Professional Documents
Culture Documents
DOMERACKI Piotr - Topos Samotności W Filozofii Mistycznej
DOMERACKI Piotr - Topos Samotności W Filozofii Mistycznej
65
PIOTR DOMERACKI
Zakad Filozofii Moralnej i Bioetyki
Instytut Filozofii UMK w Toruniu
66
PIOTR DOMERACKI
67
68
PIOTR DOMERACKI
a nawet w pewnym sensie na siebie skazane. Na poziomie semantycznym, w aspekcie etymologii sw, co przedziwne, na co rwnie zwraca uwag Albert (Albert
2002: 6), nie tylko termin filozofia oraz to, co on oznacza, ale rwnie termin
mistyka wraz z ide, ktra z nim si czy, maj wsplny rodowd grecki4. Co
ciekawe, nawet Nietzsche, ktrego najprawdopodobniej nikt by o to nie posdza,
ywi gbokie przekonanie, i waciwym celem wszelkiego filozofowania jest intuitio mystica5. Albert w peni podziela to przekonanie, kongenialnie z Nietzschem,
Jaegerem i Bergsonem, upatrujc rde mylenia w kategoriach mistycznych ju
w najstarszej powszechnie znanej doktrynie filozoficznej Talesa z Miletu (Albert
2002: 612; Jaeger 2007: 5256; Jaeger 1953: 114; Bergson 2007: 218220; Lavelle 1967: 42).
69
MISTYKA SAMOTNOCI
Mistyka zblia si do filozofii poprzez contemplatio6 mylny, bezporedni, jakoby naoczny, wysoce abstrakcyjny ogld, a zatem intuitio bd visio jak to okrela w. Grzegorz Wielki (Gwiazda 2001) tego, co z grecka okrelone zostao jako
mistyka milczca tajemnica. Zatem mistyka, podobnie jak filozofia, spenia si
w meditatio (aktach medytacji), to jest rozmylaniu, namylaniu si, rozwaaniu,
ktre zarazem jest zgodnie z acisk etymologi sowa przygotowywaniem si,
wiczeniem, a wic greckim askzis (ascez). Poczenie mistyki i filozofii w projekcie mistyki filozoficznej tudzie filozofii mistycznej funkcjonuje zasadniczo
w orbicie tych wanie poj: kontemplacji, intuicji, medytacji oraz ascezy7. Jednak
wszystkie one s zaledwie wyrazami, poprzez ktre mistyka (nastrojenie, nastawienie i dziaanie o charakterze mistycznym) zdolna jest dopiero wypowiedzie swoj
tre. Gdyby mistyka ograniczaa si li tylko do medytacji, trudno byoby j odrni na przykad od poetyckiej zadumy. Byaby to tylko jeszcze jedna, inna co prawda, ale jednak wci nadal okrelona forma poznania dyskursywnego.
Z drugiej wszake strony, wbrew potocznemu mniemaniu wspartemu na myleniu stereotypowym, mistyka nie jest tosama ani nie redukuje si w swoich wyrazach do aktw ekstazy, jakkolwiek one, istotnie, jej towarzysz. Jak powiada Bergson: dusza wielkiego mistyka nie zatrzymuje si na ekstazie (Bergson 2007: 229).
Aby narzdzia, ktre pozostaj na usugach mistyki, to jest kontemplacja, intuicja,
medytacja oraz asceza mogy zosta (czy z powodzeniem, tego nigdy z gry nie da
si przesdzi) uruchomione w celu bliskiego, bezporedniego, osobistego, kadorazowo indywidualnego co chciabym ju teraz podkreli zetknicia si z tajemnic istnienia, czy to bdzie Heraklitejski kosmiczny rozum, logos immanentny; czy
to bdzie transcendentny Nous Anaksagorasa, czy to bdzie Arystotelesowski Primus Motor; czy to bdzie Elzenbergowska aksjosfera; czy w kocu bdzie to Bg
pojty osobowo lub nieosobowo, jak to czyni teologia apofatyczna; aby wic narzdzia, ktre pozostaj jeli wolno tak rzec na wyposaeniu warsztatu mistycznego, mogy si do czegokolwiek przyda, trzeba spenienia, to znaczy zaistnienia odpowiednich, sprzyjajcych temu warunkw, i to w dwojakim tego sowa znaczeniu:
jako inicjujcej koniecznoci, a take jako naturalnego rodowiska lub raczej staego m i e j s c a (greckie ) wystpowania, ujawniania si, zachodzenia.
Contemplatio po acinie oznacza wanie, w pierwszej kolejnoci, ogldanie, przypatrywanie si, ale dokonywane umysem, przebiegajce w myli; obejmowanie myl, a wic rozwaanie.
