Pircio Biroli - Crna Gora U Očima Pircija Birolija Avgusta 1941.

CRNA GORA U OIMA
PIRCIJA BIROLIJA AVGUSTA 1941.

The documents we are publishing in Montenegrin are
showing in which way the rebellion of 13 July influenced on the
changes in the fascist policy towards Montenegro. The subject
are three reports which the commander of the occupying forces
in Montenegro Alesandro Pircio Biroli sent to the headquarters
in August 1941.
Dokumenti, koje objavljujemo na crnogorskom jeziku, jasno

pokazuju na koji nain je Trinaestojulski ustanak uticao na
promjene odnosa faistike politike prema Crnoj Gori. Rije je
o tri izvjetaja koje je komandant okupacionih trupa u Crnoj
Gori, Alesandro Pircio Biroli, poslao Vrhovnoj komandi tokom
avgusta mjeseca 1941. godine.
To su dani u kojima italijanske trupe ponovo uspostavljaju kontrolu na teritoriji Crne Gore, napredujui iz pravca Cetinja i
Podgorice ka unutranjosti zemlje. Osim upravljanja vojnim operacijama, komandat Pircio Biroli ima zadatak da konkretno predoi ideje o budunosti ove oblasti. On ima preko ezdeset godina i dugu vojniku karijeru za sobom (rat u Libiji, Solunski front
www. maticacrnogorska.me
MATICA, zima 2011.
429
Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.
tokom Prvog svjetskog rata, komandovanje domorodakom vojskom u italijansko-turskom ratu u Libiji, kada biva prozvan
gondarskim lavom). Ujedno je i energian ovjek koji naroito uiva veliko povjerenje Kralja i dvora.
Italijanski general, prije svega, iznosi svoje vienje dogaaja,
nudi objanjenje razloga koji su doveli do izbijanja ustanka.
Iako su vojne operacije ponovnog okupiranja izuzetno nasilne i
dovode do velikih ljudskih rtava meu civilnim stanovnitvom,
komandant italijanskih trupa ne izraava aljenje prema
Crnogorcima, ve ih krivi zbog naivnosti i zbog toga to su tako
olako potpali pod uticaj komunistike propagande.
Ne krivei direktno svog prethodnika Serafina Macolinija, a
jo manje kralja Viktora Emanuela III, Pircio Biroli obara
projekat nezavisnosti smatrajui ga besmislenim, naroito unutar tako uskih granica i u jednoj tako siromanoj oblasti.
S druge strane, ideja o nezavisnoj Crnoj Gori pod italijanskim
protektoratom, isprva nije ni inila sastavni dio faistike spoljne
politike, ve je predstavljala arku elju kraljevske kue Savoja.
Po miljenju Pircija Birolija bilo bi pogreno smatrati zelenae jedinim politikim sagovornicima, kada partija bjelaa, ili jugoslovenskih prosrpskih nacionalista ima vie pristalica u narodu. Ovakva politika analiza, suprotno prethodnoj,
zasniva se na njegovom tumaenju nacionalnog sastava naroda.
Crnogorce po njegovom miljenju nije mogue etniki razlikovati od Srba, te je stoga potpuno odvajanje ovih teritorija od
Srbije veoma teko izvodljivo. Suprotno glavnoj liniji koja je
karakterisala faistiku spoljnu politiku prema Jugoslaviji,
Pircio Biroli zauzima u potpunosti prosrpsku poziciju, naglaavajui superiornost srpskog naroda u odnosu na ostale narode
sa jugoslovenskih prostora. Nesumnjivo, na ovakvo vienje uticalo je iskustvo italijanskog generala steeno tokom Prvog
svjetskog rata, kada se na Solunskom frontu borio rame uz rame
sa srpskom vojskom od koje je ak dobio i visoko odlikovanje.
430
MATICA, zima 2011.
Vjerovatno podstaknut od strane Vrhovne komande, general

Pircio Biroli izlae nekoliko svojih razmiljanja o administrativnoj organizaciji teritorije, koja se koncentriu oko neodrivosti
teze o nezavisnosti osim u sluaju radikalnog proirenja granica. Suprotno, po njemu, najbolje rjeenje moglo bi da bude pripajanje Italiji, ako ve ne Srbiji.
U vrijeme kada faistiku spoljnu politiku karakterie izrazita
antisrpska pozicija moe se initi udnim to to jedan veoma
ugledan general okupacione armije iznosi teoriju poput ove.
Ono to je meutim, vjerovatnije jeste da Pircio Biroli spominje
ujedinjenje sa Srbijom, znajui pri tom dobro da je rije o neostvarivom projektu, u istoj mjeri kao to je neostvariva i ideja o
proirenju crnogorskih granica, koje bi podrazumijevalo
ukljuenje teritorija ve pripojenih Italiji ili Albaniji.
Pouzdanijim se, pak, ini prijedlog pripajanja Crne Gore
Italiji kao provincije, poput Ljubljane. Apsorpcija junog
dijela Slovenije inila se, naime, tih dana, jo uvijek odlinim
politikim izborom, koji e se nakon samo nekoliko mjeseci
pokazati potpunim promaajem.
Oigledno je, meutim, da, Pircio Biroli, naginje obrazovanju
vojne vlade u to skorije vrijeme, na ijem bi elu bio upravo on.
To se i potvruje u mjesecima koji e uslijediti, uspostavljanjem
vojnog guvernatorata u Crnoj Gori.
U ovakvim okolnostima on ve planira uspostavljanje
saradnje sa prosrpskim nacionalistima koja bi trebalo da ima
striktno vojni karakter i ne obazire se na politiku organizaciju
teritorije to preputa periodu po zavretku borbi.
Nije iskljueno da je Pircio Biroli pomiljao i na stvaranje
jedne srpsko-crnogorske drave u uticajnoj sferi Rima, uz
pomo saradnje sa etnikim voom Draom Mihajloviem,
koju je vie puta traio.
Ipak, ova ideja se probija tek tokom 1942. godine, za vrijeme dueg boravka srpskog generala u Crnoj Gori i u periodu najveeg
poklapanja interesa izmeu italijanske vojske i etnikog pokreta.
MATICA, zima 2011.
431
Avgusta 1941. Pircio Biroli samo iznosi preduslove za formiranje nove okupacione strategije ve prihvaene na velikom
dijelu jugoslovenske teritorije koja se nalazi pod italijanskom
okupacijom. Ona se bazira na dvijema osnovama:
-ideoloki rat protiv komunista, koji se prepoznaju kao strana
lica i narodni neprijatelji;
-vojna saradnja i politiki savez irokog spektra sa srpskim
narodom i sa njegovim vojnim predstavnicima.
Takoe, ne treba zanemariti injenicu da je, i pored etikih
implikacija, represija i nasilja, ova strategija pokazala dosta
dobar uspjeh na teritoriji Crne Gore i da je omoguila
Italijanima i etnicima da njome upravljaju bez veih potekoa
barem u periodu koji je prethodio proljeu 1943. godine.
Erik Gobeti
432
MATICA, zima 2011.
POVJERLJIVO
VIA KOMANDA ORUANIH SNAGA ALBANIJE
GLAVNI TAB OPERATIVNO ODJELJENJE
Br. 9262. OP.
Vojna pota, 22/A, 2. avgust 1941.
PREDMET: Crna Gora
VRHOVNOJ KOMANDI
Po isteku prve sedmice moga boravka na Cetinju i poto sam
stupio u kontakt i razgovarao sa raznim ovdanjim predstavnicima nae vlasti i najvienijim i najozbiljnijim crnogorskim linostima, stekao sam odreena ubjeenja, koja bih na ovom mjestu elio da predoim Vrhovnoj komandi, kako bi dobila tanu
procjenu politike, vojne i ekonomske situacije u Crnoj Gori.
1. U dravi vlada duh nezadovoljstva, nepovjerenja, i razoarenja zbog nesigurne ekonomske i politike situacije.
Sakaenje nacionalne teritorije sa svojim negativnim uticajem
na ve poljuljanu ekonomsku nezavisnost, na kojoj se bazira i
ona politika, kljuni je dogaaj. Naime, ionako deficitarna
proizvodnja osnovnih sirovina, koja dostie manje od polovine
realnih potreba, pretrpjela je dodatne redukcije i to:
a) u proizvodnji penice i itarica uopte, zbog gubitka bogate kosovske oblasti (koja budi sentimentalne uspomene na slavne nacionalne vojne poduhvate) i ravniarskog pojasa u podgorikoj kotlini, u podruju sela Tuzi i Gruda;
b) u proizvodnji soli, neophodnoj jednom stoarskom narodu,
zbog gubitka Ulcinja, koji je pripao Albaniji, a sa njim i solana
pod jugoslovenskom upravom;
MATICA, zima 2011.
433
c) u proizvodnji rude i drvne grae, zbog gubitka sreza Foe i

