,

UNIVERSITETI

&HUMANE
FAN S. NOLI

FAKULTETI I
SHKENCAVE TE NATYRES
DHE HUMANE

MIRENJOHJE
Deshiroj te shpreh mirenjohjen time per Universitetin Fan S. Noli ,Fakultetin
e Shkencave te Natyres dhe Humane,
Departamentin e Fizikes qe me krijoi kete mundesi per kryerjen dhe paraqitjen e
kesaj teme diplome.
Nje falenderim I vecante per professor Sotiraq Marku I cili me
keshilloi,mbeshteti dhe me udhehoqi ne kete punim.
Ju shpreh mirenjohjen time te gjith atyre qe me kane ndihmuar dhe inkurajuar.

TABELA E PERMBAJTJES
2

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Hyrje
Protonet dhe Neutronet
Radioaktiviteti Artificial
Fisioni Brthamor
Armt Brthamore
5. Energjia Brthamore

Fizika sht baza e tekniks dhe e shum shkencave t tjera natyrore. Pa njohjen e mir t
parimeve t fiziks nuk mund t kuptohen, e as t prdoren me sukses asnj aparatur apo
instrument elektronik.
Teknologjia brthamore sht nj ndr shkencat aplikative m t rndsishme.
Ktu n radh t par, mendohet n prodhimin e energjis brthamore dhe aplikimet e
llojllojshme t izotopeve radioaktive .
Aplikimi i izotopeve n teknik, n bujqsi dhe n mjeksi sot ka rndsi t madhe. Pr
energjetikn brthamore mund t thuhet se sht duke u zhvilluar me nj tempo
fundamentale. N vendet e zhvilluara ku ndihet mungesa e burimeve t energjis
konvencionale energjia brthamore sht br pothuajse burim kryesor.
Fizika brthamore merret me studimin e ligjeve t fiziks, t cilat jan baz e teknologjis
brthamore.
Viti 1932 sht nj ndr vitet m t rndsishme pr zbulime t reja t fiziks brthamore.
Kshtu, edviku zbuloi neutronin (prbrja neutrale e brthams), Urej zbuloi deutronin
kurse Andersoni pozitronin (grimcn pozitive me mas t njjt me at t elektronit).
Po n kt vit Kokrofti dhe Valtoni shkaktojn zbrthime brthamore, duke prdorur
protonet nga akcelatori i tyre.
Gjat viteve t tridhjeta hulumtohen zbrthimet brthamore.
Hipoteza e Paulit pr neutrinon (1933), teoria e Fermit pr zbrthimet beta (1934), teoria
e forcave brthamore, jan disa prej zbulimeve m kryesore t fiziks brthamore.
Viti 1939, kur u zbulua fisioni brthamor, merret si fillimi i teknologjis brthamore.
Periudha e re e zhvillimit t fiziks brthamore fillon me zbulimin e -mezoneve (1946).

Atomi prbhet prej brthams s vogl t ngarkuar pozitivisht (me rreze 10-15 m) e cila
sht rrethuar n nj distanc relativisht t madhe 10-10 m, me nj numr t elekroneve si
n figurn 1. Sipas Raderfordit: atomi prbhej nga brthama q ishte e rrethuar nga
elektronet q gjenden n orbita t caktuar...

Figura 1 Struktura e atomit

Iden e par shkencore mbi strukturn e brthams atomike pr her t par e dha
shkenctari i njohur gjerman V. Hajzenberg m 1932. Sipas tij, brthama atomike
prbhet nga protonet dhe neutronet.
N mes t brthams dhe elektroneve ka hapsira boshe. N gjendje natyrore atomi sht
elektroneutral sepse brthama prbman nj numr t protoneve q sht e barabart me
numrin e elektroneve .
Ernest Raderfordi arriti t zbuloj grimcat pozitive t ashtuquajtura protonet pr t cilat i
prshkroi kto veti:
Atomi prbhet nga nj brtham, e cila sht e ngarkuar pozitivisht, ku sht
prqndruar thuajse e gjith masa e atomit dhe rreth e rrotull saj sillen n orbita t
veanta elektronet negative. Masa e ksaj grimce sht prafrsisht sa masa e atomit t
hidrogjenit dhe prmban nj njsi t ngarkess elektrike elementare pozitive, pra protoni
(1p1 ose p) paraqet atomin e hidrogjenit, d.m.th. jonin pozitiv t hidrogjenit:

Masa e atomit t hidrogjenit t jonizuar (protonit) sht rreth 1837 her m e madhe se sa
masa e elektronit.
Nse pr nj njsi t ngarkess s elekronit merret ngarkesa prej 1.602189 x 10-19 C,
ather ngarkesa e protonit sht +1. Masa e protonit prafrsisht sht e barabart me
masn e neutronit, q ka vler 1.007596 NjAM (njsia e mass elektrike).
Protoni n prbrje t brthams mund t trasformohet n neutron, pozitron dhe
neutrino1. N gjendje t lir protoni sht stabil por n disa kushte energjetike mund t
shndrrohet n nj neutron dhe nj elektron pozitiv:

Nga kjo rrjedh se protoni dhe neutroni mund t shndrrohen mes vete, t cilat s bashku
paraqesin prbrsit kryesor t brthams s atomit. N disa raste pr shkak t aspekteve
kuantike t grimcs s njjt, ato marrin emrin e prbashkt nukleon. Ky emrtim tregon
grimcat prbrse t brthams por jo edhe numrin e sakt t protoneve dhe neutroneve.
Ndrsa nuklid quhet brthama atomike q kryesisht karakterizohet me:
Numrin atomik Z, i cili paraqet numrin e ngarkesave elementare pozitive t brthams,
pra paraqet numrin e protoneve q marrin pjes n strukturn e brthams, numrin
rendor n sistemin periodik t elementeve si dhe paraqet numrin e elektroneve n
mbshtjellsin elektronik t atomit. Numri atomik vendoset n ann e majt, posht
simbolit kimik t elementit. Dhe me numrni e mass A, q paraqet numrin e prgjithshm
t nukleoneve, q marrin pjes n prbrjen e brthams.
Pra:
A(nukleone) = N(neutrone) + Z(protone)
6

Numri i mass shkruhet lart te simboli kimik. Nse me X shnojm simbolin kimik,
ather nuklidi paraqitet n kt mnyr:

Ngarkesa elektrike e brthams sht:

ndrsa ngarkesa elektrike e mbshtjellsit elektronik t atomit sht

ku e sht ngarkesa elektrike elementare.

Spini i protonit dhe i neutronit sht:
s =
Rrezja e brthams s atomit prafrsisht mund t prcaktohet me ndihmn e formuls:

ku R0 sht:

dhe A- numri i mass.

Deri tash njihen afro 1800 nuklide, prej t cilave shumica jan fituar n mnyr artificiale
dhe zakonisht nuk jan stabile.
M 1919, Raderfordi arriti q duke vepruar n grimca-, t bn transformimin e
atomeve t azotit n atome t oksigjenit dhe hidrogjenit.
Ky shndrrim i brthamave zhvillohet sipas skems:

q d.m.th. se me bombardimin e azotit me rreze alfa, fitohet oksigjeni dhe nj proton.

N kt reaksion dhe n t gjitha reaksionet brthamore vlen ligji i ruajtjes s energjis
(apo ligji i ruajtjes s numrit t mass A) si dhe ligji i ruajtjes s ngarkess elektrike (apo
ligji i ruajtjes s numrit atomik Z).
Numri i mass n reksionin e siprm , n ann e majt sht :
A = 14+4 = 18
e po aq edhe n ann e djatht:
A = 17+1 = 18.
Numri atomik n ann e majt sht:
Z = 7+2 = 9
e po aq edhe n ann e djatht :
Z = 8+1 = 9.

Masa e protonit sht

ndrsa ngarkesa e tij elektrike sht sa ngarkesa e elektronit, por me shenj positive, pra:

Bote dhe Beker, m 1930 treguan se kur elementet e lehta beriliumi apo litiumi i
ekspozohen rrezatimit- prej poloniumit radioaktiv natyror ,ather fitohet rrezatimi me
aftsi t madhe deprtuese. sht menduar se ky rrezatim paraqet rrezatimin- me energji
t madhe.
N vitin 1932 bashkshortt Irena dhe Frederik-Zholio Kyri bn nj eksperiment duke e
bombarduar beriliumin me grimcat alfa, me rast n detektorin e protoneve (dhoma e
jonizimit) vrejn nj sasi t vogl t protoneve. Nse n hapsirn n mes t beriliumit
8

dhe detektorit vihet parafina (e pasur me atome t hidrogjenit), vrehet nj intensitet

shum i madh i protoneve t liruara nga parafina. Kt dukuri ata nuk mund ta
interpretonin fare. Kt problem e zgjedhi shkenctari edviku i cili mendon se nn
ndikimin e grimcave alfa n atomet e beriliumit lirohen grimca t reja elektroneutrale, q
nuk shkaktojn jonizim dhe pr at nuk mund t detektohen n dhomn jonizuese. Kur
ato grimca godasin atomet e hidrogjenit n parafin, lirohen protone t shumta t cilat
detektohen leht n dhomn jonizuese. Kto grimca edviku i quajti neutrone (10 n ose n).
Reaksioni i par brthamor, produkti i t cilit sht neutroni, sht zhvilluar sipas skems

Si shihet, n kt reaksion bhet shndrrimi i brthams s beriliumit n karbon dhe

lirimi i nj neutroni. Sot dihet se masa e neutroneve sht pak m e madhe se masa e
protoneve, pra:
m

= 1.6749543 x 10-27 kg

Neutroni nuk ka ngarkes elektrike , prandaj trajektorja e tij nuk ndryshon nn veprimin e
fushs elektromagnetike. Neutroni sht grimc stabile ndrsa kur ndodhet n gjendje t
lir, pra jasht brthams, neutroni sht radioaktiv , d.m.th. zbrthehet vetvetiu, sipas
skems:

Ky relacion shoqrohet edhe me emrtimin e neutrinos (o), prandaj n mnyr complete

zbrthimi i neutronit paraqitet si:

ku 1p1 sht protoni, -1e0 simboli i elektronit me ngarkes elektrike -1.