7
Zwizek mistyki z ascez znakomicie uchwyci wspominany Bergson w zwizej, acz wymownej formule: Nie ma wtpliwoci, e mistycyzm pociga za sob ascetyzm. Zob. Henri Bergson, Dwa rda moralnoci i religii, dz.cyt., s. 306. Dla odmiany, Mieczysaw Gogacz twierdzi, i
dowiadczenie mistyczne nie jest ascetyk i nie mona go myli z ascetycznym dziaaniem czowieka. Zob. Mieczysaw Gogacz, Filozoficzne aspekty mistyki, dz. cyt., s. 1920. Odmy jednak t kontrowersj na bok, zadowalajc si tymczasem tylko jej zasygnalizowaniem.
6
PIOTR DOMERACKI
70
71
72
PIOTR DOMERACKI
73
lej moralnemu wzrostowi i duchowemu postpowi ludzkiej duszy. A e nie wszyscy potrafi wznie si na tak wysoki poziom; nadto niewielu jest takich, ktrzy
zdolni s znosi rygor samotnoci; do tego jeszcze tylko nieliczni maj ambicj lub/
i umiejtno rozwijania ycia wewntrznego, tote zarwno samotno, a ju nade
wszystko mistyka, ktrej tamta w sposb naturalny towarzyszy, s dla wybranych.
Std bierze si arystokratyczny rys duchowej samotnoci i rzadka dostpno dowiadczenia mistycznego. Mistyka, jak pisa Bergson, wymaga geniuszu mistycznego (Bergson 2007: 309), co jeszcze mocniej i dobitniej podkrela rang samotnoci w filozofii mistycznej.
*
Doniosa warto mistyki, w tym take wydatne miejsce, jakie zajmuje w niej
samotno, znajduj odzwierciedlenie w przepojonej mistyk refleksji Henryka Elzenberga. Zupenie na koniec chciabym si podzieli uwag Elzenberga, w ktrej
ten wskazuje na nieodrodno mistyki od samotnoci oraz samotnoci od mistyki;
ot, Elzenberg powiada: w pewnym sensie m i s t y k a jest po prostu o r g a n i z a c j s a m o t n o c i j e d n o s t k i. Trzeba jednak rozumie wyraz samotno, by
zrozumie co chc przez to powiedzie (Elzenberg 2002: 334).
Mam skromn, ale jak ufam uzasadnion nadziej, e udao mi si na tyle
wyoy, co w filozofii mistycznej rozumie si przez samotno, e uchwycenie tego,
co Elzenberg mia na myli, mwic, e wpewnym sensie mistyka jest po prostu organizacj samotnoci jednostki, nie dostarczy wielu trudnoci.
BIBLIOGRAFIA
Ajdukiewicz Kazimierz, Zagadnienia i kierunki filozofii, Wydawnictwo Antyk, Kty 2003.
Albert Karl, Mystik und Philosophie, St. Augustin 1986.
Albert Karl, Philosophie der Philosophie, St. Augustin 1988.
Albert Karl, Wprowadzenie do filozoficznej mistyki, prze. Jzef Marzcki, Wydawnictwo
Antyk, Kty 2002.
Arystoteles, Metafizyka, prze. Tadeusz elenik, t. 1, RW KUL, Lublin 1998.
Augustyn w., Dialogi filozoficzne. O porzdku, t. 1, prze. Jzef Modrzejewski, Pax, Warszawa 1953.
Augustyn w., Pastwo Boe, prze. W. Kubicki, Wydawnictwo Antyk, Kty 2002.
Bergson Henri, Dwa rda moralnoci i religii, prze. Piotr Kostyo SJ i Krzysztof Skorulski SJ, Wydawnictwo Homini S.C., Krakw 2007.
Bernhart J., Die philosophische Mystik des Mittelalters von ihren antiken Ursprngen bis
zur Renaissance, Mnchen 1922 (przedruk Darmstadt 1967).
