choby bya bardzo gboka. A jeli, przeciwnie,
odpowie: O ycie i ciao, o majtek i dobra rodzinne w ten sposb
masz si troszczy, by nie uwaa ich za waniejsze od wolnoci.
Zechciej z nich korzysta tylko w wolnej rzeczypospolitej i dla nich
nie rezygnuj z wolnoci, lecz dla niej je powi niczym okup
zoony bezprawiu" - wtedy gosu mdroci usucham i bd jej
posuszny jak bogu. [3,7] Przeto, jeli uda si zachowa wolno,
przyjwszy tych ludzi, to przezwycimy nienawi i zniemy
zawarcie pokoju, ale skoro nie moemy zazna godziwego pokoju,
pki oni s cali i zdrowi, radujmy si, e los da nam sposobno do
walki. Albo bdziemy si cieszy ze zwycistwa rzeczypospolitej,
gdy ich zabijemy, albo pokonani - niech Jowisz oddali t grob! przeyjemy, jeli nie we wasnym ciele, to przynajmniej w sawie
mstwa.
[4,7] Tymczasem Marek Lepidus, po raz drugi obwoany imperatorem, najwyszy kapan, czowiek wielce zasuony dla rzeczypospolitej w czasie ostatniej wojny domowej, zachca nas do
zawarcia pokoju. Ojcowie, nikt nie cieszy si u mnie wikszym
autorytetem ni Marek Lepidus, tak z powodu mstwa, jak dla
dostojestwa rodu. Dochodz tu i osobiste wzgldy, bo
wywiadczy mi liczne i cenne przysugi, rwnie ja co zrobiem
dla niego. Za jego najwiksze dobrodziejstwo poczytuj to, e
wykazuje dobr wol wobec rzeczypospolitej, ktra jest dla mnie
zawsze drosza od ycia. [4,8] Wszak swym autorytetem nakoni
do zawarcia pokoju znako-

205

mitego modzieca, syna wybitnego ma, Pompejusza Magnusa, i

bez uycia broni uwolni rzeczpospolit od najstraszniejszej groby
wojny domowej.5 Za owo dobrodziejstwo czuj si wzgldem
niego bardziej zobowizany, ni wwczas, gdybym atwo mg je
spaci, dlatego wniosem o przyznanie mu najwikszych zaszczytw, jakie przyzna mogem, w czym zgodzilicie si ze mn;
nigdy te nie przestaem pokada w nim duych nadziei i dobrze
si o nim wyraam. Rzeczpospolita wieloma wielkimi dowodami
mioci zwizaa ze sob Marka Lepidusa: pochodzi on ze
szlachetnego rodu, wszelkie zaszczyty i urzd najwyszego kapana
s jego udziaem, razem z bratem - jak przodkowie - ozdobi
Miasto licznymi budowlami,6 ma najcnotliwsz on, dzieci, jakich
kady by sobie yczy, majtek znaczny i niezbrukany krwi
obywateli. Nikt nie dozna gwatu z jego strony, a wielu ocalia
jego dobroczynno i miosierdzie. Taki wic m i obywatel moe
si pomyli w ocenie sytuacji, lecz w aden sposb nie wolno mu
zarzuca braku dobrej woli wobec rzeczypospolitej.
[4,9] Marek Lepidus chce pokoju. Wspaniale, jeli zawrze taki,
jak niedawno - na mocy ktrego rzeczpospolita bdzie oglda syna
Gnejusza Pompejusza i przyjmie go na swoje ono, i wemie w swe
objcia, uznajc, e wraz z nim sama sobie zostaa zwrcona. Oto
powd, dla ktrego uchwalilicie wystawienie przy mwnicy
posgu ze wspaniaym napisem i nieobecnemu przyznalicie prawo
do triumfu. Chocia bowiem wczeniej dokona przewietnych
czynw wojennych, godnych triumfu, nie mona mu byo przyzna
tego, czego nie przyznano Lucjuszowi Emiliuszowi, Emilianusowi
Scypionowi Afrykaczykowi Starszemu ani Mariuszowi, ani te
Pompejuszowi - wszak stoczyli wojny wiksze;7 ale za to, e bez
wrzawy doprowadzi do koca wojn domow przy pierwszej nadarzajcej si okazji, przyznalicie mu zaszczyty najwiksze.
[5,10]Czy uwaasz wic, Marku Lepidusie, e rzeczpospolita bdzie miaa w Antoniuszach takich obywateli, jak w osobie Pompe5

Pochwa Lepidusa Cyceron wygosi ju wczeniej; zob. Cyceron (Phil.

5,14,38-15,41).
6
Lepidus jako edyl (52) odbudowa wityni Diany na Awentynie, a jego
brat, Lucjusz Emiliusz Lepidus Paullus, wznis na Forum bazylik.
7
Lucjusz Emiliusz Paullus pokona krla Macedonii Perseusza (168),
Publiusz Korneliusz Scypion Emilianus Afrykaski Modszy zburzy
Kartagin (146) i Numancj (133), Publiusz Korneliusz Scypion Afrykaski
Starszy pobi Hannibala pod Zam (202), Mariusz - Cymbrw i Teutonw
(102-101), a Pompejusz - piratw (67) i Mitrydatesa (66), krla Pontu.

206

jusza? On odznacza si skromnoci, powag, umiarkowaniem i

prawoci; tamci za, a mwic o nich, nie wyczam adnego z
owej bandyckiej watahy, przepenieni s wszelakimi dzami,
skonni do zbrodni, najodwaniejsi w popenianiu wszystkich wystpkw. Zaklinam was, ojcowie, kto z was nie widzi tego, co Fortuna - sama, zgodnie z powiedzeniem, lepa - dostrzega? Utrzymujc w mocy postanowienia Cezara, jakich bronimy, by zachowa
zgod, otworzymy przed Pompejuszem drzwi jego domu i odkupi
go on za cen, za ktr naby go Antoniusz. Dom Pompejusza odkupi, powiadam, odkupi jego syn. Ile w tym goryczy! Lecz t
spraw dostatecznie dugo z blem opakiwalimy. Uchwalilicie,
e Pompejuszowi wypaci si tyle, ile z dbr jego ojca mg
roztrwoni zwyciski wrg. [5,11] Prosz rwnie, aby przez
wzgld na m zayo z Pompejuszem ojcem powierzono mi
przeprowadzenie tej sprawy, poniewa wymaga tego konieczno.
On wykupi ogrody, gmachy, posiadoci wiejskie, ktre
zawaszczy Antoniusz, a srebro, odzie, kosztowne tkaniny i wina,
roztrwonione przez tamtego hultaja, ze spokojem uzna za
przepade. Posiadoci w Albie i For-mii odzyska od Dolabelli,
rwnie dobra w Tuskulum odbierze Antoniuszowi. Anserw, co
teraz oblegaj Mutyn i osaczyli Decymusa Brutusa, trzeba
wypdzi z Falernu. By moe s i inni, i to liczni, lecz umknli
mej pamici. Twierdz te, e ci, ktrzy stoj po stronie naszych
wrogw, take oddadz dobra Pompejuszowe za tyle, za ile je
nabyli. [5,12] Sigajc po jakkolwiek ich czstk, wykazali duy
brak powcigliwoci, by nie powiedzie, e - zuchwao. Kto
mgby co dla siebie zatrzyma, skoro pastwo odzyska tak
znakomitego ma, ich waciciela? Czy nie zwrci ich ten, co
pilnuje schedy swego pana jak smok strzegcy skarbu - niewolnik
Pompejusza, wyzwoleniec Cezara, ktry dziery w posiadaniu Pole
Lukaskie? Co do siedmiuset milionw sestercw, ktre, ojcowie,
obiecalicie owemu modziecowi, ich zwrot przeprowadcie tak,
by si zdawao, e synowi Gnejusza Pompejusza przekazujecie
majtek ojca. Tyle zdziaa senat, a reszty nard rzymski dokona
dla tego rodu, ktry niegdy oglda w rozkwicie. Sekstus otrzyma
przede wszystkim miejsce w kolegium augurw, zajmowane przez
jego ojca. Sam zgosz jego kandydatur na ten urzd, aby da
synowi to, co od ojca otrzymaem.8 Ktrego z nich ochoczo
wybierze sobie na augura Jowisz Najlepszy Najwikszy (wszak
jego woli wykadowcami i gosicielami nas ustanowiono), ktrego z
nich chtniej za8

O otrzymanym na wniosek Pompejusza auguracie zob. Cyceron (Phil.

2,2,4).

207

twierdzi nard rzymski: Pompejusza czy Antoniusza? Mnie zaiste

wydaje si, e z woli bogw niemiertelnych los zechcia, by - bez
pogwacenia prawomocnych postanowie Cezara - syn Gnejusza
Pompejusza mg odzyska i godno, i majtek ojca.
[6,13] Uwaam, ojcowie, e nie naley pomin milczeniem nawet tego, co oznajmiaj nam znakomici mowie, posowie Lucjusz Paulus, Kwintus Termus i Gajusz Fanniusz, ktrych sta i
niezmiennie dobr wol w sprawach pastwa doskonale znacie.
Ot donosz, e zboczyli z drogi, eby w Massylii spotka si z
Pompejuszem. Dowiedzieli si od niego, e mgby w penej gotowoci wraz ze swymi wojskami ruszy pod Mutyn, gdyby nie
obawia si rozdrani weteranw.9 Jest prawdziwie synem swego
ojca, ktry mdroci wykazywa si nie mniej czsto ni dzielnoci. Zdajecie wic sobie spraw z tego, e ma zapa, a roztropnoci
te mu nie brakuje.
Marek Lepidus rwnie powinien dooy wszelkich stara, aby
nie zdawao si, e postpuje bardziej zuchwale, ni mu na to pozwalaj jego obyczaje. [6,14] Jeeli bowiem straszy nas wojskiem,
to chyba nie pamita, e wojsko naley do senatu i narodu rzymskiego, do caej rzeczypospolitej - nie do niego. Pono moe go
uy jako swojego. C z tego? Czy szlachetni mowie winni
czyni wszystko, co mog, take jeli jest to haniebne lub zgubne i
robi tego absolutnie nie byoby wolno? A czy jest co bardziej
haniebnego, wstrtnego albo niegodziwego, ni przeciwko senatowi, obywatelom, przeciw ojczynie prowadzi wojsko? Co godne
wikszej nagany, ni czyni to, co niedozwolone? Skoro dozwolonym nazywamy postpowanie zgodne z ustawami, obyczajami
przodkw i prawem, to nikomu nie wolno prowadzi wojska przeciwko ojczynie. Nie wolno kademu robi tego, co kto moe, a jeeli co nie spotyka si ze sprzeciwem, to jeszcze nie znaczy, e
jest dozwolone. Lepidusie, wszak ojczyzna daa ci wojsko, jak
twoim przodkom, po to, by jej broni! Z nim bdziesz gromi
wroga, granice pastwa rozszerza, a senatu i narodu rzymskiego
usuchasz, gdy ci moe do czego innego powoa.
[7,15] Jeli tak uwaasz, Marku Lepidusie, jeste najwyszym
kapanem, prawnukiem najwyszego kapana Marka Lepidusa.10
Je9

Mowa o weteranach Cezara, ktrzy przeszli na stron Oktawiana; zob.

Cyceron (Phil. 1,2,6; 10,7,15.9,19; 11,14,37-15,39; 12,12,29-30).
10
Lepidus, do ktrego zwraca si Cyceron, by praprawnukiem
wspomnianego Lepidusa, konsula w 187 r.

208

eli za sdzisz przeciwnie, e ludziom tyle wolno, ile mog, uwaaj, aby si nie zdao, e wolisz i za obcym, i to wieym przykadem, a nie za pradawnym i do rodu nalecym. Jeli chcesz, posu si tu swym autorytetem, nie uywajc wojska, co znacznie
bardziej pochwalam, jednak zastanw si, czy to rzeczywicie konieczne. Cho cieszysz si duym autorytetem, przynalenym mowi szlachetnemu, niemniej senat nie lekceway sam siebie i naprawd nigdy nie wykazywa wikszej powagi, staoci i mstwa.
Wszyscy paamy dz odzyskania wolnoci i niczyje wpywy nie
zdoaj ugasi tak pomiennego zapau senatu i narodu rzymskiego.
Nienawidzimy, przepenieni gniewem walczymy,11 nie uda si nam
broni z rk wytrci. Nie usuchamy sygnau do odwrotu ani gosu
odwoujcego wojn. ywimy najlepsze nadzieje. Wolimy
cierpie najwiksze trudy, ni popa w niewol. [7,16] Cezar wystawi armi niezwycion, dwaj mni konsulowie z wojskami
stoj w pogotowiu, nie brak nam rnorodnej i znacznej pomocy ze
strony konsula desygnowanego, Lucjusza Pianka. Toczy si walka
o ycie Decymusa Brutusa. Jeden chory na gow gladiator ze
zgraj najgorszych otrw prowadzi wojn z ojczyzn, z bogami
Penatami, z ogniskami i otarzami domowymi, z czterema konsulami.12 Jemu mamy ustpi, jego warunkw sucha, czy uwierzymy, e z nim mona zawrze pokj?
[8,16] Istnieje pono niebezpieczestwo, e przegramy. Nie boj
si, e sam siebie miaby zdradzi czowiek,13 ktry cieszy si
swym przeogromnym majtkiem tylko wtedy, gdy pozostaj przy
yciu dobrzy. Dobrzy obywatele s tacy przede wszystkim z natury,
ale pomaga im w tym te majtek. W interesie wszystkich ley, by
pastwo byo w dobrym stanie, lecz w przypadku tych, ktrym si
w yciu poszczcio, bardziej si to rzuca w oczy. Kt mia
wicej szczcia od Lepidusa (o czym mwiem wczeniej), kto ma
zdrowszy ni on rozsdek? Podczas Luperkaliw nard rzymski
widzia jego smutek i zy. [8,17] Widzia, jak by przybity i
poruszony, gdy Antoniusz, zakadajc Cezarowi koron, wola by
Cezara niewolnikiem ni koleg w urzdzie. Uwaam, e za ten
jeden czyn Antoniusz zasuguje na wszelk kar, nawet gdyby
mg si po11

NIENAWIDZIMY, PRZEPENIENI GNIEWEM WALCZYMY (odimus, irati

pugnamus) - zob. Lucyliusz (4,156): odi [...], iratus pugno".
12
Czterej konsulowie to Hircjusz i Pansa oraz desygnowani na rok 42 Decymus Brutus i Lucjusz Plankus.
13
Cigle mowa o Lepidusie.

