CARL GUSTAV JUNG

O N A T UR Z E
K O B I E TY
Wybra i przeoy Magnus Starski

Dzieje Gnozy
Tom IV

B R A M A KSINICA WCZGW I UCZONYCH

P O Z N A

Ausgewhlte Werke von C. G. Jung, Walter Verlag, lten

Wykonanie prac graficznych okadki Andrzej Pitek
Korekta Izolda Klee
Copyright for the Pollsh edltlon by
Wydawnictwo BRAMA - Ksinica Wczgw i Uczonych
60-288 Pozna ul. Kirchholmska 5
tel/fax 67-34-08
ISBN 83-900255-5-8

SPIS TRECI

I Psychologiczne aspekty archetypu matki

1. O koncepcji archetypu
2. Archetyp matki
3. Kompleks matki
4. Pozytywne aspekty kompleksu matki
5. Wnioski
II

Psychologiczne aspekty Kory

III Anima i Animus

IV Kult kobiety i gloryfikacja duszy
V Problem mioci wrd studentw
VI Maestwo jako zwizek psychiczny

VII Kobieta w Europie

I
PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY ARCHETYPU MATKI

1.
O KONCEPCJI ARCHETYPU

Koncepcja Wielkiej Matki naley do dziedziny religii porwnawczej i

obejmuje znacznie rnice si typy bogini-matki. Psychologia nie
zajmuje si bezporednio sam koncepcj, gdy wyobraenie Wielkiej
Matki rzadko w tej formie spotyka si w praktyce, a jeeli nawet to
tylko w bardzo specyficznych warunkach. Symbol pochodzi oczywicie
od archetypu matki. Jeeli mamy bada podoe obrazu Wielkiej Matki
z

punktu

widzenia

psychologii,

wwczas

archetyp

matki

jako

obejmujcy je oba musi tworzy podstaw naszej dyskusji. Na tym

etapie nie musimy obszernie omawia koncepcji archetypu, ale przyda
si nam kilka wstpnych uwag oglniejszej natury.
W

dawnych

czasach

pomimo

rozbienych

opinii

wpywu

Arystotelesa nietrudno byo zrozumie platosk koncepcj Idei jako

nadrzdn i istniejc przed wszystkimi zjawiskami. Archetyp"
zdecydowanie nie jest terminem nowym, uywano go ju w czasach w.
Augustyna jako synonimu Idei w znaczeniu platoskim. Kiedy Corpus
Hermeticum, ktry prawdopodobnie datuje si na trzeci wiek, opisuje
Boga jako

, wiato archetypowe", wyraa ide, i jest on

prototypem wszelkiego wiata, czyli istnia przed i jest nadrzdny w

stosunku

do

zjawiska

wiata".

Gdybym

by

filozofem,

kontynuowabym ten platoski styl i powiedziabym: Gdzie, w

miejscu poza niebem" istnieje prototyp lub pierwotny obraz matki,
ktry by i jest nadrzdny wobec wszystkich zjawisk, w ktrych
przejawia si w najszerszym znaczeniu macierzystwo". Jestem
jednak praktykiem, a nie filozofem i dlatego nie mog pozwoli sobie na

zaoenie,

mj

temperament,

moje

podejcie

do

problemw

intelektualnych s uniwersalne. Tylko filozof moe sobie pobaa i

zakada,

zawsze

jego

predyspozycje

sposb

mylenia

uniwersalne oraz nie dostrzega faktu, jeeli tylko mu si to uda, e

osobiste skonnoci" warunkuj jego filozofi. Jako praktyk musz
zauway, e istniej ludzie, ktrzy s przekonani, i idee s
prawdziwymi jednostkami, a nie tylko nomina. Kady, kto myli
podobnie jak Platon, musi zapaci za swj anachronizm, dostrzegajc
sprawy super niebiaskie", tzn. metafizyczno, esencj Idei usunit
w nie dajc si sprawdzi dziedzin wiary i zabobonu albo askawie
pozostawion poecie. Raz jeszcze w starej kontrowersji dotyczcej poj
oglnych zatriumfowao podejcie nominalistyczne nad realistycznym,
a Idea wyparowaa w czyste flatus vocis. Zmianie tej towarzyszy - a w
zasadzie w duym stopniu j wywoa - znaczcy rozwj empiryzmu,
ktrego zalety s dla intelektu a nazbyt oczywiste. Od tego czasu Idea
nie jest ju czym a priori, lecz spraw pochodn i drugorzdn. Nowy
nominalizm

natychmiast

uzurpowa

sobie

powszechne

uprawomocnienie, pomimo faktu, e i on opiera si na zaoonym oraz

ograniczonym twierdzeniu, zabarwionym temperamentem. Owa teza
brzmi nastpujco: wszystko, co pochodzi z zewntrz i moe zosta
zweryfikowane jest prawdziwe. Idealnym przykadem jest moliwo
sprawdzenia przy pomocy eksperymentu. Antyteza to: wszystko, co
pochodzi z wntrza i czego nie mona sprawdzi jest prawdziwe.
Beznadziejno takiego twierdzenia narzuca si sama. Grecka filozofia
przyrody ze swoim zainteresowaniem dla materii wraz z rozumowaniem
Arystotelesa osigna spnione, lecz przytaczajce zwycistwo nad
Platonem.

Kade zwycistwo zawiera jednak zarodek przyszej poraki. W

dzisiejszych

czasach

wida

gwatownie

rosnc

ilo

znakw

zapowiadajcych zmian pogldw. Najwaniejsza w tym wszystkim

jest doktryna Kanta na temat kategorii, ktra niszczy w zarodku kad
prb odrodzenia si metafizyki w starym znaczeniu tego sowa, ale
jednoczenie toruje drog do ponownego narodzenia si platoskiego
ducha. Jeeli twierdzenie, e nie ma metafizyki wykraczajcej poza
ludzki rozum jest prawdziwe, to rwnie prawdziwa jest teza, e nie ma
wiedzy empirycznej, ktra by ju nic zostaa uwiziona i ograniczona
struktur poznania a priori. Od ptora wieku, tj. od czasu, kiedy
pojawia si rozprawa Krytyka czystego rozumu, stopniowo zaczo
przyjmowa si przekonanie, e mylenie, rozumienie i rozumowanie
nie mog by uwaane za procesy niezalene, podlege wycznie
wiecznym prawom logiki, lecz, e s to funkcje psychiczne skoordynowane z osobowoci i jej podlege. Nie pytamy ju: Czy to lub tamto
widziano,

syszano,

podano,

zwaono,

policzono,

przemylano

wywnioskowano, e jest logiczne?" Teraz pytamy: Kto widzia, sysza

lub myla?" Poczynajc od osobistego bilansu" w obserwacji i
mierzeniu procesw minimalnych, to krytyczne podejcie doprowadzio
do stworzenia psychologii empirycznej, ktrej do tej pory nie znaa
adna z poprzednich epok. Dzisiaj przekonani jestemy, e we
wszystkich dziedzinach wiedzy istnieje psychologiczna realno, ktra
ma decydujcy wpyw na wybr materiau, metody badawcze, natur
wnioskw oraz tworzenie hipotez i teorii. Doszlimy nawet do przekonania,

osobowo

Kanta

bya

decydujcym

czynnikiem

warunkujcym jego Krytyk czystego rozumu. Uznanie osobistych

przesanek wpywa, a nawet niebezpiecznie podkopuje nie tylko
filozofw, ale rwnie nasze szczeglne upodobania filozoficzne, a na-

wet to, co tak chtnie nazywamy najczystsz" prawd. Krzyczymy, e

zabrano nam ca twrcz wolno! Co takiego? Czy to moliwe, by
czowiek myla, mwi lub robi tylko to, czym sam jest?
Wziwszy pod uwag fakt, e nie bdziemy przesadza, by nie pa
ofiar niepohamowanego psychologizowania", nie uda nam si uciec
przed zdefiniowanym ju krytycznym punktem widzenia. Stanowi on
istot, pocztek i metod wspczesnej psychologii. We wszystkich
dziaaniach czowieka znajduje si czynnik a priori, czyli wrodzona,
przedwiadoma i niewiadoma indywidualna struktura psychiki.
Przedwiadoma psychika - na przykad nowo narodzonego niemowlcia
- nie jest pustym naczyniem, w ktre w sprzyjajcych okolicznociach
mona

wla

wszystko.

Wprost

przeciwnie,

jest

to

ogromnie

skomplikowana, zdecydowanie okrelona indywidualna jednostka,

ktra nam wydaje si niewyrana, gdy nie moemy jej bezporednio
zobaczy. Z chwil, gdy pojawiaj si pierwsze widzialne przejawy ycia
psychicznego,

musielibymy

by

lepi,

by

nie

rozpozna

indywidualnego charakteru, czyli niepowtarzalnej osobowoci, ktra

si za nimi kryje. Nie moemy zakada, e wszystkie te szczegy
zaczynaj istnie dopiero wwczas, gdy si pokazuj. W przypadku
pewnych predyspozycji chorobowych, ktre ju ujawniy si u rodzicw
zakadamy

ich

dziedziczne

przekazywanie

poprzez

zarodek

protoplazmy. Nie przyszoby nam do gowy, by uzna dziecko cierpice

na epilepsj, ktrego matka jest epileptyczk, za niewytumaczaln
mutacj. Czsto te uznajemy pewne zdolnoci i talenty za dziedziczne,
nietrudne do przeledzenia przez cae generacje. W ten sam sposb
tumaczymy

ponowne

pojawienie

si

skomplikowanych

instynktownych dziaa w zwierztach, ktre nigdy nie widziay swoich

rodzicw i dlatego nie mogy si od nich tego nauczy".

Dzisiaj musimy zacz od zaoenia, e jeeli chodzi o genetyczne

predyspozycje, to nie istnieje adna zasadnicza rnica pomidzy
czowiekiem a innymi istotami. Podobnie, jak kade zwierz, czowiek
posiada wstpnie uformowan psychik, ktr dziedziczy zgodnie z
wasnym gatunkiem i ktra, po bliszym zbadaniu, zdradza wyrane
cechy przejte od rodzinnych przodkw. Nie mamy najmniejszego
powodu, by uwaa, e pewne ludzkie dziaania i funkcje mog by z
tej

zasady

zwolnione.

predyspozycje
instynktowne

lub

Nie

potrafimy

uzdolnienia,

zachowanie.

Tak

okreli,

skd

ktre

umoliwiaj

samo

nie

bior

si

zwierztom

poznalimy

natury

predyspozycji przedwiadomej psychiki, ktra umoliwia dziecku

ludzkie reakcje. Moemy tylko zaoy, e takie zachowanie wynika z
wzorcw funkcjonowania, ktre nazwaem wyobraeniami. Sowo
wyobraenie" ma wyraa nie tylko form dziaania, ktre ma miejsce,
lecz rwnie typow sytuacj, w jakiej ono wystpuje. Te obrazy s
obrazami pierwotnymi", gdy s specyficzne dla caego gatunku i jeeli
kiedykolwiek miay swj pocztek",

to musia

on zbiega si

przynajmniej z pocztkiem caego gatunku. Istniej cechy ludzkie"

czowieka, specyficznie ludzka forma jego dziaa. Ta specyficzna
forma jest dziedziczna i zawiera si w zarodku protoplazmy. Pomys, e
nie jest ona dziedziczona, lecz rodzi si na nowo w kadym dziecku jest
tak samo niedorzeczny, jak prymitywne przekonanie, e soce, ktre
wschodzi rano jest innym socem od tego, ktre zaszo poprzedniego
wieczoru.
Poniewa wszystko, co psychiczne zostaje odegrane, to samo musi
dotyczy indywidualnych funkcji, szczeglnie tych, ktre wywodz si
bezporednio z niewiadomej predyspozycji. Najwaniejsz z nich jest
twrcza wyobrania. W wytworach wyobrani wida pierwotne obrazy i

tu

wanie

koncepcja

archetypu

znajduje

swoje

szczeglne

zastosowanie. Wiem, e nie ja pierwszy zauwaam ten fakt. w

zaszczyt przypada Platonowi. Adolf Bastian by pierwszym badaczem w
dziedzinie

etnologii,

ktry

zwrci

uwag

na

rozpowszechnione

wystpowanie pewnych elementarnych idei". Dwaj pniejsi badacze,

Hubert

Mauss,

nastpcy

Durkheima,

mwi

kategoriach"

wyobrani. A dopiero autorytet taki, jak Hermann Usener po raz

pierwszy pod mask niewiadomego mylenia" rozpozna niewiadome
dziaanie. Jeeli mam jakikolwiek udzia w tych odkryciach, to polega
on na tym, i wskazaem, e archetypy s nie tylko rozsiane przez
tradycj, jzyk i migracj, lecz e mog one pojawia si ponownie
spontanicznie, obojtnie w jakim miejscu i czasie, bez adnego wpywu
zewntrznego.
Nie

moemy

przeoczy

dalekosinych

implikacji

takiego

stwierdzenia. Oznacza ono bowiem, e s one obecne na wszystkich

poziomach psychiki, niewiadomych, lecz mimo to aktywnych - w
yjcych

skonnociach,

ideach

znaczeniu

platoskim,

ktre

przedstawiaj i cigle wpywaj na nasze myli, uczucia oraz dziaania.

Cay czas spotykam si z bdnym rozumieniem archetypu jakoby
by on zdeterminowany pod wzgldem swojej zawartoci, czyli byby to
co w rodzaju niewiadomej idei (jeeli takie wyraenie jest dopuszczalne).

Musz

raz

jeszcze

podkreli,

archetypy

nie

zdeterminowane, jeeli chodzi o ich zawarto, lecz wycznie pod

wzgldem formy, ale i tak w bardzo ograniczonym zakresie. Zawarto
pierwotnego wyobraenia zdeterminowana jest tylko wwczas, gdy
staje si ono wiadome i dlatego wypenione zostaje substancj
wiadomego

dowiadczenia.

Jego

form,

jak

ju

to

wczeniej

wyjaniaem przy innej okazji, mona porwna do osiowego systemu

krysztau, ktry odgrywa rol krystalicznej struktury w macierzystym

pynie, chocia sam fizycznie nie istnieje. Pierwszy pojawia si
analogicznie do sposobu, w ktry cz si jony i czsteczki. Archetyp
jako taki jest pusty i czysto formalny, jest tylko facultas praformandi,
moliwoci wyobraenia dan a priori. Nie dziedziczy si wyobrae,
lecz jedynie formy i pod tym wzgldem odpowiadaj one instynktom,
ktrych forma jest rwnie zdeterminowana. Istnienia instynktw, jak i
archetypw, nie da si udowodni, jeeli nie przejawi si one w czym
konkretnym. Jeeli chodzi o charakter formy, to nasze porwnanie do
krysztau jest znaczce do takiego stopnia, do ktrego system osiowy
okrela jedynie struktur stereometryczn, a nie konkretn form
pojedynczego krysztau. Moe ona by maa albo dua, moe by
nieskoczenie rna z powodu odmiennych rozmiarw swoich cianek
lub z powodu zronicia si dwch krysztaw. Jedyn rzecz, ktra
pozostaje staa jest osiowy system albo raczej niezmienne proporcje
geometryczne bdce jej fundamentem. To samo mona odnie do
archetypu. W zasadzie mona go nazwa, bo posiada niezmienny rdze
znaczeniowy - ale zawsze tylko oglnie, nigdy w przypadku jego
konkretnych przejawie. I podobnie, nie mona wydedukowa wygldu
obrazu matki w pewnym okrelonym czasie z samego archetypu matki,
gdy uzaleniony jest on od licznych, innych czynnikw.

2.ARCHETYP MATKI

Archetyp matki, podobnie jak wszystkie inne archetypy, posiada

nieskoczon

rnorodno

aspektw.

Wymieni

tutaj

tylko

te

najbardziej charakterystyczne. Najwaniejszy z nich to wasna matka i

babcia, macocha i teciowa; pniej kobieta, z ktr pozostaje si w
jakim zwizku, jak na przykad: opiekunka lub guwernantka; albo
moe daleka przodkini. Nastpnie przychodzi kolej na kategori, do
ktrej zalicza si boginie, szczeglnie matk Boga, Mari Pann i Sofi.
Mitologia oferuje wiele odmian archetypu matki, jak na przykad
matk, ktra pojawia si ponownie pod postaci panny w micie o
Demeter i Korze; albo matk, rwnie t ukochan, jak w micie o
Kybele i Attisie. Inne symbole matki w znaczeniu przenonym
pojawiaj si w obrazach, ktre przedstawiaj cel naszej tsknoty, by
zosta zbawionym, czyli Raj, Krlestwo Boe, Boskie Jeruzalem.
Symbolami matki mog by sprawy, ktre wzbudzaj ch powicenia
si lub dojmujcego strachu, jak na przykad: Koci, Uniwersytet,
Miasto lub Kraj, Niebo, Ziemia, Lasy, Morze lub Jeziora, Materia, wiat
Podziemny i Ksiyc. Archetyp ten czsto zwizany jest z przedmiotami
i miejscami oznaczajcymi podno i yzno: Rg Obfitoci, Zaorane
Pole, Ogrd. Moe czy si ze Ska, Jaskini, Drzewem, rdem,
Gbok Studni lub rnymi naczyniami, jak Chrzcielnica albo
kwiatami w ksztacie naczy, jak Ra czy Lotos. Magiczne Koo lub
Mandala mog by form archetypu matki, gdy oznaczaj ochron.
Wklse naczynia, na przykad Piekarnik lub Garnki rwnie zwizane
s z archetypem matki, podobnie jak i Macica, Yoni i wszystko, co

przypomina jej ksztat. Do tej listy mona jeszcze doda Krow, Zajca
i wszelkie inne przyjazne zwierzta.
Symbole

te

mog

mie

znaczenie

pozytywne,

korzystne

lub

negatywne, ze. Aspekt ambiwalentny przedstawiaj boginie losu

(Mojry,

Graje,

Norny).

Zo

symbolizuj:

Wiedma,

Smok

(lub

jakiekolwiek aroczne albo oplatajce zwierz, jak np. Dua Ryba czy
W), Grb, Sarkofag, Gboka Woda, mier, Nocne Koszmary i
Demony (Empuzy, Lilith itd.). Lista ta jest oczywicie niepena,
przedstawia jedynie najwaniejsze cechy archetypu matki.
Cechy zwizane z tym archetypem to: macierzyska troska i
wspodczuwanie, magiczny autorytet kobiecy, mdro i duchowe
wyniesienie, przewyszajce rozsdek, kady pomocny instynkt lub
impuls, wszystko to, co dobrotliwe, wszystko to, co pielgnuje i
utrzymuje przy yciu, co sprzyja rozwojowi i podnoci. Matka panuje
nad miejscem magicznej przemiany i ponownych narodzin oraz nad
wiatem

podziemnym

jego

mieszkacami.

Aspekt

negatywny

archetypu matki moe oznacza wszystko co tajemne, ukryte, ciemne,

otcha, wiat zmarych, wszystko, co poera, uwodzi i truje oraz
wszystko to, co jest przeraajce i czego nie da si unikn jak losu.
Wszystkie

atrybuty

archetypu

matki

dokadnie

opisaem

udokumentowaem w mojej ksice pt. Symbole przemiany. Tam te

zdefiniowaem dwuznaczno owych atrybutw jako matk kochajc
i straszn". Historycznym przykadem, ktry dobrze znamy, podwjnej
natury matki jest Maria Panna, bdca nie tylko matk Pana, ale
rwnie wedug redniowiecznych alegorii jego krzyem. W Indii
kochajc i straszn matk" jest pena sprzecznoci Kali. Filozofia
sankhji przetworzya archetyp matki w koncepcj prakrti (materia) i
przypisaa jej trzy guny, czyli fundamentalne atrybuty: sattwa, rajas,

tamas: dobro, namitno i ciemno1. S to trzy zasadnicze aspekty

matki:

pielgnujca

wykarmiajca

dobro,

orgiastyczna

emocjonalno i styksowe gbie. Specyficzna cecha mitu filozoficznego, ktry przedstawia taczc przed Purusz Prakrti, by przypomnie
mu o rozrniajcej wiedzy" nie naley do archetypu matki, lecz do
archetypu

animy,

ktry

psychice

mczyzny

na

pocztku

niezmiennie pojawia si przemieszany z obrazem matki.

Mimo e posta matki wystpujcej w ludowych opowieciach jest
mniej lub bardziej uniwersalna, to jej obraz zmienia si znaczco, gdy
pojawia si w psychice pojedynczego czowieka. W trakcie leczenia
pacjentw byem bardzo zaskoczony faktem, e tak due znaczenie ma
wasna matka. Jej posta wprowadza wiele komplikacji w psychologii
indywidualnej, do takiego stopnia, e, jak wiemy, nigdy nie posuna
si ona dalej, nawet w teorii, by dotrze do innych wanych czynnikw
etiologicznych.

Moje

pogldy

rni

si

zasadniczo

od

innych

medyczno-psychologicznych teorii, gdy przypisuj osobowej matce

tylko ograniczone znaczenie etiologiczne. Twierdz, e wszystkie
wpywy, ktrym poddane s dzieci, jak opisuje to literatura, nie
pochodz od samej matki, lecz od projektowanego na ni archetypu, co
daje jej mitologiczne to i obdarza j autorytetem oraz boskoci 2.
Chorobotwrcze i traumatyczne skutki, ktre wywouje matka dziel
si na dwie grupy: (1) te, ktre zgodne s z prawdziwymi cechami
charakteru lub postaw matki i (2) te, ktre odnosz si do cech
przypisywanych matce, lecz w rzeczywistoci s to mniej lub bardziej
wyobraane (np. archetypowe) projekcje ze strony dziecka. Freud sam
zdy si przekona, e prawdziwa przyczyna nerwicy nie tkwi w
traumatycznych skutkach, jak to na pocztku sugerowa, lecz w
indywidualnym rozwoju dziecicej wyobrani. To nie wyklucza faktu,

rozwj

moe

wywodzi

si

zakcajcych

wpyww,

pochodzcych od matki. Ja sam zawsze najpierw dopatruj si w

matce przyczyny dziecicej nerwicy, gdy z dowiadczenia wiem, e
dziecko raczej bdzie rozwija si normalnie, a nie neurotycznie i e w
wikszoci przypadkw przyczyn zakce naley szuka w rodzicach,
najczciej w matce. Tre nienormalnych wyobrae dziecka tylko
czciowo moe odnosi si do prawdziwej matki, poniewa czsto
pojawiaj si w nich wyrane i niedwuznaczne aluzje, nie odwoujce
si do istot ludzkich. Jest to szczeglnie prawdziwe w odniesieniu do
fantazji mitologicznych, jak to czsto zdarza si w rnego rodzaju
fobiach dziecicych, w ktrych matka moe pojawia si jako dzika
bestia, wiedma, upir, wilkoak, hermafrodyta itd. Naley pamita, e
takie wyobraenia nie zawsze wywodz si z wyranego rda
mitologicznego, a nawet jeeli tak, to nie zawsze musz

by

zakorzenione w niewiadomym archetypie, ale mog zosta wywoane

bajkami lub przypadkowymi uwagami. Dlatego w kadym przypadku
konieczne jest dokadne badanie. Z przyczyn praktycznych takie
badanie trudniej przeprowadzi z dzieckiem ni z dorosym, ktry
niezmiennie

przekazuje

swoje

wyobraenia

lekarzowi

trakcie

leczenia, a formuujc to precyzyjniej, wyobraenia s na niego

projektowane automatycznie.
Kiedy tak si dzieje, nie uzyskamy nic, jeeli je odsuniemy, uznajc
za dziwaczne, gdy archetypy nale do trwaych i cennych nabytkw
kadej psychiki. S one skarbem w krlestwie myli-cieni", o ktrym
mwi Kant i ktrego obfite dowody znajdujemy w niezliczonych
motywach o skarbach w mitologii. Archetyp w adnym wypadku nie
jest irytujcym uprzedzeniem, staje si nim wwczas, gdy znajdzie si
w niewaciwym miejscu. Archetypowe wyobraenia to najwysze

wartoci w ludzkiej psychice, od niepamitnych czasw zamieszkuj

nieba wszystkich ras. Odrzucenie ich jako bezwartociowych byoby
niepowetowan

strat.

Naszym

zadaniem

nie

jest

odrzucenie

archetypu, lecz wyeliminowanie projekcji, by przywrci ich zawarto

indywidualnemu

czowiekowi,

projekcj poza siebie.

ktry

bezwiednie

straci

przez

3.KOMPLEKS MATKI

Archetyp matki tworzy podstaw tak zwanego kompleksu matki.

Jest kwesti sporn, czy kompleks matki moe rozwin si bez
aktywnego udziau samej matki w jego tworzeniu jako czynnika
wyranie przyczynowego. Moje dowiadczenie pozwala mi wierzy, i
matka zawsze odgrywa aktywn rol w powstawaniu zakce,
szczeglnie w przypadku dziecicej nerwicy albo w nerwicy, ktrej
etiologia niewtpliwie datuje si na wczesne dziecistwo. W kadym
razie instynkt dziecka zostaje zakcony, a to buduje archetypy, ktre z
kolei wytwarzaj wyobraenia dostajce si pomidzy dziecko i matk
jako obce i czsto przeraajce elementy. Zatem, jeeli dziecko
nadopiekuczej

matki

ni

regularnie,

jest

ona

strasznym

zwierzciem albo wiedm, to owe dowiadczenia wskazuj na podzia

w psychice dziecka, ktry tworzy predyspozycje do nerwicy.

KOMPLEKS MATKI U SYNA

Skutki kompleksu matki rni si w zalenoci od tego, czy
pojawiaj

si

crki,

czy

syna.

Typowym

efektem

jest

homoseksualizm i donuaneria, a czasami rwnie impotencja3. W

przypadku homoseksualizmu cay heteroseksualizm syna przywizany
jest do matki w niewiadomej formie; w donuanerii syn niewiadomie
szuka matki w kadej spotkanej kobiecie. Skutki kompleksu matki u
syna wida w typie ideologii reprezentowanej przez Kybele i Attisa:
samokastrowanie si, obd i mier. Rnica pci powoduje, e
kompleks matki u syna nie pojawia si w czystej formie. I dlatego w

kadym mskim kompleksie matki znaczc rol wraz z archetypem

matki odgrywa obraz seksualnego odpowiednika mczyzny, animy.
Matka jest pierwsz esk istot, z ktr ma kontakt przyszy
mczyzna i chcc nie chcc gra ona potajemnie lub otwarcie,
wiadomie lub niewiadomie na mskoci syna, podobnie jak syn staje
si coraz bardziej wiadomy eskoci matki albo niewiadomie,
instynktownie na ni reaguje. W przypadku syna proste zwizki
tosamoci lub sprzeciwu i rozrniania s cay czas przecinane
erotycznym

przyciganiem

lub

odraz,

co

stwarza

znaczne

komplikacje. Nie chc przez to powiedzie, e z tego powodu kompleks

matki

syna

jest

skomplikowanych

powaniejszy

zjawisk

ni

psychicznych

crki.
jest

Badanie

stale

na

tych
etapie

pionierskim. Nie bdzie mona przeprowadzi adnych porwna,

dopki nie bdziemy dysponowali okrelon statystyk, ale do tej pory
niestety jej nie ma.
U crki kompleks matki jest nieskomplikowany i wyrany. Mamy tu
do czynienia albo z nadmiernym rozwiniciem instynktw eskich,
albo z ich osabieniem a do stanu ich cakowitej utraty. W pierwszym
przypadku przewaga instynktu powoduje, e crka nie jest wiadoma
wasnej osobowoci; w drugim instynkty projektowane s na matk.
Na razie musimy zadowoli si jedynie stwierdzeniem, e w crce
kompleks matki przesadnie pobudza albo te hamuje instynkt eski,
a

syna

uszkadza

instynkt

mski

poprzez

nienaturalne

ukierunkowanie seksu.
Poniewa koncepcja kompleksu matki" zapoyczona zostaa z
psychopatologii, zawsze wie si j z krzywd i chorob. Jeeli jednak
odseparujemy

ca

koncepcj

od

jej

ograniczonego,

psychopatologicznego rodowiska i nadamy jej szersze znaczenie,

zauwaymy, e ma rwnie skutki pozytywne. I tak mczyzna z

kompleksem matki moe mie dobrze zrnicowanego erosa, ktry
pojawi si zamiast homoseksualizmu albo jako jego dodatek. (Co
podobnego

sugeruje

Platon

Symposium).

Obdarza

go

to

umiejtnoci budowania przyjani, co czsto wytwarza zwizki o

zadziwiajcej delikatnoci pomidzy mczyznami i moe nawet
uratowa

przyja

pomidzy

pciami,

wycigajc

otchani

niemoliwoci. Moe mie dobry gust i poczucie estetyki, poparte

domieszk

eskoci.

Moe

by

niezwykle

utalentowanym

nauczycielem, gdy bdzie posiada prawie kobiec intuicj i takt.

Prawdopodobnie bdzie dobrze czu histori i bdzie konserwatywny w
najlepszym znaczeniu tego sowa oraz bdzie pielgnowa wartoci z
przeszoci. Czsto obdarzony jest bogactwem uczu religijnych, ktre
pomagaj

urzeczywistni

ecclesia

spiritualis

duchow

receptywnoci, ktra wyzwala w nim wraliwo na objawienie.

I

podobnie to,

co negatywnie

nazywamy donuaneri,

moe

przejawia si te w: odwanej i miaej mskoci; ambitnej walce o

osignicie wyszych celw; przeciwstawianiu si wszelkiej gupocie,
ograniczonym
powicenia

pogldom,
si

dla

niesprawiedliwoci

susznej

sprawy,

lenistwu;

czasami

chci

graniczcej

bohaterstwem; wytrwaoci, staoci i nieustpliwoci woli; ciekawoci

nie cofajcej si nawet przed zagadkami wszechwiata; i wreszcie
rewolucyjnym duchu walczcym o nadanie wiatu nowego oblicza.
Wszystkie

te

moliwoci

odzwierciedlaj

motywy

mitologiczne

wyliczone ju wczeniej jako rne aspekty archetypu matki. Poniewa

ju uprzednio pisaem o kompleksie matki u syna i komplikacjach
zwizanych z anim, pozwol sobie pozostawi psychologi msk na
drugim planie.

KOMPLEKS MATKI U CRKI4

(a) Przerost elementu macierzyskiego. - Zauwaylimy, e u
crki kompleks matki prowadzi do przerostu cech eskich lub do ich
atrofii. Nadmiar elementu eskiego oznacza nasilenie wszystkich kobiecych instynktw, a przede wszystkim instynktu macierzyskiego.
Negatywnym aspektem tego przypadku jest kobieta, ktrej jedynym
celem w yciu jest urodzenie dziecka. M jest dla niej spraw drugorzdn, jest przede wszystkim narzdziem prokreacji i traktuje go jak
przedmiot, ktrym naley si opiekowa razem z dziemi, biednymi
krewnymi, kotami, psami i domowymi meblami. Nawet jej osobowo
ma znaczenie drugorzdne, czsto zupenie jej sobie nie uwiadamia,
gdy yje w i poprzez innych ludzi, identyfikujc si w mniejszym lub
wikszym stopniu z przedmiotami swojej troski. Najpierw rodzi dzieci,
a potem do nich przywiera, gdy bez nich nie ma dla niej ycia.
Podobnie jak Demeter, zmusza bogw swoj uporczyw wytrwaoci,
by dali jej prawo do posiadania wasnej crki. Jej eros zawsze wyraa
si poprzez dz wadzy5. Kobiety tego typu, chocia cay czas yj
dla innych", w zasadzie nie s zdolne do prawdziwych powice.
Kierowane bezwzgldn dz wadzy i fanatycznym upieraniem si
przy swoich rodzicielskich prawach, czsto potrafi zniszczy nie tylko
wasn osobowo, ale rwnie osobiste ycie swoich dzieci. Im mniej
taka matka wiadoma jest wasnej osobowoci, tym wiksza i
gwatowniejsza jest jej niewiadoma dza wadzy. Odpowiednim
symbolem tych kobiet nie bdzie Demeter. lecz Baubo. Nie rozwijaj
one swego umysu, pozostaje on w stanie pierwotnym, czyli w sumie
prymitywny, z niczym nie powizany i bezwzgldny, ale rwnie tak
prawdziwy i czasami tak gboki, jak sama natura6. Kobieta owa tego

nie wie i dlatego nie moe oceni mdroci swego umysu albo
filozoficznie zastanawia si nad jego gbi. Zazwyczaj natychmiast
zapomina, co przed chwil powiedziaa.
(b) Dominacja erosa. - Kompleks, ktry wyzwolia u crki matka
tego typu absolutnie nie oznacza, e objawi si on w postaci nadmiaru
elementu macierzyskiego. Wprost przeciwnie, instynkt ten moe
cakowicie zanikn. W rezultacie w formie substytutu pojawia si
nadmiernie

rozwinity

niewiadomego

eros,

kazirodczego

to

zwizku

niezmiennie
z

ojcem 7.

prowadzi

Wzmoony

do
eros

przykada du wag do osobowoci innych ludzi. Leitmotywem wszelkich

przedsiwzi

staje

si

zazdro

matk

pragnienie

przewyszenia jej, co w sumie daje opakane rezultaty. Kobieta ta

uwielbia

romantyczne

zmysowe

przygody

dla

nich

samych,

interesuj j onaci mczyni, nie tyle oni sami, ile fakt, e s onaci i
daj jej sposobno zniszczy maestwo, a o to wanie jej chodzi.
Gdy ju osignie swj cel, jej zainteresowanie dalsz znajomoci
znika, gdy brakuje jej instynktu macierzyskiego. Przychodzi wic
kolej na nastpn ofiar8. Ten typ charakteryzuje si duym stopniem
niewiadomoci. Kobiety te wydaj si by cakowicie lepe na to, co
robi9, a nie jest to korzystne ani dla nich, ani dla ich ofiar. Nie musz
chyba zaznacza, e dla mczyzn z pasywnym erosem ten typ kobiety
stanowi znakomit przynt dla projekcji animy.
(c) Utosamianie si z matk. - Jeeli kompleks matki u kobiety
nie wyzwala przerostu erosa, to prowadzi do utosamienia si z matk
i do sparaliowania u crki kobiecej inicjatywy. Dokonuje si cakowita
projekcja jej osobowoci na matk, co wynika z faktu, e jest ona
niewiadoma

swego

instynktu

macierzyskiego

swego

erosa.

Wszystko, co przypomina jej o macierzystwie, odpowiedzialnoci,

osobistych zwizkach i potrzebach erotycznych, wzbudza kompleks

niszoci i zmusza j do ucieczki - oczywicie do matki, u ktrej
wszystko to, czego nie moe osign crka doprowadzone jest do
perfekcji. Matka jako super kobieta (mimowolnie podziwiana przez crk) przeywa za crk wszystko, co ona sama mogaby przey za
siebie. Crka jest zadowolona, e moe przywrze do matki z
bezinteresownym oddaniem, ale rwnoczenie, niewiadomie usiuje,
wbrew swojej woli, styranizowa j, oczywicie pod pozorem cakowitego oddania i lojalnoci. Crka prowadzi egzystencj cienia, czsto
wyranie wysysana z energii przez matk i przedua matce ycie dziki
zjawisku w rodzaju staej transfuzji krwi. Te bezkrwiste panienki nie s
w adnym wypadku odporne na maestwo. Wprost przeciwnie,
pomimo swojej pasywnoci i ycia w cieniu osigaj wysok cen na
maeskim rynku. Przede wszystkim s tak puste, e mczyzna
swobodnie moe im przypisa wszystko, co mu si tylko spodoba. Na
dodatek s tak niewiadome, e niewiadomo eliminuje niezliczone,
niewidzialne
wszystkie

czuki,

mskie

przyjemno.

Caa

odpowiednikiem

prawdziwe
projekcje,
eska

macki
to

omiornicy,

sprawia

nieokrelono

mskiego zdecydowania

wysysajce

mczynie
jest

du

utsknionym

i prostolinijnoci,

ktre

mona osign tylko wwczas, gdy mczyzna potrafi pozby si

wszystkiego, co wtpliwe, dwuznaczne, nie jasne i zagmatwane,
projektujc to na jaki czarujcy przykad kobiecej niewinnoci 10. Z
powodu

charakterystycznej

kobiecej

pasywnoci

kompleksu

niszoci, ktre powoduj, e gra ona przez cay czas rol niewinnie
pokrzywdzonej,

mczyzna

odkrywa,

przydzielono

mu

do

atrakcyjn rol, a mianowicie otrzyma przywilej wytrzymywania

znanych

eskich

fobii

prawdziwym

poczuciem

wyszoci

wyrozumiaoci godn prawdziwego rycerza. (Na szczcie mczyzna

nie dostrzega faktu, e te saboci skadaj si gwnie z jego projekcji).
Jawne poczucie bezsilnoci dziewczyny jest dla niego szczeglnie
atrakcyjne. Poniewa dziewczyna jest tylko dodatkiem do swej matki,
to, gdy zblia si mczyzna, potrafi jedynie wystraszona speszy si.
Ona po prostu nic nie wie. Jest tak bardzo niedowiadczona, tak
bardzo potrzebuje pomocy, e nawet najbardziej niemiay zakochany
modzieniec staje si odwanym porywaczem, brutalnie wyrywajcym
kochajcej matce crk. Taka wspaniaa okazja, by przedstawi si w
roli wesoego Lotharia nie pojawia si kadego dnia i dlatego jest tak
silnym bodcem. W ten sposb Hades porwa Persefon niepocieszonej
De me ter. Lecz bogowie nakazali mu, by co roku oddawa swoj on
teciowej na czas lata. (Uwany czytelnik zauway zapewne, e takie
legendy nie powstaj przypadkowo).
(d) Opr wobec matki. - Te trzy ekstremalne typy poczone s
wieloma stanami porednimi, lecz zajm si tu tylko jednym wanym
przykadem. W tym porednim typie, o ktrym bd mwi, problem
nie polega

na

nadmiernym

rozwiniciu lub

zaniku instynktw

kobiecych, ale na cakowitym oporze w stosunku do macierzyskiej

supremacji, czsto a do eliminacji wszystkiego, co si z tym wie.
Jest to ekstremalny przykad negatywnego kompleksu matki. Dewiza
tego typu kobiet brzmi: Przyjmuj wszystko tak dugo, jak dugo nie
przypomina matki!" Z jednej strony mamy fascynacj, ktra nigdy nie
osiga momentu identyfikacji, a z drugiej nasilenie erosa, ktry
wyniszcza si w penym zazdroci oporze. Taka crka wie, czego nie
chce, ale jest zupenie zagubiona, jeeli chodzi o wybr wasnego ycia.
Wszystkie jej instynkty skupione s na matce w negatywnej formie
oporu i s bezuyteczne w budowaniu wasnego ycia. Jeeli uda jej si

wyj za m, to albo maestwo bdzie czyst ucieczk od matki,

albo

przewrotny

zasadniczymi

los

cechami

ofiaruje

jej

ma

charakteru

jej

obdarzonego

matki.

wszystkimi

Wszystkie

procesy

opierajce si na instynkcie bd spotyka si z niespodziewanymi

trudnociami: sprawy zwizane z seksem mog le funkcjonowa,
moe nie by potrzeby posiadania dzieci, macierzyskie obowizki
mog wydawa si nieznone, a wymagania ycia maeskiego mog
wywoywa rozdranienie i zniecierpliwienie. Nie ma w tym nic
dziwnego, gdy adna z tych trudnoci nie ma zwizku z rzeczywistoci, gdy trway opr wobec wadzy matki, niezalenie od jego
formy staje si dominujcym celem ycia. W takich przypadkach czsto
dostrzegamy atrybuty archetypu matki ze wszystkimi jego szczegami.
Przykadowo,
wyzwala

albo

wszystkiego,

matka

jako

gwatowy
co

nazywa

przedstawicielka
opr
si

lub

rodziny

cakowit

gow

(albo

klanu)

obojtno

wobec

rodziny,

spoecznoci,

spoeczestwem, konwencj itp. Opr wobec matki jako uterus czsto

przejawia si w postaci zaburze menstruacyjnych, trudnoci zajcia w
ci, odrazy do ciy, krwotokw i nadmiernych wymiotw podczas
ciy, poronie itd. Matka jako materia moe by przyczyn zniecierpliwienia tych kobiet w stosunku do przedmiotw, ich niezrcznego
posugiwania si przyrzdami i naczyniami oraz zego smaku w
ubiorze.
Opr wobec matki moe te czasami wyzwoli spontaniczny rozwj
intelektu po to, by stworzy sobie sfer zainteresowa, w ktrej nie ma
miejsca dla matki. Rozwj intelektualny wynika z wasnej potrzeby
crki, nie robi tego dla mczyzny, by mu zaimponowa i oszoomi go
pozorami intelektualnego braterstwa. Prawdziwym jej celem jest
niszczenie wadzy matki za pomoc intelektualnej krytyki i wiedzy, by

wykaza jej wszystkie gupstwa, bdy w rozumowaniu i edukacyjne

braki. Rozwojowi intelektualnemu czsto towarzyszy pojawienie si
cech mskich.

4. POZYTYWNE ASPEKTY KOMPLEKSU MATKI

MATKA
Pozytywny aspekt kompleksu pierwszego typu, czyli nadmiaru
instynktu macierzyskiego jest identyczny z dobrze znanym obrazem
matki wychwalanej we wszystkich wiekach i jzykach. To mio matki
jest

jednym

najbardziej

wzruszajcych

niezapomnianych

wspomnie z naszego ycia, tajemniczym korzeniem caego rozwoju i

zmian. Mio ta oznacza powrt do domu, schronienie i dug cisz,
od ktrej wszystko bierze swj pocztek i koniec. Tak bliska, a jednak
dziwna jak natura, delikatna, a tak okrutna jak los. radosne i
niewyczerpane rdo ycia - mater dolorosa i niema, nieubagana
brama zamykajca si za zmarymi. Matka to matczyna mio, moje
dowiadczenie i moja tajemnica. Na c nam ryzykowa i mwi za
wiele, mwi to, co zabrzmi faszywie, niewspmiernie i nie trafi w
sedno ludzkiej istoty, ktr bya nasza matka, kto, kto przypadkowo
dwiga ogromne dowiadczenie, zawierajce j sam i nas oraz ca
ludzko, a waciwie cao stworzonej natury, dowiadczania ycia,
ktrego dziemi jestemy? Zawsze prbowano opisa te problemy i z
pewnoci prby te bd nadal podejmowane, ale wraliwa osoba,
chcc by sprawiedliw nie moe zoy tego ogromnego ciaru
znacze, odpowiedzialnoci, obowizku, nieba i ziemi na ramiona
jednej kruchej i omylnej istoty ludzkiej - tak zasugujcej na mio,
pobaliwo, zrozumienie i przebaczenie - ktr bya nasza matka.
Czowiek ten wie, e matka nosi wrodzony obraz mater natura i mater
spiritualis caoci ycia, ktrego drobn i bezradn czci jestemy.
Nie powinnimy si zatem ani przez chwil waha i uwolni matk od

tego przeraajcego ciaru zarwno dla jej, jak i dla naszego dobra. Ta
potna waga znacze wie nas z matk i przykuwa j do dziecka, ku
ich wzajemnej fizycznej i umysowej szkodzie. Kompleksu matki nie
pozbdziemy si przez lepe zredukowanie jej do ludzkich rozmiarw.
Poza tym ryzykujemy, e dowiadczenie nazywane matka" rozproszy
si na atomy i zniszczymy w ten sposb co niezwykle wartociowego,
odrzucajc zoty klucz, ktry dobry duszek woy do naszej koyski.
Dlatego ludzie zawsze instynktownie dodawali istniejc pierwotnie
par bo-sk do rodzonych rodzicw: ojca chrzestnego i matk
chrzestn

nowo

narodzonego

dziecka,

tak

wic

czystej

niewiadomoci lub krtkowzrocznego racjonalizmu nie powinnimy

nigdy o tym zapomnie, by nie przypisywa swoim rodzicom cech
boskich.
Archetyp jest nie tyle problemem naukowym, ile wan kwesti
higieny psychicznej. Nawet gdyby zabrako jakichkolwiek dowodw na
istnienie archetypw, a wszystkim mdrym ludzim udaoby si nas
przekona,

taka

rzecz

nie

moe

istnie,

musielibymy

najprawdopodobniej niezwocznie je wymyli, by uchroni najwysze i

najwaniejsze wartoci przed znikniciem w niewiadomoci. Jeeli
wartoci

te

pierwotnego

wpadn

niewiadomo,

dowiadczenia

przepada.

wwczas
Jego

cay

miejsce

ywio
zajmuje

zafiksowanie si na imago matki i gdy ostatecznie ju to sobie

zracjonalizujemy i poprawimy*', zaczynamy mocno trzyma si
ludzkiego rozumu i od tej chwili skazani jestemy na wiar wycznie w
to, co racjonalne. Z jednej strony jest to nasz cnot i zalet, lecz z
drugiej ograniczeniem i zuboeniem, gdy przyblia nas do ponurego
doktrynerstwa i owiecenia". Ten Deesse Raison emituje oszukane
wiato, ktre owieca tylko to, co ju znamy, a roztacza ciemno nad

wszystkim, co powinnimy pozna i sobie uwiadomi. Im wiksz

niezaleno udaje rozum", tym bardziej zamienia si w' czysty
intelektualizm, stawiajcy doktryn w miejsce rzeczywistoci i ukazujcy czowieka nie takim, jakim jest naprawd, lecz takim, jaki chce, by
by.
Niezalenie od tego. czy czowiek rozumie archetypy, czy nie, musi
pozosta w ich wiecie, poniewa w nim nadal stanowi cz natury i
jest poczony ze swymi korzeniami. Widzenie wiata lub porzdek
spoeczny, ktre odcinaj go od pierwotnych obrazw nie maj nic
wsplnego z kultur, lecz w znacznym stopniu z wizieniem albo
stajni. Jeeli pierwotne obrazy pozostaj w tej czy innej formie
wiadome, to energia do nich naleca moe swobodnie przepywa do
czowieka. Gdy kontakt z nimi nie bdzie ju moliwy, wwczas
ogromna ilo nagromadzonej energii, ktra jest rdem fascynacji,
bdcej podoem dziecicego kompleksu rodzicw wpada z powrotem
w niewiadomo. Niewiadomo zostaje wic naadowana si, ktra
dziaa jak porywajcy vis a tergo w kierunku jakiegokolwiek pogldu,
idei czy skonnoci, ktr wybierze intelekt, by nci nasze pene
podliwoci oczy. W ten sposb czowiek zostaje oddany stronie
wiadomej, a rozum staje si sdzi tego, co suszne i niewaciwe,
dobre i ze. Daleki jestem od pomniejszania boskiego daru rozumu,
najwyszej umiejtnoci czowieka. Jednak rozum w roli absolutnego
tyrana traci swoje znaczenie, podobnie jak wiato, ktre znalazoby si
w wiecie bez swojego przeciwiestwa, ciemnoci. Czowiek postpiby
waciwie, gdyby stosowa si do mdrych rad matki i posuszny by
nieugitym prawom natury, ktra stawia granice kadej istocie. Nie
powinien nigdy zapomina, i wiat yje dlatego, e siy przeciwstawne

s zrwnowaone. Tak samo to, co racjonalne rwnowaone jest tym,

co nieracjonalne, a to, co zaplanowane i zamierzone, tym, co jest.
Nie mona unikn wyprawy w dziedzin uniwersalnych twierdze,
poniewa matka jest pierwsz rzeczywistoci dziecka i ostatni
czowieka dorosego. Wszyscy owinici jestemy jako jej dzieci w
paszcz wielkiej Izydy. Wrmy jednak do rnych typw eskiego
kompleksu matki. By moe dziwny jest fakt, e tak wiele miejsca
powicam kompleksowi matki u kobiety, a nie jej odpowiednikowi u
mczyzny. Powd tego ju podaem: u mczyzny kompleks matki
nigdy nie jest czysty", jest zawsze przemieszany z archetypem animy,
a w konsekwencji wypowiedzi mczyzny dotyczce matki zawieraj
emocjonalne uprzedzenia w takim znaczeniu, e pokazuj urazy".
Wycznie u kobiety mona zbada wpyw archetypu matki bez
domieszki

animozji,

ale

tylko

wwczas

mamy

jakie

szanse

powodzenia, gdy nie rozwin si u niej kompensujcy animus.

NADMIERNIE ROZWINITY EROS

Przedstawiem bardzo niekorzystny obraz tego typu, gdy spotykamy
go w psychopatologii. Typ w, ktry wydaje si tak odstraszajcy
posiada, rwnie swoje aspekty pozytywne, ktre w zasadzie s spoeczestwu niezbdne. I rzeczywicie, za najgorszym prawdopodobnie
skutkiem

takiego

podejcia,

czyli

bezwzgldnym

niszczeniem

maestw kryje si wany i okrelony porzdek natury. Rozwj tych

kobiet jest czsto reakcj na matk cakowicie zniewolon przez
natur, kierujc si instynktem i dlatego wszystko pochaniajc.
Taka

matka

jest

anachronizmem,

powrotem

do

prymitywnego

matriarchatu, w ktrym mczyzna prowadzi nudn, bezbarwn

egzystencj, speniajc rol prokreacyjn i pozostajc niewolnikiem

ziemi. Aktywnie rozwinita funkcja erosa u crki skierowana jest na
mczyzn,

ktrego

macierzyskiego

naley

elementu

uratowa
w

jego

przed
yciu.

przewag
Kobieta

kobieco-

tego

typu

instynktownie wkracza do akcji, gdy tylko zostanie sprowokowana

przez niewiadomo maonka. Zakci jego bogi spokj, bdcy tak
niebezpiecznym dla osobowoci mczyzny, a ktry on sam czsto
uwaa za maesk wierno. Takie samozadowolenie prowadzi do
cakowitej niewiadomoci wasnej osobowoci i do tak zwanych
idealnych maestw, w ktrych mczyzna jest tylko tatukiem, a
kobieta mamuk i nawet oni sami tak si do siebie zwracaj. Jest to
liska cieka, ktra moe sprowadzi maestwo do poziomu
prokreacji.
Kobieta tego typu kieruje palcy pomie swego erosa na mczyzn,
ktrego ycie zostao stumione przez macierzysk trosk, a czynic
to wyzwala konflikt moralny. Bez niego jednak nie pojawi si wiadomo wasnej osobowoci. Moemy zastanawia si dlaczego, u licha,
mczyzna

musi

za

wszelk

cen

osign

wyszy

poziom

wiadomoci?" Jest to pytanie podstawowe, a odpowied na nie nie jest

taka prosta. Zamiast prawdziwej odpowiedzi mog jedynie z caym
przekonaniem wyzna: wierz, e po tysicach i milionach lat kto
musi uwiadomi sobie, i ten wspaniay wiat gr i oceanw, soc i
ksiycw, galaktyk i mgawic, rolin i zwierzt istnieje. Kiedy na
niewielkim

wzniesieniu

na

rwninach

Wschodniej

Afryki

obserwowaem ogromne stada dzikich zwierzt pascych si w

milczcym bezruchu, a ktre zachowyway si tak od niepamitnych
czasw, poruszane jedynie oddechem pierwotnego wiata. Poczuem si
wwczas tak, jak gdybym by pierwszym czowiekiem, pierwsz istot,

ktra wie, e wszystko istnieje. Cay wiat wok mnie znajdowa si

nadal w swoim pierwotnym stanie, nie wiedzia, e Istnieje. A potem w
jednej chwili, w ktrej zaczem wiedzie, wiat narodzi si do
istnienia, bez tej chwili nigdy by nie zaistnia. Caa Natura poszukuje
tego celu i znajduje jego spenienie w czowieku, ale wycznie w
najbardziej rozwinitym i w peni wiadomym. Kady rozwj, nawet
najmniejszy na drodze budzenia wasnej wiadomoci daje tak wiele
caemu wiatu.
Nie moe by wiadomoci bez rozrniania przeciwiestw. Jest to
zasada ojcowska, logos, ktry wiecznie walczy, by wyzwoli si z
pierwotnego ciepa i ciemnoci macierzyskiego ona, czyli jednym sowem, z niewiadomoci. Boska ciekawo pragnie si narodzi i nie
wzbrania si przed konfliktem, cierpieniem czy grzechem. Dla logosa
niewiadomo jest grzechem pierworodnym, samym zem. I dlatego
jego pierwszym twrczym aktem uwolnienia jest matkobjstwo i duch,
ktry stawi czoo wszelkim wyynom i gbiom musi, jak mwi
Synesios, znosi bosk kar, przykucie acuchami do ska Kaukazu.
Wszystko, co istnieje ma swoje przeciwiestwo, byo na pocztku
jednoci i bdzie ni znowu na kocu. wiadomo moe istnie
dziki cigemu uzmysawianiu sobie niewiadomoci podobnie, jak
wszystko, co yje musi przej przez wiele mierci.
Wzniecanie konfliktu jest cnot Lucyfera w prawdziwym znaczeniu
tego sowa. Konflikt grozi ogniem, ogniem afektw i emocji, i jak kady
inny ogie ma dwa aspekty: spalania i tworzenia wiata. Z jednej
strony emocje s alchemicznym ogniem, ktrego ciepo pobudza
wszystko do istnienia i ktrego gorczka spala wszelkie zbyteczne
sprawy na popi (omnes superfluitates comburit). Z drugiej jednak
strony emocje s jak chwila, w ktrej stal styka si z krzemieniem i

powstaje iskra, gdy s one gwnym rdem wiadomoci. Bez emocji

nie ma przejcia z ciemnoci w wiato, z inercji w dziaanie.
Kobieta, ktrej los wyznaczy rol elementu zakcajcego nie jest
wycznie

czysto

destrukcyjna,

wyjtkiem

przypadkw

patologicznych. Zazwyczaj ten, kto wprowadza zakcenia, sam im

podlega, ten, kto inicjuje zmiany sam si zmienia, a may pomyk,
ktry rozpala, owieca wszystkie ofiary caej powikanej sytuacji. To, co
wydawao si jedynie bezsensownym wstrzsem staje si procesem
oczyszczenia:
Bo wszystko, co przemija w niespenieniu ma kres 11
Jeeli kobieta tego typu pozostanie niewiadoma znaczenia swojej roli, jeeli nie bdzie
wiedzie, e jest:
Ta cz potgi za. co dziaa Czy dobra tutaj nie wyzwala 12.
to zginie od miecza, po ktry signa. Lecz wiadomo przemieni j w tego, kto
uwalnia i odkupi.