ajnia, koji su pripali Hrvatskoj i srezova Plav i Gusinje, koji
su pripali Albaniji;
d) u oblasti turizma zbog gubitka (u odnosu na granice Zetske
banovine koje je odredila Srbija) cijelog priobalnog pojasa od
Kotora do Dubrovnika.
Na ovakvoj osnovi opte demoralisnosti, stvorilo se, naroito
u studentskoj populaciji preteno nacionalistikih ideja, jedno
snano nezadovoljstvo sentimentalnog karaktera, koje se uvealo doseljavanjem na hiljade Crnogoraca prisilno iseljenih sa
albanske teritorije na Kosovu kao i sa teritorije Hrvatske, to je,
u ionako slaboj proizvodnji nakon poraza Jugoslavije, znaajno
uticalo na porast siromatva i na ekonomsku oskudicu u dravi.
Ovakvu situaciju iskoristila je komunistika propaganda, koja
je i ranije bila prisutna ali je buknula jo veom estinom nakon
to su sile Osovine objavile rat Rusiji, to je protumaeno kao
agresija na slovenstvo i na dravu koja je uvjek doivljavana
kao veliki zatitnik Crne Gore.
Biva Jugoslavija je u Crnoj Gori konstantno vodila politiku
razdora, produbljujui sve vie jaz izmeu rezliitih crnogorskih
partija, te je na taj nain, uz nekoliko pouzdanih Srba vjeto
postavljenih na vladajue pozicije uz uivanje podrke snane
mijeane andarmerije (u ijim su redovima, meutim, preovladavali Srbi), upravljala dravom.
Veoma malo ili nita je biva Jugoslavija uloila u razvoj ekonomije u Crnoj Gori i u poboljanje ivotnih i higijenskih uslova crnogorskog naroda. Ono malo to je utroeno, utroeno je na
funkcionere, na penzije, kasarne i andarmeriju.
Siromana zemlja, sa malo obradive povrine, ija je proizvodnja u mogunosti da pokrije jedva malo vie od treine
nacionalnih potreba, u trenutku kada dolazi do vojnog sloma
434
MATICA, zima 2011.
Jugoslavije, postaje laka rtva komunizma, kome su ve neko

vrijeme posveeni svi mladi nazoviintelektualci, kao i seosko
stanovnitvo iz pojedinih zona: podgorike i nikike kotline,
planinske zone Andrijevice i Berana, priobalnog podruja
izmeu Budve i Bara i okoline Skadarskog jezera.
Ako se tome doda injenica da nije sprovedena nikakva kontrapropaganda (niti je biva Jugoslavija imala za to interesovanja i mogunosti) dok je i prilino slabu kontrolu bilo nemogue ostvariti budui da su nedostajale specijalizovane jedinice
policije i poznavaoci lokalnog jezika, (u cijeloj Crnoj Gori
postojao je samo jedan bataljon Kraljevskih karabinjera), lako je
shvatiti kako je jedan primitivan, ratoborni narod, koji se lako da
zanijeti, mogao da se trgne iz prividnog mira i podigne ustanak
i na najmanji podstrek i podsticaj.
Upravo je dobrodunost Italijana, koji su na ovu teritoriju stupili kao braa i koji su svojim stavom i ponaanjem nastojali da
stvore ambijent koji je trebalo da osnai veze izmeu Italije i
Crne Gore, pruila nenadane mogunosti komunistima nafilovanim stranom propagandom naroito onom sa radija Moskva,
koji je u mranom svijetlu prikazivao situaciju u Osovini, i uticao na stvaranje opte mrnje prema faizmu i jedinicama crnih
koulja, koje predstavljaju njegov najuoljiviji oblik.
Prema jedinicama crnih koulja ustanici su se ponijeli nedostojno, izuzetno brutalno i bez milosti. Svi koji su bili uhvaeni,
bili su i svirepo ubijeni.
2. U masi crnogorskog naroda treba razlikovati dva sloja:
- jedan sloj sainjen od starijeg ivlja, koji prema nama nije
neprijateljski nastrojen i koji blagonaklono gleda na povratak
nekadanjem ureenju: tj. monarhiji i staroj tradiciji. Ovaj sloj,
meutim ima slabog uticaja na crnogorskoj teritoriji i ine ga
ljudi koji nijesu sposobni za rukovoenje;
MATICA, zima 2011.
435
- jedan sloj koji sainjava omladina, nadojena velikosrpstvom,

tj. slovenstvom, i koji je tokom 22 godine jugoslovenske vladavine Beograd privlaio u svoju uticajnu sferu, prije svega
podrkom koju je centralna vlada davala mladima da se koluju
bilo na Cetinju (koje na 8.000 stanovnika posjeduje jednu gimnaziju u kojoj je upisano ak 1.200. aka, mladia i evojaka),
bilo van zemlje, na univerzitetima u Beogradu i Zagrebu.
Ova nesrazmjerna masa mladih nazoviintelektualaca bez iskustva, zanesena priom i komunizmom, izmeu Beograda (od koga su uvijek imali podrku) i Rima, iz rasnih, jezikih i religioznih razloga bira da se osloni na Srbe i da podri velikosrpski ideal.
Najveu nesreu za Crnu Goru predstavljala je upravo ovakva
omladina, koja je u dravi formirala jednu gomilu promaenih
kafanskih ljudi i politikanata, a koja je mogla predstavljati
znaajan potencijal strunih kola koje, meutim, u Crnoj Gori
ne postoje.
Jednako ni u jednom ni u drugom sloju zvanino ne postoje partije u pravom smislu te rijei. Beograd ih je ukinuo. U stvarnosti,
bilo zbog jugoslovenske politike po principu - zavadi pa vladaj,
bilo zbog svadljive prirode Crnogoraca sjedinjene sa karakteristinim ponosom crnogorske nacije, partije niu na sve
strane, iako nijesu organizovane, i sve se kolju meusobno. U
ovom momentu najbolje je bila organizovana Komunistika partija, zato to je preko raznih udruenja kulturnog karaktera i zahvaljujui tajnoj pomoi iz inostranstva (posebno iz Rusije), uspjela da pronae nain odravanja kontakta sa svojim pristalicama.
U skoranjoj buni, svi oni koji su bili nezadovoljni (a ekonomska situacija u posljeratnom periodu uticala je da se njihov broj
znaajno uvea) okupili su se pod okrilje Komunistike partije,
jedine koja je imala svoje voe (advokate, ljekare, itd.) i svoje
elije skoro svuda, a posebno u Podgorici meu duvanskim
436
MATICA, zima 2011.
proizvoaima, u Nikiu, u Beranama i Andrijevici, na

Virpazaru, u Budvi, takoe na Cetinju e su mnoge porodice
imale sinove i roake u redovima komunista.
U organizaciji Komunistike partije, koja se protivila ideji
nezavisnosti, uee su uzeli, naravno, kao po instinktu, bivi
oficiri razrijeene jugoslovenske vojske (meu njima i oni
rodom iz Crne Gore), koji su nakon njenog sloma, pomogli
snabdijevanje stanovnitva orujem koje je bilo lako sakriti u
nepristupanim crnogorskim brdima i bezbrojnim krakim
peinama.
Budui da druge podrke osim one u starom sloju stanovnitva odanom staroj kraljevskoj kui, i to podrke jedino sentimentalne prirode, nije imala, Italija nije bila u mogunosti da
na Cetinju - uprkos prisustvu izuzetnih domaih linosti vrijednih potovanja, oformi grupu povjerenika koji bi joj mogli
pomoi da osujeti protivnike poteze. Dvojica mladih
Crnogoraca koji su podignuti i kolovani u Italiji nijesu bili ni
od kakve koristi.
U ovako oajnoj ekonomskoj situaciji (bez mogunosti da se
uz pomo rada ona dovede u ravnoteu) i u situaciji komunistikog ideolokog ushienja (bez mogunosti da se ono ugasi
uz pomo odgovarajue kontrapropagande), misliti da se
Crnogorci mogu drati pokornim, i da se moe odrati red i mir
obeanjima i ubjeivanjima, isto je to i graditi kule od pijeska,
to jest, ivjeti u iluziji.
Narod sa Balkanskog poluostrva potuje samo onoga ko je silan.
Za njih je dobrota slabost. Oni, kao i svi sirovi i primitivni narodi
imaju potrebu da se prema njima odnosi pravino ali s vrstinom.
Velika je greka postupati njeno i koristi se laskanjem.
Potrebna je jedna politika sile, koja, naravno, iziskuje ljude,
vrijeme i novac.
MATICA, zima 2011.
437
3. to se tie vjeroispovjesti, apsolutnu veinu stanovnitva

ine pravoslavci i svi svetenici imaju veliki uticaj na narod.
Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije, miljenik beogradskog patrijarha Gavrila, naizgled je veoma pokoran, a i javno,
prilikom propovjedi odrane 20. jula na Cetinju, u crkvi
Presvete Bogorodice, osudio je in pobune, ije su rtve takoe
bila i svetena lica. Meutim, sumnjive su njegove aktivnosti i
njegove veze sa Beogradom. Mitropolit je rodom iz Kotora.
Jedan njegov brat, bivi gradonaelnik Kotora koga je udaljio
prefekt Skaselati, protivnik je Italijana, a jedna njegova kerka
priklonila se komunistikim idejama.
Veinski dio klera drsko ispoljava svoj neprijateljski stav prema
Italijanima. Nijesu udostojili pozdrava ak ni preanjeg Visokog
Komesara. Zbog toga je uloen protest kod mitropolita.
Katolika ima vrlo malo. Nadbiskup, primas srpski, ima sjedite u Baru. Rije je o veoma obrazovanom Crnogorcu, koji govori italijanski i njemaki i ini se da nam je prijateljski naklonjen.
Muslimana ima vie nego katolika, naroito u optinama na granici sa Albanijom i u Novopazarskom srezu. U svim djelovima,
oni su mirni, i sutinski, prema nama ne pokazuju otvoreni otpor.
Za razliku od pravoslavaca, muslimani rade i predstavljaju
dobrostojei drutveni sloj, budui da su uglavnom trgovci i
posrednici. Ne bave se politikom i, kao drugdje Jevreji, oni ine
onaj sloj koji tei bogaenju.
4. Da Osovina na vrijeme nije reagovala protiv Rusije, vjerovatno bi se ustanak u Crnoj Gori savreeno poklopio sa ruskom
akcijom u najpovoljnijem trenutku za zadavanje tekog udarca
faizmu i nacizmu.
Otri zaokret okolnosti iznenadio je sve komuniste u Crnoj
Gori, koji su, ubrzavajui pripreme i drei za istinite lane
438
MATICA, zima 2011.
glasine koje je irila moskovska propaganda (ulazak ruskih