209

wstrzyma od popenienia pozostaych zbrodni i otrostw. Jeli ju

sam chcia by niewolnikiem, dlaczego nam pana narzuca? I skoro
sam w dziecistwie14 znosi dze ludzi, ktrzy w stosunku do
niego postpowali jak tyrani, czy take dla nas i dla naszych dzieci
musia szykowa pana i tyrana? Kiedy za zabito tamtego czowieka, sta si wobec nas tym, czym chcia, aeby by tamten.
[8,18] Czy w jakiej krainie barbarzyskiej znajdzie si tak plugawy i okrutny tyran, jakim w tym Miecie jest Antoniusz, otoczony
uzbrojonymi barbarzycami? Za panowania Cezara przychodzilimy do senatu jeli niejako ludzie wolni, to przynajmniej bezpieczni. Za tego herszta piratw - co ja go bd nazywa tyranem! - te
krzesa zajmowali Iturejczycy. Popdzi nagle do Brundyzjum, aby
stamtd z wojskiem w kwadrat uszykowanym podej pod Miasto.
Krwi najdzielniejszych onierzy zbryzga Suess, znakomite
miasto, teraz zacne municypium, a niegdy koloni. W Brundyzjum, w objciach nie tylko najbardziej chciwej, lecz i najokrutniejszej ony wymordowa najlepszych centurionw Legionu Marsowego. Z jak pasj szaleniec ruszy stamtd przeciw Miastu, to
jest, by dokona rzezi wszystkich porzdnych ludzi! Sami bogowie
niemiertelni zesali wwczas nieoczekiwan pomoc, gdymy si
jej najmniej spodziewali. [9,19] Niewiarygodne i boskie mstwo
Cezara powstrzymao bowiem okrutne i szalecze ataki tego otra.
On myla, e w swych edyktach szkaluje Cezara, a nie poj, e cokolwiek faszywego powie na temat najcnotliwszego modzieca,
oywi pami rzeczywistej haby wasnego dziecistwa. Z jakime orszakiem, czy oddziaem raczej, wkroczy do Miasta! Na prawo
i lewo wrd jku narodu rzymskiego grozi wacicielom, wyznacza domy, jawnie obiecywa swoim, e pomidzy nich Miasto
rozdzieli. Wrci do wojsk i wtedy miao miejsce owo zgubne
zgromadzenie w Tyburze. Potem znw do Miasta pobieg. Obrady
senatu na Kapitolu. Jaki byy konsul mia na jego zlecenie zaproponowa uchwa o koniecznoci ukrcenia poczyna modzieca,
a tu nagle wiadomo o Legionie IV. e Legion Marsowy zaj
Alb, to wiedzia. Poruszony, zrezygnowa z pomysu wniesienia
pod obrady senatu sprawy Cezara, Miasto opuci nie ulicami, lecz
zaukami, w paszczu wojskowym. Tego samego dnia przeprowadzi niezliczone uchway senatu, ktre do publicznego skarbca zaniesiono wrcz szybciej, ni je zapisano. [9,20] Z Miasta nie
podr,
14

Na temat kompromitujcych faktw z dziecistwa Antoniusza zob.

Cyceron (Phil. 2,18,44-46).

210

lecz popieszna ucieczka do Galii. Pewnie myla, e ciga go Cezar z Legionem Marsowym, z Legionem IV, z weteranami, o ktrych ze strachu mwi nie mg. Wdzierajcemu si do Galii zagrodzi drog Decymus Brutus, bo wola sam rzuci si w wir
wojny, ni by ten szed dalej lub si wycofa, a gdy mimo to dalej
si wyrywa, da mu Mutyn, aby jego sza okiezna. Kiedy Antoniusz szacami j otoczy, rowami okopa i ani dostojestwo kwitncej kolonii, ani godno konsula desygnowanego nie odstraszyy
go od tej strasznej zbrodni, wwczas - kln si na was, na nard
rzymski i wszystkich bogw, co Miasta strzeg - wbrew mej woli i
przy moim sprzeciwie trzech mw konsularnych wysano jako
posw do herszta otrw i gladiatorw. [9,21] Czy y kiedy taki
barbarzyca, taki potwr, takie zwierz? Nie wysucha, nie odpowiedzia i wzgardzi, za nic uzna nie tylko posw tam obecnych,
lecz w o wiele wikszym stopniu nas, ktrzy ich wysalimy. Jakiego przestpstwa, jakiej zbrodni nie dopuci si pniej ten otr?
Oblega mieszkacw naszej kolonii, wojsko narodu rzymskiego,
imperatora konsula desygnowanego, pustoszy pola najlepszych
obywateli. Wrg najbardziej plugawy wszystkim dobrym grozi
krzyem15 i torturami. [10,21] Z nim, Marku Lepidusie, mona zawrze pokj? Wydaje si, e rzeczypospolitej nie zadowoli nawet
najsrosza kara, ktra by go spotkaa.
[10,22] Jeli dotd kto mg powtpiewa, e ten stan i nard
rzymski nie mog mie nic wsplnego z ow niebezpieczn besti,
niech wreszcie pozbdzie si zudze, poznawszy list, jaki wanie
dostaem od konsula Hircjusza. Gdy go wam bd czyta, opatrujc
poszczeglne zdania krtkim komentarzem, prosz, ojcowie, bycie
mnie, jak dotd, uwanie suchali.
Antoniusz do Hircjusza i Cezara". Nie nazywa siebie imperatorem ani Hircjusza konsulem, ani Cezara propretorem: to oczywiste, e wola zrezygnowa z przywaszczonego sobie tytuu, ni
tamtym nalene przyzna. Dowiedziawszy si o mierci Gajusza
Treboniusza, nie bardziej ucieszyem si, ni zasmuciem". Zobaczcie, co go - jak mwi - uradowao i co zasmucio, a atwiej o
pokoju podyskutujecie. Trzeba si cieszy, bo poniesion kar
zbrodniarz odpaci prochom i szcztkom wielkiego ma; i tak oto
ujawnia si wola bogw, e nim rok upyn, jeden ojcobjca ponis kar, a nad innymi ona zawisa". O Spartakusie - jake ina15

Kara mierci przez powieszenie na krzyu bya zarezerwowana dla

niewolnikw i podobnie jak tortury uchodzia za haniebn.

211

czej ci nazwa? - rozwaajc twe nikczemne zbrodnie, zdaje si,

e mona byo znosi Katylin. Miae czelno napisa, e trzeba
si cieszy, bo Treboniusz ponis kar? Treboniusz zbrodniarzem?
Jakiej zbrodni si dopuci, jeli nie tej, e w idy marcowe uchroni
ci od mierci, ktra ci si naleaa?16 [10,23] Oto z czego si
cieszysz. Zobaczmy, co przynioso smutek: aowa naley, e
senat uzna Dolabell za wroga narodu rzymskiego, bo morderc
zabi, i e - jak si zdaje - narodowi rzymskiemu droszy syn
bazna ni Gajusz Cezar, ojciec ojczyzny". Czego aujesz? e Dolabella uznany za wroga? A nie rozumiesz, e za wroga uznano ciebie, w caej Italii ogaszajc pobr do wojska, wysyajc konsulw,
czczc Cezara zaszczytami, wreszcie przywdziewajc wojskowe
paszcze? Czego wic jczysz, zbrodniarzu, e senat uzna Dolabell za wroga? Ty senat zupenie lekcewaysz, a mimo to toczysz
wojn, eby ten najwyszy stan doszcztnie wyniszczy, po nim
za resztki dobrych oraz wszystkich bogatych obywateli. Treboniusza nazywa synem bazna, jakbymy nie znali jego ojca, znamienitego rzymskiego ekwity. Ma czelno gardzi niskim stanem drugiego czowiek, ktry z Fadi spodzi dzieci!
[11,24] Jake za smutne, Aulusie Hircjuszu, e ty, uczczony
przez Cezara, ktry uczyni ci tak wielkim, e a sam si nadziwi
nie moesz..."17 Nie mog zaprzeczy, e Cezar przyzna Hircjuszowi oznaki czci, lecz one czerpi swj blask z mstwa i roztropnoci, ktrym s dane na ozdob. Ty za nie moesz zaprzeczy, e
ten sam Cezar i tobie przyzna oznaki czci, a kime byby, gdyby
ci on tak wielu ich nie przyzna? Dokd doprowadzioby ci to
twoje mstwo i jake szlachetne urodzenie? Cae ycie spdziby
w domach publicznych, knajpach, na hazardzie i pijatykach, co
zreszt czynie, gow i rozum kadc na onach komediantek.
I ty, chopcze..." Chopcem nazywa tego, ktrego nie tylko jako
ma, ale jako bardzo dzielnego ma pozna i jeszcze pozna. To
to okrelenie wieku, lecz najmniej stosowne w ustach czowieka
swym szalestwem temu chopcu torujcego drog do sawy. ... co
wszystko nazwisku zawdziczasz..." Owszem, zawdzicza i
wspaniale si ze zobowizania wywizuje. [11,25] Jeli bowiem
tamten by, jak go nazywasz, ojcem ojczyzny -ja wiem, co o tym
myle - dlaczego nie bardziej ojcem jest ten, ktremu zawdzi16
17

Zob. Cyceron (Phil. 2,14,34).

Hircjusz by plebejuszem i homo novus.

212

czamy ycie uratowane z twych rk, skalanych najwikszymi

zbrodniami? ... doprowadzie do tego, e na mocy prawa potpiono Dolabell..." Zaiste haniebna to dziaalno, bo ma na celu
obron wadzy najzacniejszego stanu przed szalestwem najbardziej okrutnego gladiatora! ... i t czarownic18 chcesz uwolni z
oblenia". Masz czelno nazywa czarownic ma, co znalaz
lekarstwo na twoje trucizny? Nowy Hannibalu - nazwabym ci innym mianem, gdyby kto by od niego bardziej szczwany - tak
Brutusa oblegasz, e sam si znalaze w obleniu i choby
chcia, nie zdoasz si stamtd wywika. Jeli wycofasz si, wszyscy zewszd rzuc si na ciebie, gdy zostaniesz, ugrzniesz tam na
dobre. Zgoa susznie nazywasz czarownic czowieka, ktry, jak
widzisz, uwarzy ci obecn zagad.
[11,26] I doprowadzilicie do tego, e tak w si wzroli Kasjusz
i Brutus". Mona by pomyle, e mwi o Cenzorynie albo Wentydiuszu czy o samych Antoniuszach, bo dlaczego senatorowie
mieliby nie chcie, aby w si uroli mowie nie tylko najlepsi i
najszlachetniejsi, lecz take cile z nimi zczeni, aby broni rzeczypospolitej? Bez wtpienia na obecne wydarzenia patrzycie tak
samo jak na przesze". Na jakie to? Obz Pompejaski19 nazywalicie senatem". [12,20] A moe raczej twj obz mielibymy
nazywa senatem? Oczywicie, ty w nim jeste mem
konsularnym, cho cay twj konsulat wymazano ze wszystkich
pomnikw. Jest tam dwch pretorw,20 co bez powodu wtpi, e
co im przypadnie w udziale - my przecie bronimy dobrodziejstw
Cezara. Wrd byych pretorw s Filadelfus Anniusz i nieskalany
Galliusz, midzy byymi edylami Bestia - worek treningowy dla
mych puc i gosu,21 Trebelliusz - patron rzetelnoci, co oszuka
wierzycieli, i Celiusz - czowiek zrujnowany i chory, oraz podpora
przyjaci Antoniusza - Kotyla Wariusz, ktrego Antoniusz dla
zabawy rozkazywa niewolnikom pastwowym siec batami na
uczcie. Dalej byli septemwirowie: Lenton i Nukula, no i Lucjusz
Antoniusz - ulubieniec i przedmiot mioci narodu rzymskiego. W
miejscu przeznaczonym dla trybunw mamy najpierw dwch
desygnowanych:
18

Tj. Decymusa Brutusa.

Antoniusz stwierdzi, e obozy Hircjusza i Oktawiana to kontynuacja
stronnictwa pompejaskiego.
20
Wspomniani pretorzy to Lucjusz Marcjusz Cenzorynus i Publiusz
Wentydiusz Bassus.
21
Cyceron sze razy broni Besti w sdzie; zob. Cyceron (Phil. 11,5,11).
19

213

Tullus Hostyliusz, co mia pene prawo wypisa swe imi na bramie - to przez ni ucieka, opuciwszy swego wodza, ktrego nie
mg wyda wrogom;22 drugi trybun desygnowany to niejaki Instejusz - przedni, jak mwi, rozbjnik, jednak donosz o nim, e w
Pizaurum by aziebnym niekpanym w gorcej wodzie. [12,27] Po
nich id dawni trybunowie z Tytusem Plankiem23 na czele, co
nigdy nie podpaliby kurii, gdyby senat miowa. Skazany za t
zbrodni, uzbrojony powrci do Miasta, skd go na mocy prawa
wygnano. Licznych do niego podobnych spotkao to samo. Dziwne
jednake jest to, e na owym Planku nie sprawdzio si powiedzenie, i nie umrze, jeli mu ng nie poami24 - nogi mu poamali, a
yje; to jednak uznajmy za jedn z licznych zasug Akwili.
[13,27] W obozie Antoniusza jest rwnie Decjusz, pochodzcy,
jak mniemam, z Decjuszw Musw, skoro podskubuje25 prezenty
Cezara. Tak oto dziki owemu zacnemu mowi po dugiej przerwie przywoano pami o Decjuszach. Jake mgbym pomin
Decydiusza Saks, czowieka z koca wiata sprowadzonego po to,
bymy w roli trybuna ludowego mogli oglda kogo nigdy niewidzianego jako obywatela? [13,28] Jest tam te drugi Sasema, ale
wszyscy oni s tak bardzo do siebie podobni, e mi si myl ich
imiona. Nie wypada te pomin kwestora Ekstytiusza, brata Filadelfa, by si nie zdawao, e zazdroszcz Antoniuszowi, przemilczajc modzieca tak znamienitego. No i niejaki Azyniusz, senator
na wasne yczenie, co sam siebie wybra. Zobaczy otwart po
mierci Cezara kuri, zmieni buty26 i natychmiast zosta senatorem.
Sekstusa Albezjusza nie znam, ale nie spotkaem adnego tak
bezczelnego garza, co twierdziby, e nie jest on godny senatu Antoniusza. Sdz, e niektrych pominem, jednak o tych, co
przyszli mi do gowy, milcze nie mogem. Ufajc temu senatowi,
Antoniusz gardzi senatem Pompejaskim, w ktrym byo nas
dziesiciu m22

Trybun desygnowany Tullus Hostyliusz najprawdopodobniej opuci

oblonego w Mutynie Brutusa i przeszed na stron Antoniusza. Bram, przez
ktr uciek, nazwano na pamitk tej zdrady bram Hostyliusza".
23
Cyceron wspomina ju Pianka podpalacza (Phil. 6,4,10).
24
W powiedzeniu tym zawarta jest sugestia, e Plankus umrze na krzyu skazanym na ukrzyowanie amano nogi, by przypieszy mier; o amaniu
ng Pianka zob. Cyceron (Phil. 11,6,14).
25
Przydomek rodowy tej gazi Decjuszw - Mus (l. mn. Mures), jest
przydomkiem mwicym: mus 'mysz'.
26
ZMIENI BUTY (mutavit calceos) - tyle co 'zosta senatorem'; senatorowie
nosili czerwone buty z wyszyt na nich liter P -p[ater conscriptus].