NIC PO TOBIE. CRKO"

Kobieta trzeciego typu, tak bardzo utosamiona z matk, e jej
wasne instynkty s sparaliowane przez projekcje, nie musi jednak z
tego powodu pozosta na zawsze beznadziejn, nieobecn istot. Przeciwnie, jeeli jest normalna, to istnieje szansa, e puste naczynie
zostanie wypenione znaczc projekcj animy. Los tej kobiety w
zasadzie zaley od takiej ewentualnoci, nigdy sama si nie odnajdzie,
w najmniejszym nawet stopniu, bez pomocy mczyzny; musi ona w
dosownym znaczeniu zosta wykradziona swojej matce. Co wicej,
musi tak dugo gra rol dla niej zaplanowan i woy w to sporo
wysiku, a poczuje do niej wstrt. W ten sposb moe uda jej si
odkry, kim jest naprawd. Takie kobiety mog by oddanymi i
chtnymi do powice onami mw, ktrych cae ycie skierowane

jest na utosamienie si z jakim okrelonym zawodem lub ogromnym

talentem, lecz ktrzy pod innymi wzgldami s niewiadomi i takimi
pozostaj. Poniewa sami s tylko maskami, ona rwnie musi gra
rol towarzyszc, udajc naturalno. Kobiety te czsto mog same
by bardzo uzdolnione, ale swoich umiejtnoci nie rozwijaj, gdy s
cakowicie niewiadome swojej osobowoci. Mog projektowa swj
talent lub zdolnoci na ma, ktry ich nie posiada i wwczas mamy
okazj zaobserwowa spektakl, w ktrym nic nie znaczcy mczyzna,
bez adnych szans, nagle wzbija si jak na czarodziejskim dywanie na
najwysze szczyty kariery. Cherchez la femme, oto tajemnica jego
sukcesw. Te kobiety przypominaj mi - prosz mi wybaczy niezbyt
delikatne porwnanie - posiadajce moc wiedmy, ktre uciekaj w
popochu przed maym kundelkiem tylko dlatego, i jest to okropny
samiec i nigdy nie przyjdzie im do gowy, e mog go zmiady.
Na koniec naley wspomnie, e pustka jest wielk tajemnic
kobiecoci. Mczynie jest to cakowicie obce; otcha, niezbadana
gbia, jin. aosno tego pustego niebytu mocno go boli (mwi tutaj
jako mczyzna) i czowieka kusi, by stwierdzi, i to stanowi ca
tajemnic" kobiety. Taka kobieta jest czystym losem. Mczyzna moe
powiedzie, co mu si w tym podoba; by za lub przeciw; albo za i
przeciw rwnoczenie, a w kocu wpada w t dziur, absurdalnie
szczliwy, a jeeli nie, to straci i pokpi swoj jedyn szans zrobienia
z siebie mczyzny. W pierwszym przypadku nie mona mu odmwi
gupiego szczcia, a w drugim jego poraka wydaje si niewiarygodna.
Matki, tak Matki - jak to dziwnie brzmi!"1 Tym westchnieniem, ktre
przypiecztowuje kapitulacj mczyzny, kiedy zblia si do krlestwa
matek, przechodzimy do czwartego typu.

TYP NEGUJCY MATK

Jako

zjawisko

patologiczne

typ

ten

jest

nieprzyjemnym,

wymagajcym i bardzo niezadowalajcym partnerem dla swego ma,

gdy buntuje si kadym swoim nerwem przeciwko wszystkiemu, co
wyrasta z natury. Jednak coraz wiksze dowiadczenie yciowe nauczy
j paru rzeczy i na pocztek przestanie ona zwalcza matk w
osobistym oraz ograniczonym znaczeniu tego sowa. Ale nawet wtedy,
gdy bdzie bardzo si stara, zawsze bdzie wrogo odnosi si do
wszystkiego, co jest ciemne, niejasne i dwuznaczne, a zaznacza
wszystko, co pewne, jasne i rozsdne. Przewyszajc swoj bardziej
kobiec

siostr

pod

wzgldem

obiektywnoci,

moe

sta

si

przyjacielem, siostr i kompetentnym doradc swego ma. Jej mskie

aspiracje umoliwiaj jej ludzkie zrozumienie indywidualnoci ma,
ktre znacznie przekracza dziedzin erotyki. Kobieta z tego typu
kompleksem matki ma prawdopodobnie najwiksze szanse ze wszystkich, by jej maestwo w drugiej poowie ycia byo niezwykle
udane. Urzeczywistnia si to jednak tylko wwczas, gdy potrafi
pokona pieko nic albo esko", chaos macierzyskiego ona, ktre
s dla niej najwikszym niebezpieczestwem z powodu jej negatywnego
kompleksu. Jak wiemy, kompleks mona pokona tylko wwczas, gdy
przeyje si go w peni. Innymi sowy, jeeli mamy si rozwin,
musimy przycign do siebie i wypi do dna wszystko to, co z powodu
swoich kompleksw odsuwalimy daleko od siebie.
Ten typ rozpocz ycie z odwrcon twarz na wzr ony Lota,
ktra ogldaa si na Sodom i Gomor. A wtedy ycie i wiat
przesuwaj si obok niej, jak sen - irytujce rdo iluzji, rozczarowa i
rozdranienia, a wszystko to wynika wycznie z faktu, e nie potraii
ona zmobilizowa si i patrze wci przed siebie. Jej czysto

niewiadomy, zachowawczy stosunek do rzeczywistoci powoduje, i jej

ycie zostaje zdominowane przez to. co najbardziej zwalczaa - wycznie macierzyski, kobiecy aspekt. Jeeli jednak pniej odwrci
swoj twarz, to ujrzy wiat po raz pierwszy, w wietle dojrzaoci i
zobaczy, e jest on bogaty we wszystkie kolory, odczuje urok modoci,
a czasami nawet dziecistwa. Jest to wizja, ktra niesie wiedz i
odkrycie prawdy, nieodzowny warunek wstpny zdobycia wiadomoci.
Cz ycia zostaa stracona, lecz jego znaczenie zostao dla niej
ocalone.
Kobieta, ktra walczy przeciwko swemu ojcu ma nadal moliwo
prowadzenia kobiecej, instynktownej egzystencji, poniewa odrzuca
tylko to, co jest dla niej obce. Gdy jednak zwalcza matk, to moe,
ryzykujc

uszkodzenie

wasnych

zmysw,

osign

gbsz

wiadomo, poniewa odrzucajc matk, odrzuca ona wszystko to, co

niejasne, instynktowne, dwuznaczne i niewiadome w jej wasnej
naturze. Dziki jej jasnemu widzeniu, obiektywnoci i mskoci, taka
kobieta czsto zajmuje wane stanowiska, w ktrych jej pracowicie
odkrywana macierzysko, kierowana chodn inteligencj wywiera
jak najbardziej dobroczynny wpyw. To rzadkie poczenie kobiecoci i
mskiego

zrozumienia

okazuje

si

rwnie

cenne

zwizkach

intymnych, jak i w sprawach praktycznych. Taka kobieta, ktrej wiat

nie zna moe gra bardzo wpywow rol jako duchowy przewodnik i
doradca mczyzny. Mski umys lepiej rozumie ten typ kobiety dziki
jej cechom ni inne kobiety z odmiennymi kompleksami matki i z tego
powodu mczyni chtnie na ni projektuj pozytywne kompleksy
matki. Kobieta obdarzona nadmiern kobiecoci przeraa mczyzn,
ktrzy maj kompleks matki cechujcy si wielk wraliwoci. Lecz
ten typ kobiety, mczyzny nie przeraa, gdy buduje ona dla mskiego

umysu mosty, po ktrych moe bezpiecznie przeprowadzi jego

uczucia na przeciwlegy brzeg. Jej jasno widzenia napawa go
ufnoci, czym, czego nie naley lekceway i czego czciej ni
mogoby si nam wydawa, brakuje w zwizkach pomidzy mczyzn
i kobiet. Eros mczyzny nie prowadzi w gr, lecz w d, w
tajemniczy ciemny wiat Hekate i Kali, ktry przeraa kadego
intelektualnie rozwinitego mczyzn. Zrozumienie, ktre posiada ten
typ kobiety, bdzie dla niego gwiazd, przewodnikiem w ciemnoci i w
pozornie nie koczcym si labiryncie ycia.

5.WNIOSKI

Z tego, co zostao dotychczas powiedziane wyranie wynika, e w

ostatniej analizie wszystkie mitologiczne stwierdzenia na omawiany
temat, jak, rwnie zaobserwowane skutki kompleksu matki, odarte ze
zbytecznych szczegw wskazuj na niewiadomo jako na rdo ich
pochodzenia. Skd czowiek wziby pomys, by podzieli wszechwiat
na dzie i noc, lato i zim, na jasny wiat dnia i ciemny wiat nocy
zamieszkany przez fantastyczne potwory, gdyby nie mia takiego
prototypu w sobie, w polaryzacji pomidzy tym, co wiadome i
niewiadome, bdce czym niewidzialnym i mao poznawalnym.
Postrzeganie

przedmiotw

przez

czowieka

prymitywnego

tylko

czciowo uwarunkowane jest obiektywnym zachowaniem si samych

rzeczy, a znacznie waniejsz rol odgrywaj czsto uwarunkowania
psychiki, ktre nie s zwizane z przedmiotami zewntrznymi, chyba
e poprzez projekcj. Wynika to z prostego faktu, e prymitywny umys
nie dowiadczy jeszcze ascetycznego zdyscyplinowania umysu, ktre
znamy jako krytyk wiedzy. Dla niego rzeczywisto jest mniej lub
bardziej przemijajcym zjawiskiem w strumieniu jego fantazji, w ktrym nie rozrnia przedmiotu i podmiotu wzajemnie na siebie
oddziaujcych. Wszystko to, co znajduje si na zewntrz jest rwnie
wewntrz" - moemy powtrzy za Goethem. Lecz to wewntrz", ktre
wspczesny racjonalizm tak chtnie wywodzi od zewntrz" ma wasn
struktur

a priori, poprzedzajc cae wiadome dowiadczenie.

Niemoliwe jest wyobraenie sobie, e dowiadczenie" w najszerszym

rozumieniu albo w przypadku zjawiska psychicznego, moe wywodzi
si wycznie z zewntrznego wiata. Psychika jest czci najgbszej

tajemnicy ycia i ma swoj okrelon struktur i form, jak kady inny

organizm. Czy ta psychiczna struktura i jej elementy, archetypy w
ogle si skd wywodz", jest pytaniem metafizycznym, a wic nie
posiadajcym odpowiedzi. Struktura jest czym danym, jest to
warunek wstpny wystpujcy w kadym przypadku. Jest ni matka,
matryca - forma, w ktr wlewa si cae dowiadczenie. Ojciec z kolei
przedstawia dynamizm archetypu, gdy archetyp skada si z nich
obydwu - z formy i energii.
Nosicielem archetypu jest przede wszystkim wasna matka, gdy
dziecko na pocztku yje z ni w cakowitej symbiozie, w stanie
niewiadomej tosamoci. Jest ona zarwno psychicznym, jak i
fizycznym

warunkiem

wstpnym

dla

rozwoju

dziecka.

Wraz

obudzeniem si wiadomoci ego wspuczestnictwo stopniowo sabnie

i

wiadomo

zaczyna

wchodzi

swoje

przeciwiestwo

niewiadomo, jej wasn nieodzown podstaw. Prowadzi to do

rozrnienia ego od matki, ktrej cechy charakterystyczne staj si
bardziej

odlege.

Wszystkie

fantastyczne

tajemnicze

cechy

przypisywane jej obrazowi zaczynaj odpada i zostaj przeniesione na

osob jej blisk, na przykad na babk. Jako matka matki jest ona
kim od samej matki waniejszym", w rzeczywistoci jest Wielk
Matk". Czsto przysuguj jej atrybuty mdroci, jak i te, ktre
posiada wiedma. Nastpnie archetyp wycofuje si ze wiadomoci i im
wyraniejszy staje si ten drugi, tym dobitniej archetyp przyjmuje
cechy mitologiczne. Przejcie od matki do babki oznacza, e archetyp
zosta podniesiony do wyszej rangi. Wida to wyranie w wierzeniach
ludu Batakw. Ofiary pogrzebowe na cze zmarego ojca s skromne,
skadaj si ze zwykego poywienia. Lecz jeli syn ma wasnego syna,
to ojciec staje si dziadkiem i w konsekwencji zdobywa bardziej

zaszczytn pozycj w zawiatach, skada mu si wic znaczniejsze

ofiary14.
Wraz ze zwikszaniem si dystansu pomidzy tym, co wiadome i co
niewiadome, wysza ranga babki przemienia j w Wielk Matk" a
czsto zdarza si, e przeciwiestwa zawarte w tym obrazie rozdzielaj
si. Mamy wwczas dobr wrk i wiedm lub yczliw bogini oraz
zoliw i niebezpieczn. W staroytnej kulturze Zachodu, lecz przede
wszystkim w kulturach wschodnich ta sama posta czsto zawiera
przeciwiestwa, a ten pozorny paradoks w najmniejszym nawet
stopniu nie zakca prymitywnego umysu. Legendy o bogach pene s
sprzecznoci, podobnie, jak i charaktery postaci. Na Zachodzie
paradoksalne zachowanie i moralna ambiwalencja bogw oburzay ludzi nawet w staroytnoci i day podstaw do krytyki prowadzcej w
kocu z jednej strony do deprecjacji bogw zasiadajcych na Olimpie,
a z drugiej do filozoficznej interpretacji ich natury. Wyranym tego
przykadem

jest

chrzecijaska

reformacja

ydowskiej

koncepcji

Bstwa: moralnie dwuznaczny Jahwe sta si wycznie dobrym

Bogiem, a cae zo zostao przypisane diabu. Wyglda to tak, jak gdyby
rozwj funkcji uczu u czowieka Zachodu wymusi na nim wybr,
ktry doprowadzi do moralnego rozszczepienia bstwa na dwie
poowy. Na Wschodzie panujce intuicyjno-intelektualne podejcie nie
pozostawio miejsca na ocenianie uczu, a bogowie - Kali jest tego
przykadem

mogli

stanie

nienaruszonym

zachowa

swoj

pierwotn paradoksaln moralno. Zatem Kali przedstawia Wschd, a

Madonna Zachd. Ta druga cakowicie stracia cie, ktry wyranie jej
towarzyszy jeszcze w alegoriach redniowiecza. Zosta on przeniesiony
do pieka w popularnych wyobraeniach, gdzie obecnie wiedzie mao
znaczc egzystencj jako diabelska babka. Dziki rozwojowi oceniania

uczu wietno boga wiata" zostaa niezwykle mocno uwydatniona,

a ciemno, przypuszczalnie reprezentowana przez diaba, zamieszkaa
w czowieku. Ten dziwny obrt sprawy zosta przede wszystkim przyspieszony

faktem,

chrzecijastwo

przeraone

manichejskim

dualizmem walczyo zawzicie, by zachowa swj monoteizm. Nie

mona jednak byo zaprzeczy istnieniu ciemnoci oraz za, a wic nie
byo wyjcia i trzeba byo ca odpowiedzialno zrzuci na czowieka.
Nawet

diabe

zosta

duej

mierze,

jeeli

nie

cakowicie,

wyeliminowany z takim skutkiem, e jego metafizyczna posta, bdca

kiedy integraln czci bstwa, zostaa wszczepiona w czowieka,
ktry w efekcie sta si prawdziwym nonikiem mysterium iniqui-tatis:
omne bonum a deo, omne malum ab homine". Obecnie ta sprawa
przybraa diaboliczny obrt i wilk w przebraniu owcy szepcze nam do
ucha, e zo jest w zasadzie tylko niezrozumieniem dobra i skutecznym
narzdziem postpu. Sdzimy zatem, e wiat ciemnoci zosta
zniesiony raz na zawsze i nie zdajemy sobie sprawy, jak okropna to
trucizna dla ludzkiej duszy. W ten sposb czowiek zamienia si w
diaba, gdy diabe jest poow archetypu, ktrego nieodparta moc
zmusza nawet niewierzcych do wypowiadania O Boe!" w kadej
odpowiedniej i nieodpowiedniej sytuacji. Jeeli uda si nam tego
unikn, nie powinnimy nigdy utosamia si z archetypem, gdy, jak
pokazuje

psychopatologia

niektre

dzisiejsze

wydarzenia,

konsekwencje tego mog by przeraajce.

Czowiek Zachodu stoczy si na tak niski poziom duchowoci, e
musi negowa nieoswojon i nie do opanowania si psychiczn - sam
bosko - tak, by po przekniciu za mg posi take dobro. Jeeli
przeczytamy uwanie i z psychologicznym zrozumieniem Zaratustr"
Nietzschego, to przekonujemy si, e opisa on, z niezwyk spjnoci

i pasj religijnego czowieka, powikan psychik Nadczowieka", dla

ktrego Bg nie yje i ktry sam rozpada si, poniewa prbowa
uwizi boski paradoks w kruchym naczyniu zwykego miertelnika.
Goethe mdrze wyrazi to nastpujco: Jaki strach opanuje wwczas
Nadczowieka!" i zosta nagrodzony lekcewacym umiechem ze
strony wroga. Jego gloryfikacja Matki, ktra jest dostatecznie wielka,
by zawiera w sobie Krlow Niebios i Mari Egipcjank jest najwysz
mdroci, bardzo istotn dla kadego, kto zechce si nad tym
zastanowi. Lecz czeg moemy si spodziewa w epoce, w ktrej
hierarchia Kociow Chrzecijaskich publicznie przyznaje si do
niemonoci zrozumienia podstaw religijnego dowiadczenia! Takie oto
zdanie znalazem w artykule protestanckiego teologa: Rozumiemy, i niezalenie od tego, czy przyjmiemy punkt widzenia naturalis tyczny
czy idealistyczny - jestemy istotami jednorodnymi, ktre nie s znowu
a tak podzielone, by obce siy mogy ingerowa w nasze wewntrzne
ycie, jak to sugeruje Nowy Testament15. (Kursywa moja). Autor
najprawdopodobniej nie wie o tym, i nauka wykazaa niestao i
rozszczepialno wiadomoci ponad p wieku temu i popara to dowiadczeniami.
wikszym

Nasze

stopniu

wiadome
stale

zamierzenia

zakcane

mniejszym

udaremniane"

lub
przez

niewiadome niepokoje, ktrych przyczyny wydaj si nam na

pocztku dziwne. Psychika daleka jest od tego, by by jednorodn
caoci, wprost przeciwnie, jest wrzcym tyglem przeciwstawnych
sobie impulsw, zahamowa oraz afektw i dla wielu ludzi konflikt
midzy nimi jest tak nieznony, e skonni s nawet przyj
wyzwolenie,
Oczywicie

o
z

ktrym
bardzo

mwi

teologowie.

wtpliwego

stanu

Wyzwolenie
psychicznego.

czego?
Jedno

wiadomoci lub tak zwanej osobowoci nie jest rzeczywistoci lecz

dezyderatem. Cigle jeszcze bardzo ywo pamitam pewnego filozofa,

ktry zachwyca si t jednoci i zwykle przychodzi do mnie, by poradzi si, jak pozby si nerwicy: cierpia na obsesj, e jest chory na
raka.

Nie

wiem,

ilu

specjalistw

ju

odwiedzi

ile

zdj

rentgenowskich da sobie zrobi. Wszyscy lekarze zapewniali go, e nie

ma raka. On sam powiedzia mi: Wiem, e nie mam raka, ale to nie
znaczy,

nie

mog

go

mie".

Kogo

naleaoby

obciy

odpowiedzialnoci za t wymylon" ide fixe? Z pewnoci nie on to

wymyli, zostao to na nim wymuszone przez obc" moc. Nie ma co
wybiera pomidzy tym stanem a stanem optanego czowieka w
Nowym Testamencie. Czy wierzycie w demony powietrza, czy w czynnik
w niewiadomoci, wystawiajcy was na diaboliczne sztuczki to dla
mnie jedno i to samo. Fakt, i wymylona integralno czowieka
zagroona jest przez obce moce, pozostaje jednakowy w kadym
przypadku. Teologowie powinni raczej wreszcie wzi pod uwag te
psychologiczne

fakty,

nie

demitologizowa"

ich

racjonalnymi

wyjanieniami, ktre s ju nieaktualne od przeszo stu lat.

**
Prbowaem da powyej przegld zjawisk psychicznych, ktre
mona

przypisa dominacji

obrazu

matki.

Chocia

nie

zawsze

zwracaem na nie uwag, mj czytelnik prawdopodobnie nie bdzie

mia trudnoci w rozpoznaniu mitologicznych cech charakteryzujcych
Wielk

Matk,

nawet jeeli pojawi si one pod paszczykiem

psychologii indywidualnej. Gdy prosimy pacjentw, ktrzy szczeglnie

ulegli wpywowi obrazu matki, by wyrazili w sowach lub obrazach, co
znaczy dla nich Matka" - niezalenie od tego, czy bdzie to w
znaczeniu pozytywnym czy negatywnym -nieodmiennie otrzymujemy

symboliczne figury, ktre naley uzna za bezporednie analogie do

mitycznego wyobraenia matki. Te analogie przenosz nas w dziedzin,
ktra nadal wymaga sporo pracy, by wszystko wyjani. W kadym
razie ja sam nie potrafi powiedzie na ten temat nic ostatecznego.
Jeeli nawet odwaam si przedstawi kilka sugestii, to naley uwaa
je jedynie za prowizoryczne i wstpne.
Chciabym przede wszystkim wskaza na fakt,- e obraz matki w
psychice mczyzny ma cakowicie odmienny charakter od obrazu w
psychice kobiety. Dla kobiety matka jest wzorem jej wasnego wiadomego ycia uwarunkowanego przez pe. Lecz dla mczyzny matka
uosabia co obcego, czego musi dopiero dowiadczy, a co wypenione
jest skrytymi treciami niewiadomoci. Z tego powodu, jeeli nie z
innego, obraz matki u mczyzny rni si zasadniczo od tego, ktry
ma

kobieta.

Matka

od

samego

pocztku

ma

dla

mczyzny

zdecydowanie symboliczne znaczenie, co przypuszczalnie wyjania jego

siln

skonno

apotropeizmem

do
(wiar

idealizowania
w

jej.

moliwo

Idealizacja
obrony

jest

przed

ukrytym

szkodliwym

dziaaniem istot demonicznych - przyp. tum.), czowiek zaczyna

idealizowa, gdy tylko pojawi si tajemniczy strach, ktry naley
egzorcyzmowa. To, czego si obawiamy to niewiadomo i jej magiczne wpywy1 .
Podczas gdy dla mczyzny matka jest ipso facto symboliczna, dla
kobiety staje si symbolem tylko w trakcie jej psychicznego rozwoju.
Dowiadczenie odkrywa zaskakujcy fakt, i w mskiej psychice dominuje obraz matki typu Uranii, podczas gdy w eskiej najczciej
wystpuje typ chtoniczny lub Matka Ziemia. Podczas przejawiajcej si
fazy archetypu zachodzi prawie cakowita identyfikacja. Kobieta moe
bezporednio utosamia si z Matk Ziemi, ale mczyzna nie moe

(z wyjtkiem przypadkw psychotycznych). Jak pokazuje mitologia,

jedn ze szczeglnych cech Wielkiej Matki jest ta, i czsto pojawia si
ona w parze ze swoim mskim odpowiednikiem. Podobnie mczyzna
utosamia si ze synem-kochankiem, na ktrego spyna aska Sofii z
puer aeternus albo filius sapientiae. Towarzyszem chtonicznej matki
jest dokadne przeciwiestwo: ityfalliczny Hermes (egipski Bes) albo
linga. W Indiach jest to symbol o najwyszej wadze duchowej, a na
Zachodzie Hermes jest jedn z najbardziej kontrowersyjnych postaci
hellenistycznego synkretyzmu, ktry by rdem niezwykle wanego
duchowego rozwoju w zachodniej cywilizacji. Jest on rwnie bogiem
objawienia,

nieoficjalnej

filozofii

przyrody

we

wczesnym

redniowieczu jest samym tworzcym wiat Nousem. Ta tajemnica

znalaza prawdopodobnie swj najsubtelniejszy wyraz w sowach ze
Szmaragdowej Tablicy: omne superius sicut inferius" (to. co jest wyej,
jest jak to, co jest niej).
Z faktem psychologicznym mamy do czynienia ju wtedy, gdy
odwoamy si do identyfikacji, gdy wchodzimy w dziedzin syzygii, par
przeciwiestw, w ktrych Jedno nie jest oddzielone od Drugiego, tj. od
swojej antytezy. Jest to dziedzina osobistego dowiadczenia, ktra
prowadzi bezporednio do procesu indywiduacji, osignicia jani.
Ogromn liczb symboli ilustrujcych ten proces mona znale w
redniowiecznej kulturze Zachodu, a jeszcze wicej w skarbnicach
mdroci Wschodu, lecz tutaj sowa i pogldy niewiele znacz. Mog
one raczej sta si niebezpiecznym ominiciem spraw najwaniejszych
i faszywym szlakiem. Nadal jest to nie poznana sfera psychicznego
dowiadczenia, w ktrej bezporednio stykamy si z archetypem,
odczuwamy w peni jego psychiczn si. Ta dziedzina tak bardzo
naley do bezporedniego dowiadczenia, e nie mona jej zawrze w

adnej formule, mona jedynie o niej wspomnie komu, kto ju j

pozna. Taki czowiek nie bdzie potrzebowa wyjanie, by zrozumie,
czym

byo napicie pomidzy

przeciwiestwami wyraone przez

Apulejusza w jego wspaniaej modlitwie do Krlowej Niebios, gdy

utosamia niebiask Wenus" z Prozerpin, ktra budzi strach
nocnym zawodzeniem"17: jest to przeraajcy paradoks pierwotnego
obrazu matki.

Gdy w 1938 roku napisaem ten artyku, nie wiedziaem oczywicie,

e dwanacie lat pniej chrzecijaska wersja archetypu matki
zostanie wyniesiona do rangi dogmatu. Chrzecijaska Krlowa
Niebios" oczywicie stracia wszystkie swe olimpowe cechy z wyjtkiem
wietnoci, dobroci i wiecznoci, a nawet jej ludzkie ciao, co, co
podlega cakowitemu materialnemu zniszczeniu przybrao eteryczn
niezniszczalno. Bogato zrnicowane alegorie na temat Matki Boskiej
mimo wszystko zachoway jednak pewne zwizki z jej wczesnymi,
pogaskimi formami w Izydzie (Io) i Semele. Izyda i Horus-dziecko s
nie tylko ikonograficznymi przykadami, lecz wstpienie Semele do
nieba, pierwotnie miertelnej matki Dionizosa, w podobny sposb
poprzedza Wniebowzicie Marii Panny. Do tego jeszcze syn Semele jest
zmarym i wskrzeszonym bogiem oraz najmodszym z bogw na Olimpie. Sama Semele wydaje si by bogini ziemsk podobnie, jak Maria
Panna jest Ziemi, z ktrej narodzi si Chrystus. Z tego powodu
psycholog zadaje sobie pytanie: czym sta si charakterystyczny zwizek obrazu matki z Ziemi, ciemnoci, przepastn czci cielesnego
czowieka ze wszystkimi jego zwierzcymi pasjami i natur opierajc
si na instynkcie i w ogle z materi"? Ogoszenie dogmatu pojawia si
w

chwili,

gdy

osignicia

nauki

technologii,

poczone

materialistycznym

widzeniem

wiata

gro

gwatownym

unicestwieniem duchowego i psychicznego dziedzictwa. Ludzko

uzbraja si w strach i podniecajcy horror, przygotowujc si do
potwornej zbrodni. Bardzo atwo mog powsta takie okolicznoci, w
ktrych

trzeba

bdzie

uy

bomby

wodorowej

niesychanie

przeraajcy czyn stanie si nie do uniknicia w uzasadnionej

samoobronie. W zadziwiajcym kontracie do tak fatalnego obrotu
sprawy. Matka Boska zostaje w niebie posadzona na tronie, rzeczywicie jej Wniebowstpienie zostao zinterpretowane jako celowe
przeciwuderzenie w reakcji na materialistyczne doktrynerstwo, ktre
sprowokowao moce chtoniczne do buntu. Tak, jak pojawienie si
Chrystusa w czasach mu wspczesnych stworzyo z istoty, ktra
pierwotnie bya synem Boga, mieszkajcym w niebie prawdziwego
diaba i przeciwnika Boga, podobnie i teraz, na odwrt, niebiaska
posta oddzielia si od swego chtonicznego krlestwa i zaja
przeciwstawn pozycj wobec tytanicznych mocy ziemi i wiata
podziemnego, ktre zostay spuszczone z uwizi. W taki sam sposb, w
ktry

Matk

Bosk

odarto

ze

wszystkich

zasadniczych

cech

materialnoci, materi te cakowicie pozbawiono duszy i to dzieje si

w czasach, kiedy fizyka zaczyna rozwija si w kierunku intuicyjnych
pogldw,

ktre,

jeli

niezupenie

dematerializuj"

materi,

to

przynajmniej przypisuj jej wasne cechy i powoduj, i jej zwizek z

psychik staje si problemem, ktrego nie da si ju tak atwo
odsun. Gdy tak, jak ogromny rozwj nauki doprowadzi z pocztku
do przedwczesnej detronizacji umysu i do jednakowo nierozwanej
deifikacji materii, tak ta sama potrzeba wiedzy naukowej prbuje teraz
zbudowa most nad wielk przepaci, ktra rozwara si midzy
dwoma Weltanschauungen. W dogmacie Wniebowzicia psycholog

dopatruje si symbolu, ktry w pewnym sensie przewiduje taki bieg

spraw.

Dla

niego

zwizek

Ziemi

i materi

jest

zwizkiem

nierozerwalnych cech archetypu matki. I tak, gdy posta uwarunkowan tym archetypem przedstawia si jako przeniesion do nieba,
Krlestwa Ducha, oznacza to zwizek pomidzy niebem a Ziemi lub
materi i duchem. Nauki przyrodnicze bd z pewnoci podchodzi do
tego z innej strony: w samej materii postrzegaj rwnowanik ducha,
lecz duch" ten zostanie odarty ze wszystkiego, albo przynajmniej ze
swoich najbardziej znanych cech, podobnie jak materia zostaa
pozbawiona swojej specyfiki, gdy zainscenizowaa swoje wejcie do
nieba. Niemniej droga do zwizku tych dwch pierwiastkw bdzie
stopniowo oczyszczana i przecierana.
Wniebowzicie
przeciwiestwem

rozumiane
materializmu.

dosownie
W

tym

jest

cakowitym

znaczeniu

jest

przeciwuderzeniem, ktre w aden sposb nie zmniejsza napicia

pomidzy przeciwiestwami, lecz doprowadza je do kracowoci.
Rozumiane jednak symbolicznie Wniebowzicie ciaa jest uznaniem i
przypisaniem miejsca materii, ktra w ostatecznoci utosamiana bya
ze zem tylko z powodu przemonych skonnoci pneumatycznych"
w czowieku. Jako takie duch i materia s neutralne albo raczej
utriusue capax", czyli zdolne do tego, co czowiek nazywa dobrem
lub zem. Chocia jako nazwy s one niezmiernie wzgldne, to kryj si
pod nimi rzeczywiste przeciwiestwa, bdce czci energetycznej
struktury wiata fizycznego i psychicznego, a bez nich nie mogoby
powsta adne ycie. Nie ma twierdzenia bez jego negacji. Pomimo, a
moe wanie z powodu ich kracowej przeciwstawnoci jedno nie
moe istnie bez drugiego. Jest to dokadnie tak, jak sformuowano to
w klasycznej filozofii chiskiej: jang (pierwiastek mski, jasny, ciepy,

suchy) zawiera w sobie nasienie jin (pierwiastek eski, ciemny, zimny,

wilgotny) i odwrotnie. Materia zawiera wic zalek ducha, a duch
zalek materii. Dawno znane zjawiska synchroniczne", ktre zostay
potwierdzone przez dowiadczenia Rhine'a wskazuj na ten kierunek,
jeeli chodzi o zjawiska parapsychiczne. Upsychicznienie" materii
poddaje w wtpliwo niematerialno ducha, gdy wwczas trzeba by
mu przyzna realne istnienie. Dogmat Wniebowzicia, ogoszony w
epoce cierpicej z powodu najwikszego politycznego rozamu, jaki
kiedykolwiek znaa historia jest symptomem kompensujcym, ktry
odzwierciedla prby nauki, by osign jednolity obraz wiata. W
pewnym sensie obydwa wydarzenia zostay poprzedzone alchemi w
hieros gamos przeciwiestw, lecz tylko w formie symbolicznej. Pomimo
to symbol ma wielk zalet, e potrafi poczy rnorodne, a nawet
niewspmierne czynniki w pojedynczy obraz. Wraz z upadkiem alchemii symboliczna jedno ducha i materii rozpada si, wskutek czego
wspczesny czowiek czuje si wykorzeniony i wyobcowany w wiecie
pozbawionym duszy.
Alchemik widzia zwizek przeciwiestw w symbolu Drzewa i dlatego
nie dziwi fakt, e niewiadomo dzisiejszego czowieka, ktry nie czuje
si ju na wiecie u siebie i nie potrafi oprze swojego ycia ani na
przeszoci, ktrej ju nie ma, ani na przyszoci, jaka ma nadej,
powinien wrci do punktu wyjcia, do symbolu Kosmicznego Drzewa
zakorzenionego w tym wiecie i rosncego w gr do nieba - Drzewa,
ktre jest rwnie Czowiekiem. W historii symboli Drzewo to opisane
jest jako sposb ycia, wrastanie w to, co trwa wiecznie i si nie
zmienia; co wywodzi si ze zwizku przeciwiestw i przez swoj
wieczn obecno rwnie umoliwia zwizek. Wydaje si, e jedynie
poprzez dowiadczanie symbolicznej rzeczywistoci, czowiek na prno

szukajcy swojego istnienia" i tworzcy z tego ca filozofi moe

odnale drog powrotn do wiata, w ktrym nie bdzie ju kim
obcym.

Przypisy
1.Takie jest etymologiczne znaczenie trzech gun. Zob. Wecker-ling, Anandarayamakht: Das Glck des Lebens, s. 21 1 Garbe, Die Sankhya Philosophie, s. 272.
2.Amerykaska psychologia dostarcza nam niezliczonych przykadw. Nudny, lecz
pouczajcy paszkwil na ten temat pt. Generation of Vipers napisa Philip Wylie.
3.Kompleks ojca odgrywa tu rwnie du rol.
4.W tej czci chciabym zaprezentowa seri rnych typw" z kompleksem matki.
Przy Ich formuowaniu korzystaem z moich dowiadcze terapeutycznych. Typy"
nie s Indywidualnymi przypadkami ani te swobodnie wybranymi schematami, do
ktrych mona dopasowywa poszczeglne przypadki. -Typy" to idealne przykady
albo obrazy wypadkowej wielu dowiadcze, w ktrych identyfikacja Indywidualnej
osoby Jest niemoliwa. Ludzie, ktrych dowiadczenie ogranicza si do ksiek lub
psychologicznych laboratoriw nie potrafi sformuowa waciwego pogldu na
temat dowiadcze praktykujcego psychologa.
5.To stwierdzenie opiera si na wci powtarzajcym si dowiadczeniu, e gdy
zabraknie mioci, to pustk t wypenia wadza.
6.W moich angielskich wykadach nazwaem go umysem naturalnym".
7.W rym przypadku inicjatywa pochodzi od crki. W innych odpowiedzialna jest
psychika ojca; jego projekcja animy wzbudza kazirodcz flksacj u crki.
8.Tu ley rnica pomidzy tym typem kompleksu a powizanym z nim eskim
kompleksem ojca, w ktrym ojcu" matkuje si i pielgnuje go.
9.Nie oznacza to, e s niewiadome faktw, tylko ich znaczenie im umyka.
10.Ten typ kobiety ma dziwnie rozbrajajcy wpyw na swego ma, ale tylko do
momentu, gdy m odkryje, e kobieta, z ktr si pobra i dzieli swoje maeskie
oe to teciowa.
11.Faust, Goethe, Cz II, Akt 5.
12.Faust, Goethe, Cz I, Akt 1.
13.Faust, Goethe, Cz I, Akt 1.
14.Warnecke, Dle Rellglon der Batak.
15.Buri, Theologie und Philosophie, s. 117.
16.Oczywicie crka moe idealizowa rwnie wasn matk, ale musz ku temu
zaistnie odpowiednie warunki, podczas gdy dla mczyzny jest to prawie normalna
sprawa.
17.Nocturnis ululatlbus horrenda Proserplna".

II
PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY KORY

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY KORY

Posta Demeter i Kory jako trjcy: panny, matki i Hekaty jest nie
tylko znana w psychologii gbi, ale stanowi nawet pewnego rodzaju
problem praktyczny. Kora" ma swj psychologiczny odpowiednik w
tych archetypach, ktre nazwaem jani albo osobowoci maniczn z
jednej strony, a anim z drugiej. By te postacie objani, gdy nie mog
zakada, e wszyscy czytelnicy je znaj, musz zacz od kilku uwag
oglniejszej natury.
Psycholog

musi

pokonywa

takie

same

trudnoci,

jak

kto

zajmujcy si mitologi, gdy da si od niego dokadnej definicji lub

jasnych i zwizych informacji. Obraz jest konkretny, wyrany i nie jest
naraony na nieporozumienia tylko wwczas, gdy widzi si go w jego
codziennym otoczeniu. W takiej formie mwi nam wszystko, co
zawiera. Gdy tylko podejmujemy prb wyabstrahowania prawdziwej
istoty" obrazu, cao zaciera si i zaczyna by niewyrana. By
zrozumie jego yw funkcj, musimy pozwoli, by pozosta rzecz
organiczn w caej swojej zoonoci i nie powinnimy podejmowa
prb badania anatomii caego organizmu tak, jak czyni to naukowiec,
ani analizowa archeologicznych ruin w sposb, w jaki robi to historyk.
Oczywicie nie oznacza ta, e takie metody s nieuzasadnione, ale
mona je stosowa tylko w ich waciwym miejscu.
Uwzgldniajc ogromn zoono zjawisk psychicznych, jedynym
moliwym oraz majcym szans powodzenia punktem widzenia jest i
bdzie jeszcze dugo podejcie czysto fenomenologiczne. Skd" bior
si te zjawiska i czym" s, to pytania, szczeglnie w dziedzinie
psychologii, ktre bd prawdopodobnie skania do przedwczesnych

prb wyjaniania. Co wicej, takie spekulacje opieraj si w wikszym

stopniu na niewiadomych filozoficznych przesankach ni na naturze
samych

zjawisk.

Zjawiska

psychiczne

wywoane

niewiadomymi

procesami s tak bogate i wielorakie, e wol opisa swoje odkrycia

oraz spostrzeenia i tam, gdzie to moliwe sklasyfikowa je, czyli uoy
wedug pewnych okrelonych typw. Jest to metoda stosowana w
naukach przyrodniczych i wszdzie, gdzie mamy do czynienia z
rnorodnym i jeszcze nie uporzdkowanym materiaem. Moemy
kwestionowa uyteczno lub trafno kategorii albo typw w caym
ukadzie, lecz nie poprawno samej metody.
Poniewa

przez

cae lata

obserwowaem

badaem

wytwory

niewiadomoci w najszerszym znaczeniu tego sowa, czyli sny,

wyobraenia, wizje i uudy obkanych, nie udao mi si unikn
dostrzeenia pewnych prawidowoci, czyli typw. S to typy sytuacji i
typy postaci, ktre czsto si powtarzaj i maj odpowiadajce sobie
znaczenie. Z tego powodu uywam wyraenia motyw", by okreli te
powtrzenia. Zatem istniej nie tylko typowe sny, ale rwnie typowe
motywy w snach. Mog one by, jak ju wspominaem, sytuacjami lub
postaciami. Wrd tych drugich znajduj si postacie ludzkie, ktre
mona uoy w seri archetypw, w ktrych gwne, zgodnie z moj
sugesti, to1: cie, stary mdrzec, dziecko (wczajc dziecko-bohatera),
matka (Pierwotna Matka" i Matka Ziemia") jako osobowo maniczna
(demoniczna" poniewa jest nadrzdne) i jej odpowiednik panna, a
ostatnio anima w mczynie i animus w kobiecie.
Powysze

typy

w tym

wzgldzie dalekie

wszystkich statystycznych prawidowoci.

od

Interesujca

wyczerpania
nas tutaj

posta Kory naley, gdy obserwuje si j u mczyzny, do typu animy,

a gdy badamy j u kobiety do osobowoci manicznej. Zasadnicz cech

postaci psychicznych jest to, i s one podwjne albo przynajmniej

zdolne do podwjnoci; w kadym razie s dwubiegunowe i oscyluj
pomidzy swoim pozytywnym i negatywnym znaczeniem. Zatem
osobowo

maniczna"

znieksztaconej

formie,

moe
jak

na

wystpowa
przykad

nikczemnej

Mefistofeles,

ktry

i
w

rzeczywistoci jest bardziej pozytywn osobowoci od prnego i

bezmylnego karierowicza, Fausta. Inn negatywn postaci jest
Tomcio Paluch z bajek. Posta odpowiadajca Korze u kobiety jest
zazwyczaj podwjna, np. matka i panna, co oznacza, e raz pojawia si
jako jedna, a kiedy indziej jako druga. Mog z tego ju na samym
pocztku wysnu wniosek, e w tworzeniu mitu o Korze-Demeter eskie wpywy tak bardzo zdominoway mskie, e te ostatnie nie miay
praktycznie adnego znaczenia. Rola mczyzny w micie o Demeter
sprowadza si do tego, i jest on tylko uwodzicielem albo zdobywc.
Z praktycznych obserwacji wynika, e Kora czsto pojawia si u
kobiety jako nieznajoma moda dziewczyna, nierzadko jako Magosia
lub niezamna matka . Inn czst odmian jest tancerka, ktra
powstaje dziki zapoyczeniom z klasyki, w ktrej panna" pojawia si
jako korybant, menada lub nimfa. Sporadycznym wariantem jest
rusaka albo wodnica, ktra zdradza swoj nadludzk natur tym, e
posiada rybi ogon. Czasami postacie Kory i matki wlizguj si w
caoci do krlestwa zwierzt, w ktrym ulubionymi przedstawicielami
s kot, w albo niedwied lub jaki inny czarny potwr podziemnego
wiata, jak krokodyl czy salamandropodobne istoty jaszczurko-wate3.
Bezradno panny wystawia j na rnego rodzaju niebezpieczestwa,
przykadowo moe by poarta przez gady lub rytualnie zarnita jak
ofiarne zwierz. Czsto zdarzaj si krwawe, okrutne, a nawet
obsceniczne orgie, ktrych ofiar pada niewinne dziecko. Czasami jest

to prawdziwa nekia, zejcie do Hadesu i poszukiwanie skarbu

trudnego do zdobycia", sporadycznie poczona z orgiastycznymi
seksualnymi

rytuaami

lub

ofiarowaniem

krwi

menstruacyjnej

ksiycowi. Tak si dziwnie skada, e rne tortury i rzeczy

obsceniczne s dzieem Matki Ziemi". Pojawia si picie krwi i kpiele w
krwi4, a take ukrzyowania. Panna, ktra pojawia w galerii postaci z
podwiadomoci odrnia si znacznie od mao podobnej do kwiatu
Kory tym, e wspczesna posta jest ostrzej zarysowana i nie tak
niewiadoma", jak poka nastpujce przykady.
Postacie odpowiadajce Demeter i Hekacie s nadrzdnymi, by nie
powiedzie przerastajcymi ycie Matkami" poczynajc od typu
Madonny Miosiernej a do typu Baubo. Niewiadomo dziaajca jako
przeciwwaga do oglnie uznanej kobiecej niewinnoci okazuje si by
wysoce pomysowa pod tym drugim wzgldem. Przypominam sobie
tylko kilka przypadkw, w ktrych szlachetna posta samej Demeter w
jej

najczystszej

formie

pojawia

si

jako

obraz

spontanicznie

wyrastajcy z niewiadomoci. Pamitam przypadek, kiedy to boginipanna pojawia si caa odziana w najczystsz biel, ale trzyma w
ramionach czarn map. Matka Ziemia jest zawsze chtoniczna i
sporadycznie powizana z ksiycem poprzez, ju wspomnian, ofiar z
krwi lub poprzez ofiar z dziecka lub dlatego, e przyozdobiona jest
sierpem ksiyca5. Na obrazach Matka przedstawiana jest w ciemnych
kolorach, zblionych do czerni lub czerwieni (s to jej podstawowe
kolory) i z prymitywnym lub zwierzcym wyrazem twarzy; w formie
nierzadko przypomina neolityczny Idea Wenus" z Brassempouy albo z
Willendorfu lub te pic z Hal Saflieni. Tu i wdzie spotykaem si z
wieloma piersiami usytuowanymi tak. jak u maciory. Matka Ziemia
odgrywa wan rol w niewiadomoci kobiety, gdy wszystkie jej

przejawy opisywane s jako potne". To wskazuje, e w takich

wypadkach

element

Matki

Ziemi

umyle

wiadomym

jest

nienormalnie saby i wymaga wzmocnienia.

Majc to wszystko na uwadze, przyznaj, e trudno zrozumie,
dlaczego takie postacie powinny by zaliczone do typu osobowoci
manicznej". W badaniu naukowym naley jednak odsun na bok
moralne lub estetyczne uprzedzenia i pozwoli przemawia samym
faktom. Panna czsto opisywana jest jako istota niezupenie ludzka w
zwykym znaczeniu; ma jakie nieznane lub dziwne pochodzenie albo
wyglda podejrzanie lub bierze udzia w jakich dwuznacznych
wydarzeniach, z ktrych zmuszeni jestemy wycign wniosek, i
panna posiada niezwyk, mityczn natur. Jeszcze bardziej uderza
nas fakt, i Matka Ziemia jest istot bosk w znaczeniu klasycznym.
Co wicej, w adnym wypadku nie pojawia si ona wycznie pod
postaci Baubo, lecz, na przykad bardziej przypomina Krlow Wenus
w Hypnerotomachla Polphlli, chocia zawsze nieuchronno przebija z
jej natury. Czsto nieestetyczne postacie Matki Ziemi s zgodne z
uprzedzeniami obecnej kobiecej niewiadomoci, tych uprzedze nie
byo w staroytnoci. Podziemna natura Hekaty, blisko zwizanej z
Demeter oraz los Persefony wskazuj mimo wszystko na ciemn stron
ludzkiej psychiki, chocia nie do takiego stopnia, jak wspczesne
przykady.
Osobowo maniczna" reprezentuje czowieka w caoci, czyli
czowieka takim, jakim jest naprawd, a nie takim, jakim si sobie
wydaje. Do tej caoci naley rwnie psychika niewiadoma, ktra ma
swoje potrzeby i wymagania podobnie, jak wiadomo. Nie chc
interpretowa niewiadomoci osobowo i zakada, e na przykad
wyobraeniowe obrazy podobne do opisanych powyej s spenieniem

pragnie*', ktre byy tumione. Te obrazy same w sobie nigdy nie byy
wiadome i w konsekwencji nie mogy by tumione. Dla mnie
niewiadomo to raczej nieosobowa psychika wsplna dla wszystkich
ludzi, mimo e wyraa si poprzez osobist wiadomo. Gdy kto
oddycha, to oddychanie nie jest zjawiskiem, ktre naley interpretowa
jako

co

osobistego.

Mitologiczne

obrazy

nale

do

struktury

niewiadomoci i s nieosobistym majtkiem; w zasadzie znaczna

wikszo ludzi jest bardziej w ich mocy ni je posiada. Obrazy opisane
powyej wywouj w pewnych okolicznociach odpowiednie dla nich
zakcenia oraz symptomy i wwczas terapia medyczna powinna zaj
si odkrywaniem, czy i jak oraz do jakiego stopnia te impulsy mona
zintegrowa ze wiadom osobowoci i czy s one zjawiskiem drugorzdnym, ktre wycigna na wiato dzienne ze swego normalnego,
potencjalnego stanu jaka zdefektowana skonno. W praktyce
spotykamy si z obydwoma moliwociami.
Zazwyczaj opisuj osobowo maniczn jako ja", dokonujc w ten
sposb ostrego rozrnienia pomidzy ego, ktre, jak dobrze wiemy,
rozciga si tylko tak daleko, jak siga wiadomy umys a caoci
osobowoci

zawierajcej

zarwno

skadnik

wiadomoci,

jak

niewiadomoci. Ego pozostaje zatem w takim zwizku z jani, jak

cz z caoci. Z tego powodu ja jest czym nadrzdnym. Co
wicej, ja odczuwana jest empirycznie jako podmiot, a nie jako
przedmiot i to z powodu jej niewiadomego skadnika, ktry moe
pojawi si w wiadomoci nie bezporednio, lecz poprzez projekcj.
Ja jest tak bardzo usunita ze wiadomoci z powodu swej
niewiadomej natury, e moe tylko czciowo wyraa si poprzez
postacie ludzkie; druga cz musi wyraa si poprzez symbole
obiektywne, abstrakcyjne. Ludzkie postacie to: Ojciec i Syn, Matka i

Crka, Krl i Krlowa, Bg i Bogini. Symbole zwierzce to: Smok, W,

So, Lew, Niedwied i inne potne zwierzta albo Pajk, Krab, Motyl,
uk, Robak itd. Symbolami rolinnymi s zazwyczaj kwiaty (Ra i
Lotos). Prowadz one do figur geometrycznych takich jak: Koo, Kula,
Kwadrat, Czworobok, Zegar, Firmament i tak dalej. Nieograniczony
zasig

niewiadomego

skadnika

powoduje,

niemoliwy

jest

wyczerpujcy opis ludzkiej osobowoci. Zgodnie z tym niewiadomo

uzupenia obraz yj^y1 postaciami poczynajc od zwierzt, a koczc
na istotach boskich, ktre zazwyczaj umieszcza si za horyzontem
ludzkiej wiadomoci i agodzi zwierzc drapieno dodaniem
rolinnych i nieorganicznych abstrakcji do mikrokosmosu. Te dodatki
czsto pojawiaj si w bstwach antropomorficznych jako atrybuty".
Demeter i Kora, matka i crka poszerzaj esk wiadomo
zarwno w gr, jak i w d. Dodaj jej wymiaru starszej i modszej",
silniejszej i sabszej" i rozszerzaj ograniczony czasem i przestrzeni
wiadomy

umys,

dajc

mu

odczucie

wikszej

bardziej

wszechstronnej osobowoci, ktra ma swj udzia w wiecznym biegu

spraw. Trudno przypuszcza, by mit i tajemnica zostay wymylone w
jakim wiadomym celu, bardziej prawdopodobne jest. i s one
bezwiednym

objawieniem

psychicznego,

lecz

niewiadomego

fundamentu ludzkiej natury. Psychika pierwotna wobec wiadomoci

(na przykad, u dziecka) bierze udzia, z jednej strony w psychice
macierzyskiej, a z drugiej siga do psychiki crki. Moemy zatem
powiedzie, e kada matka zawiera w sobie crk, a kada crka
matk i e kada kobieta wychyla si wstecz do swojej matki i do
przodu, do wasnej crki. wiadome dowiadczanie tych zwizkw
stwarza poczucie, e jej ycie rozciga si na cae pokolenia, jest to
pierwszy krok do bezporedniego przeycia i przekonania, i jest si

poza czasem, ktry niesie z sob poczucie niemiertelnoci. ycie

indywidualnego

czowieka

zostaje

podniesione

na

poziom

ponadosobowy, a w zasadzie staje si archetypem losu kobiety w ogle.

