Edward MUSIA

Oddzia Gdaski SEP

OBCIALNO CIEPLNA
ORAZ ZABEZPIECZENIA NADPRDOWE
PRZEWODW I KABLI 1
Problematyka zabezpiecze przecieniowych oraz zabezpiecze zwarciowych przewodw
i kabli niskiego napicia jest nierozerwalnie zwizana z ich robocz i zwarciow obcialnoci
ciepln. Najpierw ustali trzeba, jakie wartoci prdu i w jakim czasie s dopuszczalne w warunkach roboczych i w warunkach zwarciowych, a potem zastanawia si mona, jak przewody zabezpieczy przed nadmiernymi, niedopuszczalnymi obcieniami cieplnymi. Dobrane zabezpieczenia
nadprdowe powinny mie prdy znamionowe bd nastawcze i czasy dziaania jak najnisze, by
skutecznie zabezpieczay chroniony obwd, ale na tyle wysokie, by przetrzymyway wszelkie prdy
normalnego uytkowania (w tym prdy zaczeniowe obwodu, np. prdy rozruchowe silnikw) i
poza obwodami odbiorczymi dziaay wybiorczo z zabezpieczeniami na niszych stopniach rozdziau energii.

1. Temperatury obliczeniowe
Obliczeniowa temperatura otoczenia o jest to najwysza temperatura powietrza
otaczajcego rozwaane urzdzenie elektryczne wystpujca stale lub okresowo, w normalnych
warunkach uytkowania.
W przypadku pojedynczego urzdzenia (aparatu, silnika, rozdzielnicy, trasy przewodw)
mona j zmierzy w sytuacjach spornych za pomoc trzech termometrw rozmieszczonych
rwnomiernie wok urzdzenia, na redniej wysokoci jego czci przewodzcych prd, w
odlegoci okoo 1 m od niego, po czym obliczy redni arytmetyczn otrzymanych wynikw.
Termometry naley chroni przed prdami powietrza i wpywem ciepa z obcych rde; najlepiej
umieszcza je w pojemnikach zawierajcych okoo p litra oleju, aby wskazania uniezaleni od
krtkotrwaych waha temperatury.
Warto obliczeniowej temperatury otoczenia uwzgldnia warunki klimatu naturalnego, a wic
zaley od strefy klimatycznej, i w razie potrzeby uwzgldnia dodatkowy przyrost temperatury
z tytuu kryptoklimatu we wntrzu pomieszcze, w obudowach bd w ciasnych przestrzeniach
stropw podwieszanych albo szybw instalacyjnych. Wartoci waciwe dla Polski i w uzgodnieniu
ze stron polsk podane w normie IEC 60287-3-1/A1:1999 [16] s zestawione w tabl. 1.
Tablica 1. Obliczeniowa temperatura otoczenia o w Polsce
Rodzaj przewodw i warunki ich ukadania

o [C]

Przewody w pomieszczeniach

25

Przewody izolowane
w przestrzeniach zewntrznych

nie naraone na bezporednie nasonecznienie

25

naraone na bezporednie nasonecznienie

40

Kable w ziemi w zalenoci od pory roku

20 (15; 5)

Jeli wystpuj okolicznoci uzasadniajce przyjcie wyszej temperatury ni podana w normie (np. pomieszczenie kotowni, ciasne wntrze rozdzielnicy), naley to uczyni. W zasadzie nie
1

W tekcie artykuu wykorzystano materiay szkoleniowe przygotowane dla czonkw Kujawsko-Pomorskiej

Okrgowej Izby Inynierw Budownictwa (Bydgoszcz Toru Wocawek, 25-26 kwietnia 2008 r.).

dopuszcza si przyjmowania temperatury niszej, bo przemawiajce za tym przesanki s zudne.

Gdyby przewody we wntrzu komory chodniczej dobra do temperatury utrzymywanej w niej
w normalnych warunkach uytkowania, np. 18 C, to nie daoby si w ogle przeprowadzi technologicznego rozruchu urzdze po zakoczeniu ich budowy lub remontu.
Nowsze normy midzynarodowe zawieraj tablice obcialnoci dugotrwaej przewodw dla
temperatury otaczajcego powietrza (ang. ambient air temperature) 30 C, wystpujcej w krajach
rdziemnomorskich, czyli w warunkach najbardziej niekorzystnych w Europie. Dla innych
warunkw podano wspczynniki poprawkowe w tablicy 52-D1. Wedug wspomnianej normy IEC
60287-3-1/A1:1999 (rys. 1) w warunkach polskich o = 25 C, wobec czego wspczynnik
poprawkowy dla przewodw o izolacji polwinitowej (dd = 70 C) wynosi 1,06, co wynika
z prostego przeliczenia:
I z25 = I z30

dd 25
70 25
= I z30
= 1,06 I z30
dd 30
70 30

(1)