214

w konsularnych. Gdyby wszyscy oni yli, na pewno nie byoby

tej wojny, zuchwao ulegaby powadze. [13,29] Jak wielk pomoc suyliby pozostali, mona pozna na moim przykadzie: mimo
e jako jedyny z wielu pozostaem przy yciu, przy waszej pomocy
zdoaem przeama i skruszy zuchwao zbja ju taczcego z
radoci.
[14,29] C to za niepowetowana strata, e los dopiero co zabra
nam Serwiusza Sulpicjusza, a przedtem jego koleg, Marka Marcellusa - jacy to byli obywatele, jacy mowie! Z pewnoci senat
Pompejaski, majc znakomitych konsularw, nie byby godzien
pogardy, gdyby rzeczpospolita moga zachowa dwch konsulw,27
rozmiowanych w ojczynie, razem wypdzonych z Italii, gdyby
zachowaa znakomitego wodza Lucjusza Afraniusza i Publiusza
Lentulusa, obywatela wyrniajcego si zarwno we wszelkich
innych sprawach, jak i w trosce o moje ocalenie,28 rwnie Marka
Bibulusa, ktrego stao w sprawach pastwa zawsze susznie
wychwalano, oraz znakomitego obywatela Lucjusza Domicjusza,
gdyby nie stracia Appiusza Klaudiusza, obdarzonego na rwni
szlachetnym urodzeniem i dobr wol i Publiusza Scypiona,
przesawnego ma podobnego do przodkw, [14,30] C byoby
bardziej sprawiedliwe, co lepsze dla rzeczypospolitej: eby y
Gnejusz Pompejusz czy licytator jego dbr - Antoniusz? Jacy tu
mowie zasiadali w miejscu nalenym pretorom! Pierwszy midzy
nimi Marek Katon, co nawet wrd wszystkich narodw prym
wiedzie pod wzgldem cnoty. Po c mam wspomina pozostaych
przesawnych mw? Znacie wszystkich. Bardziej si obawiam,
bycie mnie nie uznali za zbyt rozwlekego, gdy bd mnoy ich
nazwiska, ni za niewdzicznego, gdy niektre pomin. Jakich ten
senat mia byych edylw, trybunw, kwestorw! Nie trzeba tu
niczego wicej mwi Tak wielka bya godno senatorw i tylu
ich byo, e ci, co nie udali si do obozu Pompejusza, potrzebowali
wakiego usprawiedliwienia. Teraz listu cig dalszy - posuchajcie.
[15,30] Za wodza mielicie pokonanego Cycerona". Tym chtniej sowa wdz" sucham, e on wbrew swej woli je wypowiedzia, a o pokonanego" zupenie nie dbam. Zgodnie z moim prze27

Mowa o konsulach z 49 r., Gajuszu Klaudiuszu Marcellusie i Lucjuszu

Korneliuszu Lentulusie Krusie, ktrzy opucili Rzym, chronic si przed
Cezarem w obozie Pompejusza.
28
Publiusz Korneliusz Lentulus Spinter, konsul z 57 r., przyczyni si do
odwoania Cycerona z wygnania.

215

znaczeniem bez rzeczypospolitej nie mog ani zwyciy, ani zosta pokonany. Wojskami obsadzilicie Macedoni". I wydarlimy
j twemu nieodrodnemu bratu.29 Afryk powierzylicie wzitemu
dwukrotnie do niewoli Warusowi".30 Tu mu si zdaje, e droczy si
z bratem Gajuszem.31 Do Syrii wysalicie Kasjusza". Nie
pojmujesz zatem, e caa ziemia stoi otworem dla tej sprawy, a ty
poza swymi obwarowaniami nie masz gdzie nogi postawi? [15,31]
Pozwolilicie, by Kaka sprawowa trybunat". A jake inaczej?
Niczym Marullusa, niczym Cezetiusza mielimy z pastwa usun
czowieka, dziki ktremu osignlimy to, e odtd nie moe doj
do takiego gwatu i do wielu podobnych? Odebralicie Luperkom
dochody przyznane im przez Cezara".32 Ma czelno mwi o
Luperkach i nie wzdraga si przypomina owego dnia,33 w ktrym
pijany, namaszczony wonnociami, way si na golasa zachca
do niewoli paczcy nard rzymski? Moc uchway senatu
zlikwidowalicie kolonie weteranw zaoone zgodnie z prawem".
My je zlikwidowalimy czy przeciwnie - usankcjonowalimy
ustaw zatwierdzon na korniej ach centurialnych? Zastanw si,
czy nie ty pozbawie nadziei weteranw - jednak tylko tych, co ju
wczeniej stali si desperatami - i nie doprowadzie ich do
sytuacji, z ktrej, jak sami ju czuj, nie ma wyjcia.
[15,32] Obiecalicie mieszkacom Massylii, e oddacie to, co
im zgodnie z prawem wojny odebrano".34 Ja niczego o prawie
wojny nie powiem, mona by o tym zaiste z atwoci rozprawia,
ale czy warto - zwrcie jednak, ojcowie, uwag, jakim wrogiem
pastwa od chwili urodzenia jest Antoniusz, skoro tak zacicie
nienawidzi tego miasta, bo wie, e ono zawsze byo wielkim
przyjacielem rzeczypospolitej. [16,32] Twierdzicie, e adnego
pompejaczyka, ktry osta si przy yciu, nie obowizuje ustawa
Hircjusza". Kto, pytam, jeszcze w ogle wspomina ustaw
Hircjusza? Sdz, e jej nie mniej auje sam autor ni ci, ktrych
dotyczya. Moim zda29

Kiedy 28 listopada 44 r. Antoniusz na komicjach uzyska zamian

przyznanej mu prowincji Macedonii na Gali Przedalpejsk, Macedonia
przypada Gajuszowi Antoniuszowi, ale senat na posiedzeniu 20 grudnia
odebra mu j i przyzna Markowi Brutusowi.
30
Mowa o Sekstusie Kwintyliuszu Warusie.
31
Gajusz Antoniusz rwnie dwa razy trafi do niewoli.
32
W 44 r. Cezar rozszerzy kolegium Luperkw, dodajc kapanw, ktrzy
mieli sprawowa kult Luperka ku czci Cezara (Luperci Iuliani).
33
Tj. 15 lutego 44 r.
34
O sprawie Massylii zob. Cyceron (Phil. 8,6,18-19).

216

niem absolutnie nie godzi si tego nazywa ustaw, a choby ni

byo, nie powinnimy uwaa tej ustawy za dzieo Hircjusza. Pienidzmi Apulejusza uposaylicie Brutusa".35 Jake to? Ktry dobry obywatel odczuwaby al, gdyby rzeczpospolita we wszystkie
swe bogactwa uzbroia wybitnego ma? Przecie on bez pienidzy
nie zdoaby wyywi wojska, a bez wojska nie mgby pojma
twego brata.
[16,33] Pochwalilicie fakt, e Petreus i Menedemus, obdarowani obywatelstwem przez Cezara i jego gocie, dali karki pod topr".
Nie pochwalilimy tego, o czym nawet nie syszelimy. W czasie
tak wielkiego zamtu w pastwie mielimy myle tylko o tych
dwch zbirach-Greczynkach? Nic was nie obchodzio, e
Teopomp, nagi, wygnany przez Treboniusza, musia ucieka do
Aleksandrii". Jake wielkiej zbrodni dopuci si senat! Nie zatroszczylimy si o Teopompa, czowieka wybitnego. Kt wie i
kogo to zajmuje, w jakim miejscu na ziemi przebywa, co porabia,
czy yje, czy umar? W obozie widzicie Serwiusza Galb, co trzyma za pasem w sztylet". Na temat Galby, ktry jest bardzo dzielnym i niewzruszonym obywatelem, nic ci nie odpowiem, bo kiedy
on przyjdzie do ciebie, udzieli ci odpowiedzi sam osobicie oraz jego sztylet, przez ciebie win obarczony. Moich onierzy i weteranw zgromadzilicie po swojej stronie, rzekomo, aby zgubi tych,
co zamordowali Cezara, i gdy niczego nie podejrzewali, skonilicie ich, aby opowiedzieli si przeciwko swemu kwestorowi,
dowdcy i towarzyszom broni". Ale jasne, e oszukalimy ich i
zwiedli: nie wiedziay Legiony Marsowy i Legion IV ani weterani
nie mieli pojcia, co si dzieje. Nie poszli broni powagi senatu i
wolnoci narodu, lecz chcieli mci mier Cezara, ktr wszyscy
uwaali za wyrok losu. Naturalnie chcieli, eby ty by cay i zdrowy, szczliwy i w peni si. [17,34] O, jake aosny jeste, take z
tego powodu, e nie dostrzegasz rozpaczliwego pooenia, w jakim
si znalaze! Lecz posuchajcie o zbrodni najwikszej.
Czeg wreszcie nie pochwalalicie ani sami nie uczynilicie
takiego, co uczyniby, gdyby oy..." Kto? Przytoczy zapewne
przykad jakiego zbrodniarza. ... sam Gnejusz Pompejusz..." O,
jaka to haba, e naladowalimy Gnejusza Pompejusza! ... albo
jego syn, gdyby tylko by w stanie". Bdzie w stanie -wierz mi! W
najbliszych dniach powrci do domu i do ogrodw ojca.
35

O wsppracy Brutusa z Apulejuszem zob. Cyceron (Phil. 10,11,24).

217

Na koniec twierdzicie, e nie moe by pokoju, jeli nie wypuszcz z oblenia Brutusa albo zboa mu nie dam". Inni tak
twierdz, ja za uwaam, e nawet gdyby tak postpi, nigdy Miasto pokoju z tob nie zawrze. Czy popieraj to weterani, ktrzy
wci jeszcze nie zdecydowali, po ktrej stan stronie?" Moe dowodem braku decyzji ma by to, e rozpoczli walk ze swym wodzem i peni zapau zgodnie go zaatakowali? [17,35] Wy przyszlicie po to, aby ich zepsu swymi pochlebstwami i darami". Czy
jednak wypada mwi o zepsuciu w wypadku tych, co dali si
przekona do prowadzenia najsuszniejszej wojny z wrogiem najbardziej plugawym? Oblonym onierzom przychodzicie z pomoc. Nie mam nic przeciwko temu, by zachowali ycie i poszli,
dokd zechc, jeeli tylko pozwol, eby ponis mier ten, ktry
na ni zasuy". Jaka wspaniaomylno! Korzystajc wreszcie z
askawoci Antoniusza, onierze opucili swego wodza i wielce
przeraeni przeszli na stron wroga. Gdyby nie musia z nimi walczy, Antoniusz pierwej zoyby ofiar zmaremu koledze, zanim
j swemu wodzowi zoy Dolabella.
[17,36] Piszecie,36 e w senacie mwiono o zgodzie i wysano
piciu posw konsularnych.37 Trudno uwierzy, by w czymkolwiek z umiarem i po ludzku postpili ludzie, ktrzy postanowili
mnie doprowadzi do zguby, gdy przedstawiaem im bardzo godziwe warunki, gotw nawet z nich czciowo si wycofa. Mao te
jest prawdopodobne, by ci, co uznali Dolabell za wroga, bo susznie postpi, mogli uszanowa nas, ktrzy si z nim zgadzamy".
Czy nie do wyranie przyznaje si do wspudziau we wszystkich przestpstwach Dolabelli? Nie widzicie, e wszystkie zbrodnie
wypywaj z jednego rda? On sam wreszcie wywodzi, i to do
subtelnie, e ludzie, ktrzy uznali Dolabell za wroga, bo susznie
postpi - tak si bowiem wydaje Antoniuszowi - nie mog
przebaczy czowiekowi z tamtym si zgadzajcemu.
[18,37] Co zrobi z czowiekiem, ktry w licie przekazuje
pamici potomnych, i umwi si z Dolabella, e ten zabije
Treboniusza i - jeli zdoa - take Brutusa i Kasjusza, poddawszy
ich pierwej torturom, a on te same katusze zada nam? To to
obywatel godzien,
36

Mona si domyla, e list Antoniusza by odpowiedzi na list Hircjusza

i Oktawiana.
37
Mowa o czonkach drugiego poselstwa do Antoniusza, uchwalonego
przez senat na posiedzeniu poprzedzajcym to, na ktrym Cyceron wygosi
trzynast filipik.

218

by go strzec wraz z jego przymierzem tak zbonym i sprawiedliwym! ali si rwnie, e nie przyjlimy jego jake przecie
susznych i skromnych warunkw: by mia wadz w Galii Dalszej
- prowincji najbardziej odpowiedniej do wznowienia i prowadzenia
wojny, by Skowronki sprawoway sdy w trzeciej dekurii - to znaczy, by si w rzeczypospolitej znalazo schronienie dla wszelkiej
maci zbrodniarzy i najbardziej plugawych szumowin, dziki
czemu zatwierdzono by jego postanowienia z czasw konsulatu, po
ktrym najmniejszy lad nie pozosta. Troszczy si take o
Lucjusza Antoniusza, ktry jest najsprawiedliwszym mierniczym
dbr publicznych i prywatnych, o Nukul i o koleg Lentona.
[18,38] Dlatego wy si raczej zastanwcie, czy bardziej przystoi
i dla sprawy naszego stronnictwa jest poyteczne mci mier Treboniusza czy mier Cezara i czy nam si godzi walczy, by tym atwiej moga ody sprawa Pompejusza, ktrej tyle razy gow odcinano, czy te lepiej zjednoczy si, aby nie sta si pomiewiskiem
nieprzyjaci". Gdyby jej gow odcito, nigdy by nie odya, co
oby ciebie i twych poplecznikw spotkao! Czy bardziej przystoi"
- powiada. W obliczu tej wojny on przystojnoci szuka! I dla
sprawy naszego stronnictwa jest poyteczne". O stronnictwach,
szalecze, mwi si na forum i w kurii. [18,39] Zbrodniarzu!
Wydae wojn ojczynie, szturmujesz Mutyn, oblegasz konsula
desygnowanego. Batali przeciwko tobie toczy dwch konsulw, a
wraz z nimi pro-pretor Cezar. Caa Italia uzbroia si przeciwko
tobie. Ty ten bunt przeciw narodowi rzymskiemu nazywasz spraw
swojego stronnictwa? Czy my raczej mcimy mier nie
Treboniusza, lecz Cezara? Wystarczajco j pomcilimy, uznajc
za wroga Dolabell, a dla Cezara najlepsz przysug bdzie
zapomnienie i cisza. Lecz zwrcie uwag na to, co on knuje.
Kiedy uwaa, e naley pomci mier Cezara, zgub szykuje nie
tylko tym, ktrzy uczestniczyli w spisku, lecz take ludziom, ktrzy
nie do boleli nad tym, co zaszo.
[19,40] Dla niektrych z nas, gdyby polegli, mier bdzie zyskiem. Sama Fortuna nie chciaa a dotd oglda widowiska, w
ktrym dwie czci tego samego ciaa walcz, szczute na siebie
przez dozorc gladiatorw, jakim jest Cyceron. On cigle
szczliwy, bo oszuka was tymi samymi oznakami czci, ktrymi
zwid Cezara, czym zreszt teraz si pyszni". Ciska we mnie
obelgi, jakby dawniejsze piknie mu si przysuyy:38 wiecznej
pamici potomnych prze38

Aluzja do drugiej filipiki, ktra bya odpowiedzi na wygoszone przez

Antoniusza 1 i 19 wrzenia 44 r. mowy skierowane przeciwko Cyceronowi.