Prowadzi to do odnowienia lub apokatastazy ycia jej przodkw, ktrzy
teraz przez most przejciowego czowieka wchodz w pokolenia
przyszoci. Dowiadczenie tego rodzaju daje czowiekowi miejsce i
znaczenie w yciu caych pokole tak, e wszystkie zbyteczne
przeszkody zostaj usunite ze strumienia ycia, ktry ma przez
kobiet

przepywa.

Rwnoczenie

zostaje

ona

jako

jednostka

uwolniona od swojej izolacji i przywrcona caoci. Wszelkie rytualne

zajmowanie si archetypami ma ostatecznie na wzgldzie ten wanie
cel.
Psycholog

wie

od

razu,

jak

oczyszczajce,

rwnoczenie

odmadzajce energie pyn do eskiej psychiki z kultu Demeter i jak

bardzo brakuje naszej kulturze psychicznej higieny, ktra zatracia ju
tego rodzaju dowiadczanie caoci, jakiego dostarczay eleuzyskie
misteria.
W peni zdaj sobie spraw z tego, e nie tylko psychologicznie
ukierunkowany wiecki czowiek, ale rwnie psycholog i psychiatra, a
nawet psychoterapeuta nie posiadaj wystarczajcej wiedzy na temat
archetypowego materiau dotyczcego ich pacjentw, gdy do tej pory
niezbyt szczegowo badali ten aspekt zjawisk niewiadomoci. A
wanie w dziedzinie obserwacji psychiatrycznej i psychoterapeutycznej
czsto spotykamy przypadki, ktre odznaczaj si bogatym zbiorem
symboli archetypowych6. Poniewa lekarzowi, ktry ich obserwuje
brakuje niezbdnej wiedzy historycznej, to nie potrafi on dostrzec
analogii pomidzy swoimi obserwacjami i odkryciami antropologii i
nauk o czowieku w ogle. I odwrotnie, ekspert w dziedzinie mitologii i

religii porwnawczych nie jest z zasady psychiatr i w konsekwencji

nie wie, e jego mitologiczne klejnoty s nadal ywe i wiee, na przykad w snach i wizjach, w ukrytych zakamarkach naszego najbardziej
osobistego ycia, ktrych pod adnym pozorem nie zgodzimy si
podda szczegowej analizie naukowej. Materia archetypowy jest
zatem wielk niewiadom i wymaga specjalnego wyksztacenia oraz
przygotowa, nawet do samego gromadzenia danych.
Nie wydaje mi si, by przytoczenie kilku przykadw z mojej listy
pacjentw, ktre unaoczniaj wystpowanie archetypowych obrazw w
snach lub wyobrani byo zbyteczne. Wielokrotnie wraz z moimi
czytelnikami spotykaem si z trudnoci, i wyobraaj oni sobie, e
zilustrowanie tego za pomoc kilku przykadw" jest najprostsz
spraw w wiecie. W rzeczywistoci prawie niemoliwe okazuje si zademonstrowanie czegokolwiek za pomoc kilku sw czy te jednego
lub dwch obrazw pozbawionych swego kontekstu. Tak mona
postpowa tylko wwczas, gdy ma si do czynienia z ekspertami. Nikt,
kto nie zna mitu o Gorgonie, nie bdzie wiedzia, co wsplnego mia
Perseusz z

gow

Gorgony.

To

samo dzieje

si w

przypadku

indywidualnych obrazw, musz mie swj kontekst, a kontekst ten

jest nie tylko mitem, ale rwnie indywidualnym opisem choroby.
Takie konteksty maj jednak ogromny zasig. Co w rodzaju penej
serii

obrazw

wymagaoby

dla

swego

przedstawienia

ksiki

posiadajcej co najmniej dwiecie stron. Moje badania wyobrae

Millera daj nam pewien pogld na t spraw. Dlatego z wielkimi
oporami decyduj si podj prb zilustrowania tego z kart historii
choroby. Materia, z ktrego skorzystam pochodzi czciowo od osb
normalnych, a czciowo od w pewnym stopniu znerwicowanych. Jest
on po czci snem, po czci wizj, albo snem pomieszanym z wizj.

Owe wizje" dalekie s od halucynacji lub stanw ekstatycznych, s to

spontaniczne, wizyjne obrazy wyobrani lub tak zwanej aktywnej
wyobrani. Ta ostatnia to metoda introspekcji (wymylona przeze
mnie) do obserwacji strumienia wewntrznych obrazw. Czowiek
skupia swoj uwag na jakim wstrzsajcym, lecz nieczytelnym
obrazie ze snu albo na spontanicznym wraeniu wizyjnym i obserwuje
zachodzce w nim zmiany. W tym czasie naley oczywicie zawiesi
zmys krytycyzmu, a wszystko to, co si wydarza naley obserwowa z
cakowit

obiektywnoci.

Trzeba

oczywicie

odsun

na

bok

zastrzeenie, e caa ta sprawa jest dowolna" lub zmylona", gdy

wyrasta ono z niepokoju wiadomoci ego, ktre oprcz siebie nie znosi
adnego

innego

pana

swoim

domu.

Innymi

sowy,

jest

to

zahamowanie, wytworzone przez wiadomy umys w niewiadomoci.

S to warunki, w ktrych pojawia si duga i czsto dramatyczna
seria wyobrae. Zalet tej metody jest to, i wystawia na wiato
dzienne mas niewiadomych treci. W tym samym celu mona
stosowa rysowanie, malowanie i modelowanie. Gdy seria obrazw
staje si dramatyczna, z atwoci przenosi si w dziedzin dwikw
oraz jzyka i wyzwala dialog. W przypadku pacjentw wykazujcych
nieznaczn patologi, a szczeglnie w nie tak rzadkich przypadkach
utajonej schizofrenii ta metoda w pewnych okolicznociach moe
okaza si do niebezpieczna i dlatego wymaga medycznej kontroli.
Oparta jest na celowym osabianiu wiadomego umysu i jego
hamujcego wpywu, ktry albo ogranicza albo tumi niewiadomo.
Celem tej metody jest oczywicie przede wszystkim terapia, a poza tym
dostarcza ona bogatego materiau empirycznego. Niektre nasze
przykady std wanie pochodz. Rni si one od snw z powodu
swojej lepszej formy, ktra bierze si z faktu, e ich zawarto nie

zostaa dostrzeona podczas snu, lecz na jawie. Przykady pochodz od

kobiet w rednim wieku.
1. Przypadek X (spontaniczne wizyjne wraenia w porzdku
chronologicznym)
i. Widziaam biaego ptaka z rozpostartymi skrzydami. Usiad na
postaci kobiety, ubranej w bkit, ktra siedziaa jak antyczna figura.
Ptak usadowi si na jej rce, w ktrej trzymaa ziarno pszenicy, potem
wzi je w dzib i pofrun w niebo ".
By to zilustrowa X namalowaa obraz: ubran na niebiesko,
archaicznie prost posta Matki" na biaej podstawie z marmuru. Jej
macierzysko zostaa podkrelona duymi piersiami.
ii. Byk podnosi z ziemi dziecko i niesie je do antycznej figury kobiety.
Pojawia si jadca na biaym byku naga moda dziewczyna z wiecem
kwiatw we wosach. Bierze dziecko i rzuca je w powietrze jak pik, po
czym apie je ponownie. Biay byk wiezie j z dzieckiem do wityni.
Dziewczyna kadzie dziecko na ziemi i tak dalej (nastpuje ceremonia
inicjacyjna).
W tym obrazie pojawia si panna, raczej w postaci Europy. (Zostaa
tutaj wykorzystana wiedza szkolna). Jej nago i wieniec kwiatw
wskazuj na dionizyjskie witowanie. Gra, w ktrej pik zastpuje
dziecko jest motywem pewnego tajnego rytuau, ktry zawsze dotyczy
ofiary z dziecka". (Por. oskarenia o rytualne mordy, jakie wysuwali
poganie pod adresem chrzecijan, a chrzecijanie pod adresem ydw i
gnostykw, rwnie fenickie ofiary z dzieci, plotki o Czarnych Mszach
itd., oraz gra w pik w kociele").
iii. Widziaam zot wini na podium. Podobne do zwierzt istoty
taczyy wok niej w kole. Spieszylimy si, by wykopa dziur w

ziemi. Signam w gb dziury i znalazam wod. Potem pojawi si

czowiek w zotym powozie. Wskoczy do dziury i zacz kiwa si w
przd i w ty, jakby taczy... Kiwaam si rytmicznie razem z nim.
Potem nagle wyskoczy z dziury, zgwaci mnie i obdarzy dzieckiem".
X jest podobna do modej dziewczyny, ktra czsto pojawia si
rwnie

jako

modzieniec.

modzieniec

to

posta

animusa,

ucielenienia mskiego elementu w kobiecie. Modzieniec i moda

dziewczyna tworz razem syzygi lub coniunctlo, ktre symbolizuje
istot caoci (tak samo, jak platoski hermafrodyta, ktry pniej sta
si symbolem udoskonalonej caoci w filozofii alchemicznej). X
wyranie taczy z reszt, std my spieszylimy si". Podobiestwo do
motyww podkrelanych przez Kerenyi wydaje mi si niezwyke.
iv. Widziaam

piknego

modzieca

ze

zotymi

talerzami

perkusyjnymi, taczcego oraz skaczcego ywioowo i z radoci...W

kocu pad na ziemi i zanurzy twarz w kwiatach. Potem osun si na
ono bardzo starej matki. Po jakim czasie wsta i wskoczy do wody,
gdzie figlowa, jak delfin... Widziaam, e jego wosy byy zote. Teraz
skakalimy razem, trzymajc si za rce. Tak dotarlimy do wwozu..."
Przeskakujc wwz, modzieniec wpad w otcha. X zostaje sama i
dociera do rzeki, gdzie czeka na ni morski ko ze zot odzi.
W tej scenie X jest modziecem; dlatego pniej znika, zostawiajc
heroin opowieci sam. Ona jest dzieckiem bardzo starej matki" i jest
rwnie delfinem, modzieniec gubi si w wwozie, a na narzeczon
czeka

Posejdon.

Takie

szczeglne

zachodzenie

na

siebie

przemieszczanie si motyww w tych indywidualnych treciach jest

takie samo, jak w opowieciach mitologicznych. Modzieniec na onie
matki zrobi takie wraenie na X, e to namalowaa. Posta jest taka
sama, jak w przypadku i, tylko zamiast ziarna w rce, tutaj mamy

kompletnie wyczerpane ciao modzieca lece na onie gigantycznej

matki.
v. Teraz nastpuje ofiara z owcy, podczas ktrej gra si w pik
rwnie z ofiarnym zwierzciem.
Uczestnicy nacieraj si krwi ofiarn, a potem kpi si w
pulsujcej krwi. X zostaje wskutek tego zamieniona w rolin.
vi. Potem X dochodzi do legowiska ww, a te okrcaj si wok
niej.
vii.W legowisku wy, poniej morza znajduje si pica boska
kobieta. (Na obrazku zostaa przedstawiona jako znacznie wiksza od
reszty). Ma na sobie krwistoczerwony ubir, ktry przykrywa tylko
doln parti jej ciaa. Ma ciemn skr, jdrne czerwone usta i sprawia
wraenie bardzo silnej. Cauje X, ktra jest oczywicie w roli modej
dziewczyny i wrcza j jako prezent wielu mczyznom, ktrzy stoj w
pobliu, etc.
Ta chtoniczna bogini jest typow Matk Ziemi, gdy pojawia si w
tak wielu wspczesnych wyobraeniach.
viii Gdy X wynurzya si z gbi i ponownie ujrzaa wiato,
dowiadczya pewnego rodzaju owiecenia: biae pomienie migotay
nad jej gow, gdy przechodzia przez falujce pola pszenicy.
Na tym obrazie zakoczy si epizod z Matk. Chocia nie powtarza
si tutaj najmniejszy nawet lad jakiegokolwiek znanego mitu, to
motywy i zwizki pomidzy nimi znamy z mitologii. Te obrazy pojawiaj
si spontanicznie i nie opieraj si na jakiejkolwiek wiadomej wiedzy.
Sam stosowaem metod aktywnej wyobrani przez dugi czas i
obserwowaem liczne symbole i symboliczne zwizki, ktre w wielu
wypadkach mogem dopiero po latach sprawdzi w tekstach, o ktrych
istnieniu nie miaem pojcia. Kilka lat temu nio mi si: Powoli i

mozolnie wspinaem si na gr. Gdy wydawao ml si, e dotarem na

szczyt, okazao si, e stoj na krawdzi paskowyu. Szczyt wskazujcy na gr wznosi si daleko w przestrzeni. Zbliaa si noc, na
ciemnym przeciwlegym zboczu zobaczyem pyncy i poyskujcy
metalicznym blaskiem strumyk oraz dwie cieki prowadzce w gr,
jedna na prawo, druga na lewo, wijce si, jak we. Na szczycie, po
prawej stronie znajdowa si hotel. W dole, w lew stron pyn
strumyk, nad ktrym wznosi si most.
Niedugo potem odkryem nastpujc alegori w jakim niejasnym
alchemicznym traktacie. W Speculatiuae philosophiae7 frankfurcki
lekarz Gerard Dorn, yjcy w drugiej poowie szesnastego wieku,
opisuje

Mundi

peregrinatio,

quam

erroris

viam

appel-lamus"

(Wypraw wiata, ktr nazywamy bdn drog) z jednej strony, a z

drugiej Via veritatis". O pierwszej drodze autor pisze:
Ludzka rasa, ktra w swojej naturze buntuje si przeciwko Bogu nie
przestaje pyta, jak moe dziki swojemu wysikowi unikn puapek,
ktre sama na siebie zastawia. Lecz nie prosi o pomoc Boga, od
ktrego zaley kady dar aski. I dlatego stao si, e ludzie zbudowali
dla siebie wielki Warsztat po lewej stronie drogi... ktrym zarzdzaa
Pracowito. Gdy ju to osignli, odwrcili si od Pracowitoci i
skierowali swoje kroki w drugi rejon wiata, robic przejcie na mocie
uomnoci... Poniewa jednak Bg pragnie przycign ich do Siebie,
pozwala, by ich uomnoci nimi rzdziy; pniej szukajc tak. jak
przedtem lekarstwa w sobie (pracowito!) zgromadzili si w wielkim
szpitalu rwnie zbudowanym po lewej stronie, ktrym zarzdzaa
Medycyna. Znajduje si tam ogromna ilo aptek, chirurgw i lekarzy
(etc.)

O drodze prawdy", ktra jest waciwa" autor pisze:

przyjdziesz

do obozu Prawdy i gdy zostaniesz tam przyjty, odwieysz si

pokarmem znacznie potniejszym od poprzedniego". Jest tam te
nawet
strumyk: strumie ywej wody wypywajcej tak wspaniale ze szczytu
gry". (Woda tryska z Fontanny Mdroci).
Wana rnica, w porwnaniu z moim snem, tkwi w tym, e oprcz
sytuacji, w ktrej hotel jest odwrcony, rzeka Mdroci jest po prawej,
a nie, jak w moim nie na rodku obrazu.
Oczywisty jest fakt, e w moim nie nie mamy do czynienia z
adnym znanym mitem", lecz ze zbiorem idei, ktre mona z atwoci
uzna za indywidualne", tzn. unikalne. Dokadna analiza zatem bez
trudnoci pokae, i jest to obraz archetypowy, ktry moe by bez
koca reprodukowany w obojtnie jakim czasie i miejscu. Musz
jednak przyzna, e zrozumiaem archetypow natur mojego sennego
obrazu dopiero wwczas, gdy przeczytaem Dorna. Te i podobne
zdarzenia obserwuj cay czas nie tylko u siebie, ale i u moich
pacjentw. Jak, jednak wida z tego przykadu, wymagaj one
szczeglnej uwagi, jeeli chcemy dostrzec takie podobiestwa.
Antycznego obrazu matki nie wyczerpuje posta Demeter. Wyraa
si on rwnie w postaci Kybele-Ar-temidy. Wskazuje na to nastpny
przypadek.
2. Przypadek Y (sny)
i. Chodz po wielkiej grze, droga jest samotna, dzika i trudna. Z
nieba schodzi kobieta, by mi towarzyszy i pomc. Caa jej posta jest
jasna z jasnymi wosami l byszczcymi oczyma. Od czasu do czasu
znika. Po duszej ju chwili wdrwki zauwaam, e zostawiam

gdzie swj kij l musz po niego wrci. By to uczyni, musz przej

obok okropnego potwora, wielkiego niedwiedzia. Gdy szam t drog
po raz pierwszy, musiaam go min, ale wwczas ochraniaa mnie
niebiaska kobieta. Teraz, gdy mijam niedwiedzia i gdy on chce mnie
zaatakowa, ona znowu stoi obok mnie i jedno jej spojrzenie wystarcza,
by niedwied pooy si spokojnie i pozwoli nam przej. Potem
niebiaska kobieta znika".
Mamy

tutaj

macierzysk,

ochraniajc

bogini

zwizan

niedwiedziami, rodzaj Diany lub gallo-rzymskiej Dea Artio. Niebiaska

kobieta

jest

pozytywnym,

niedwied

negatywnym

aspektem

osobowoci manicznej", ktry rozszerza ludzk wiadomo w gr, w

rejon niebiaski i w d, do rejonw zwierzcych.
ii.Wchodzimy przez drzwi do pokoju w ksztacie wiey, w ktrym
wspinamy si po nie koczcych si schodach. Na jednym z ostatnich
stopni czytam napis: 'Vis ut sis'. Stopnie urywaj si w wityni
usytuowanej na szczycie drewnianej gry l nie ma Innego wejcia. Jest
to witynia Ursanny, bogini-niedwiedzicy I jednoczenie Matki
Boskiej. witynia zbudowana jest z czerwonego kamienia. Skada si
tu krwawe ofiary. W pobliu otarza stoj zwierzta. Aby wej na teren
wityni trzeba zosta zamienionym w zwierz -besti yjc w lasach.
witynia ma ksztat krzya z ramionami o jednakowej dugoci i
okrgej przestrzeni w rodku, ktrej nie pokrywa dach, tak e mona
patrze prosto w niebo i na konstelacj Niedwiedzicy. Na otarzu,
znajdujcym si na rodku otwartej przestrzeni stoi ksiycowa misa, z
ktrej stale wydostaje si dym lub para. Jest tu take ogromna posta
bogini, ale nie wida jej wyranie. Wierni, ktrzy zostali zamienieni w
zwierzta i do ktrych ja te si zaliczam musz dotkn stopy bogini

swoj stop, a wwczas otrzymuj znak lub wieszcze sowa, podobne

do 'Vis ut sis'".
W tym nie pojawia si bogini-niedwiedzica, chocia jej postaci nie
wida wyranie". Na zwizek z jani, z osobowoci maniczn
wskazuje nie tylko przepowiednia Vis ut sis", lecz rwnie czworobok i
okrgy centralny obszar wityni. Od czasw staroytnych kady
zwizek z gwiazdami zawsze symbolizowa wieczno. Dusza pochodzi
od gwiazd" i wraca do rejonu gwiezdnego. Zwizek Ursanny" z
ksiycem podkrelony jest ksiycow mis".
Bogini ksiyca pojawia si rwnie w snach dzieci. Dziewczynka,
ktra dorastaa w szczeglnie trudnych psychicznie warunkach miaa
powtarzajcy si sen pomidzy sidmym a dziesitym rokiem ycia:
Ksiycowa pani zawsze na mnie czekaa przy wodzie na miejscu
ldowania, by zabra mnie na swoj wysp". Niestety, nie potrafia
odtworzy, co si tam dziao, lecz by to tak pikny sen, e czsto
modlia si, by przyni jej si znowu. Chocia, jak to wyranie wida,
te dwie nice nie s identyczne, to motyw wyspy rwnie wystpi w
poprzednim nie jako niedostpny szczyt gry.
Trzydzieci lat pniej dziewczynka, ktra nia o ksiycowej pani
przeya dramatyczn wizj:
Wspinam si po stromej, ciemnej grze, na ktrej wierzchoku stoi
zamek z kopu. Wchodz i id po skrcajcych w lewo schodach. Gdy
dotaram do rodka gmachu nagle znalazam si tam w obecnoci
kobiety, ktra miaa na gowie rogi krowy. Rozpoznaj J natychmiast,
gdy Jest to ksiycowa pani z moich dziecicych snw. Na jej rozkaz
patrz w prawo l widz olepiajco jasne soce po drugiej stronie
gbokiej otchani. Nad otchani rozciga si wski, przezroczysty
most, na ktry wchodz, zdajc sobie spraw z tego, e w adnym razie

nie wolno mi spojrze w d. Chwyta mnie niesamowity strach i waham

si. Wydaje mi si, e w powietrzu czuj zdrad, lecz w kocu
przechodz przez most i staj przed socem. Soce mwi: 'Jeeli
zbliysz si do mnie dziewi razy i si nie poparzysz, to wszystko
bdzie dobrze'. Ja jednak boj si coraz bardziej, w kocu patrz w d i
widz czarn mack, jak u omiornicy, wydostajc si spod soca,
ktra szuka mnie po omacku. W przeraeniu cofam si i wpadam w
otcha. Ale zamiast rozbi si na kawaki, le w ramionach Matki
Ziemi. Gdy prbuj spojrze jej w twarz, ta przemienia si w glin, a ja
le na ziemi".
Niesychany jest fakt, i pocztek tego wyobraenia zgadza si ze
snem. Ksiycowa pani wyranie odrnia si od Matki Ziemi,
zajmujcej nisz pozycj. Ta pierwsza zachca nic do troch
niebezpiecznej przygody ze socem; ta druga ochrania j, chwytajc w
swoje ramiona. I std nica jako ta, ktra jest w niebezpieczestwie
wydaje si by w roli Kory.
Powrmy teraz do naszej serii snw:
iii.

widzi

dwa

obrazy

we

nie,

namalowane

przez

skandynawskiego malarza Hermanna Christiana Lun-da.

I. Pierwszy

obraz

to

pokj

skandynawskiego

wieniaka.

Dziewczyny, wieniaczki w barwnych strojach chodz, obejmujc si

ramionami (tworzc rzdek). rodkowa dziewczyna jest nisza ni
pozostae, a oprcz tego ma garb i cay czas odwraca gow. To wraz z
jej szczeglnym spojrzeniem sprawia, e wyglda jak wiedma".
II.Drugi obraz przedstawia smoka z szyj wycignit na cay
obraz, a w szczeglnoci nad dziewczyn, ktra jest w mocy smoka i
nie moe si rusza, poniewa, gdy tylko si poruszy, smok, ktry
dowolnie moe zmienia rozmiar swego ciaa, porusza si wraz z ni; a

gdy dziewczyna chce si wydosta, on po prostu rozciga nad ni sw

szyj i znowu j apie. Jest to do dziwne, ale dziewczyna nie ma
twarzy, a w kadym razie ja jej nie widz".
Malarz jest sennym wytworem. Animus czsto pojawia si jako
malarz, ma jaki aparat projekcyjny, jest operatorem w kinie lub
wacicielem galerii. Wszystko to odnosi si do animusa jako funkcji
mediatora

pomidzy

wiadomoci

niewiadomoci:

treci

niewiadome zawieraj obrazy, ktre s przekazywane, tzn. zmuszone

przez animusa do przejawienia si albo w formie wyobrae lub
niewiadomie w yciu i dziaaniu pacjenta. Projekcja animusa wyzwala
wyobraane zwizki mioci i nienawici dla herosw" lub demonw".
Ulubione ofiary to tenorzy, artyci, gwiazdy kina, mistrzowie atletyki
itd. Na pierwszym obrazie panna przedstawiona zostaa jako istota demoniczna, z garbem i zym spojrzeniem do tyu". (Std ludzie
prymitywni nosz amulety przeciwko zemu oku na karku, gdy
najbardziej naraonym miejscem s plecy, gdzie nic nie wida).
Na drugim obrazie panna" przedstawiona jest jako niewinna ofiara
potwora.

Podobnie,

jak

uprzednio mielimy zwizek

tosamoci

pomidzy niebiask kobiet i niedwiedziem, tak i tu istnieje zwizek

pomidzy dziewczyn i smokiem, co w codziennym yciu jest czsto
czym wicej ni gupim artem. Tutaj oznacza on poszerzanie
wiadomej osobowoci, na przykad z jednej strony poprzez bezradno
ofiary, a z drugiej przez niebezpieczestwa zego oka garbuski oraz
mocy smoka.
iv. (czciowo sen, czciowo wizja).
Magik demonstruje swoje

tricki indiaskiej ksiniczce. Pod

kawakiem materiau stwarza pikn mod dziewczyn. To tancerka,

obdarzona moc dowolnego zmieniania wasnych ksztatw, albo

przynajmniej czarowania widowni doskona iluzj. W czasie taca

rozpywa si wraz z muzyk w rj pszcz. Potem zmienia si w
lamparta, pniej w strumie wody, potem w omiornic, ktra oplata
si wok modej poawiaczki pere. Pomidzy kolejnymi przemianami w
punkcie kulminacyjnym przybiera znowu posta ludzk. Nastpnie pojawia si jako olica, ktra niesie dwa kosze wspaniaych owocw.
Pniej staje si wielokolorowym pawiem. Ksi nie posiada si z
zachwytu i przywouje j do siebie. Lecz ona dalej taczy, teraz naga i
odrywa skr od swego ciaa, a w kocu pada na ziemi - nagi szkielet,
ktry zostaje pochowany, lecz w nocy na grobie wyrasta lilia, a z jej
kielicha wynurza si biaa pani, powoli unoszca si w niebo".
Ten fragment opisuje kolejne przemiany iluzjonisty (gdy sztuka
iluzji

jest

przede

wszystkim

kobiecym

talentem)

staje

si

osobowoci przeobraon. Ta wizja nie zostaa wymylona jako

alegoria, jest to po czci sen, a po czci spontaniczne wyobraenie.
v. Jestem w kociele zbudowanym z szarego piaskowca. Absyda
znajduje si do wysoko. Obok tabernakulum na kamiennym krzyu
okna wisi dziewczyna w czerwonej sukni. (Sambjstwo?)"
Podobnie, jak w poprzednich przypadkach wana bya ofiara z
dziecka lub owcy, tak i tu mamy pann wiszc na krzyu". mier
tancerki naley te tak rozumie, gdy te dziewczyny s zawsze z gry
skazane na mier, poniewa ich wszechwadna esko hamuje
proces indywiduacji, tzn. dojrzewania osobowoci. Panna" odpowiada
animie w mczynie i korzysta z niej, by osign swoje naturalne
cele, w ktrych iluzja odgrywa zdecydowanie najwiksz rol, jak
mona sobie wyobrazi. Tak dugo, jak kobieta zadowala si byciem
jemme a homme, nie posiada eskiej indywidualnoci. Jest prna i
niewiele w niej blasku, jest mile widzianym naczyniem dla mskich

projekcji. Kobieta jako osobowo, to cakiem odmienna sprawa: tu

iluzja nie dziaa. Kiedy wic pojawia si kwestia osobowoci, ktra z
zasady jest bolesnym faktem drugiej poowy ycia, znika rwnie
dziecinna forma jani.
Teraz pozostao mi tylko opisa Kor, dajc si zauway u
mczyzny, anim. Poniewa cakowito mczyzny, jeeli biologicznie
nie jest on homoseksualist moe by jedynie osobowoci msk,
eska posta animy nie moe zosta sklasyfikowana jako rodzaj
osobowoci manicznej, lecz wymaga innej oceny i pozycji. W treciach
niewiadomych anima pojawia si zarwno jako panna i jako matka,
std personalistyczna interpretacja zawsze redukuje j do osobistej
matki lub jakiej innej postaci kobiecej. Prawdziwe znaczenie postaci
oczywicie gubi si w caym procesie, jak to nieuchronnie dzieje si w
przypadku wszelkich redukujcych interpretacji, niezalenie od tego,
czy dotycz one sfery psychologii niewiadomoci czy mitologii. W
dziedzinie mitologii podejmowane niezliczone prby interpretacji bogw
i

bohaterw

znaczeniu

solarnym,

lunarnym,

astralnym

lub

meteorologicznym nie wzbogaciy ani o troch ich zrozumienia, wprost

przeciwnie, wprowadziy nas wszystkich na faszyw ciek. I dlatego,
jeeli w snach lub innych spontanicznych wizjach spotkamy si z
nieznan

postaci

kobiec,

ktrej

znaczenie

oscyluje

pomidzy

kracowociami bogini i dziwki, to lepiej pozostawi jej wasn

niezaleno i nie redukowa jej dowolnie do czego znanego. Jeeli
niewiadomo pokazuje j jako nieznan", to nie mona si usuwa
tego atrybutu, by doj do jakiej racjonalnej" interpretacji. Podobnie,
jak osobowo manicz-na" anima jest dwubiegunowa i dlatego raz
moe pojawi si jako co pozytywnego, a w chwili nastpnej jako co
negatywnego, raz jako stara, a za chwil moda, raz jako matka, a za

chwil panna, raz jako dobra wrka, a za chwil wiedma, raz jako
wita, a za chwil ladacznica. Oprcz tej ambiwalencji anima ma
rwnie zwizki okultystyczne" z tajemnicami", ze wiatem ciemnoci
w ogle i z tego powodu czsto ma jakie zabarwienie religijne. Gdy
pojawia si do wyranie, ma jaki szczeglny zwizek z czasem: z zasady jest bardziej lub mniej niemiertelna, gdy stoi poza czasem.
Pisarze, ktrzy prbowali pokaza jej posta zawsze podkrelali t
wanie szczegln waciwo animy. Mam na myli klasyczne opisy
Rider Haggarda She i The Return oj She, Pierre'a Benoit'a L'Atlantide,
a

przede

wszystkim

powie

modego

pisarza

amerykaskiego,

Williama M. Sloane'a pt. To Walk the Night. We wszystkich tych

utworach anima stoi poza czasem, jak ju wiemy i w konsekwencji jest
bardzo stara, albo te jest istot, ktra naley do innego porzdku.
Poniewa

nie moemy

ju

duej,

nawet czciowo,

wyraa

archetypw niewiadomoci za pomoc postaci, w ktre wierzymy

dziki religii, to wpadaj one z powrotem w niewiadomo i stamtd
projektowane s na mniej lub bardziej odpowiednie ludzkie osobowoci. Dla maego chopca wyranie rozrniana forma animy pojawia
si w matce i to daje jej blask mocy i wyszoci albo demoniczn aur
jeszcze wikszej fascynacji. Projekcja moe by jednak cakowicie negatywna, gdy anima jest ambiwalentna. Za wiele obaw, jakie wzbudza
eska pe u mczyzn odpowiada projekcja obrazu animy. Infantylny
mczyzna posiada zazwyczaj anim macierzysk, dorosy mczyzna,
posta modszej kobiety. Starszy mczyzna znajduje kompensacj w
modej dziewczynie, a nawet w dziecku.
3. Przypadek Z

Anima posiada rwnie zwizki ze zwierztami, ktre symbolizuj jej

cechy. Zatem moe objawia si jako W, Tygrys lub Ptak. Dla
przykadu przytaczam seri snw, ktre zawieraj przemiany tego
typu8:
i. Biay ptak siada na stole. Nagle zamienia si w jasnowos,
siedmioletni dziewczynk i tak samo gwatownie z powrotem w ptaka,
ktry teraz mwi ludzkim gosem.
ii. W podziemnym domu, ktry tak naprawd znajduje si w wiecie
podziemnym yje stary magik i prorok ze swoj crk". Ona jednak nie
jest jego crk, lecz tancerk, bardzo swobodn osob, ktra jest lepa i
chce si leczy.
iii.

Samotny dom w lesie, w ktrym yje stary uczony. Nagle

pojawia si jego crka, rodzaj ducha, skarc si, e ludzie patrz na

ni, jak gdyby bya tylko wymysem wyobrani.
iv. Na fasadzie kocioa znajduje si gotycka Madonna, ktra jest
ywa i jest nieznan, a jednak znajom kobiet". W ramionach
zamiast dziecka trzyma rodzaj pomienia, wa czy smoka.
v. Hrabina" w czarnych szatach klczy w ciemnej kaplicy. Jej
suknia obwieszona jest drogimi perami. Ma rude wosy i jest w niej co
tajemniczego. Do tego jeszcze otaczaj j duchy zmarych.
vi.

W samica zachowuje si delikatnie i przymilnie, mwic

ludzkim gosem. Jedynie przypadkowo" kobieta przybraa posta

wa.
vii. Ptak mwi takim samym gosem, lecz okazuje si pomocny,
prbujc ratowa nic z niebezpiecznej sytuacji.
viii. Nieznajoma kobieta siedzi, jak i nicy, na czubku wiey
kocielnej i patrzy na niego tajemniczo przez otcha.

ix. Nieznajoma kobieta nagle pojawia si jako stara sprztaczka w

podziemnej toalecie z temperatur 40 poniej zera.
x. Nieznajoma kobieta opuszcza dom jako petit bourgeoise ze swoj
krewn i na jej miejscu nagle pojawia si monumentalna posta bogini,
odziana w niebieskie szaty, wygldajca jak Atena.
xi.Potem pojawia si w kociele, zajmujc miejsce otarza, nadal jest
ogromna, lecz twarz ma zasonit welonem.
We wszystkich tych snach9 postaci centraln jest tajemnicza
eska istota obdarzona cechami, ktrych nie posiada adna ze
znajomych kobiet nicej osoby. Nieznajoma opisana jest w samych
snach i zdradza swoj niezwyk natur po pierwsze, poprzez moc
zmieniania

ksztatu,

po

drugie

przez

wasn

paradoksaln

ambiwalencj. wieci w niej kady moliwy odcie znaczeniowy, od

najdoniolejszego po najpodlejszy.
Sen i przedstwia anim podobn do elfa, tzn. tylko czciowo
ludzk. Moe ona rwnie dobrze by ptakiem, co oznacza, e w caoci
moe nalee do natury i moe znika (tj. sta si niewiadom) z
ludzkiego rejonu (tj. wiadomoci).
Sen ii pokazuje nieznajom kobiet jako posta mitologiczn spoza
wiata (niewiadomo). Jest ona soror lub filia mystica hierofanta albo
filozofa", wyranym podobiestwem do mistycznych syzygii, ktre
mona spotka w postaciach Szymona Czarnoksinika i Heleny,
Zosimosa i Teosebii, Komariosa i Kleopatry itd. Nasza posta ze snu
najbardziej pasuje do Heleny. Znakomity opis psychologicznych aspektw animy u kobiety odnajdziemy w ksice Erskinea Helen of Troy.
Sen iii przedstawia ten sam temat, lecz na bardziej bajkowym planie.
Tutaj anima przypomina raczej ducha.

Sen iv przyblia anim do Matki Boskiej. Dziecko" odnosi si do

mistycznych rozwaa na temat odkupi-cielskiego wa i ognistej"
natury wybawcy.
W nie v anima zobrazowana jest troch, romantycznie jako
dystyngowana" fascynujca kobieta, ktra poza tym ma powizania z
duchami.
Sen vi i vii przynosi zwierzce warianty. Tosamo animy jest dla
nicego od razu oczywista z powodu gosu i tego, co ten gos mwi.
Anima przypadkowo" przybraa posta wa, podobnie jak w nie i z
atwoci zamienia si w ptaka i ponownie powraca do poprzedniej
postaci. Jako w gra rol negatywn, a jako ptak pozytywn.
Sen viii przedstawia konfrontacj nicego ze swoj anim. Dzieje
si to wysoko nad ziemi (tj. powyej ludzkiej rzeczywistoci).
Oczywicie jest to przypadek niebezpiecznej fascynacji anim.
Sen ix oznacza gbokie zanurzenie si animy w kracowo
podporzdkowan" pozycj, w ktrej nie ma ju ladu fascynacji, a
pozostao tylko ludzkie wspczucie.
Sen x pokazuje paradoksaln, podwjn natur animy: zwyczajn
miernot i olimpow bosko.
Sen xi przywraca anim chrzecijaskiemu kocioowi, nie jako
ikon, lecz jako sam otarz. Otarz jest miejscem skadania ofiar, a
take naczyniem dla witych relikwii.
Rozjanienie choby tylko czciwe tych wszystkich zwizkw animy
wymagaoby specjalnych i bardzo intensywnych bada, ktre tutaj nie
s konieczne, gdy, jak ju mwiem, anima ma tylko poredni wpyw
na interpretacj postaci Kory. Przedstawiem tutaj seri snw, by da
czytelnikowi pewne pojcie o empirycznym materiale, na ktrym opiera
si idea animy. Z tej serii i innych podobnych moemy stworzy sobie

przecitny obraz dziwnego czynnika, ktry w mskiej psychice ma tak

wan rol do odegrania i ktry bywa za pomoc naiwnych zaoe
utosamiany z pewnymi kobietami, przypisujc im wszystkie iluzje,
zalewajce mskiego erosa.
Jest do jasne, e anima mczyzny znalaza okazj do projekcji w
kulcie Demeter. Kora skazana na podziemny los, matka o dwch
twarzach i zwierzce aspekty obydwu day animie du sposobno do
przejawienia si, byszczc i bdc dwuznaczn, w kulcie eleuzyskim
albo raczej do dowiadczenia tam siebie i napenienia witujcych
swoj nieziemsk esencj, by zyskali dla siebie co trwaego. Dla
mczyzny

dowiadczanie

animy

ma

zawsze

ogromne

trwae

znaczenie.
Mit Kory-Demeter jest jednak zbyt eski, by by tylko skutkiem
projekcji animy. Chocia anima moe, jak ju mwiem, dowiadcza
siebie w Demeter-Korze, ma jednak cakowicie odmienn natur. Jest
ona w najwyszym stopniu femme a homme, podczas gdy DemeterKora istnieje tylko na paszczynie dowiadczenia matka-crka, co jest
mczynie obce i go z tego wyklucza. W rzeczywistoci caa
psychologia kultu Demeter nosi wszelkie znamiona matriarchalnego
porzdku spoecznego, w ktrym mczyzna jest niezbdnym, lecz
oglnie zakcajcym czynnikiem.
Przypisy
l. O ile wiem, do tej pory nie wysunito adnej innej sugestii. Krytycy spieraj si ze sob,
utrzymujc, e takie archetypy nie istniej. Oczywicie, e nie istniej, tak samo, jak nie
ma w przyrodzie systemu botanicznego! Ale czy jest to powd, by twierdzi, e nie
istniej w przyrodzie rodziny rolin? Albo zaprzecza wystpowaniu i staemu
powtarzaniu si pewnych morfologicznych i funkcjonalnych podobiestw? Z tym samym
mamy do czynienia wwczas, gdy chodzi o zasad w przypadku typowych postaci

niewiadomoci. S to formy istniejce a priori, albo biologiczne podstawy aktywnoci

psychicznej.
2.Personalistyczne" podejcie interpretuje takie sny Jako spenienie ycze". Dla wielu
osb ten rodzaj interpretacji wydaje si by Jedynym moliwym. Te sny wystpuj
Jednak w najbardziej zrnicowanych okolicznociach, nawet wtedy, kiedy teoria
spenienia ycze staje si cakowicie wymuszona albo dowolna. Dlatego badanie
motyww w snach wydaje ml si ostronlejsz i waciwsz procedur.
3.Podwjna wizja salamandry, o ktrej opowiada w swojej biografii Benvenuto Celimi to
projekcja animy wywoana muzyk, ktr gra Jego ojciec.
4.Jedna z moich pacjentek, ktrej zasadnicz trudnoci by negatywny kompleks matki
rozwina seri wyobrae w postaci prymitywnej postaci matki, kobiety indiaskiej,
ktra nauczaa J o oglnej naturze kobiet. W tych wypowiedziach specjalny fragment
powicony Jest krwi. Brzmi on nastpujco: ycie kobiety bliskie Jest krwi. Kadego
miesica jej si o tym przypomina, a narodziny s w zasadzie spraw krwi, niszczcej i
twrczej. Kobiecie pozwala si tylko rodzi, lecz nowe ycie nie Jest Jej kreacj. W gbi
serca ona wie o tym 1 cieszy si ask, ktra na ni spyna. Jest ma matk, a nie
Wielk Matk. Lecz Jej may wzr jest taki, Jak wielki wzr. Jeeli to zrozumie. Jest
bogosawiona przez natur, gdy poddaa si we waciwy sposb i moe wwczas mie
udzia w asce Wielkiej Matki..."
5.Czsto ksiyc po prostu tam" jest, jak na przykad w wyobraeniu chtonicznej matki
pod postaci Kobiety pszcz" (Josephine D. Bacon, In the Border Country, s. 14):
cieka prowadzia do malutkiej chaty tego samego koloru, co cztery wielkie drzewa,
ktre stay w jej pobliu. Jej drzwi byy szeroko otwarte, a w rodku, na niskim stoku
siedziaa stara kobieta owinita w dugi paszcz i patrzya na ni agodnie..." Chata
wypeniona bya monotonnym brzczeniem pszcz. W rogu chaty znajdowao si
gbokie zimne rdo, w ktrym odbija si biay ksiyc i mae gwiazdy". Stara kobieta
napominaa bohaterk, by pamitaa o obowizkach ycia kobiety. W jodze tantrycznej z
drzemicej Shakti wyania si niewyrane brzczenie roju upojonych mioci pszcz"
(Shat-Chakra Nlrupana w ksice Avalona pt. Serpent Power, s. 29). Zob. tancerka, ktra
rozpywa si w rj pszcz. Pszczoy jako alegoria powizane s te z Mari, jak wskazuje
tekst dotyczcy wicenia wielkanocnych wiec. Zob. Duchesne, Chrlsttan Worship: Its
Origin and Evolution, s. 253.
6.Odnosz to do pracy mojego studenta Jana Nelkena Analy-tische Beobachtungen iiber
Phantasien eines Schizophre-nen", jak rwnie do mojej analizy serii wizji w Symbolach
przemiany.
7.Theatrum chemlcum, I (1602), s. 286.

8.Podaj tylko wyjtki ze snw, te, ktre wi si z anim.

9.Te wypowiedzi nie s prb interpretacji" snw. Maj by tylko podsumowaniem
rnych form, w ktrych pojawia si anima.

III

ANIMA I ANIMUS

ANIMA I ANIMUS

Ze wszystkich moliwych duchw duchy rodzicw s w zasadzie

najwaniejsze; std powszechne wystpowanie kultu przodkw. Suy
on w swojej pierwotnej formie do pojednania revenant, lecz na wyszym
poziomie kultury sta si instytucj zasadniczo moraln i edukacyjn,
jak w Chinach. Dla dziecka rodzice s jego najbliszymi i majcymi
najwikszy na wpyw krewnymi. Gdy zaczyna dorasta w wpyw
zostaje oddzielony, w konsekwencji imago rodzicw staj si coraz
bardziej odlege od wiadomoci i czasami, z powodu ograniczajcego
wpywu, jaki nadal maj, z atwoci uzyskuj aspekt negatywny. W
ten sposb imago rodzicw pozostaj obcym elementem gdzie poza"
psychik. W yciu dorosego mczyzny najbardziej bezporedni
wpyw, zwizany z jego najbliszym otoczeniem, ma na niego kobieta,
ktra zajmuje miejsce jego rodzicw. Staje si ona jego towarzyszem,
naley do niego w takim stopniu, w jakim dzieli z nim ycie i jest mniej
wicej w jego wieku. Nie naley do wyszego porzdku, ani z powodu
zalet wieku, ani autorytetu czy te siy fizycznej. Jest jednak bardzo
wpywowym czynnikiem i podobnie, jak rodzice, tworzy imago o
stosunkowo autonomicznej naturze; nie jest to imago, ktre mona
odci tak, jak imago rodzicw, lecz takie, ktre musi mie zwizek ze
wiadomoci. Kobieta, ze swoj bardzo odmienn psychik, jest i
zawsze bya rdem informacji o sprawach, ktrych nie dostrzega
mczyzna. Moe ona by jego inspiracj, jej zdolno intuicji, czsto
przewyszajca zdolno mczyzny, moe go w por ostrzec, a jej
uczucie, zawsze skierowane na to, co osobowe, moe wskaza mu
drogi, ktrych jego mniej osobowo nacechowane uczucie nigdy by nie

odkryo. To, co powiedzia Tacyt na temat germaskich kobiet

doskonale pasuje do tego, o czym mwimy.
Jest to bez wtpienia jedno z gwnych rde eskiej jakoci
duszy. Nie wydaje si jednak, by byo to jedynym rdem. aden
mczyzna nie jest a tak mski, by nie posiada w sobie pierwiastka
eskiego. Prawdziwe jest raczej to, i bardzo mscy mczyni
posiadaj - uwanie strzeone i ukryte - delikatne ycie uczuciowe,
czsto niewaciwie okrelane mianem eskiego". Mczyzna za cnot
uznaje zdolno stumienia swoich kobiecych cech, podobnie jak kobieta, przynajmniej do niedawna uwaaa za niestosowne by msk".
Sumienie kobiecych cech i skonnoci powoduje oczywicie, e te
przeciwstawne seksualnie potrzeby gromadz si w niewiadomoci.
Tak samo oczywiste jest to, i imago kobiety (obraz duszy) staje si
zbiornikiem tych potrzeb i dlatego mczyzna wybierajcy swoj mio
bdzie bardzo chcia zdoby kobiet, ktra bdzie odpowiada jego
niewiadomej eskoci - kobiet, mwic krtko, ktra bez wahania
przyjmie projekcj jego duszy. Taki wybr czsto uwaa si i odczuwa
jako idealny, lecz mimo to moe okaza si, e mczyzna oczywicie
pobra si ze swoj najwiksz saboci. To wyjaniaoby niektre
bardzo szczeglne poczenia.
Dlatego wydaje si, i oprcz wpywu kobiety istnieje rwnie
esko mczyzny, ktra wyjaniaaby esk natur duszy. Nie ma
mowy o adnym lingwistycznym przypadku", ktry sprawia, i soce
w niemieckim jest rodzaju eskiego, a we wszystkich innych jzykach
rodzaju mskiego. Jeeli chodzi o ten problem, to mamy wiadectwa
sztuki ze wszystkich epok, a oprcz tego synne pytanie: habet mulier
ani-mam? Prawdopodobnie wikszo mczyzn, ktra ma pewne
wyczucie psychologiczne wie, co chcia wyrazi Rider Haggard postaci

She-who-must-be-obeyed" (Ta, ktrej trzeba by posusznym) i

rozpozna rwnie strun, w ktr uderza Benoit w swoim opisie Antinea. Co wicej, wie, e to typ kobiety, ktra z atwoci uosabia w
tajemniczy skadnik, ktrego istnienie tak wyranie przeczuwa.
Powszechne uznanie, jakie towarzyszy tym ksikom pokazuje, e
musi istnie jaka nadzwyczaj indywidualna jako w takim obrazie
animy, co, co nie zawdzicza swojej przelotnej egzystencji indywidualnej niepowtarzalnoci, lecz jest znacznie bardziej typowe, ma
korzenie sigajce gbiej od oczywistych powierzchownych powiza,
ktre wskazaem. Zarwno Rider Haggard, jak i Benoit daj prawdziwy
wyraz temu przypuszczeniu, prezentujc historyczne aspekty postaci
animy.
Jak wiemy, nie ma ludzkiego dowiadczenia, ani nie byoby te
moliwe adne dowiadcznie bez udziau subiektywnych zdolnoci.
Czym s owe subiektywne zdolnoci? W swym najgbszym znaczeniu
zwizane s one z wrodzon struktur psychiczn, ktra pozwala
mczynie

na

przeywanie

tego

rodzaju

dowiadcze.

Zatem

mczyzna przyjmuje kobiet zarwno fizycznie, jak i duchowo. Od

samego pocztku jego natura nastawiona jest na kobiet, podobnie jak
nastawiona jest na cakowicie okrelony wiat, w ktrym jest woda,
wiato, powietrze, sl, wglowodany itd. Forma wiata, w ktrym si
narodzi ju w nim egzystuje jako obraz rzeczywistoci. Obrazy
rzeczywistoci, psychiczne zdolnoci, podobnie jak rodzice, ona,
dzieci, narodziny i mier s wrodzone. Te kategorie a priori maj z
natury charakter zbiorowy; s to obrazy rodzicw, ony i dzieci w ogle
i nie s indywidualnymi predystynacjami. Musimy zatem uzna, i
obrazom tym brakuje solidnej zawartoci, a wic takiej, jak ma
niewiadomo. Uzyskuj one moc, wpywy i w kocu wiadomo w

zetkniciu z rzeczywistymi faktami, ktre dotykaj wiadomych

umiejtnoci i przynaglaj je do ycia. W pewnym sensie s one
przechowywanym zbiorem wszystkich dowiadcze przodkw, ale nie
s samymi dowiadczeniami. Tak mi si przynajmniej wydaje na
obecnym etapie naszej ograniczonej wiedzy. (Musz przyzna, e nigdy
nie udao mi si znale niezawodnych dowodw na dziedziczenie
obrazw pamiciowych, ale nie uwaam, e cakowicie wykluczy
mona zaoenie, i oprcz tych zbiorowych depozytw, ktre nie
zawieraj nic szczeglnie indywidualnego, mog by te dziedziczone
wspomnienia, ktre maj cechy indywidualne).
Odziedziczony obraz zbiorowy kobiety istnieje w niewiadmoci
mczyzny, dziki czemu pojmuje on natur kobiety. Ten odziedziczony
obraz jest trzecim wanym rdem dla eskiego charakteru duszy.
Jak ju czytelnik zapewne si zorientowa nie zajmujemy si tu ani
filozoficzn,

ani

psychologicznym
psychicznego

tym

bardziej

religijn

koncepcj

duszy,

rozpoznaniem

istnienia

na

wiadomego,

kompleksu,

czciowo

wp

posiadajcego

lecz

autonomi

dziaania. Oczywicie to rozpoznanie nie ma nic albo niewiele

wsplnego z filozoficznymi czy religijnymi koncepcjami duszy, jako e
psychologia ma tak wiele albo tak mao do czynienia z filozofi czy
religi. Nie chc rozpoczyna tu bitwy o dziedziny naukowe", ani te
nie pragn demonstrowa filozofowi czy teologowi, co naprawd ma na
myli, uywajc sowa dusza". Musz jednak powstrzyma ich obu
przed protekcyjnym pouczaniem psychologa, jak powinien rozumie
dusz". Niemiertelno, tak chtnie przypisywana duszy przez religi,
jest dla nauki niczym wicej, jak tylko psychologicznym indicium, co
zawiera si ju w idei autonomii. Waciwo osobowej niemiertelnoci
w adnym razie nie jest staym atrybutem duszy tak, jak to postrzega

czowiek

pierwotny,

to

samo

dotyczy

idei

niemiertelnoci.