Meq neutroni nuk ka ngarkes elekrike, ai n rrugn e tij nuk e vren jonizimin,
9

kshtu q edhe nuk krijon gjurm n dhomn e jonizimit. Pr kt arsye neutroni u

zbulua me nj vones t madhe dhe n prgjithsi vshtir detektohet.
Perioda e zbrthimit t nj neutroni sht prafrsisht 12 minuta. Pas ksaj kohe neutroni
mund t zbrthehet n proton, elektron dhe n antineutrino.
Neutronet jan pjes prbrse e do brthame atomike, me prjashtim t brthams s
atomit t hidrogjenit t zakonshm.
Neutronet e ngadalshme mund t kapen nga atomet, prandaj shkaktohet radioaktiviteti
artificial (pr t cilin do t flasim m von) i brthams s asaj substance.
Gjat bashkveprimit t neutroneve me brthama atomike t nj substance, bhet
shprhapja ose kapja e neutronit. Si shembull i ksaj dukurie mund t merret uji i rnd.
Kto neutrone quhen neutrone termale.
Pr shkak t neutralitetit t tyre elektrik, neutronet jan grimca shum t prshtatshme si
projektile pr bombardimin e brthamave atomike, meq mund t deprtojn shum leht
n brthama, ngase n to nuk vepron forca e kulonit. Neutroni me nj energji minimale
mund t deprtoj n brthamn atomike dhe t shkaktoj transformimin e saj. N kt
mnyr prfitohen shum izotope n reaktor brthamor.

10

N vitet 1933-1934 Irena Kyri, e bija e Maria Kyrit, s bashku me Frederik Zholion,
shkenctar i talentuar bashkpuntor n laboratorin e Maria Kyrit, zbuluan nj dukuri t re,
rndsia e s cils pr kohn dhe pr perspektivn ishte jashtzakonisht e madhe. Fuqia
bashkshortore e Zholio-Kyri, ashtu si ifti i m parshm Pjer e Maria Kyri, duke
studiuar dhe duke eksperimentaluar njkohsisht mbi dukurin e transformimit t
atomeve, duke bombarduar me thrmija alfa aluminin, bri t mundur zbulimin e nj
dukurie t re q u quajt radioaktiviteti artificial. Duke filluar me zbulimin e
radioaktivitetit nga Bekereli dhe duke vazhduar me t tjert deri von, ishte prcaktuar
tashm q n mnyr t natyrshme, t vetvetishme ata rrezatojn, duke prcaktuar
radioaktivitetin natyror. Asnj kusht i jashtm nuk ndikonte mbi kt lloj rrezatimi.
Ja se far shkruajn autort e eksperimentit: Gjat shndrrimeve t borit, t magnezit
dhe t aluminit shfaqen elemente t reja radioaktive q lshojn pozitrone. Pra, shfaqen
elemente t reja radioaktive! D.m.th. elementet radioaktive natyrore mund t krijohen
artificialisht.
Radioelementet artificiale m s shumti prdoren n mjeksi, t fituara prmes
reaksioneve brthamore. Reaksionet brthamore jan procese t bashkveprimeve n mes
nuklideve stabile me rrezet jonizuese ose n t shumtn e rasteve me neutrone. Si rezultat
i ktyre ndrveprimeve krijohen m shum nuklide radioaktive.
Reaksionet brthamore shprehen me ekuacione t caktuara. N ann e majt t ekuacionit
shnohen komponentet e reaksionit: brthama stabile (A) dhe rrezatimi hyrs-projektili
(x), kurse n ann e djatht- produktet e reaksionit: brthama e krijuar (B) dhe rrezatimi i
jonizues (y):
11

A + x = B + y ose A(x,y)B.
Si dihet, rrezatimi radioaktiv prmban edhe energji, pr t matur kt energji sht
pranuar nj njsi matje e posame q quhet elektronvolt dhe shkurtimisht shkruhet eV.
Kjo sht energjia q fiton elektroni i vendosur n fushn elektrike me ndryshim
potencial t nj volt. Nj njsi shumfishe sht megaelektronvolti q sht nj million
here m e madhe dhe shenohet 1 MeV.
N fakt kjo energji nuk sht e madhe, por n botn e atomit ajo sht jashtzakonisht e
rndsishme dhe ja sepse: n qoft se duam t ngrohim 1 kg uj, pr ti rritur
temperaturn vetm nj grade duhet harxhuar nj energji prej 26 miliard MeV, kurse n
qoft se do t mund ti komunikonim do molekul uji nj energji termike vetm prej 1
eV, ather temperatura e ujit do t rritej deri n 1300C. Mandej tregues mjaft i
rndsishm sht aktiviteti i lnds radioaktive. Sa m i madh t jet numri i atomeve t
lnds radioaktive dhe sa m e vogl t jet perioda e gjysmzbrthimit, aq m i madh
sht edhe aktiviteti i lnds radioaktive. Si njsi e aktivitetit prdoret njsia kyri, q
prfaqson n vete at sasi t lnds radioaktive, prej s cils bhen 37 miliard shprbrje
atomesh n sekond.
M 1930 fizikantt gjerman Gerte dhe Bote me bombardimin e bereliumit, me rreze alfa
kan fituar rrezatimin m t deprtueshm dhe jonizues. Ky reaksion sht formuluar m
von (1932), kur edviku zbuloi neutronet :
4Be9

+ 2He4 6C12 + 0n1

Shndrrimi i par i brthams s elementit n mnyr artificiale me t cilat jan prfituar

neutronet sht realizuar n vitin 1932 nga ana e bashkshortve Irena dhe FrederikZholio Kyri.
Kta, duke bombarduar aluminin me rreze (si n figurn 2), vrejn se nga alumini
burojn neutrone dhe pozitronet, por q emetimi i pozitroneve nga materiali i rrezatuar
12

nuk nderpritet menjher, kurse rrezatimi dobsohet n mnyr eksponenciale.