trupa u Berlin, skoro sputanje sovjetskih padobranaca na crnogorsku teritoriju, itd.) iskoristili priliku odravanja Ustavotvorne skuptine i proglaenje crnogorske nezavisnosti, 12.
jula, kako bi dali znak za opti ustanak. Ovom ustanku direktno
su se pridruile srpske glaveine, koje su se krile u zemlji i
komunistike voe koje su se finansirale iz Moskve uz preutnu saglasnost sreskih naelnika, koji su uinili veoma malo ili
nita kako bi se suprotstavili djelovanju ustanika, za koje su
sigurno znali.
Moj prvi potez bio je povlaenje naih civilnih predstavnika
(sve slubenici), ustupanje civilne vlasti kapetanima garnizona,
kao i smjena sreskih naelnika koji su bili postavljeni od strane
jugoslovenske vlade, svih osim njih trojice koje namjeravam
naknadno da propratim.
Cilj pobunjenika bio je oigledan: pruanje direktne pomoi
sovjetskoj vladi, tako to bi se u Crnoj Gori zadrale italijanske
trupe, koje bi potom bile istjerane i time se sprijeila obnova
jedne nacionalne drave u politikom i ekonomskom smislu
potinjene Italiji, tim prije to ju je ova posljednja, u dogovoru
sa Osovinom, teritorijalno osakatila i osiromaila na raun
Albanije, njenog vjekovnog neprijatelja.
Kao to je, estoka propaganda, kod naroda stvorila lanu
sliku o velianstvenim pobjedama Rusa nad Osovinom, tako ga
je i dovela do ubjeenja da faistiki reim u Italiji podrava
neznatna manjina i da je italijanski narod ugnjetavan od strane
milicije koju ine fanatici i nasilnici u slubi Duea i faizma.
Jedino se imajui u vidu ovakvo raspoloenje u narodu, mogu
shvatiti svireposti poinjene nad crnokouljaima 108. legije u
Martinoviima (na putu Budva Cetinje, 18. jula), naroito u
poreenju sa ponaanjem drugih trupa, koje su ak spontano
MATICA, zima 2011.
439
oslobaale zatvorenike (vjerovatno u svrhu vrenja komunistikog prozelitizma).

Poele su da krue glasine kako su crnokouljai u Crnoj Gori
uspostavili reim terora, uz pljake, masakre i silovanja na
Cetinju i drugdje, i kako veliki broj rtava ine ene, koje nijesu htjele da udovolje eljama vojnika (sve apsolutna la, suvino je rei).
Ponaanje naih trupa bilo je primjerno u svakom pogledu.
irenje mrnje prema Italiji, predstavljalo je, dakle, kampanju koja se vodila u cilju obezbjeivanja sigurnog uspjeha ustanka, utoliko prije to je bila obezbijeena i velika koliina oruja i municije skrivena po skoro svim crnogorskim srezovima.
Ovo potvruje i injenica da su se tokom napada na nae garnizone i kolone mogli vieti naoruani ak i ene i eca.
Najegzaltiranije su bile ene.
Pretpostavlja se da je centar pobunjenikog pokreta bio u
Beogradu i u Hrvatskoj.
Skoro svako selo je dalo svoj doprinos ustanikom pokretu,
utoliko prije to se stvorilo ubjeenje da e u roku od najvie
jedne sedmice italijanske trupe biti proerane sa crnogorskog tla.
5. Neka zapaanja i planovi koje treba ostvariti
Odmah u djelo sprovedene odluke o slanju pojaanja iz
Albanije u Crnu Goru, odluno dranje svih trupa, i onih
manjih, ratrkanih odjeljenja Kraljevskih karabinijera,
Kraljevske finansijske policije, kao i mjere predostronosti koje
su uslijedile: proglasi, naredbe, itd, doveli su do slamanja
ustanka i osujeenja elja ustanika unutar teritorije izmeu Bara,
Podgorice, Nikia i Boke Kotorske. Nastavlja se sa oslobaanjem garnizona na preostaloj crnogorskoj teritoriji i sa
uvoenjem reda u preostalim agitacionim centrima.
440
MATICA, zima 2011.
U toku su ienja u Grahovu i u nepristupanim i nepokornim

Krivoijama (poznatim po bunama iz 1869. i 1882. god. protiv
Austrijanaca). U toku je takoe i akcija koju je organizovala
divizija Venecija iz Podgorice prema Kolainu i Beranama uz
uee I alpinske grupe Vale sa Kosova. U pripremi je i pohod
jedne motorizovane kolone sa kamionima iz Nikia preko
abljaka na Pljevlja, i druge iz Nikia na Goransko u kojoj uestvuju divizija Kaatori dele Alpi [Alpski lovci] i II alpinska
grupa Vale.
Da bi se uguio ustanak, i to ne samo trenutno, ve kako bi se
onemoguilo njegovo ponovno izbijanje u budunosti i pokupilo svo oruje rasuto i sakriveno irom Crne Gore (preko 30-35
hiljada puaka, i veliki broj mitraljeza prisvojenih nakon jugoslovenske kapitulacije), potrebno je djelovati sistematski.
Naime, moramo se pobrinuti da nam se ne dogodi da napravimo korak naprijed, a da potom budemo primorani da se vraamo unazad. Dobro usmjerenu politiku akciju u korak mora pratiti vrsta, odluna i neumoljiva vojna akcija, poput neprestanog
lupanja ekiem dok se buna u potpunosti ne sravni, kako potpunim pokoravanjem pobunjenika, tako i predajom cjelokupne
koliine oruja, to se mora postii poto - poto, pa i najdrastinim mjerama, ako je neophodno.
Politika akcija mora imati za cilj prije svega, rjeavanje
pitanja dravnog ureenja, ekonomskog i finansijskog pitanja,
kao i pitanja granica.
Dok je na jednoj strani u toku pruanje pomoi u hrani onima
kojima je ta pomo potrebna, kako bi se izbjegla glad - jer gladnom ovjeku svata pada na pamet - neophodno bi bilo, i to pod
hitno, uraditi sljedee:
MATICA, zima 2011.
441
1) Osnovati, to je prije mogue, crnogorsku nacionalnu

banku; uvesti italijansku liru kao valutu kako bi se pospjeila
razmjena za namirnice kojih nema na kontingentu (dopunske
ivotne namirnice), izmeu pojedinaca i preduzea sa Italijom;
povui tambiljani dinar sa kojim je svaka razmjena zakljuena.
U dananje vrijeme nijedan italijanski ili albanski trgovac na
veliko nema mogunost da svoju robu uveze u Crnu Goru.
Svuda u dravi je dolo do sistema robne razmjene, uz nevjerovatan rast cijena.
2) Zajedno sa monetarnim, ostvariti i carinsko jedinstvo
izmeu Italije i Crne Gore, uz organizovanje finansijskih slubi
na Cetinju u cjelosti (trenutno tamo nema nijedne, ali je Ministar
finansija obeao da e vratiti Botarija).
3) Budui da, ako se izuzmu disidenti, ogroman broj
Crnogoraca, ili bolje rei svi do jednog, ne ele samostalnost,
ve da se, ako ne Srbiji, pripoje Italiji, moda bi najprikladnije
bilo, da se donese odluka o postavljanju namjesnika koji bi
upravljao dravom, i ograniavajui svaki suvini, dodatni
troak (zgrade predstavnitava, zgrade propagande itd,) do kraja
izveo ve zapoete i hitne radove i time uposlio to vie ruku, i
to odmah, prije zime. Na taj nan bi se rijeio problem nezadovoljstva i nezaposlenosti.
4) Imajui u vidu injenicu da je jedan od najvrjednijih proizvoda u Crnoj Gori duvan (donosi prihod od preko 40 miliona dinara
godinje), trebalo bi odmah uloiti u podgoriku fabriku u kojoj je
800 radnica zapoljeno samo na berbi odlinog duvanskog lista
koji se proizvodi u Crnoj Gori (slian uvenoj sultanovoj bradi),
kako bi se poboljala proizvodnja i prodaja gotovog proizvoda.
442
MATICA, zima 2011.
5) S obzirom na bogatstvo u drvnoj grai, treba dodijeliti osoblje za slubu u Odjeljenju za umske resurse, kako bi se iskoristio ovaj znaajni izvor prihoda.
6) 54 miliona dinara poslatih iz Rijeke na raun Italijanske
banke (kao zamjena za istu koliinu novanica zadranih za
vrijeme trajanja tambiljanja, zbog njihovog sumnjivog porijekla) bie dovoljni da umire one kojima taj novac pripada, ali bi
nam hitno, radi vrenja poslova i organizovanja javnih radova,
ali i u cilju odravanja mira u dravi za poetak trebalo 150
miliona dinara, minimum koji nam diktira hitna potreba. Bez
toga, sve mjere predostronosti bie uzaludne.
7) Preuzeti razne mjere za formiranje jednog povjerljivog andarmerijskog tijela putem briljivog odabira lanova; za naimenovanja optinskih organa koji poznaju ivot u zemlji i imaju
veoma jak uticaj u svim manjim centrima itd.
Hvale vrijedno djelovanje svih podreenih komandi, komande
Kraljevskih karabinjera i obavjetajne slube, omoguilo mi je
da prikupim mnogo podataka koji se tiu ustanika i da identifikujem organizatore i voe, kao i one koji su najodgovorniji za
pokolj jedinica crnih koulja. Klupko se, tako, postepeno odmotava, emu doprinose takoe i pojedinci koji se samostalno
prijavljuju naim vlastima da se predaju i potine. Prema sramnim muiteljima naih vojnika postupie se otro, a ako svi oni
ne budu pohvatani u ovom periodu, s poetkom zime bie nam
jo lake, jer kad padnu prvi snjegovi krivci za zvjerske zloine
morae se, htjeli ne htjeli, spustiti sa planina i izai iz svojih
skrovita.
MATICA, zima 2011.
443
Izmeu ostalog, uredio sam da se prilikom raspodjele hrane,