Po

odrzuceniu tego pogldu, jako niemoliwego do zweryfikowania przez

nauk, okazuje si, e namacaln treci niemiertelnoci" jest po
prostu psychiczna aktywno, ktra przekracza granice wiadomoci.
Poza grobem" albo po drugiej stronie mierci" znaczy w psychologii
poza wiadomoci". W zasadzie nie moe znaczy nic innego, gdy
twierdzenia na temat niemiertelnoci wypowiadaj ludzie ywi, ktrzy
niewiele mog powiedzie o warunkach panujcych poza grobem".
Koncepcja autonomii duszy oczywicie uycza swego poparcia
wyobraeniu niewidzialnej, osobowej jednostki, ktra bez wtpienia
yje w wiecie, cakowicie rnym od naszego. W konsekwencji, gdy ju
raz ustalono, e aktywno duszy jest autonomicznym bytem, ktry nie
ma zwizkw z nasz mierteln substancj, to pozostaje ju tylko
krok do wyobraenia sobie, e w byt musi prowadzi cakowicie
niezalen egzystencj, by moe w wiecie zjawisk niewidzialnych. Nie
wiadomo jednak, dlaczego niewidzialno tego niezalenego bytu musi
rwnoczenie oznacza jego niemiertelno. Cech niemiertelnoci
mona z atwoci wywie z innego faktu, o ktrym ju wspominaem,
to znaczy ze specyficznie historycznego aspektu duszy. Rider Haggard
przedstawi jeden z najlepszych jej opisw w She. Kiedy buddyci mwi,

stopniowe

udoskonalanie

si

poprzez

medytacj

budzi

wspomnienia z poprzednich inkarnacji, to z pewnoci chodzi im o ten

sam psychiczny wiat z t jednak rnic, i historyczny czynnik
przypisuj nie duszy, lecz Jani (atmanowi). W sumie odpowiada to
cakowicie ekstrawertycznemu nastawieniu zachodniego umysu tak
dalece, e niemiertelno naley przypisa i poprzez uczucia, i poprzez
tradycj, duszy, ktr mniej lub bardziej odrniamy od naszego ego, a
ktra rni si od ego z powodu swoich eskich cech. Logicznym

wydaje

si

przekonanie,

gdybymy

zgbili

zaniedban,

introwertyczn stron naszej duchowej kultury, to dokonaaby si w

nas przemiana blisza wschodniemu sposobowi mylenia, gdzie cecha
niemiertelnoci przeniesiona zostaa z dwuznacznej postaci duszy
(anima) na ja. Gdy zasadniczo przecenianie zewntrznego wiata
materialnego

tworzy

duchow

niemierteln

posta

wewntrz

psychiki (oczywicie przyczyn jest kompensacja i samoregulacja).

Czynnika historycznego w zasadzie nie przypisuje si wycznie
archetypowi eskoci, lecz w ogle wszystkim archetypom tzn. kadej
dziedziczonej jednostce, zarwno umysowej, jak i fizycznej. Nasze ycie
jest naprawd takie samo jak zawsze. W kadym razie w naszym
rozumieniu tego sowa nie jest ono przemijajce, gdy te same procesy
fizjologiczne i psychiczne, ktre kiedy ksztatoway czowieka trwaj,
nadal,

wsczajc

nasze

najgbsze

wntrze

silne

przeczucie

wiecznej" trwaoci ycia. Lecz ja jako termin obejmujcy cay nasz

yjcy organizm nie tylko zawiera kod genetyczno-psychiczny i cao
naszego przeszego ycia, lecz jest rwnie punktem wyjcia, yzn
gleb, z ktrej wyronie przysze ycie. To przeczucie przyszoci
wyranie odciska si na naszych najgbszych uczuciach, podobnie jak
i przekonanie o cigoci historii. Pojcie niemiertelnoci logicznie
wynika z tych psychologicznych przesanek.
We wschodnim pojciu koncepcja animy, jak ju powiedzielimy, nie
istnieje, a wic konsekwentnie nie istnieje te pojcie persony. Nie jest
to z pewnoci przypadek, gdy, jak wspominaem, zwizek kompensacyjny istnieje pomidzy person a anim.
Persona

to

skomplikowany

system

zwizkw

pomidzy

indywidualn wiadomoci a spoecznoci, przeznaczony z jednej

strony do wywierania okrelonego wraenia na innych, a z drugiej do

ukrywania prawdziwej natury indywidualnego czowieka. Fakt, e ta

ostatnia funkcja jest zbyteczna, moe stwierdzi tylko ten, kto tak
utosamia si ze swoj person, e nie zna ju siebie, a z kolei fakt, e
ta pierwsza jest niepotrzebna moe zrozumie kto, kto jest cakowicie
niewiadomy prawdziwej natury swoich najbliszych. Spoeczestwo
oczekuje, a w rzeczywistoci spodziewa si, e kady czowiek powinien
gra przypisan mu rol tak doskonale, jak to tylko moliwe, a wic
czowiek, ktry jest pastorem musi nie tylko obiektywnie spenia
swoje oficjalne obowizki, lecz rwnie zawsze i we wszystkich
okolicznociach

musi

gra

rol

pastora

sposb

wiarygodny.

Spoeczestwo da tego jako pewnego rodzaju pewnika, kady

czowiek musi sta na swoim stanowisku, tutaj szewc, a tam poeta. Nie
oczekuje, by kto by i jednym, i drugim rwnoczenie. Nie jest to
zreszt wskazane, gdy byoby to dziwne". Taki czowiek byby inny"
od reszty ludzi, niezupenie mona byoby na nim polega. W wiecie
akademickim

byby

dyletantem,

polityce

jednostk

nieprzewidywaln", w religii wolnomylicielem, czyli w skrcie, zawsze

podejrzewano by go o niesolidno i niekompetencj, poniewa spoeczestwu wmwiono, e tylko szewc, ktry nie jest poet moe
dostarczy

fachowo

jednoznacznego

oblicza

wykonane
jest

buty.

kwesti

Prezentowanie
znaczeniu

wiatu

praktycznym,

przecitny czowiek - jedyny typ czowieka, o jakim spoeczestwo ma

pewne pojcie - musi trzyma si tylko jednej sprawy, by co
wartociowego osign, dwie to ju za duo. Nasze spoeczestwo jest
bez wtpienia nastawione na taki idea. Dlatego nie dziwi fakt, e
kady, kto chce sobie jako radzi, musi wzi pod uwag te oczekiwania.

Oczywicie

nikt

nie

musi

cakowicie

podda

swojej

indywidualnoci tym oczekiwaniom i std skonstruowanie sztucznej

osobowoci staje si niezbdn koniecznoci. dania poprawnego

zachowania i dobrych manier s dodatkowym bodcem do przybrania
odpowiedniej maski. To, co dzieje si pod mask nazywa si pniej
yciem prywatnym". Ten jake znajomy
1

bolesny podzia wiadomoci na dwie postacie, czsto absurdalnie

rne jest brutaln psychiczn operacj, ktra musi mie swoje

reperkusje w wiadomoci.
Uksztatowanie
oznacza

odpowiednio

ryzykowne

ustpstwo

dobranej
na

rzecz

dla

zbiorowoci

wiata

maski

zewntrznego,

prawdziwe samopowicenie si, ktre prowadzi ego wprost do

utosamienia si z person, tak, e rzeczywicie istniej ludzie, ktrzy
wierz, e s tym, kim udaj, e s. Bezduszno" takiego podejcia
jest

jednak

do

wyrana,

gdy

niewiadomo

adnych

okolicznociach nie bdzie tolerowaa takiego przeniesienia punktu

cikoci. Kiedy krytycznie przygldamy si takim przypadkom,
odkrywamy,

doskonao

maski

kompensowana

jest

yciem

prywatnym", ktre si pod ni toczy. Pobony Drummond biada nad

tym, e wybuchowy charakter jest wad cnotliwych". Jeeli kto
zbuduje dla siebie zbyt dobr person, musi oczywicie zapaci za to
draliwoci. Bismarck mia napady histerycznego paczu, Wagner
prowadzi korespondencj na temat paskw do jedwabnych szlafrokw,
Nietzsche pisa listy do swojego drogiego lamy", Goethe prowadzi
rozmowy z Eckermannem itd. Istniej jednak subtel-niejsze sprawy ni
banalne potknicia bohaterw. Kiedy poznaem bardzo czcigodn
osob, mona by go nazwa prawie witym. Przebywaem z nim przez
cae trzy dni, lecz nie znalazem w nim adnej ludzkiej saboci. Moje
poczucie niszoci zowieszczo zaczo si wzmaga i ju miaem
powanie zastanowi si nad tym, jak by si udoskonali. Czwartego

dnia przysza do mnie jego ona, by zasign mojej porady... No tak,

od tego dnia ju nigdy wicej nic podobnego mi si nie przytrafio.
Dostaem swoj lekcj: kady mczyzna, ktry staje si jednym ze
swoj person potrafi beztrosko przerzuci na swoj on wszelkie
zakcenia tak, e ona nawet tego nie zauwaa, chocia paci za to
powicaniem siebie i ostr nerwic.
Owe utosamienie si z rol spoeczn jest powanym rdem
nerwic. Czowiek nie moe bezkarnie pozby si siebie na rzecz
sztucznej osobowoci. Nawet prba, aby to uczyni, we wszystkich
zwykych przypadkach wyzwala niewiadome reakcje w postaci zych
nastrojw, afektw, fobii, obsesyjnych idei, nawrotw do dawnych
naogw, wad itd. Silny mczyzna" w spoecznym odbiorze jest czsto
w yciu prywatnym zupenym dzieckiem, jeeli chodzi o stan jego
uczu; jego zdyscyplinowanie w pracy (ktrego domaga si szczeglnie
od innych) w yciu prywatnym w aosny sposb rozpada si. Jego
szczcie w pracy" przybiera ponury wygld; jego nieskazitelna"
moralno spoeczna wyglda pod mask naprawd dziwnie - nie
bdziemy wspomina o uczynkach, lecz jedynie o kaprysach, a ony
takich mczyzn mogyby opowiedzie niejedn histori. Jeeli chodzi o
jego bezinteresowny altruizm, to jego dzieci maj na ten temat
wyrobiony pogld.
Tak dalece, jak ycie spoeczne zmusza czowieka do identyfikacji z
mask, jest on poddany wpywom wiata wewntrznego. To, co
wysokie spoczywa na tym, co niskie", mwi Laotsy. Przeciwiestwo
toruje sobie drog ze wiata wewntrznego; jest to dokadnie tak, jak
gdyby niewiadomo tumia ego z tak sam si, ktra popchna
ego do utosamienia si z person. Brak oporu z zewntrz wobec
pokusy persony oznacza podobn sabo wewntrz w odniesieniu do

wpywu

niewiadomoci.

Na

zewntrz

czowiek

odgrywa

rol

supermena, podczas gdy wewntrz, w obliczu kadego wpywu

pochodzcego

niewiadomoci

rozwija

zniewiecia

sabo.

Stopniowo zaczynaj przewaa nastroje, kaprysy, niemiao, a

nawet

okaleczona

seksualno

(majca

swoj

kulminacj

impotencji).
Persona, idealny obraz mczyzny, do ktrego si dy, jest
wewntrznie skompensowana esk saboci i kiedy zewntrznie
czowiek gra silnego mczyzn, to wewntrznie staje si kobiet, tj.
anim, gdy to wanie anima reaguje na person. Poniewa jednak dla
ekstrawertycznej

wiadomoci

wiat

wewntrzny

jest

ciemny

niewidoczny, a czowiek jest tym bardziej niezdolny do postrzegania

swoich saboci im bardziej utosamia si z person, to przeciwiestwo
persony,

anima

pozostaje

ciemnoci

jest

natychmiast

projektowana, tak e nasz bohater wchodzi pod pantofel swojej ony.

Jeeli w rezultacie tego zwikszy si jej sia, to nie wywizaa si dobrze
z tego zadania. Staje si gorsza, dostarczajc w ten sposb mowi mile
widzianego dowodu, e to nie on, bohater jest gorszy w yciu
prywatnym, lecz jego ona. Natomiast ona w zamian cay czas
podtrzymuje Iluzj,

tak

bardzo atrakcyjn

dla

wielu ludzi,

przynajmniej wysza za m za bohatera, nie przejmujcego si jej

bezuytecznoci. T gr zudze czsto bierze si za istot ycia.
Podobnie, jak dla celu indywiduacji lub samospenienia si kwesti
zasadnicz dla czowieka jest rozrnienie pomidzy tym, czym jest a
jak postrzega sam siebie i jak postrzegaj go inni, tak i dla tego samego
celu powinien on uwiadomi sobie system niewidzialnych powiza w
niewiadomoci, a szczeglnie system animy, by mg siebie od niej
odrni. Czowiek oczywicie nie moe odrni si od czego

niewiadomego. Jeeli chodzi o person, to mczynie mona do

atwo uwiadomi, e on i jego biuro to dwie odrbne sprawy. Ale
bardzo trudno jest mczynie odrni si od swojej animy, tym
bardziej, e jest ona niezauwaalna. W zasadzie musi on najpierw
zwalczy przesd, i wszystko, co pochodzi z jego wntrza wyrasta z
najprawdziwszej gbi jego istoty. Silny mczyzna" prawdopodobnie
przyzna, i w yciu prywatnym jest szczeglnie niezdyscyplinowany,
lecz, jak sam mwi, jest to jedynie jego sabo", z ktr jakby si
solidaryzowa. W tej skonnoci jest pewne kulturowe dziedzictwo,
ktrego nie naley lekceway, bo gdy mczyzna uwiadamia sobie, i
jego idealna persona odpowiada wanie za idealn anim, to jego
ideay rozsypuj si. wiat staje si dwuznaczny, nawet on sam dla
siebie okazuje si wtpliwy. Ogarniaj go wtpliwoci dotyczce moralnoci, a co gorsze, wtpi w swoje dobre intencje. Jeeli wemiemy pod
uwag fakt, e nasz prywatny pogld na temat dobrych intencji jest tak
bardzo uzaleniony od wskaza katechizmu, to zrozumiemy, i
przyjemniejsze i blisze naszemu obecnemu spojrzeniu na wiat jest
ubolewanie nad osobistymi sabociami ni niszczenie ideaw.
Poniewa czynniki niewiadome maj tak samo determinujce
dziaanie, jak czynniki regulujce ycie spoeczne i maj rwnie
natur zbiorow, to mog przecie nauczy si rozrnia pomidzy
tym, czego ja chc. a tym. co mi narzuca niewiadomo, by przekona
si, czego wymaga ode mnie praca, a czego pragn ja sam. Na
pocztku jedyn jasn kwesti jest niezgodno w tym, co pochodzi ze
wiata wewntrznego, a tym, co z rzeczywistoci zewntrznej, bo
pomidzy nimi znajduje si ego, jak midzy motem i kowadem. Lecz
ponad i przeciwko ego, ktre miota si, jak pika w grze w tenisa,
pomidzy wewntrznymi a zewntrznymi daniami stoi trudny do

okrelenia arbiter, ktrego pod adnym pozorem nie okrelibym

bdn nazw sumienie", chocia, jeeli zastosowalibymy to sowo w
jego najlepszym znaczeniu, to do arbitra ono wietnie pasuje. To, co
zrobilimy z sumienia" z niezrwnanym humorem opisuje Spitteler. I
dlatego powinnimy za wszelk cen unika tego szczeglnego
znaczenia. Znacznie lepiej bdzie, jeeli zdamy sobie spraw, i owa
tragiczna gra pomidzy wiatem wewntrznym a rzeczywistoci
zewntrzn (pokazana w Hiobie i Faucie jako zakad z Bogiem) w
istocie przedstawia energi procesw yciowych, napicie pomidzy
biegunami, ktre s niezbdne dla samoregulacji. Niezalenie od tego.
jak rne i jak wiele intencji oraz celw mog mie owe przeciwstawne
siy. to ich zasadniczym znaczeniem i przeznaczeniem jest tworzenie
ycia jednostki: one zawsze oscyluj wok orodka rwnowagi.
Poniewa s one odwiecznie zwizane poprzez opozycj, to rwnie cz si w znaczeniu rozjemczym, wyrastajcym z jednostki, czy ona
tego chce czy nie i dlatego s przez ni przeczuwane. Czowiek ma silne
wyczucie tego, co powinno by i co moe by. Odejcie od tego
odczucia oznacza bdzenie, aberacj, chorob.
Nie przypadkowo nasze wspczesne pojcia osobisty" i osobowo"
wywodz si od sowa persona. Mog zaoy, e moje ego jest osobiste
lub stanowi osobowo, z ktr w wikszym lub mniejszym stopniu si
utosamiam. Fakt, i posiadam wwczas dwie osobowoci nie jest tak
istotny, gdy kady autonomiczny albo nawet wzgldnie autonomiczny
kompleks ma t szczegln waciwo, e pojawia si jako osobowo
tzn., e jest spersonifikowany. Najatwiej to zaobserwowa w tak
zwanych spirytualistycznych przejawach automatycznego pisania i
podobnych zjawiskach. Formuowane zdania s zawsze wypowiedziami
osobistymi i pojawiaj si w pierwszej osobie liczby pojedynczej, jak

gdyby za kad kwesti staa jaka realna osobowo. Czowiek z

naiwn inteligencj ma od razu na myli duchy. T sam rzecz
moemy zaobserwowa w halucynacjach ludzi obkanych, chocia te,
wyraniej ni u osobnikw atwowiernych, mona rozpozna jako same
myli lub fragmenty myli, ktrych zwizek ze wiadom osobowoci
jest od razu widoczny dla kadego.
Skonno wzgldnie autonomicznego kompleksu do kierowania
personifikacj

wyjania

rwnie

dlaczego

persona

wywiera

tak

osobisty" wpyw, e ego atwo daje si oszuka i nie rozrnia

prawdziwej" osobowoci.
A wic to, co jest prawdziwe w odniesieniu do persony i wszystkich
autonomicznych kompleksw, okazuje si rwnie prawdziwe, jeeli
chodzi o anim. Ona take jest osobowoci i dlatego z tak atwoci
projektowana jest na kobiet. Tak dugo, jak dugo anima jest
niewiadoma,

jest

zawsze

projektowana,

gdy

wszystko

to,

co

niewiadome jest projektowane. Pierwszym nonikiem obrazu duszy

jest zawsze matka, pniej nosz go te kobiety, ktre wzbudzaj uczucia mczyzny, niezalenie od tego, czy w znaczeniu negatywnym czy
pozytywnym. Poniewa matka jest pierwszym nonikiem obrazu duszy,
oddzielenie od niej jest delikatn i wan spraw o najwikszym
edukacyjnym znaczeniu. I tak wrd ludw pierwotnych znajdujemy
ogromn

ilo

rytuaw

przeznaczonych

do

zorganizowania

tej

separacji. Sam fakt stania si czowiekiem dorosym i zewntrznej

samodzielnoci nie wystarcza; by oddzielenie od matki (a zatem od
dziecistwa) odnioso podany skutek potrzeba pozostawiajcych
silne

wraenia

inicjacji

ponownych narodzin.

do

domu

mczyzn"

ceremoniaw

Podobnie,

jak

ojciec

chroni

przed

niebezpieczestwami

rzeczywistoci zewntrznej, a wic suy synowi za wzr persony, tak i

matka chroni go przed niebezpieczestwami, jakie gro mu z
ciemnoci jego psychiki. W tych rytuaach dojrzaoci nowo wtajemniczony otrzymuje wskazwki dotyczce spraw bdcych po drugiej
stronie", tak, e moe wyj spod opiekuczych skrzyde swojej matki.
Wspczesny, cywilizowany czowiek odrzuci ten prymitywny, lecz
mimo to budzcy podziw system edukacji. W konsekwencji tego, anima
w formie imago matki zostaje przeniesiona na on, a mczyzna, gdy
tylko si oeni, staje si dziecinny, sentymentalny, zaleny i sualczy
albo agresywny, tyranizujcy, przewraliwiony, zawsze mylcy o
prestiu dotyczcym wasnej mskoci. Te ostatnie cechy s oczywicie
tylko odwrceniem pierwszych. Zabezpieczenie przed niewiadomoci,
t funkcj speniaa matka, w ksztaceniu wspczesnego czowieka nie
zostaje niczym zastpione i dlatego idea maestwa jest tak
pomylany,

ona

musi

przej

magiczn

rol

matki.

Pod

paszczykiem wyjtkowo idealnego maestwa w rzeczywistoci szuka

on protekcji matki i w ten sposb uatwia zadanie instynktom dzy
posiadania swojej ony. Jego strach przed ciemn, nieobliczaln si
niewiadomoci daje jego onie niesuszn nad nim przewag i stwarza
pozory niebezpiecznie bliskiego zwizku, e maestwo jest cay czas
na granicy wybuchu z powodu wewntrznego napicia

- albo

protestujc, posunie si do drugiej kracowoci z takim samym

rezultatem.
Uwaam, i dla pewnego typu wspczesnego mczyzny spraw
absolutnie zasadnicz jest uwiadomienie sobie tego, i rni si on nie
tylko

od

persony,

ale

rwnie

od

animy.

Gdy

wiadomo

przewaajcej wikszoci ludzi wychowanych w kulturze zachodniej,

skierowana jest na zewntrz, a wiat wewntrzny pozostaje w

ciemnoci. T trudno moemy jednak z atwoci pokona, jeeli
podejmiemy wysiek, by zastosowa takie samo skupienie i krytycyzm
wobec bogactwa psychiki, ktre przejawia si nie na zewntrz, lecz w
naszym

yciu

prywatnym.

Tak

jestemy

przyzwyczajeni

do

przykrywania tego wstydliwego oblicza milczeniem - trzsiemy si

nawet z tego powodu przed naszymi onami, eby nas nie wyday! - e.
gdy zostanie ono odkryte, to do smutnych wyzna saboci" moemy
doczy tylko dwa rozwizania: zniszczenie lub stumienie saboci
tak bardzo, jak tylko to moliwe, albo ukrycie ich przed wiatem. To
jednak prowadzi nas donikd.
Postaram si wyjani, co naley uczyni w takim wypadku,
posugujc si przykadem persony. Tutaj wszystko jest proste i jasne,
podczas gdy w przypadku animy wszystko jest ciemne, w kadym razie
w oczach czowieka Zachodu. Kiedy anima stale udaremnia dobre
intencje wiadomego umysu, dajc sobie rad z yciem prywatnym,
ktre jest smutnym przeciwiestwem olepiajcej persony, to jest to
dokadnie to samo, gdy naiwny czowiek, ktry nie posiada ducha
persony napotyka najbardziej bolesne trudnoci w swoim przeywaniu
wiata. S ludzie, ktrym brakuje rozwinitej persony - Kanadyjczycy,
ktrzy nie znaj udawanej grzecznoci Europejczyka" - i ktrzy popeniaj jedn gaf towarzysk po drugiej, cakowicie nieszkodliwi i
niewinni, sentymentalni nudziarze lub wzruszajce dzieci, albo, w
przypadku kobiet, s to upiorne Kasandry, wzbudzajce strach swoim
brakiem taktu, wiecznie nie zrozumiane, nigdy nie wiedz, o co im
chodzi i zawsze uwaaj, i wszystko naley im wybaczy, lepe na
wiat, beznadziejne marzycielki. Na ich przykadzie wida, jak dziaa
zaniedbana persona i co naley robi, by zaradzi zu. Tacy ludzie

mog unikn rozczarowa i nie koczcych si cierpie, enujcych

scen i spoecznych gaf tylko wwczas, gdy naucz si widzie, jak
ludzie zachowuj si na wiecie. Musz nauczy si rozumie, czego
spoeczestwo od nich oczekuje; musz zdawa sobie spraw z tego, e
w kulturach znacznie ich przewyszajcych istniej sprawy i ludzie;
musz wiedzie, e to, co robi ma dla innych znaczenie i tak dalej.
Jest to oczywicie dziecinnie proste dla kogo, kto ma odpowiednio
rozwinit

person.

Jeeli

jednak

odwrcimy

ten

obraz

skonfrontujemy mczyzn, ktry posiada wymienit person z anim

i dla porwnania ustawimy go obok mczyzny bez persony, to
przekonamy si, e ten drugi posiada tak samo rozwinit wiedz na
temat animy i jej spraw, jak ten pierwszy na temat wiata. Kady z
nich moe z atwoci naduy swojej wiedzy, a w zasadzie czyni to z
pewnoci.
Czowiek z nadmiernie rozwinit person jest lepy na istnienie
wiata wewntrznego, podobnie jak ten drugi lekceway rzeczywisto
zewntrzn, ktr sprowadzi jedynie do fantastycznego placu zabaw.
Lecz fakt istnienia wiata wewntrznego oraz jego niekompetentnego
rozpoznania jest oczywicie sine qua non dla powanego rozwaenia
problemu animy. Jeeli rzeczywisto zewntrzna jest dla mnie tylko
urojeniem, to jak mam prbowa ustali skomplikowany system
zwizkw i dostosowa si do niego? I podobnie, podejcie to tylko
wyobrania" nigdy nie zmusi mnie do uznania przejaww animy za co
wicej ni jedynie nieistotn sabo. Jeeli jednak bd uwaa, i
wiat jest na zewntrz i wewntrz, e rzeczywisto ma udzia w nich
obu, to konsekwentnie musz uzna, i zmartwienia i irytacje, ktre
przychodz

do

mnie

wntrza

objawem

niewaciwego

przystosowania si do warunkw tego wewntrznego wiata. Zbrojnej

napaci na ssiednie pastwo nie da si odwrci gonym biciem w

piersi i tak samo nie pomoe pene rezygnacji skatalogowanie wasnych
saboci". Pojawiaj si wane powody, suszne intencje oraz znaczce
konsekwencje, z ktrymi mona sobie poradzi przy pomocy woli i
zrozumienia. Wemy, na przykad nieskazitelnego" czowieka honoru i
spoecznego dobroczyc, ktrego czste napady gniewu i wybuchowe
nastroje przeraaj jego on i dzieci. Co robi tu anima?
Spostrzeemy to od razu, jeeli pozwolimy, by sprawy toczyy si
swoim naturalnym biegiem. ona i dzieci z czasem wyobcuj si, wok
niego wytworzy si prnia. Na pocztku bdzie paka nad chodem
uczu swojej rodziny i bdzie zachowywa si jeszcze bardziej
niegodziwie ni przedtem. To doprowadzi do zupenej obcoci. Jeeli
dobre duchy cakowicie go nie opuciy, to po jakim czasie zauway
swoj izolacj i w swojej samotnoci zrozumie, jak cign na siebie to
wyobcowanie. Moe przeraony sam sob zapyta: Jaki diabe mnie
opta?", nie zauwaajc oczywicie znaczenia tej metafory. Potem
nastpuje skrucha, pojednanie, zapomnienie, tumienie i za jaki czas
nowy wybuch. Anima wyranie chce wymusi separacj. Ta skonno
nie ley w niczyim interesie. Anima wchodzi midzy nich jak zazdrosna
pani, ktra prbuje wyalienowa mczyzn z jego rodziny. Jakie
oficjalne stanowisko lub inny. korzystny publiczny urzd moe
spowodowa to samo, ale tutaj przynajmniej zrozumiaa jest sia
prestiu. Skd anima czerpie moc, by rzuca taki czar? Zgodnie z
analogi persony, na drugim planie musz istnie wartoci albo jakie
inne wane i wpywowe czynniki, podobne do kusicielskich obietnic. W
takich sprawach musimy wystrzega si racjonalizowania. Nasz
pierwsz myl bdzie to, i czowiek honoru rozglda si za inn
kobiet. Moe tak by - by moe, i nawet sama anima to zaaranuje

jako najbardziej skuteczny rodek do upragnionego celu. Taki ukad

nie powinien jednak by bdnie skonstruowany jako cel sam w sobie,
gdy nienaganny dentelmen, ktry jest odpowiednio, zgodnie z
prawem oeniony, moe by rwnie odpowiednio, zgodnie z prawem,
rozwiedziony i to ani troch nie zmienia istoty jego problemu. Stary
obraz otrzymuje jedynie now opraw.
W

zasadzie

taki

ukad

jest

bardzo

powszechn

metod

uprawomocnienia separacji i przeszkod w ostatecznym rozwizaniu

tego problemu. Dlatego rozsdniej bdzie nie zakada, e tak
oczywista moliwo jest ostatecznym celem separacji. Lepiej bdzie,
gdy zbadamy, co kryje si za skonnociami animy. Pierwszym krokiem
jest to, co nazywam uobiektywnieniem animy, to znaczy zdecydowan
odmow, by uznawa denie do separacji za osobist sabo. Tylko
wwczas, gdy tego dokonamy moemy zmierzy si z anim i zada jej
pytanie: Dlaczego chcesz tej separacji?" Postawienie pytania w tak
osobowy sposb ma wielk zalet, gdy uznaje anim za osobowo i
umoliwia z ni zwizek. Im bardziej osobicie si j traktuje, tym
lepiej.
Dla

kogo,

kto

przyzwyczajony

jest

postpowa

czysto

intelektualny i racjonalny sposb, to wszystko moe wydawa si w

sumie dosy dziwaczne. Oczywicie szczytem absurdu byoby, gdyby
mczyzna prbowa rozmawia ze swoj person, ktr uznaje jedynie
za psychologiczn moliwo zwizku. Lecz jest to absurdalne tylko dla
mczyzny, ktry posiada person. Jeeli jej nie posiada, to nie rni
si w tym punkcie od czowieka prymitywnego, ktry, jak wiemy jest
tylko jedn nog w tym, co powszechnie nazywamy rzeczywistoci.
Drug nog stoi w wiecie duchw, ktry dla niego jest zupenie
realny. Nasz modelowy przypadek zachowuje si w rzeczywistoci jak

wspczesny Europejczyk, ale w wiecie duchw przypomina dziecko

troglodyty.

Musi

przedhistorycznego

wobec

tego

przedszkola

zgodzi
tak

dugo,

si
a

y
nie

rodzaju

bdzie

mia

waciwego pojcia o siach i czynnikach, ktre rzdz tym drugim

wiatem. I dlatego ma racj, e traktuje anim jak autonomiczn
osobowo i zwraca si do niej z osobistymi pytaniami.
Oczywicie chodzi mi tutaj o praktyczn metod. Wiemy, e w
zasadzie kady posiada nie tylko t szczegln waciwo, ale rwnie
zdolno prowadzenia rozmowy z samym sob. Kiedy znajdujemy si w
jakim kopotliwym pooeniu, pytamy siebie (bo kog innego?): Co
powinienem zrobi?" i wypowiadamy to zdanie albo gono, albo w
duchu, a potem odpowiadamy sami sobie (bo kt inny miaby to
uczyni?).
Poniewa chcemy dowiedzie si jak najwicej o podstawach naszej
istoty, ta drobnostka dotyczca ycia w metaforze nie powinna nas
martwi. Musimy zaakceptowa j jako symbol naszego prymitywnego
zacofania (albo pewnego rodzaju naturalno, jak nam nadal askawie
pozostawiono), e potrafimy, jak Murzyn, osobicie rozmawia z
naszym wem". Poniewa psychika nie jest jednoci, lecz wieloci
sprzecznych ze sob kompleksw, oddzielenie ich od animy. jakiego
wymaga nasza dialektyka, nie jest a tak trudne. Caa sztuka
przeprowadzenia

tego

polega

tylko

na

dopuszczeniu

naszej

niewidzialnej partnerki do gosu, ktry usyszymy i na oddaniu jej do

chwilowej dyspozycji mechanizmu wyraenia si, a przy rym nie
moemy da si opanowa przez niesmak, ktry bdziemy naturalnie
odczuwa, prowadzc ze sob tak wyranie niedorzeczn gr. ani te
podda

si

wtpliwociom,

co

do

prawdziwoci

gosu

naszego

interlokutora. Ten ostatni punkt jest bardzo wany ze wzgldw

technicznych: przyzwyczajeni jestemy tak bardzo utosamia si z

mylami, ktre si w nas pojawiaj, e nieodmiennie zakadamy, i to
my

je

stworzylimy.

subiektywn

I,

co

odpowiedzialno

dziwniejsze,
za

odczuwamy

najbardziej

najwiksz

nieprawdopodobne

myli. Gdybymy byli bardziej wiadomi niezmiennych powszechnych

praw

rzdzcych

nawet

najbardziej

wymylnymi

wybujaymi

fantazjami, to by moe zobaczylibymy te myli, poza wszystkim

innym, jako zdarzenia obiektywne, podobnie jak postrzegamy sny,
ktrych nikt nie uwaa za celowe lub dowolne wymysy. Wymaga to
oczywicie sporej dozy obiektywizmu i braku uprzedze, by da
drugiej stronie" moliwo do zauwaalnej dziaalnoci psychicznej. W
rezultacie tumice podejcie wiadomego umysu wpycha drug
stron w porednie
wszystkim
uczuciowoci

i czysto

emocjonalne,
fragmenty

symptomatyczne przejawy,
tylko

niewiadomoci

chwilach
mog

przede

przytaczajcej

wydosta

si

na

powierzchni w formie myli lub obrazw. Nieuchronnym symptomem

towarzyszcym jest to, i ego natychmiast utosamia si z tymi
wypowiedziami tylko po to, by je w tym samym momencie uniewani.
I rzeczywicie kwestie, ktre wypowiada czowiek bdc w afekcie
czasami wydaj si bardzo dziwne i odwane. Jeeli chcemy przyj
obiektywne podejcie, trzeba liczy si z tym mechanizmem deprecjacji
i zaprzeczania. Nawyk gwatownego poprawiania i krytykowania jest
ju w naszej tradycji wystarczajco silny i najczciej jest jeszcze
bardziej wzmacniany strachem - strachem, ktrego nie wyznaje si ani
przed sob ani przed innymi, obaw przed podstpnymi prawdami,
niebezpieczn wiedz, przykrymi weryfikacjami, czyli, w skrcie,
strachem przed wszystkimi tymi sprawami, ktre powoduj, e tak
wielu z nas ucieka, jak przed zaraz, przed byciem samym z sob.

Mwimy, e zajmowanie si sob jest egoistyczne lub chorobliwe"; e

najgorsze jest towarzystwo wasnej osoby; e samotno wywouje u
czowieka melancholi" - takie wspaniae" opinie uwaa si za ludzkie
dzieo. S one gboko zakorzenione w naszej zachodniej kulturze. Ten,
kto myli w ten sposb, oczywicie nigdy nie zada sobie pytania, jak
to wtpliw przyjemno mog czerpa ludzie z towarzystwa tak
ndznego tchrza. Poczynajc od faktu, e w afekcie czowiek czsto
bezwiednie poddaje si prawdom drugiej strony, czy nie lepiej byoby
uy afektu, by da drugiej stronie okazj do wypowiedzi? Mona
wobec tego rwnie prawdziwie powiedzie, e czowiek powinien
rozwija sztuk prowadzenia rozmowy ze sob w okolicznociach, ktre
dyktuje afekt, jak gdyby to afekt mwi, nie zwaajc na nasz
racjonalny zmys krytycyzmu. Tak dugo, jak dugo gos bdzie mia
afekt, wszelka krytyka musi zosta zawieszona. Lecz gdy afekt przedstawi ju swoje racje, powinnimy rozpocz niezwykle drobiazgow
krytyk, jak gdyby naszym interlokutorem bya bardzo bliska nam
osoba. Na tym jednak nie moe si to zakoczy, musz kolejno
pojawia si pytania i odpowiedzi, a dyskusja osignie zadowalajcy
koniec.

tym,

czy

rezultat

jest

zadowalajcy,

czy

nie

moe

zadecydowa jedynie subiektywne odczucie. Jakiekolwiek oszustwo

jest tu oczywicie cakowicie bezuyteczne. Nieodzownymi warunkami
powodzenia tej metody ksztacenia animy s: skrupulatna i absolutna
uczciwo

wobec

samego

siebie

unikanie

zbyt

pospiesznego

przewidywania, co moe powiedzie druga strona.

Naley jednak powiedzie co na temat tego charakterystycznego dla
Zachodu strachu przed drug stron. Nie jest on tak zupenie
nieuzasadniony, niezalenie od faktu, e jest realny. Znamy przecie
strach dziecka i czowieka prymitywnego przed czym wielkim i

nieznanym,

odczuwamy

ten

sam

dziecinny

lk

przed

naszym

wntrzem, gdzie podobnie dotykamy wielkiego, nieznanego wiata.

Wszystko, co z tego mamy, to afekt, strach, a nie wiemy, i jest to lk
przed wiatem, gdy wiat uczu jest niewidzialny. Albo jestemy do
niego czysto teoretycznie uprzedzeni, albo mamy na jego temat
zabobonne pogldy. Z wieloma wyksztaconymi ludmi nie mona
nawet o niewiadomoci rozmawia, nie bdc posdzonym o mistycyzm. Ta obawa tak dalece usankcjonowana, jak nasz racjonalny
Weltanschauung ze swoj naukow i moraln pewnoci - tak bardzo
si w ni wierzy, dlatego, e jest tak bardzo wtpliwa - zostaje rozbita
faktami, pochodzcymi od drugiej strony. Gdyby tylko udao si ich
unikn, to niedwuznaczna rada Filistynw, by nie budzi licha",
byaby jedyn prawd wart propagowania. I chciabym tutaj wyranie
zaznaczy, e nie polecam powyszej metody jako koniecznej czy nawet
uytecznej nikomu, kto sam nie odczuwa takiej potrzeby. Jak ju
powiedziaem, jest wiele etapw i s te siwobrodzi starcy, ktrzy
umieraj tak niewinni, jak niemowlta i w tym samym roku aski nadal
rodz si te troglodyci. S prawdy, ktre nale do przyszoci,
prawdy nalece do przeszoci i prawdy, ktre znajduj si poza
czasem.
Potrafi sobie wyobrazi, e kto stosuje t metod z powodu
okrelonej witej dociekliwoci, by moe jest to jaki modzieniec,
ktry chciaby przypi sobie do stp skrzyda, nie dlatego, e kuleje,
ale dlatego, e tskni za socem. Lecz dorosy mczyzna z wieloma
rozproszonymi

zudzeniami

podda

si

temu

wewntrznemu

upokorzeniu tylko wwczas, gdy zostanie do tego przymuszony, gdy

po co miaby pozwala, by strachy z okresu dziecistwa znowu day
mu si we znaki? Nieatwo jest sta pomidzy dziennym wiatem

niszczcych ideaw i zdyskredytowanych wartoci, a wiatem nocnym

wyranie

bezsensownych

fantazji.

Dziwaczno

takiego

punktu

widzenia jest tak ogromna, e prawdopodobnie kady bdzie stara si

zapewni sobie bezpieczestwo nawet, jeeli bdzie to oznaczao powrt
do matki, ktra chronia jego dziecistwo przed nocnymi marami. Ten,
kto si boi musi by uzaleniony; saba rzecz potrzebuje wsparcia. Dlatego wanie umys prymitywny z powodu potrzeby psychicznej
powoa religijne wskazania i zinstytucjonalizowa je w magu i
kapanie. Extra ecclesian nulla salus jest dzisiaj nadal aktualn
prawd dla tych, ktrzy mog do niej wrci. Dla tych niewielu, ktrzy
nie mog, pozostaje przede wszystkim, tak mi si przynajmniej wydaje,
zaleno od ludzkiej istoty, bardziej pokorne albo bardziej dumne
uzalenienie, sabsze lub silniejsze poparcie. Co moemy powiedzie o
protestantach? Nie maj oni ani Kocioa, ani ksidza, lecz tylko Boga,
a nawet i Bg staje si wtpliwy.
Skonsternowany czytelnik moe zapyta: Lecz c takiego robi
anima, e potrzebne s podwjne zabezpieczenia, zanim czowiek
dojdzie z ni do porozumienia?" Polecabym mojemu czytelnikowi tak
intensywne studiowanie historii religii porwnawczych, by mg
wypeni martwe kroniki emocjonalnym yciem tych, ktrzy te religie
przeywali. Wwczas bdzie on mia pewne pojcie o tym, co yje po
drugiej stronie. Te stare religie ze swymi tajemniczymi i wysublimowanymi, przyjaznymi i fanatycznymi symbolami nie powstay z niczego,
lecz narodziy si z ludzkiej duszy, ktra mieszka w nas teraz, w tym
czasie. Wszystkie te sprawy, ich pierwotne formy yj nadal w nas i
mog w kadej chwili wybuchn z niszczycielsk si pod postaci
masowych sugestii, wobec ktrych pojedynczy czowiek jest bezbronny.
Nasi przeraajcy bogowie zmienili tylko swoje imiona, teraz maj one

kocwk: -izm. Czy kto' odwayby si powiedzie, e. Wojna

wiatowa lub bolszewizm byy genialnymi odkryciami? Tak jak na
zewntrz yjemy w rzeczywistoci, w ktrej cay kontynent moe w
kadej chwili zosta zatopiony, moe zmieni si pooenie biegunw
lub moe wybuchn nowa zaraza, tak i wewntrz yjemy w wiecie, w
ktrym moe zdarzy si co podobnego, aczkolwiek w formie idei, lecz
nie

mniej

niebezpiecznej

niepewnej

natury.

Nieumiejtno

dostosowania si do tego wewntrznego wiata jest niedbalstwem

pocigajcym za sob tak samo powane konsekwencje, jak ignorancja
i gupota w rzeczywistoci zewntrznej. W kocu to tylko niewielka liczba ludzi yje na tym gsto zaludnionym pwyspie, wcinajcym si w
Ocean Atlantycki i nazywa siebie kulturalnymi", a s to ludzie, ktrzy,
poniewa brakuje im bliskiego kontaktu z natur, wpadli na pomys, i
religia

jest

szczeglnym

rodzajem

umysowego

zakcenia

niemoliwym do zbadania znaczeniu. Patrzc z bezpiecznej odlegoci,

powiedzmy z Afryki Centralnej albo z Tybetu, bdzie to z pewnoci
wygldao tak, jakby ta garstka ludzi projektowaa swoje wasne
niewiadome obkanie na narody nadal kierujce si zdrowymi
instynktami.
Poniewa sprawy wiata wewntrznego wpywaj na nas silniej, gdy
s niewiadome, to dla kadego czowieka chccego dokona postpu
w ksztatowaniu wasnej kultury (a czy kada kultura nie zaczyna si
od

indywidualnego

zobiektywizowanie

czowieka?)
wpyww

spraw

animy,

zasadnicz
potem

staje

podjcie

si

prby

zrozumienia treci kryjcych si pod tymi wpywami. W ten sposb ego

przystosowuje si i chroni si przed tym, co niewidzialne. Adaptacja
nie moe mie miejsca bez ustpstw na rzecz obydwu wiatw. To, co
moliwe

co

konieczne

wynika

rozwaenia

da

wiata

wewntrznego i rzeczywistoci zewntrznej, albo raczej z konfliktu

pomidzy nimi. Tak si niefortunnie skada, e nasz zachodni umys,
ktremu pod tym wzgldem brakuje kultury, nigdy do tej pory nie
znalaz koncepcji, ani nawet nazwy dla zwizku przeciwiestw poprzez
drog rodka, tego najbardziej podstawowego rodka dowiadczenia
wewntrznego, ktry mona by z caym szacunkiem umieci obok
chiskiej

koncepcji

Tao.

Jest

to

oczywicie

dowiadczenie

jak

najbardziej indywidualne, a jednoczenie najbardziej powszechne,

zgodne z oczekiwaniami spenienie ycia pojedynczego czowieka.
W trakcie moich rozwaa do tej pory zastanawiaem si wycznie
nad psychik msk. Anima, bdc rodzaju eskiego, jest postaci
wycznie

kompensujc

msk

wiadomo.

kobiety

posta

kompensujca ma charakter mski i dlatego mona odpowiednio

nazwa j animusem. Jeeli nieatwym zadaniem byo opisanie tego, co
oznacza anima, to gdy zabieramy si do zrekonstruowania psychologii
animusa, trudnoci staj si prawie nie do pokonania.
Fakt, e mczyzna naiwnie przypisuje sobie reakcje swojej animy,
nie widzc, e tak naprawd nie moe utosamia si z autonomicznym
kompleksem, powtarza si w psychice eskiej, nawet w bardziej
wyranej formie. Owo utosamienie si z kompleksem autonomicznym
jest

zasadniczym

powodem

trudnoci

zrozumienia

opisania

problemu, niezalenie od jego wrodzonych cech niejasnoci i obcoci.

Rozpoczynamy zawsze od naiwnego zaoenia, e jestemy panami we
wasnym domu. I dlatego musimy najpierw przyzwyczai si do myli,
e rwnie w naszym najbardziej intymnym yciu psychicznym yjemy
w okrelonym domu, ktry ma drzwi i okna na wiat, lecz, mimo e
przedmioty albo zawarto tego wiata oddziauj na nas, to do nas nie
nale. Wielu ludziom trudno zrozumie t hipotez, podobnie jak

nieatwo im zrozumie i pogodzi si z faktem, e psychika ich ssiada

niekoniecznie jest taka sama, jak ich wasna. Mj czytelnik moe
pomyle, e ta ostatnia uwaga jest raczej przesadzona, gdy czowiek
tak w ogle zdaje sobie spraw z indywidualych rnic. Ale naley pamita, e nasza indywidualna, wiadoma psychika wywodzi si
pierwotnego

stanu

niewiadomoci,

(okrelonego przez Lvy-Bru-hla

wic

niezrnicowania

jako participation

mystique). W

konsekwencji, zdolno do wiadomego rozrniania jest stosunkowo

pnym osigniciem ludzkoci i przypuszczalnie stosunkowo maym
wycinkiem w nieograniczenie duym polu pierwotnej tosamoci.
Rozrnianie jest istot sine qua non wiadomoci. Wszystko to, co
niewiadome

jest

niezrnicowane

wszystko,

co

zdarza

si

niewiadomie, dzieje si na podou niezrnicowania, czyli nie mona

okreli, czy naley to do kogo czy nie. Nie mona ustali a priori, czy
to dotyczy mnie czy kogo innego lub moe nas obu. Uczucia te nie
daj tutaj adnych wskazwek.
Nie mona kobietom eo ipso przypisywa gorszej wiadomoci, jest
ona tylko rna od wiadomoci mskiej. Podobnie, jak kobieta jest
czsto wiadoma spraw, ktrych mczyzna nadal po omacku szuka w
ciemnoci, tak i s oczywicie dziedziny dowiadcze u mczyzny,
ktre dla kobiety s nadal spowite cieniem niezrnicowania, a s to
gwnie sprawy nie budzce jej szczeglnego zainteresowania. Z zasady
bardziej interesujce i waniejsze s dla niej osobiste zwizki ni
obiektywne fakty i ich wzajemne powizania. Rozlege dziedziny
handlu, polityki, technologii i nauki, cae krlestwo praktycznego,
mskiego umysu przenosi ona na obszary wiadomoci przytumione
mrokiem,

podczas

gdy,

drugiej

strony,

rozwija

drobiazgow

wiadomo

osobistych

zwizkw,

ktrych

niezliczone

niuanse

cakowicie umykaj uwadze mczyzny.

Dlatego musimy spodziewa si, i niewiadomo kobiety pokae
cakowicie odmienne aspekty od tych, ktre znajdujemy u mczyzny.
Gdybym postara si woy do skorupki od orzecha rnic pomidzy
mczyzn a kobiet w tym wzgldzie, tzn. to, co cechuje animusa w
przeciwiestwie do animy, mgbym powiedzie tak: anima tworzy
nastroje, a animus opinie; a poniewa nastroje mczyzny wywodz si
z toncego w mrokach podoa, podobnie i opinie kobiety opieraj si
na jednakowo niewiadomych, niezalenych od niej zaoeniach.
Opinie animusa bardzo czsto maj charakter utrwalonych przekona,
ktrymi nieatwo zachwia, albo zasad, ktrych znaczenie jest pozornie
bezsporne. Gdy przeanalizujemy owe opinie, to od razu napotykamy na
niewiadome zaoenia, do ktrych istnienia trzeba najpierw doj; to
znaczy, e opinie wyranie pojmowane s, jak gdyby takie zaoenia
istniay. W rzeczywistoci jednak opinie te nie s w ogle przemylane;
istniej ju gotowe i kobieta posiada je, trzymajc si ich z takim
przekonaniem,

nie

dopuszcza

na

ich

temat

nawet

cienia

wtpliwoci.
Prawdopodobnie bdziemy sobie wyobraa, i animus, podobnie jak
anima identyfikuje si z pojedyncz postaci. Lecz to, jak pokazuje
dowiadczenie, jest prawdziwe tylko do pewnego stopnia, gdy
nieoczekiwanie pojawia si tu inny czynnik, ktry wyzwala cakowicie
odmienn sytuacj od tej, jaka istnieje u mczyzny. Animus nie
pojawia si jako jedna osoba, lecz pod postaci wielu osb. W powieci
H. G. Wellsa Christina Alberta's Father bohaterka we wszystkim, co
robi i czego nie robi jest ustawicznie pod nadzorem wyszego
autorytetu

moralnego,

ktry

mwi

jej

bezlitosn

precyzj

nieemocjonaln praktycz-noci, co robi i z jakich pobudek. Wells

nazywa ten autorytet Krlestwem Sumienia". Ten zbir potpiajcych
sdziw, rodzaj Kolegium Belfrw, odpowiada personifikacji animusa.
Animus przypomina zgromadzenie ojcw lub jakich dygnitarzy, ktrzy
ustalaj bezsporne racjonalne" sdy

ex cathedra. Po bliszym

przyjrzeniu si tym drobiazgowym sdom, okazuje si, i s to gwnie

powiedzenia i opinie klecone razem bardziej lub mniej wiadomie ju
od czasu dziecistwa i zebrane w kanon pprawd, podejrzanej
sprawiedliwoci i wtpliwego rozsdku, w kompendium uprzedze,
ktrym, gdy tylko zabraknie wiadomego i kompetentnego osdu (jak
to si czsto zdarza) natychmiast z pomoc przychodzi opinia. Czasami
te opinie przybieraj form tak zwanego zdrowego rozsdku, czasami
pojawiaj si jako zasady, ktre przypominaj parodi nauki: "Ludzie
zawsze tak to robili", albo Kady mwi. e to jest takie".
Nie musz chyba przypomina, e animus jest tak samo czsto
projektowany, jak anima. Mczyni, ktrzy s szczeglnie podatni na
te projekcje, s albo chodzcymi replikami samego Boga, wiedzc
wszystko na kady temat lub s nie rozumianymi maniakami,
dysponujcymi
przekadaj

bogatym

zwyk

czy

i
te

grnolotnym

sownictwem,

prowincjonaln

ktrzy

rzeczywisto

na

terminologi wyszego wiata. Nie wystarczy okreli animusa jedynie

jako zbiorowego, konserwatywnego sumienia, jest on rwnie twrc
neologizmw, ktry w jawnej sprzecznoci do wasnych opinii ma
nadzwyczajn sabo do trudnych i nieznanych sw majcych w
przyjemny sposb zastpi niemiy obowizek refleksji.
Podobnie, jak anima, animus jest zazdrosnym kochankiem. Jest
zwolennikiem zastpowania realnego czowieka opini na jego temat,
niezwykle wtpliwymi argumentacjami, ktre nigdy nie podlegaj

krytyce. Opinie animusa s nieodmiennie zbiorowe i lekcewa

pojedynczego czowieka i jego indywidualne sdy dokadnie w taki sam
sposb, jak anima wtrca swoje emocjonalne uprzedzenia i projekcje
pomidzy ma i on. Jeeli zdarzy si, e kobieta jest urodziwa, to
owe opinie animusa s dla mczyzny raczej wzruszajce i maj w
sobie co dziecinnego, co powoduje, i przyjmuje on dobrotliw,
ojcowsk, profesorsk postaw. Jeeli jednak kobieta nie dotyka u
niego tej sentymentalnej strony i oczekuje si od

niej raczej

kompetencji ni bezradnoci i gupoty, wwczas jej opinie animusa

okropnie irytuj mczyzn, gwnie dlatego, e s to opinie wyraane
dla samych opinii, bez adnych innych podstaw i dlatego, e kady ma
prawo do wyraania wasnych pogldw". Mczyni potrafi w takiej
sytuacji by do zoliwi, gdy faktem jest to, i animus zawsze drani
anim - i oczywicie odwrotnie - tak, e dalsza dyskusja staje si
bezsensowna.
U kobiety intelektualistki animus zachca do krytycznych dysput i
intelektualnego zarozumialstwa, ktre jednak zasadniczo polegaj na
tym, e kobieta obstaje przy jakiej nieistotnej kwestii i w kko j
powtarza, prbujc w ten nonsensowny sposb uczyni z niej spraw
najwaniejsz. Moe zdarza si te, e jaka przejrzysta dyskusja
nagle zaczyna w jaki ogupiajcy sposb si plta, gdy wprowadza
si do niej cakowicie odmienny, i jeeli tylko si uda, perwersyjny
punkt widzenia. Kobiety te bezwiednie chc jedynie zmczy i
wyczerpa mczyzn, a w konsekwencji coraz bardziej uzaleniaj si
od zgubnych wpyww animusa. Na nieszczcie mam zawsze racj" wyznaa mi kiedy jedna z takich kobiet.
Jednak wszystkie te cechy, tak znajome i tak przykre, spowodowane
s po prostu jedynie ekstrawersj animusa. Animus nie tworzy funkcji

wiadomego zwizku; jego rola polega raczej na uatwianiu powiza z

niewiadomoci.