i oznacza, e obcialno dugotrwaa Iz25 takich przewodw w polskich warunkach klimatycznych

jest o 6 % wiksza ni warto Iz30 odczytana z normy. Takie postpowanie nakazuj postanowienia
523.2.3 oraz tablica 52-D1 normy PN-IEC 60364-5-523:2001. W polskojzycznej wersji normy
naleao po prostu zamieci tablice obcialnoci dla temperatury otoczenia 25 C, jak to w swojej
wersji normy uczynili Niemcy, yjcy w tej samej strefie klimatycznej.
Australia i Nowa Zelandia wsplnie opracowuj i ustanawiaj normy AS/NZS, ale maj w
nich osobne tablice obcialnoci przewodw i kabli dla temperatury otaczajcego powietrza
i gruntu odpowiednio: 40 C/30 C w Australii oraz 25 C/15 C w Nowej Zelandii [18]. Podobnie,
nie ma powodu, by polscy elektrycy wierzyli, e po ustanowieniu normy PN-IEC 60364-5523:2001 temperatury w Polsce zrwnay si z wystpujcymi na Sycylii i w Maroku, co prbuj
im wmwi ci, ktrzy tekst normy le przetumaczyli.
Z kolei zamieszczone w normie IEC 60364-5-523:1999 [15] tablice obcialnoci dugotrwaej
kabli uoonych w ziemi odnosz si do:
temperatury gruntu o = 20 C, waciwej dla Polski w okresie letnim,
rezystywnoci cieplnej gruntu 2,5 Km/W, skrajnie duej, jak wykazuj uel, popi i grunt
piaszczysty bardzo suchy, co wyjaniono nastpujco w ustpie 523.3.1: This value is
considered necessary as a precaution for worldwide use when the soil type and geographical
location are not specified.
Wedug normy IEC 60287-3-1/A1:1999 [16] w przecitnych polskich warunkach ukadania
kabli rezystywno cieplna gruntu wynosi 1,0 Km/W; tak warto przyjmoway rwnie
wczeniejsze polskie przepisy [9] i norma [8]. Odczytane w normie PN-IEC 60364-5-523:2001
wartoci obcialnoci Iz kabli ukadanych w ziemi naley zatem mnoy przez wspczynnik
poprawkowy 1,18 (tabl. 52-D3 normy [13]). Takie postpowanie nakazuje pkt 523.3.1 normy [16]
o treci: Corrections factors for soil thermal resistivities other than 2,5 Km/W are given in table
52-D3, co krajowi manipulatorzy, zainteresowani zwikszeniem popytu na mied, przetumaczyli
podstpnie [13]: Wspczynniki poprawkowe dla gruntu o rezystywnoci cieplnej wikszej ni 2,5
Km/W s podane w tablicy 52-D3.
Rezystywno cieplna gruntu ma te wpyw na wzajemne oddziaywania cieplne ssiadujcych
ze sob kabli, a wic na wartoci wspczynnikw poprawkowych podanych w tablicach 52-E2, 52E3. Niestety ich wartoci podano w normie tylko dla gruntu o rezystywnoci cieplnej 2,5 Km/W,
kiedy te oddziaywania s sabsze.
Temperatura graniczna dopuszczalna dugotrwale dd jest to najwysza temperatura, do jakiej mog nagrzewa si yy przewodw i stykajce si z nimi warstwy izolacji przez czas nieograniczony przy zachowaniu trwaoci termicznej izolacji na poziomie 2030 lat. Warto temperatury dd zaley od materiau uytego na izolacj przewodu (tabl. 2) i ew. od warunkw otoczenia.
W przypadku materiaw izolacyjnych najwyszej klasy ciepoodpornoci C (dd > 180 C), jak
politetrafluoroetylen PTFE (teflon) i tlenek magnezu MgO (przewody o izolacji mineralnej) war2

to temperatury granicznej dopuszczalnej dugotrwale, a zwaszcza warto temperatury dopuszczalnej przy zwarciu moe by ograniczona wzgldami zagroenia poarowego.

Rys. 1. Stronica normy IEC 60287-3-1/A1:1999 [16 ] zawierajca waciwe dla warunkw polskich obliczeniowe temperatury otoczenia, obliczeniow rezystywno ciepln gruntw i gboko ukadania kabli