219

ka go jako napitnowanego najbardziej zasuonymi inwektywami. Ja dozorc gladiatorw? Owszem, i to nie takim gupim, skoro
pragn, eby li zginli, a dobrym ycz zwycistwa. Dla mnie ta
mier bdzie zyskiem" - pisze - wszystko jedno czy my, czy wy
zginiecie". [19,41] O, wspaniay to zysk, gdy ty zwyciysz - niech
bogowie do tego nie dopuszcz! - bo szczliwi bd ci, ktrzy z
yciem poegnaj si bez tortur. Mwi, e Cezara i Hircjusza zwiodem tymi samymi oznakami czci. Pytam, jak oznak czci
przyznaem do tej pory Hircjuszowi? A Cezarowi39 zaiste liczne i
wielkie zaszczyty si nale. Masz czelno mwi, e zwiodem
Cezara? Ty, ty, powiadam, podczas Luperkaliw go zabie.
Czemu to, wielki niewdziczniku, porzucie urzd i godno jego
kapana?
[19,42] Przyjrzyjcie si teraz podziwu godnej powadze wielkiego
i synnego ma oraz jego staoci: Mam silne postanowienie nie
tolerowa zniewag, wyrzdzanych mnie i moim zwolennikom, nie
opuci stronnictwa, ktre Pompejusz znienawidzi, nie pozwol
wyrzuca weteranw z ich siedzib i adnego z nich wlec na tortury,
nie zawiod te zaufania Dolabelli". Reszt pomijam, ale nie
stwierdzenie, e bogobojny czowiek" nie moe zawie zaufania
Dolabelli, tego ma nieskazitelnego. Jakiego zaufania? Czy chodzi
o wymordowanie kadego dobrego obywatela, podzielenie Miasta i
Italii, o spustoszenie i rozgrabienie prowincji? Bo c innego byo
celem przymierza i porozumienia dwch najbardziej plugawych
mordercw? [19,43] I nie chc zrywa sojuszu z Lepidusem, czowiekiem najbogobojniejszym". Ty trzymasz sojusz z Lepidusem
albo z ktrymkolwiek, nie powiem dobrym obywatelem - jakim jest
- ale w ogle z jakimkolwiek zdrowym na umyle czowiekiem?
Mwisz to, jakby chcia, bymy go mieli za niegodziwca albo
szaleca. Chocia trudno za drugiego rczy, jestem pewien, e
niczego nie osigniesz, zwaszcza gdy idzie o Lepidusa, co do
ktrego nigdy nie mgbym ywi najmniejszych obaw. Dopki
mona, w nim bd pokada nadziej. Lepidus chcia ci odcign
od szalestw, a nie w nich ci pomaga. I nie do, e bogobojnych
szukasz, to jeszcze po najbogobojniejszych sigasz, a e w ogle
nie ma takiego sowa, przez sw bosk pobono nowy wyraz
wprowadzasz.40 [19,44] Pianka te nie zdradz, wsplnika mych
zamia39

Cyceron wspomina o Oktawianie, mimo e Antoniusz pisa zapewne o

Juliuszu Cezarze.
40
NAJBOGOBOJNIEJSZY (piissimus) - stopie najwyszy od przymiotnika
pius, ktry zaczyna by powszechnie stosowany w acinie dopiero od czasw
Seneki.

220

rw". Plankus - twoim wsplnikiem?41 Jego godna uwagi i nadprzyrodzona cnota niesie wiato rzeczypospolitej, wic chyba
przypadkiem nie sdzisz, e to tobie na pomoc z dzielnymi
legionami i si galijskiej konnicy idzie czowiek, ktry zgarnie
palm pierwszestwa w tej wojnie, jeli przed jego przybyciem nie
poniesiesz kary wymierzonej przez rzeczpospolit. Bo chocia
bardziej poyteczni s ci, ktrzy nios pomoc na pocztku, jednak
ci, ktrzy zadaj cios ostateczny, zwykle zyskuj wiksz
wdziczno.
[20,45] A ju pod koniec listu bierze si w gar i zaczyna filozofowa: Jeli zgodnie z m nadziej bogowie niemiertelni dopomog mi, wszak kieruj si zdrowym rozsdkiem, chtnie ycie zachowam. Jeeli za przeciwnie - inny los przypadnie mi w udziale,
z gry ciesz si na myl o karze, jaka was spotka, bo skoro pokonani pompejaczycy s tak zuchwali, wy pierwsi dowiadczycie,
jacy bd, gdy zwyci".42 Ciesz si, jeli chcesz, ale nie toczysz
wojny z pompejaczykami, lecz z ca rzeczpospolit. Nienawidz
ci wszyscy bogowie i ludzie, najwyszego, redniego i najniszego
stanu, obywatele i cudzoziemcy, mczyni i kobiety, wolni i
niewolnicy. Odczulimy to przed chwil, wraz z pojawieniem si
nieprawdziwych wieci,43 i odczujemy, gdy lada dzie przyjd
prawdziwe. Jeeli dobrze to rozwaysz, z wikszym spokojem bdziesz umiera, czerpic std pociech.
[20,46] Na koniec wyraam gbokie przekonanie, e mgbym
znie krzywdy wyrzdzone przez przyjaci, jeli sami zechcieliby
zapomnie, czego si dopucili, albo s gotowi razem z nami mci
mier Cezara". Czy mylicie, e poznawszy to zdanie Antoniusza,
konsulowie Aulus Hircjusz i Gajusz Pansa bd si waha, czy aby
nie przej na jego stron, czy nie oblega Brutusa, nie myle o
wziciu Mutyny? Ale co ja bd mwi o Pansie i Hircjuszu? Czy
Cezar, modzieniec bardzo kochajcy ojca, powstrzyma si od
pomszczenia krwi Decymusa Brutusa krzywd wyrzdzonych
ojcu? No jasne! Oni po przeczytaniu tego listu przystpili do
oblenia Decymusa Brutusa.44 Tym wikszy okaza si
41

Mowa o Lucjuszu Munacjuszu Planku.

Antoniusz sugeruje, e cezarianie Hircjusz i Oktawian po zwycistwie
pompejaczykw nie mog si spodziewa niczego dobrego ze strony swych
obecnych sojusznikw.
43
Plotki dotyczyy zapewne rzekomego zwycistwa, jakie Antoniusz mia
odnie nad wojskami Hircjusza i Oktawiana.
44
Oczywicie ironia.
42

221

mody Cezar, a jego narodziny dla rzeczypospolitej s tym znaczniejszym dobrodziejstwem niemiertelnych bogw, e niezwiedziony pozornymi wymaganiami mioci nalenej ojcu, ktrego
imi nosi, zrozumia, i najwikszym wyrazem owej mioci jest
walka o ocalenie ojczyzny. [20,47] Gdyby to bya walka
stronnictw, ktrych nazwy ju cakiem zapomniano, czy to raczej
Antoniusz i Wentydiusz mieliby broni stronnictwa Cezara, czy
przede wszystkim mody Cezar, modzieniec niezmiernie kochajcy
ojca i pamitajcy o nim, a w nastpnej kolejnoci Pansa i Hircjusz,
co niczym skrzydowi stali przy Cezarze wwczas, gdy naprawd
chodzio o stronnictwa? Gdzie tu teraz stronnictwa, skoro jedni
maj za cel przywrcenie wadzy senatu, wolno narodu rzymskiego i ocalenie rzeczypospolitej, a drudzy wymordowanie dobrych oraz podzia Miasta i Italii?
[21,47] Przejdmy wreszcie do zakoczenia. Nie wierz, eby
posowie przybyli"45 - dobrze mnie zna - [] a chciabym, eby
przybyli"[].46 Jake maj przyby, zwaszcza po tym, co zrobi
Dolabella? Nie wydaje mi si, by dla niego posowie byli bardziej
nietykalni od dwch konsulw, przeciwko ktrym toczy wojn, ni
Cezar, ktrego ojca jest flaminem, ni konsul desygnowany, ktrego atakuje, ni Mutyna, ktr oblega, i ojczyzna, ktrej ogniem i
mieczem grozi. [21,48] Kiedy przybd, rozwa ich dania".
Niech na twoj gow spadn wszelkie cierpienia! Miaby do ciebie
uda si kto, kto nie byby drugim Wentydiuszem? Posalimy
znakomitych mw, aby ugasili poar, kiedy tylko zaczyna si
tli. Wzgardzie nimi. Teraz, w tak poog, mielibymy ich wysa, gdy ty nie pozostawie sobie schronienia nie tylko na zawarcie pokoju, lecz nawet na poddanie si?
Ojcowie, odczytaem ten list nie dlatego, bym uwaa, e Antoniusz na to zasuguje, lecz po to, bycie na podstawie jego
wasnych wyzna jak na doni ujrzeli wszystkie jego zbrodnie.
[21,49] Czy Marek Lepidus, m tak hojnie wszelkimi dobrami obdarzony przez los i wasn cnot, doradzaby pokj, gdyby to przeczyta,47 albo czy w ogle uznaby go wwczas za moliwy? Prdzej woda poczy si z ogniem, jak powiada jaki poeta, prdzej
45

Antoniusz si tu nie pomyli: drugie poselstwo w kocu nie zostao do

niego wysane.
46
Przyjmujemy poprawk Pasoliego: velim - qui veniant?", zamiast
lekcji rkopisw: velim quod venias".
47
Poprawka Mllera: si haec legeret, suaderet", zamiast si haec videret".

222

wszystko moe si sta, ni z rzeczpospolit Antoniuszowie czy

raczej z Antoniuszami rzeczpospolita si pojedna. S oni potwornymi znakami zesanymi przez bogw na z wrb dla pastwa.
Lepiej dla Miasta byoby ruszy si ze swej siedziby i - jeli to
moliwe - odej w dalekie strony, gdzie o Antoniuszw ani
imieniu, ani czynach nie sycha",48 ni eby w swych murach
miao oglda ludzi, ktrych mstwo Cezara przepdzio, a Brutusa - zatrzymao. Najlepsze jest zwycistwo, a drugie w kolejnoci przekonanie, e dla godnoci i wolnoci ojczyzny mona wszystko
znie. Pozostaa moliwo nie zasuguje na miano trzeciej, lecz
jest ze wszystkiego ostatnia: z mioci do ycia znosi najwiksz
hab.
[21,50] Skoro tak si sytuacja przedstawia, w sprawie polece i
listu znakomitego ma, Marka Lepidusa, zgadzam si z Serwiliuszem. Ponadto jestem zdania, e naley uchwali, co nastpuje:
Pompejusz Magnus, syn Gnejusza, postpi zgodnie z mioci
okazywan rzeczypospolitej przez jego ojca i przodkw, ze swoim
dawnym mstwem, mdroci i dobr wol, gdy obieca, e wraz
ze swymi wojskami dooy wszelkich stara, aby wspomc senat i
nard rzymski, co zostao przyjte z wdzicznoci i co przysporzy
mu zaszczytw i sawy". Mona to albo doda do uchway senatu,
albo oddzieli i spisa osobno, by pozostao wraenie, e
Pompejusza pochwalilimy poprzez odrbn uchwa.49

48

Cytat z jakiej tragedii, ktry Cyceron przytacza rwnie w listach (ad

fam. 7,28,2; 30,1; Att. 14,12,2; 15,11,3).
49
BY
POZOSTAO
WRAENIE,
E
POMPEJUSZA
POCHWALILIMY POPRZEZ ODRBN UCHWA (ut proprio senatus
consulto Pompeius conlaudatus esse videatur) - ulubiona klauzula Cycerona;
wedug Kwintyliana (9,4,73) Cyceron naduywa takiego zakoczenia zdania,
eby uzyska adny rytm.

223

FILIPIKA CZTERNASTA

[1,1] Ojcowie, z odczytanego listu dowiedziaem si, e wojsko

najniegodziwszych wrogw zostao wybite i rozproszone.1 Gdybym
dowiedzia si z niego o tym, czego jako skutku odniesionego
zwycistwa wszyscy najgorcej sobie yczymy i czego si spodziewamy, a mianowicie, e Decymus Brutus (ktrego niebezpieczestwo stao si powodem przywdziania przez nas wojskowych
paszczy) ju opuci Mutyn, bez adnej wtpliwoci bybym zdania, e wobec jego ocalenia naley powrci do zwykego ubioru.
Zanim za dotrze do nas wie oczekiwana przez cae Miasto z
wielk niecierpliwoci, wystarczy nam rado ze wspaniaej i
sawnej bitwy. Z powrotem do zwykego ubioru poczekajcie na
zwycistwo. Kres tej wojnie pooy uratowanie Decymusa Brutusa. [1,2] C to bowiem za pomys zmienia dzi ubranie, aby jutro
znw wkada wojskowy paszcz? Zanim wreszcie ubierzemy tak
podany i upragniony strj, postarajmy si, by mc go nosi ju
zawsze. Wszak jest rwnie haniebne, jak i bogom niemiertelnym
niemie, gdy przystpiwszy w togach do ich otarzy, odchodzimy po
paszcze wojskowe. [1,3] Przestrzegam te, ojcowie, e niektrzy
pomys ten popieraj i obstaj przy nim, dlatego e widz, i dzie,
w ktrym powrcimy do togi, bdzie dla Decymusa Brutusa dniem
najwikszej chway. Chc mu odebra t satysfakcj, tak by nie
przekazywa pamici potomnych, e zagroenie dotyczce jednego
obywatela stao si powodem, dla ktrego nard rzymski ubra
1

W licie tym konsulowie Hircjusz i Pansa oraz Oktawian informowali o

pokonaniu 15 kwietnia (43 r.) wojsk Antoniusza i przedkadali wniosek o
uchwalenie dzikczynnych modlitw.

224

paszcze wojskowe, a uratowanie tego obywatela pocigno za

sob powrt do togi. Odrzucie t przyczyn, a nie znajdziecie adnej innej, ktra tumaczyaby w niedorzeczny pomys. Wy za, ojcowie, nie odstpujcie od wasnej uchway, pozostacie przy swym
zdaniu, pamitajcie, o czym wiadczylicie wiele razy: w caej tej
wojnie idzie o uratowanie ycia jednego, bardzo dzielnego ma.
[2,4] Aby oswobodzi Decymusa Brutusa, wysalimy w poselstwie pierwszych obywateli Miasta: mieli tamtemu wrogowi i mordercy oznajmi, i musi wycofa si z Mutyny. Na ratunek wyruszy wybrany drog losowania konsul Aulus Hircjusz, ktremu
mstwo i nadzieja zwycistwa wzmocniy sabe zdrowie. Cezar,
ktry z zebranym przez siebie wojskiem ju wczeniej uwalnia
rzeczpospolit [] od nkajcych [] j plag, ruszy teraz z pomoc
Brutusowi i dla mioci ojczyzny przezwyciy osobist bole,2
aby pniej nie doszo do kolejnej zbrodni. [2,5] C innego jak nie
oswobodzenie Decymusa Brutusa byo celem Gajusza Pansy, gdy
zaciga wojska, gromadzi pienidze, przeprowadza najsurowsze
uchway senatu wymierzone przeciwko Antoniuszowi i zachca
nas, a nard rzymski wzywa do walki o wolno? Licznie zgromadzony nard rzymski z takim zapaem jednogonie da od niego
troski o ratowanie Decymusa Brutusa, e ratunek w uwaa za
waniejszy nie tylko od wasnych korzyci, lecz nawet od
koniecznoci yciowych. Ojcowie, winnimy mie nadziej, i
Brutusa albo ju uratowano, albo w tej chwili si to dokonuje, lecz
z radoci ze spenionej nadziei wypada poczeka na fina, aby si
nie wydawao, e przez popiech zbyt wczenie dzikowalimy
bogom niemiertelnym czy te z gupoty zlekcewaylimy potg
zmiennego losu.
[2,6] Poniewa oznaki waszej przychylnoci wystarczajco dobitnie wskazuj, jakie jest wasze zdanie, przejd do sprawy listu
przesanego przez konsulw i propretora, najpierw jednak powiem
nieco o tym, co ma z nim cisy zwizek. [3,6] Ojcowie, miecze naszych legionw i wojsk unurzane s we krwi, czy raczej ni nasiky podczas dwch bitew stoczonych przez konsulw i trzeciej,
stoczonej przez Cezara.3 Jeeli bya to krew nieprzyjaci, onierze najlepiej spenili swj obowizek, jeli obywateli - dopucili si
najwikszej zbrodni.4 Dokde wic wreszcie nie bdziemy na2

Osobista bole Oktawiana wie si ze mierci jego przybranego ojca,

Cezara.
3
Trzy bitwy, o ktrych mwi Cyceron, to waciwie trzy etapy wielkiej
bitwy stoczonej pod Mutyn.
4
O tym samym dylemacie zob. Cyceron (Phil. 3,6,14 i 5,2,4).