Kobieta,

zamiast

utosamia

opinie

jedynie

okolicznociami zewntrznymi -okolicznociami, nad ktrymi naley

zastanawia si wiadomie - powinna skierowa animusa jako funkcj
wic do wewntrz, gdzie mgby on poczy treci niewiadome.
Sposb radzenia sobie z animusem jest w zasadzie taki sam, jak w
przypadku animy; tylko tutaj kobieta musi nauczy si krytycyzmu i
zachowywa refleksyjny dystans wobec wasnych opinii, nie po to, by
je stumi, lecz by zbada ich pochodzenie, by doj do ich rda,
gdzie odkryje pierwotne obrazy, podobnie jak mczyzna, ktry
dociekliwie bada swoj anim. Animus jest jak gdyby depozytem
wszelkiego kobiecego dziedzicznego dowiadczania mczyzny i nie
tylko tym; jest on rwnie twrcz i prokreacyjn istot, nie w
znaczeniu mskiej twrczoci, lecz w takim sensie, e sprowadza co,
co moemy nazwa

. sowem zapadniajcym. Podobnie,

jak mczyzna kreuje swoj prac ze swojej wewntrznej natury

eskiej, tak wewntrzna mska strona kobiety rodzi twrcze nasiona,
ktre maj moc zapodnienia kobiecej strony mczyzny. Bdzie to
wwczas Jemme inspiratrice, ktra, jeeli rozwinie si w faszywym
kierunku, moe sta si najgorszym dogmatykiem i bezwzgldnym
pedagogiem, zwykym psem-animusem", co tak dobrze wyrazia jedna
z moich pacjentek.
Kobieta optana przez animusa jest zawsze naraona na utrat
kobiecoci i zdeprecjonowanie swej eskiej persony, podobnie jak
mczyzna

identycznych

okolicznociach

ponosi

ryzyko

zniewiecienia. Te psychiczne zmiany pci wynikaj wycznie z faktu,

e funkcja, ktra naley do wntrza wychodzi na zewntrz. Powodem
takiej perwersji jest oczywicie nieumiejtno odpowiedniego uznania

wiata wewntrznego, ktry stoi w autonomicznej opozycji do rzeczywistoci zewtrznej i wysuwa tak samo powane dania wobec
naszych umiejtnoci adaptacji.
Jeeli chodzi o zbiorow natur animusa w odrnieniu od tego, co
mona by nazwa jednostkow osobowoci" animy, to ten fakt, jak
mi si wydaje, ma zwizek ze wiadomym podejciem. wiadome
podejcie u kobiety jest na og znacznie bardziej osobiste ni u
mczyzny. Jej wiat skada si z ojcw i matek, braci i sistr, mw i
dzieci. Reszta wiata zbudowana jest podobnie, te z rodzin, ktre si
sobie kaniaj, ale przede wszystkim, zasadniczo interesuj si tylko
sob. wiat mczyzny to nard, kraj, sprawy zwizane z interesem itd.
Jego rodzina to po prostu rodek do celu, jeden z fundamentw jego
ojczyzny, a jego ona to niekoniecznie ta kobieta dla niego (w kadym
razie nie pokrywa si to z tym, co ma na myli kobieta, kiedy mwi
mj mczyzna"). To, co oglne ma dla niego wiksze znaczenie ni to,
co

osobiste;

jego

wiat

skada

si

mnstwa

strukturalnie

powizanych faktw, podczas gdy jej wiat, poza mem, koczy si

gdzie w jakiej kosmicznej mgle. Animie mczyzny mona wic
przypisa

namitn

wyczno,

animu-sowi

nieograniczon

rnorodno. Przed mczyzn jawi si jasno zarysowana, kuszca

posta Kirke lub Kalipso, a animusa lepiej wyraa towarzystwo Latajcego Holendra albo nieznanych, zamorskich wdrowcw, nigdy w peni
niepojtych,

zmiennych,

nieprzewidywalnemu

ruchowi.

podlegajcych
Te

personifikacje

cigemu
pojawiaj

i
si

szczeglnie w snach, chocia w konkretnej rzeczywistoci mog one

by synnymi tenorami, mistrzami w boksie lub wielkimi ludmi w
odlegych, nieznanych miastach.

Te dwie postacie z pmroku, z ciemnych gbi psychiki - prawdziwie

na wp groteskowi stranicy progu", by uy pompatycznego argonu
teozoficznego

mog

przybra

niewyczerpan

ilo

ksztatw,

wystarczajc, by wypeni cae tomy. Ich skomplikowane przemiany

s tak bogate i dziwne, jak sama rzeczywisto, skomplikowane
podobnie,

jak

nieograniczona

rnorodno

ich

wiadomego

odpowiednika.
persony. Zamieszkuj sfer zmierzchu i moemy domyla si, e
autonomiczny kompleks animy i animusa jest zasadniczo funkcj
psychiczn, ktra uzurpowaa sobie albo raczej zachowaa osobowo"
tylko dlatego, e ta funkcja sama jest autonomiczna i nierozwmita.
Wiemy ju, jak mona przeama te personifikacje, gdy uwiadamiajc
je sobie zamieniamy je na mosty prowadzce do niewiadomoci.
Przyczyn tego, e zostaj one spersonifikowanymi kompleksami jest
fakt, e nie uywamy ich rozmylnie jako funkcji. Tak dugo, jak
pozostaj w tym stanie, musimy akceptowa je jako stosunkowo
niezalene osobowoci. Nie mona ich zintegrowa ze wiadomoci,
gdy ich treci pozostaj niewiadome. Celem procesu dialektycznego
jest wycignicie ich zawartoci na wiato dzienne i tylko wwczas,
gdy to zadanie zostanie ukoczone, a wiadomy umys bdzie wystarczajco zapoznany z niewiadomymi procesami odzwierciedlajcymi si
w animie, ta bdzie odczuwana po prostu jako funkcja.
Nie spodziewam si, e kady czytelnik natychmiast pojmie, co
oznacza anima i animus. Mam jednak nadziej, e przynajmniej
odniesie wraenie, e nie jest to kwestia czego metafizycznego", lecz
dotyczy raczej dziedziny empirycznych faktw, ktre rwnie dobrze
mona wyrazi w jzyku racjonalnym, jak i abstrakcyjnym. Celowo
staraem si unika zbyt abstrakcyjnej terminologii, poniewa w

sprawach tego rodzaju, ktre dotychczas byy niedostpne naszemu

dowiadczeniu
lektualnych

nie

ma

sensu

sformuowa.

przedstawia

Znacznie

bardziej

czytelnikowi
rozsdne

intebdzie

przedstawienie mu jakiej koncepcji tego, jakie s realne moliwoci

dowiadczenia. Tak naprawd, to nikt nie zrozumie tych kwestii,
dopki sam ich nie dowiadczy. Dlatego bardziej interesuje mnie
wskazanie moliwych sposobw takiego dowiadczenia ni wymylanie
intelektualnych

sformuowa,

ktre

braku

dowiadczenia,

koniecznoci musz pozosta pust wykadni sw. Niestety, zbyt

wielu jest ludzi, ktrzy ucz si sw na pami i dodaj do nich
wymylone w gowie dowiadczenia, pniej naraajc si, zgodnie z
wasnym temperamentem, albo na atwowierno albo na krytyk.
Chodzi nam tutaj o nowe stawianie pyta, o nowe - a jednak stare jak
wiat - pole psychicznych dowiadcze. Dopiero wwczas bdziemy
mogli zbudowa stosunkowo aktualne teorie, gdy wystarczajca ilo
ludzi pozna odpowiednie fakty psychologiczne. Pierwsz spraw, ktr
naley odkrywa s fakty, a nie teorie. Niestety, wielu ludziom dla
zbudowania teorii wystarczaj jedynie dyskusje.

IV
KULT KOBIETY I GLORYFIKACJA
DUSZY

KULT KOBIETY I GLORYFIKACJA DUSZY

Chrzecijaski

wiatopogld,

ktry

czy

przeciwiestwa

jest

skierowany na oddawanie czci Bogu, w buddyzmie mamy do czynienia

z wielbieniem ja (samorozwoju), podczas gdy u Goethego i Spitellera
wystpuje gloryfikacja duszy, ktrej symbolika zawarta jest w kulcie
kobiety.

tej

klasyfikacji

kryje

si

wspczesna

zasada

indywidualizmu z jednej strony, a z drugiej prymitywny polidemonizm,

ktry przypisuje kadej rasie, plemieniu, rodzinie, czowiekowi jakie
specyficzne, religijne rdo. redniowieczne otoczenie Fausta ma do
szczeglne znaczenie, gdy istniao wwczas jakie rdo, ktre
rzdzio narodzinami wczesnego indywidualizmu. Jego pocztek to,
jak mi si wydaje, kult kobiety, co znacznie wzmocnio dusz
mczyzny pod wzgldem psychologicznym, gdy wielbienie kobiety
oznaczao wielbienie duszy. Najpikniej i najdoskonalej zostao to
wyraone w Boskiej Komedii Dantego.
Dante jest duchowym rycerzem swojej pani, dla niej udaje si na
wdrwk w dolne i grne wiaty. W tym heroicznym przedsiwziciu
jej obraz wyniesiony zostaje do niebiaskiej, mistycznej postaci Matki
Boskiej - postaci, ktra oddzielia si od podmiotu i staa si
uosobieniem czysto psychologicznego czynnika albo raczej tych treci
niewiadomych, ktrych presonifikacj okrelam sowem anima. Pie
XXXIII z Raju w modlitwie w. Bernarda wyraa kulminacyjny punkt
rozwoju psychiki Dantego:
Dziewico Matko, Cro swego Syna,
Korna, a w takiej u aniow cenie.
Ostojo, w ktrej pokj si poczyna;
Ty uzacnia ludzkie przyrodzenie.
Tak e Stworzyciel, zszedszy z majestatu.

Nie wzgardzi wmiesza si midzy stworzenie.

Wersy 22-27, 29-33, 37-39 take odzwierciedlaj t ewolucj:

Ten, co od wiata najgbszej cysterny Dotd, gdzie oczom widne rzeczy
wieczne. ywota duchw zwiedzi kraj niezmierny,
0 siy oto baga dostateczne, Aby mg zrzuci kryjc zason
Tu, gdzie zbawienie znajdzie ostateczne.
...bagam, niech ci wzrusz
1 niech nie bd proby moje ponne.
Mgy doczesnoci niech si w nim rozprsz
To mu u Boga sprawi twa wymowa
I szczytna rozkosz niech bynie przed dusz.
Stum namitnoci ludzkie w jego onie; Patrz, Beatrycze rd witego
wiana Dla mej poparcia proby skada donie1.

Sam fakt, e Dante przemawia tu ustami w. Bernarda wskazuje na

przemian i wywyszenie jego wasnej osoby. Ta sama przemiana
nastpuje rwnie u Fausta, ktry wspina si od Magosi do Heleny i
od Heleny do Matki Boskiej; jego natura zmienia si pod wpywem
powtarzajcych

si,

symbolicznych

mierci

(Chopca

Wonicy,

Homunkulusa, Euforio na) a wreszcie osiga cel najwyszy jako

Doktor Marianus.
W tej formie Faust wypowiada swoj modlitw do Marii Panny:
0 Krlowo wiata, zwl Twoj niech w lazurze Rozpostartych
gwiezdnych pl Tajemnic ujrz.
Przyjm. co z z surow nam Z mskiej piersi rwie si,
1mioci dar bez plam Kornie Tobie niesie.
Hart nasz wolny jest od skaz ar ucicha nagle w nas, Gdy nas Ty
agodzisz. Panno bez grzechowych plam. Matko hodw godna. Ty
Wybrana, krluj nam Bogom rwnorodna.
Do ask Penej wzniecie wzrok, W sercach swych skruszeni. By
na szczsnych losw tok Wdzicznie si przemieni. Niech
wzniolejsza kada myl Suby Twoje czyni. Panno, Matko, ask
dzi Zicij nam. Bogini!2

W zwizku z symbolicznymi cechami Marii Panny moemy rwnie

przytoczy Litani Loretask:
Mater amabilis - Matko najmilsza
Mater admirabilis - Matko przedziwna
Mater boni consili - Matko dobrej rady
Speculum justitiae - Zwierciado sprawiedliwoci

Sedes sapientiae - Stolico mdroci

Causa nostrae laetitiae - Przyczyno naszej radoci
Vas spirituale - Przybytku Ducha witego
Vas honorabile - Przybytku chwalebny
Rosa mystica - Ro duchowna
Turris Davidica - Wieo Dawidowa Turris eburnea - Wieo z koci soniowej
Domus aurea - Dornie zoty Foederis arca - Arko przymierza Janua coeli Bramo niebieska
Stella matutina - Gwiazdo zaranna .3

Cechy te odkrywaj praktyczne znaczenie obrazu Dziewicy Matki:

pokazuj, jak obraz duszy (anima) wpywa na wiadome zachowanie.
Pojawia si ona jako naczynie czci, rdo mdroci i odnowy.
Charakterystyczne przejcie od wielbienia kobiety do wielbienia
duszy znajdujemy we wczesnochrzecijaskim dokumencie Hermasa
Pasterz, ktry by bardzo popularny w 140 r. n.e. Ta ksika,
napisana po grecku skada si z wielu wizji i objawie opisujcych
now wiar. Ksika ta, dugi czas uznawana za ksig kanoniczn,
zostaa mimo to odrzucona przez Kanon Muratoriego. Rozpoczyna si
nastpujco:
Czowiek, ktry mnie wychowa wysa mnie do pewnej Rhody w
Rzymie. Po wielu latach znowu j spotkaem i zaczem kocha j jak
siostr. Pewnego dnia ujrzaem j kpic si w Tybrze, podaem jej
rk, by pomc jej wyj z wody. Gdy ujrzaem jej pikno, w duchu
pomylaem sobie: Jake bybym szczliwy, gdybym mia on tak
pikn i niezwyk". To bya moja jedyna myl. adna inna. o nie 4.
To dowiadczenie byo pocztkiem niezwykej wizji. Hermas suy u
Rhody jako niewolnik; potem, jak to czsto bywa, otrzyma wolno i
gdy spotka sw pani pniej, prawdopodobnie z wdzicznoci i
zachwytu, uczucie mioci poruszyo jego serce, chocia wedug tego,
co spekulatywnie domniemywa Hermas, miao ono jedynie charakter
mioci braterskiej. Hermas by chrzecijaninem, a do tego, o czym
dowiadujemy si w dalszym cigu tekstu, by ju wwczas ojcem rodzi-

ny, co bez trudu wyjania stumienie elementu erotycznego. Ta

szczeglna

sytuacja,

bez

wtpienia

pena

pokus,

tym

bardziej

wprowadzaa erotyczne pragnienie do wiadomoci. Wyraa si to

bardzo wyranie w myli, e pragnby mie Rhod za on, chocia,
jak usilnie stara si nam wyjani Hermas, ogranicza si to wycznie
do tego prostego zdania, gdy caa intymno tego pragnienia
podlegaa natychmiast moralnemu zakazowi i zostaa stumiona. Z
tego, co dzieje si potem, wynika bardzo wyranie, e stumione libido
wypracowao w swojej niewiadomoci potn przemian, gdy
wypenio obraz duszy yciem i wyzwolio spontaniczny dowd:

Po pewnym czasie, gdy podrowaem do Kurne, chwalc wielko, pikno i potg

tego, co stworzy Bg, zmorzy mnie sen. Zapa mnie duch i poprowadzi do
bezdronego rejonu, do ktrego czowiekowi nie wolno wchodzi. Byo to miejsce pene
pkni, wyobionych przez wod. Przeszedem przez rzek i znalazem si na
rwninie, gdzie padem na kolana i modliem si do Boga, wyznajc mu swoje grzechy.
Gdy tak si modliem, niebo otworzyo si i ujrzaem dam, do ktrej tskniem, a ona
powitaa mnie z nieba i powiedziaa: Witam ci. Hermasie!" Kiedy mj wzrok spocz
na jej postaci, zapytaem: Pani, co ty tu robisz?" A ona odpowiedziaa: Zabrano mnie
do gry, by obciy ci twoimi grzechami przed Panem." Odrzekem jej: Czy mnie
teraz oskarasz?" Nie", odpowiedziaa, suchaj uwanie sw, ktre ci teraz powiem.
Bg. ktry mieszka w niebie, ktry stworzy byt z niebytu, udoskonali go i przyczyni
si do jego rozwoju i rozwoju Jego witego Kocioa gniewa si na ciebie, gdy
zgrzeszye przeciwko mnie". Zapytaem: Jak przeciwko tobie zgrzeszyem? Kiedy i
gdzie powiedziaem tobie jakie ze sowo? Czy nie patrzyem na ciebie, jak na
bogini? Czy nie traktowaem ci, jak swojej siostry? Dlaczeg, o pani, faszywie
oskarasz mnie o takie zo i nieczyste sprawy?" Umiechna si i odrzeka:
Pragnienie grzechu powstao w twoim sercu. A czy nie jest grzechem w twoich
oczach to, e uczciwy czowiek ywi w sercu grzeszne pragnienie? Zaiste, jest to grzech
i to wielki. Gdy uczciwy czowiek pragnie tego, co jest uczciwe".

Samotne wdrwki, jak wiemy, skaniaj do marze na jawie i

zadumy. Przypuszczalnie Hermas w drodze do Kurne myla o swojej
pani; gdy tak sobie duma, stumione erotyczne fantazjowanie
stopniowo

spychao

jego

libido

do

niewiadomoci.

wyniku

obnienia intensywnoci wiadomoci ogarna go senno i wpad w

stan somnabuliczny lub ekstatyczny, ktry sam w sobie by tylko

szczeglnie intensywn wizj, cakowicie pochaniajc jego wiadomy

umys. Znaczcy jest fakt, i to, co pojawio mu si pniej nie byo
erotyczn fantazj; zostaje on przeniesiony jakby do innej krainy,
przedstawionej w wizji jako przejcie przez rzek i podr przez
bezdrony kraj. Niewiadomo objawia mu si jako wiat wyszy, w
ktrym ludzie i zdarzenia s takie same, jak w wiecie rzeczywistym.
Jego pani zjawia si przed nim nie w erotycznych marzeniach, lecz w
postaci boskiej", ktra robi na nim wraenie bogini z nieba. Stumione
odczucie erotyczne zaktywizowao upiony pierwotny obraz bogini, tj.
archetypowy obraz duszy. Erotyczne wraenie zostao w sposb
oczywisty w niewiadomoci zbiorowej poczone z archaicznymi
pozostaociami, ktre zachoway od niepamitnych czasw odbicie
ywych odczu natury kobiety --jako matki i pocigajcej panny. Takie
wraenia maj ogromn moc, gdy uwalniaj siy zarwno w dziecku,
jak i w dorosym mczynie, w peni zasugujce na atrybut
boskoci", tj. co, co ma charakter numi-nalny. Rozpoznanie tych si
jako mocy demonicznych nie moe wynika z moralnego tumienia,
lecz raczej z samoregulacji psychicznego organizmu, ktry przez
zmian frontu pragnie ustrzec si przed utrat rwnowagi. Bo, jeeli w
obliczu wszechogarniajcej potgi namitnoci, ktra wystawia jedn
ludzk istot na cakowit ask drugiej, psychice uda si zbudowa
pozycj obronn tak. by w chwili, gdy namitno osignie swj szczyt,
niezmiernie upragniony obiekt zostaje odsonity jako idol, a czowiek
zmuszony do padnicia na kolana przed boskim obrazem, wwczas
psychika uwolni go od przeklestwa uroku rzuconego przez przedmiot.
Zosta ponownie przywrcony sobie i zaleny od siebie, raz jeszcze
znalaz si midzy bogami i ludmi, idc wasn ciek i trzymajc si
swoich praw. Okropny strach, jaki nawiedza czowieka prymitywnego,

jego przeraenie wobec wszystkiego, co robi na nim wraenie, co

natychmiast wyczuwa jako magi, jak gdyby byo to naadowane jak
magiczn moc, chroni go jak instynkt przed najbardziej przeraajc
ze wszystkich moliwoci, utrat duszy, w wyniku czego nieuchronnie
nastpuje choroba i mier.
Utrata duszy sprowadza si do oderwania czci natury jednostki;
jest to zanik i wydzielenie kompleksu, ktry wwczas staje si
tyranizujcym uzurpatorem wiadomoci, przeladujcym czowieka.
Spycha go z jego cieki i zmusza do lepego, jednostronnego
dziaania, ktre nieuchronnie doprowadzi do samozniszczenia. Ludzie
prymitywni cay czas ulegaj takim zjawiskm jak: niekontrolowany
amok,

histeryczny

sza,

optanie

tym

podobne.

Rozpoznanie

demonicznego charakteru namitnoci jest skutecznym rodkiem

bezpieczestwa, gdy natychmiast pozbawia przedmiot najsilniejszego
uroku,

przenoszc

jego

rdo

do

wiata

demonw,

tj.

do

niewiadomoci, skd naprawd wywodz si siy namitnoci. Egzorcyzmy, ktrych celem jest sprowadzenie duszy z powrotem i uwolnienie
jej od czarw, s rwnie skuteczne w przypadku zmuszania libido, by z
powrotem wpyno do niewiadomoci.
Naturalnie, taki mechanizm zadziaa w przypadku Hermasa.
Przemiana Rhody w bosk pani pozbawia prawdziwy obiekt jej
prowokujcej oraz destrukcyjnej siy i sprowadzia Hermasa pod prawo
jego wasnej duszy i jej zbiorowych czynnikw determinujcych. Dziki
swoim zdolnociom i zwizkom Hermas, bez wtpienia, mia znaczny
udzia w duchowych ruchach swego wieku. W tym wanie czasie jego
brat, Pius zajmowa stanowisko biskupa w Rzymie. Hermas zatem mia
wystarczajce kwalifikacje, by uczestniczy w wielkim zadaniu swoich
czasw w znacznie wikszym stopniu ni jako byy niewolnik mg

sobie to uwiadamia. aden zdolny umys nie mg przez duszy czas

przeciwstawi si wczesnemu obowizkowi szerzenia chrzecijastwa,
chyba, e bariery i cechy charakterystyczne rasy przypisay mu inn
rol w wielkim procesie duchowej przemiany. Podobnie jak zewntrzne
okolicznoci ycia zmuszaj czowieka do penienia roli spoecznej, tak
zbiorowe determinanty psychiki pobudzaj go do uspoecznienia idei i
przekona. Hermas, po zranieniu strza namitnoci, przemieniajc
prawdopodobne spoeczne faux pas w sub swojej duszy zosta
poprowadzony do wypenienia doniosego, spoecznego zadania o
duchowej naturze, ktre w owych czasach miao z pewnoci ogromne
znaczenie.
By mg to zadanie podj, konieczne byo, by jego dusza zniszczya
ostatni moliwo erotycznego przywizania si do obiektu, gdy to
oznaczaoby nieuczciwo wobec siebie. Hermas, wiadomie negujc
erotyczne pragnienie, pokaza tylko, e dla niego byoby lepiej, gdyby
owo erotyczne pragnienie nie istniao, lecz w adnym razie nie oznacza
to, i w rzeczywistoci nie mia tych erotycznych zamiarw i marze.
Dlatego jego najwysza pani. dusza, bezlitonie odkrya przed nim
istnienie grzechu, uwalniajc go w ten sposb od ukrytego zniewolenia
przez obiekt. Jako naczynie powicenia" przeja namitno, ktra
ju

miaa

bezowocnie

zosta

na

ni

przelana.

Ostatnie

lady

namitnoci musiay zosta usunite, jeeli wczesny obowizek mia

by wypeniony, a to sprowadzao si do uwolnienia czowieka z niewoli
zmysw, ze stanu prymitywnego participation mystique. Dla mczyzny
w tym wieku ta niewola byaby nie do wytrzymania. By przywrci
psychiczn rwnowag naleao wyrni aspekt duchowy. Wszystkie
filozoficzne prby dokonania tego za pomoc osignicia spokoju
umysu", z ktrych wikszo skupiaa si na doktrynie stoickiej,

okazay si aosne z powodu swego racjonalizmu. Rozum moe da

czowiekowi rwnowag tylko wwczas, jeeli jest ju narzdem
rwnowagi. A dla jak wielu ludzi i w jakich okresach historycznych
nim

by?

zasady

czowiek

potrzebuje

przeciwiestwa

swego

aktualnego uwarunkowania, ktre zmusioby go do odnalezienia swego

miejsca w rodku. Sam rozum nigdy go nie powstrzyma przed
zmysowym wezwaniem bezporednich sytuacji. Przeciwko mocy i
rozkoszy doczesnoci musi wystawi rado wiecznoci, a przeciwko
zmysowym

namitnociom

ekstaz

duchow.

Niezaprzeczalna

rzeczywisto jednej musi odpowiada nieodpartej mocy drugiej.

Poprzez wniknicie w swe erotyczne pragnienie, Hermas mg
przekona si o jego metafizycznej realnoci. Zmysowe libido, ktre
wczeniej przywaro do konkretnego obiektu teraz przeszo na obraz
duszy i obdarzyo go konkretnym wyobraeniem, ktre obiekt uznawa
za swoj wyczn wasno. W konsekwencji jego dusza moga
przemwi, by osign zamierzony skutek i pomylnie wzmocni
swoje dania.
Po rozmowie z Rhod, jej obraz znika, a niebo zamyka si. W jej
miejsce pojawia si teraz stara kobieta w wieccym ubiorze", ktra
informuje Hermasa, e jego erotyczne pragnienie jest grzesznym i
nieroztropnym lekcewaeniem czcigodnego ducha, lecz Bg z tego
powodu a tak si na niego nie gniewa, gdy toleruje grzechy swoich
dzieci. W ten zrczny sposb libido zostaje cakowicie odcignite od
pragnienia erotycznego i w uamku sekundy zostaje skierowane na
obowizek spoeczny. Szczeglnie subtelne jest to, i dusza zrzucia
obraz Rhody i przybraa wygld starej kobiety, pozwalajc w ten
sposb elementowi erotycznemu wycofa si na drugi plan. Pniej
Hermasowi objawia si fakt, i owa stara kobieta to Koci; co

konkretnego i osobistego przechodzi w abstrakcj, a idea nabiera

realnoci, jakiej nigdy przedtem nie posiadaa. Pniej stara kobieta
czyta mu tajemnicz ksik atakujc pogan i apostatw, ktrej on w
peni nie rozumie. Dalej dowiadujemy si, i ksika przedstawia
pewn misj. Zatem najwysza pani daje mu zadanie, ktre jako jej
rycerz jest zobowizany wykona. Jest to wic prba cnoty. Gdy
niedugo potem Hermas ma wizj, w ktrej stara kobieta pojawia si
ponownie, przyrzekajc wrci za pi godzin, by wyjani mu
objawienie. Po czym Hermas udaje si do kraju w umwione miejsce,
gdzie odnajduje oe z koci soniowej, z poduszk i posaniem z
delikatnego ptna.
Byem naprawd zdziwiony, gdy ujrzaem lece tam rzeczy i zaczem si trz, a
wosy stany mi na gowie. Ogarno mnie okropne przeraenie, gdy w tym miejscu
byem sam. Gdy odzyskaem przytomno, przypomniaem sobie chwa Boga i
nabraem nowej odwagi: uklknem i znowu wyznaem Bogu swoje grzechy, jak to ju
wczeniej czyniem. Potem ona zbliya si z szecioma modziecami, ktrych rwnie
wczeniej widziaem, stana obok mnie i suchaa, podczas gdy ja modliem si i
wyznawaem swoje grzechy Bogu. Dotkna mnie i powiedziaa: Hermasie, zakocz
wszystkie swoje modlitwy i recytowanie swoich grzechw. Mdl si o prawo, by
mg zabra j ze sob do twojego domu". Rk postawia mnie na nogi. poprowadzia
do oa i powiedziaa do modziecw: Idcie i budujcie!" Kiedy modziecy odeszli, a
my zostalimy sami. rzeka do mnie: Siadaj tu!" Odpowiedziaem jej: Pani, nich
najpierw usid starsi". Odrzeka: Rb, co ci powiedziaam i siadaj". Lecz gdy miaem
ju usi po jej prawej stronie, ruchem rki nakazaa mi usi po lewej.
Kiedy zaczem si nad tym zastanawia, a byem strapiony faktem, e nie mog
usi po prawej stronie, odezwaa si do mnie tak: Dlaczego si smucisz. Hermasie?
Miejsce po prawej stronie jest dla tych. ktrzy ju zadowolili Boga i cierpieli dla Jego
Imienia. Jeszcze wiele ci brakuje, nim bdziesz mg z nimi zasi. Trwaj zatem w
swojej prostocie, a z pewnoci bdziesz razem z nimi siedzia i bd to mogli uczyni
wszyscy, ktrzy ukocz nakazan prac i wytrzymaj cierpienie".

W takiej sytuacji Hermas mgby z atwoci ulec erotycznemu

nieporozumieniu. Schadzka ma w sobie co z potajemnego spotkania
w piknym i odosobnionym miejscu", jak sam to okreli. Wspaniae,
czekajce na niego oe jest fatalnym przypomnieniem o erosie, tak, e
zrozumiae jest przeraenie, jakie ogarno Hermasa na jego widok.
Jest

oczywiste,

musia

energicznie

zwalczy

te

erotyczne

skojarzenia, bo inaczej-jego nastrj daleki byby od witoci. Wydaje

si,

e nie rozpozna

niepostrzenie zawarta

pokusy

jako takiej,

w opisie

chyba

jest ona

opanowujcego go przeraenia,

bdcego by moe odrobin uczciwoci, na ktr atwiej zdobywa si

czowiek w tamtych czasach ni dzisiaj. Wwczas ludzie byli w bliszym
kontakcie z wasn natur ni my i dlatego mogli bezporednio
postrzega swoje naturalne reakcje i wiedzie kim s naprawd. W
przypadku Hermasa wyznanie grzechw mogo rwnie dobrze zosta
spowodowane doznaniami dalekimi od witych. W kadym razie
problem dotyczcy tego, czy ma siedzie po prawej czy po lewej stronie,
prowadzi do moralnego potpienia ze strony jego pani. Bo chocia
znaki pochodzce z lewej strony byy w rzymskich wrbach uwaane
za pomylne, to lewa strona zarwno dla Grekw, jak i dla Rzymian
bya w caoci niepomylna, na co wskazuje podwjne znaczenie sowa
lewy". Problem lewej i prawej strony tutaj poruszany nie ma nic
wsplnego z popularnymi zabobonami i wyranie ma swoje rdo w
Biblii, odnoszc si do Ewangelii w. Mateusza (25, 33): I ustawi owce
po swojej prawicy, a kozy po lewicy". Poniewa owce maj natur
agodn i otwart, symbolizuj dobro, natomiast nieposuszna i
podliwa natura kozw sprawia, e s one obrazem za. Pani
Hermasa, wyznaczajc mu miejsce po lewej stronie, taktownie zdradza
mu, i rozumie jego psychik.
Kiedy zasmucony Hermas, jak siebie okrela, zajmuje swoje miejsce
po lewej stronie swojej pani, ona przedstawia mu wizj, ktra pojawia
mu si przed oczami. Widzi, jak modziecy w asycie dziesiciu
tysicy innych mczyzn buduj potn Wie z kamieni, ktre nie s
poczone spoinami. Owa Wiea bez spoin, niezniszczalna i solidna
symbolizuje Koci, co Hermas powinien odczyta w nastpujcy
sposb: Jego pani jest Kocioem podobnie, jak Wiea. Wiemy ju z

Litanii Loretaskiej, e Maria Panna nazwana jest Wie Dawidow" i

Wie z koci soniowej". Takie same lub podobne skojarzenia
pojawiaj si i tutaj. Wiea niewtpliwie oznacza co solidnego i
bezpiecznego, jak w Psalmie 61,4: Ty bowiem jeste schronieniem
moim, wie obronn przeciwko wrogowi". Jeeli istnieje jakiekolwiek
podobiestwo do Wiey Babel, to zakada ono wewntrzn sprzeczno
i naley je wykluczy, lecz mimo to moe jeszcze pozosta jakie jej
echo, gdy Hermas w towarzystwie wszystkich innych mylcych
umysw tej epoki musia bardzo cierpie z powodu frustrujcych
nieustannych rozamw i heretyckich dysput wczesnego Kocioa. By
moe to wanie byo gwnym powodem do napisania tych wyzna;
jest to wniosek poparty faktem, i tajemnicza ksika, ktr mu
pokazano

rzucaa

obelgi

na

pogan

apostatw.

Takie

samo

pomieszanie jzykw, ktre zniszczyo Wie Babel prawie cakowicie

zdominowao we wczesnych wiekach Koci, ktry domaga si
desperackich wysikw ze strony wiernych, by pokona chaos.
Poniewa chrzecijastwo w tych czasach dalekie byo od bycia jednym
stadem z jednym pasterzem, jest spraw zupenie naturaln, i
Hermas mg tskni za pasterzem", poimen, i za jak solidn, sta
budowl, Wie", ktra poczyaby w jedn nierozerwaln cao
czci czterech stron wiata.
Przyziemne pragnienia, zmysowo we wszystkich jej przejawach,
przywizanie do pokus tego wiata i nieprzerwane rozpraszanie energii
w marnotrawionej rnorodnoci to gwne przeszkody w rozwiniciu
spjnego i posiadajcego cel podejcia do ycia. Zatem wyeliminowanie
tej przeszkody musiao by jednym z najwaniejszych zada owych
czasw. Dlatego nie dziwi nas fakt, i w Pasterzu Hermasa rozwija si
przed naszymi oczami historia realizacji tego zadania. Widzielimy ju,

jak pierwotnie erotyczny bodziec i uwolniona przez niego energia

zostay skierowane na personifikacj kompleksu niewiadomoci,
stajc

si

postaci

pojawienie si

Eklezji,

przedstawia

starej

kobiety,

spontaniczno

ktrej

wizjonerskie

ukrytego kompleksu.

Ponadto dowiadujemy si, e stara kobieta zamienia si w Wie, gdy

Wiea jest rwnie Kocioem. Taka przemiana jest zaskoczeniem, gdy
zwizek pomidzy wie a star kobiet nie jest a tak oczywisty.
Jednak atrybuty Marii Panny w Litanii Loretaskiej naprowadz nas
na waciw ciek, gdy tam wanie znajdujemy Wie powizan z
Mari Pann. w atrybut ma rwnie swoje rdo w Pieni nad
Pieniami (4, 4): Twoja szyja jest jak wiea Dawidowa, zbudowana na
zbrojowni", (7, 5): Twoja szyja jest jak wiea z koci soniowej" oraz
(8, 10): Ja jestem murem, a moje piersi s jak wiee".Pie nad
Pieniami, jak wiemy bya pierwotnie miosnym poematem, by moe
pieni weseln, ktrej a do pnych czasw nawet ydowscy uczeni
nie chcieli uzna za kanoniczn. Mistyczna interpretacja zawsze
jednak lubia uwaa Oblubienic za Izrael, a Oblubieca za Jahwe, co
byo wyzwalane przez instynkt zbiorowy, ktry zamieni odczucia
erotyczne na zwizek pomidzy Bogiem a ludem wybranym. Chrzecijastwo z tego samego powodu przywaszczyo sobie Pie nad
Pieniami, interpretujc Oblubieca jako Chrystusa, a Oblubienic
jako Koci. Analogia ta bardzo mocno przemawiaa do psychiki ludzi
redniowiecza

inspirowaa

niczym

nie

zakcony

erotyzm

Chrystusowy mistykw chrzecijaskich, czego dobrym przykadem

jest Mechtylda z Magdeburga. W tym samym duchu przyjmowano te
Litani Loretask. Pewne atrybuty Marii Panny wywodziy si
bezporednio z Pieni nad Pieniami, jak np. symbol Wiey. Jednym z
jej atrybutw bya te Ra nawet w czasach Ojcw Greckich wraz z

Lili, ktre rwnie pojawiaj si w Pieni nad Pieniami (2, 1): Ja

jestem rSaronu, lili dolin". Wyobraenia czsto uywane w
redniowiecznych hymnach to zamknity ogrd" oraz zapiecztowana
fontanna" (Pie nad Pieniami (4, 12): Ogrodem zamknitym jest
moja siostra, oblubienica, ogrodem zamknitym, rdem zapiecztowanym".) Niedwuznaczna erotyczna natura owych obrazw bya
formalnie jako taka zaakceptowana przez Ojcw Kocioa. I tak w.
Ambroy interpretuje zamknity ogrd" jako dziewictwo5. Podobnie
porwnuje Mari do czna z sitowia, w ktrej znaleziono Mojesza:
Arka z sitowia oznacza Bogosawion Mari Pann. Dlatego matka Mojesza
przygotowaa czno z sitowia, gdzie go pooono, gdy mdro Boga. ktry jest
Synem Boym wybraa bogosawion Mari Pann i uksztatowaa w jej onie
czowieka, z ktrym mg si poczy w jedn osob 6.

w. Augustyn uywa podobnego porwnania (czsto stosowanego

przez pniejszych pisarzy) Marii do thalamus, komnaty weselnej,
ponownie w cile anatomicznym znaczeniu: Wybra dla siebie czyst
komnat weseln, gdzie Oblubieniec poczy si z Oblubienic" 7 i
Wyszed z weselnej komnaty czyli z ona dziewicy" 8.
Interpretacj vas jako ona mona uzna za pewn, gdy w.
Ambroy mwi, potwierdzajc sowa w. Augustyna: Nie z ziemi, lecz z
nieba wybra dla siebie to naczynie, poprzez ktre zszed na d, by
uwici wityni wstydu"9. Okrelenie Naczynie" spotyka si do
czsto u Ojcw Greckich. Tutaj ponownie mamy aluzj do Pieni nad
Pieniami, bo chocia vas nie pojawia si w tekcie Wulgaty,
znajdujemy zamiast tego sowa obraz Kielicha i picia (7, 3): Twoje ono
to okrga czasza, niech w niej nie braknie wina! Twoje ciao to stg
pszenicy, okolony liliami". Znaczenie pierwszego zdania ma swj
odpowiednik w Meisterlieder der Kolmarer Handschrift, gdzie Maria
porwnana

zostaje

do

niewyczerpanego

rda

oliwy

(I

Ksiga

Krlewska /17, 9/ itd.): ...Wsta i id do Sarepty, ktra naley do

Sydonu i zamieszkaj tam. Oto nakazaem pewnej tamtejszej wdowie,

aby ci ywia (Bg zwraca si tu do Eliasza). Moje ciao jest stosownie
porwnane do jej, gdy Bg zesa mi proroka, by zmieni dla nas czas
godu". Jeeli chodzi o to drugie zdanie, w. Ambroy mwi: W onie
dziewicy aska ronie jak stg pszenicy i kwiaty lilii, nawet wwczas,
gdy tworz si ziarna pszenicy i lilie"10. W rdach katolickich
fragmenty

do

dalekimi

skojarzeniami

podcignite

pod

symbolik Naczynia, jak np. w Pieni nad Pieniami (1, 1): Niech mnie
pocauje pocaunkiem ust swoich! Ach, twoje piersi s sodsze ni
wino!", a nawet w Ksidze Wyjcia (16, 33): We jeden dzban i w do
niego peny omer manny i postaw go przed Panem, aby j przechowa
dla przyszych pokole waszych".
Owe

skojarzenia

tak

przemylne,

przemawiaj

raczej

przeciwko ni za biblijnym pochodzeniem symboliki Naczynia. Za

rdem pozabiblijnym przemawia fakt, e redniowieczne hymny do
Marii

bezwstydnie

zapoyczay

swoj

symbolik

ze

wszystkich

moliwych miejsc tak, e wszystko, co byo w jaki sposb cenne

utosamiano z ni. Fakt, e symbol Naczynia jest bardzo stary wywodzi si z trzeciego, czwartego wieku - nie jest argumentem
zaprzeczajcym jego wieckiemu pochodzeniu, gdy nawet Ojcowie
Kocioa mieli sabo do niebiblijnych, pogaskich wyobrae; na
przykad Tertulian12, Augustyn13 i inni porwnywali Dziewic Mari z
Nieskalan Ziemi i Niezaoranym Polem, dezaprobujc jednoczenie
misteria Kory 4. Takie analogie opieray si na modelach pogaskich,
jak pokaza to Cumont w przypadku wzniesienia si Eliasza we
wczesnoredniowiecznych ilustrowanych manuskryptach, ktre s
bardzo bliskie symbolice mitris tycznej. Koci w wielu swoich
rytuaach naladowa model pogaski, nie mwic ju o tym, i

narodziny

Chrystusa

zbiegaj

si

narodzinami

sol

invictus,

niepokonanego Soca. w. Hieronim porwnuje Dziewic Mari ze

Socem jako z matk wiata.
Te

niebiblijne

alegorie

mog

mie

swoje

rdo

jedynie

koncepcjach pogaskich, wci ywych w tamtych czasach. Dlatego

sprawiedliwe bdzie, gdy rozwaajc symbol Naczynia przywoamy
dobrze znan i szeroko rozpowszechnion symbolik Naczynia. Z
tamtych czasw zachoway si bardzo liczne gemmy z wyrytym
symbolem Dzbana z niezwykle uskrzydlonymi wstgami, co od razu
kojarzy si z macic z liga-menta lata. To Naczynie nazywane jest
dzbanem grzechw"15 w przeciwiestwie do hymnw do Marii, w
ktrych wychwala si j jako naczynie cnoty". King 16 zwalcza
uprzedni interpretacj, uznajc j za zbyt dowoln i zgadza si z
Kohlerem

7,

e obraz na kamei (zasadniczo egipski) odnosi si do

naczy na koach wodnych, ktre czerpay wod z Nilu, by nawadnia

pola; to wyjaniaoby te dziwne opaski, ktre najwyraniej suyy do
zamocowania naczy do k wodnych. Owa nawadniajca funkcja
Naczynia wyraaa si, jak zauwaa King, jako zapodnienie Izydy
nasieniem Ozyrysa". Czsto na Naczyniu znajduje si Koszyk Iakchosa
lub

AXKVOV,

symboliczne miejsce narodzin ziarna pszenicy, oznaczajce

yzno. W ceremonii lubnej w Grecji Koszyk wypeniony owocami

umieszcza si na gowie panny modej, jest to wyrane zaklcie na
sprowadzenie podnoci.
Taka interpretacja Naczynia poparta jest staroytnym egipskim
pogldem, e wszystko wywodzi si z wd pierwotnych, Nu albo Nut,
ktre utosamiana byy rwnie z Nilem lub oceanem. Hieroglif Nu
ilustruj trzy naczynia, trzy znaki wodne i znak nieba. Hymn do PtahaTenena mwi: Stworzycielu ziarna, ktry przychodzisz od niego w jego

imieniu Nu, Starca, ktry uynia wodne masy nieba i sprawia, e z

gr wypywa woda, aby da ycie mczyznom i kobietom" 8. Wallis
Budge zwrci moj uwag na fakt, e
symbolika macicy istnieje dzisiaj w gbi poudniowych rejonw Egiptu
w formie zakl majcych sprowadzi deszcz i urodzaj. Nadal czasami
zdarza si, e plemiona w buszu zabijaj kobiet i wycinaj jej macic,
by wykorzysta j w magicznych obrzdach .
Gdy zastanowimy si na tym,

jak bardzo Ojcowie Kocioa

pozostawali pod wpywem idei gnostyckich, pomimo oporu wobec tych

herezji, moemy wyobrazi sobie, e w symbolice naczynia zachowa si
relikt

pogaski,

ktry

okaza

si

moliwy

do

przyjcia

przez

chrzecijastwo i tym bardziej jest to prawdopodobne, e kult Marii by

sam w sobie pozostaoci pogastwa, ktre zabezpieczyo dla Kocioa
chrzecijaskiego spucizn po

Magna

Mater, Izydzie i innych

boginiach-matkach. Podobnie obraz Vas Sapientlae, Naczynie Mdroci

przywouje na myl swj gnostycki prototyp, Sophi.
Dlatego oficjalne chrzecijastwo wchono pewne gnostyckie
elementy, ktre pojawiaj si w kulcie kobiety i znalazo dla nich
miejsce w rozpowszechniajcym si kulcie maryjnym. Wybraem
Litani Loretask jako przykad tego przyswojenia z caego bogactwa
rwnie

interesujcego

materiau.

Asymilacja

tych

elementw

symbolu chrzecijaskim stumia w zarodku psychiczn kultur

czowieka, gdy jego dusza, poprzednio odzwierciedlona w obrazie
wybranej pani stracia indywidualn form ekspresji poprzez t
absorpcj.

konsekwencji

stracono

jakkolwiek

moliwo

indywidualnego rozrnienia duszy, gdy zostaa ona stumiona w

kulcie zbiorowym. Taka strata powoduje zazwyczaj do niefortunne
skutki i w tym wypadku ju wkrtce day one o sobie zna. Poniewa

psychiczny zwizek z kobiet zosta wyraony w zbiorowym kulcie

Marii, obraz kobiety straci warto, do ktrej czowiek posiada
naturalne prawo. Owa warto moe si naturalnie wyraa tylko
poprzez wybr jednostki, a zostaa zepchnita do niewiadomoci,
gdzie indywidualn form ekspresji zastpiono form zbiorow. W
niewiadomoci obraz kobiety zosta naadowany energi, ktra
zaktywizowaa archaiczne i infantylne cechy dominujce. Ca tre
podwiadomoci, uaktywnion przez rozszczepione libido projektowano
na przedmioty zewntrzne i dlatego dewaluacja prawdziwej kobiety
zostaa zrekompensowana cechami demonicznymi. Nie jest ju ona
przedmiotem mioci, lecz przeladowc lub wiedm. Konsekwencj
wzrastajcego kultu maryjnego byo polowanie na czarownice, nie
dajca si zmy haba cica na pnym redniowieczu.
Nie

bya

to

zreszt

jedyna

konsekwencja.

Rozszczepienie

stumienie cennej tendencji rozwojowej spowodowao do powszechn

aktywizacj

niewiadomoci.

Ta

aktywizacja

nie

moga

znale

zadowalajcego przejawienia w zbiorowych symbolach chrzecijastwa,

gdy prawdziwa ekspresja wyraa si zawsze indywidualnie. W ten
sposb utorowano drog dla herezji i schizmy, przeciwko ktrym, dla
wiadomoci chrzecijaskiej, jedyn dostpn obron by fanatyzm.
Oszalay terror inkwizycji by wytworem nadmiernie kompensujcej
wtpliwoci,

ktra

wypywaa

niewiadomoci

kocu

doprowadzia do jednej z najwikszych schizm Kocioa - Reformacji.

Zatrzymaem si nad symbolik naczynia duej ni moi czytelnicy
mogli si spodziewa, lecz uczyniem to z okrelonego powodu, a
mianowicie chciaem nawietli psychologiczne zwizki pomidzy
kultem kobiety a legend o Kielichu, tak charakterystyczn dla
wczesnego redniowiecza. Centralna religijna idea tej legendy w

licznych wariantach to wite naczynie, ktre, jak z pewnoci wszyscy

wiedz, jest cakowicie niechrzecijaskim wyobraeniem, ktrego
pocztku naley szuka w rdach pozakanonicznych20. Z cytowanego
przeze mnie materiau mog wysnu przypuszczenie, e jest to
prawdziwy relikt gnostycyzmu, ktry albo przetrwa eksterminacj
herezji dziki tajnej tradycji, albo zawdzicza swoje odrodzenie
niewiadomej

reakcji

sprzeciwu

wobec

dominacji

oficjalnego

chrzecijastwa. Przetrwanie albo niewiadome przywrcenie do ycia

symbolu Naczynia oznacza wzmocnienie pierwiastka eskiego w
mskiej

psychice

tamtych

czasw.

Jego

usymbolicznienie

enigmatycznym obrazie musi by interpretowane jako uduchowienie

erotyzmu pobudzonego wielbieniem kobiety. Uduchowienie jednak
zawsze oznacza zachowanie pewnej iloci libido, ktre w innym przypadku zostaoby natychmiast zmarnowane przez seks. Dowiadczenie
pokazuje, e gdy libido zostaje zachowane, jego jedna cz wpywa do
duchowej ekspresji, podczas gdy reszta zatapia si w niewiadomoci i
oywia obrazy mu odpowiadajce, w tym przypadku symbol Naczynia.
Symbol yje poprzez ograniczenie narzucone na pewne formy libido i z
kolei suy do ograniczania tych form. Rozkad symbolu oznacza
oderwanie si libido od swego gwnego nurtu albo przynajmniej
niedpart potrzeb jego bezporedniego wykorzystania. Jednak yjcy
symbol

zapobiega

temu

niebezpieczestwu.

Symbol

traci

swoj

magiczn, czy jeeli wolicie, kompensacyjn moc, gdy tylko rozpoznana

zostaje jego podatno na zanikanie. Symbol, by by skuteczny, musi z
natury by nietykalny. Musi by najlepszym moliwym wyraeniem
powszechnego pogldu, nieprzecignionym zbiornikiem znaczenia; musi rwnie by wystarczajco daleki od rozumienia, by oprze si

wszelkim prbom podejmowanym przez krytyczny intelekt, aby go

zniszczy; i w kocu jego
estetyczna forma musi tak przekonujco przemawia do naszych
uczu, e nie da si pod tym wzgldem wysun przeciwko niemu
adnych argumentw. Przez pewien czas symbol Kielicha spenia te
wymagania i temu faktowi zawdzicza swoj witalno, ktra, jak
pokazuje przykad Wagnera, i dzisiaj jeszcze nie jest wyczerpana, mimo
e nasz wiek i nasza psychika nieustannie walcz o jego rozpad.
Zreasumujmy t do przydugawa dyskusj i zobaczmy, jakie
spostrzeenia poczynilimy. Zaczlimy od wizji Hermasa, w ktrej
widzia on budowanie Wiey. Stara kobieta, ktra na pocztku
owiadczya, e jest Kocioem, teraz wyjania, e to Wiea jest symbolem Kocioa. Jej znaczenie zostaje zatem przeniesione na Wie i jej to
wanie dotyczy pozostaa cz tekstu. Dla Hermasa liczy si tylko
Wiea, a nie stara kobieta, nie wspominajc ju o Rhodzie. Oddzielenie
libido od prawdziwego przedmiotu, jego koncentracja na symbolu i
przeniesienie

do

funkcji

symbolicznej

zostao

ukoczone.