svakom pojedinano podijeli po identifikaciona kartica. Na taj
nain, moi u lako da ustanovim ko je u pojedinim porodicama
neopravdano odsutan. To e, naravno ukazati na izvjestan broj
pobunjenika.
U ovom saetom izlaganju svojih utisaka, vjerujem da sam se
dotakao kljunih taaka koje karakteriu cjelokupnu situaciju,
kao i sloenih razloga koji stoje u osnovi trenutnog stanja stvari. vrsto vjerujem da u za relativno kratko vrijeme povratiti
sigurnost na cjelokupnoj teritoriji Crne Gore, nastaviu sa temljnim prikupljanjem oruja i sa civilnom obnovom.
ARMIJSKI GENERAL
VII KOMANDANT ORUANIH SILA
U CRNOJ GORI
(A. Pirzio Biroli)
Svojeruni potpis
[Alessandro Pirzio Biroli]
444
MATICA, zima 2011.
PRILOG BR. 2 UZ DOKUMENT BR. 21553

22. AVGUST 1941.
Pircio Biroli, Komandant Oruanih snaga Albanije, Vrhovnoj
komandi
Reg br. 539
Vojna pota, 12. avgust 1941.
Predmet: Crna Gora
Nastavak mog prvog izvjetaja Op.br. 9262. od 2. avgusta
Nakon tano jednog mjeseca od dana izbijanja narodnog
ustanka, zahvaljujui hrabrom i odlunom dranju podreenih
trupa koje su morale da prevaziu izuzetno teke prepreke na
nepristupanom terenu, prvi dio plana koji sam zacrtao ispunjen
je okupacijom najvanijih crnogorskih centara i ponovnim
uspostavljanjem bezbjednosti na cijeloj teritoriji, koja je sada
ve pod naom kontrolom.
Radujem se to mogu da istaknem drugarsku i efikasnu pomo
koju su, u ovom periodu intenzivnog operativnog rada pruile
kako Kraljevska mornarica iz Kotora tako i Kraljevsko vazduhoplovstvo.
1) VOJNA SITUACIJA
a) Udruena akcija divizije Venecija, koja je iz Podgorice
nadirala prema Kolainu i Andrijevici i I alpinske grupe Vale
pojaane albanskim formacijama kapetana Prenka Kalija iz
Vrmoa i formacijama iz akovice, uprkos tekoama na terenu,
estokom otporu neprijatelja i brojnim prekidima na putevima,
imala je ishod kakvom smo se nadali. Tako je cijela oblast sa centrima Kolainom, Andrijevicom i Beranama ponovo okupirana.
MATICA, zima 2011.
445
U Kolainu je osloboeno 20 oficira i 185 podoficira i vojnika,

u Beranama 563 podoficira i vojnika, a u Bijelom Polju 5 oficira i 106 podoficira i vojnika iz redova Kraljevske finansijske
policije, Karabinjera i Pjeadije.
b) Divizija Kaatori dele Alpi - nakon okupacije nikike
kotline, deblokiranja garnizona u Nikiu i potom garnizona u
Vilusima, potisnula je jednu kolonu u avnik, koji je potom zauzela uprkos estokom otporu ustanika. Nakon to je zapoeto
ienje okolne teritorije, pripremila se za pohod na abljak radi
uestvovanja u akciji alpinske divizije Pusterija im ova stigne u Pljevlja.
c) Divizija Taro smijenivii diviziju Mesina u garnizonima u Martinoviima (izmeu Cetinja i Budve) i u Njeguima
(izmeu Cetinja i Kotora) pojaana II alpinskom grupom
Vale, poto je izvrila ienje reona Grahova, poev od 15.
ovog mjeseca vrie detaljno ienje podruja Krivoija, trougla Risan Grahovo Orjen.
d) Divizija Mesina poto povrati sopstvene isturene jedinice, ponovo e izvriti ienje koje je u obalskoj zoni izmeu
Rijeke, Budve, Virpazara i Bara ve jednom izvrila alpinska
divizija Pusterija.
e) Alpinska divizija Pusterija se motornim vozilima prevezla do Kolaina, obavila brzo i hrabo izvianje ka ahoviima i
Bijelom Polju, i uputila se jednom motorizovanom kolonom
(eta motociklista 4. bersaljerskog puka i alpinski bataljon
Bolcano sa kamionima i propratnim artiljerijskim oruem) ka
Pljevljima koja je okupirala jue, u zajednikoj akciji sa garnizonom 93. pjeadijskog puka koji je pod komandom pukovnika
Mazelija ne samo pruio odluan otpor, ve je i preuzeo niz
energinih ofanzivnih akcija malih razmjera u okolini samog
grada. Jutros oko 10 asova i 30 minuta, ista kolona u sadejstvu
sa avijacijom koja je izviala dolinu rijeke Tare iznenada se iz
Pljevalja uputila ka jugu usmjerivi se ka Levertaru i zauzela
446
MATICA, zima 2011.
most na rijeci Tari (impozantno umjetniko djelo na putu

Pljevlja-abljak-avnik-Niki) prije nego ga ustanici dignu u
vazduh.
Zakljuno sa ovom briljantnom i odlunom akcijom divizije
Pusterija, nae trupe su ponovo okupirale cijelu crnogorsku
teritoriju koja se ranije nalazila pod naom kontrolom.
f) I alpinska grupa Vale to prije e zapoeti energino,
detaljno ienje podruja Berane-Andrijevica du doline rijeke
Morae, posebno obraajui panju na podruje Pipera, odakle
su potekli napadi na komunikacijske linije divizije Venecija.
Nakon toga e se okupiti u Podgorici i tamo ostati u vojnoj
rezervi.
g) II Komanda XIV armijskog korpusa prebacie se 14. ovog
mjeseca u Podgoricu.
h) Sa pristizanjem razliitih divizija u odgovarajue sektore,
omoguie se smjenjivanje Njemaca u okupaciji Prijepolja i zatvaranje cijelog graninog pojasa sa Hrvatskom od Priboja do
Grude i mora.
Razmotriu mogunost da se odgovori pozivu njemakih
trupa na zauzimanje Novog Pazara.
2) POLITIKA SITUACIJA
Potvrujem ve izneseno vienje situacije. Prisutne podjele i
antagonizam izmeu partija ispoljavaju se na jednoj zajednikoj
osnovi velikog nezadovoljstva zbog nemoguih ivotnih uslova
u kojima e Crna Gora biti primorana da ivi u okviru aktuelne
demarkacione linije.
Ako je na teritoriji nekadanje Zetske banovine, koja je obuhvatala Boku Kotorsku do Dubrovnika, dio Hercegovine sa dolinom rijeke Drine, Novopazarski Sandak i Metohiju sa
Kosovom, dravni budet bio deficitaran, za to je bio odgovoran
jugoslovenski administrativni sistem. Poto bi pokrila potrebe
slubenika Banovine i srezova, obezbijedila penzije, gradske
MATICA, zima 2011.
447
slube, itd., vlada u Beogradu bi zaplijenila ostatak prihoda,

dajui, pritom, veoma slab podstrek razvoju trgovine i industrije, ako se izuzme eksploatacija uma i pojedinih rudnika u
nikikoj kotlini i to od strane privilegovanih grupa.
Meutim, na kraju svake godine, Beograd je bio prinuen da
Crnoj Gori, u obliku pomoi, vrati jednu sumu novca koja se
kretala oko 150 miliona dinara. Na taj nain bi se obezbjeivala
ravnotea budeta.
Tako da, kada bi dananja teritorija Crne Gore i priblino odgovarala teritoriji nekadanje Zetske banovine, onda bi izvozom
sopstvenih proizvoda u inostranstvo (koe, vune, duvana, drvne
grae, uglja, stonih proizvoda, svjeih sireva, suvih ljiva i
destilata ljive, itd.) crnogorska drava mogla da plati uvoz skoro
svega onoga u emu oskudijeva (dopunskih ivotnih namirnica,
odjee, posua i staklarije, poljoprivrednih maina, sapuna i
deterdenata, bicikala, maina za ivenje, obue, ljekova).
U trenutnim uslovima, ako bi, dakle, bile potvrene suene
granice Crne Gore, bilo bi rizino stvaranje jedne nezavisne
drave zato to bi joj, kao takvoj, nedostajali osnovni uslovi za
ivot, osim ako Italija ne bi u potpunosti pokrivala njene potrebe, ukljuujui, naravno i izdatke za namjesnitvo, ministarstava i odgovarajuu administraciju.
Samo ogranien broj starih crnogorskih uglednih linosti, uz
mali broj pristalica, zastupa ideju o nezavisnosti u formi monarhije, traei od Italije postavljanje namjesnika iz crnogorske
kraljevske kue. Ali narodna masa danas ne eli ni nezavisnost
ni krunu, koje bi opteretile deficitarni budet nove drave. Rae
bi se samo isto i jednostavno pripojili Kraljevini Italiji, ako je
ve Osovina odluila da odvoji Crnu Goru od Srbije, sa kojom
ova dijeli isti jezik, religiju i obiaje.
Dakle, od dvije postojee crnogorske partije (pojava boljevizma je prolazna i ubrzo e biti eliminisana) praktinijom se
ini partija federalista sa prosrpskom orjentacijom, koja zastupa
448
MATICA, zima 2011.
ideju o fuziji ili nekoj vrsti unije sa drugom silom, kako bi se