Ky proces mund t paraqitet sipas relacionit :

Izotopi i fosforit 15P30, q fitohet n kt rast nuk gjendet n natyr, por paraqet llojin e
burimit t radioaktivitetit brthamor, i cili manifestohet, duke emetuar pozitrone (+1e0) dhe
procesi i zbrthimit t fosforit mund t paraqitet me relacionin :

dhe si podukt fitohet izotopi stabil i silicit 14 Si 30, i cili gjendet n natyr. Dukuria e
zbrthimit t brthamave t fituara n mnyra artificiale paraqet radioaktivitetin artificial,
ndrsa emetimi i pozitroneve nga elementet radioaktive, paraqet rrezatimin- pozitronik,
ngjajshm me rrezatimin elektronik, i cili sht vrejtur m par tek elementet
radioaktive natyrore.
Elementi radioaktiv, i cili fitohet me reaksion brthamor quhet me emrin e elementit
prkats, por me parashtes radio, p.sh. radiofosfori, radioazoti, radiosilici etj. Pasi
nj element mund t ket disa izotope radioaktive, ather prve simbolit t elementit s
bashku me numrin prkats s mass dhe numrit rendor n kllapa t shkruhet edhe koha e
gjysm zbrthimit t radioelementit prkats p.sh 7N14 ( T1/2=10.1 min).
Rndsi tjetr e radioaktivitetit artificial sht se me t tregohet se me radioaktivitetet
brthamore mund t bhen radioaktive edhe izotopet stabile t elementeve t ndryshme
d.m.th. mund t krijohen izotope radioaktive edhe tek elementet stabile normale. Kto
izotope radioaktive zakonisht quhen radioizotope. Po ashtu, me bombardimin e
brthamave t atomeve t ndryshme me grimca, si jan rrezet alfa, protonet, deuteronet,
neutronet, kuantet, apo edhe konverzioni i brendshm, mund t krijohet nga nj brtham,
brthama tjetr.
13

Gjat hulumtimeve t m vonshme sht vrtetuar se radioizotopet artificiale zbrthehen

edhe prmes tipave t tjer t zbrthimit p.sh. izototpet radioaktive gjat zbrthimit mund
t emetojn +, , grimca gjat kapjes K.
Se far zbrthimi kryhet, varet prej numrit t protoneve dhe neutroneve n brtham.
Nse n nj radioizotop raporti i protoneve dhe i neutroneve sht i till q nuk i
prgjigjet raportit t brthams stabile, ather radioizotopi do t zbrthehet n mnyr
radioaktive. Brthama atomike, e cila prmban tepric neutronesh ndaj numrit t
protoneve, q t jet stabile, zbrthehet n mnyr radioaktive duke emetuar elektrone
d.m.th. emeton grimca-, me rast n brtham nj neutron shndrrohet n proton, pra:
0

1p

-1e 0

Kto shndrrime kryhen n ato lloje izotopesh q kan numr m t madh t mass se
izotopi stabil i elementit t njjt, p.sh. 1H1, 6C14, 8O19, 13Al28, 17Cl38 etj.
Kto zbrthime manifestohen me emetimin e grimcave , sepse n brthamat e tyre numri i
neutroneve ndaj numrit t protoneve sht i till q brthama do t ishte m stabile.
Nse n nj brtham numri i neutroneve sht m i vogl se numri i protoneve, ather
do t ket tendenca q protoni t zvendsohet me neutron.
Ekzistojn tri mnyra q t arrihet kjo: t emetohet pozitroni ( rrezatimi +), t emetohet
grimca- dhe t kapet elektroni nga shtresa elektronike. Zbrthimi radioaktiv me
emetimin e pozitroneve zakonisht vrehet tek izotopet, numri i mass te t cilt sht m i
vogl se tek izotopet stabile t elementeve t njjta, me rast n brthama nj proton
shndrrohet n neutron:

p1

n1 +

+1

e0

N kt mnyr zbrthehen: 7N13, 6C11, 8O15, 13Al25, 26Fe53 , 17Cl33 etj.

Radioaktiviteti artificial me emetimin e grimcave-, vrehet te disa izotope t arit dhe t
mrkurit si dhe te shumica e izotopeve t arit dhe t mrkurit si dhe te shumica e
izotopeve t elementeve prej grupit t tokave t rralla, me numr rendor prej 60-66 dhe
14

numr t mass rreth 150.