74
PIOTR DOMERACKI
STRESZCZENIE
W artykule zwracam uwag na wielorakie, silne i dawne zwizki oraz uwarunkowania filozofii i mistyki. Za Jaegerem i Albertem staram si pokaza, jaki jest rodowd, czym bya pierwotnie
i jak naley pojmowa teologi. Stawiam tez, e mylenie teologiczne wystpuje ju u wczesnych
filozofw przyrody, a nawet jest jego fundamentem. Oznacza to, e teologia ma swoje rdo
w filozofii, a rwnoczenie jest dla niej inspiracj, jak rwnie najwyszym jej przejawem filozofi pierwsz. Na tej podstawie mona przyj, e tak zwana teologia naturalna (racjonalna, filozoficzna) jest, w istocie rzeczy, filozoficzn mistyk. W przedkadanym tekcie pragn upomnie
si i rozwin filozoficzny kontekst tego, co nazywamy mistyk. Zwykle bowiem wskazuje si na
religijne podoe mistycyzmu, zapominajc zupenie o istnieniu filozoficznego. Wrd staych, regularnie si powtarzajcych, niezalenie od czasu, miejsca i twrcy, motyww czy komponentw
filozoficznego dyskursu mistycznego, znajduje si samotno. Z tego powodu nazywam j toposem (miejscem) filozofii mistycznej. Samotno ta bywa okrelana samotnoci wewntrzn, duchow, kontemplacyjn lub wprost mistyczn. W tekcie wskazuj i omawiam miejsce oraz charakterystyk samotnoci ujmowanej w perspektywie filozofii mistycznej. Przyjmuj tez, e samotno jest koniecznym, chocia nie jedynym i nie wystarczajcym, warunkiem mistyki jako takiej,
w tym za dowiadczenia mistycznego. Do podstawowych cech samotnoci mistycznej nale: element zamilknicia oraz momenty separacji (odejcia na pustyni serca spustoszenia wewntrzne-
75
go), ascetycznego wyrzeczenia, wolnoci negatywnej, powrotu do autentycznej egzystencji. Samotno w mistyce posiada warto wychowawcz. Jest trudem, za ktrym kryje si obietnica autentycznej radoci i szczcia, to jest obietnica zjednoczenia z Zasad wiata, Bogiem. Logika mylenia w kategoriach samotnoci mistycznej jest taka: najpierw musi doj do ogoocenia, spustoszenia, obumarcia, unicestwienia wizi, ktre zaporedniczaj kontakt z Bogiem lub ktre czyni go
niemoliwym. Sowem, musi doj do osamotnienia duszy, aby pustkowie, ktrym w wyniku tego
osamotnienia staa si dusza, mg nawiedzi Bg i tylko on.
Sowa kluczowe
Mistyka, filozofia mistyczna, ekstaza, unia mistyczna, teologia (mityczna, polityczna, naturalna,
racjonalna, apofatyczna), samotno (kontemplacyjna, wewntrzna, duchowa, mistyczna),
separacja, milczenie, pustynia, arystokratyzm ducha, kontemplacja, intuicja, wizja, medytacja,
asceza, wolno, bycie sob, spoeczestwo, wsplnota, Bg, zewntrze, wewntrze
SUMMARY
In this article I pay attention to the multiple, strong and old connections and determinants
between philosophy and mysticism. For Jaeger and Albert I try to show what the origin of theology
is, what it originally was and how it should be understood. I propose a thesis that theological
thinking appears even in the early philosophy of nature and it is its basis besides. It means that
theology has its source in philosophy and at the same time it is inspiring to the last one. On the
grounds of it we can assume that so-called natural (rational, philosophical) theology, in fact, is the
philosophical mysticism. In the presented text I wish to demand and develop the philosophical
context of what we call mysticism. A religious foundation of the mysticism is usually indicated but
the philosophical one is completely forgotten. Among the constant, regularly repeating regardless
of time, place or author motives or components of the philosophical mystical discourse loneliness
occurs. For this reason I call it a topos (place) of the mystical philosophy. The loneliness is
sometimes called the inner or spiritual or contemplative or straight mystical one. In the text I show
and discuss the place and characterization of loneliness expressed in the perspective of the mystical
philosophy. I accept a thesis that loneliness is a necessary, but not the only or sufficient, condition
of the mysticism as such, particularly the mystical experience. The essential qualities of the mystical
loneliness are: an element of silence and the moments of separation (walking away to the desert of
oneself heart the inner ravages), ascetic renouncing the world, negative freedom, return to the
authentic existence. The loneliness in the mysticism has an educational value. It is a kind of effort
behind which a promise of the authentic joy and happiness hides; it is a promise of the communion
of man and the Principle of the World, God. The logic of thinking in terms of the mystical loneliness
is the following: at first being bereft, ravages, dying, annihilation of bonds, which mediate the
contact with God or which make it impossible, must happen. In a word, the solitude of a soul must
happen in order to the wilderness, whom as a result of the solitude the soul becomes, God and
he only could visit.
Key words
Mysticism, mystical Philosophy, ecstasy, the mystical union, theology (mythical, political,
natural, rational, negative), loneliness (contemplative, inner, spiritual, mystical), separation,
silence, desert, nobility of spirit, contemplation, intuition, vision, meditation, asceticism,
freedom, being oneself, society, community, God, the external, the internal