225

zywa wrogiem czowieka, ktry wszystkich wrogw w zbrodni

przewyszy? Chyba e chcecie, by zadray rce naszych onierzy, gdy nie bd wiedzie, czy obywatela, czy wroga nabijaj na
swoje miecze. Uchwalacie mody dzikczynne, a mimo to wrogiem
go nie nazywacie. [3,7] Czy bd mie bogom niemiertelnym
nasze dzikczynne mody, czy bd mie ofiary, gdy tak wielu obywateli polego? Mowa o zuchwaych niegodziwcach" - wszak tak
ich nazywa w znakomity m.5 Obelgi takie padaj zwykle w procesach cywilnych, nie jest to pitno wypalone jako znak sprawcy
miertelnej wojny. Mogoby si wydawa, e oni faszuj testamenty albo najedaj ssiadw czy zwodz modzieniaszkw, przecie
wanie ludzi dopuszczajcych si takich wystpkw i skaonych
tego typu wadami zwyklimy nazywa niegodziwymi i
zuchwaymi.
[3,8] Jeden ajdak, ze wszystkich najbardziej nikczemny, wydaje
zajad wojn czterem konsulom.6 Toczy j rwnie z senatem i
narodem rzymskim. Chocia sam pada, przygnieciony wywoanymi
przez siebie klskami, wszystkim obwieszcza zgub, zniszczenia,
cierpienia i tortury. Uroczycie przyznaje, e to za jego rad
Dolabella dopuci si dzikiej i nieludzkiej zbrodni, do ktrej nie
mogaby si przyzna adna barbarzyska kraina.7 A to, co
zdziaaby w Miecie, gdyby go sam Jowisz od tej wityni i murw nie odpdzi,8 pokazao wyranie nieszczcie mieszkacw
Parmy, mw najlepszych i przezacnych ludzi, cile zczonych z
powag senatu i godnoci narodu rzymskiego. Zgadzi ich, dajc
przykad najwikszego okruciestwa, ten potwr i zwyrodnialec
Lucjusz Antoniusz, przedmiot nienawici wszystkich ludzi, a
pewnie i bogw, jeli take i oni ywi nienawi do tych, ktrzy
na ni zasuguj. [3,9] Ojcowie, wzdragam si na myl o tym i boj
mwi, czego Lucjusz Antoniusz dopuci si wobec dzieci i on
mieszkacw Parmy. Antoniuszowie z dzik radoci gwatem
zmuszaj innych do znoszenia tych samych szpetnych praktyk, ja5

Znakomity m to Publiusz Serwiliusz, ktry przemawia za uchwaleniem

czterdziestodniowych modlitw dzikczynnych.
6
Zob. Cyceron (Phil. 13,7,16) oraz przyp. 12.
7
Tu chyba hiperbola: Antoniusz w swym licie do Hircjusza i Oktawiana
przyzna tylko, e uwaa czyn Dolabelli za suszny, a jednak nie wspomnia o
tym, e miaby go doradza.
8
Aluzja do ucieczki Antoniusza z Rzymu 28 listopada 44 r.; zob. Cyceron
(Phil. 3,1,2. 4,11. 10,24; 5,9,24; 13,9,19).

226

kim - z hab dla siebie - chtnie si poddawali.9 Lecz gwat zadany Parmeczykom jest nieszczciem, natomiast chu Antoniuszw okrya hab cae ich ycie. Czy zatem znajdzie si jaki
czowiek, ktry nie miaby odwagi nazwa wrogami tych ludzi,
przyznajc, e ich zbrodnie przewyszyy okruciestwo Kartagiczykw? [4,9] W jakime przez siebie zdobytym miecie Hannibal
postpi tak nieludzko, jak Antoniusz w Parmie, gdy tylko si do
niej wlizgn? Chyba e jednak nie naley go uwaa za wroga i
tej kolonii, i pozostaych, do ktrych przecie ma ten sam stosunek.
[4,10] Jeeli za bez cienia wtpliwoci jest wrogiem kolonii i
municypiw, to waszym zdaniem, kim jest dla Miasta, ktrego
poda, aby nakarmi bied swej bandy otrw, a ktre niezwykle
biegy i dowiadczony mierniczy Saksa ju podzieli swoj miark?
Na bogw niemiertelnych, przypomnijcie sobie, ojcowie, czego
przez dwa minione dni obawialimy si ze strony domowych
wrogw, gdy rozeszy si owe niegodziwe pogoski.10 Kto mg,
nie paczc, patrze na dzieci i on, na dom, na dachy i rodzinne
Lary? Wszyscy ju widzieli oczyma wyobrani najbardziej nikczemn mier albo aosn ucieczk. Tego wanie obawialimy
si ze strony ludzi, jakich wahamy si nazwa wrogami. Jeli kto
wynajdzie bardziej ostre okrelenie, chtnie si z nim zgodz; tym
zwykym mianem, cho niechtnie, zadowalam si, agodniejszym
si nie posu.
[4,11] A zatem skoro - stosownie do odczytanego tu listu - jak
najsuszniej powinnimy uchwali mody dzikczynne, czego pragnie Serwiliusz, powiksz tylko liczb dni, dlatego e przecie
naley je uchwali nie dla jednego, lecz dla trzech wodzw. A
pierwsz rzecz, do jakiej bd dy, jest nadanie tytuu imperatora ludziom, ktrych mstwo, rada i pomylno uwolniy nas od
najwikszych niebezpieczestw: od zagady lub niewoli. Dla kog
bowiem w cigu ostatnich dwudziestu lat uchwalono mody
dzikczynne, nie przyznajc mu jednoczenie tytuu imperatora,
choby i dokona czynw mniejszej wagi czy zgoa adnych? Dlatego ten, kto przede mn gos zabra, nie powinien zgasza propozycji uchwalenia modw dzikczynnych albo zwyczajny i powszechnie znany zaszczyt naley przyzna ludziom, dla ktrych
winnimy uchwali zaszczyty take nowe i nadzwyczajne.
9

O niesawnym dziecistwie i modoci Antoniusza zob. Cyceron (Phil.

2,18,44-19,47; 3,6,15; 13,9,19).
10
Mowa o pogoskach donoszcych o rzekomym zwycistwie Antoniusza.

227

[5,12] Gdyby kto wybi tysic, albo i dwa tysice, Hiszpanw,

Galw czy Trakw, senat zgodnie ze zwyczajem, jaki si uksztatowa, nazwaby go imperatorem. Gdy tyle legionw wybito i
wymordowano ogromn liczb wrogw - wrogw, powiadam, cho
tego nie chc uzna ci nasi domowi nieprzyjaciele - to czy
przesawnym wodzom przyznamy mody dzikczynne, a tytuu
imperatora odmwimy? Wrd okrzykw jake wielkiej czci,
radoci i wdzicznoci winni wkracza do naszej wityni ci
oswobodziciele Miasta, skoro wczoraj nard rzymski w podzice za
ich czyny uczci mnie hucznie i powid z domu na Kapitol niczym
wodza odbywajcego triumf, a potem ponownie do domu
odprowadzi? [5,13] Moim zdaniem suszny i prawdziwy triumf ma
miejsce dopiero wtedy, gdy spoeczno zgodnie daje wiadectwo
tym, co si dobrze dla rzeczypospolitej zasuyli. Bo kiedy nard
rzymski wrd wielkiej radoci jednemu tylko czowiekowi
winszowa, by to wielki dowd szacunku, kiedy jednemu tylko
dzikowa - tym wikszy, ale od obu tych rzeczy jednoczenie nic
wspanialszego nie mona sobie nawet wyobrazi.
Ty wic sam siebie chwalisz? - mgby kto zapyta. Owszem,
niechtnie, ale bl doznanej krzywdy czyni mnie wbrew memu
obyczajowi chepliwym. Czy nie do, e ludzie niemajcy pojcia
o cnocie nie s wdziczni tym, ktrzy dobrze si dla pastwa zasuyli? Czy przedmiotem atakw, obmowy i nienawici stan si
take ci, co wszelkie swe starania wi z ocaleniem rzeczypospolitej? [5,14] Wiecie przecie, i w ostatnich dniach rozniosa si
plotka, e podczas Pariliw, czyli dzisiaj, przyjd na Forum z
rzgami.11 Myl, e mona o to posdza jakiego gladiatora,
bandyt czy Katylin, ale nie czowieka, dziki ktremu do niczego
takiego w rzeczypospolitej ju doj nie moe. Czy ja, co spisek
uknuty przez Katylin udaremniem, zniweczyem i zgadziem,
mgbym raptem sam sta si nowym Katylin? Na mocy jakich
wrb jako augur signbym po te rzgi?12 Jak dugo bym je
trzyma i komu bym odda? Czy naprawd znajdzie si kto a tak
wystpny, by to wymyli? A tak szalony, eby w to uwierzy?
Skde wic to podejrzenie, czy raczej - skd ta plotka?
[6,15] Kiedy - jak wiecie - przed trzema czy czterema dniami
przyniesiono spod Mutyny smutne wieci, nikczemni obywatele,
11

Bezprawne przywaszczenie rzeg byo oznak zapdw dyktatorskich.

Do obowizkw augura, a Cyceron by nim wwczas, naleao
przeciwdziaanie nielegalnym wystpieniom publicznym.
12

228

pkajc z radoci, przepenieni but, zgromadzili si w jednym

miejscu przy owej kurii, ktra staa si nieszczsna bardziej dla ich
zowieszczych planw ni dla rzeczypospolitej.13 Tam, gdy podjli
decyzj o wymordowaniu nas i ustalili midzy sob, kto zajmie
Kapitol, kto mwnic, a kto bramy Miasta, przypuszczali, e ludzie
zbiegn si do Cycerona. Aby wzbudzi wrd nich niech do
mnie i narazi moje ycie na niebezpieczestwo, rozpucili t plotk o rzgach. Sami mieli je do mnie przynie. Gdyby to przeprowadzono jakoby z mojej woli, wwczas wynajci ludzie mieli szykowa atak na mnie niczym na tyrana. Nastpnie dokonano by
rzezi na was wszystkich. Ojcowie, sprawa wysza na jaw, lecz
rdo caej tej zbrodni w swoim czasie zostanie odkryte.
[6,16] Pniej trybun ludowy Publiusz Apulejusz - ju od czasu
mego konsulatu powiernik moich zamiarw, a w niebezpieczestwach wiadek i wsplnik - nie mg znie mego cierpienia:
zwoa korniej a, na ktrych nard rzymski da dowd, e jednomylnie podziela jego zdanie. Podczas tego zebrania, kiedy przez
wzgld na nasz wielk zayo i przyja chcia mnie uwolni od
podejrzenia o uzurpowanie sobie wadzy, wszyscy jednym gosem
uroczycie oznajmili, e ja nigdy nic innego nie miaem na celu, jak
tylko dobro rzeczypospolitej. Dwie czy trzy godziny po zamkniciu
zebrania nadeszy oczekiwane wieci i listy. Tak w cigu jednego
dnia nie tylko uwolniono mnie od najbardziej niegodziwych
podejrze, lecz mogem take przyjmowa powinszowania
skadane mi tumnie przez nard rzymski.
[6,17] Ojcowie, wspomniaem o tym nie po to, by mwi w obronie wasnej, wszak kiepsko byoby ze mn, gdybym i bez obrony
nie wyda si wam cakowicie oczyszczony z zarzutw. Pewnym
zbyt maodusznym ludziom chciaem udzieli napomnienia, by
cnot wybitnych obywateli uwaali za godn naladowania, a nie
wzbudzajc zawi. Sam zawsze tak postpowaem. Wielkie jest
w rzeczypospolitej pole do popisu, jak mdrze zwyk mwi Krassus, przed wieloma stoi otworem droga do sawy. [7,17] Ach,
gdyby yli jeszcze owi wielcy pierwsi senatorowie,14 ktrzy bez
niechci
13

Mowa o kurii, zbudowanej przez Pompejusza na Polu Marsowym, w

ktrej wanie u stp posgu Pompejusza zabito Cezara.
14
PIERWSI SENATOROWIE (principes senatus) - senatorowie, ktrych
nazwisko cenzorowie wpisywali w pierwszej kolejnoci na list czonkw
senatu; po przedstawieniu projektu ustawy ich jako pierwszych pytano o
zdanie, mogli wic znaczco wpywa na przebieg obrad.

229

wskazywali mi pierwsze miejsce, gdy po odbyciu konsulatu ustpowaem im pierwszestwa! W obecnym czasie tak bardzo brakuje
niewzruszonych i dzielnych mw konsularnych - moecie wic
sobie wyobrazi, jak wielka bole ogarnia mnie z tego powodu.
Widz bowiem, e jedni le ycz pastwu, inni o nic si zgoa nie
troszcz, a jeszcze inni, przystpiwszy do susznej sprawy, mao
wytrwale przy niej obstaj i nie zawsze kieruj si dobrem pastwa:
raz dla jakich nadziei, raz z powodu obaw zmieniaj zdanie. [7,18]
Kiedy kto trudzi si, zabiegajc o pierwszestwo (cho takie
wspzawodnictwo w ogle nie powinno tu mie miejsca), bardzo
gupio postpuje, jeli do walki z cnot wystawia wady. Przecie
jak biegacza pokonuje si w biegu, tak te w przypadku dzielnych
mw mstwo przewysza si mstwem.
A ty, skoro ja jestem jak najlepiej usposobiony wobec rzeczypospolitej, czy sam miaby by usposobiony jak najgorzej, aby mnie
pokona? Albo widzc, e dobrzy obywatele do mnie si zbiegaj,
sam zaprosisz do siebie niegodziwych? Nie chciabym tego, po
pierwsze ze wzgldu na rzeczpospolit, po drugie, ze wzgldu na
twoj godno. Gdyby jednak chodzio o pierwszestwo w senacie,
o ktre ja nigdy nie zabiegaem, czeg innego gorcej mgbym
sobie yczy? Zymi mowami nie mona mnie przecie pokona,
dobrymi pewnie dabym si pokona, i to chtnie. [7,19] Niektrzy
le znosz fakt, e nard rzymski dostrzega to, rozwaa i osdza.
Czy zatem mogoby doj do tego, e ludzie nie sdziliby kadego
wedle jego zasug? Jak bowiem nard rzymski najsuszniej osdza
cay senat, e oto nigdy w czasach rzeczypospolitej nie by
silniejszy czy mniejszy, tak o kadego z nas, a zwaszcza o tych,
co tu gos zabieraj, wszyscy si szczegowo dopytuj, chc
usysze, jakie kto ma pogldy, i takie maj zdanie na nasz temat,
na jakie w ich mniemaniu zasuylimy.
[7,20] Ludzie wiedz, e trzynastego dnia przed kalendami styczniowymi15 najusilniej popieraem spraw przywrcenia wolnoci i
od tamtych kalend a do obecnej chwili oka nie zmruyem w trosce o dobro pastwa, e mj dom i moje uszy byy otwarte dniem i
noc, by udziela rad i przestrg wszystkim ludziom. Oni dobrze
pamitaj, e zawarte w moich listach wiadomoci i zachty stawiay na baczno kadego, gdziekolwiek przebywa, wzyway, by
broni ojczyzny. Nie zapomnieli, e przemawiajc w senacie, za15

Tj. 20 grudnia 44 r., kiedy Cyceron wygosi trzeci filipik.