Temperatura graniczna dopuszczalna przejciowo dp jest to najwysza temperatura, jak

dopuszcza si przy sporadycznie wystpujcych awaryjnych przecieniach ruchowych
o ograniczonym czasie trwania, np. nie duej ni 100 h w cigu roku i nie duej ni 500 h w caym
przewidywanym okresie eksploatacji. Przecienia takie wywouj dodatkowe zuycie termiczne
izolacji, np. w odniesieniu do jednego przecienia niewiksze ni 0,1 % trwaoci i niewiksze
ni 200 h. Warto temperatury dp zaley od materiau izolacji (tabl. 2); okrelaj j tylko niektre
normy bd przepisy i raczej w odniesieniu do przewodw o duej obcialnoci, uywanych
w sieciach rozdzielczych i przesyowych. Dawna norma PN-55/E-05021 [8] okrelaa, jak
wyznacza obcialno przejciow przewodw goych oraz kabli o izolacji papierowo-olejowej;
w porwnaniu z obcialnoci dugotrwa bya ona wiksza o 22 % dla przewodw goych
i o 14 % dla kabli niskonapiciowych ukadanych w ziemi (o 17 % dla kabli ukadanych
w powietrzu).
Tablica 2. Temperatura graniczna dopuszczalna dla przewodw zalenie od materiau izolacji
Temperatura graniczna [C] dopuszczalna

Materia izolacji

dugotrwale

przejciowo1)

przy zwarciu

Bez izolacji, przewody goe miedziane

80

100

200

Guma naturalna

60

60

200

Papier-olej (kable niskiego napicia)

65

80

200

Polwinit (PVC)

70

100

Polietylen (PE)

75

90

Guma butylowa (IIK)

85

Polwinit ciepoodporny, polietylen sieciowany (XLPE), guma

etylenowo-propylenowa (EPR)

90

Polietylenowinyloacetat (EVA)

120

Guma sylikonowa

180

160 2)
150
220

130

250

350

) Nie wystpuje w aktualnych polskich normach ani przepisach.

2
) 140C dla przewodw o przekroju s > 300 mm2.

Temperatura graniczna dopuszczalna przy zwarciu dz jest to najwysza temperatura y

przewodu, jak dopuszcza si w kocowej chwili trwania zwarcia. Jest ona tak ustalona, e zwarcie
wprawdzie wywouje znaczcy ubytek trwaoci termicznej izolacji 1 , ale nie zagraa
natychmiastowym uszkodzeniem izolacji, np. jej zapaleniem, roztopieniem czy chociaby
zmikniciem powodujcym trwae przemieszczenie yy. Warto temperatury dz, zalena od
materiau izolacji (tabl. 2), moe by zrnicowana, np. nieco nisza w przypadku przewodw o
wyszym napiciu znamionowym i/lub o duym przekroju y ze wzgldu na wiksze
prawdopodobiestwo deformacji przegrzanej izolacji albo groniejsze skutki takiej deformacji.
Przyjta warto nie powinna te powodowa nadmiernego obnienia wytrzymaoci mechanicznej
y przewodw, zwaszcza w przypadku linii napowietrznych i szyn sztywnych. Ponadto warto
dz powinna uwzgldnia zagroenia dla otoczenia, zwaszcza dla podoa, na ktrym przewd jest
uoony.

Oceniajc ubytek trwaoci termicznej izolacji naley pamita, e czas trwania podwyszonej temperatury jest
wielokrotnie duszy ni czas trwania zwarcia.

2. Obcialno dugotrwaa przewodw

W stanie cieplnie ustalonym strumie cieplny q = I2R w watach, wydzielany w jednoyowym
przewodzie o rezystancji elektrycznej R w omach (przekroju yy s i konduktywnoci ) przez
prd I w amperach, w caoci odpywa do otoczenia przez rezystancj ciepln Rc w kelwinach na
wat, wywoujc przyrost temperatury w kelwinach:

= q R c = I 2 R Rc ,

(2)

przy czym obie rezystancje odnosz si do jednostki dugoci przewodu. Przy najwikszym dugotrwale dopuszczalnym prdzie Iz wystpuje przyrost temperatury dopuszczalny dugotrwale dd =
dd o o wartoci:

dd = I z2 R Rc

(3)

Z zalenoci tej mona wyznaczy obcialno dugotrwa przewodu:

Iz =

dd
R Rc

dd o
s
Rc

(4)

co pozwala sprawdzi, jak wpywaj na ni rne czynniki i na zasadzie proporcji, z obcialnoci