obezbijedilo preivljavanje. S druge strane, partija separatista,
koja od Italije trai postavljanje namjesnika Kraljevine, slijedi
jedan prilino tradicionalni, ideoloki koncept, umjesto da se
brine o tome kako bi bez strane pomoi crnogorski narod mogao
da preivi.
Ako bi dolo do prisajedinjenja Crne Gore Italiji, kao to je uinjeno sa Slovenijom, trebalo bi se osloniti na crnogorske trgovinske razmjene u kotorskoj luci, pluima kojima Crna Gora die.
Sa granicama obiljeenim aktuelnom demarkacionom linijom
nikada se nee uspostaviti mir u zemlji. Kako meu obrazovanim ljudima, tako i u narodnim masama, rasprostranjeno je
ubjeenje da Crna Gora ne treba da postoji kao samostalna drava, niti bi takva drava bila prihvaena iz razloga to niko ne eli
da mu se eca i unuci pate u budunosti jo vie nego to su se
njihovi oevi patili u prolosti.
Ukratko: ili Crna Gora sa hercegovakim pojasom (naseljenim
Srbo-Crnogorcima) Bileom, Gackom, Foom, ajniama,
Novopazarskim Sandakom, Metohijom (tj. glavom rijeke Ibar
sa Roajama i Tutinom), Ulcinjem i Bokom Kotorskom (sa svim
ogranienjima koja bi Italiji garantovala potpunu vlast nad
ovom pomorskom bazom) uz mogunost stvaranja jedne drave
u okviru Rimske imperije, ili, u suprotnom, aneksija Italiji u
formi provincije, kao to je sluaj sa Ljubljanom.
Glasina koja je s namjerom putena u narod - a prema kojoj se
Hitler navodno ne protivi, ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom - uz
nepostojanje jedne efikasne propagande sa nae strane koja bi je
demantovala, uticala je na oivljavanje otpora prema Italiji koja
biva prikazana u ruhu prepotentne faistike drave sa
osvajakim tendencijama.
Delegati sazvani na Cetinju radi odravanja Ustavotvorne
skuptine 12. jula bili su ljudi koji nijesu imali sljedbenik u
zemlji. Ja zaista smatram da bi bilo pogreno oslanjati se danas
MATICA, zima 2011.
449
samo na taj stari sloj u crnogorskom narodu. Neophodno je privui mlae, aktivnije lanove koji uivaju ugled u seoskim
masama i ja bih, u pogodnom trenutku, na tome poradio, osim
ako mi drugaije ne bude nareeno. Na taj nain bi se potpomoglo pomirenje i prevaziao dubok jaz koji postoji izmeu starih
i novih partija. Naalost, postojeim razmiricama dodaju se i
mnogobrojne line mrnje uzrokovane pristrasnou i stranakim osjeanjima koja postoje u svakom Crnogorcu. Raniji
interesi, privilegovanje pojedinih crnogorskih linosti od strane
Srba, uticaj jugoslovenskih uglednika, sve je to doprinijelo tome
da se kod crnogorskog naroda razvije jedan osjeaj nelagodnosti, nezadovoljstva toliko snaan da su komunistike teorije
uspjele da uzmu maha kako kod intelektualaca bez dinara, obrazovanih uz pomo stipendija u Zagrebu i Beogradu, pa i u Italiji,
tako i kod radnika u urbanim centrima, naroito u Podgorici, e
su radnici u duvanskoj proizvodnji 100 % komunisti.
Ali, vano je naglasiti sljedeu injenicu: opte nezadovoljstvo postoji odranije, i ono se povezuje sa tenjom Crnogoraca da
ive u zajednici sa braom Srbima.
Dakle, jedino pravedne granice, one koje u Crnu Goru
ukljuuju teritorije koje joj u etnografskom pogledu pripadaju,
mogu predstavljati djelotvoran lijek kojim bi se ublailo ovo
opte, muno stanje strepnje i razoaranja i stvorila nada u
odravanje mira u zemlji, time to e joj biti omogueno da ivi
od eksploatisanja veih resursa u proirenim granicama,
dopunjavajui svoje potrebe u zamjenu za neposredno uee u
italijanskoj imperijalnoj konstelaciji.
3) BALKANSKI NARODI
Uprkos njihovom grubom karakteru, od svih balkanskih naroda, po mom miljenju, Srbi su jo i najbolji. Hrvati su pretvorno
ljubazni i dvolini pravi licemjeri i u sutini kukavice, dok,
nasuprot njima, Srbe i Crnogorce odlikuje ratniki i viteki duh.
450
MATICA, zima 2011.
Ako se zanemari politika greka koju su Srbi napravili svrstavi se meu protivnike Osovine (ali to se mora pripisati
nemoralnim i korumpiranim rukovodiocima i iluzijama o moi
Rusije), bolje je u nacionalnim aspiracijama favorizovati Srbe i
Crnogorce nego Hrvate i Albance. Svi su oni manje ili vie
nepouzdani, ali najmanje nepouzdani su opet Srbi. Nakon pada
Rusije, po mom miljenju, politiki ne bi bilo loe poraditi na
ulasku Srbije u uticajnu sferu Rima. Dodajmo svemu ovome i
injenicu da Crnogorce veoma pogaaju dogaaji zlostavljanja
Srba od strane hrvatskih ustaa i to naoigled italijanskih vojnih
vlasti, te da ovi ne razumiju zato Italija ne intervenie kako bi
prestali bespotrebni masakri.
4) PRIJEDLOZI
Imajui u vidu postojeu situaciju, hitno treba uraditi sljedee:
- definisati oblik vladavine;
- definisati granice.
Ako Crna Gora sa teritorijom upotpunjenom na pravi nain barem uz Metohiju, Sandak i zapadni pojas do Drine treba da
ue u sastav Italije, korisno bi bilo ostvariti monetarno i carinsko jedinstvo kako bi mogla koristiti kotorsku luku koja predstavlja njena plua, izmeu ostalog, i zbog povezanosti te luke
sa nikikom kotlinom preko eljeznike pruge uskog kolosjeka
koja saobraa u pravcu Zelenika - Niki.
Barska luka je dosta dobra, ali udaljena; s druge strane obje luke
i ona barska i ona kotorska potrebne su Crnoj Gori. Uklanjanjem
carinskih i birokratskih prepreka priliv i odliv sa Italijom preko
ove dvije luke bio bi obezbijeen tokom cijele godine.
Trgovinski promet izmeu Italije i Crne Gore bio bi osiguran
proizvodima koji su navedeni u Prilogu br.1.
Pripajanje okupirane Crne Gore Italiji uz raspolaganje kotorskom lukom ohrabrilo bi Crnogorce, svakako bi doprinijelo neutralisanju neprijateljske nastrojenosti velikog dijela ustanika i
umirilo strepnje pobornika njene nezavisnosti, koji u toj istoj
MATICA, zima 2011.
451
nezavisnosti jedino vide sredstvo kojim bi ponovo zauzeli izgubljene pozicije i zavladali narodom.
Za ostvarenje ovog loginog plana, baziranog na uzajamnim
mogunostima za ivot kako Crne Gore, tako i Kotora (koji se
snabdijeva iz svog zalea), bilo bi dovoljno formirati namjesnitvo, ili moda bolje, guvernatorat, slian onom u Dalmaciji,
koji bi mogao da obuhvati 4 provincije od kojih bi tri sainjavala Crna Gora, a jednu Boka Kotorska, ili, pak, samo tri crnogorske provincije, ali uz carinsku i monetarnu uniju sa Dalmacijom.
Na ovaj nain, i bez materijalnog spajanja dvije teritorije, postiglo bi se da ekonomski ivot u Crnoj Gori bude manje teak.
Na planu propagande, moglo bi se zapoeti sa radom na obnovi zemlje, uz nastojanje da se formira jedan jedinstveni front u
okviru koga bi se okupile sve aktivne snage:
Front Ujedinjenog Crnogorskog Preporoda (FUCP).
Po zapoetom radu, mogli bi se nainiti sljedei koraci:
a) Narediti aneksiju, sa namjesnikom ili guvernerom na
Cetinju (sa ili bez Kotora, s tim da ova luka praktino dobije
funkciju izlaska Crne Gore na more i na trite);
b) Na najpogodniji nain preduzeti mjere za smanjenje vrijednosti dinara i njegovu zamjenu lirom;
c) Utvrditi graninu liniju ili dati formalno obeanje da e granica Crne Gore ukljuiti poev od mora na everu ravnicu
Grude do Cavtata [vidi Prilog br. 2 (*)], Bilea, Gacko, tok
rijeke Drine s Foom, cijeli sliv rijeke Lima s Rudom, Priboj,
Novopazarski Sandak sa Novom Varoi i Sjenicom; Metohiju
sa kotlinama Tutin i Roaje, potom staru granicu sa Albanijom,
izuzev Plava i Gusinja, Grudi, Tuzi i Ulcinja. Ako je mogue
solane pridati Crnoj Gori, zato to one obezbjeuju godinji
prihod. Eventualno bi se one mogle zamijeniti ustupanjem Crnoj
Gori nekih manjih sela s albanskim ivljem, u reonu Livari na
Skadarskom jezeru. Proizvodnja solane se kree oko 8. 000 tona
godinje, uz dohodak od cirka 20.000.000 dinara.
452
MATICA, zima 2011.
d) Garantovati Crnoj Gori proizvod solana u Ulcinju ukoliko