230

wsze byem przeciwny wysaniu posw do Antoniusza, zawsze

uwaaem go za wroga, a to, co si dzieje - za wojn; ja, ktry w
kadym innym czasie zabiegaem o godziwy pokj, teraz, jako e
by to pokj zgubny, i ja byem jego przeciwnikiem. Tak samo
Wentydiusza zawsze nazywaem wrogiem, podczas gdy inni - pretorem. [7,21] Gdyby te moje wnioski konsulowie zechcieli podda
pod gosowanie, dziki samej powadze senatu ju dawno wszystkim tym zbrodniarzom bro wypadaby z rk.
[8,21] Lecz to, czego wwczas czyni nie byo wolno, w chwili
obecnej, ojcowie, nie tylko czyni wolno, lecz jest wrcz nieodzowne. Mianem wrogw trzeba napitnowa tych, ktrzy s nimi
w rzeczy samej, i w naszych wypowiedziach naley ich nazywa
wrogami. [8,22] Do tej pory, ilekro mwiem o wrogu i wojnie,
zaraz usuwano moje wystpienie z listy wygoszonych wypowiedzi, ale to ju duej nie moe trwa. Przecie stosownie do pism
konsulw Gajusza Pansy i Aulusa Hircjusza oraz propretora Gajusza Cezara debatujemy nad uchwaleniem dzikczynienia bogom
niemiertelnym. Ten, kto przed chwil uchwali mody dzikczynne, mimowolnie rwnie uzna pewnych ludzi za wrogw. Nigdy
bowiem podczas wojny domowej nie uchwalano takich modlitw.
Nie uchwalano? Nigdy listownie nie da ich nawet zwycizca.
[8,23] Wojn domow, wprowadziwszy do Miasta legiony, toczy
konsul Sulla: wygna tych, ktrych zechcia, zabi tych, ktrych
mg, a nikt nie wspomnia o modach. Pniej wybucha cika
wojna Oktawiusza, ale znw nie byo adnych modlitw dzikczynnych ku czci zwycizcy. Za zwycistwo Cynny zemci si imperator Sulla, a senat rwnie nie uchwali modlitw. Publiuszu Serwiliuszu, czy twj kolega16 do ciebie samego wysa jakie listy
dotyczce owej przekltej bitwy pod Farsalos? Chcia, eby wnis
w senacie uchwa o modlitwach dzikczynnych? Oczywicie, nie
chcia. Tymczasem pniej pisa o Aleksandrii, o Farna-kesie,17 ale
z okazji zwycistwa pod Farsalos nawet triumfu nie odby. Ta
bitwa zabraa bowiem obywateli, ktrych dalsze ycie, a nawet
zwycistwo nie byyby przeszkod, by pastwo dalej bezpiecznie
trwao i kwito. [8,24] Podobna sytuacja miaa miejsce podczas
poprzednich wojen domowych. Wszak dla mnie, gdy byem
konsulem, a nie doszo wwczas do uycia broni, uchwalono mo16
17

Koleg Serwiliusza w konsulacie by w roku 48 Cezar.

Treci tego listu byy owe synne trzy sowa: Veni, vidi, vici".

231

dy dzikczynne nowego i niespotykanego dotd rodzaju, nie dlatego e wrogw wybiem, lecz e obywateli uratowaem.18 Przeto
albo naley odmwi przyznawania modlitw dzikczynnych wodzom, ktrzy ich daj za przepikne czyny, jakich dokonali dla
pastwa, co do tej pory nie zdarzyo si wobec nikogo prcz jednego Aulusa Gabiniusza, albo trzeba, bycie uchwaliwszy modlitwy dzikczynne, za wrogw uznali ludzi, ktrych pokonanie byo
przyczyn tych modlitw uchwalenia.
[9,24] Co zatem Serwiliusz w istocie ma na myli, ja to ujmuj w
sowa, nazywajc wodzw imperatorami. Tym samym uznaj za
wrogw tych ju pokonanych i tych, ktrzy jeszcze si ostali, skoro
zwycizcom przyznaj tytu imperatorw. [9,25] Jake bowiem
mgbym inaczej nazwa Pans, cho posiada on najwysz
godno? Jak Hircjusza? Przecie i on jest konsulem, lecz jeden
zaszczyt dowodzi dobrodziejstwa narodu rzymskiego, a drugi
wiadczy o mstwie i odniesionych zwycistwach. Czy mam si
zawaha przed nazywaniem imperatorem Cezara, co z aski bogw
dla dobra rzeczypospolitej si narodzi? On pierwszy nie tylko od
naszych garde, lecz take od caego ciaa i trzewi odegna
nieludzkie i nikczemne okruciestwo Antoniusza. Na bogw
niemiertelnych, ilu to, jak wielkich i dzielnych czynw dokonano
jednego dnia! [9,20] Pansa jako pierwszy stoczy bitw i walczy z
Antoniuszem. To to wdz godny Marsowego Legionu, a Legion
godny wodza. Gdyby Pansa mg powcign porywcz
gwatowno legionu rwcego si do ataku, ca spraw
zakoczyaby jedna bitwa. Lecz gdy Legion zakniony wolnoci
zbyt zapalczywie rzuci si na wrogw, sam Pansa, walczc w
pierwszym szeregu, odnis dwie grone rany i wyniesiono go z
bitwy, dziki czemu zachowa ycie dla rzeczypospolitej. Ja
uwaam go nie tylko za imperatora, lecz za imperatora najsawniejszego, za czowieka, ktry zoywszy lub, e zadouczyni rzeczypospolitej i albo poniesie mier, albo odniesie zwycistwo,
dokona tego drugiego, a niech go bogowie od tego pierwszego
uchroni.19
[10,27] C mam powiedzie o Hircjuszu? Usyszawszy o sprawie, z niewiarygodn gorliwoci i odwag wyprowadzi z obozu
dwa legiony: Legion IV, ktry po opuszczeniu Antoniusza poczy
si uprzednio z Marsowym, i zoony z weteranw Legion VII,
kt18

Cyceron delikatnie, cho nie po raz pierwszy, przypomina swoje

najwiksze osignicie: udaremnienie spisku Katyliny; zob. Cyceron (Phil.
2,1,2. 6,13; 6,1,2).
19
Pansa zmar kilka dni pniej, w Bononii.

232

ry dowid w tej bitwie, e onierzom drogie jest imi Cezara i

drogi jest senat i nard rzymski. Hircjusz z dwudziestoma kohortami, bez jazdy, osobicie niosc ora Legionu IV (nie ogldalimy
nigdy pikniejszego obrazu wodza), star si z trzema legionami20 i
jazd Antoniusza, powali, zmit i wybi niegodziwych wrogw,
zagraajcych wityni Jowisza Najlepszego Najwikszego i innym
wityniom bogw niemiertelnych, domom Miasta, wolnoci
narodu rzymskiego, yciu naszemu i krwi. Wtedy w herszt otrw
i wdz garstki niedobitkw uciek pod oson nocy, poraony lkiem. O szczliwe soce, ktre tego dnia, zanim zaszo, wrd
rozcignitych na ziemi zwok owych mordercw zobaczyo Antoniusza uciekajcego z niedobitkami!
[10,28] Czy naprawd kto zawaha si nazwa Cezara imperatorem? Jego wiek z pewnoci nie odstraszy nikogo od tej decyzji,
skoro ponad swj wiek jest mny. Mnie za dobrodziejstwa Gajusza Cezara zawsze wydaway si tym wiksze, im mniej mona byo ich da od kogo tak modego. Kiedy przyznawalimy mu wadz nad wojskiem, rwnoczenie poczynilimy pewne nadzieje na
tytu imperatora.21 On w peni na zasuy i swoimi czynami dowid susznoci naszej uchway. Ten modzieniec, wielki duchem,
jak susznie pisze Hircjusz, dysponujc zaledwie kilkoma kohortami, obroni? obz wielu legionw i stoczy pomyln bitw. I tak
jednego dnia dziki mstwu, roztropnoci i szczciu trzech
wodzw w wielu miejscach rzeczpospolita zostaa ocalona. [11,29]
Wnosz zatem w imieniu owych trzech wodzw o uchwalenie
pidziesiciu dni22 modlitw dzikczynnych. Powody, jakimi si
kieruj, przedstawi w dalszym cigu mej mowy i posu si
najchlubniejszymi wyrazami, jakie zdoam wynale.
Waciwe jest dla naszej wiernoci i mioci dzielnym onierzom okazywa pami i wdziczno. Dlatego uwaam, e trzeba
dzi moc uchway senatu ponowi nasze obietnice i zapewnienia,
e po skoczonej wojnie otrzymaj oni to, co przyrzeklimy.23
Rzecz to bowiem sprawiedliwa obdarzy zaszczytami nie tylko
20

Antoniusz mia pod rozkazami sze legionw: trzy nowo zacignite

oraz Legiony II, V i XXXV; zob. Cyceron (Phil. 8,8,25).
21
Cyceron wykorzystuje tu zwizek etymologiczny miedzy wyrazami:
imperium 'wadza' i imperator 'wdz'.
22
Najdusze, czterdziestodniowe mody dzikczynne do czasw Cycerona
przyznano Cezarowi w 46 r.
23
Zob. Cyceron (Phil. 5,19,53 i 7,3,10).

233

wodzw, lecz i onierzy, a zwaszcza takich onierzy, [11,30] Ojcowie, obymy mogli przyzna nagrody wszystkim obywatelom!
Skrupulatnie i hojnie wypacimy przynajmniej to, co obiecalimy, a
co - mam nadziej - ju czeka na zwycizcw, bo senat danego im
sowa dotrzyma. Poniewa w najtrudniejszym dla rzeczypospolitej
czasie okazali wierno senatowi, trzeba, eby nigdy nie poaowali swej decyzji. Jake atwo wypenia zobowizania w stosunku do ludzi, ktrzy nawet milczc, zdaj si od nas tego da,
lecz mdry senat winien jest co jeszcze bardziej wspaniaego,
jeszcze wikszego i jak najbardziej stosownego: wdziczn pami
o tych, co powicili ycie za ojczyzn. Obym znalaz jak najwzniolejsze sposoby wyraenia nalenej im czci! [11,31] Dwch,
ktre jako pierwsze cisn si do gowy, z pewnoci nie pomin:
jeden wie si z wieczn chwa najdzielniejszych mw, drugi z
pocieszaniem ich najbliszych w smutku i aobie.
[12,31] Ojcowie, uznaj zatem, e naley wznie jak najokazalszy pomnik dla onierzy Marsowego Legionu i tych, ktrzy walczc, padli razem z nimi. Wielkie przecie i niebywae s zasugi,
jakie Legion ten wywiadczy rzeczypospolitej: on pierwszy oderwa si od zbjeckiej bandy Antoniusza, on zaj Alb, to on uda
si do Cezara. Idc za tym Legionem, rwnej chway za mstwo
dostpi Legion IV; ten, zwyciajc, nie straci nikogo. Z Legionu
Marsowego padli nieliczni, i to w chwili, gdy ju odnosili zwycistwo. O, szczliwa to mier, jeli poprzez ni dug naleny naturze wypaca si ojczynie z nawizk!
[12,32] Was uwaam za synw ojczyzny, ktrzycie nawet imi
wzili od Marsa, tak i si zdaje, e ten sam bg zrodzi dla narodw to Miasto,24 a was dla Miasta. Haniebna jest mier podczas
ucieczki, a chwalebna, gdy wiedzie do zwycistwa. Wszak sam
Mars ma zwyczaj najdzielniejszych onierzy w czasie bitwy zabiera dla siebie na ofiar. Nikczemni, ktrym zadalicie mier,
take w podziemnej krainie odbior kary za prb zamordowania
ojczyzny. Wy za, ktrzy wydajc ostatnie tchnienie, odnielicie
zwycistwo, podylicie do krainy cnotliwych, gdzie wasze miejsce. Krtkie ycie daa nam natura, lecz pami o piknie zakoczonym ywocie jest wieczna. Gdyby nie trwaa duej ni ono samo, kt byby tak szalony, by wrd najwikszych trudw i
niebezpieczestw ubiega si o saw i chwa?
24

Legenda gosi, e matka Romulusa i Remusa, ktr zy stryj zmusi, by

zostaa kapank Westy (tj., nie miaa potomstwa), powia synw za spraw
Marsa.

234

[12,33] Pikny los zatem was spotka, o onierze najmniejsi za

ycia, a i teraz uwiceni, bo waszego mstwa nie zdoa pogrzeba
niepami obecnie yjcych ani milczenie potomnych, skoro senat i
nard rzymski niemal wasnymi rkoma wznios wam niemiertelny pomnik. Liczne wojska zyskay ogromn i zaszczytn saw
w czasie wojen punickich, galijskich, italskich, ale jednak adnej
armii nie przyznano takiego zaszczytu. I obymy mogli jeszcze
wikszymi was obdarowa, skoro otrzymalimy tak wielkie dobrodziejstwo! Odegnalicie od Miasta szaleca Antoniusza. Odparlicie go, gdy zamierza powrci. Wzniesiemy wic wielki pomnik,
kunsztownej roboty, na ktrym wyryte zostan litery na wieczne
wiadectwo boskiego mstwa. Nigdy nie zamilkn o was ludzie
przepenieni wdzicznoci, ktrzy w pomnik wzniesiony na
wasz cze bd oglda albo o nim sysze. Tak oto w zamian za
miertelne ycie dostpilicie niemiertelnoci.
[13,34] Ojcowie, poniewa zasugi naszych najdzielniejszych i
najlepszych wspobywateli zostaj nagrodzone zaszczytnym pomnikiem, pocieszmy ich bliskich, dla ktrych najlepsz pociech s
sowa: dla rodzicw - e zrodzili obrocw rzeczypospolitej, dla
dzieci - e bd mie pochodzcy z ich wasnego domu przykad
mstwa, dla on - e straciy mw, ktrych bardziej chwali, ni
opakiwa przystoi, oraz dla braci - niech ufaj, e czy ich ze
zmarymi podobiestwo nie tylko ciaa, lecz i mstwa. Obymy
mogli dziki naszym wypowiedziom i uchwaom otrze zy im
wszystkim, albo niech jaka wspaniaa, wygoszona publicznie
mowa sprawi, e porzuc smutek i przestan paka, a cieszy si
raczej bd, e spord tak wielu rnych rodzajw mierci, ktre
zagraaj ludziom, ich bliskim przypada w udziale mier najpikniejsza. Ich ciaa nie le niepogrzebane, nie zostay porzucone,
cho nawet tego nie uwaa si za nieszczcie, jeeli kto odda ycie za ojczyzn. Nie spalono ich cia na oddalonych od siebie stosach, podczas skromnych uroczystoci pogrzebowych, lecz na koszt
pastwa zoono je w grobowcu, ktry dla potomnych stanie si
otarzem Cnoty. [13,35] Przeto wielk pociech dla rodzin bdzie
wzniesienie pomnika, co zawiadczy o mstwie ich bliskich, o mioci narodu rzymskiego i wiernoci senatu, oraz uwieczni pami
owej jake okrutnej wojny. Gdyby onierze nie wykazali si wwczas tak wielkim mstwem, Marek Antoniusz zamordowaby ojczyzn i przepadoby imi narodu rzymskiego.
Ojcowie, uwaam take, i nagrody przyrzeczone przez nas onierzom ju po ocaleniu rzeczypospolitej naley w stosownym cza-