dugotrwaej w znanych warunkach, obliczy obcialno dugotrwa dla innych warunkw (patrz
wzr 1), jeeli nie zmienia si rezystancja cieplna Rc. Jest to bowiem parametr, ktrego warto
liczbow dla okrelonej sytuacji najtrudniej ustali. Warto rezystancji cieplnej zaley m.in. od
przekroju yy s, co sprawia, e wbrew pozorom obcialno dugotrwaa przewodu, wynikajca
ze wzoru (4), niekoniecznie jest proporcjonalna do przekroju yy w potdze . Wystpujce
w powyszych wzorach elektryczna rezystancja yy R oraz jej konduktywno przyjmuj wartoci odpowiadajce ustalonej temperaturze w rozpatrywanych warunkach, np. temperaturze dd, przy
ktrej oblicza si obcialno dugotrwa Iz. W przypadku przewodu wieloyowego wzr byby
bardziej zoony, ale charakter zalenoci pozostaby ten sam. W przewodach niskonapiciowych
na og pomijalnie may jest strumie cieplny wydzielany poza yami przewodu, tzn. w izolacji, a
take w innych czciach przewodu, jak metalowa powoka lub metalowa osona obejmujca
wszystkie yy czynne obwodu przemiennoprdowego, co zapobiega indukowaniu w powoce lub
osonie prdw wirowych i ew. zmiennego strumienia magnetycznego.
Podawane w normach wartoci obcialnoci dugotrwaej Iz przewodw pochodz z pomiarw przeprowadzonych dla niektrych przekrojw i wybranych sytuacji modelowych, ktrych wyniki s nastpnie przeliczane dla wielu innych warunkw wykazujcych podobiestwo fizyczne
(w tym przypadku podobiestwo termodynamiczne). Przeksztacajc wzr (4) mona zauway,
e obcialno dugotrwaa Iz przewodu jest funkcj potgow przekroju yy:

Iz = A sm B sn A sm

(5)

Potrzeba uwzgldniania drugiego skadnika wzoru (B 0) zachodzi w przypadku bardzo duego przekroju y (powyej 120 mm2, a nawet dopiero powyej 300 mm2). Staa A ma warto zalen od budowy przewodu, sposobu ukadania i dopuszczalnego przyrostu temperatury (tabl. B.52-1
normy). Teoretycznie wykadnik potgowy m przyjmuje wartoci od 0,50, jeli rezystancja cieplna
Rc ya-otoczenie nie zaley od przekroju yy s i pola jej zewntrznej powierzchni, do 0,75 jeli
rezystancja cieplna Rc jest odwrotnie proporcjonalna do pola zewntrznej powierzchni yy (przewody goe) i w rezultacie Rc s-0,5. W rzeczywistoci dla przewodw izolowanych zakres wartoci
wykadnika potgowego jest znacznie mniejszy: m = 0,550,67.
Na przykad, dla przewodw o izolacji polwinitowej o trzech yach obcionych przy sposobie ukadania B1 obowizuje zaleno: I z = 11,84 s 0 , 628 (tabl. B.52-1 normy). Skoro obcialno
dugotrwaa przewodu miedzianego 4 mm2 wynosi 28 A (tabl. 52-C3 normy), to obcialno
przewodu 10 mm2 w tych samych warunkach wynosi:
5

I z10

10
= I z4
4

0 , 628

10
= 28
4

0 , 628

= 50 A.

(6)

Wynik obliczenia jest precyzyjny, jeeli zmienia si tylko materia yy, np. w porwnaniu z
przewodem miedzianym (Iz = 100 A albo 100 %) podobny przewd aluminiowy tak samo uoony
ma obcialno
I zAL = I zCu

Al
34,8
= 100
= 79 A
Cu
56

(79 %),

(7)

czyli o 21 % mniejsz (o 20 % przy porwnywaniu chemicznie czystych metali). Mied

i aluminium maj niemal identyczn warto temperaturowego wspczynnika rezystywnoci, wobec czego nie popenia si bdu wpisujc w powyszym wzorze konduktywnoci w temperaturze
20C zamiast w temperaturze granicznej dopuszczalnej dugotrwale dd.
Wynik przeliczenia jest tylko orientacyjny, jeeli zmienn jest liczba y przewodu wieloyowego albo liczba jednoyowych przewodw w rurce, przy czym wszystkie one s identyczne
i obcione prdem o tej samej wartoci. Znajc obcialno dugotrwa przewodu jednoyowego Iz1 mona oszacowa obcialno przewodu N-yowego o podobnej budowie i tak samo uoonego ze wzoru empirycznego:

I zN =

I z1
N

(8)