Idea

powszechnego i niepodzielnego Kocioa, wyraona w symbolu Wiey

bez spoin i nie do zdobycia, staa si w umyle Hermasa niezachwian
realnoci. Oddzielenie libido od przedmiotu przenosi go na podmiot,
gdzie uaktywnia ono upione obrazy tkwice w niewiadomoci. Owe
obrazy s archaicznymi formami wyrazu, ktre staj si symbolami, a
te

kolei

pojawiaj

si

jako

odpowiedniki

zdewaluowanych

przedmiotw. w proces jest tak stary jak ludzko, gdy symbole

odnajdujemy zarwno wrd reliktw prehistorycznego czowieka, jak i
wrd najbardziej prymitywnych ludw yjcych dzisiaj. Tworzenie si
symbolu musi zatem by niezwykle wan funkcj biologiczn.
Poniewa symbol moe sta si ywy wycznie przez dewaluacj

przedmiotu, oczywiste jest, e cel, ktremu suy to pozbawienie

przedmiotu jego wartoci. Jeeli przedmiot miaby warto absolutn,
byby bezwzgldnym czynnikiem determinujcym dla podmiotu i
cakowicie znisby jego swobod dziaania, gdy nawet wzgldna
wolno nie moe wspistnie z absolutn determinacj przedmiotu.
Cakowity zwizek z przedmiotem jest odpowiednikiem cakowitej
eksterioryzacji

wiadomych

procesw;

jest

rwnoznaczny

tosamoci podmiotu i przedmiotu, co uniemoliwia jakiekolwiek

poznanie. Taki stan istnieje nadal i dzisiaj wrd prymitywnych ludw.
Projekcje, ktre tak czsto spotykamy w praktycznych analizach s
tylko pozostaociami tej pierwotnej tosamoci podmiotu i przedmiotu.
Wyeliminowanie

poznania

wiadomego

dowiadczenia,

wynikajcych z takiego stanu oznacza znaczne uszkodzenie zdolnoci

przystosowawczych, a to wiadczy mocno na niekorzy czowieka,
ktry ju jest upoledzony wrodzon bezbronnoci i bezradnoci
niemowlt. Tworzy to rwnie niebezpieczne poczucie niszoci w
dziedzinie afektu, gdy utosamienie uczucia z przedmiotem oznacza:
po pierwsze, e kady przedmiot moe zawsze wpywa do jakiego
stopnia na podmiot i po drugie, e jakikolwiek afekt ze strony
podmiotu natychmiast obejmuje i narusza przedmiot. Zdarzenie z ycia
buszmena dobrze zilustruje to, o co mi chodzi. Buszmen mia maego
synka, ktrego kocha kruch mapi mioci, charakterystyczn dla
ludw prymitywnych. Pod wzgldem psychologicznym mio ta jest
cakowicie autoerotyczna, czyli podmiot kocha siebie w przedmiocie.
Przedmiot suy jako rodzaj erotycznego lustra. Pewnego dnia buszmen
wrci do domu wcieky, gdy apa ryby i nic nie zowi. Gdy, jak
zwykle may chopiec przybieg, by go powita, jego ojciec zapa go i

natychmiast skrci mu kark. Potem oczywicie opakiwa nieyjce

dziecko z takim samym bezmylnym brakiem powcigliwoci, jak ten,
ktry spowodowa jego mier.
Jest to dobry przykad utosamienia si przedmiotu z nietrwaym
afektem.

Ten rodzaj mentalnoci jest oczywicie szkodliwy dla

jakiejkolwiek ochronnej organizacji plemiennej i dla rozmnaania

gatunku, i dlatego musi by zahamowany i przemieniony. Takiemu
wanie celowi suy symbol i z tego powodu powoano go do ycia.
Odciga on libido od przedmiotu, dewaluuje je i obdarza nadmiarem
libido podmiot. Owa nadwyka wywiera wpyw na niewiadomo, tak,
e podmiot okazuje si by umieszczony pomidzy dominujcym
czynnikiem wewntrznym a zewntrznym, a std powstaje moliwo
wyboru i relatywnie subiektywnej wolnoci.
Symbole wywodz si z archaicznych pozostaoci, z rasowych
engramw (ladw), ktrych wieku i pochodzenia moemy tylko si
domyla, lecz nie moemy nic zdecydowanie i jednoznacznie okreli.
Bdem byoby prbowa wywodzi symbole z osobowych rde, na
przykad ze sumionej seksualnoci. Takie stumienie moe najwyej
dostarczy odpowiedniej iloci libido, by uaktywni archaiczny engram.
Jednak

engram

funkcjonowania,

ktry

odpowiada
zawdzicza

odziedziczonemu
swoje

istnienie

sposobowi
nie

wiekom

tumionej seksualnoci, lecz oglnemu zrnicowaniu popdu. Owo

zrnicowanie popdu byo i jest biologiczn koniecznoci, nie jest
ono charakterystyczne wycznie dla ludzkiej rasy, lecz przejawia si
tak samo w atrofii pci u pszczoy-robotnicy.
Skorzystaem z symboliki Naczynia, by zilustrowa sposb, w ktry
wywodzi

si

symbole

koncepcji

archaicznych.

Podobnie,

jak

odkrylimy prymitywne pojcie macicy u korzeni tego symbolu, tak

samo moemy domyla si podobnej derywacji w przypadku Wiey.

Wiea wedug wszelkiego prawdopodobiestwa naley do kategorii
symboli failicznych, w ktre bogata jest historia symboliki. Nie dziwi
nas zatem fakt, e Wiea, przypuszczalnie oznaczajca erekcj, pojawia
si w tym momencie, w ktrym Hermas musi stumi swoje erotyczne
fantazje na widok kuszcego ka. Wiemy, i inne symboliczne
atrybuty Dziewicy i Kocioa maj bez wtpienia rdo erotyczne, co
zostao ju powiadczone ich rodowodem z Pieni nad Pieniami i e
wyranie zostay tak zinterpretowane przez Ojcw Kocioa. Symbol
Wiey w Litanii Loretaskiej ma to samo rdo i dlatego moe mie
podobne ukryte znaczenie. Atrybut koci soniowej" ma niewtpliwie
pochodzenie erotyczne, gdy jest aluzj do odcienia i struktury skry
(Pie nad Pieniami /5, 14/: jego brzuch jak pyta z koci
soniowej"). Sam Wie odnajdujemy rwnie w wyranie erotycznym
kontekcie w (8, 10): Ja jestem murem, a moje piersi s jak wiee", co
niedwuznacznie odnosi si do penych, jdrnych i wystajcych piersi.
Tak samo wyrane s aluzje do czego szczupego i uwydatniajcego
si w nastpujcych zdaniach: Jego golenie jak supy z marmuru" (5,
15), Twoja szyja jest jak wiea z koci soniowej" (7, 5). Twj nos jak
baszta Libanu" (7, 5). Te atrybuty maj swoje rdo w namacalnych
doznaniach, ktre zostaj przeniesione z narzdu na przedmiot.
Podobnie, jak ponury nastrj zdaje si by szary, a radosny jasny i
kolorowy, tak samo na zmys dotyku maj wpyw subiektywne,
seksualne doznania (w tym wypadku doznanie erekcji), ktrych cechy
przenoszone zostaj na przedmiot. Erotyczna psychologia Pieni nad
Pieniami uywa obrazw powstaych w podmiocie, by wzmocni
warto

przedmiotu.

Eklezjastyczna

dokadnie te same obrazy.

psychologia

wykorzystuje

by skierowa libido na symboliczny przedmiot, podczas gdy psychika

Hermasa wywysza niewiadomie oywiony obraz cakowicie, uywajc
go do ucielenienia idei, ktre miay najwiksze znaczenie dla umysw
tamtych czasw, czyli do skonsolidowania i zorganizowania wieo
zdobytego chrzecijaskiego wiatopogldu i podejcia do ycia.

Przypisy
1.Dante Alighieri, Boska Komedia, tum. Edward Porbowicz, PIW, Warszawa 1965, s.
484-485.
2.Johann Wollgang Goethe, Faust, tum. Feliks Konopka, PIW, Warszawa 1977, s.
470-473.
3.Litania Loretaska, Modlitewnik, opr. ks. Marian Kowalewski, Ksigarnia w.
Wojciecha, Pozna 1970, s. 285-286.
4.Nie wiadomo, kto przetumaczy te i nastpne fragmenty na jzyk niemiecki.
5.De institutions virginis, roz. 9 (Mign, P.L., vol. 16, kol. 321).
6.Exposltlo beati Ambrosli Episcopi super Apocalypsln, Visio 111, roz. 6. s. 38.
7.Nie wiadomo, skd pochodzi ten cytat.
8.Sermo 192 (Migne, P. L., vol. 38, kol. 1013).
9.De institutions virginis, roz. 5 (Migne, P.L., vol. 16, kol. 313).
10.Ibid, roz. 14 (Migne. P.L., vol. 16, kol. 327).
11.E.g.. Saltzer, Sinnbilder und Beiworte Marlens.
12.Adversus Judaeos, XIII (Migne, P.L.. vol. 2, kol. 635): Dziewica ziemia, nie
nawodniona deszczami 1 nie uyniona prysznicem".
13.Sermones, 189, II (Migne, P.L., vol. 38, kol. 1006): Prawda wyrasta z ziemi,
poniewa Chrystus narodzi si z Dziewicy".
14.Zob. Psychologiczne aspekty Kory".
15.Jacques Matter, Hlstoire critique du gnosticisms. (Jak cytuje King, The Gnostics and
Their Remains, s. 111).
16.King, Ibid.
17.Prawdopodobnie H.K.E. von Khler, Einleitung ber die Gemmen mit dem Namen
der Knstler".
18.Wallis Budge, The Gods of the Egyptians, I, s. 511.
19.Talbot. In the Shadow of the Bush, s. 67, 74.
20.Kolejnym dowodem pogaskich korzeni symboliki Naczynia jest Magiczny
Kocioek" z mitologii celtyckiej. Dagda, jeden z dobrotliwych bogw ze staroytnej
Irlandii posiada taki Kocioek, ktry kademu dostarcza poywienia wedug Jego
potrzeb lub zasug. Celtycki bg Bran posiada Kocioek odnowy. Sugeruje si nawet,
e imi Bron, jednej z postaci w legendzie o w. Kielichu pochodzi od Brana. Alfred
Nutt uwaa Brana za pana Kocioka, a Bron to kolejny element przemiany Celtyckiej
Wiecznej Sagi w legend o poszukiwaniu w. Kielicha. To wskazuje na fakt, l motywy
Kielicha istniay Ju w mitologii celtyckiej. Chciabym wyrazi swoj wdziczno za t
Informacj panu dr. Maurlce'owl Nicollowl z Londynu.

V
PROBLEM MIOCI WRD STUDENTW

PROBLEM MIOCI WRD STUDENTW

Zapewniam was, e z cikim sercem podejmuj si swoim

wykadem rozpocz dyskusj na temat mioci wrd studentw. Taka
dyskusja zapowiada si atrakcyjnie, ale moe okaza si trudna, jeeli
nie podejmuje si jej w duchu powagi i z waciwym poczuciem
odpowiedzialnoci.
Mio zawsze jest problemem, niezalenie od tego, ile mamy lat. W
dziecistwie problemem jest mio naszych rodzicw, a dla starca
problemem staje si to, co uczyni ze swojej mioci. Mio jest
przeznaczeniem, ktrego wadza rozciga si od nieba po pieko. Sdz,
i tak naley rozumie mio, jeeli mamy odda sprawiedliwo
powikaniom, ktre ona ze sob niesie. Maj one ogromny zasig i
stopie komplikacji, nie ograniczony jak szczegln dziedzin i
dotycz wszystkich aspektw ludzkiego ycia. Mio moe by
problemem etycznym, spoecznym, psychologicznym, filozoficznym,
estetycznym, religijnym, medycznym, prawnym lub fizjologicznym, jeli
wymieni tylko kilka aspektw tego wszechstronnego zjawiska. Inwazja
mioci

we

wszystkie

zbiorowe

sfery

ycia

jest

tylko

drobn

komplikacj w porwnaniu z faktem, e mio to rwnie bardzo

indywidualne uczucie. Oznacza bowiem, e wszystkie oglne kryteria i
zasady trac swoje znaczenie. Dokadnie tak samo dzieje si to w przypadku przekona religijnych i chocia s one w przecigu naszej
historii ustawicznie kodowane, to zawsze w swojej istocie pozostaj
dowiadczeniem

indywidualnym,

tradycyjnym reguom.

ktre

nie

poddaje

si

adnym

Ju samo sowo mio" stanowi przeszkod w naszej dyskusji. Ile

to spraw nazywano mioci"! Poczynajc od objawienia tajemnicy
religii chrzecijaskiej, idc przez kolejne nisze etapy dowiadcze
religijnych, spotykamy si z amorDei Orygenesa, amor intellectualis Dei
Spinozy, platoskim umiowaniem Idei oraz Gottesmnne mistykw.
Sowa Goethego wprowadzaj nas w ludzk sfer mioci:
Pozwlmy spa instynktom dzikim
I caemu gwatowi, ktry czyni
Wtedy tsknota moja poderwie si z gbin
Z mioci Boga poruszajc si nie minie.

Znajdujemy tu umiowanie bliniego w znaczeniu chrzecijaskim, a

take buddyjskie wspodczuwa-nie i umiowanie ludzkoci wyraone
w subie spoecznej. Nastpnie mamy mio do ojczyzny i do
duchowych instytucji, takich jak Koci. Potem przychodzi czas na
mio rodzicielsk, a przede wszystkim mio macierzysk, pniej
na synowsk. Kiedy dochodzimy do mioci maeskiej, zostawiamy
sfer ducha i wkraczamy w domen poredni pomidzy duchem a
instynktem. Tutaj czysty pomie Erosa rozpala nasz seksualizm, a
idealne formy mioci -mio do rodzicw, ojczyzny, bliniego itd. mieszaj si z dz osobistej wadzy i pragnieniem posiadania i
rzdzenia. Nie oznacza to, e wszelkie zetknicie si z instynktem
deprecjonuje mio. Dzieje si wprost przeciwnie, im wicej instynktu
moe ona w siebie wchon tym bardziej doskonae staj si: jej
pikno, prawda i sia. Tylko wwczas, gdy zaczyna dominowa
instynkt, pojawia si zwierz. Mio maeska moe by podobna do
tej, ktr opisuje Goethe w kocowych fragmentach Fausta:
Cho wielkiej mocy duch Oba ywioy
Do siebie cign mg Ju ich na poy Rozerwa ani mie
Rozkaz anieli. Wieczna Ii mio je Moe rozdzieli 1.

Niekoniecznie jednak mio jest taka. Moe rwnie przywoywa

na

myl

sowa

Nietzschego:

Dwie

istoty

zwierzce

wzajemnie

przydaway sobie blasku". Jeszcze inna jest mio kochanka. Chocia

brakuje w niej sakramentu maestwa i przysigi na wsplne
przejcie przez ycie, to mio ta moe zosta przemieniona dziki sile
przeznaczenia lub wasnej tragicznej naturze. Najczciej jednak gr
bierze instynkt, ze swoim ciemnym byskiem lub migotliwym ogniem.
To wszystko jednak nie doprowadzio nas jeszcze do granic mioci.
Mioci

nazywamy

te

wspycie

seksualne

na

wszystkich

poziomach, od oficjalnie usankcjonowanego poycia maeskiego do

fizjologicznej potrzeby, ktra popycha mczyzn do prostytutek,
podchodzcych

do

tego

kategoriach

zwykego

interesu

albo

zmuszanych do uprawiania seksu.

Mwimy

rwnie

mioci

chopcw"

majc

na

myli

homoseksualistw - ktra od czasw klasycznych stracia swj blask

jako spoeczna instytucja edukacyjna, a teraz z trudem prowadzi
aosn i zastraszon egzystencj jako tak zwana perwersja i karalne
wykroczenie, przynajmniej w przypadku mczyzn. Z drugiej strony
wydaje si, i w krajach anglosaskich eski homoseksualizm jest
czym wicej ni liryk Safony, gdy stanowi bodziec wyzwalajcy
dziaalno kobiecych organizacji spoecznych i politycznych, podobnie
jak mski homoseksualizm by wanym czynnikiem w powstawaniu
greckich polis.
I wreszcie, by zakry wszystkie zboczenia seksualne, naley jeszcze
bardziej rozszerzy sowo mio". Mamy zatem mio kazirodcz i
masturbacyjne zafik-sowanie na punkcie wasnego ja, ktre nazywa si
narcyzmem. Sowo mio" zawiera rnorakie chorobliwe seksualne
obrzydliwoci,

take

wszelkiego

rodzaju

dz,

ktra

zawsze

sprowadza czowieka do poziomu bestii albo maszyny. Znalelimy si

zatem w niezrcznej sytuacji, w ktrej mamy rozpocz dyskusj na
temat kwestii albo koncepcji o najbardziej niejasnych zarysach i
nieograniczonym zasigu. Dla celw obecnej dyskusji powinnimy
przynajmniej ograniczy koncepcj mioci do problemu, jak student
ma sobie poradzi ze swoj pci. Lecz nie jest to takie proste,
poniewa wszystkie znaczenia sowa mio", o ktrych wspominaem
aktywnie wkraczaj w problem mioci wrd studentw.
Musimy jednak postara si omwi kwesti sposobu zachowania
si przecitnej, tak zwanej normalnej osoby, w warunkach, ktre
opisaem. Pomijajc fakt, e tak zwana normalna" osoba nie istnieje,
odkrywamy jednak wystarczajc ilo podobiestw, nawet wrd
ludzi najbardziej zrnicowanych, by znale uzasadnienie dyskusji na
temat przecitnej" w omawianej przez nas kwestii. Jak to zwykle
bywa, praktyczne rozwizanie problemu zaley od dwch czynnikw:
potrzeb

zdolnoci

pojedynczego

czowieka

oraz

warunkw

rodowiskowych.
Do obowizkw wykadowcy naley prezentacja oglnego zarysu
omawianych zagadnie. Oczywicie, mog to speni tylko wwczas,
jeeli jako lekarzowi uda ml si przedstawi obiektywne wyjanienie
spraw takimi, jakimi s w istocie i powstrzyma si od przestarzaego,
moralizatorskiego

wykadu,

ktry

przysoniby

nasz

temat

niemiaoci przemieszan z hipokryzj. Co wicej, nie jestem tu po

to, by mwi wam, co naley zrobi. To trzeba pozostawi tym, ktrzy
zawsze wiedz, co jest dobre dla innych.
Nasz temat brzmi: Problem mioci wrd studentw" i zakadam,
e problem mioci" oznacza relacj obu pci i nie naley tumaczy go
jako problemu seksualnego" studentw. Zaoenie to stanowi po-

yteczne ograniczenie naszego tematu, gdy problem seksu bdzie

musia zosta rozwaony jedynie w takim zakresie, ktry bdzie
dotyczy mioci lub zwizku. Moemy zatem wyczy wszystkie te
zjawiska seksualne, ktre nie maj nic wsplnego ze zwizkiem, jak
zboczenia seksualne (z wyjtkiem homoseksualizmu), masturbacj i
wspycie

seksualne

homoseksualizmu,

prostytutkami.

poniewa

bardzo

Nie

czsto

moemy
jest

on

wyczy
problemem

zwizku, ale moemy pomin prostytucj, gdy zazwyczaj nie dotyczy

ona adnego zwizku, cho i tu istniej wyjtki, potwierdzajce regu.
Typowym

rozwizaniem

problemu

mioci

jest,

jak

wiecie,

maestwo. Dowiadczenie jednak wskazuje, e ta statystyczna

prawda nie dotyczy studentw. Bezporednim tego powodem jest fakt,
e student zazwyczaj nie ma odpowiednich warunkw, by zakada
rodzin. Dalsz przyczyn jest mody wiek wikszoci studentw, ktry
czciowo, z powodu nieukoczonych studiw, a czciowo z potrzeby
wolnoci uzasadniajcej przemieszczanie si w rne miejsca, rwnie
nie pozwala na spoeczn stabilizacj, ktr niesie ze sob maestwo.
Inne czynniki, ktre naley wzi pod uwag to: psychologiczna
niedojrzao, dziecinne przywizanie do domu i rodziny, stosunkowo
sabo rozwinita zdolno do mioci i odpowiedzialnoci, brak
dowiadczenia yciowego i poznania wiata, typowe zudzenia modoci
i tak dalej. Nie moemy rwnie nie doceni innego powodu, ktrym
jest roztropna, wstrzemiliwa postawa studentek. Najwaniejszym ich
celem jest ukoczenie studiw i praca w zawodzie. Dlatego te
powstrzymuj si przed maestwem, szczeglnie ze studentem, ktry
tak dugo, jak studiuje nie jest podanym partnerem do lubu, ze
wspomnianych ju powodw. Inn wan przyczyn nieczstych
maestw studenckich jest kwestia dzieci. Z zasady dziewczyna

wychodzca za m pragnie mie dziecko, podczas gdy mczyzna

przez pewien czas dobrze sobie radzi bez dzieci. Maestwo bez dzieci
nie stanowi szczeglnej atrakcji dla kobiety; woli ona poczeka.
Prawd jest, e w dzisiejszych czasach maestwa studenckie stay
si czstsze. Wynika to czciowo ze zmian psychologicznych, ktre
dokonay si w naszych pogldach, a czciowo z coraz szerszego
stosowania
ktre,

rodkw

wrd

innych

antykoncepcyjnych.
spraw,

wytworzyy

Psychologiczne
zjawisko

zmiany,

maestwa

studenckiego s prawdopodobnie rezultatem duchowych wstrzsw

kilka ostatnich dziesicioleci, ktrych caociowego znaczenia do tej
pory nie udao nam si uchwyci. Moemy jedynie powiedzie, e w
konsekwencji powszechnej ekspansji wiedzy naukowej i naukowego
sposobu mylenia zmienia si sama koncepcja mioci. Obiektywno
naukowa wpyna na zblienie dwch idei: tej najwitszej, traktujcej
czowieka jako istot najwysz oraz idei czowieka jako istoty bdcej
czci natury, ktra w rezultacie spowodowaa, i Homo sapiens zaj
nalene mu miejsce w naturalnym porzdku przyrody. Owa zmiana ma
aspekt i emocjonalny, i intelektualny. Taki pogld ma bezporedni
wpyw na uczucia czowieka jako jednostki. Czuje si on wolny od
ogranicze systemu metafizycznego i od tych kategorii moralnych,
ktre charakteryzoway redniowieczne spojrzenie na wiat. Rne
tabu zbudowane na oddzielnoci czowieka od natury nie maj ju
wikszego znaczenia, a osdy moralne, ktre wedug najnowszych
analiz miay zawsze swoje korzenie w religijnej metafizyce straciy sw
moc. W ramach tradycyjnego moralnego systemu wartoci kady bardzo dobrze wie, dlaczego maestwo jest suszne" i dlaczego naley
odczuwa odraz do kadej innej formy mioci. Jednak poza
systemem, na placu zabaw i polu walki natury, gdzie czowiek czuje si

najbardziej utalentowanym czonkiem wielkiej zwierzcej rodziny musi

on zdobywa orientacj od nowa. Utrata odwiecznych wzorcw i
wartoci sprowadza si na pocztku do moralnego chaosu. Wszelkie
dotychczas zaakceptowane formy zostaj poddane w wtpliwo, ludzie
zaczynaj dyskutowa o sprawach, ktre przez dugi czas kryy si za
moralnymi uprzedzeniami. Odwanie badaj fakty i czuj nieodpart
potrzeb, by gromadzi dowiadczenia, by wiedzie i rozumie. Wzrok
nauki jest jasny i pozbawiony strachu, nie cofa si przed patrzeniem w
moraln ciemno i brudne zakamarki. Dzisiejszy czowiek nie
zadowoli

si

tradycyjn

ocen;

musi

wiedzie,

dlaczego.

Takie

poszukiwanie prowadzi do tworzenia nowych wzorcw wartoci.

Jednym z nich jest ocena mioci pod wzgldem higieny. Dziki
bardziej otwartej i obiektywnej dyskusji na temat seksu znacznie
poszerzya si wiedza o zagroeniu chorobami wenerycznymi. Poczucie
obowizku, by dba o wasne zdrowie przytumio obcione win
obawy dawnej moralnoci. Jednak proces moralnej higieny nie dotar
jeszcze

do

punktu,

ktrym

spoeczne

sumienie

pozwolioby

przedsibra takie same rodki administracyjne w przypadku chorb

wenerycznych, jak w wypadku innych chorb zakanych. Choroby
weneryczne nadal uwaane s za nieprzyzwoite" w przeciwiestwie do
ospy i cholery, ktre w salonach s moralnie akceptowane. Bez
wtpienia

te

delikatne

rozrnienia

bd

mieszne

bardziej

owieconym wieku.
Powszechna

dyskusja

na

temat

spraw zwizanych z

yciem

seksualnym ustawia w naszej spoecznej wiadomoci na pierwszym

miejscu

niezwyke

znaczenie

seksualnoci

jej

wszystkich

psychicznych przejawach. Najwikszy postp dokona si w cigu

ostatnich dwudziestu kilku lat dziki tak bardzo dyskredytowanej

przez wszystkich psychoanalizie. Dzisiaj nie da si ju za pomoc

gupiego

artu

czy

psychologicznego

okazania

znaczenia

moralnej

seksu.

pogardy

Czowiek

zaczyna

zlekceway
dostrzega

problemy seksualne w kontekcie innych ludzkich spraw i omawia je

z powag, na ktr zasuguj. W rezultacie sprawy, ktre wczeniej
uznawano za nie podlegajce adnej dyskusji teraz zaczynaj by
kwestionowane. Powstaa na przykad wtpliwo, czy oficjalnie uznana forma seksualnoci jest jedyn moralnie akceptowaln form i czy
wszelkie

inne

formy

powinny

natychmiast

zosta

potpione.

Argumenty za i przeciw stopniowo trac sw dogmatyczn si, w

dyskusji zaczynaj pojawia si praktyczne rozwaania i ostatecznie
zaczynamy odkrywa, e uprawomocniony seks nie jest eo ipso
rwnoznaczny z moraln wyszoci.
Do tego wszystkiego dochodzi jeszcze fakt, i problem maestwa ze
sw

zazwyczaj

ponur

podstawsta

si

motywem

przewodnim

powieci romantycznych. Podczas gdy romans w starym stylu koczy

si szczliwymi zarczynami lub weselem, wspczesna powie czsto
zaczyna si po lubie. W owych powieciach, ktre atwo wpadaj w
rce brakuje powcigliwoci w sprawach najbardziej intymnych, co
jest raczej irytujce. Nie musimy wic ju wspomina o istnym zalewie
mniej

lub

bardziej

zamaskowanych

pism

pornograficznych.

Popularnonaukowa ksika Forela The Sexual Questlon nie tylko

znakomicie si sprzedawaa, ale znalaza rwnie wielu naladowcw.
W literaturze naukowej zaczto tworzy kompilacje, ktre zarwno w
swojej dziedzinie, jak i w wtpliwym charakterze zawartoci posuwaj
si znacznie dalej od tego, co mona znale w Psychopatia Sexualis,
napisanej w sposb, ktry dwadziecia lub trzydzieci lat temu byby
nie do pomylenia.

Te popularne i powszechnie znane zjawiska s znakiem czasw.

Umoliwiaj one modym ludziom uchwycenie penego znaczenia
spraw zwizanych z seksem znacznie wczeniej ni dziao si to w
cigu ostatnich dwch dziesicioleci. Niektrzy jednak utrzymuj, i to
wczesne zainteresowanie seksem jest niezdrowe, jest oznak miejskiej
degeneracji. Pamitam zdanie z artykuu zamieszczonego w Annalen
der Naturphilosophie, ktry czytaem pitnacie lat temu. ktre
brzmiao

nastpujco:

Prymitywni

ludzie,

tacy

jak

Eskimosi.

Szwajcarzy etc. nie maj problemw seksualnych". Nie trzeba si dugo

zastanawia, by przekona si, dlaczego ludzie prymitywni nie maj
seksualnych problemw; poza trosk o peny brzuch nie posiadaj
innych zmartwie. Problemy s przywilejem czowieka cywilizowanego.
Tutaj w Szwajcarii nie mamy wielkich miast, a jednak owe problemy
istniej. Nie uwaam, e dyskusja na tematy zwizane z seksem jest
niezdrowa albo choby w najmniejszym stopniu kompromitujca. Jest
ona raczej symptomem wielkiej rewolucji psychologicznej naszych
czasw i zmian, ktre ze sob niesie. Wydaje mi si, e im powaniej i
wnikliwiej bdziemy omawia ten temat, ktry ma tak zasadnicze
znaczenie dla zdrowia kadego czowieka, tym lepiej bdzie dla nas
wszystkich.
Bez wtpienia jest to powane zainteresowanie tym problemem, gdy
doprowadzio ono do dotychczas nieznanego zjawiska: maestw
studenckich. Trudno oceni tak nowe zjawisko, gdy brakuje nam
wystarczajcych

danych.

Dawniej

byo

wiele

bardzo

modych

maestw, a take takich, ktre musiay wydawa si spoecznie

nietrwae. I dlatego maestwo studenckie stao si dopuszczalne.
Problem dzieci jest ju jednak kwesti odmienn. Jeeli obie strony
studiuj, to posiadanie dzieci jest oczywicie wykluczone. Maestwo,

ktre sztucznie pozostaje bez dzieci jest zawsze raczej problematyczne.

Dzieci

najbardziej

cementuj

zwizek.

uwaga

rodzicw

skoncentrowana na dzieciach w niezliczonych przypadkach podtrzymuje poczucie wsplnoty, tak istotne dla stabilnoci maestwa.
Kiedy nie ma dzieci, partnerzy kieruj si wzajemnie ku sobie, co w
swej istocie moe by dobre. W praktyce jednak, na nieszczcie, to
wzajemne zajmowanie si sob nie zawsze musi by przyjemne.
Maonkowie mog si nawzajem oskara z powodu niezadowolenia,
ktre oboje odczuwaj. W takich okolicznociach lepiej jest, gdy ona
studiuje, gdy inaczej nie miaaby poczucia celu. Jest wiele kobiet,
ktre nie mog znie maestwa bez dzieci i same staj si
nieznone. Jeeli wic taka kobieta studiuje, to przynajmniej ma ona
wasne

ycie

poza

maestwem,

ktre

wystarczajco

satysfakcjonuje. Kobieta, ktra zdecydowana jest posiada dzieci i dla

ktrej dzieci s waniejsze od ma powinna z pewnoci powanie
zastanowi si, czy wpltywa si w maestwo studenckie. Powinna
rwnie zdawa sobie spraw z faktu, e potrzeba macierzystwa
czsto pojawia si jako imperatyw dopiero pniej, po lubie.
Natomiast w odniesieniu do kwestii, czy maestwa studenckie s
przedwczesne,

musimy

odnotowa

fakt

dotyczcy

wszystkich

wczesnych maestw, czyli to, e dwudziestoletnia dziewczyna jest

zazwyczaj

starsza

od

wzgldem

dojrzaoci

dwudziestopicioletniego
sdu.

Dla

wielu

mczyzny

pod

dwudziestopicioletnich

mczyzn okres dojrzewania psychicznego jeszcze si nie zakoczy.

Okres dojrzewania jest czasem zudze i jedynie czciowego poczucia
odpowiedzialnoci. Psychiczna rnica wynika z faktu, e chopak a
do czasu osignicia dojrzaoci pciowej jest z zasady do dziecinny,
podczas gdy dziewczyna rozwija psychiczne subtelnoci, towarzyszce

modzieczemu

okresowi

znacznie

wczeniej.

chopic

dziecinno czsto brutalnie wdziera si seksualno, podczas gdy w

dziewczynie, z wyjtkiem pocztku okresu dojrzewania, drzemie ona
przez cay czas, a do chwili, gdy zostanie pobudzona dziki miosnym
namitnociom. Istnieje zadziwiajco dua liczba kobiet, u ktrych
prawdziwa zmysowo, nawet wtedy, gdy s matkami, pozostaje
przez lata w stanie dziewiczym; uwiadamiaj j sobie dopiero
wwczas, gdy zakochaj si w innym mczynie. I z tego powodu wiele
kobiet zupenie nie rozumie mskiej zmysowoci, gdy s one
cakowicie niewiadome wasnej. U mczyzn wyglda to zupenie
inaczej. Zmysowo zaczyna w nich szale jak burza, napeniajc ich
zwierzcymi dzami oraz potrzebami i prawie nie zdarza si, by
ktremu udao si unikn masturbacji. Dziewczyna natomiast moe
przez lata uprawia masturbacj i nie wiedzie, co robi.
Napr seksualnoci u chopca wyzwala potn zmian w jego
psychice. Jest teraz, jak dorosy mczyzna dojrzay seksualnie, lecz
posiada dusz dziecka. Czsto powd obscenicznych marze i spronych rozmw z rwienikami zalewa jak potok brudnej wody jego
delikatne i dziecinne uczucia, czasami tumic je na zawsze. Pojawiaj
si nieoczekiwane konflikty moralne, czyhaj na niego wszelkiego
rodzaju pokusy i wplataj si w jego marzenia. Psychiczna asymilacja
kompleksu seksualnego przysparza mu sporych trudnoci nawet
wwczas, gdy nie uwiadamia on sobie ich istnienia. Pocztek okresu
dojrzewania powoduje rwnie due zmiany w przemianie materii, co
wida w wypryskach i trdziku, ktry tak czsto dotyka modych ludzi
w tym okresie. W podobny sposb zakcona zostaje psychika, ktra
traci poczucie rwnowagi. W tym wieku mody mczyzna peen jest
zudze, ktre zawsze s znakiem braku rwnowagi psychicznej. Iluzje

te

uniemoliwiaj

stabilno

dojrzao

osdu.

Jego

gusty,

zainteresowania, plany podlegaj kaprynym zmianom. Moe nagle

zakocha si w dziewczynie, a dwa tygodnie pniej zastanawia si,
jak

co

takiego

mogo

mu

si

ogle

przytrafi.

Jest

tak

nafaszerowany iluzjami, i w zasadzie te bdy s niezbdne, by dziki

nim mg sobie uwiadomi swj gust i swj indywidualny sd. Nadal
eksperymentuje z yciem i must z nim eksperymentowa, by nauczy
si, jak poprawnie ocenia rne sprawy. I dlatego jest bardzo niewielu
mczyzn, ktrzy przed lubem nie mieli adnych dowiadcze seksualnych. W okresie dojrzewania s to w wikszoci dowiadczenia
homoseksualne i zdarzaj si one znacznie czciej, ni si na og to
przyznaje. Heteroseksualne dowiadczenia przychodz pniej i nie
zawsze

nale

do

tych

najpikniejszych.

Im

mniej

kompleksy

seksualne s zasymilowane z caoci osobowoci, tym bardziej staj

si autonomiczne i oparte na instynkcie. Seksualno wwczas jest
czysto zwierzca i nie czyni adnych psychologicznych rozrnie.
Mczyzna taki potrafi zadowoli si kobiet najgorszego rodzaju;
wystarczy,

by

posiadaa

owo

co,

co

suy

do

zaspokojenia

seksualnego. Faszywy krok tego rodzaju nie upowania nas do oceny

charakteru owego mczyzny, gdy takie zachowanie moe mu si
przydarzy, gdy kompleks seksualny nadal pozostaje odizolowany od
wpywu psychiki. Niemniej, zbyt wiele dowiadcze tej natury wywiera
niekorzystny wpyw na formowanie osobowoci, gdy dziki sile
nawyku ustawiaj one seksualno na zbyt niskim poziomie i s
moralnie nie do przyjcia. W rezultacie w mczyzna jest na zewntrz
szanowanym czonkiem okrelonej spoecznoci, a w rodku jest ofiar
seksualnych fantazji najgorszego gatunku albo te stara si je stumi
i nagle podczas jakich uroczystoci wydostaj si one na powierzchni

w swojej prymitywnej formie ku zdziwieniu niczego nie podejrzewajcej

ony - zakadamy oczywicie, e zauway ona, co si dzieje. Czsto
towarzyszy im przedwczesna ozibo w stosunku do ony. Kobiety w
takiej sytuacji staj si zimne ju od dnia lubu, gdy ich funkcje
zmysowe

nie

reaguj

na

ten

rodzaj

zmysowoci

ma.

Nieumiejtno dokonywania ocen w okresie dojrzewania powinna

skoni takiego mczyzn do powanego zastanowienia si nad zbyt
wczesnym wyborem ony.
Wrmy teraz do innych form zwizku pomidzy pciami, ktre
wystpuj najczciej w okresie studenckim. Istniej, jak wiecie,
charakterystyczne romanse wrd studentw, gwnie na duych
uniwersytetach w innych krajach. Te zwizki s czasami do stabilne
i mog nawet mie warto psychologiczn, gdy w gr nie wchodzi
wycznie zmysowo, lecz rwnie, czciowo mio. Bywa, e taki
romans doprowadza do maestwa. Zwizek w znajduje si na
poziomie wyszym od prostytucji. Jednak z zasady ogranicza si on do
tych studentw, ktrzy bardzo uwanie dobrali sobie partnera. Pojawia
si tu te kwestia pienidzy, gdy wikszo dziewczt zalena jest od
swoich

kochankw

finansowo,

cho

nie

mona

powiedzie,

sprzedaj one swoj mio za pienidze. Bardzo czsto zwizek ten

jest piknym epizodem w yciu dziewczyny, ktre inaczej byoby ubogie
i puste, podczas gdy dla mczyzny moe to by pierwsza intymna
znajomo z kobiet, a w latach pniejszych ciepe, pene emocji
wspomnienie.

Czsto

te

takich

zwizkach

nie

ma

nic

wartociowego, czciowo dlatego, e mczyzna jest niedojrzay

zmysowo, bezmylny i brakuje mu uczu, a czciowo z powodu
frywolnoci i zmiennoci dziewczyny.

Nad wszystkimi takimi zwizkami wisi miecz Demoklesa, miecz

przejciowoci, ktry nie pozwala na uformowanie si prawdziwych
wartoci. S to krtkotrwae epizody, eksperymenty o bardzo ograniczonym znaczeniu. Ich szkodliwy wpyw na osobowo wynika z faktu,
e mczyzna zbyt atwo zdobywa dziewczyn i std warto obiektu
mioci ulega deprecjacji. Jest mu wygodnie pozby si problemw
seksualnych w sposb prosty i nieodpowiedzialny. Poddaje si
zepsuciu. Co wicej, fakt, i jest seksualnie zaspokojony pozbawia go
siy napdowej, bez ktrej nie moe si obej aden mody mczyzna.
Zaczyna

by

zblazowany

przyjmuje

postaw

wyczekujc.

midzyczasie spokojnie przyglda si masie dziewczt, ktre s

wszdzie, a pojawi si odpowiednia osoba. Wtedy dochodzi do lubu, a
poprzednia partnerka zostaje porzucona. Taki sposb postpowania
nie wzmacnia jego charakteru. Niski poziom zwizku utrzymuje zmys
seksu na takim samym, odpowiednio niskim poziomie, a to z kolei
prowadzi do kopotw w maestwie. Moe rwnie zdarzy si, e,
jeeli jego seksualne fantazje zostan stumione, to w rezultacie
wpadnie w nerwic, albo jeszcze gorzej, stanie si chorobliwie
zazdrosny.
Homoseksualne zwizki wrd studentw obu pci nie s w adnym
wypadku rzadkoci. Z tego, na ile potrafi oceni to zjawisko, wiem,
e zwizki te nie s tak czste u nas i w ogle w caej Europie, jak w
niektrych innych krajach, gdzie studenci i studentki yj w cisej
separacji. Nie chodzi mi o patologicznych homoseksualistw, ktrzy
niezdolni s do prawdziwej przyjani i nie budz sympatii u normalnych ludzi, ale o mniej czy bardziej normaln modzie, ktra cieszy si
tak ywioow przyjani, e swoje uczucia wyraa rwnie w formie
seksualnej. Dla takiej modziey nie jest to tylko sprawa wzajemnej

masturbacji, ktra jest na porzdku dziennym w yciu uczniw i

studentw wrd wiekowo modszych grup, lecz wysza i bardziej
duchowa forma, zasugujca na miano przyjani" w klasycznym
znaczeniu tego sowa. Kiedy taka przyja narodzi si pomidzy
starszym a modszym mczyzn, posiada ona ogromne edukacyjne
znaczenie. Na przykad, nauczyciel z nieznacznymi skonnociami
homoseksualnymi

czsto

zawdzicza

swj

ogromny

talent

pedagogiczny takiej wanie predyspozycji. Homoseksualny zwizek

pomidzy starszym a modszym mczyzn moe zatem by korzystny
dla obu stron i posiada trwa warto. Niezbdnym warunkiem, by
ten zwizek by wartociowy jest stao w przyjani i wzajemna lojalno. Najczciej jednak ten warunek pozostaje niespeniony. Im
mczyzna jest bardziej homoseksualny, tym bardziej skania si ku
nielojalnoci i uwodzeniu chopcw. Nawet jeeli przewaa lojalno i
prawdziwa

przyja,

to

rezultaty

takiego

zwizku

mog

by

niepodane dla rozwoju osobowoci. Przyja tego rodzaju naturalnie

pociga za sob szczeglny kult uczu, kult eskiego elementu w
mczynie.

Staje

nadwraliwy

itd.

si
-

on

jednym

wylewny,
sowem,

sentymentalny,
zniewieciay

estetyczny,

i to

kobiece

zachowanie jest szkodliwe dla jego charakteru.

Podobne zalety i wady mona zauway w przyjaniach kobiet,
jednak tutaj rnica wieku i ich edukacyjny charakter nie s tak
istotne. Gwnej wartoci naley upatrywa w wymianie subtelnych
uczu z jednej strony i intymnych myli z drugiej. Zazwyczaj s to
pene wigoru, rozwinite intelektualnie i bardziej mskie kobiety, ktre
pragn zachowa wasne poczucie wyszoci i broni si przed
mczyznami. I dlatego ich podejcie do mczyzn jest nastawieniem
penym niepokojcej pewnoci siebie ze ladami prowokacji. Wpywa to

na charakter kobiet w sposb, ktry umacnia w nich cechy mskie i

niszczy

ich

kobiecy

wdzik.

Mczyzna

czsto

odkrywa

ich

homoseksualno dopiero wwczas, gdy zorientuje si, e kobiety te

nie wyzwalaj w nim adnych uczu.
Zazwyczaj

praktykowanie

homoseksualizmu

nie

wyklucza

pniejszej aktywnoci heteroseksualnej. W rzeczywistoci mog one

nawet wspistnie. Znam pewn bardzo inteligentn kobiet, ktra
bya przez cae ycie lesbijk, a gdy ukoczya pidziesit lat
rozpocza normalne ycie z mczyzn.
Mwic o zwizkach seksualnych okresu modzieczego musimy
wspomnie o jeszcze jednym, zupenie normalnym, chocia do
szczeglnym przypadku. Jest to przywizanie modego mczyzny do
starszej kobiety, czciej matki, albo wdowy. Przypominacie sobie
zapewne Jeana Jacquesa Rousseau i jego zwizek z pani de Warens;
taki wanie zwizek mam na myli. Mczyzna jest zazwyczaj do
niemiay, niepewny siebie, peen wewntrznych obaw, czasami
infantylny. Szuka oczywicie matki, moe dlatego, e mia za wiele lub
za mao mioci w swojej rodzinie. Wiele kobiet chtnie skania si ku
mczyznom, ktrzy s do bezradni, szczeglnie wtedy, gdy s one
znacznie od nich starsze; nie kochaj jednak jego siy, cnt i zasug,
lecz jego saboci. Urzeka ich jego infantylizm. Jeeli mczyzna si
troch jka jest zabawny; albo, jeeli jest troch fizycznie upoledzony,
to wzbudza macierzyskie wspczucie i jeszcze co nieco oprcz tego.
Z zasady to kobieta go uwodzi, a on chtnie poddaje si jej
matkowaniu.
Nie zawsze jednak ten niemiay modzieniec pozostaje do poowy
dzieckiem. Moe zdarzy si, e w nadmiar macierzyskiej troski jest
dokadnie tym, co byo potrzebne, by wyzwoli jego nierozwinit m-

sko. W ten sposb kobieta ksztatuje jego uczucia i w peni mu je

uwiadamia. Mczyzna uczy si rozumie kobiet, ktra ma wiele
rnorodnych dowiadcze, jest pewna siebie, a zatem ma on rzadk
okazj, by zobaczy, co dzieje si za scen. Moe jednak z tego
skorzysta tylko wwczas, jeli szybko przeronie ten zwizek, gdy
jeeli zdarzy mu si w nim utkn, to owo matkowanie doprowadzi go
do ruiny. Macierzyska delikatno jest najbardziej zgubn trucizn
dla kadego, kto musi przygotowywa si do cikiej i bezlitosnej walki
yciowej. Jeeli nie przestanie trzyma si rbkw jej fartucha, to
stanie si pasoytem bez krgosupa - wikszo tych kobiet ma
pienidze - i zredukuje si do poziomu psa kanapowca lub ukochanego
kotka.
Moemy teraz omwi te formy zwizku, ktre nie rozwizuj
problemw seksualnych, gdy s aseksualne albo platoniczne". Gdyby
istniay jakie wiarygodne statystyki, to sdz, e wykazayby, i w
Szwajcarii wikszo studentw woli zwizki platoniczne. Ten fakt z
pewnoci stawia problem seksualnej abstynencji. Czsto syszymy
pogld, e powstrzymywanie si od stosunku seksualnego jest
szkodliwe dla zdrowia. Ten pogld jest nieprawdziwy, przynajmniej w
odniesieniu do ludzi w wieku studenckim. Abstynencja jest szkodliwa
dla zdrowia wwczas, gdy mczyzna osign wiek, kiedy powinien
zdoby dla siebie kobiet i powinien to uczyni zgodnie ze swymi
skonnociami. Ta nadzwyczajna intensyfikacja potrzeb seksualnych,
ktr tak czsto odczuwa si w tym okresie ma swj biologiczny cel
eliminowania skrupuw, obaw, wtpliwoci i waha mczyzny. Jest
to bardzo potrzebne, gdy ju sama myl o maestwie ze wszystkimi
jego wtpliwymi moliwociami budzi w mczynie panik. Naley
wic spodziewa si, e natura pomoe mu pokona t trudn

przeszkod. Powstrzymywanie si od stosunkw seksualnych moe

mie szkodliwy wpyw w takich wanie okolicznociach, lecz nie
wwczas, gdy nie odczuwa si ich gwatownej potrzeby.
Problem w prowadzi nas do bardzo podobnej kwestii dotyczcj
szkodliwych

skutkw

masturbacji.

Kiedy

powody

fizyczne

lub

psychiczne uniemoliwiaj normalny stosunek, to masturbacja jako

zawr bezpieczestwa nie szkodzi. Modzi ludzie zgaszajcy si do
lekarza, cierpicy z powodu szkodliwych skutkw masturbacji w
adnym wypadku nie czyni tego z powodu nadmiernej masturbacji ci,

ktrzy

uprawiaj

masturbacj

nadmiarze

zazwyczaj

nie

odczuwaj potrzeby pomocy lekarskiej, gdy nie s chorzy - lecz

dlatego, e ich masturbacja jest szkodliwa, poniewa wskazuje na
psychiczne powikania i towarzysz jej wyrzuty sumienia albo orgia
seksualnych fantazji. To ostatnie zdarza si szczeglnie wrd kobiet.
Masturbacja

psychicznymi

komplikacjami

jest

szkodliwa,

przeciwiestwie do zwykej i normalnej. Jeeli jednak praktykuje si j

a do czasu, gdy normalny stosunek jest moliwy pod wzgldem
fizycznym, psychicznym i spoecznym oraz czyni si to wycznie po to,
by unikn koniecznych obowizkw yciowych, to wwczas staje si
szkodliwa.
Platoniczne zwizki w latach studenckich s bardzo wane.
Najczciej przyjmuj one form flirtu, ktry jest wyrazem postawy
eksperymentalnej, waciwej dla modego wieku. Jest to dziaanie
dobrowolne, ktre dziki milczcemu przyzwoleniu adnej ze stron do
niczego nie zobowizuje. Ma to swoje zalety, ale rwnoczenie wady.
Postawa eksperymentalna pozwala obydwu stronom pozna si bez
adnych bezporednich niepodanych skutkw. Oboje rozwijaj swoje
zdolnoci do oceny i umiejtnoci wyraania siebie, przystosowania si

obrony.

Dziki

flirtowi

mona

zdoby

wiele

rnorodnych

dowiadcze, ktre s niesychanie cenne w pniejszym yciu. Jednak

z

drugiej

strony,

doprowadzi

brak

ktr

jakichkolwiek

ze

stron

do

zobowiza

moe

atwo

flirtowania

nawykowego,

powierzchownego, frywolnego i bezdusznego. Mczyzna staje si

salonowym lwem i rutynowym amaczem serc, nie majc adnego
pojcia, e odgrywa nudn posta; dziewczyna kokietk, ktrej aden
powany mczyzna nie potraktuje na serio, gdy instynktownie t
kokieteri wyczuje.
Zjawiskiem

rzadkim,

przeciwiestwie

do

flirtowania,

jest

wiadoma pielgnacja powanej mioci. Mona nazwa j ideaem, bez

utosamiania jej jednak z romantyzmem. Nie ma adnych wtpliwoci,
e dla rozwoju osobowoci przebudzenie we waciwym czasie i
wiadoma kultywacja gboko powanych i odpowiedzialnych uczu
ma najwiksz warto. Zwizek tego rodzaju moe by najbardziej
skuteczn tarcz przeciwko pokusom, ktre czyhaj na modego
mczyzn, jak rwnie potn zacht do cikiej pracy, lojalnoci i
niezawodnoci. Nie istnieje jednak adna warto tak nieskazitelna, by
nie posiadaa swoich ujemnych stron. Zwizek, ktry jest zbyt idealny
atwo staje si jedynym i wycznym. Mody mczyzna dziki swojej
mioci jest zbyt odcity od poznawania innych kobiet, a dziewczyna
nie uczy si sztuki erotycznych podbojw, gdy zdobya ju swojego
mczyzn. Kobiecy instynkt posiadania jest niebezpieczny i atwo
moe zdarzy si, e mczyzna bdzie aowa, i nie przey wicej
dowiadcze z innymi kobietami przed lubem i pniej bdzie stara
si te zalegoci odrobi.
Nie naley jednak wyciga wniosku, i kady zwizk tego rodzaju
jest idealny. Mamy przypadki, gdzie dzieje si co wrcz przeciwnego,

gdy, na przykad, modzieniec albo dziewczyna spotyka si ze swym

ukochanym z lat szkolnych bez adnych wyranych powodw,
wycznie dziki sile przyzwyczajenia. Niezalenie od tego, czy jest to
inercja czy brak ducha lub poczucie bezradnoci, modzi po prostu nie
mog si siebie pozby. By moe rodzice obojga uwaaj, i tworz oni
dobran par i sprawa, ktra rozpocza si w momencie bezmylnoci
i zostaa dziki przyzwyczajeniu przeduona, jest pasywnie zaakceptowana jako Jait accompli. Tutaj sprawy szkodliwe pitrz si bez
adnych korzyci. W rozwoju osobowoci przyzwolenie i pasywno
szkodz, gdy stanowi przeszkod w wartociowym dowiadczeniu i w
rozwijaniu wasnych talentw i cnt. Cnoty moralne zdobywa si
wycznie na wolnoci, a ich warto moe zosta potwierdzona tylko w
sytuacjach moralnie niebezpiecznych. Zodziej, ktry powstrzymuje si
od kradziey wycznie dlatego, e znajduje si w wizieniu nie jest
osobowoci moraln. Cho rodzice mog dobrotliwie przyglda si
temu wzruszajcemu maestwu i do opowieci o wasnych cnotach
dodawa historyjki o szacunku, ktry spotyka ich ze strony dzieci, to
taki zwizek jest jedynie hab i zudzeniem, ktremu brakuje
prawdziwej siy i niszczy wszystko moraln inercj.
Po

krtkim

przedstawieniu

problemw,

ktre

spotykamy

codziennym yciu, chciabym na zakoczenie zwrci si do krainy

pragnie i utopijnych wyobrae.
Dzisiaj trudno jest mwi o problemie mioci, nie wspominajc o
utopii wolnej mioci, wczajc w to maestwo na prb. Uwaam t
koncepcj za wyobraenie yczeniowe i prb lekkiego potraktowania
problemu, ktry w codziennym yciu jest niezmiennie bardzo trudny.
Uatwianie sobie ycia nie jest ju moliwe, podobnie jak sadzenie zi
zapewniajcych niemiertelno. Si cienia mona pokona tylko

wiadomym wysikiem. I podobnie, rozwizanie problemu mioci

stawia wyzwanie caemu naszemu wewntrznemu bogactwu. Wszystko
inne bdzie jedynie bezuytecznym ataniem dziur. Mona by zaakceptowa woln mio, gdyby wszyscy byli zdolni do najwyszych
osigni moralnych. Idea wolnej mioci nie zostaa wymylona z
takim

przeznaczeniem,

skomplikowane

lecz

wydawao

si

po

to,

by

prostsze.

co,

Mio

co

jest

wymaga

bardzo
gbi

lojalnoci uczu, bez nich nie jest mioci, lecz zwykym kaprysem.
Prawdziwa mio zawsze przyjmuje na siebie zobowizania i angauje
si w trwae wizy, potrzebuje wolnoci tylko po to, by mie wpyw na
dokonywanie wyborw,

nie dla

egoistycznej swobody.