235

sie wypaci zwycizcom, ktrzy ocaleli. Natomiast nagrody obiecane tym, co polegli za ojczyzn, trzeba wypaci ich rodzicom,
dzieciom, onom i braciom.
[14,36] Podsumowujc, przedstawiam nastpujcy wniosek: Poniewa konsul imperator Gajusz Pansa pierwszy star si z wrogiem
w bitwie, w trakcie ktrej Legion Marsowy, wykazujc niebywae i
godne podziwu mstwo, broni wolnoci narodu rzymskiego, w
czym i nowo zacignite wojska wziy udzia; poniewa sam
konsul imperator Gajusz Pansa w samym rodku bitwy naraa si
na wrogie pociski i otrzyma rany; poniewa konsul imperator Aulus Hircjusz, usyszawszy o bitwie i dowiedziawszy si, co zaszo,
wykaza wielkie mstwo, wyprowadzi wojsko z obozu oraz przypuci atak na Marka Antoniusza i wrogie wojsko, oddziay jego
wybi, a sam nie straci nawet jednego onierza; [14,37] poniewa
propretor imperator Gajusz Cezar dziki swej roztropnoci i energii
obroni obz, a oddziay wroga, ktre si do niego zbliyy, wybi dla wszystkich tych powodw senat uwaa i stwierdza, e nard
rzymski uwolniy od najbardziej haniebnej i okrutnej niewoli
mstwo, sztuka dowodzenia, roztropno, mdro, konsekwencja,
sia ducha i szczcie tych trzech imperatorw. Skoro ocalili
rzeczpospolit, Miasto, witynie bogw niemiertelnych, dobra,
majtki i potomstwo wszystkich obywateli, walczc z naraeniem
ycia, niech przez wzgld na tak pikne, waleczne i pomylnie
zakoczone dziaania konsulowie imperatorzy Gajusz Pansa i Aulus
Hircjusz, razem lub jeden z nich, albo w razie ich nieobecnoci
pretor miejski25 Marek Kornutus, ustanowi pidziesiciodniowe
mody dzikczynne we wszystkich witych miejscach. [14,38]
Poniewa legiony wykazay godne swych znakomitych wodzw
mstwo,
senat
jak
najskrupulatniej
po
przywrceniu
rzeczypospolitej speni obietnice nagrd, jakie poczyni naszym
legionom i wojskom. Poniewa Legion Marsowy jako pierwszy
star si z wrogiem i tak umiejtnie walczy z przewaajc liczb
wrogw, e wielu wybi, sam straciwszy niewielu; poniewa ani
chwili nie waha si odda ycia za ojczyzn; poniewa onierze
pozostaych legionw, walczc rwnie mnie, ponieli mier za
pomylno i wolno narodu rzymskiego - z tych wszystkich
powodw jest wol senatu, aby konsulowie imperatorzy Gajusz
Pansa i Aulus Hircjusz, razem lub jeden z nich, jeli wyda si im to
suszne, poczynili starania, by dla tych, co prze25

W razie nieobecnoci w Rzymie obu konsulw, zajtych wojn,

zastpowa ich pretor miejski.

236

lali krew za ycie, wolno i mienie narodu rzymskiego, za Miasto i

witynie bogw niemiertelnych, wzniesiono jak najokazalszy
pomnik w odpowiednio wybranym miejscu. Maj oni nakaza kwestorom miejskim, by na ten cel przeznaczyli, wyliczyli i wypacili
pienidze, aby w pomnik, wzniesiony na wieczn pamitk,
wiadczy potomnym o zbrodni niesychanie okrutnych wrogw i o
nadludzkim mstwie onierzy. Rwnie nagrody, jakie swego
czasu senat przeznaczy dla onierzy, ktrzy w tej wojnie oddali
ycie za ojczyzn, niech zostan wypacone rodzicom, dzieciom i
onom. Niech przypadnie im w udziale to, co przypadoby onierzom, gdyby ocalili ycie, mierci nie okupujc zwycistwa".

237

SOWNICZEK

AUGUR (augur) - wrbita, kapan; bada zachowanie zwierzt ofiarnych i

ptakw, obserwowa zjawiska przyrodnicze, np. grzmoty, i na ich podstawie
rozpoznawa wol bogw. Prawo przepowiadania (divinare) mieli wszyscy
augurowie i wysi urzdnicy (konsulowie, pretorzy, cenzorzy i trybunowie
ludowi), z t rnic, e augurowie mogli tylko ogasza znaki (nuntiare) i
przed rozpoczciem komicjw powinni poinformowa o ewentualnych
przeciwwskazaniach, urzdnicy natomiast mieli rwnie prawo obserwowania
(spectio) znakw w trakcie trwania komicjw.
patrz kolegium augurw
AUSPICJA(auspicia) - pierwotnie: rozpoznawanie woli bogw na podstawie
lotu ptakw, pniej: wszelkie prby rozpoznawania woli bogw. Stay si
aktem, ktry obowizkowo poprzedza wiele czynnoci i przedsiwzi
pastwowych.
BANITA - czowiek, ktremu odmwiono prawa do wody i ognia (aqua et
igni interdicere). Na mocy wyroku sdu zosta zmuszony do opuszczenia
Rzymu, Italii lub w ogle do znalezienia si poza zasigiem panowania
pastwa rzymskiego.
patrz interdictio aquae et ignis
BARBARZYCA - dla Rzymianina czowiek niemwicy po acinie.
CENTURIA -jednostka administracyjna zwizana z podziaem ludnoci na
klasy majtkowe. Jej rodowd siga dawnego systemu rekrutacji wojska.
Centurie stay si podstaw organizacyjn korniej w centurialnych, na
ktrych kady obywatel gosowa w swojej centurii. Byy rwnie
podstawow, najmniejsz jednostk w legionie rzymskim, liczc 100
onierzy. patrz komicja centurialne
CENTURION (centurio) - oficer w armii rzymskiej, dowodzi 100 onierzami;
w jednym legionie suyo ich 60.
CENZOR (censor) - urzdnik wybierany od 443 r. na komicjach centurialnych
co pi lat na okres osiemnastu miesicy. Do jego obowizkw naleao:
przeprowadzanie cenzusu i sporzdzanie listy senatu oraz czuwanie nad
moralnoci obywateli, nadzr nad budow drg i budowli publicznych.

238

(census) - przeprowadzany przez cenzora spis ludnoci, podczas

ktrego obywatele skadali zeznanie dotyczce stanu majtku. Na tej
podstawie byli przydzielani do odpowiedniej jednostki wojskowej i
otrzymywali zgod na piastowanie urzdw, wymagajcych okrelonego
cenzusu.
tu: stan majtku
CURSUS HONORUM - ustalona kolejno piastowania urzdw.
patrz leges annales
CENZUS

DACH SPICZASTY (fastigium)

- charakterystyczny tylko dla wity; wieczc

nim swj prywatny dom, Cezar niejako czyni z niego wityni; zob. Plutarch
(Caes. 69), Florus (4,2).
DEKRET (decretum) - zarzdzenie wydane przez urzdnikw (pretora,
konsula) lub senat.
DEKURIA (decuria) -jeden z trzech zespow sdziw przysigych
zajmujcych si sprawami karnymi. Liczyy po 1000 osb rekrutujcych si z
senatorw, ekwitw i trybunw skarbowych.
DESYGNOWANY (designatus) urzdnik - czowiek, ktry zosta wyznaczony
do sprawowania okrelonej funkcji, ale jeszcze nie rozpocz piastowania
urzdu.
DYKTATOR (dictator) - urzdnik dysponujcy nieograniczon wadz,
mianowany w nadzwyczajnych okolicznociach zagroenia pastwa.
Powoywany by na okres szeciu miesicy, formalnie przez konsula,
faktycznie przez senat. Dyktatorem wieczystym (dictator in perpetuum)
mianowa si Cezar. Instytucj dyktatora znis Antoniusz.
EDYKT (edictum) - rozporzdzenie urzdnika posiadajcego prawo
wydawania edyktu, wane przez rok urzdowy lub przez czas krtszy,
okrelony w edykcie. Szczeglnie wane byy ogaszane corocznie edykty
pretora.
EDYL (aedilis) - w okresie republiki niszy urzdnik. Do jego zada
pocztkowo naleaa pomoc w zarzdzaniu wityni bogini Ceres
(sanktuarium plebejuszy), a pniej organizacja igrzysk publicznych (ludi),
dbanie o sprawy porzdkowe w miecie oraz o zaopatrzenie w zboe.
Pierwotnie byo dwch edylw plebejskich, do ktrych w 366 r. dodano
dwch edylw kurulnych, wywodzcych si spord patrycjuszy.
EKWITA (eques) - czonek uprzywilejowanej warstwy spoecznej, ktra
uksztatowaa si na przeomie III/II w. Nazwa pochodzi od okrelenia 18
centurii najbogatszych obywateli, ktrzy w wojsku zobowizani byli do suby
w jedzie (od ac. equus 'ko'). U schyku republiki ekwici stanowili znaczn
si ekonomiczno-spoeczn, prawnie wyodrbnion. Cyceron nazywa stan
ekwicki ornamentum civitatis, firmamentum rei publicae" (Planc. 23).
Ekwita to arystokrata finansowy, niemajcy prawa zasiada w senacie; z kolei
czonkowie senatu nie mieli prawa zajmowa si handlem i operacjami
finansowymi, na czym fortuny robili ekwici.
FLAMIN (flamen) - kapan okrelonego bstwa odpowiedzialny za jego kult.
Wrd 15 flaminw wyrniano; 3 wyszych, odpowiedzialnych za
najwaniejsze kulty pastwowe (Jowisza, Marsa i Romulusa-Kwiryna), oraz
12 niszych rang. Flaminami mogli by zarwno patrycjusze, jak i
plebejusze.

239

GLADlATOR (gladiator) - zawodowy zapanik walczcy na arenie

amfiteatru lub cyrku z innym gladiatorem lub dzikimi zwierztami.
Rekrutowali si gwnie spord niewolnikw i jecw, a do walki na arenie
szkoleni byli w specjalnych szkoach. Gladiator uzbrojony by w miecz i
tarcz lub sie i trjzb (nazwa wywodzi si od ac. gladius 'miecz').
U Cycerona gladiator to czsto synonim bandyty. patrz murmillon
GLADIATORW WALKI - w Rzymie i prowincjach cieszyy si niezwyk
popularnoci. Gladiatorzy walczyli parami, a zwycionych zabijano, chyba
e publiczno skorzystaa z przysugujcego jej prawa aski. Zwycizca
otrzymywa nagrody pienine, a niekiedy te zwolnienie z dalszych walk.
HOMO NOVUS - czowiek, ktry jako pierwszy w swej rodzinie piastowa
wysze urzdy (kurulne). Takim by m.in. Cyceron.
IGRZYSKA (ludi) - miay pierwotnie charakter wit religijnych i byy
poczone z rytualnymi ofiarami i procesjami. Mona je podzieli na cyrkowe,
czyli odbywajce si w cyrku, amfiteatralne z walkami gladiatorw i
sceniczne z przedstawieniami teatralnymi. Cieszyy si du popularnoci,
dziki czemu przetrway a po czasy pnego cesarstwa.
IMPERATOR (imperator) - wdz, gwny dowdca wojskowy; w okresie
republiki rwnie honorowy tytu przyznawany zwyciskiemu wodzowi przez
jego onierzy.
IMPERIUM (imperium) - wadza, ktra przysugiwaa urzdnikom wyszym
(pretorom i konsulom) lub innym na mocy specjalnej uchway senatu.
Urzdnik taki mg wnosi projekty ustaw na komicjach, mia wadz
wojskow z prawem ycia i mierci w stosunku do onierzy i mg
podejmowa decyzje w rnych dziaach administracji.
interdictio aquae et ignis - kara wykluczenia ze spoecznoci; skazany pod
grob mierci mia zakaz przebywania na rzymskim terytorium. patrz banita
ius intercessionis - przysugujce trybunom ludowym prawo do stawiania
weta w stosunku do uchwa senatu i projektw ustaw przedkadanych przez
urzdnikw zgromadzeniom ludowym. patrz trybun ludowy

(iugerum, l.mn. iugera) - jednostka miary powierzchni gruntw

ornych (= ok. 0,25 ha); dwa tysice jugerw to ok. 500 ha, trzy tysice
jugerw to ok. 750 ha.
JUGERUM

(candidatus) - czowiek ubiegajcy si o urzd; na znak

nieskazitelnoci obyczajw ubrany w nienobia tog (toga candida).
KAPAN (pontifex) - czonek kolegium liczcego 16 osb, ktre zajmowao
si kultem publicznym. Na jego czele sta najwyszy kapan (pontifex
maximus), ktremu podlegay sprawy kultu pastwowego oraz kalendarza
(Fasti). Penienie tej funkcji byo wielkim zaszczytem, a doywotniego
wyboru czonkw dokonywao specjalne zgromadzenie.
KANDYDAT

240

(cliens) - czowiek wolny, posiadajcy prawa obywatelskie,

zwizany ekonomicznie oraz politycznie ze swoim patronem. W zamian za
pomoc ekonomiczn i obron praw klient mia obowizek pracy na ziemi
patrona oraz udzielania mu pomocy zbrojnej. Klienci stanowili jakby wit
patronw, std ich codzienne poranne odwiedziny u patronw w celu zoenia
uszanowania i zasignicia rady. patrz patron
KOHORTA (cohors) - jednostka wojskowa. Pocztkowo funkcjonowaa tylko
w wojskach sprzymierzonych, a od czasu reform Gajusza Mariusza stanowia
oddzia legionu rzymskiego liczcy 600 onierzy.
KOLEGIUM AUGURW - kolegium kapaskie zoone z augurw. Zajmowao
si odczytywaniem i interpretacj woli bogw gwnie z lotu ptakw. Jego
stan liczebny zmienia si: pocztkowo byo 3, pniej 9 i ostatecznie 16
augurw. patrz augur
KOLONIA (colonia) - osada zakadana na terytorium podbitym przez
Rzymian. Mieszkacy, jako podlegajcy Rzymowi, posiadali prawa
obywatelskie. Zakadanie kolonii wizao si z okrelonym rytuaem. Kolonie
posiaday mniejsze uprawnienia ni municypia.
KOMICJA (comitia) zgromadzenia narodu rzymskiego, jedyny organ, ktry
mg wybiera urzdnikw, decydowa o wojnie i pokoju oraz uchwala
ustawy.
KOMICJA CENTURIALNE (comitia centuriata) - zgromadzenia odbywane
zgodnie z podziaem na centurie. Przewag w nich posiadali najbogatsi
obywatele. Do najwaniejszych kompetencji komicjw centurialnych
naleay: wybr najwyszych urzdnikw (ktrym przysugiwao imperium)
oraz prawo decydowania o wojnie i pokoju. patrz centuria patrz imperium
KONSUL (consul) - najwyszy rang urzdnik republiki rzymskiej,
posiadajcy peni wadzy zarwno cywilnej, jak i wojskowej. Corocznie
wybierano dwch konsulw. Do ich kompetencji naleao m.in. zwoywanie
senatu i zgromadze.
KONSULAT (consulatus) - sprawowany kolegialnie (cum collega) najwyszy
urzd w pastwie. patrz konsul
KRZESO KURULNE (sella curulis) - nie miao oparcia, byo skadane (na
czterech skrzyowanych parami nogach); prawo zasiadania na krzesach
kurulnych przysugiwao wyszym urzdnikom (kurulnym).
patrz urzdnicy kurulni
KURIA (curia) - w okresie republiki miejsce zebra, budynek senatu. Std
mianem tym czsto okrelano senat w ogle. Nie byo to jedyne miejsce obrad
senatu, gdy zbiera si on take w wityniach.
KURIA POMPEJUSZA (Curia Pompeia) - miejsce obrad senatu, gdzie 15 marca
44 r. zamordowano Cezara.
KWESTOR (quaestor) - urzdnik skarbowy u boku konsula lub namiestnika
prowincji. Pierwszy istotny urzd w karierze politycznej (cursus honorum) za
czasw republiki, gdy dawa wstp do senatu.
KWESTORZY MIEJSCY (quaestores urbani) - urzdnicy nisi. W Rzymie dwaj
kwestorzy przechowywali klucze od skarbu, ktry mieci) si w wityni
Saturna, przyjmowali dochody i na polecenie senatu wypacali pienidze. Inni
losowali stanowiska urzdnikw skarbowych w Italii i w prowincjach.
KLIENT