Z tego przeliczenia wynika, e przewd 3-yowy w porwnaniu z przewodem 2-yowym ma

obcialno dugotrwa rwn w przyblieniu: 3 2 / 3 = 0,87 = 87 % .
Norma wprawdzie przestrzega, e przewd neutralny moe by obciony prdem porwnywalnym z prdem w przewodzie fazowym, ale nie podaje obcialnoci przewodw 4-yowych.
Trzeba zatem samemu umie wstpnie oszacowa, e przewd 4-yowy w porwnaniu z przewodem 3-yowym ma obcialno dugotrwa w przyblieniu: 3 3 / 4 = 0,91 = 91 % , czyli o okoo
9 % mniejsz. Dokadniejsze wartoci, zalene od obcienia czwartej yy, podaje tabl. 7.
W tablicach 3, 4, 5 oraz 6 zestawiono wybrane informacje z normy PN-IEC 60364-5-523:2001
dotyczce obcialnoci dugotrwaej przewodw. Norma klasyfikuje rne sposoby ukadania
przewodw zaliczajc je do jednej z licznych grup (A, B G) bd podgrup (A1, A2) i stosownie
do tego rnicujc obcialno dugotrwa przewodw. Takie postpowanie jest zrozumiae, ale
jego prezentacja w zawiych tablicach 52-B1 i 52-B2 jest nieprzejrzysta i utrudnia doszukiwanie si
w nich logiki i ewentualnych potkni. Na przykad, do sposobu ukadania przewodw B1 zalicza
si w poz. 6 (tablica 52-B2) przewody jednoyowe w listwie instalacyjnej na cianie drewnianej,
ale kiedy przewody s ukadane w listwie z przegrodami (poz. 13), to z niejasnych powodw materia podoa ju nie ma znaczenia. Podobna wtpliwo dotyczy odpowiednio pozycji 7 i 14 teje
tablicy. Po ujednoliceniu tej klasyfikacji (tabl. 3 i 4) wida w niej wicej rozstrzygni budzcych
zdziwienie.
Norma PN-IEC 60364-5-523:2001 nie zastpuje w peni dawniejszych polskich przepisw
okrelajcych obcialno przewodw [9]. Nie uwzgldnia wielu szczeglnych warunkw ukadania kabli wpywajcych na ich obcialno ciepln i w ogle nie obejmuje przewodw ruchomych.
To nieprawda, e komitet krajowy (PKN) ma rce zwizane treci dokumentu IEC. Wystarczy
spojrze na sam tytu rwnowanej normy niemieckiej: DIN VDE 0298-4 (VDE 0298 Teil 4):199811 [17], do ktrej wczono przewody ruchome (niem. flexible Leitungen). Dopki ten arkusz [15]
nie ma statusu normy europejskiej EN, dopty takie zabiegi s moliwe.
Arkusz 523 wprowadza liczne wspczynniki poprawkowe korygujce obcialno dugotrwa przewodw z tytuu warunkw odprowadzania ciepa innych ni wzorcowe, przyjte przy
sporzdzaniu tablic obcialnoci. S one zwizane przede wszystkim z liczb jednoczenie obcionych y przewodu wieloyowego (tabl. 5), z liczb jednoczenie obcionych przewodw ukadanych w wizkach (tabl. 6), a take z obcieniem przewodu neutralnego w obwodzie trjfazo6

wym obcionym wprawdzie symetrycznie, ale prdami odksztaconymi.

Tablica 3. Waniejsze sposoby ukadania przewodw oraz kabli i ich umowne oznaczenia
Sposb ukadania przewodw

Oznaczenie

Przewody jednoyowe w rurze w cianie termoizolacyjnej

Przewd wieloyowy bezporednio w cianie termoizolacyjnej

A2

Przewody jednoyowe lub przewd wieloyowy w ocienicach (drzwiowych, okiennych)

Przewd wieloyowy w rurze w cianie termoizolacyjnej

A2

Przewody jednoyowe w rurze w cianie murowanej

Przewody jednoyowe w rurze lub w listwie na cianie (drewnianej )
Przewody jednoyowe w rurze bezporednio na cianie (drewnianej albo murowanej) albo w odlegoci mniejszej ni 0,3D od ciany
Przewody jednoyowe w podwieszanej listwie

B1

Przewody w przestronnym kanale instalacyjnym (5d V < 50d)

Przewody jednoyowe w rurze w przestronnym kanale instalacyjnym (V 20D)
Przewody jednoyowe w korytku podogowym w pododze

Przewody w podwjnym suficie lub pododze przy duym przewicie (5d V < 50d)
Przewody wieloyowe w rurze w cianie murowanej
Przewd wieloyowy w rurze lub listwie na cianie (drewnianej)
Przewd wieloyowy w rurze bezporednio na cianie (drewnianej lub murowanej) albo w odlegoci mniejszej ni 0,3D od ciany
Przewd wieloyowy w podwieszanej listwie

B2

Przewody w ciasnym kanale instalacyjnym (1,5d V < 5d)

Przewody jednoyowe w rurze w ciasnym kanale instalacyjnym (1,5D V < 20D)
Przewd wieloyowy w korytku podogowym w pododze
Przewody w podwjnym suficie lub pododze przy maym przewicie (1,5d V < 5d)
Przewody na cianie drewnianej w odlegoci mniejszej ni 0,3d od ciany
Przewody (jedno- lub wieloyowe) bezporednio na suficie drewnianym

Przewody w korytku nieperforowanym (w odlegoci niemniejszej ni 0,3d od ciany)

Kable bezporednio w ziemi

Kabel wieloyowy w rurze w ziemi

Przewd wieloyowy w powietrzu, w odlegoci co najmniej 0,3d od ciany
Przewody w korytku perforowanym lub na drabince (w odlegoci niemniejszej ni 0,3d od ciany)

Przewody (jedno- lub wieloyowe) zawieszone na lince nonej lub przewody wieloyowe samonone
Przewody jednoyowe w powietrzu stykajce si, w odlegoci co najmniej d od ciany
Przewody w korytku perforowanym lub na drabince (w odlegoci niemniejszej ni 0,3d od ciany)

Przewody (jedno- lub wieloyowe) zawieszone na lince nonej lub przewody wieloyowe samonone
Przewody jednoyowe w powietrzu niestykajce si, w odlegoci d od ciany i midzy sob
Przewody goe lub izolowane zawieszone na izolatorach

d rednica zewntrzna przewodu

D rednica zewntrzna rury instalacyjnej
V gboko kanau instalacyjnego
ciana termoizolacyjna ciana majca wewntrzne pokrycie o wspczynniku przenikania ciepa niemniejszym
ni 10 W/m2K.