bude nemogue odvojiti njihovu sudbinu od samog grada.
5) RAZMATRANJA
Gore izloeno rjeenje nama bi donijelo mogunost da preko
Crne Gore kanaliemo jedan dio srpske trgovine preko
Novopazarskog Sandaka i omoguilo bi nam da putem jedne
odgovarajue politike prema Srbiji kada u potpunosti budu
uguena strujanja koja je privlae Rusiji ostvarimo prodor italijanskog uticaja sve do donjeg toka rijeke Save i do Dunava.
Srbija, pri tom mislim na staru Srbiju, u rasnom smislu predstavlja najhomogeniju i najkompaktniju grupu, nesumnjivo najbolju na cijelom Balkanu. Grub i ratoboran Srbin posjeduje
snagu duha, intelektualne kapacitete i temperament po kome se
jasno d razlikovati od Hrvata, Albanca, Bugara i Rumuna.
Pogreno je vjerovati da, kada je u pitanju slom Jugoslavije,
srpski element treba zanemariti. Propast Jugoslavije uslijedila je
zbog mnogih, optepoznatih, faktora. Krajevi koji su Versajskim
ugovorom pridati Srbiji bili su prvi razlog njenog sloma. Jedna
homogena Srbija u okviru svojih etnikih i geografskih granica
imala bi veu mo da prui otpor u borbi sa nadmonijim
neprijateljem, kao to se pokazalo u ratu sa Austrougarskom u
ne tako davnoj prolosti.
U okviru svojih prvobitnih granica, Srbi su, tokom posljednje
23 godine, znaajno napredovali na svim poljima, a naroito u
oblasti poljoprivrede.
6) ZAKLJUAK
Zakljuno sa dananjim danom, 12. avgustom, navrava se
tano mjesec dana od izbijanja ustanka. Jamim da je situacija u
naim rukama budui da su svi centri koji su ranije bili pod
naom okupacijom, ponovo zauzeti.
MATICA, zima 2011.
453
Ali izvrene vojne operacije nee biti djelotvorne ukoliko se

hitno ne pristupi sprovoenju civilnih mjera neophodnih radi
uspostavljanja mira u dravi i sticanja povjerenja u Italijane kod
naroda.
Ove mjere odnose se na sektor ekonomije, finansija i trgovine,
na higijenu i poboljanje ivotnih uslova, na radnu aktivnost u
cilju poveanja opteg blagostanja i maksimalnog smanjenja
nezaposlenosti.
Ove je, u cilju obnove zemlje, potrebno sve preurediti:
- reorganizovati slubu Banovine, a slubenicima odrediti pravedne, trenutno minimalne, plate;
- im se uspostavi mir imenovati civilne sreske naelnike;
- postaviti gradonaelnike u svim mjestima ili potvrditi
poloaj onih koji su nam se pokazali odanim.
im budem raspolagao zatraenim sredstvima, moi u da
zaponem radove na putevima iji je popravak najhitniji, da
utvrdim predraun za 1941./42. godinu, koji je ve u pripremi i
da organizujem obnavljanje razmjene i trgovine, jer je ekonomska situacija zaista oajna. Cijene najneophodnijih ivotnih
namirnica dostigle su preerano velike cifre: kilogram goveeg,
ovijeg i jagnjeeg mesa kota 48 dinara, teleeg 50 dinara (na
crnom tritu dostie i 60 dinara), kologram krompira staje 1520 dinara, luka 14-18, pasulja 17-20, paradajza 16, limun kota
6 dinara po komadu, litar benzina 20 dinara, kilogram tjestenine
i pirina 16-18 dinara, metar drva za ogrjev 350 dinara.
Slubenici sa najveom platom (3.000 dinara) koji su u normalnim vremenima mogli sasvim pristojno od nje da ive, jedva
se snalaze u trenutnoj situaciji.
Sljedovanje hljeba, od 150-200 grama, nije dovoljno budui
da vlada nestaica drugih prehrambenih proizvoda. Oskudica je
i u mlijeku, a sasvim nedostaju ulje, mast, i uopte masnoe.
Moje civilne slube ulau nadljudske napore kako bi, uprkos
tekoama sa valutom, u Crnu Goru uvezle hranu i druge ivotne
namirnice, jer su u zemlji sve zalihe ve pri kraju.
454
MATICA, zima 2011.
Kako bi se izbjegle vee tete ne smije se gubiti niti jedan jedini dan, naroito kada se ima u vidu skori dolazak zime, koja
ove poinje krajem septembra i zahtijeva posebne i neodlone
mjere snabdijevanja (drva za ogrijev, ugalj, hrana, itd.).
Uvjeravam Komandu da u organizaciji civilnih slubi pristupiti maksimalno tedljivo: za centralnu djelatnost dovoljne su
slube Banovine (koja e, meutim, morati da bude preimenovana u Kraljevsko namjesnitvo ili Guvernatorat Crne Gore, u
zavisnosti od toga koje od dva rjeenja e se smatrati najprikladnijim). Civilne slube su popunjene italijanskim savjetnicima
i crnogorskim slubenicima, i sve je to ve sprovedeno u djelo
(vidi Prilog br. 3)
Ako se izbjegne izgradnja predstavnitava, i ako se zaobiu
masovne pekulacije na svim poljima (graevinskom, trgovinskom, industrijskom), uz korienje onoga ime se raspolae, a
bez megalomanskih projekata i preerano velikih plata, dakle,
uz trezvenu primjenu kriterijuma umjerenosti, smatram da e
ova laa koja sa svih strana proputa vodu, ipak uspjeti da
doplovi u luku.
U svoje vrijeme, kada pukotine na njoj budu zakrpljene najbolje to se moe, moi e se poraditi na davanju novog tona
administraciji Crne Gore. Danas, za ljubav otadbine, neophodno je da se zahtijeva maksimalni doprinos uz minimalne napore, tj. sa minimalnim trokovima.
Neophodno je donoenje hitnih odluka i direktiva za moju
politiku akciju, koja je ove od velikog znaaja zbog svog
reflektovanja na situaciju u zemlji.
Jedna ugledna crnogorska linost, koju je u Splitu, krajem
juna 1941. godine ispitivao moj obavjetajni slubenik odlian
poznavalac srpskog jezika, rekla je sljedee:
Italija danas u svojim rukama dri vlast i moe da radi to joj
je volja. Meutim, trebalo bi da se zapita: to e biti sjutra? Mi
mislimo da je vanije ono to e biti sjutra od onoga to je danas.
MATICA, zima 2011.
455
Crnogorci znaju da pokau zahvalnost. Ako sudbina bude htjela

da srpstvo bude razjedinjeno, tada e i Crnogorci odluiti koji e
stav zauzeti i nee zaboraviti nain na koji se Italija prema njima
odnijela. Ako, pak, sudbina bude htjela da se srpstvo obnovi,
tada e se Crnogorci viteki oduiti Italiji, a sa njima i svi Srbi.
Smatram interesantnim da priloim (vidi Prilog br. 4)
miljenje pravoslavnog episkopa u Mostaru - veoma privrenog
Crnoj Gori u vezi sa situacijom i, u Prilogu br. 5, miljenje dr
Sekule Drljevia, rodom iz Kolaina, za koga se nedavno interesovalo nae Ministarstvo inostranih poslova, a koji je nakon
to se svojevoljno povukao u Beograd, doao na Cetinje prilikom odravanja Ustavotvorne skuptine. Danas se nalazi u
Dubrovniku kod jedne svoje roake.
456
MATICA, zima 2011.
DOKUMENT BR. 7
PRILOG BR. 224 UZ ISTORIJSKI DNEVNIK
Kavalero, naelnik glavnog Generaltaba, Ministarstvu inostranih poslova.
Reg. br. 21773/Op.
Predmet: Politika i vojna situacija u Crnoj Gori. Pircio
Biroli, komandant Oruanih snaga Albanije Kancelarija
Glavnog taba Operativno odjeljenje, Vrhovnoj komandi.
U nastavku prethodnih izvjetaja vezanih za ovu temu,
upuuje se izvjetaj ekselencije Pircija Birolija koji se tie
obavljene inspekcije razmjetenih trupa u Crnoj Gori, kao i trenutne vojno-politike situcije.
Posebno vanim se ukazuje hitno rjeavanje problema koji
spreavaju politiko-ekonomsku reorganizaciju ove oblasti, a
koji su predoeni u izvjetaju. Bili bismo zahvalni naslovljenom
Ministarstvu ako bi nam ukazalo smjernice za rjeavanje istih.
Reg.br. 10177/Op.
Vojna pota, 22/A, 27. avgust 1941.
Predmet: Inspekcija trupa u Crnoj Gori i politika situacija.