Zbrthimi radioaktiv i njohur si kapja elektronike ose kapjaK bhet te brthamat me
numr m t vogl neutronesh sesa t protoneve ndaj brthamave stabile dhe n vend q
t emetohet pozitroni, ajo rrezaton nj elektron orbital dhe at m s shpejti prej shtress
K. Kjo kapje e elektronit me proton jep nj neutron, me rast numri i neutrineve n
brtham rritet, kurse numri i protoneve zvoglohet dhe brthama bhet m stabile. Ky lloj
zbrthimi radioaktiv vrehet tek izotopi i hekurit 55 dhe mund t paraqitet me kt
relacion:

Sot jan t njohura rreth 1000 izotope radioaktive artificiale t elementeve t ndryshme.
N fund, duhet prmendur paralajmrimin fundamental nga ana e Fermiut (1934), q
paraqet bazn pr prodhimin e elementeve radioaktive:
ajo q vshtirson prfitimin e reaksioneve brthamore, me bombardimin e grimcave
pozitive me an t grimcave t tjera po ashtu pozitive, sht refuzimi elektrostatik. Ky
refuzim mund t zhduket me prdorimin e neutroneve, d.m.th. me an t ksaj grimce
neutrale mund t shkaktohet radioaktiviteti artificial i t gjitha elementeve.
Sot kemi m se 2500 radioizotope q mund t prodhohen.

15

Procesi i ndarjes s brthams s rnd n dy brthama t lehta, gjat bombardimit me

neutrone quhet fision. Pra rekasioni i tipit t fisionit brthamor shkaktohet kur kapet neutroni
nga brthama e uranit 92U235 . Ekzistojn rreth 40 mnyra t ndarjes s brthams atomike
t uranit 92U235 , me rast mund t krijohen deri n 300 produkte t ndryshme radioaktive
t fisionit. Gjat procesit t ndarjes s brthams s rnd n dy brthama (rrall her n tri)
t reja t lehta, emetohen dy deri n tri neutrone dhe fotone-.
N figurn 3 sht paraqitur fisioni i induakuar me neutrone n uranin 92U235 .
Procesi i fisionit t indukuar me neutrone mund t paraqitet prmes ktij reaksioni:

Figura 3 Procesi i arjes s brthams atomike

Gjat procesit t fisionit brthamor lirohet energjia rreth 210 MeV.

16

Energjia mesatare e liruar me fisionin e nj atomi t brthams U-235

Energjia kinetike e fragmenteve t lehta

~99 MeV

Energjia kinetike e fragmenteve t rnda

~ 68 MeV

Energjia kinetike e neutroneve

~ 5 MeV

Energjia e lidhjes s neutroneve

~ 13 MeV

Energjia e kuanteve-

~ 8 MeV
_____________
gjithsej: 193 MeV

N procesin radioaktiv t produkteve t fisionit sipas fisionit lirohet energjia:

Energjia e grimcave-

~ 7 MeV

Energjia e antineutroneve

~ 10 MeV

Energjia e rrezatimit

~ 7 MeV
_____________
gjithsej: 24 MeV

Q kjo energji q lirohet me rastin e fisionit t mund t shfrytzohet, sht e

domosdoshme t ndrtohet nj kontroll i reaksionit vargor. Ky kontroll arrihet me
ndihmn e shufrave q prbhen prej substancave t cilat kan aftsi pr ti prthithur
tepricn e neutroneve t nevojshme pr ruajtjen e faktorit t shumimit k=1. Kto
substanca t shpeshta jan: kadmiumi, bori etj. Kto shufra quhen shufra kontrolli t cilat
mund t futen e nxirren prej brthams s reaktorit, q prbhet prej karburantit
brthamor dhe moderuesit. Duhet theksuar se kontrolli i reaktorve brthamor n nj
mas t dukshme sht lehtsuar me ekzistimin e neutroneve t vonuara.
Kur e prmendim reaksionin brthamor vargor , ather do ta paraqesim edhe parimin e
puns dhe teorin elementare t reaktorve brthamor.

17

Reaktort brthamor prbhen prej (shiko figurn 4):

substances s fisionit (karburantit brthamor),
moderuesit, ose ngadalsuesit t neutroneve,
shufrave t kontrollit,
reflektorit t neutroneve.
Do t ndalemi n prshkrimin e reaktoreve brthamor duke mos hyr n prshkrimin e
komponenteve t tjera t stabilimenteve energjetike brthamore. Zona e kufizuar me reflektorin e
neutroneve prfaqson brthamn e reaktorit ose zonn e tij aktive(vepruese). Brenda saj gjendet
urani U-235 dhe moderuesi. I tr reaktori sht i rrethuar me nj shtres t trash mbrojtse, m
s shpeshti prej betoni dhe plumbi, shtres e cila prthith neutronet dhe rrezet gama, q lirohen
n reaktor n sasi kolosale.