Tablica 4. Sposoby ukadania na stae przewodw kabelkowych oraz jednoyowych przewodw izolowanych
Sposb ukadania

A1

A2

B1

B2

jednoyowe

wieloyowe

Rysunek

Opis

jednoyowe
w rurach lub
listwach

Sposb ukadania

w rurach lub libezporednio w cianie

stwach
wieloyowe
w cianach termoizolacyjnych

w rurach lub listwach na cianie, w cianie lub w pododze

wtynkowe
w cianie, suficie
po wierzchu, na cianie albo suficie lub w cianie
lub przestrzeni
albo w suficie z materiau o rezystywnoci cieplinstalacyjnej
nej 2 Km/W,
lub w korytkach kablowych nieperforowanych
(tzn. o powierzchni otworw < 30 % cakowitej
powierzchni korytka)

wieloyowe

stykajce si

nie stykajce si

Rysunek

jednoyowe

Opis

wieloyowe

jednoyowe
swobodnie w powietrzu, na lince nonej,
na drabince kablowej

Tablica 5. Obcialno dugotrwaa Iz [A] przewodw miedzianych o izolacji polwinitowej przy obliczeniowej temperaturze otoczenia 25 C
i najwikszy dopuszczalny prd znamionowy In ich zabezpieczenia nadprdowego
Uoenie
Liczba
jednoczenie
obcionych
y

A1

A2

B1

B2

2,5

10

16

25

35

50

obok siebie w
pionie lub poziomie

Przekrj
[mm2]
1,5

w
wizce

poziomo

pionowo

Obcialno dugotrwaa przewodw [A]

Prd znamionowy zabezpieczenia nadprdowego [A]
16,5

14,5

16,5

14

18,5

16,5

17,5

16

21

18,5

23

19,5

16

13

16

13

16

16

16

16

20

16

20

16

21

19

19,5

18,5

25

22

24

21

29

25

32

27

20

16

16

16

25

20

20

20

25

25

32

25

28

25

27

24

34

30

32

29

38

34

42

36

25

25

25

20

32

25

32

25

35

32

40

35

36

33

34

31

43

38

40

36

49

43

54

46

35

32

32

25

40

35

40

35

40

40

50

40

49

45

46

41

60

53

55

49

67

60

74

64

40

40

40

40

50

50

50

40

63

50

63

63

65

59

60

55

81

72

73

66

90

81

100

85

63

50

50

50

80

63

63

63

80

80

100

80

85

77

80

72

107

94

95

85

119

102

126

107

139

121

117

155

138

80

63

80

63

100

80

80

80

100

100

125

100

125

100

100

125

125

105

94

98

88

133

117

118

105

146

126

157

134

172

152

145

192

172

100

80

80

80

125

100

100

100

125

125

125

125

160

125

125

160

160

126

114

117

105

160

142

141

125

178

153

191

162

208

184

177

232

209

125

100

100

100

160

125

125

125

160

125

160

160

200

160

160

200

200

Tablica 6. Wspczynniki poprawkowe obcialnoci dugotrwaej dla wizek przewodw

Sposb ukadania

Liczba wieloyowych przewodw/kabli lub liczba obwodw wykonanych przy uyciu jednoyowych przewodw/kabli (2 lub 3
przewody obcione prdem)