23, 24. i 25. ovog mjeseca izvrio sam inspekciju podreenih
trupa u Crnoj Gori pratei sljedeu marrutu:
23. avgust Cetinje Podgorica Danilovgrad Niki
avnik abljak Most na Tari Pljevlja;
24. avgust Pljevlja ajnie Gorade Most na Drini
ajnie Pljevlja Drakovina Bijelo Polje Berane;
25. avgust Berane Andrijevica Berane raskre Andrijevica Mateevo Lijeva Rijeka Bioe Podgorica Cetinje.
MATICA, zima 2011.
457
Putovao sam automobilom u pratnji ete motociklista 4. bersaljerskog puka1, trojice oficira i 120 bersaljera.
Inspekcija je prola bez incidenata.
Prvog dana konferisao sam sa komandantom XIV Armijskog
korpusa u Podgorici, sa komandantima 51. pjeadijskog puka u
Danilovgradu, I/51. puka u Bogetiima, divizije Kaatori dele
Alpi i I alpinske grupe Vale u Nikiu, alpinskog bataljona
Bolcano (Pusterija) u avniku, II/93. puka (koji je bio stacioniran u Pljevljima, a trenutno na putu nazad za Cetinje) izmeu
avnika i abljaka; sa komandantom bataljona Basano
(Pusterija) u abljaku; sa generalom Espozitom, komandantom
divizije Pusterija u Pljevljima, e sam i prenoio.
U avniku, abljaku i Pljevljima doekali su me komandanti
garnizona, svi predstavnici civilne vlasti, predstavnici vjerskih
zajednica i sav narod. U Pljevljima je doek bio posebno
srdaan: uz pozdrav gradonaelnika, uruenje cvijea i uz skandiranje Kralju Imperatoru i Dueu. Cio grad je bio pod italijanskim zastavama i preplavljen natpisima na kojima se veliala
Italija i italijanska vojska.
vrsta akcija, ali oinska, zajedno sa komandantom divizije
Pusterija, organizacijom preputenom civilnim slubama i
odreenim dranjem trupa, vjerovatno su doprinijeli stvaranju
osjeaja sigurnosti u cijeloj prelijepoj evernoj oblasti Crne
Gore bogatoj umama, panjacima i obraenim poljima.
Drugog dana sam obiao ajnie i Gorade. Tamo se ponovio
srdaan, ako ne i jo srdaniji, doek koji sam imao u Pljevljima.
U Goradu sam posjetio eksperimentalnu kolu voarstva koja
zavrjeuje da bude potpomognuta strunim osobljem i finansijskim fondovima.
Po povratku u Pljevlja, sasluao sam referat Komandanta divizije u vezi sa radovima na rovovima, nakon ega sam, uz pratnju
srdanih pozdrava gradskih vlasti i naroda, produio za
1 Streljakog puka. Prim. prev.
458
MATICA, zima 2011.
Drakovinu (posljednji garnizon Pusterije) i Bijelo Polje (bataljon Val Natizone I alpinske grupe Vale). U 24:30 h sam
bio u Beranama (uz zadravanje na Limu e je eta ininjeraca
divizije Venecija za est sati (od 18 do 24 h) napravila gaz za
moju kolonu).
Treeg dana, u 8 asova obiao sam tabore trupa divizije
Venecija (II/84 alpinski bataljon Val Taljamento, artiljerijsku grupu 19. puka) i odbrambene poloaje. U 9:30 h je uslijedilo predstavljanje svih predstavnika civilne vlasti, u 10 h poklonjenje narodnih masa uz klicanje Italiji koje se ponovilo i u
Andrijevici u 11 h. Tamo sam osim trupa (I/84. i III grupa 19.
artiljerijskog puka) izvrio smotru lokalnog odreda formiranog
u cilju hvatanja komunista koji su uestvovali u ustanku. Vratio
sam se u Berane odakle sam, u 12:30 asova, uz ponovljene pozdrave od strane lokalnih vlasti i naroda, krenuo za Mateevo e
sam konferisao sa komandantom 83. pjeadijskog puka u vezi sa
jednom operacijom ienja koju je trebalo izvriti prije 31.
ovog mjeseca u planinskom masivu juno od puta Berane Mateevo, sa dva bataljona i odredom Crnogoraca iz Andrijevice. U
Lijevoj Rijeci sam konferisao sa komandantom II/83. puka
ukljuenim u spomenutu operaciju. Putujui od Mateeva prema
jugu naiao sam na etu ininjeraca pripadnika XIV armijskog
korpusa koja se upravo selila juno od Berana radi rekonstrukcije vanog mosta na Limu koji su ustanici zapalili. Naiao sam
takoe na III/84. puk koji se selio u Bijelo Polje da tamo zamijeni bataljon Val Natizone.
Stigavi u Podgoricu u 17:30 asova ponovo sam obavio konsultacije sa ekselencijom Mentasti u vezi sa tokom jedne veoma
vane akcije ienja u brdima koja okruuju put Bijelo Polje
Berane Andrijevica Mateevo Kolain. Ova akcija je povjerena pukovniku Piciju, komandantu I alpinske grupe Vale
sa bataljonima Val Natizone, Val Taljamento, crnogorskim
odredom iz Andrijevice, I/83. pjeadijskim pukom iz Kolaina,
u zajednikoj akciji sa avijacijom i etom motociklista 4. bersaljerskog puka. Datum: 1. ili 2. septembar, prema povjerljivim
MATICA, zima 2011.
459
informacijama koje nam prosljeuje jedan nama odani bivi

jugoslovenski oficir, rodom iz Kolaina koji je ranije jednom
vjetom intervencijom osujetio strijeljanje 20 oficira i 150 zarobljenika pohvatanih u Beranama i prebaenih u Kolain po
naredbi komunistikog ustanikog voe.
U 19:30 h sam na Cetinju.
Tokom inspekcije uspio sam da zakljuim da je situacija na
cijeloj teritoriji koju sam obiao mirna. Broj preostalih ustanikih grupa, nakon energine intervencije naih trupa i primjernih kazni polako se smanjuje svuda, osim u planinskim zonama
e je u toku priprema policijskih akcija sa pristiuim kolonama
i pojaanjem od strane domaih odreda koje smo snabdjeli
orujem. Narod je povratio duh, sabrao se i sada naim vojnim
vlastima nudi pomo u ljudstvu. Nude se i bivi odani crnogorski oficiri da povedu borbu protiv komunista.
Akcija ienja, potpomognuta crnogorskim odredima, u cilju
pronalaenja sakrivenog oruja i hvatanja ustanika, sigurno e
imati pozitivan ishod. Crnogorac je veoma vezan za svoju
puku. Ljubomorno je uva i dri na skrovitom mjestu koje ne
otkriva ni svojim najbliima. Vrlo esto ni pokuaj da se do
oruja doe dranjem talaca ne urodi plodom. Do sada su nae
divizije oduzele ukupno etiri hiljade komada oruja. U tome su
nam dosta pomogli povjerenici tajno vrbovani nagradama i raznim vrstama pomoi.
Ovim sistemom naoruavanja u cilju postizanja razoruanja,
namjeravam i dalje da se sluim tako to u u svakom centru naoruati manju grupu za koju e mi garantovati njen voa. Uz to
u popisati sve njene lanove i ustupljeno oruje, kako bih mogao
da ih kontroliem. Kao i u Istonoj Africi, ovo je jedini nain da
se dobiju pozitivni rezultati i da se potinjenom stanovnitvu
udaljenih i nepristupanih sela koje nam se pokazalo odanim (a
kod kojih nije mogue uspostaviti nijedan garnizon) garantuje
zatita od odmazde malobrojnih bandita.
Kako na politikom planu, tako i na planu bezbjednosti
namjeravam da ukljuim Crnogorce. Na politikom planu uiniu
460
MATICA, zima 2011.
sljedee: u gradsku i administrativnu vlast ubaciu crnogorske

lanove (kljune linosti na Cetinju bie iz redova onih koji su
potpisali dnevni red Ustavotvorne skuptine). Na taj nain dio
odgovornosti u upravljanju narodom pripae njima pa e se,
stoga, truditi da djelaju u njegovu korist. Na planu bezbjednosti, pak, morau se osloniti na male povjerljive lokalne odrede,
dok se ne oformi nova andarmerijska organizacija sa briljivo
odabranim i provjerenim lanovima (krilaima). Na taj nain
moi e se na okupu drati okupacione trupe, tako da istureni
odredi nee biti manji od bataljona, a i bie poteeni veoma
tekog zadatka sprovoenja policijskih akcija ienja.
Iskustvo nas ui da je za odlune i energine akcije vaniji kvalitet nego kvantitet. Naime, manje jedinice u tajnosti opremljene i voene lokalnim naoruanim vodiima ili manji odredi,
daju bolje rezultate od onih velikih, slabije pokretnih i u
svakom pogledu zahtjevnijih.
U vezi sa dananjim razmijetanjem trupa uputio sam teleks
br. 10130/OP sa naznaenim dananjim datumom, kojim molim
da mi se to prije da odobrenje za okupaciju svih lokaliteta du
demarkacione linije koja razdvaja Crnu Goru od Hrvatske i od
Srbije, a koji su nam nakon dogovora u Beu pripali, kako bi se
bolje kontrolisali uplivi od spolja i obezbijedila bolja saradnja sa
jedinicama Druge armije, kao i sa njemakim vlastima u
Beogradu sa kojima sam u stalnom direktnom kontaktu.
U susret zimi koja ove poinje krajem septembra, svim alpinskim bataljonima podijeliu skije, kako bih obezbijedio njihovu
pokretljivost. Pokuau da povratim i one koje su skijaki
bataljoni Val ervino i Monte Roza predali Intendanturi, a
ako to ne bude dovoljno zatraiu dodatne koliine od Italije.
U cilju obezbjeivanja zatite trupa (ljudi i ivotinja) tokom
otre zime, naredio sam montau baraka, od kojih na raspolaganju u barskoj i budvanskoj luci imam stotinak (dijelom e mi
posluiti i u Podgorici za zbrinjavanje izbjeglica iz Metohije). Na
everu, e bi njihov transport iziskivao preeran troak, barake e
biti izgraene od drvne grae kojom obiluju magacini u pilanama.
MATICA, zima 2011.
461
Za to e biti zaduene ete ininjeraca im privedu kraju obnovu