Figura 4 Skema e Reaktorit Brthamor

Rregullimi i reaktorit bhet me ndihmn e shufrave t kontrollit D dhe E prej kadmiumi
ose bori, t cilt prthithin n mnyr efikase neutronet termale, me ka frenohet procesi
i reaksionit brthamor. Numri i neutroneve t prthithura sht i prpjestueshm m
gjatsin e shufrave n zonn akitve t reaktorit.
Shkopi D i kontrollit shrben pr rregullimin e reaksionit zakonisht pr t lshuar n
pun reaktorin dhe pr ta kyur, kurse me ndihmn e shufrave t holla E kryhet
rregullimi i holl i puns s reaktorit.
18

Shufrat E automatikisht futen dhe nxirren prej reaktorit. Ky process drejtohet me

ndihmn e detektorit t rrezatimit brthamor n zonn aktive t reaktorit. Reaksioni i
par vargor sht inaguruar m 2 dhjetor 1942 n Universitetin e ikagos, nn
udhheqjen e fizikantit t njohur Italian Eriko Fermi. Si rrjedhoj e ktij suksesi kan dal
edhe bombat atomike amerikane t hudhura m 1945 n qytetet japoneze Hiroshima dhe
Nagasaki.
Pas lufts s dyt botrore sht punuar vazhdimisht n zhvillimin e reaktorve brthamor
por fatkeqsisht edhe n zhvillimin e armatimit brthamor, kshtu q jan zhvilluar disa
tipe reaktorsh brthamor.

19

M par kemi prmendur reaksionet brthamore dhe zbatimin e tyre pr qllimet

paqsore, kurse tani sht radha t flasim edhe pr prdorimin e tyre me qllim
shkatrrues.
Prej pas lufts s dyt botrore e deri m tani, armt nukleare jan prodhuar me nj numr
dhe lloj t caktuar. Prodhimi i tyre sht i ndaluar pr shkak se prezenca e tyre paraqet
rrezik serioz pr njerzimin.
Armt nukleare kryesisht ndahen n dy kategori :
N mjete nukleare eksplozive - t cilat veprojn n bazn e eksplodimit fisional
(nuklear) dhe eksplodimit termonuklear (fuzional) dhe
N lndt radioaktive luftarake- t cilat nuk kan veprime eksplozive, por
emetojn rreze radioaktive.
Bomba atomike sht sasia e madhe e energjis e cila lirohet pr nj interval t shkurter t
kohs dhe n nj hapsir t vogl. Bazohet n fisionin e pakontrolluar t brthamave t
elementeve t rnda si uranit 92U235 dhe plutoniumit 94Pu239 (duhet t kemi n dimenzione
m t mdha se madhsi kritike) q hyjn n rradhn e eksplodimeve fisionale.
Bomba termonukleare bazohet n eksplozimin q ndodh pr shkak t fuzionit brthamor t
brthamave t lehta.
Pr t arritur te fuzioni i brthama t deuteriumit me rast lirohet nj energji e madhe duhet
arritur temperatura t larta deri n disa miliona kelvin. Pr kt arsye ky process quhet
reaksion termonuklear. Si lnd djegse termonukleare merren izotopet e hidrogjenit,
deuteriumit dhe triciumit dhe vendosen rreth shkrepssbombs nukleare.Nse duhet t arrihet
fuqi m e madhe shkatrruse prrreth eksplozivit termonuklear, si mbshtjells vihet urani.
Bomba hidrogjenore bazohet ne eksplozimin q ndodh pr shkak t fuzionit brthamor t
20

brthams t hidrogjenit. Bomba hidrogjenore sht njmij her m e fuqishme se

bomba atomike. Deri tani nuk jan prdorur bombat hidrogjenore prve testimit t par
m 1 Nntor 1952 nn ujin e oqeanit paqsor pr shkak t rrezikut t shkatrrimit. Bomba
hidrogjenore m e thjeshta mund t ket fuqin deri n 10 megaton.
Efektet e armve brthamore vzhgohen me kujdes qysh pas bombardimeve n Japoni,
pasi q kan efekte tejet t dmshme pr njerzimin si: rrezatim radioaktiv, mbeturinat
radioaktive,efektet klimatike, dmtimet natyrore etj etj

21

Nj nga problemet m serioze t s sotmes dhe sigurisht t s ardhmes sht dhe do t

mbetet sigurimi i burimeve t energjis. Pa energji si dihet nuk mund t vihet asnj
motor n lvizje.
Cilat jan rrugt e prfitimit t energjis sot pr sot?
Pr prfitimin energjis n ditt e sotme shfrytzohen aftsit potenciale t burimeve ujore
dhe djegia e karburanteve si nafta dhe gazi. Kjo metod e prfitimit t energjis krkon
po ashtu rritje t vazhduar edhe t burimeve energjetike, ka duke u bazuar n statistikat,
n 2-3 shekutj e ardhshm nuk do t ket m.
Nj aspekt tjetr, i cili e zgjeron akoma m shum problemin, sht ai q rezervat
energjetike nuk jan shprndar n mnyr t prpjestueshme n bot (dshmitar i ksaj
politike jan shum vende n mes t cilave hyn edhe Kosova).
Sot n bot krahas lndve djegse t prmendura m lart, jan gjetur edhe lnd t tjera,
q pr sa i prket prqendrimit t energjis, ia kalojn ktyre t parave deri n 2-3
milion her.
Kto burime t reja t energjis me prdorimin e uranit dhe t toriumit si lnd djegse
kan br t mundur edhe krijimin e motorve brthamor(t cilt quhen reaktor) pr
marrjen e energjis dhe pr shndrrimin e saj n form t prdorshme nga industria.
Dallimi n mes t ksaj energjetike dhe enrgjetiks klasike sht se me nj harxhim t
vogl t lnds djegse krijohet nj fuqi e madhe. Kjo eprsi e madhe ka br t mundur
ndrtimin e stacioneve elektrike atomike ose shkurtimisht SEA.
Cila sht mnyra e marrjes s energjis nga reaktori brthamor?
Zhvillimi i reaksionit zinxhir t kontrolluar bn t mundur q nga zhytja ose nga nxerrja
e shufrave t kadmiumit t lirohet nxehtsia dhe njkohsisht reaksioni t kontrollohet.
22