Kada

prawdziwa i gboka mio jest powiceniem si. Kochanek powica

wszystkie inne moliwoci, lub raczej zudzenie, e takie moliwoci
posiada. Jeeli nie dokona waciwego wyboru, jego zudzenia nie
pozwol na rozwj gbokich i odpowiedzialnych uczu tak, e zostanie
on pozbawiony jakiejkolwiek moliwoci dowiadczenia prawdziwej
mioci.
Mio ma kilka cech wsplnych z wiar religijn. Wymaga
bezwarunkowego zaufania i oczekuje absolutnego poddania si jej.
Podobnie, jak jedynie czowiek wierzcy, ktry odda si cakowicie
Bogu moe uczestniczy w Jego asce, tak mio odsania swoje
najwysze tajemnice i wspaniao tylko tym, ktrzy zdolni s do
nieograniczonych powice i lojalnoci uczu. Poniewa jest to bardzo
trudne, tylko niewielu miertelnikw moe si poszczyci takim
osigniciem. Wyraajc si precyzyjniej, poniewa najprawdziwsza i
najbardziej oddana mio jest najpikniejsza, niech nikt nie prbuje
jej sobie uatwi. Ten, ktiy to uczyni, bdzie przypomina aosnego
rycerza, ktry wzdraga si przed trudnoci pokochania swej pani.

Mio jest jak Bg: i jedno, i drugie oddaje si tylko swoim

najdzielniejszym rycerzom.
Taka sama krytyka naley si maestwom na prb. Ju sam fakt,
e mczyzna decyduje si na maestwo na prb oznacza, e
zostawia sobie otwart furtk; chce by pewien, e nie poparzy sobie
palcw, e niczego nie ryzykuje. Jest to jednak najbardziej skuteczny
sposb, by unikn jakiegokolwiek prawdziwego dowiadczenia. Nie
dowiadczamy strachu przed lodowcami polarnymi przerzucajc kartki
przewodnika, ani nie wspinamy si w Himalajach, siedzc w kinie.
Mio nie jest czym tanim i strzemy si, by jej tak nie traktowa!
Wszystkie nasze wady: egotyzm, tchrzostwo, dowiadczenie yciowe,
zachanno, wszystkie one bd namawiay nas, by nie traktowa
mioci powanie. Mio jednak nagrodzi nas jedynie wwczas, gdy
potraktujemy j powanie. Musz przyzna, i fakt, e dzisiaj mwi si
o problemach seksualnych, oddzielajc je od mioci jest nieszczciem. Te dwie sprawy nie powinny by rozdzielane, gdy tam, gdzie
pojawiaj

si

problemy

seksualne,

tylko

mio

moe

by

rozwizaniem. Kade inne rozwizanie bdzie jedynie szkodliwym

substytutem. Seksualno ograniczona tylko do fizjologii jest zezwierzcona, ale seksualno jako wyraz mioci zostaje uwicona.
Dlatego nie naley pyta czowieka, co robi, lecz dlaczego to robi. Jeeli
robi to z mioci lub w duchu mioci, to suy Bogu i cokolwiek zrobi,
nie mamy prawa tego osdza, gdy jest to szlachetne.
Ufam, e te uwagi wyjaniy wam, e nie poddaj moralnej ocenie
seksualnoci jako czci skadowej natury, wol dokonywa osdw
moralnych, kierujc si sposobem jej wyraania.

Przypisy

1. Johann Wolfgang Goethe, Faust, PIW, Warszawa 1977, s. 469.

VI
MAESTWO JAKO ZWIZEK PSYCHICZNY

MAESTWO JAKO ZWIZEK PSYCHICZNY

Maestwo rozpatrywane jako zwizek psychiczny jest niezwykle

zoon

struktur

skadajc

si

wielu

obiektywnych

subiektywnych czynnikw o do rnorodnej naturze. Chciabym

skoncentrowa si przede wszystkim na czysto psychologicznych
problemach maestwa i dlatego musz pomin kwestie natury
spoecznej i prawnej, chocia z pewnoci wywieraj one wyrany
wpyw na zwizek psychiczny pomidzy maonkami.
Mwic o zwizku psychicznym", zakadamy, i jest to zwizek
wiadomy, gdy wi duchowa pomidzy dwojgiem ludzi nie moe
zaistnie, jeeli pozostaj oni w stanie niewiadomoci. Z punktu
widzenia psychologii nie bd wwczas tworzyli adnego zwizku.
Jednak pod innym wzgldem, na przykad fizjologicznym, mona uzna
ich za powizanych, ale ich zwizku nie moemy nazwa zwizkiem
psychicznym. Naley przyzna, e cho cakowita niewiadomo,
ktr zaoyem, nie istnieje, to jednak czsto spotykamy si ze
znacznym stopniem czciowej niewiadomoci i wwczas zwizek
psychiczny

zostaje

ograniczony

do

takiego

stopnia,

do

jakiego

wystpuje niewiadomo.
wiadomo u dziecka wyrasta z gbin podwiadomego ycia
psychicznego, najpierw w postaci oddzielnych wysp, ktre pniej
stopniowo cz si, by stworzy kontynent", stay ld wiadomoci.
Stopniowy rozwj umysowy oznacza zatem rozszerzanie wiadomoci.
Wraz ze wzrostem trwaej wiadomoci, nigdy wczeniej, moliwy staje
si zwizek psychiczny. Z tego, co wiemy wiadomo jest zawsze
wiadomoci ego. Jeeli jestem wiadomy siebie, to musz umie

odrni siebie od innych. Zwizek moe mie miejsce tylko wwczas,

gdy pojawia si owo rozrnienie. Lecz mimo, i rozrnienie to
wystpuje powszechnie, jest ono niepene, gdy ogromne rejony ycia
psychicznego nadal pozostaj nieuwiadomione. Poniewa nie mona
dokona rozrnienia w odniesieniu do treci niewiadomych, to na
tym terenie nie da si ustanowi adnego zwizku. Tu nadal panuje
pierwotny stan prymitywnej tosamoci ego z innymi osobami, czyli
innymi sowy, cakowity brak zwizkw.
Moda

osoba

wieku

przedmaeskim

posiada

oczywicie

wiadomo wasnego ja (dziewczta zazwyczaj czciej ni mczyni),

lecz poniewa dopiero niedawno wyonia si ona z mgie pierwotnej
niewiadomoci, to nadal bdzie posiada ogromne rejony pozostajce
w cieniu i uniemoliwiajce do pewnego stopnia tworzenie si zwizku
psychicznego. Oznacza to, i mody mczyzna (lub kobieta) mog w
niepeny sposb rozumie siebie i innych, a zatem niedoskonale bd
rozpoznawali zarwno wasne, jak i cudze motywy postpowania. W
zasadzie motywacja, ktr bd si kierowali pozostanie raczej w
wikszoci nieuwiadomiona. Im samym, bdzie si wydawao, e
wszystko doskonale rozumiej i s wiadomi, gdy czowiek zawsze
przecenia

istniejce

treci

wiadomoci

wielkim

oraz

niespodziewanym odkryciem staje si dla niego fakt, e to, co

wydawao mu si szczytem jest zaledwie pierwszym krokiem w bardzo
dugiej wspinaczce. Im wikszy jest obszar niewiadomoci, tym mniej
maestwo jest spraw swobodnego wyboru, co wyranie wida w
nieuchronnym przymusie, ktry odczuwamy tak przemonie, gdy
jestemy zakochani. Przymus w moe istnie nawet wtedy, gdy nie
jestemy zakochani, chocia w mniej atrakcyjnej formie.

Niewiadome motywacje maj natur powszechn i osobist. A

zatem przede wszystkim podlegamy wpywowi rodzicw. Zwizek
modego mczyzny z matk i modej dziewczyny z ojcem ma tutaj
decydujce znaczenie. To wanie sia wizi z rodzicami niewiadomie
wpywa na wybr ma lub ony, w sposb pozytywny albo negatywny.
wiadoma mio do jednego z rodzicw sprzyja wyborowi podobnego
partnera, podczas gdy niewiadome powizanie (ktre w ogle nie musi
wyraa si wiadomie jako mio) utrudnia ten wybr i nakada
charakterystyczne
wszystkim

pozna

komplikacje.
przyczyn

By

je

zrozumie,

niewiadomej

wizi

naley
z

przede

rodzicami

okolicznoci, w jakich owa wi znaczco komplikuje, a nawet

uniemoliwia wiadomy wybr. Mwic najoglniej, mam na myli
ycie, jakie mogliby prowadzi rodzice, a ktre sami z jakich
nieznanych powodw sobie pokrzyowali zostaje nastpnie przekazane
dzieciom w znieksztaconej formie. Oznacza to, e dzieci niewiadomie
zmierzaj w kierunku, ktry ma zrekompensowa wszystko to, co w
yciu ich rodzicw pozostao niespenione. I std rodzice przesadnie
kierujcy si moralnoci maj dzieci, ktre nazywa si amoralnymi",
a

nieodpowiedzialny

ojciec

ma

syna

posiadajcego

nadmiernie

rozwinit, chorobliw ambicj i tak dalej. Najgorszego wpywu

moemy spodziewa si ze strony rodzicw, ktrzy nieustannie
podtrzymuj faryzejsk niewiadomo. Przykadem bdzie przypadek
matki, ktra celowo stara si utrzyma siebie w niewiadomoci, by nie
zniszczy pozorw udawanego szczliwego" maestwa. W sposb
niewiadomy przywie ona do siebie syna, ktry w mniejszym lub
wikszym stopniu staje si dla niej substytutem ma. Syn, jeeli nie
zostanie homoseksualist, bdzie zmuszony zmieni swj wybr w sposb sprzeczny z jego prawdziw natur. Moe, na przykad, oeni si z

dziewczyn, ktra wyranie nie dorwnuje matce i dlatego nie moe z

ni wspzawodniczy, albo upodoba sobie kobiet-heter o dominujcych skonnociach, ktrej moe powiedzie si oderwanie go od
matki. Wybr partnera, jeeli instynkt nie zosta wypaczony, moe by
wolny od tych wpyww, ale jednak wczeniej czy pniej zaczn one
by odczuwane jako przeszkody. Wybr oparty w mniejszym lub
wikszym stopniu na instynkcie moe by uwaany za najlepszy pod
wzgldem zachowania gatunku, lecz nie zawsze najszczliwszy w
aspekcie psychicznym, gdy czsto wystpuje nadzwyczaj dua rnica
pomidzy osobowoci opart wycznie na instynkcie a t, ktra
wyrnia si jako indywidualno. I chocia w takich przypadkach rasa
moe by ulepszona i wzmocniona czysto instynktownym wyborem, to
ucierpi na tym szczcie pojedynczego czowieka. (Pojcie instynktu"
jest oczywicie wsplnym okreleniem wszelkiego rodzaju czynnikw
biologicznych i psychicznych, ktrych natura w wikszoci jest
niepoznana).
Jeeli czowiek zostanie potraktowany wycznie jako narzdzie do
utrzymania gatunku, to czysto instynktowny wybr partnera jest
oczywicie najlepszy. Poniewa jednak podstawy takiego wyboru
pozostaj

niewiadome,

to

mona

na

nich

zbudowa

jedynie

bezosobowy stosunek miosny, ktry obserwujemy w doskonaej

postaci wrd prymitywnych spoecznoci. Jeeli moemy w ogle
mwi tutaj o zwizku", to w najlepszym wypadku bdzie to jedynie
mizerne odzwierciedlenie tego, o co nam chodzi, archaiczny model
wizi

zdecydowanie

tradycyjnymi

zwyczajami

bezosobowym
i

konwencjonalnego maestwa.

charakterze,

uprzedzeniami,

regulowany

prototyp

bardzo

Jeeli maestwo nie jest zaplanowane za pomoc rozsdku,

kalkulacji czy tak zwanej szczeglnej troski rodzicw o dobro dziecka,
a pierwotny instynkt dziecka nie zosta wypaczony ani faszyw
edukacj ani ukrytymi wpywami nagromadzonych i zaniedbanych
kompleksw rodzicielskich, to o wyborze maonka decydowa bdzie
zazwyczaj

niewiadomy

instynkt.

Niewiadomo

uniemoliwia

rozrnianie tworzc tym samym mechanizm utosamiania si z

innymi. Praktyczn tego konsekwencj jest fakt, e jedna osoba
zakada, i w drugim czowieku istnieje podobna do niej struktura
psychologiczna. Normalne ycie seksualne jako wsplne dowiadczenie
z wyranie podobnym celem jeszcze bardziej wzmacnia poczucie
jednoci i tosamoci. Stan ten okrelany jest jako cakowita harmonia
i wychwalany jako wielkie szczcie (jedno serce i jedna dusza"), nie
bez powodu, gdy powrt do pierwotnego stanu niewiadomej jednoci
jest powrotem do dziecistwa. I std dziecice gesty wszystkich
kochankw. Stan w jest czym wicej, jest powrotem do ona matki, w
obfite gbiny nadal niewiadomej twrczoci. W rzeczywistoci jest to
prawdziwe

niezaprzeczalne

dowiadczenie

Boskoci,

ktrej

transcendentna moc usuwa i pochania wszystko, co indywidualne. To

prawdziwy zwizek z yciem i bezosobow si losu. Indywidualna
potrzeba do bycia bardzo blisko siebie zostaje zamana:
kobieta staje si matk, mczyzna ojcem, a wic oboje zostaj
pozbawieni swojej wolnoci i staj si narzdziami yciowego popdu.
W takim przypadku zwizek ograniczony jest instynktownym celem
biologicznym - zachowania gatunku. Poniewa cel w ma natur
kolektywn, wi psychiczna czca ma i on bdzie rwnie
przede wszystkim kolektywna i nie mona uzna jej za indywidualny
zwizek w znaczeniu psychologicznym. Ze zwizkiem psychicznym

mamy do czynienia tylko wwczas, gdy zostaa rozpoznana natura

niewiadomych motywacji, a pierwotna tosamo ze zbiorowoci
przeamana.

Prawie

nigdy

albo

bardzo

rzadko

zdarza

si,

by

maestwo rozwino si w indywidualny zwizek, nie natykajc si

na przeszkody i kryzysy. wiadomo nie rodzi si bez blu.
Jest wiele sposobw prowadzcych do rozbudzenia wiadomoci,
lecz kieruj si one okrelonymi prawami. Zmiana dokonuje si
zazwyczaj na pocztku drugiej poowy ycia. rodkowa cz ycia jest
okresem bardzo wanym pod wzgldem psychicznym. Dziecko zaczyna
swoje ycie psychiczne w bardzo zawonych granicach, w rodku
magicznego koa matki i rodziny. Wraz z dojrzewaniem poszerza swoje
horyzonty i zakres swoich wpyww. Jego nadzieje i zamiary skierowane s na poszerzenie zasigu wadzy osobistej i posiadania;
pragnienie wychodzi w wiat, siga coraz dalej, wola jednostki zblia
si coraz bardziej do celu natury, do ktrego popycha j niewiadoma
motywacja. I tak czowiek zaczyna tchn swoje ycie w rzeczy a
poczynaj one nabiera wasnego ycia i rozmnaa si, po czym
niepostrzeenie zaczynaj go przerasta. Dzieci przerastaj swoje
matki,

stworzone

dziea

przerastaj

swoich

twrcw

to,

co

pocztkowo zostao wypracowane z takim wysikiem i nakadem pracy

wymyka si spod kontroli. Najpierw bya pasja, pniej obowizek, a w
kocu wszystko stao si ciarem nie do zniesienia, jak jemioa
niszczca drzewo dajce jej ycie. rodkowe lata ludzkiej egzystencji to
czas wielkiego rozwoju, czowieka nadal cakowicie absorbuje jedynie
praca. Jednak w tej wanie chwili nadchodzi wieczr i rozpoczyna si
druga poowa ycia. Pasja zmienia teraz swoje oblicze i nazywa si
obowizkiem; chc" staje si nieubaganym musz", a zakrty cieek,

ktre

kiedy

przynosiy

niespodzianki

odkrycia

zostaj

przytpione si przyzwyczajenia. Wino przeszo fermentacj, zaczyna

osiada i nabiera klarownoci. Jeeli wszystko ukada si pomylnie,
zaczynaj rozwija si skonnoci konserwatywne. Czowiek zamiast
patrze do przodu, oglda si wstecz, najczciej niechcco i czyni
podsumowania, aby zobaczy, jak do tej pory rozwino si jego ycie.
Szuka prawdziwych motywacji i dokonuje prawdziwych odkry.
Krytyczne podsumowanie siebie i swego losu umoliwia mu poznanie
wasnych cech szczeglnych. Poznanie to nie przychodzi jednak tak
atwo, osiga si je wycznie poprzez silny szok.
Poniewa cele drugiej poowy ycia rne s od celw pierwszej, zbyt
dugie

trwanie

modzieczym

podejciu

do

ycia

wywouje

rozszczepienie woli. wiadomo nadal posusznie prze naprzd, si

wasnej inercji, ale niewiadomo pozostaje z tyu, poniewa sia i
wewntrzna stanowczo, potrzebne do dalszej ekspansji, zostay
wyczerpane. Brak wewntrznej jednoci rodzi niezadowolenie, czowiek
jednak nie bdc wiadomym prawdziwego stanu rzeczy zaczyna
zazwyczaj projektowa jego przyczyny na partnera. Nawet najlepsze
maestwa nie mog do koca wykreli indywidualnych rnic tak,
by stan umysu partnerw by identyczny. W wikszoci przypadkw
jeden z partnerw przystosowuje si do maestwa szybciej. Ten, kto
opiera si na podstawach pozytywnego zwizku z rodzicami nie bdzie
mia wikszych trudnoci, by przystosowa si do swego partnera czy
partnerki, podczas gdy druga strona moe by zahamowana gboko
zakorzenion, niewiadom wizi z rodzicami. Dlatego do cakowitej
adaptacji dojdzie pniej, a poniewa osignie j z wikszymi trudnociami, to moe okaza si, i jest ona trwalsza.
Rnice w tempie i stopniu rozwoju duchowego s gwnymi
przyczynami

typowych

trudnoci,

ktre

daj

sobie

zna

momentach przeomowych. Gdy mwi o stopniu rozwoju duchowego"

osobowoci, nie pragn podkrela szczeglnie bogatej czy wspaniaomylnej natury. Chodzi o co zupenie innego. Mam na uwadze raczej
okrelon

zoono

umysu

czy

natury,

porwnywaln

do

oszlifowanego diamentu z wieloma ciankami, a nie do prostego

szecianu. Istniej osobowoci o do duym stopniu wewntrznego
skomplikowania, obcione cechami dziedzicznymi, z ktrymi trudno
sobie poradzi.

Przystosowanie si do takich

osobowoci,

albo

dostosowanie ich do prostszych typw psychicznych stanowi zawsze

problem. Tacy ludzie, posiadajcy najczciej okrelone skonnoci do
rozdwojenia psychiki, potrafi na dugi czas odsun od siebie nie
dajce si zaagodzi cechy charakteru i przedstawia si innym jako
znacznie prostsze natury od tych, ktrymi s w rzeczywistoci. Moe
te zdarza si, i ich wielowymiarowo i wszechstronno dodaje im
szczeglnego uroku. Ich partnerzy atwo gubi si w tak zawiych,
labiryntowych psychikach, znajdujc w nich takie bogactwo moliwych
dowiadcze, i

ich osobiste zainteresowania zostaj przez nie

pochonite, czasami w niezbyt przyjemny sposb, gdy ich wycznym

zajciem staje si wwczas tropienie partnera we wszystkich zakamarkach duszy i zawiociach jego charakteru. Zalew moliwych
dowiadcze jest tak przemony, e prostsza osobowo zostaje przez
nie osaczona, albo raczej zatopiona. Czowiek taki zostaje wchonity
przez bardziej zoonego partnera i nie widzi dla siebie wyjcia z tej
sytuacji. Prawie zawsze kobieta zostaje wchonita duchowo przez
swojego ma, a m cakowicie pochonity emocjonalnie przez
kobiet. Mona okreli t kwesti jako problem pochonitego" i
pochaniajcego".

Czowiek

pochonity"

czuje,

yje

wycznie

granicach

okrelonych maestwem, jego zwizek z partnerem jest wszystkim,

poza maestwem nie istniej adne istotne zobowizania i wice
sprawy. Nieprzyjemn stron takiego, w kadym innym wypadku
idealnego

partnerstwa,

jest

niepokojce

uzalenienie

si

od

osobowoci, ktrej nigdy nie da si ogarn w caoci i dlatego w sumie

nie mona si na niej oprze i z tego powodu jest rwnie
niewiarygodna. Wielk zalet takiego podejcia jest jednokierunkowo
czowieka pochonitego", a jest to czynnik, ktrego nie mona nie
doceni w psychicznej ekonomii.
Pochaniajcy", ktry niezalenie od wasnych skonnoci do
rnorodnoci posiada szczegln potrzeb do bycia w jednym zwizku
uczuciowym z drug osob i pozostaje w tej prbie, ktra jest dla niego
oczywicie bardzo trudna, daleko w tyle za prostsz osobowoci.
Szukajc

partnerze

tych

subtelnoci

zawioci,

ktre

odpowiadayby i uzupeniay jego wszechstronno, zakca jego

prostot. Poniewa w normalnych okolicznociach prostota zawsze ma
przewag nad zoonoci, to wkrtce bdzie zmuszony porzuci swoje
prby wzbudzenia subtelniejszych i bardziej skomplikowanych reakcji
w prostszej osobowoci. A jego partner, ktry zgodnie ze swoj prostsz
natur oczekuje od niego prostszych odpowiedzi dostarczy mu pracy,
gdy stale nalegajc na proste odpowiedzi, zmusi go do zastanowienia
si nad wasnymi zawiociami. Chcc nie chcc musi zwrci si do
centrum swojej psychiki pod naporem perswazji prostoty. Kady
wysiek umysowy podobny do wiadomego procesu wie si dla
zwykego czowieka z takim napiciem, e niezmiennie bdzie wola to,
co prostsze, nawet jeeli nie bdzie to prawdziwe. A gdy okae si, i
jest to tylko poowa prawdy, wwczas wszystko zaczyna si w nim

psu. Mniej skomplikowane osobowoci czuj si wobec bardziej

zoonych jak pokj, ktry jest za may, nie dajcy im do przestrzeni.
Zawikane natury, z drugiej strony, daj umysom prostszym za wiele
pokoi ze zbyt du przestrzeni, tak, e nie wiedz one. gdzie
przynale

naprawd.

Cakowicie

naturalny

jest

wic

fakt,

osobowo zoona wchania t mniej skomplikowan. Nie moe zosta

wchonita przez prostsz, ale moe zawiera j w sobie, podczas gdy
sama nie jest pochonita. Poniewa jednak osobowo bardziej
zoona odczuwa wiksz potrzeb, by zosta pochonit, to dociera
do niej fakt, i znajduje si na zewntrz maestwa i z tego powodu
zaczyna odgrywa destrukcyjn rol. Im bardziej przywiera do niej
osobowo pochonita, tym bardziej natura pochaniajca czuje si
oddzielona od zwizku. Pochonita osoba wchodzi w zwizek mocniej
dziki swemu przywarciu, ale im bardziej pcha si do rodka, tym
bardziej zmniejsza si zdolno do reakcji ze strony pochaniajcego.
Zaczyna wic on zachowywa si tak, jakby ledzi wszystko przez
okno, na pocztku niewtpliwie niewiadomie, ale wchodzc w wiek
redni budzi si w nim bardziej uporczywa tsknota za jednoci i
niepodzieln

caoci,

ktre

staj

si

dla

niego

szczegln

koniecznoci, gdy jego osobowo jest rozszczepiona. Na tym skrzyowaniu zaczynaj pojawia si sprawy, ktre doprowadzaj konflikt
do szczytu. Czowiek w zaczyna sobie uwiadamia, i poszukuje
dopenienia,

szuka

zadowolenia

jednoci,

ktrej

zawsze

mu

brakowao. Dla osobowoci pochonitej staje si to jedynie potwierdzeniem braku poczucia bezpieczestwa, co zawsze tak bolenie
odczuwaa i odkrywa ona, i w pomieszczeniach, ktre zdecydowanie
naleay do niej, mieszkaj rwnie inni nie chciani gocie. Nadzieja na
poczucie bezpieczestwa znika, a owo rozczarowanie prowadzi j do

wasnego wntrza, chyba e gwatownymi i desperackimi prbami uda

jej si zmusi partnera do kapitulacji oraz wymusi na nim wyznanie,
i jego tsknota za jednoci to jedynie dziecinne albo chorobliwe
fantazje. Jeeli ta taktyka si nie powiedzie i jeeli osoba wchonita
pogodzi si z porak, moe wyj jej to na dobre, gdy w ten sposb
bdzie ona zmuszona zauway, i poczucie bezpieczestwa, ktrego
tak desperacko szukaa w drugim czowieku znajduje si w niej samej.
I tak odkrywa wasne wntrze i odnajduje w swojej prostszej osobowoci wszystkie te zawioci, ktrych na prno szukaa natura
pochaniajca.
Jeeli pochaniajcy nie zaamie si w obliczu tego, co zazwyczaj
nazywamy niewiernoci", lecz bdzie nadal wierzy w wewntrzne
uzasadnienie swojej tsknoty do jednoci, to bdzie musia na pewien
czas pogodzi si z podziaem wasnego ja. Rozszczepienia nie mona
uleczy za pomoc wewntrznego rozdarcia, lecz przez cakowity
rozpad. Wszystkie siy walczce o jedno, wszelkie zdrowe pragnienie
posiadania wasnego ja bd stawia opr rozpadowi i w ten sposb
czowiek uwiadomi sobie, i moliwa jest wewntrzna Integracja,
ktrej zawsze szuka na zewntrz siebie. Otrzymuje zatem nagrod w
postaci swego nie-podzielonego ja.
Tak dzieje si bardzo czsto w poowie naszego ycia i w ten sposb
cudowna ludzka natura wymusza przejcie z pierwszej poowy ycia w
drug. Jest to metamorfoza, przejcie ze stanu, w ktrym czowiek jest
jedynie narzdziem w rkach natury kierujcej si instynktem w inny,
w ktrym ju nie jest narzdziem, lecz sob. To przemiana natury w
kultur, instynktu w ducha.
Naley bardzo uwaa, by nie zakci tego koniecznego rozwoju
aktami moralnego gwatu, gdy kada prba stworzenia podejcia

duchowego poprzez oddzielenie si i tumienie instynktu bdzie

faszerstwem. Nic nie jest bardziej odraajce od skrytej, lubienej
duchowoci; jest ona tak samo niesmaczna jak prostacka zmysowo.
Przejcie to trwa przez dugi czas, a znaczna wikszo ludzi
zatrzymuje si na pierwszych etapach. Gdybymy potrafili, jak ludzie z
prymitywnych plemion, zostawi niewiadomo w spokoju, by moga
sama

zaj

si

rozwojem

psychicznym,

ktry

niesie

ze

sob

maestwo, to owe przemiany mogyby by bardziej zintegrowane i nie

wywoywa takiego tarcia. Jake czsto wrd tak zwanych ludw
prymitywnych" spotykamy w peni rozwinite duchowo osobowoci,
ktre budz nasz najwikszy szacunek, jakby byy w peni dojrzaymi
wytworami niczym nie zakconego losu. Mwi o tym, opierajc si na
wasnym dowiadczeniu. Lecz gdzie wrd dzisiejszych Europejczykw
znajdziemy ludzi nie wykolawionych aktami moralnego gwatu? Mamy
w sobie do barbarzystwa, by wierzy zarwno w ascetyzm, jak i w
jego przeciwiestwo. Jednak koo historii nie moe obraca si wstecz;
moemy jedynie usilnie stara si, by osign stan, ktry pozwoli nam
przey los w sposb tak niezakcony, jak pragnby tego prymitywny
poganin, ktry mieszka w kadym z nas. Tylko wwczas moemy by
pewni, e nie sprowadzimy duchowoci do zmysowoci i odwrotnie.
Potrzebne nam jedno i drugie, zmysowo i duchowo musz y,
czerpic z siebie wzajemnie.
Przemiana,

ktr

pokrtce

opisaem,

jest

istot

zwizku

psychicznego w maestwie. Mona powiedzie wiele na temat

zudze, ktre su celom natury i wywouj przemiany typowe dla
redniego okresu ycia. Szczeglna harmonia charakteryzujca maestwo w czasie pierwszej poowy ycia - zakadamy, e udao si nam

do niego przystosowa - opiera si w wikszej czci na projekcji

okrelonych archetypowych obrazw, na co wskazuje faza krytyczna.
Kady mczyzna nosi w sobie odwieczny obraz kobiety, nie chodzi o
wyobraenie
eriskoci.

jakiej

konkretnej

Wyobraenie

to

jest

osoby,

lecz

zasadniczo

okrelony

niewiadome,

obraz
jest

odziedziczonym skadnikiem stanu pierwotnego wpisanym w konstrukcj psychofizyczn czowieka lub odbitk czy archetypem"
wszelkiego odziedziczonego dowiadczania kobiety, jest skarbnic
wszelkich wrae, jakie kiedykolwiek zostawia kobieta. W skrcie, jest
to odziedziczony system umiejtnoci psychicznej adaptacji. Nawet
gdyby kobiety nie istniay, z tego niewiadomego obrazu zawsze mona
byoby wycign dokadny opis psychicznej struktury kobiety. To
samo mona powiedzie o kobiecie, ona rwnie nosi wrodzony obraz
mczyzny. Wiemy jednak z dowiadczenia, e jeeli chodzi o
precyzyjniejsze sformuowania, to naleaoby go opisa jako obraz
mczyzn, natomiast w przypadku mczyzny powinno si ten obraz
opisywa

jako

obraz

kobiety.

Poniewa

wyobraenie

to

jest

niewiadome, projektujemy je zawsze na ukochan osob i dlatego

kto nam si bardzo podoba albo budzi nasz awersj. Obraz ten
nazwaem ani-m", a scholastyczne pytanie Habet mulier animam?
staje si szczeglnie interesujce, gdy, moim zdaniem, jest ono na tyle
inteligentne, i wtpliwo ta wydaje si uzasadniona. Kobieta nie
posiada animy, ani duszy, lecz animusa. Anima ma charakter erotyczny, emocjonalny, animus racjonalizujcy. Dlatego wanie wikszo
tego, co wypowiadaj mczyni na temat eskiego erotyzmu, a raczej
emocjonalnego ycia kobiety, wywodzi si z projekcji ich animy i
zostaje przez ni znieksztacone. Zadziwiajce zaoenia i fantazje,
jakie z drugiej strony snuj kobiety na temat mczyzn spowodowane

aktywnoci

animusa,

ktry

tworzy

niewyczerpane

zapasy

nielogicznych argumentw i faszywych wyjanie.

I anima, i animus charakteryzuj si tym, i posiadaj wiele
aspektw. W maestwie partner wchonity zawsze projektuje swj
obraz na pochaniajcego, podczas gdy ten ostatni tylko czciowo
moe projektowa swj niewiadomy obraz na partnera. Jeeli
osobowo partnera jest prostsza i bardziej zintegrowana, to mamy do
czynienia jedynie z projekcj czciow. W takim przypadku ten bardzo
fascynujcy obraz wisi w powietrzu, jak gdyby czeka na wypenienie
przez jak yjc osob. Istnieje okrelony typ kobiet, ktre s tak
wyposaone przez natur, by przyciga projekcje animy. Moemy
zatem nawet mwi o okrelonym typie animy". Tak zwany charakter
sfinksa"

jest

niezbdn

czci

ich

wyposaenia,

take

dwuznaczno i intrygujca zwodniczo, nie taka, ktra nic nie

oferuje, lecz pewna nieokrelono, wydajca si by pen obietnic,
przypominajca wymowne milczenie Mony Lisy. Kobieta tego typu jest
stara i moda, jest matk i crk, raczej dwuznaczna moralnie; jest
dziecinna, a jednak obdarzona naiwn przebiegoci, ktra jest
niezwykle

rozbrajajca

dla

mczyzn1.

Nie

kady

mczyzna

posiadajcy prawdziwie intelektualn si moe by animusem, gdy

ani-mus musi by panem nie znakomitych pomysw, lecz wietnych
sw, ktre wydawayby si pene znaczenia, a pozostawiay wiele
niedomwie. Musi rwnie zalicza si do gatunku nie rozumianych
osb", albo w pewien sposb by nie akceptowanym w swoim
rodowisku, tak by niepostrzeenie moga wkra si tutaj idea
samopowicenia. Musi to by raczej wtpliwy bohater, czowiek z
moliwociami, co nie oznacza, e projekcja animusa nie moe odkry

prawdziwego bohatera na dugo przedtem, nim sta si on widoczny dla

ospaego rozumu czowieka o przecitnej inteligencji" .
Tak dla mczyzny, jak i dla kobiety, jeeli s oni pochaniajcymi",
wypenienie tego wyobraenia jest dowiadczeniem brzemiennym w
konsekwencje, gdy pociga za sob prawdopodobiestwo, e dla
swoich

powika

znajd

odpowiedni

rnorodno.

Odnosimy

wraenie, i zaczynaj si otwiera szerokie perspektywy, przez co

czowiek czuje si otoczony i pochonity. Celowo uywam wyraenia
odnosimy wraenie", gdy dowiadczenie to moe mie dwa oblicza.
Podobnie jak projekcja animusa kobiety czsto wybiera mczyzn,
ktry jest naprawd wartociowy, ale nie uznany przez og i pomaga
mu swoim moralnym wsparciem w osigniciu jego prawdziwego
przeznaczenia, tak mczyzna za pomoc projekcji swojej ani-my
stwarza dla siebie femme inspiratrice. Najczciej jednak okazuje si, i
byo to tylko zudzenie ze zgubnymi skutkami, poraka, gdy jego
wiara bya niewystarczajco silna. Pesymistom chciabym powiedzie,
i te pierwotne obrazy psychiczne s niezwykle wartociowe, ale musz
ostrzec

optymistw

przed

lepym

fantazjowaniem

innymi

absurdalnymi aberacjami.
W adnym razie nie naley uwaa, i projekcja jest czym
indywidualnym i e moe tworzy wiadome zwizki. W pierwszych
etapach jest ona od tego daleka, gdy tworzy kompulsywn zaleno
opierajc si na niewiadomej, a nie na biologicznej motywacji.
Ksika Rider Haggarda She stara si pokaza dziwny wiat idei,
ktre stanowi podoe projekcji animy. S one w istocie duchowymi
sporami, czsto w erotycznym przebraniu, wyranymi czciami
prymitywnej mentalnoci mitologicznej, ktra skada si z archetypw i
ktra w caoci tworzy zbiorow niewiadomo. (Benoit, ktry stworzy

w L'Atlantide fikcyjn posta podobn w wielu szczegach do She,

zaprzecza, e splagiatowa Rider Haggarda).
Jeeli projekcja umocni si w jednym z maonkw, to zwizek
majcy

swe

wymaganiami

oparcie

duszy

gatunkowego

zbiorowej

zwizku

popada

biologicznego

w
i

konflikt
w

osobie

pochaniajcej wytwarza podzia lub dezintegracj, co ju przed chwil

opisywaem. Jeeli uda mu si utrzyma gow nad wod, to rozwika
ten konflikt. W takim przypadku projekcja, cho sama w sobie
niebezpieczna,

pomoga

mu

przej

ze

zwizku

zbiorowego

indywidualny. Doprowadza zatem do penego wiadomego spenienia

zwizku, jaki niesie ze sob maestwo. Poniewa celem tego wykadu
jest omwienie psychologii maestwa, nie bdziemy zatrzymywa si
nad psychologi projekcji. Wystarczy tylko wspomnie o tym fakcie.
Nie mona rozwaa psychicznego zwizku w maestwie nie
wspominajc o naturze jego krytycznych przemian, nawet wwczas,
gdy ryzykujemy, e zostaniemy niewaciwie zrozumiani. Wiadomo, e
czowiek nie rozumie nic, co jest zwizane z psychologi, jeeli sam jej
nie dowiadczy. Nie oznacza to, i nie moemy by przekonani, e
jedynie nasz wasny osd jest kompetentny i prawdziwy. Ten
niepokojcy fakt bierze si z koniecznej oceny chwilowych treci
wiadomoci, gdy bez skupienia uwagi w ogle nie bylibymy wiadomi. I std kady okres ycia posiada wasn prawd psychologiczn i
to samo odnosi si do kadego etapu psychicznego rozwoju. Istniej
nawet etapy osigalne tylko dla niewielu, gdy s kwesti rasy,
rodziny, wyksztacenia, talentu i pasji. Natura jest arystokratyczna.
Normalny czowiek

to fikcja,

cho

istniej

pewne powszechnie

obowizujce prawa. ycie psychiczne to rozwj, ktry atwo zatrzyma

na niszych poziomach. Wyglda to tak, jakby kady czowiek posiada

specyficzne cienie, dziki ktremu albo wznosi si albo spada do

poziomu, gdzie osiga granic swych moliwoci w danym okresie. Ten
fakt decyduje o jego przekonaniach i pogldach. Nic wic dziwnego, e
znacznie

wiksza

liczba

maestw

rozwija

swoje

moliwoci

psychiczne, speniajc wymagania gatunkowe bez uszczerbku dla

zdrowia moralnego i duchowego. Stosunkowo niewiele osb popada w
gbsz dysharmonie z wasnym wntrzem. Tam, gdzie panuje due
cinienie zewntrzne, konflikt bdzie pozbawiony wikszego napicia z
prozaicznego powodu, a mianowicie braku energii. Brak psychicznego
poczucia bezpieczestwa u jednostki jest uzaleniony od wzrostu
poczucia bezpieczestwa zbiorowego (jest to zaleno proporcjonalna).
Na pocztku niezauwaalnie wywouje nerwic, a potem, kiedy wkracza
na teren wiadomoci wywouje separacje, niezgod, rozwody i inne
maeskie trudnoci. Na wyszych poziomach czowiek zaczyna
dostrzega nowe moliwoci psychicznego rozwoju, dotyka sfery religii,
gdzie kocz si nasze nieuzasadnione pretensje do ycia.
Postp moe by ustawicznie zatrzymywany na ktrymkolwiek z
tych poziomw, gdy jestemy cakowicie niewiadomi tego, co moe
si zdarzy na nastpnym etapie rozwoju. Z zasady przejcie do
kolejnego stadium zabarykadowane jest lepymi uprzedzeniami i
zabobonnym strachem. Jest to jednak bardzo poyteczne, gdy
czowiek, ktry przypadkowo zostanie zmuszony do ycia na poziomie
dla siebie za wysokim staje si niebezpiecznym gupcem.
Natura jest nie tylko arystokratyczna, jest rwnie ezoteryczna.
aden czowiek, ktry osign zrozumienie nie bdzie zatem skonny
czyni tajemnicy ze swojej wiedzy, gdy nazbyt dobrze zdaje sobie
spraw z tego, i w aden sposb nie da si zdradzi sekretu

psychicznego rozwoju, poniewa rozwj jest kwesti indywidualnych

zdolnoci.

Przypisy
1.Doskonae opisy tego typu znajdujemy w ksice H. Rider Haggarda She (Londyn
1887; przekad polski Ona, 1899) i Pierre'a Benoit'a L'Atlantide (Pary 1920).
2.Zadowalajce wyjanienie animusa odnajdziemy w ksice Marie Hay The Evil Vineyard
(New York 1923) i Selmy Lagerlof Gsta Berlings Saga (1891).

VII
KOBIETA W EUROPIE

KOBIETA W EUROPIE

Nazywasz siebie wolnym? Sysz t myl, jest ona w

tobie najgoniejsza, ale niestety, nie pozwolia ci uciec z
niewoli. A czy naleysz do tych, ktrzy otrzymali prawo
bycia wolnymi? S tacy, co odrzucajc sw sub
oddalili si od tego, co w nich najcenniejsze.
Tako rzecze Zaratustra

W dzisiejszych czasach pisanie o kobiecie w Europie jest tak

ryzykownym przedsiwziciem, e sam nie odwaybym si podj tego
tematu, gdyby mnie o to usilnie nie proszono. Czy mamy do
przekazania jakie niepodwaalne prawdy na temat Europy? Czy
bdziemy wystarczajco obiektywni? A czy

sami nie jestemy

zaangaowani w jakie programy czy eksperymenty, albo moe

uwikani w krytyk kulturowej przeszoci, ktra zaciemnia nasz osd?
A jeeli chodzi o kobiety, to czy nie moemy postawi tego samego
pytania? Poza tym, c moe powiedzie mczyzna na temat kobiety,
swego przeciwiestwa? Chodzi mi oczywicie o co rozsdnego,
wykraczajcego poza program seksualny, wolnego od urazw, zudze i
teorii.

Gdzie

szuka

mczyzny

zdolnego

do

takiego

poczucia

wyszoci? Kobieta zawsze stoi w tym miejscu, gdzie pada cie

mczyzny, tak, e mczyzna moe si pomyli i je pomiesza. Kiedy
bdzie prbowa sprostowa nieporozumienie, przeceni kobiet i
uwierzy, e jest najbardziej podan istot na wiecie. I to sprawia, e
zaczynam omawianie tego tematu z najwikszymi obawami.
Jedna sprawa nie budzi jednak adnych wtpliwoci: dzisiejsza
kobieta przechodzi taki sam proces przemiany, jak mczyzna. Czy
owa przemiana jest punktem zwrotnym w historii czy nie, to si
dopiero okae. Czasami, gdy odwoujemy si do historii, odnosimy

wraenie, e czas teraniejszy ma swoje odniesienia do pewnych

okresw w przeszoci, gdy istniay wielkie imperia i cywilizacje, ktre
osignwszy swj zenit nieubaganie zmierzay ku upadkowi. Te analogie s jednak mylce, gdy zawsze pojawiao si odrodzenie. C
wyraniej wysuno si na pierwszy plan, jak nie pooenie Europy
pomidzy azjatyckim Wschodem i anglosaskim - a moe powinnimy
powiedzie amerykaskim? - Zachodem. Europa znajduje si obecnie
pomidzy

dwoma

kolosami,

nieokrzesanymi

formie,

lecz

nieprzejednanymi i przeciwstawnymi w swojej naturze. Rni si one

zasadniczo nie tylko pod wzgldem rasy, ale rwnie ideaw. Na
Zachodzie panuje maksymalna swoboda polityczna i minimalna
wolno

osobista,

na

Wschodzie

jest

dokadnie

odwrotnie.

Na

Zachodzie obserwujemy gwatowny rozwj europejskiej technologii i

nauki, a na Dalekim Wschodzie przebudzenie si wszelkich si
duchowych, ktre w Europie s hamowane. Sia Zachodu jest
materialna,

Wschodu

pena

ideaw1.