10

12

14

16

18

20

Wizka bezporednio na cianie lub

pododze albo w rurze lub korytku na
cianie lub w cianie

0,8

0,7

0,65

0,6

0,57

0,54

0,52

0,5

0,48

0,45

0,43

0,41

0,39

0,38

Jedna warstwa stykajcych si

przewodw na cianie lub pododze

0,85

0,79

0,75

0,73

0,72

0,72

0,71

0,7

0,7

0,7

0,7

0,7

0,7

0,7

Jedna warstwa przewodw na cianie

lub pododze, odstpy midzy przewodami rwne ich rednicy

0,94

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

0,9

Jedna warstwa stykajcych si

przewodw na suficie

0,95

0,81

0,72

0,68

0,66

0,64

0,63

0,62

0,61

0,61

0,61

0,61

0,61

0,61

0,61

Jedna warstwa przewodw na suficie,

odstpy midzy przewodami rwne ich
rednicy

0,95

0,85

0,85

0,85

0,85

0,85

0,85

0,85

0,85

0,85

0,85

0,85

0,85

0,85

0,85

O jest symbolem jedno- lub wieloyowego przewodu/kabla

10

Na trudne pytanie o obcialno dugotrwa ukadu czterech przewodw obwodu trjfazowego, z y neutraln obcion znacznym prdem, norma IEC 60364-5-523:1999 snuje nieprzekonujc opowie w Zaczniku C i daje banalne rady. W tej sytuacji pomocna moe by tablica 7
z opracowania E. Heringa [4], ktr naley posugiwa si nastpujco:
Dla rozpatrywanego przekroju przewodw w normie (tabl. 5) naley odczyta stosownie do
sposobu ich ukadania obcialno dugotrwa Iz3 dla 3 y lub 3 przewodw jednoyowych
obcionych prdem.
W kolumnie 1 tablicy 7 naley odszuka wiersz odpowiadajcy wzgldnemu obcieniu yy
neutralnej lub jednoyowego przewodu neutralnego = IN/ IL rozpatrywanego obwodu trjfazowego.
W tym wierszu naley znale stosownie do sposobu ukadania przewodw warto wspczynnika poprawkowego r.
Iloczyn r Iz3 = Iz4 jest poszukiwan obcialnoci dugotrwa Iz4 przewodu 4-yowego (lub
zespou 4 przewodw jednoyowych) o identycznych yach, w ktrym wzgldne obcienie
yy neutralnej wynosi .
Tablica 7. Wspczynniki poprawkowe obcialnoci ukadanych na stae 4-yowych przewodw obwodw trjfazowych w zalenoci od wzgldnej wartoci prdu w yle neutralnej N (PEN)
Stosunek
prdu w
przewodzie
neutralnym
do prdu w
przewodzie
fazowym

IN
IL

Sposb ukadania przewodw

A1

A2

B1

B2

w rurze lub listwie

w cianie
termoizolacyjnej

bez rury lub listwy

po wierzchu, na cianie
przewody stykajce si

w odlegoci od ciany
0,3d

jednoyowe wieloyowe jednoyowe wieloyowe wieloyowe wieloyowe

1,0d
jednoyowe niestykajce si
jednowarstwowo

wizka

wspczynnik poprawkowy r

0,2

1,00

1,00

1,00

1,00

1,00

1,00

0,2 < 0,4

0,97

0,97

0,97

0,97

0,97

0,96

0,4 < 0,6

0,94

0,94

0,94

0,94

0,95

0,93

0,6 < 0,8

0,91

0,91

0,91

0,91

0,93

0,90

0,8 < 1,0

0,87

0,87

0,87

0,87

0,89

0,86

1,0 < 1,2

0,83

0,83

0,83

0,83

0,85

0,82

1,2 < 1,4

(0,78)

0,78

(0,78)

0,78

(0,80)

(0,77)

1,4 < 1,6

(0,72)

0,72

(0,72)

0,72

(0,73)

(0,71)

1,6 < 1,8

(0,65)

0,65

(0,65)

0,65

(0,66)

(0,64)

1,8 < 2,0

(0,57)

0,57

(0,57)

0,57

1. Przez wspczynnik poprawkowy r naley pomnoy obcialno dugotrwa przewodw Iz3 odczytan w PN-IEC
60364-5-523 (dla 3 y obcionych prdem), aby otrzyma obcialno przewodw czteroyowych o 4 identycznych yach (lub 4 identycznych przewodw jednoyowych) Iz4 = r Iz3, przy czym ya neutralna (przewd neutralny)
jest obciona w stopniu . Wszystkie wartoci prdu s wartociami skutecznymi.
2. W ukadzie TN-C stosunek oznacza wzgldn warto prdu w przewodzie PEN. Jednakowo ukad TN-C jest
niezalecany przy wikszych wartociach stosunku = IN/ IL, na przykad przy > 0,5.
3. Wartoci wspczynnika poprawkowego r podane w nawiasie oznaczaj, e w tych przypadkach naley rozway
zastosowanie przewodu neutralnego N o przekroju wikszym ni przekrj przewodw fazowych bd zastosowanie
dwch przewodw neutralnych.

11

3. Obcialno zwarciowa cieplna przewodw

Przyjmuje si, e energia cieplna wydzielona w czasie trwania zwarcia Tk nieprzekraczajcym
3 lub 5 sekund 1 przez rzeczywicie pyncy prd zwarciowy ik (lub prd zwarciowy zastpczy
cieplny Ith), ktrej miar jest skutek cieplny (caka Joulea):
Tk

i dt =
2
k

(9)

I th2 Tk

w caoci zostaje zuyta na adiabatyczne (bez wymiany ciepa z otoczeniem) nagrzewanie yy

przewodu o przekroju s i dugoci l, od temperatury przed zwarciem pz do temperatury granicznej
dopuszczalnej przy zwarciu dz:

I th2 Tk

l
= s l c ( dz pz )
sr s

(10)

c ciepo waciwe materiau yy w J/(cm3K),

przy czym

sr konduktywno materiau yy w temperaturze sr w m/(mm2).