Meq neutronet q prdoren n kt rast jan t ngadalsuara ato quhen termike dhe vet
reaktori n kt rast quhet termik.
Pr marrjen e nxehtsis q lirohet n zonn aktive, veprohet n kt mnyr:
lnda djegse urani U-235 q rrethohet nga ngadalsuesit si mund t jet grafiti, uji i rnd
etj., rregullohet ndarja e brthamave me ndihmn e shufrave t zhytura n uran dhe futen
n masn e uranit tubat n t cilat rrjedh uji i zakonshm. Nxehtsin e liruar e merr ai uji i
cili kthehet n avull dhe pastaj n temperatur dhe shtypje t madhe v n lvizje tubinn
n boshtin e s cils sht montuar rotori i gjeneratorit elektrik. N kt mnyr sht
ndrtuar parimisht SEA.
Por pastaj doln disa vshtirsi ku thon se avulli i liruar sht radioaktiv dhe meq sht
kshtu, ai n asnj mnyr nuk duhet t shkarkohet n atmosfer pasi q sht
vdekjeprurs. Por konstruktort e zgjodhn edhe kt problem duke prdorur dy cikle pr
marrjen e nxehtsis , njri cikl sht i mbyllu dhe ka t bj me nj sistem t qarkullimit
t ujit nprmjet tubacioneve n depo t ujit, n kazan atomik dhe n qarkullim, kurse
cikli tjetr sht i hapur dhe ka t bj me avullin q krijohet nga kalimi i ujit t ngrohur
n depon kryesore t ujit dhe kalimi i ktij avulli npr tubin.
Q uji i ciklit t par t ngre ujin n ciklin e dyt deri n temperaturn e nevojshme, duhet
q vet ai t mos kthehet n avull dhe kshtu ndodh.
Kto instalime pr prodhimin e energjis elektrike mund t ndrtohen kudo dhe sasia e
lnds djegse q hargjojn pr disa vite matet me kilogram.
Disa njerz mund t pyesin, nse kjo sht pra metoda me t ciln mund t krijojm nj
energji t madhe me shum m pak lnd djegse ather pse nuk largohen metodat e
prfitimi t energjis nga thngjilli, gazi apo nafta ?!
Ndrtimi i SEA-s bazohet kryesisht n prdorimin e reaktorve q punojn me neutrone
termike. Kto lloj reaktorsh kan nj rendiment tepr t ult. Urani q shrben si lnd
23

djegse n kta tipa reaktorsh po thuaj nuk harxhon fare. Si kuptohet kjo? Nj pjes e
vogl e uranit U235 i nnshtrohet procesit t ndarjes, ndrsa pjest tjera mbeten n shufra ,
t cilat q t shrbejn prsri pr qllime t m siprme, duhet q ti nnshtrohen nj
prpunimi me nj kosto shum t lart. ka d.m.th. se 2% -shi mund t shfrytzohet
ndrsa pjesa tjetr duhet t zhduket n vendet e caktuara-varrezaprkatse, mirpo rritja
e prmasave t ktyre sjell nj problem i cili nuk sht ende i zgjidhur por presim n at
drejtim.
N fizik, fuzioni nuklear (reaksioni termonuklear) sht process n t cilin dy brthama
bashkohen dhe formojn nj brtham m t madhe, duke liruar nj sasi t lart t
energjis. Duke liruar energjin n kt mnyr, fuzioni brthamor sht burim i
energjis i cili bn yjet t shndrisin dhe bombn e hidrogjenit t eksplodoj.
Secilat dy brthama detyrohen t bashkohen n nj energji t mjaftueshme dhe kur
brthama m e leht bashkohet, brthama e prfituar ka m shum neutrone, pr t qen
stabile ajo liron jasht neutronet e teprta me nj energji m t lart.Shumica e brthamave
m t lehta do t prodhojn m tepr energji sesa q sht e nevojshme pr ti bashkuar
ato, duke u br reaksioni eksotermik dhe zinxhiror .
Energjia e cila lirohet nga bashkimi i brthamave t lehta sht rreth 5 her m e madhe
se ajo q lirohet nga ndarja e brthamave t rnda, duke pasur parasysh t njjtn njsi
mase.
Shum reaksione termobrthamore t ndryshme ndodhin n diell dhe n yje t cilt me
sa dihet kan origjinn nga burimi i energjis s pashtershme. Ajo energji sht rezultat i
reaksioneve brthamore, n t ciln materia sht shndrruar n energji, por vetm disa
reaksione t tilla praktikohen pr prodhimin e energjis n tok. .N yjet e madhsis s
diellit ose m t vogla, mbizotron vargu proton-proton2. N yjet m t mdha cikli CNO
sht reaksion dominues. T dyja kto cikle kan kufij m t lart t temperaturs sesa
24