Walka

pomidzy

tymi

przeciwiestwami, ktra w wiecie mczyzny, Europejczyka, odbywa

si w dziedzinie naukowego wykorzystania intelektu i znajduje swj
wyraz w zrwnowaonym koncie bankowym, w kobiecie jest konfliktem
psychicznym.
Problem wspczesnej kobiety europejskiej jest tym trudniejszy do
omwienia, i z koniecznoci zajmujemy si mniejszoci. Mwic
poprawnie, nie istnieje wspczesna kobieta europejska". Czy ona
dzisiejszego wieniaka rni si od swoich przodki sprzed stu lat? W
zasadzie dua cz populacji yje tylko w bardzo ograniczonym
stopniu w teraniejszoci i uczestniczy w problemach dnia dzisiejszego.
Mwimy o problemie kobiety", lecz ile kobiet ma problemy? Tylko
kurczca si mniejszo w stosunku do wszystkich kobiet europejskich

rzeczywicie yje w teraniejszej Europie i s to mieszkanki miast,

ktre maj - wyraajc si bardzo ostronie - bardziej zoone
osobowoci. Tak dzieje si jednak zawsze, gdy tylko niewiele osb
dobitnie wyraa ducha teraniejszoci, niezalenie od epoki. W pitym i
czwartym wieku naszej ery yo tylko niewielu chrzecijan, ktrzy rozumieli

ducha

chrzecijastwa,

reszta

praktycznie

pozostawaa

pogaska. Charakterystyczne dla danej epoki procesy kulturowe

rozgrywaj si najintensywniej w miastach, gdy potrzebuj duych
aglomeracji ludzkich, by cywilizacja moga zaistnie i dopiero z tych
aglomeracji kultura stopniowo rozszerza si na mniejsze, zacofane
grupy. Zatem teraniejszo istnieje tylko w duych orodkach
miejskich i tutaj te spotykamy kobiet europejsk", wyraajc
spoeczny i duchowy aspekt wspczesnej Europy. Im bardziej
bdziemy si oddalali od wpywu duych orodkw, tym bardziej
bdziemy si cofa w historii. W odlegych dolinach alpejskich moemy
spotka ludzi, ktrzy nigdy nie widzieli kolei, a w Hiszpanii, bdcej
rwnie czci Europy zanurzamy si w mroczne redniowiecze, gdzie
panuje analfabetyzm. Ludzie z tych regionw lub z odpowiadajcych
im warstw spoecznych nie yj w naszej Europie, lecz w Europie z
1400 roku, a problemy, ktre przeywaj s sprawami minionej epoki.
Analizowaem psychik tych ludzi i odkryem, i przenosz si w
atmosfer czasw, ktre nie potrzeboway historycznych romansw.
Teraniejszo" jest cienk powierzchniow warstw, wystpujc
jedynie w wielkich orodkach cywilizacji. Jeeli jest ona bardzo cienka,
jak w carskiej Rosji, to, jak pokazay wydarzenia historyczne, nie ma
adnego znaczenia. Jeeli jednak zdobdzie pewn si, moemy
wwczas mwi o cywilizacji i postpie, a pniej o problemach
charakterystycznych dla danej epoki. W takim znaczeniu Europa

posiada teraniejszo i s kobiety, ktre w niej yj i przeywaj jej

problemy. Tylko o nich i wycznie o nich moemy mwi. Te, ktre
zadowalaj si yciem redniowiecznym nie odczuwaj potrzeby
teraniejszoci i jej dowiadcze. Czowiek teraniejszoci nie moe bez wzgldu na to, jak wane miaby powody - zwrci si do
przeszoci, nie ponoszc istotnej straty. Czsto w powrt jest w ogie
niemoliwy, nawet gdyby ten kto gotw byby ponie pewne ofiary.
Czowiek teraniejszoci musi pracowa dla przyszoci, a konserwowanie przeszoci pozostawi innym. Jest wic nie tylko budowniczym, ale
rwnie tym, ktry niszczy. On i jego wiat staje si wtpliwy i
dwuznaczny. Rozwizania, ktre oferuje przeszo i odpowiedzi,
ktrych udziela na jego pytania s niewystarczajce dla dzisiejszych
potrzeb. Wszystkie stare, wygodne sposoby s zablokowane, otwieraj
si nowe cieki i powstaj nowe zagroenia, o ktrych przeszo nic
nie wie. Przysowiowe staje si twierdzenie, e czowiek nigdy niczego
nie uczy si z historii i w odniesieniu do problemw dnia dzisiejszego
historia zazwyczaj w ogle nas nie uczy. W nieuczszczanych rejonach
trzeba przeciera nowy szlak bez adnych zaoe i czsto, niestety,
bez naleytej pieczoowitoci. Jedyn spraw, ktrej nie da si ulepszy
jest moralno, gdy kada prba zmiany tradycyjnej moralnoci jest
ju z samej definicji niemoralna. Owa bon mot ma rwnie swoje ostrze,
ktrym skaleczy si niejeden innowator.
Wszystkie problemy teraniejszoci tworz popltany wze i nie
mona wybra tylko jednego zagadnienia i zajmowa si nim jako
czym niezalenym od reszty. Zatem nie istnieje problem kobiety w
Europie" bez mczyzny i jego wiata. Jeeli kobieta jest matk, to
zazwyczaj jest ekonomicznie uzaleniona od swego ma; jeeli jest
pann i sama zarabia na ycie, to pracuje w jakim zawodzie, ktry

wymyli mczyzna. Jeeli nie jest cakowicie zdecydowana zapomnie

o swoim yciu erotycznym, to rwnie znajduje si w okrelonym i
wanym polu oddziaywania mczyzny. Jest na wiele sposobw
nierozerwalnie zwizana ze wiatem mskim i dlatego tak samo. jak
mczyzna wystawiona jest na wszystkie wstrzsy jego wiata. Wojna,
na przykad, tak samo mocno wpywaa na kobiety, jak i na mczyzn,
a musiay one podobnie przystosowa si do jej skutkw, jak i
mczyni. Co dla mczyzny oznaczaj wstrzsy ostatnich dwudziestu
czy trzydziestu lat jest oczywiste dla kadego, dowiadujemy si o tym
codziennie z gazet. Czym jednak s dla kobiety, to ju nie jest takie
jasne. Nie naley ona do tych czynnikw, ktre maj widoczne
znaczenie ani pod wzgldem politycznym, ani ekonomicznym czy te
duchowym. Gdyby naleaa, czciej pokazywaaby si w polu widzenia
mczyzny i musiaaby zosta uznana za rywala. Czasami wida j w
tej roli, lecz wycznie jako mczyzn, jeeli mona tak to okreli,
ktry przypadkowo tylko jest kobiet. Poniewa z reguy jej miejsce
znajduje si po intymnej stronie mczyzny, rzdzonej przez uczucia, a
ktrej mczyzna nie widzi i nie chce widzie, to kobieta wydaje si by
niezbadan mask, za ktr mona wyczarowa wszystko: to, co
moliwe 1 niemoliwe - i w rzeczywistoci zobaczy! - i mczyzna nie
musi si do niej zblia. Podstawowy fakt, e czowiek zawsze uwaa, i
psychika innych ludzi jest taka sama jak jego, skutecznie blokuje poprawne zrozumienie kobiecej psychiki. Do tego przyczynia si rwnie
kobieca niewiadomo i pasywno, uyteczna z biologicznego punktu
widzenia: kobieta pozwala sobie na to, e daje si przekona
projektowanym uczuciom mczyzny. Jest to ludzka cecha, lecz u
kobiety wystpuje ze szczeglnie niebezpiecznym skrzywieniem, gdy
nie jest ona w tym wzgldzie naiwna i czsto jest to tylko jej intencja, i

daje si przez nie przekona. W jej naturze ley staranie, by utrzyma

swoje ego i wol na dalszym planie, aby w aden sposb nie
przeszkodzi mczynie i zachci go do uwiadomienia sobie
wasnych intencji wobec jej osoby. Jest to wzorzec seksualny, ale ma
daleko sigajce gazie w psychice kobiecej. Podtrzymujc pasywne
nastawienie z ukrytym celem, pomaga mu zrealizowa jego cele i w ten
sposb go wizi. Rwnoczenie jednak sama apie si we wasne sida,
gdy ten, kto pod kim doki kopie, sam w nie wpada.
Przyznaj, e jest to raczej brutalny opis procesu, ktry mgby
zosta odpiewany w bardziej liryczny spob. Wszystkie sprawy
zwizane z natur maj jednak dwie strony i jeeli mamy uwiadomi
sobie pewne sprawy, to trzeba widzie to, co ciemne i co jasne.
Gdy obserwujemy, jak kobiety, od drugiej poowy dziewitnastego
wieku, podejmuj mskie zawody, staj si aktywne w polityce, siedz
na zebraniach itd., zauwaamy, i przechodz one proces odchodzenia
od czysto kobiecego seksualnego wzorca niewiadomoci i pasywnoci
oraz uzyskuj przyzwolenie na msk psychik, gdy stay si
zauwaanymi czonkami spoeczestwa. Kobieta nie chowa si ju pod
mask pani takiej a takiej, usilnie starajc si, by wszystkie jej
pragnienia zostay spenione przez mczyzn albo zmuszajc go do
przyjcia odpowiedzialnoci za to, co nie przebiega zgodnie z jej
planami.
Taki krok w kierunku spoecznej niezalenoci jest konieczn
reakcj na czynniki ekonomiczne i inne, lecz sam w sobie stanowi
tylko symptom, nie jest to sprawa, ktra nas najbardziej interesuje.
Naley oczywicie podziwia odwag i zdolno do samopowicenia si
tych kobiet i jedynie lepiec moe nie zauway dobra, pochodzcego z
takiego wysiku. Jednak nie mona pomin faktu, e podejmujc m-

ski zawd, studiujc i pracujc, jak mczyzna, kobieta robi co, co

niezupenie zgodne jest, jeeli nie wprost szkodliwe, z jej esk
natur. Robi co, co waciwie dla mczyzny byoby niemoliwe, chyba
e byby Chiczykiem. Czy mgby on, na przykad, zosta niak albo
prowadzi przedszkole? Gdy mwi o szkodliwoci, nie chodzi mi tylko
o szkod fizjologiczn, lecz przede wszystkim o psychiczn. Wyrniajc si cech kobiety jest to, e z mioci do mczyzny potrafi
zrobi wszystko. Kobiety, ktre zdolne s osign co wanego z
mioci do sprawy s wyjtkowe, gdy w rzeczywistoci kci si to z
ich natur. Mio do sprawy jest przywilejem mczyzny. Poniewa
jednak cechy eskie i mskie s w ludzkiej naturze poczone,
mczyzna moe y w eskiej czci siebie, a kobieta w mskiej.
Niemniej eski element w mczynie jest tylko czym w tle, podobnie
jak i element mski w kobiecie. Jeeli czowiek yje wewntrz siebie jak
pe przeciwna, to yje we wasnym tle i cierpi na tym jego prawdziwa
indywidualno. Mczyzna powinien y, jak mczyzna, a kobieta,
jak kobieta. Przeciwstawny do wasnej pci seksualny element zarwno
u kobiety, jak i u mczyzny znajduje si zawsze niebezpiecznie blisko
niewiadomoci. Typowe te jest zjawisko, e wpywy tego, co
niewiadome

na

wiadomy

umys

maj

charakter

seksualnie

przeciwstawny do wasnej pci. Na przykad, dusza (anima, psyche) ma

eski charakter, ktry kompensuje msk wiadomo. (Duchowe nakazy wrd ludw prymitywnych to wyczna domena mczyzn, co
odpowiada funkcji katolickiego ksidza).
Bezporednia

obecno

niewiadomoci

wywiera

magnetyczny

wpyw na procesy wiadome. Ten fakt wyjania nasze obawy, a nawet

przeraenie, jakie budzi w nas niewiadomo. Jest to rozmylna
reakcja obronna wiadomego umysu. Przeciwny do wasnej pci

element seksualny posiada tajemniczy urok z posmakiem strachu, a

moe nawet wstrtu. I z tego powodu jest szczeglnie atrakcyjny i
fascynujcy, nawet jeeli nie przychodzi do nas bezporednio z zewntrz, w postaci kobiety, lecz z wntrza jako wpyw psychiczny, jak na
przykad pokusa, by podda si wasnym nastrojom lub afektom. w
przykad nie jest typowy dla kobiet, gdy jej nastroje i emocje nie
pochodz wprost z niewiadomoci, lecz s specyficzne dla jej eskiej
natury. Dlatego te owe nastroje i emocje nigdy nie s naiwne, lecz
pomieszane z niewyjawionym celem. To. co przychodzi do kobiety z jej
podwiadomoci jest pewnego rodzaju opini, ktra psuje jej nastrj
tylko na chwil. Opinie te uzurpuj sobie prawo do bezwzgldnych
prawd i okazuje si, e jeeli nie zostan poddane wiadomej krytyce,
ulegaj fiksacji i nie maj nic wsplnego z rzeczywistoci. Podobnie,
jak nastroje i uczucia mczyzny s one do pewnego stopnia zamglone
i czsto cakowicie niewiadome, rzadko bywaj rozpoznane, czym s w
istocie. Maj natur zbiorow, przeciwstawn do pci odmiennej, jak
gdyby wymyli je mczyzna, na przykad, ojciec.
Zdarza si wic - w rzeczywistoci jest to prawie zasada - e umys
kobiety

podejmujcej

mski

zawd

opanowany

jest

przez

jej

niewiadom msko tak, e ona sama tego nie zauwaa, w

przeciwiestwie do caego jej otoczenia, ktre wyranie to widzi.
Rozwija ona pewnego rodzaju surowy intelektualizm oparty na tak
zwanych zasadach i broni ich ca mas argumentw, ktre s zawsze
irytujco nietrafne, a czsto dodaje do problemu jeszcze co, czego tam
nie ma. Niewiadome zaoenia lub opinie s najgorszym wrogiem
kobiety; mog nawet rozwin si w demoniczn pasj, ktra
wyprowadza z rwnowagi i oburza mczyzn oraz wyrzdza najwiksz
krzywd samej kobiecie, gdy stopniowo przysania jej wdzik i

znaczenie jej kobiecoci, odsuwajc je na drugi plan. Taki rozwj

prowadzi do gbokiego psychologicznego rozdarcia, w skrcie, do
nerwicy.
Oczywicie sprawy nie musz zaj a tak daleko, ale ju znacznie
wczeniej, zanim dojdzie ona do tego punktu, opanowanie umysu
kobiety przez pierwiastek mski bdzie miao niepodane skutki.
Moe ona, na przykad by dobrym towarzyszem dla mczyzny, nie
majc adnego dostpu do jego uczu. Dzieje si tak dlatego, e jej
animus (czyli jej mski racjonalizm, zapewne nie prawdziwy rozsdek)
zablokowa jej dojcie do wasnych uczu. By moe stanie si nawet
zimna, bronic si w ten sposb przed mskim rodzajem seksualnoci,
ktry odzwierciedla jej mski typ umysu. Moe te, gdy jej reakcja
obronna

nie

odniesie

skutku,

rozwin,

zamiast

receptywnej

seksualnoci kobiecej, agresywn, gwatown jej form, bardziej

typow dla mczyzn. Ta reakcja jest rwnie zjawiskiem rozmylnym,
majcym

na

celu

przerzucenie

przemoc

pomostu

do

powoli

znikajcego mczyzny. Trzeci moliwoci, szczeglnie preferowan

w krajach anglosaskich jest dobrowolny homoseksualizm w mskiej
roli.
Mona wic powiedzie, e gdy widoczne staje si przyciganie
animusa, w kobiecie powstaje szczeglna potrzeba bliskiego zwizku z
pci przeciwn. Wiele kobiet znajdujcych si w tej sytuacji w peni
zdaje sobie spraw z takiej potrzeby i przyczynia si -Jaute de mtewc do powstania jeszcze jednego z wielu dzisiejszych problemw, ktry
jest nie mniej bolesny, a mianowicie do maeskich konfliktw.
Tradycyjnie uwaa si, i to mczyzna zrywa maestwo. Ten mit
naley do przeszoci, gdy mczyni znajdowali przyjemno w
oddawaniu si wszelkiego rodzaju uciechom. Dzisiaj jednak ycie da

od mczyzny tak wiele, e nigdzie na scenie nie wida szlachetnego

Don Juana. Obecnie bardziej ni kiedykolwiek mczyzna ceni swj
spokj, gdy nasz wiek to nerwice, impotencja i atwe kariery. Nie
zostaje mu ju wystarczajco duo energii na wspinaczk przez okno,
ani na pojedynki. Jeeli decyduje si na cudzostwo, to nie moe ono
spowodowa zbyt wielu trudnoci. W adnym razie jego koszty nie
mog by za due, gdy przygoda ma mie wycznie charakter
przejciowy.

Dzisiejszy

mczyzna

bardzo

boi

si

zagroenia

maestwa jako instytucji. Mocno wierzy w zaatwianie spraw po

cichu i dlatego popiera prostytucj. Zao si, e w redniowieczu z
jego jawnymi domami publicznymi i nieograniczon prostytucj
cudzostwo zdarzao si czciej ni dzisiaj. Pod tym wzgldem
maestwo dzisiaj jest znacznie bezpieczniejsze ni wwczas. Jednak
dopiero teraz zaczto si nad nim zastanawia. Lekarze zaczynaj
pisa

ksiki,

ktrych

radz,

jak

osign

stan

idealnego

maestwa" i jest to zowieszczy znak. Zdrowi ludzie nie potrzebuj

lekarza. Maestwo stao si dzisiaj naprawd nietrwae. W Ameryce
jedna czwarta maestw koczy si rozwodem. Znaczc spraw sta
si fakt. i teraz ofiar pada nie mczyzna, lecz kobieta. To ona pena
jest wtpliwoci i czuje si niepewnie. Nic dziwnego, e tak si dzieje,
gdy w powojennej Europie yje przeraajco duo niezamnych
kobiet i niemoliwy byby jakikolwiek brak reakcji z ich strony. Takie
spitrzenie nieszczcia musi mie nieuniknione konsekwencje. Nie
jest to ju tylko sprawa kilkunastu starych panien z wyboru lub nie.
lecz caych milionw. Nasze prawo i spoeczna moralno nie
rozwizuj tej kwestii. Czy Koci moe znale jakie zadowalajce
rozwikanie tego problemu? Czy mamy budowa gigantyczne zakony
eskie, by umieci w nich wszystkie niezamne kobiety? Czy

powinnimy zwikszy tolerowan prostytucj? Jest to oczywicie

niemoliwe, gdy nie chodzi tu ani o wite ani o grzesznice, lecz o
zwyke

kobiety,

ktre

nie

mog

rejestrowa

swoich

da

komisariatach policji. S to uczciwe kobiety, ktre chc wyj za m,

a jeeli to jest niemoliwe, wwczas uczyni to, co najlepsze w danej
sytuacji. Jeeli chodzi o kwesti mioci, to prawa i instytucje oraz
ideay maj dla kobiety mniejsze znaczenie ni kiedykolwiek przedtem.
Jeeli sprawy nie mog rozwija si prosto, bd musiay rozwija si
okrn drog.
Na pocztku naszej ery trzy pite populacji ludzkiej w Italii stanowili
niewolnicy

ludzki

sprzt

pozbawiony

wszelkich

praw.

Kady

Rzymianin otoczony by niewolnikami. Niewolnik i jego psychika zalaa

staroytn

Itali

kady

Rzymianin

wewntrznie

stawa

si

niewolnikiem. yjc przez cay czas w otoczeniu niewolnikw, zarazi

si ich psychik. Nikt nie potrafi uchroni si od tego niewiadomego
wpywu. Nawet dzisiaj wysoko rozwinity Europejczyk nie moe y
bezkarnie wrd Murzynw w Afryce; ich psychika opanowuje go w
sposb niezauwaalny i nie wie o tym, e staje si Murzynem. Nie
mona z tym walczy. W Afryce kry dobrze znane obiegowe
wyraenie, okrelajce ten proces: stawa si czarnym". To nie ze
snobizmu Anglicy uwaaj, i kady, kto urodzi si w angielskich
koloniach, nawet jeeli w jego yach pynie najlepsza krew jest troch
gorszy". Na poparcie tego pogldu istniej odpowiednie fakty.
Bezporednim

rezultatem

wpywu

niewolnikw

bya

dziwna

melancholia i tsknota za uwolnieniem, ktre przenikay Imperium

Rzymskie

znalazy

zadziwiajcy

wyraz

Czwartej

Eklodze

Wergiliusza. Gwatowne szerzenie si chrzecijastwa, religii, o ktrej

mona powiedzie, i narodzia si z rzymskich ciekw - Nietzsche

nazwa je niewolniczym powstaniem w moralnoci" - byo nag

reakcj, ktra ustawia dusz najniszego niewolnika na rwni z dusz
boskiego

cezara.

Podobne,

cho

nie

tak

doniose

procesy

psychologicznej kompensacji w historii wiata powtarzay si cay czas.

Gdy

zaczyna

powstawa

jaka

spoeczna

lub

psychologiczna

potworno, pojawia si kompensacja wbrew caemu prawodawstwu i

przewidywaniom.
Co podobnego przydarza si kobietom w dzisiejszej Europie. Zbyt
wiele nie wypowiedzianych gono spraw, nie przeytych w peni zbiera
si w niewiadomoci i musi to mie swoje konsekwencje. Sekretarki,
maszynistki, sprzedawczynie, wszystkie one s przedstawicielkami tego
procesu i przez miliony podziemnych kanaw wkrada si wpyw, ktry
podkopuje maestwo. Pragnieniem wszystkich tych kobiet nie s
przygody seksualne - tylko gupiec moe w to wierzy - lecz
zampjcie. Te, ktre posiady owo szczcie naley zniszczy, z
zasady nie si, lecz milczcym, upartym pragnieniem, ktre, jak
wiemy, ma magiczne skutki, podobne do hipnotyzujcego wzroku
wa. Kobiety zawsze dziaay w ten sposb.
Jak podchodz do tego wszystkiego matki? Wyznaj one stary
pogld, e mczyzna jest kozem ofiarnym i e gdy zechce, to skacze z
jednej miostki w nastpn i tak dalej. Trzymajc si tych przestarzaych koncepcji wpadaj coraz gbiej w swoj zazdro. Tak dzieje si
jednak tylko na powierzchni. Ani duma rzymskiego patrycjusza, ani
grube mury cesarskiego paacu nie byy w stanie zapobiec niewolniczej
infekcji. Tak samo adna kobieta nie uniknie tajemniczej, nieodpartej
atmosfery, w ktr by moe spowija j jej wasna siostra, atmosfery
usztywniajcej ycie, ktrego si nigdy w peni nie dowiadczyo. ycie,
ktrego

si

peni

nie

przeywa

jest

zawsze

destrukcyjn,

nieuniknion si, ktra dziaa delikatnie, lecz nieubaganie. W efekcie

matka zaczyna wtpi w maestwo. Niezamna wierzy w nie, gdy
chce wyj za m. I tak samo wierzy w nie mczyzna, gdy kocha
spokj, wygod i ma sentymentalne zaufanie do instytucji, ktra dla
niego zawsze staje si przedmiotem uczu.
Nie moemy pomin pewnego faktu, wynikajcego z tego, e
kobiety s bardziej przyziemne w sprawach uczu. Jest to dostp do
rodkw antykoncepcyjnych. Dzieci s jednym z gwnych powodw do
zachowania odpowiedzialnej postawy wobec maestwa. Jeeli powd
ten znika, to sprawy nie dokonane" cechuje pewna atwo. Odnosi
si to przede wszystkim do niezamnych kobiet, ktre dziki temu
maj sposobno, by zaangaowa si w co przyblionego" do
maestwa. Ta uwaga dotyczy rwnie tych wszystkich matek,
ktre, jak przedstawiem to w swoim eseju pt. Maestwo jako
zwizek psychiczny" nale do osobowoci pochaniajcej". Chodzi mi
o kobiety, ktrych wymagania jako jednostek nie zostay zaspokojone,
albo nie w peni zaspokojone przez ich mw. I ostatecznie, ogromne
znaczenie dla kobiet ma antykoncepcja, gdy rozwizuje spraw
ustawicznego strachu przed ci i opiekowaniem si rosnc liczb
dzieci. To wyzwolenie spod niewoli natury niesie z sob uwolnienie
energii psychicznych, ktre nieuchronnie poszukuj jakiego ujcia.
Tam,

gdzie pewna

ilo energii

nie znajdzie stosownego celu,

spowoduje zakcenie rwnowagi psychicznej. Brak wiadomego celu

wzmacnia niewiadomo i wyzwala niepewno oraz zwtpienie.
Innym

istotnym

czynnikiem

jest mniej lub

bardziej otwarta

dyskusja dotyczca kwestii seksualnych. Ten rejon, kiedy tak

nieokrelony, sta si teraz przedmiotem naukowego, a take szerszego
zainteresowania. Mona publicznie wypowiada si i sucha o spra-

wach, ktre wczeniej byyby nie do pomylenia. Dua liczba ludzi

nauczya si swobodniejszego i uczciwszego mylenia oraz zdaa sobie
spraw z tego, jak wane s te kwestie. Dyskusja na tematy seksualne
jest w pewnym sensie tylko zacztkiem znacznie gbszego problemu,
czyli kwestii psychicznego zwizku pomidzy pciami. Wszystkie inne
sprawy w porwnaniu z tym zagadnieniem wydaj si mao istotne i
dopiero tutaj wkraczamy w prawdziw domen kobiet.
Kobieca psychika opiera si na zasadzie erosa, tego, ktry wie i
rozwizuje, a zasad rzdzc przypisan mczynie od czasw
staroytnych jest logos. Ide erosa mona w dzisiejszej terminologii
okreli jako psychiczn relatywno, a logosu jako zainteresowanie
obiektywne. Przecitny czowiek uwaa, i mio w swym prawdziwym
znaczeniu zbiena jest z instytucj maestwa, a to, co zdarza si
poza maestwem to jedynie cudzostwo lub platoniczna" przyja.
Dla kobiety maestwo w ogle nie jest instytucj, lecz zwizkiem
miosnym, w to przynajmniej chciaaby wierzy. (Poniewa jej eros nie
jest naiwny, lecz przemieszany z innymi motywami, do ktrych si nie
przyznaje - jak na przykad maestwo jako drabina do pozycji
spoecznej itd. - zasady tej nie mona zastosowa w znaczeniu
dosownym).

Maestwo

dla

kobiety

jest

jedynym

zwizkiem.

Wytrzymuje to tym atwiej, nie umierajc z nudw, e ma dzieci lub

bliskich krewnych, z ktrymi jest w tak samo zayych stosunkach, jak
ze swoim mem. Fakt, i nie ma ona z nimi ukadw seksualnych nie
ma adnego znaczenia, gdy dla niej zwizek seksualny nie jest a tak
istotny jak zwizek psychiczny. Wystarczy, e razem ze swoim mem
wierzy, i ich zwizek jest wyjtkowy i jedyny. Jeeli zdarzy si tak, e
mczyzna bdzie osobowoci pochaniajc", to bdzie dusi si w
tej wycznoci, szczeglnie wwczas, gdy nie zauway, e wyczno

jego ony jest tylko pobonym oszustwem. W rzeczywistoci jest ona

podzielona midzy dzieci oraz tak wielu czonkw rodziny, jak to tylko
moliwe i w ten sposb utrzymuje wiele bliskich zwizkw. Gdyby jej
m mia rwnie wiele przyjani z innymi ludmi, to byaby wcieka z
zazdroci. Wikszo mczyzn jest jednak zalepiona erotycznie i
popenia niewybaczalny bd pomieszania erosa z seksem. Mczyzna
uwaa, e posiad kobiet, jeeli zdoby j pod wzgldem seksualnym.
Nic bardziej mylnego, gdy dla kobiety zwizek uczuciowy erosa jest
jedynym prawdziwym i decydujcym zwizkiem. Dla niej maestwo
to zwizek, ktremu towarzyszy seks. Poniewa seks jest grony z
powodu konsekwencji, jakie ze sob niesie, korzystniej jest go
kontrolowa. Kiedy jednak staje si mniej niebezpieczny, robi si te
mniej istotny i wtedy na pierwszy plan wysuwa si problem zwizku.
I tutaj wanie kobieta napotyka najwiksze trudnoci ze swoim
mem, gdy kwestia zwizku graniczy z rejonem, ktry jest dla niego
mroczny i bolesny. Moe stawi czoa temu problemowi tylko wwczas,
gdy kobieta ponosi ciar cierpienia, to znaczy, gdy mczyzna jest
osobowoci pochonit", czyli innymi sowy, gdy kobieta wyobraa
sobie siebie w zwizku z innym mczyzn, co w konsekwencji
doprowadza do jej wewntrznego poczucia oddzielnoci. Wwczas to
ona ma bolesny problem, a mczyzna nie jest zmuszony widzie
swojego problemu, co jest dla niego wielk ulg. W tej sytuacji
zachowuje si on jak zodziej, ktry niezasuenie znalaz si w pozycji
godnej pozazdroszczenia, gdy ubieg go inny zodziej, ktrego zapaa
policja. Nagle staje si on powaanym, bezstronnym widzem. W kadej
innej sytuacji dyskusja na temat osobistych zwizkw jest dla
mczyzny bolesna i nudna, tak samo, jak dla jego ony nudne byoby
analizowanie jej wedug Krytyki czystego rozumu. Dla niego eros jest

krain cieni, ktra wizi go w jego eskiej niewiadomoci, w czym

psychicznym", a dla niej logos jest miertelnie nudnym rodzajem
sofistyki, o ile tak naprawd jej to nie odstrcza i nie przeraa.
Podobnie jak kobieta pod koniec dziewitnastego wieku przyznaa
si do mskoci, zajmujc swoje miejsce jako niezaleny element
spoecznego wiata, tak mczyzna niechtnie przyzna si do swojej
eskoci i stworzy now psychologi zoonych zjawisk, ktrej
pocztkiem jest seksualna psychologia Freuda. Ile ta psychologia
zawdzicza bezporedniemu wpywowi kobiet - gabinety psychiatrw
pene s kobiet - to temat na gruby tom. Nie mwi tu o psychologii
analitycznej,

lecz

pocztkach

psychopatologii

ogle.

Bez

porwnania najwiksza liczba klasycznych" przypadkw to kobiety,

ktre by moe niewiadomie bardzo staray si, by stworzy sw
psychologi w bardziej dramatyczny sposb i przedstawi wiatu cay
problem psychicznego zwizku. Kobiety takie, jak: Frau Hauffe, Helen
Smith i panna Beauchamp zapewniy sobie niemiertelno podobn
do niemiertelnoci poczciwego ludu, ktrego cudowne lekarstwa
przyniosy saw i dobrobyt cudotwrczemu miejscu.
Zadziwiajco duy procent tego materiau pochodzi od kobiet. Nie
jest to tak istotne, jak mogoby si wydawa, gdy kobiety s znacznie
bardziej psychiczne" od mczyzn. Mczyzna zazwyczaj zadowala si
sam logik". Wszystko to, co psychiczne", niewiadome" itd. budzi
w nim odraz, uwaa to za niejasne, mgliste i chorobliwe. Interesuj go
sprawy, fakty, a nie uczucia i marzenia, ktre si wok nich gromadz
albo nie maj z nimi nic wsplnego. Dla kobiety waniejsze s odczucia
mczyzny dotyczce okrelonej sprawy ni sama sprawa. Wszystkie
kwestie bdce dla mczyzny tylko bahym balastem s dla niej
znaczce. I dlatego jest faktem zupenie naturalnym, i wanie kobieta

jest bezporednim wyrazicielem psychologii i wzbogaca jej treci. W

kobiecie mona dostrzec wiele jasno okrelonych spraw, ktre u
mczyzny s jedynie procesami odbywajcymi si w cieniu, w tle i
ktrych istnienia nie chce przyzna. W przeciwiestwie jednak do
obiektywnej dyskusji i weryfikacji faktw, ludzki zwizek prowadzi do
wiata psychiki, do tej sfery przejciowej pomidzy zmysami a
duchem, ktra zawiera co z obu, a jednak nie traci nic ze swego
unikalnego charakteru.
T sfer musi poznawa mczyzna, jeeli chce spotka kobiet w
poowie drogi. Okolicznoci zmusiy j do przyjcia pewnej iloci cech
mskich po to, by nie pozostaa winiem przestarzaej, czysto
instynktownej eskoci, zagubiona i samotna w wiecie mczyzn.
Zatem i mczyzna bdzie zmuszony do rozwinicia swojej eskiej
strony, by otworzy oczy na psychik i na erosa. Jest to zadanie,
ktrego nie uniknie, chyba e woli wlec si za kobiet w beznadziejnie
chopicy sposb, wielbic j z daleka, lecz zawsze z zagroeniem, e
schowa go w swej kieszeni.
Tych, ktrzy kochaj msko lub esko per se zadowala
tradycyjne redniowieczne maestwo, ktre jako instytucja zasuguje
na pochwa, jest wyprbowana i uyteczna. Jednak dzisiejszemu
czowiekowi jest niezwykle trudno do niej powrci, a dla wielu jest to
po prostu niemoliwe, poniewa maestwo tego rodzaju moe istnie
tylko

wwczas,

gdy

odetnie

si

od

wszystkich

wspczesnych

problemw. Niewtpliwie wielu Rzymian potrafio zamkn oczy na

problemy niewolnikw, na chrzecijastwo i spdza cae dni w
bardziej lub mniej przyjemnej niewiadomoci. Mogli tak postpowa,
gdy nie mieli zwizku z teraniejszoci, lecz jedynie z przeszoci.
Wszyscy ci, dla ktrych maestwo nie niesie ze sob adnych pro-

blemw nie yj w teraniejszoci i kt powie, e nie s bogosawieni!

Wspczesny

czowiek

wie,

maestwo

to

nazbyt

wiele

problemw. Syszaem ostatnio, jak niemiecki uczony wykrzykn

przed

widowni

liczc

kilkaset

osb:

Nasze

maestwa

maestwami fikcyjnymi!" Podziwiaem jego odwag i szczero.

Zazwyczaj nie wyraamy si w sposb tak bezporedni, ostronie
udzielamy rad, co naleaoby w tej kwestii zrobi, by nie poszarga
ideau. Dla wspczesnej kobiety - mczyni powinni o tym pamita redniowieczne maestwo nie jest ju ideaem. To prawda, e kobieta
nie wyraa gono swoich wtpliwoci i ukrywa swj bunt; jedna,
poniewa jest matk i byoby jej bardzo niewygodnie, gdyby drzwi do
sejfu nie byy hermetycznie zapiecztowane, inna, poniewa jest
pann, a do tego zbyt cnotliw, by uczciwie spojrze na wasne
skonnoci. W kadym razie ta nowo zdobyta msko uniemoliwia
kadej z nich wiar w maestwo w tradycyjnej formie (On bdzie
twoim panem"). Msko oznacza, i czowiek wie, czego chce i robi to,
co jest konieczne, by to osign. Kiedy nauczymy si ju tej lekcji,
oczywisty jest fakt, e nie mona jej zapomnie, nie wyrzdzajc sobie
ogromnej psychicznej szkody. Niezaleno i umiejtno krytycznej
oceny, jakie zdobywa kobieta dziki tej wiedzy s wartociami
pozytywnymi i jako takie je odbiera. Nie potrafi si z nimi rozsta. To
samo dotyczy mczyzny, ktry z ogromnym wysikiem zdobywa
niezbdny eski wgld w swoj psychik, czsto kosztem wielu
cierpie. Nigdy ju nie pozwoli, by to odeszo, gdy doskonale zdaje
sobie spraw ze znaczenia tego, co zdoby.
Na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e taki mczyzna i taka
kobieta bd tworzyli doskonae maestwo". W rzeczywistoci tak si
nie dzieje; wprost przeciwnie, natychmiast zaczyna si konflikt. To,

czego pragnie kobieta w swojej nowo odnalezionej pewnoci siebie

wcale nie jest dla mczyzny przyjemne, a jego uczucia, ktre wanie
w sobie odkry, dalekie s od tego, by odpowiaday kobiecie. To, co
oboje w sobie odkrywaj nie jest cnot ani adn istotn wartoci;
jest to co stosunkowo gorszego i mogoby waciwie by potpione,
gdyby byo rozumiane jako wynik osobistego wyboru lub nastroju. I
tak si wanie zazwyczaj

dzieje.

Msko kobiety

i esko

mczyzny s gorsze i szkoda, e pena warto ich osobowoci

skaona jest przez co mniej wartociowego. Z drugiej jednak strony,
cie naley do caoci osobowoci: silny mczyzna musi mie swoje
saboci, w pewnych sprawach mdry mczyzna musi by gupi, gdy
w przeciwnym razie jest zbyt dobry, by by prawdziwym i zaczyna
przybiera pozy oraz blefowa. Czy stara prawda nie gosi, e kobieta
kocha saboci silnego mczyzny bardziej ni jego si i gupot
mdrego mczyzny bardziej ni jego mdro? Jej mio pragnie
caego mczyzny, nie tylko mskoci, lecz rwnie jej zaprzeczenia.
Mio kobiety nie jest sentymentem, jak u mczyzny, lecz wol, ktra
czasami jest przeraajco niesentymentalna i moe zmusi j do
powicania si. Mczyzna, ktry jest kochany nie ucieka od swojej
gorszej strony, gdy bdzie reagowa na rzeczywisto jej mioci swoj
rzeczywistoci. Ta rzeczywisto nie jest pozorem, lecz wiernym
odbiciem wiecznej ludzkiej natury, ktra czy ze sob ca ludzko,
odbiciem wyyn i gbi ludzkiego ycia, ktre jest wsplne dla
wszystkich. W tej rzeczywistoci nie jestemy odrbnymi osobami
[persona, czyli osoba oznacza mask), lecz wiadomi jestemy naszych
wsplnych

ludzkich

wizw.

Tutaj

odrzucam

odrbno

mojej

osobowoci spoecznej lub innej i dochodz do problemw dnia

dzisiejszego,

problemw,

ktre

nie

wyrastaj

ze

mnie,

albo

przynajmniej tak mi si wydaje. Nie mog ju duej zaprzecza, e one

nie istniej, czuj i wiem, e sam jestem jednym z nich, a te, ktre
poruszaj wielu innych, poruszaj i mnie. W naszej sile jestemy
niezaleni i odrbni, jestemy panami swego losu. W sabociach
jestemy uzalenieni i zwizani, niechtnie stajemy si instrumentami
losu, gdy tu nie liczy si wola jednostki, lecz wola gatunku.
Dziki wzajemnej asymilacji pcie zdobyy: poczucie niszoci, gdy
spojrze na to z dwuwymiarowego, osobistego wiata pozorw oraz
niemoralne pretensje, jeli uzna je za osobiste dania. Jednak w
najprawdziwszym znaczeniu ycia i spoeczestwa udao im si
pokona osobist izolacj i egoistyczn powcigliwo tak, e mog
aktywnie uczestniczy w rozwizywaniu dzisiejszych problemw. Jeeli
wic dzisiejsza kobieta wiadomie lub niewiadomie rozlunia spjno
maeskich

wizw

poprzez

swoj

duchow

lub

ekonomiczn

niezaleno, to nie jest to wyrazem jej osobistej woli, lecz woli

gatunku, ktry czyni z niej, z indywidualnej kobiety, swoje narzdzie.
Instytucja maestwa jest tak wartociowa zarwno pod wzgldem
spoecznym, jak i moralnym - ludzie religijni uwaaj j nawet za
sakrament - e zrozumiay jest fakt, i kade jej osabienie bdzie
odczuwane jako niepodane, a nawet skandaliczne. Ludzka niedoskonao jest zawsze dysonansem w harmonii naszych ideaw.
Niestety, nikt nie yje w wiecie swoich pragnie, lecz w wiecie
realnym, gdzie ciera si dobro i zo, wzajemnie si niszczc, gdzie nie
mona tworzy czy budowa, nie brudzc sobie rk. Kiedy sprawy
przybior naprawd zy obrt zawsze znajdzie si kto, kto zapewni nas
z ogromn aprobat, e waciwie nic si nie stao i wszystko jest w
porzdku. Powtarzam zatem, ten. kto tak yje i myli, nie uczestniczy
w

teraniejszoci.

Jeeli

krytycznie

przyjrzymy

si

jakiemu

maestwu, odkryjemy - z wyjtkiem wypadku, gdy dotkliwy napr

okolicznoci

cakowicie

wyeliminowa

wszystkie

oznaki

psychologicznych" kopotw - symptomy jego osabienia i skrytego

wyniszczenia,

maeskie

kopoty",

poczynajc

od

nieznonych

nastrojw do nerwicy i maeskich zdrad. Niestety, nie moemy

naladowa tych, ktrzy wytrzymuj wasn niewiadomo; ich
przykad nie jest do zaraliwy, by skoni bardziej wiadomych ludzi
do ponownego zejcia na poziom czystej niewiadomoci.
Jeeli chodzi o tych, ktrzy - a jest ich wielu - nie czuj si
zobowizani do ycia w teraniejszoci, to niezmiernie wane jest, by
wierzyli w idea maestwa i mocno si go trzymali. Nie uzyskaj nic,
jeeli ich cenny idea ulegnie zniszczeniu i nie zostanie czym
zastpiony. I dlatego nawet kobiety wahaj si, niezalenie od tego, czy
s zamne czy nie, przed otwartym opowiedzeniem si za buntem. Ale
przynajmniej nie id za przykadem owej dobrze znanej autorki, ktra
prbujc wielu rnorodnych dowiadcze skoczya w bezpiecznej
przystani matrymonialnej, gdzie maestwo okazao si najlepszym
rozwizaniem, a wszyscy ci, ktrzy tego nie osignli mog duma nad
swoimi

bdami

reszt

ywota

spdzi

na

witobliwych

wyrzeczeniach. Dla wspczesnej kobiety maestwo nie jest takie

proste. Jej m moe co na ten temat powiedzie.
Tak dugo, jak bd istnie uprawomocnione paragrafy, ktre
dokadnie okrelaj, czym jest cudzostwo, tak dugo kobiety bd
musiay mczy si ze swymi wtpliwociami. Czy nasi prawodawcy
rzeczywicie wiedz, czym jest cudzostwo"? Czy ich definicja
cudzostwa

jest

ostatecznym

ucielenieniem

prawdy?

psychologicznego punktu widzenia dla kobiety liczy si jedynie

wstrtna fuszerka, jak i caa reszta wymylona przez mczyzn po to,

by zdefiniowa mio. Dla kobiety mio nie ma nic wsplnego ze

zym maeskim prowadzeniem si", pozamaeskimi stosunkami",
oszustwem ma", ani te z innymi spord mniej pikantnych
sformuowa wymylonych przez erotycznie zalepiony mskim intelekt, ktremu wtruje zacietrzewiony demon w kobiecie. Wycznie
czowiek,

ktry

cakowicie

wierzy

nietykalno

tradycyjnego

maestwa moe dopuszcza si takiego pogwacenia dobrego smaku

podobnie, jak tylko wierzcy w Boga moe naprawd bluni. Ten, kto
wtpi w maestwo, nie ma prawa go narusza; dla niego prawna
definicja nie ma znaczenia, poniewa podobnie, jak w. Pawe, czuje si
ponad prawem, na wyszej paszczynie mioci. Poniewa jednak
wyznawcy prawa tak czsto je przekraczaj, niezalenie od tego, czy z
gupoty, z pokusy czy te z czystej zoliwoci, to wspczesna kobieta
zaczyna zastanawia si, czy i ona sama take nie naley do tej
kategorii. Z tradycyjnego punktu widzenia naley i musi zda sobie z
tego spraw po to, by zniszczy boka powszechnego szacunku. By
szanowanym", jak mwi samo sowo, to pozwoli, by nas widziano;
szanowana osoba to taka, ktra spenia powszechne oczekiwania,
ktra nosi idealn mask, czyli w skrcie, oszust. Dobre maniery" nie
s oszustwem, lecz gdy powszechny szacunek tumi psychik, istot
czowieka, ktr da mu Bg, wwczas czowiek staje si tym, co
Chrystus nazwa pobielanym grobem.
Wspczesna kobieta uwiadomia sobie niezaprzeczalny fakt, e
tylko w stanie mioci moe osign to, co w niej najwysze i
najlepsze. Ta wiedza prowadzi j do nastpnej prawdy, e mio stoi
ponad prawem. Poczucie, i jest si powszechnie szanowan osob
staje si przyczyn buntu i kobieta zaczyna t reakcj utosamia z
opini publiczn. To nie byoby jeszcze takie ze. Gorszy jest fakt, e

opinia publiczna pynie w jej krwi. Przychodzi do niej jak gos

wewntrzny, jak pewnego rodzaju sumienie i to jest sia, ktra j
wstrzymuje. Nie zdaje sobie sprawy, e mio, czyli to, co najbardziej
osobiste i najcenniejsze moe doprowadzi j do konfliktu z histori.
To wydawaoby si jej najbardziej nieoczekiwan i absurdaln spraw.
Lecz kt, jeeli ju o tym mwimy, w peni uwiadomi sobie, e
historia nie znajduje si w grubych ksigach, lecz pynie w naszej
krwi?
Tak dugo, jak kobieta yje yciem przeszoci, tak dugo nie
wchodzi w konflikt z histori. Gdy tylko troch zboczy, moe nawet w
niewielkim stopniu, z kulturowego nurtu dominujcego w przeszoci,
dowiadcza penego ciaru historycznej inercji i ten nieoczekiwany
szok moe jej fatalnie zaszkodzi. Jej wahanie i wtpliwoci s
zrozumiae, bo jeeli podda si prawu mioci, odkryje, e znalaza si
nie tylko w bardzo nieprzyjemnej i podejrzanej sytuacji, ktra obfituje
we wszelkiego rodzaju lubieno i zepsucie, ale e uwiziona zostaa
pomidzy dwoma uniwersalnymi siami: historyczn inercj i bosk
potrzeb tworzenia.
Kt moe zatem wini j za wahanie? Czy wikszo mczyzn nie
woli raczej spocz na laurach ni wdawa si w beznadziejny konflikt
dotyczcy pytania, czy powinni tworzy histori czy te nie? W kocu
sprowadza si to do nastpujcej kwestii: czy jestemy gotowi zerwa z
tradycj, by niehistorycznymi" po to, by tworzy histori, czy nie?
Nikt, kto nie chce ryzykowa wszystkiego, eksperymentowa wasnym
yciem do samego koca i zawiadcza, e jego ycie nie jest
kontynuacj przeszoci, lecz nowym pocztkiem, nie moe tworzy
historii. Czyst kontynuacj mona pozostawi zwierztom, lecz
tworzenie kultury i cywilizacji jest przywilejem czowieka, jest jedyn

spraw, ktr moe si poszczyci, gdy stawia go ona ponad

zwierzciem.
Dzisiejsza kobieta jest bez wtpienia gboko zaangaowana w ten
problem. Wyraa jedn z tendencji kulturowych naszych czasw:
potrzeb, by y peniejszym yciem, tsknot za znaczeniem i
spenieniem, rosnc niech do bezsensownej jednostronnoci, do
niewiadomego

instynktu

lepej

przypadkowoci.

Psychika

wspczesnego Europejczyka nie zapomniaa lekcji ostatniej wojny,

niezalenie od tego, jak daleko zostaa wypdzona z jego wiadomoci.
Kobiety s coraz bardziej wiadome faktu, e tylko mio moe im da
pene ycie, podobnie jak i mczyni zaczynaj przeczuwa, e tylko
duch moe yciu nada najwysz warto. Oboje szukaj zwizku
psychicznego, gdy mio potrzebuje ducha, a duch mioci dla spenienia si.
Dzisiaj kobiety czuj, e w maestwie nie znajd prawdziwego
poczucia bezpieczestwa, bo c znaczy wierno ma, gdy ona wie,
e jego uczucia oraz myli biegn do innych i e jest on zbyt
wyrachowany i tchrzliwy, by za nimi pody? C znaczy jej wasna
wierno, gdy wie, e uywa jej, by wykorzysta swoje legalne prawo do
posiadania i e wypacza wasn dusz? Ma przeczucie istnienia
wyszej wiernoci wobec ducha i mioci ponad ludzk saboci i
niedoskonaoci. Moe wreszcie odkryje, e to, co wydaje si saboci
i niedoskonaoci, bolesn przeszkod lub alarmujc dewiacj
naley interpretowa zgodnie z ich podwjn natur. Jeeli czowiek
odrzuci sw wyjtkowo, to kroczy wprost do najniszego poziomu
ludzkiego i ostatecznie koczy w bagnie niewiadomoci. Jeeli bdzie
si swej odrbnoci mocno trzyma, to po raz pierwszy dowiadczy
znaczenia osobowoci, zakadajc jednak, e rwnoczenie potrafi zej

poniej siebie w niezrnicowane warstwy duszy zbiorowej. C innego

moe go uwolni od wewntrznej izolacji jego osobowociowego
zrnicowania? Jake inaczej miaby zbudowa psychiczny most z
reszt ludzkoci? Czowiek stojcy na podwyszeniu i rozdajcy swoje
dobra biednym jest od ludzi oddzielony wielkoci swojej cnoty, i im
bardziej zapomina o sobie i powica si dla innych, tym bardziej jest
wewntrznie wobec nich wyobcowany.
Sowo ludzki" brzmi bardzo piknie, lecz rozumiane poprawnie nie
oznacza niczego szczeglnie piknego czy cnotliwego, lecz po prostu
zwyczajn przecitno. Jest to krok, ktrego nie mg zrobi
Zaratustra,

krok

ku

Najbrzydszemu

Czowiekowi",

ktry

jest

prawdziwym czowiekiem. Nasz opr i strach przed podjciem tego

kroku pokazuj, jak wielkie jest przyciganie i kuszca moc naszej
gbi. Odcicie si od niej nie jest adnym rozwizaniem, jest to jedynie
udawanie, zasadnicze niezrozumienie jej znaczenia i wartoci. Bo
gdzie znajdziemy wysoko bez gbokoci i skd wzi wiato, ktre
nie rzuca cienia? Nie ma dobra, ktre nie posiadaoby jako swego
przeciwiestwa za. aden czowiek nie moe zosta wybawiony od
grzechu, ktrego nie popeni", mwi Karpokrates. Jest to Istotne
powiedzenie dla tych, ktrzy chc zrozumie i znakomita okazja dla
tych wszystkich, ktrzy wol wyciga faszywe wnioski. To, co
znajduje si gboko na dnie nie jest jedynie usprawiedliwieniem
przyjemnoci, lecz czym, czego si boimy, poniewa domaga si
odegrania swojej roli w yciu bardziej wiadomego i penego czowieka.
To, co tu mwi nie jest przeznaczone dla modych ludzi - tego
wanie nie powinni wiedzie - lecz dla dojrzalszego czowieka, ktrego
wiadomo zostaa poszerzona przez dowiadczenie yciowe. Nikt nie
moe rozpoczyna od teraniejszoci, musi w ni wrasta, gdy bez

przeszoci nie bdzie teraniejszoci. Mody czowiek jeszcze nie

przyswoi

sobie

przeszoci

dlatego

nie

posiada

rwnie

teraniejszoci. Nie tworzy kultury, po prostu yje. Tworzenie kultury

jest przywilejem i obowizkiem dojrzalszych ludzi, ktrzy przeyli ju
poow swego ycia.
Psychika

Europejczyka zostaa

rozszarpana na

strzpy przez

piekielne barbarzystwo wojny. Podczas gdy mczyzna zaczyna

naprawia szkody zewntrzne, kobieta - niewiadomie jak zwykle zabiera si do leczenia ran wewntrznych i do tego potrzebuje jako
najwaniejszego instrumentu zwizku psychicznego. Okazuje si, e
wanie

wyczno

redniowiecznego

maestwa

stanowi

tutaj

najwiksz przeszkod, gdy zwizek w takim maestwie jest

zbyteczny. Zwizek jest moliwy tylko wwczas, gdy istnieje psychiczny
dystans pomidzy ludmi, podobnie jak moralno zakada wolno. Z
tego powodu niewiadoma dno w kobiecie stara si rozluni
struktur maestwa, lecz nie po to, by je wraz z rodzin zniszczy.
Byoby to nie tylko niemoralnym, ale rwnie cakowicie patologicznym
naduyciem wasnej mocy Gdybymy chcieli opisa niezliczon ilo
sposobw, w ktry osiga si ten cel. musielibymy powici kilka
tomw na wszystkie przypadki. Kobieta, podobnie jak natura dziaa
porednio, nie nazywajc swego celu. Na wszystko, co jej nie zadowala
reaguje rozmylnie: nastrojami, wybuchami afektw, opinii i dziaa,
ktre wszystkie maj na wzgldzie ten sam cel, a ich oczywista
bezsensowno, zoliwo i okrutna bezwzgldno s niesamowicie
wyczerpujce dla mczyzny, ktry nie dostrzega erosa.
Porednia metoda dziaania kobiety jest niebezpieczna, gdy moe
ona z rozpaczy pj na kompromis, jeeli chodzi o cel. Dlatego kobieta
tskni za poszerzeniem pola wiadomoci, ktre umoliwioby jej

nazwanie celu i nadanie mu znaczenia, a take pozwolioby jej unikn

lepych instynktw natury. W kadym innym wieku panujca religia
pokazaaby jej, gdzie szuka celu ostatecznego, lecz dzisiejsza religia
cofa si do redniowiecza, do niszczcego dusz braku powiza, z
ktrego wynikaj wszystkie okruciestwa wojny. Zbyt du cz
duszy zarezerwowano dla Boga, zbyt ma dla czowieka. Lecz Bg sam
nie moe rozkwita, jeeli dusza czowieka jest wygodzona. Kobieca
psychika reaguje na ten gd, gdy zada niem erosa jest czy to, co
logos rozczy. Przed dzisiejsz kobiet stoi ogromne kulturowe
zadanie, by moe bdzie to pocztek nowej ery.

Przypisy
1. W cigu trzydziestu lat, ktre upyny od czasu napisania tego eseju znaczenie
Wschodu" zmienio si i przyjo w duej mierze form Rosyjskiego Imperium",
ktre rozciga si a do centralnych Niemiec, lecz nie stracio nic ze swego
azjatyckiego charakteru. (Jest to przypis autora do wydania powyszego eseju z
1959 roku).

Udwign wasne szczcie, Zuzanna Ginczanka, s. 168, fotografii 19.

Katastroficzne przeczucia Ginczanki

nie dotycz jedynie jej samej,
uzyskuj wymiar powszechny w
wierszu
Agonia, zapowiadajcym
zagad Europy. Wobec takiej wizji
przyszoci poetka skupia si na
czasie teraniejszym, na tym, co jest
bezporednio
dostpne.
Odbiera
wiat poprzez zmysy (Fizjologia).
Zwraca
si w
stron
natury,
stanowicej jedyny prawdziwy i
poznawalny wymiar rzeczywistoci,
nie skaony konwencj.
(ze wstpu Izoldy Kiec)

Ja tu jestem, Bolesaw Kuniak, s. 171, fotografii 13.

Przepynicie
wasnego
ciaa,
pokonanie
oceanu
lodowatego
oznacza zwycistwo, oznacza powrt
do ciepego kraju nienarodzonych
dzieci [Ocean lodowaty), kolejny
krok wzwy, ku trascendencji. Dusza
ludzka jest ptakiem i ptakiem
pragnie by czowiek. Dlatego wznosi
do nieba klucze rk, dy do
rozpostarcia skrzyde (Ja tu Jestem),
a jego ziemska wdrwka to lot
przez
ycie.
Lot,
ktremu
towarzyszy wieczna nadzieja.
(ze wstpu Izoldy Kiec)

Wydawnictwo BRAMA - Ksinica Wczgw i Uczonych (60-288 Pozna,

ul. Kirchholmska 5. tel/fax 67-34-08) prowadzi sprzeda wysykow
prezentowanych ksiek po cenach hurtowych, za zaliczeniem pocztowym.

Rozmowy z wiecznoci, Robert Tempie, tom 1 Dziejw Gnozy", s.

250, 21 fotografii i 36 rysunkw, bibliografia oraz indeks.

Czowiek od wiekw pyta o swoj

przyszo, z tych pyta zrodziy si
korzenie naszej kultury i cywilizacji. W
pierwszym tomie Dziejw Gnozy" R.
Tempie podj si rozwikania tajemnic
funkcjonowania wyroczni staroytnych
Grekw, Etruskw i Chiczykw. Ksika ta stara si wnikn w sekretne
uzyskiwanie informacji o przyszoci
ludzi
i
nardw.
Sawa
greckiej
instytucji sybilli (wieszczej kapanki)
przetrwaa
do
naszych
czasw,
natomiast wrenie z wntrznoci
ulego
prawie
cakowitemu
zapomnieniu.
Praca
badawcza
dotyczca
tych
problemw
ma
charakter
unikalny.
W
kolejnym
rozdziale
Roz mw
z
wiecznoci
moemy zapozna si z pierwszym w
jzyku
polskim
solidnym
opracowaniem chiskiej wyroczni IChlng.
Ostatni
rozdzia
dotyczy
zjawiska pkni heksagonalnych,
ktre
ilustruj
okrelone
prawa
kosmiczne.

Taje mnica Syriusza. Robert Tempie, cz I i II tomu II Dziejw Gnozy",

s. 260 i 230. 21 fotografii i 42 rysunki, bibliografia oraz indeks.

Taje mnica Syriusza jest ksik,

obok ktrej aden wraliwy i mylcy
czowiek nie moe przej obojtnie.
Zadaje ona pytania o pocztki ziemskiej cywilizacji. Odpowied jest dla
wielu szokujca, gdy okazuje si, e
nasz kultur zaoyy inteligentne
istoty z systemu Syriusza. Ksika ta
po raz pierwszy w sposb naukowy
udowadnia istnienie obcych cywilizacji
poza Ziemi. Punktem wyjcia dla
Roberta
Tempie
jest
gnoza
afrykaskiego plemienia Dogonw.
ktre
a
do
naszych
czasw
przechowywao
sw
wiedz
w
tajemnicy. Nastpnie autor omawia
archeologiczne wykopaliska jzykowe
(mity. podania, teksty historyczne).
Pozostawia czytelnika w niepokojcym
oczekiwaniu na ponowne przybycie
istot
spoza
naszego
ukadu
planetarnego.

Kaftan bezpieczestwa (Wczga wrd gwiazd), Jack London, tom

III Dziejw Gnozy", s. 270.

Dla wielu J. London jest jeszcze

ciepym wspomnieniem z modoci.
Pasja, z jak opisuje zmagania si
czowieka z przeciwnociami losu
wskazuje na autora obdarzonego
rozleg perspektvwa duchow. Kaftan
bezpiec zestwa" jest ksik o
reinkarnacji i tsknocie do
wolno Mao jest ksiek, o ktrych
mona by powiedzie, e s duchowe.
Kaftan
bezpieczestwa"
jest
przykadem
wrcz
religijnego
uwielbienia ducha. A poniewa duch z
definicji jest jedni przeciwiestw,
karty tej ksiki przesiknite s take
umiowaniem ycia, i waciwie wielu
ywotw, ktre kady z nas ju przey
albo ktre na nas czekaj. Jack
London t, zupenie nie znan w
Polsce, najwybitniejsz ze swoich
ksiek rzuci wyzwanie strachowi i
mierci. Perspektywa, z jakiej opisuje
dramatyczne losy Darrella Standinga,
to
perspektywa
zmysowej
niemiertelnoci.

**
Wydawnictwo BRAMA - Ksinica Wczgw i Uczonych (60-288 Pozna,
ul. Kirchholmska 5, tel/fax 67-34-08) prowadzi sprzeda wysykow
prezentowanych ksiek po cenach hurtowych, za zaliczeniem pocztowym.