241

(Lares) - dobre dusze zmarych; opiekoway si yjcymi czonkami

rodziny. Ich wizerunki w postaci maych laleczek umieszczano w znajdujcym
si w atrium Lararium i otaczano wielk czci.
patrz Penaty
LEGAT (legatus) - wysannik, pose w sprawach dyplomatycznych.
leges annales - uchwalone w 180 r. przez trybuna Lucjusza Williusza
Tappulusa ustawy okrelajce wiek, w jakim mona byo ubiega si o
poszczeglne urzdy.
LEGION (legio) podstawowa jednostka wojska rzymskiego. Po reformach
Gajusza Mariusza w 107 r. liczya 6000 onierzy (cikozbrojna piechota) i
skadaa si z 10 kohort. Solidarno onierzy legionu symbolizowa jego
znak bojowy -srebrny orze. patrz kohorta
lex Clodia de auspiciis - przeprowadzona przez trybuna Publiusza Klodiusza
w 58 r. ustawa o auspicjach.
lex de maiestate - ustawa okrelajca kar dla czowieka, ktry dziaa
przeciwko wasnemu pastwu (zdrada stanu, wsppraca z wrogiem, wszelkie
dziaania zmierzajce do zmiany ustroju).
lex de vi - ustawa okrelajca kar dla czowieka, ktry dopuci si gwatu
lub dziaa z uyciem broni; rozrniano przemoc publiczn i prywatn.
LIKTOR (lictor) - czonek wity wysokiego urzdnika pastwowego
(konsula, pretora, dyktatora), noszcy przed nim pki rzeg (fasces).
patrz rzgi
LOSOWANIE PROWINCJI - na mocy prawa Tyberiusza Semproniusza Grakcha
ze 133 r. senat co roku wyznacza tzw. prowincje konsularne dla konsulw,
ktrzy przejmowali nad nimi namiestnictwo po zakoczeniu sprawowania
swego urzdu. Przydzia prowincji nastpowa w drodze losowania.
LARY

M KONSULARNY, KONSULAR (vir consularis) - byy konsul,

zasiadajcy z tego tytuu w senacie, senator.
MILA (mille passum) - miara dugoci (= 1000 krokw = 1482 m).
MODZIENIEC (adulescens) - osobnik pci mskiej w wieku od lat 17
(wwczas koczyo si dziecistwo - pueritia) do lat 40.
MWNICA (Rastra) - mwnica na Forum Romanum ozdobiona dziobami
(rastra) odzi pirackich, zdobytych pod Antium w czasie wojny Rzymian z
Latynami w 338 r.
MUNICYPIUM (municipium) - miasto w Italii, zalene od Rzymu. Od 338 r.
municypia dzieliy si na miasta posiadajce prawo gosowania (civitates cum
suffragio) i nieposiadajce takiego prawa (civitates sine suffragio). Od roku 90
na mocy lex Iulia zrwnano w prawach wszystkie miasta italskie. Na czele
municypium stali quattuorviri.
MURMILLON (murmillo) - gladiator w stroju galijskim, majcy na szyszaku
narysowan ryb.
patrz gladiator
(palia) - wierzchnie okrycie Rzymianek, ktrym owijay si
dokadnie, zakrywajc te gow.
PALLIUM (pallium) - odzienie rodem z Grecji: rodzaj paszcza (odpowiednik
greckiego himationu), w Rzymie bdce oznak zniewieciaoci i mikkiego
charakteru.
PALLA

242
PALMA (palma) - nagroda za zwycistwo.
PATRON (patronus) - osoba uprzywilejowana

spoecznie, udzielajca
klientom pomocy materialnej i stajca w obronie ich praw przeciw osobom
trzecim; w zamian oczekiwaa pracy na swojej ziemi oraz pomocy zbrojnej.
patrz klient
PENATY (Penates) - domowe duchy opiekucze zwizane z dawnym kultem
przodkw. Przedstawiano je jako mae figurki z drewna, gliny, srebra lub
koci soniowej; z czasem czczono razem z Larami jako bstwa domowe.
patrz Lary
POSG (simulacrum) - termin ten zarezerwowany by na okrelenie
rzebionego wizerunku boga (pomniki ludzi to: statua, effigies, imago).
PREFEKTURA (praefectura) - terytorium podlege wadzy prefekta,
mianowanego przez pretora. Pierwotnie prefektury nie posiaday penych praw
(civitas sine suffragio), uzyskay je na mocy lex Iulia (90) i lex Plautia Papiria
(89).
PRETOR (pretor) - jeden z wysokich urzdnikw w okresie republiki;
przysugiwao mu imperium. Zajmowa si sdownictwem i przewodniczy
trybunaom sdw przysigych, rozsdzajcych najwaniejsze sprawy
kryminalne.
PROKONSUL (proconsul) - urzdnik rzymski, ktrego po zoeniu urzdu
konsula mianowano namiestnikiem prowincji, gdzie zatrzymywa imperium.
patrz m konsularny
PROPRETOR (propretor) - urzdnik rzymski, ktrego po zoeniu urzdu
pretora mianowano namiestnikiem prowincji, gdzie zatrzymywa imperium.
patrz imperium
PROSKRYPCJE (proscriptiones) - spisy przeciwnikw politycznych
dokonywane podczas wojen domowych. Majtki proskrybowanych obywateli
konfiskowano, a ich samych wyjmowano spod prawa: kto zabi
proskrybowanego, otrzymywa nagrod. Potomkowie proskrybowanych nie
mieli prawa ubiega si o urzdy.
PROWINCJA (provincia) - pocztkowo zakres dziaania urzdnika okrelany
przez senat. Od III w. termin, jakim okrelano tereny poza Itali, zdobyte i
przyczone do pastwa rzymskiego, zarzdzane przez namiestnika w randze
prokonsula lub propretora (prowincja konsularna, prowincja pretorska). Po
146 r. ustali si zwyczaj prolongowania kadencji konsulw i pretorw (po
rocznym okresie urzdowania w Rzymie) jako namiestnikw prowincji w
randze prokonsula lub propretora.
PRYWATNY CZOWIEK (homo privatus) - osoba niepiastujca w danym czasie
adnego urzdu.
PULWINAR (pulvinar) - specjalne, mikko wymoszczone oe (od pulvinus
'poduszka') do stawiania na nim wizerunkw bogw podczas uczt sakralnych.
(fasces) - pki rzeg noszone przez liktorw przed urzdnikami,
ktrym przysugiwao imperium. Przed konsulem rzgi nosio 12 liktorw,
przed pretorem - 6, a przed dyktatorem 24. Poza granicami Rzymu w owe
pki zatykano topory jako znak peni wadzy wojskowej.
RZGI

SENAT (senatus) - w republice rzymskiej najwyszy organ wadzy. W jego

skad wchodzili byli urzdnicy pastwowi (kurulni). Liczba senatorw ulegaa
zmianie i w rnych okresach wynosia od 300 do 900 czonkw.

243

(senator) - czonek senatu. Senatorem mona byo zosta po

zakoczeniu sprawowania jednego z okrelonych urzdw pastwowych
(kurulnych).
SENTENCJE (wybr)
haniebna jest mier podczas ucieczki, a chwalebna, gdy wiedzie do
zwycistwa (in fuga foeda mors est, in victoria gloriosa; Phil. 14,12,32)
haniebna ucieczka przed mierci od kadej mierci jest gorsza (turpis
autem fuga mortis omni est morte peior; Phil. 8,10,29)
inne narody mog cierpie niewol, narodowi rzymskiemu waciwa jest
wolno (aliae nationes servitutem pati possunt, populi Romani est propria libertas; Phil. 6,6,19)
jak zwykle we wszelkich przedsiwziciach zwoka i odkadanie na pniej
nie popacaj (nam [...] plerisque in rebus gerendis tarditas et procrastinatio
odiosa est; Phil. 6,3,7)
jednak ludzie, jeli maj w sobie co ludzkiego, choby targay nimi
niepokoje, chc si czasem odpry (verum tamen homines, quamvis in
turbidis rebus sint, tamen, si modo homines sunt, interdum animis relaxantur;
Phil. 2,16,39)
krtkie ycie daa nam natura, lecz pami o piknie zakoczonym ywocie
jest wieczna (brevis a natura vita nobis data est, at memoria bene redditae
vitae sempiterna; Phil. 14,12,32)
mstwo przewysza si mstwem (virtus virtute superatur; Phil. 14,7,18)
myli si kady, ale tylko gupiec trwa w bdzie (cuiusvis hominis est
errare, nullius nisi insipientis perseverare in errore; Phil. 12,2,5)
nic bardziej godnego nienawici ni haba, nic bardziej obrzydliwego ni
niewola; urodzilimy si do sawy i do wolnoci, albo zatrzymajmy je, albo z
godnoci poniemy mier (nihil est detestabilius dedecore, nihil foedius
servitute; ad decus et ad libertatem nati sumus, aut haec teneamus, aut cum
dignitate moriamur; Phil. 3,14,36)
niech kady mwi, co mu si podoba, ale niekoniecznie naley w to wierzy
(licet quod cuique libet loquatur, credere non est necesse; Phil. 1,13,33)
odzyskanie wolnoci jest spraw tak zaszczytn, e aby to osign, nie
naley unika nawet mierci (ita praeclara est recuperatio libertatis, ut ne
mors quidem sit in repetenda libertate fugienda; Phil. 10,10,20)
o, szczliwa to mier, jeli poprzez ni dug naleny naturze wypaca si
ojczynie z nawizk (o fortunata mors quae naturae debita pro patria est potissimum reddita; Phil. 14,12,31)
przed wieloma stoi otworem droga do sawy (multis apertus cursus ad
laudem; Phil. 14,6,17)
wszak ycie zmarych zaley od pamici ywych (vita enim mortuorum in
memoria est posita vivorum) (Phil. 9,5,10)
SESTERCE (sestertii) - monety srebrne uywane w czasach republiki, o
wartoci 0,25 denara, czyli 2,5 asa. Dopiero od czasw Oktawiana Augusta
byy to monety o wadze jednej uncji (27,3 g). SPRZYMIERZECY (socii) sojusznicy Rzymu. Pocztkowo stanowili wikszo mieszkacw Italii,
zalen od Rzymu, ale zachowujc odrbno ustrojow. Z czasem pojcie to
rozszerzono na pastwa i ludy spoza Italii, podporzdkowane Rzymowi, cho
formalnie niezalene.
STOPA (pes) - miara dugoci (= 0, 288 m).
SENATOR

244

TABLICE (tabulae) - kopie ustaw spisane na tabliczkach i przed

ostatecznym zatwierdzeniem ustawy wystawiane na widok publiczny przez
okres 27 dni.
TETRARCHIA (tetrarchia) - jeden z czterech okrgw jakiego kraju w Azji
Mniejszej lub Syrii; tetrarchia zarzdza lub panowa nad ni tetrarcha.
TOGA (toga) - wierzchnia szata Rzymian zakadana na tunik. Toga bya
zarezerwowana dla obywateli. Senatorowie oraz synowie obywateli przed
osigniciem penoletnoci nosili togi z szerokim purpurowym pasem (toga
praetexta).
TRIBUS - jednostka podziau spoeczestwa rzymskiego. Za czasw Cycerona
byo ich 35:31 wiejskich (rusticae), do ktrych naleeli waciciele gruntw, i
4 miejskie (urbanae), ktre skaday si z kupcw, rzemielnikw i
wyzwolecw. Wedug nich naliczano podatki. Zmiana miejsca zamieszkania
nie wizaa si z przejciem do innej tribus. Zgromadzenie wszystkich tribus
to komicja tribusowe (comitia tributa).
TRIUMF (triumphus) - uroczysto uchwalana przez senat dla wodza, ktry
odnis spektakularne zwycistwo i zdoby nowe terytorium.
TRYBUN LUDOWY (tribunus plebis) - urzdnik plebejski, ktry powsta w 494
r. w celu obrony plebejuszy przed patrycjuszami. Trybun by osob nietykaln,
posiada prawo weta wobec decyzji innych urzdnikw oraz prawo inicjatywy
ustawodawczej.
patrz ius intercessionis
TRYBUN WOJSKOWY (tribunus militum) - osoba sprawujca funkcj oficersk
u boku dowdcy legionu. Funkcja ta poprzedzaa karier urzdnicz.
UCHWAA SENATU (senatus consultum) - postanowienie, rada senatu w
okrelonej sprawie. Formalnie nie miaa mocy prawnej, ale w praktyce
politycznej nabieraa charakteru zarzdzenia obowizujcego.
UROCZYSTOCI POGRZEBOWE (parentalia) - w odrnieniu od publicznych
modlitw (suplikacji), uroczystoci prywatne.
URZDNICY KURULNI (curules) - dyktator, konsul, cenzor, pretor i edyl
kurulny.
URZDY (honores) - w staroytnym Rzymie peniono je kolegialnie.
Sprawowanie urzdu uznawano za zaszczyt, peniono go bezpatnie.
USTAWA O PRZYZNANIU NADZWYCZAJNEJ WADZY (senatus consultum
ultimum) - uchwaa senatu stwierdzajca, e pastwo znalazo si w
najwyszym niebezpieczestwie; ogaszaa stan wyjtkowy, a jednoczenie
przekazywaa konsulom wadz nadzwyczajn.
WESTYBUL (vestibulum) - przedsionek domu rzymskiego, w ktrym kada
szanujca si rodzina umieszczaa maski pomiertne swych przodkw oraz
trofea wojenne.
WETERAN (veteranus) - onierz, ktry bra udzia w kampaniach wojennych,
przesuy w wojsku 25 lat i odszed na emerytur.
WOJSKA POMOCNICZE (auxilia) - w okresie republiki w armii rzymskiej
kontyngenty wojsk zoone ze sprzymierzecw italskich.
WYZWOLENIEC (libertus) - niewolnik, ktry uzyska wolno osobist na
podstawie aktu wyzwolenia (w nagrod za wiern sub) bd te w wyniku
wykupu. Od III w. wyzwolecy otrzymywali pene obywatelstwo rzymskie, z
ktrego w caoci korzystali na komicjach centurialnych na rwni z wolno
urodzonymi, natomiast na komicjach tribusowych ograniczono im prawo
gosowania.