reaksionet t cilat jan studiuar n tok dhe pr kt shkak shpejtsia e reaksioneve t tilla
sht m e ult.
T gjitha kto prfshijn izotopet e hidrogjenit.
Tre izotopet m t njohura t hidrogjenit jan:
-Deuteriumi
-Hidrogjeni
-Tritiumi
Brthama e t tre izotopeve prmban nj proton e cila i karakterizon ato si forma t
elementit t hidrogjenit. Prve ksaj brthama deuterium ka nj neutron kurse brthama
tritium ka dy neutrone. Pr t prodhuar rrjeta elektrike, reaksionet termobrthamore duhet
t bhen n temperatura t larta. Procesi i prodhimit t energjis mund t ndodh edhe n
temperatura t ulta dhe prej andej arrin procesin e fusionit n tok, ktu sht kombinimi
i brthams t deuteriumit me nj t tritiumit. Si produkt i ksaj jan: heliumi energjetik 4
(izotopi i rndomt i Heliumit) dhe neutroni i lir i energjis m t lart.
Brthama e Heliumit prmban 1/5 e energjis totale t liruar dhe neutroni prmban 4/5 e
mbetura.
Prderisa brthama prmban energji pozitive ato normalisht refuzojn njra-tjetrn. Sa
m e lart q sht temperatura aq m shpejt atomet ose brthamat lvizin. Kur ato
ndeshen n kto shpejtsi t larta, ato e mposhtin forcn e refuzimit t ngarkess pozitive
duke cliruar nj energji.
Prkatsisht, me an t energjis brthamore furnizohen 16% t bots me elektricitet.
Fisioni ka nxitur interesim t madh te shkenctart lidhur me reaksionin vargor brthamor
kur me coptimin e brthams s uranit me nj neutron lirohen 2 neutrone t reja pastaj
duke liruar 4 neutrone t reja e kshtu me radh(shiko figurn 5).

25

Figura 5 Fisioni i Uranit 235

N Dhjetor t vitit 1941 Ruzvelti kryetari i athershm i SHBA-s menjher pas

bisedimeve me Anjshtajnin lejoi organizimin e nj projekti pr prodhimin e bombs atomike.
Ky ishte programi m sekret dhe m i madh i Lufts s dyt Botrore.
Shkenctarve m t shquar amerikan ju bashkangjitn edhe shkenctart evropian t cilt u
detyruan t shprngulen nga Evropa pr shkak t lufts dhe politiks raciste e diktatoriale t
Gjermanis dhe Italis.
sht ditur se nga urani q gjendet n natyr duhet materiali fision , izotopi i uranit U235 ,
i cili pr 140 her gjendet m pak se urani U238. Pr ndarjen e tyre jan prdorur metodat
fizike n baz t difuzionit t gazrave.
Mnyra tjetr e realizimit t shprthimit brthamor ka qen n lidhje me plutoniumin
Pu239 , i cili nn vepimin e neutroneve sillet sikurse urani U235. Kur sht nevoitur disa
kilogram plutonium, ai parimisht sht fituar me rrezatim shum intenziv t uranit me
neutrone pasi q plutoniumin nuk mund ta gjejm t lir n natyr.
Realizimi i projektilit pr prrodhimin e plutoniumit ka filluar me ndrtimin e aparateve
pr fision t kontrolluar t uranit dhe pr prodhimin e neutroneve t mjaftueshme. Pr
kt qllim jan prdorur shtresat e grafitit pr ngadalsimin e neutroneve, mes t cilave

26

sht vendosur urani- materiali fision. Me nj projekt t till kan udhhequr shkenctart
Kompton (1892-1962) dhe Enriko Fermi.
Prodhimi i plutoniumit filloi me 2 Dhjetor 1942, n ikago, kur Fermiu vrtetoi se
procesi i kontrolluar i fisionit t uranit sht i mundshm. Ky ishte fisioni i par vargor i
uranit. Nn udhheqjen e Openhajmerit (1904-1967), n Nju Meksiko filloi prodhimi i
bombs brthamore me uran eksploziv. sht ditur se pr realizimin e shprthimit sht
nevojitur lidhje e shpejt n mes t masave kritike n dy pjes t bombs, me material
fision.
Nj teknik e till nuk ka mundur t shfrytzohet pr bomb me plutonium pr shkak t
pranis s nj izotopi t plutoniumit n t ciln edhe rrezet kozmike mund t nxisin
fisionin.
Vshtirsit n prodhimin e energjis brthamore kan qen derisa t zhvillohen
mekanizmat t cilt mund ta nxejn karburantin T-D n temperatur t mjaftueshme dhe
pastaj ta mbajn pr nj koh t mjaftuar. Kshtu q m tepr energji lirohet nprmes
reaksioneve termobrthamore, q sht e prdorur pr nxemje.
Disa njerz mendojn q energjia brthamore sht pr ruajtjen e paqes dhe ne duhet t
jetojm me t, ndrsa t tjert thon se e gjith bota duhet t liruar nj her e prgjithmon
nga t gjitha armt nukleare.
Energjia brthamore, n t vrtet pr kundr dmeve q mund t na sjell ka edhe dobit e
saj si sht furnizimi me elekricitet i cili sht nj faktor shum i rndsishm q sipas
mendimit t shum shkenctarve do t jet i domosdoshm pr t ardhmen.

27