velikog broja mostova koje su ustanici prekinuli ili zapalili.
Ukupno uzevi, situacija je ohrabrujua, to, meutim, ne
znai da emo popustiti sa preduzetim mjerama predostronosti.
Sve vie emo raditi na irenju propagande uz pomo radija
koji ve preko zvunika funkcionie na Cetinju, u Pljevljima,
Beranama, itd. Hitno treba poraditi i na tampanju Glasa
Crnogorca [La voce del montenegrino], koji bi na Cetinju izlazio jednom u tri neelje, ali za to je neophodno da nam se
dodijeli fond od 500.000 lira, koji smo ve zatraili.
U dogovoru sa Ministarstvom finansija uredio sam da se
poev od ovog mjeseca trupama dodijele ekovi u dinarima iz
fonda tambiljanih dinara, koji treba da budu vraeni. Meutim,
hitno je potrebno da se rjeavanjem pitanja valute koja, u zavisnosti od sistema vlade, treba da bude prihvaena za Crnu Goru
(prema teleksu dobijenom iz Ministarstva), rijei problem
dodjele fondova neophodnih za oivljavanje Crne Gore. Treba
isplatiti dohotke funkcionerima (iz gore spomenutog fonda, koji
nam ne pripada, traio sam da budu odobrena dva zaostala mjesena dohotka za slubenike i penzionere). Tu su i hitni, neodloni radovi (na cetinjskom vodovodu, na putevima, mostovima,
itd.), zatim funcionisanje slubi, transporta, obezbjeivanje
hrane za stanovnitvo, zaliha drva za ogrjev koja moraju biti
dopremljena iz avnika i drugih krajeva te geografske paralele
do mora, itd. Za sve to neophodno je raspolagati dinarima, a
budui da tambiljane dinarske novanice ne mogu izai iz Crne
Gore i da ih ne primaju ni u Kotoru, ni u Hrvatskoj, ni u Srbiji,
ni u Albaniji, veliki su izgledi da e, ukoliko SAGAM2 ne
pojaa poiljke u cilju fomiranja dovoljne koliine zaliha u
nepristupanim naseljenim krajevima, sa skorim dolaskom
snijene zime narod zahvatiti oskudica.
2 SAGAM - skraenica za Societ anonima gestione agraria e mercantile,
u prevodu: Drutvo za upravljanje poljoprivredom i trgovinom jedno od
drutava oformljenih od strane Italijanske banke (Banca dItalia), u periodu
1926.-1961. Prim. prev.
462
MATICA, zima 2011.
Traio sam od Italije i nekoliko kamiona - istaa snijega kako

bih obezbijedio protok saobraaja tokom zimskog perioda barem na glavnim putevima: Cetinje Kotor; Cetinje Podgorica,
Podgorica Niki avnik Pljevlja Bijelo Polje; Podgorica
Mateevo Andrijevica Berane. U priobalnom podruju
nema potrebe za preduzimanjem slinih mjera.
I za to su potrebna sredstva.
Nadam se da e se pitanje valute to prije rijeiti, i da e tome
uslijediti prijeko potrebna dodjela 150 miliona dinara koje sam
ve i u svoja ranija tri izvjetaja spominjao i traio.
Molio bih da se tambiljanje ne vri kao prije iz razloga to se
ig lako brie usljed loeg kvaliteta materijala koji se upotrebljavaju u tom procesu. Predlaem da se ubudue biljeenje vri
na nain kako to rade Njemci, to jeste probijanjem novanice. U
vezi sa ovom temom, zamolio bih da se uzme u obzir potreba za
novanicama u manjim apoenima. Danas se, naime, dogaa da
se novanice od stotinu, petsto i hiljadu dinara ne prihvataju jer
nedostaje sitnijih novanica za kusur, i obrnuto, dogaa se da
pekulanti uveliko kupuju velike novanice, pa se sa 300-400
dinara u malim apoenima kupuje 1000 dinara.
Mali apoeni bi trebalo da ine 4/5 od ukupne zatraene sume
od 150 miliona dinara.
Inspektor iz Ministarstva finansija, cijenjeni gdin Boteri, koji
se zajedno sa slubenicima biveg Visokog komesarijata, vratio
u Italiju, a koji je na moj hitan zahtjev, ponovo od strane
Ministarstva postavljen na istu funkciju, jo uvijek mi se nije
javio. Od 26. jula na Cetinju se nije pojavljivao, niti znam kada
e se vratiti. Strunjaka za finansije iz Ministarstva trezora
morao sam da poaljem u Rim zbog neophodnih kontakata i
instrukcija i oekujem njegov povratak.
itava administracija je povjerena kvalitetnim slubenicima i
proeta crnogorskim osobljem bive Banovine. Oni daju sve od
sebe i zasluuju sve pohvale, ali nedostaju struni rukovodioci
koje ja ne mogu zamijeniti.
MATICA, zima 2011.
463
S druge strane, u toku je provjera svih slubenika iz vremena

bive Jugoslavije kako bi se izvrila selekcija i zamijenili oni
koji nijesu Crnogorci (ast izuzecima). U toku je rad na predraunu trokova za 1941-42. godinu, meutim ve je kraj avgusta i hitno nam je potrebna neka orjentacija.
U zakljuku, jo jednom ponavljam prijeku potrebu za: dodjelom sredstava za pokretanje zemlje; definisanjem pitanja valute
na nain da se Crnoj Gori omogui da kupi ono to joj je potrebno kako bi makar na krge prodisala, ali barem da moe da
die. Crna Gora, posebno u dananje vrijeme, ne moe da preivi bez svoje dvije prirodne luke: Bara i Kotora.
Pitanje Kotora odvojenog od Crne Gore gorue je pitanje isto
kao to je to i pitanje granica. Jer, osakaena Crna Gora nee
nikad biti spokojna. Kada su u pitanju granice, Crnoj Gori su
neophodni barem cijela ravnica Grude do Cavtata na obali, visoravan Gacko, Sandak i Metohija (prema Albaniji). I konano,
upravljenje, makar uz uee Albanije, ulcinjskim solanama.
U svim crnogorskim krajevima koje sam tokom moje nedavne inspekcije obiao, odzvanja jedan zajedniki glas naroda:
Soli za nau stoku.
Za sada sam uspio da obezbijedim njen uvoz iz Hrvatske
preko linije Gorade Pljevlja za everni dio, i dopremanje iz
Ulcinja preko komande Kraljevke finansijske policije
Podgorice, Berana, Nikia i avnika.
U svim garnizonima traili su mi duvana i vina. Sa tim zahtjevom sam upoznao Kraljevsku finansijsku policiju i Intendaturu.
Problemi koje treba rijeiti sloeni su i mnogobrojni. Jamim da
je kod svih nas jaka elja da pomognemo njihovom rjeavanju, da
se na sve naine i svim silama za to zalaemo, i da smo odluni u
tome da dovedemo u red ovu zemlju koja tek treba da odigra ulogu
monog grebena koji e zadrati nadolazeu plimu nereda sa everozapada i onemoguiti njeno eventualno prelivanje na jug.
S italijanskog jezika prevela: Deja Pileti

464
MATICA, zima 2011.

Pircio Biroli - Crna Gora U Očima Pircija Birolija Avgusta 1941.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pircio Biroli - Crna Gora U Očima Pircija Birolija Avgusta 1941.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CRNA GORA U OIMA

PIRCIJA BIROLIJA AVGUSTA 1941.

Dokumenti, koje objavljujemo na crnogorskom jeziku, jasno

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

Vjerovatno podstaknut od strane Vrhovne komande, general

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

c) u proizvodnji rude i drvne grae, zbog gubitka sreza Foe i

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

Jugoslavije, postaje laka rtva komunizma, kome su ve neko

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

- jedan sloj koji sainjava omladina, nadojena velikosrpstvom,

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

proizvoaima, u Nikiu, u Beranama i Andrijevici, na

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

3. to se tie vjeroispovjesti, apsolutnu veinu stanovnitva

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

glasine koje je irila moskovska propaganda (ulazak ruskih

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

oslobaale zatvorenike (vjerovatno u svrhu vrenja komunistikog prozelitizma).

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

U toku su ienja u Grahovu i u nepristupanim i nepokornim

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

1) Osnovati, to je prije mogue, crnogorsku nacionalnu

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

Izmeu ostalog, uredio sam da se prilikom raspodjele hrane,

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

PRILOG BR. 2 UZ DOKUMENT BR. 21553

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

U Kolainu je osloboeno 20 oficira i 185 podoficira i vojnika,

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

most na rijeci Tari (impozantno umjetniko djelo na putu

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

slube, itd., vlada u Beogradu bi zaplijenila ostatak prihoda,

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

ideju o fuziji ili nekoj vrsti unije sa drugom silom, kako bi se

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.

MATICA, zima 2011.

Crna Gora u oima Pircija Birolija avgusta 1941.