Skoro zakada si liniow zaleno rezystancji przewodu od temperatury, to dla rozpatrywanego procesu nagrzewania prdem zwarciowym naley przyj konduktywno yy w temperaturze bdcej redni arytmetyczn temperatury pocztkowej i temperatury kocowej:

sr =

pz + dz

(11)

Znajc przyrost temperatury dopuszczalny przy zwarciu dz = dz pz i wasnoci materiau

yy mona obliczy najwiksz dopuszczaln jednosekundow gsto prdu k [A/mm2] czyli
redni kwadratow gsto prdu, jak w yle przewodu mona dopuci podczas zwarcia trwajcego Tk = 1 s.
k =

I th
=
s

sr c

dz pz
Tk

(12)

Tablica 8. Najwiksza dopuszczalna jednosekundowa gsto prdu k [A/mm2] dla przewodw izolowanych
Materia izolacji

Polwinit,

przewody o przekroju

s > 300 mm2

s 300 mm2

Jednosekundowa gsto prdu k [A/mm2] w yach

miedzianych
aluminiowych
103
68
115

76

Guma naturalna

141

93

Guma etylenowo-propylenowa, polietylen sieciowany

143

94

Na przykad dla przewodu aluminiowego (wg normy: 20 = 35,38 m/mm2, = 2,7 g/cm3, c =
2,5 J/cm3K) o izolacji polwinitowej (dz = 160 C, pz = dd = 70 C) rednia arytmetyczna obliczona z temperatury pocztkowej i temperatury kocowej przy nagrzewaniu prdem zwarciowym wynosi
1

Zastrzeenia na ten temat w normach nie s jednolite. Warto 3 s powinna dotyczy przewodw o mniejszym przekroju y.

12

 sr =

pz + dz

2
a konduktywno aluminium w tej temperaturze
sr =

160 + 70
= 115o C
2

20
35,38
m
=
= 25,64
1 + ( sr 20) 1 + 0,0040 (115 20)
mm2

Najwiksza dopuszczalna jednosekundowa gsto prdu k w takim przewodzie wynosi (po

sprawdzeniu jednostek, bo wartoci liczbowe nie s wyraone w jednostkach podstawowych ukadu
SI):
k =

sr c

dz pz
Tk

25,64 2,5

160 70
A
= 76
1
mm 2

Inne wartoci najwikszej dopuszczalnej jednosekundowej gstoci prdu s zestawione

w tabl. 8.
Autorzy normy we wzorze (12) bd rwnowanym opucili czas trwania zwarcia Tk = 1 s.
Moe uznali, e dzielenie przez 1 niczego nie zmieni. Rzeczywicie, wyniku liczbowego to nie
zmienia, ale przypisuje mu dziwaczn jednostk [A s / mm 2 ] , ktr ze wstydu najchtniej si
przemilcza, a sam wynik nazywa si pokrtnie wspczynnikiem k zamiast najwiksz dopuszczaln
jednosekundow gstoci prdu, jak go nazywano przez minione kilkadziesit lat. Kwesti najwaniejsz nie jest tu nawet terminologia, lecz upowszechniajca si maniera redagowania tekstw
norm IEC oraz EN w sposb skaniajcy, a nawet zmuszajcy uytkownikw norm do bezmylnego
ich stosowania bez rozumienia istoty rzeczy. W sytuacjach nietypowych, wymagajcych indywidualnego podejcia, tak traktowany uytkownik norm jest bezbronny. Na potwierdzenie tego zarzutu
mona przedstawi jeszcze jeden przykad zwizany z t sam kwesti, a mianowicie ze sposobem
obliczania najwikszej dopuszczalnej jednosekundowej gstoci prdu k. Przecitny inynier elektryk jest w stanie zrozumie wyprowadzenie i sens wzoru (12), poj ukryt w nim fizyk zjawiska
i sposb korzystania ze wzoru. Niech sprbuje to zrozumie analizujc rwnowany wzr w zaczniku A normy PN-IEC 60364-5-54:1999 (z powanym bdem drukarskim) lub w zaczniku A
normy PN-HD 60364-5-54:2007 (bez tego bdu).
Co gorsza, ta maniera z norm przenika do literatury technicznej, do artykuw i referatw komentujcych postanowienia norm, do broszur szkoleniowych, a nawet do podrcznikw akademickich. Objanianie istoty rzeczy i nakanianie ludzi do mylenia nie jest ju w cenie.

13

4. Wstpne zasady doboru zabezpiecze i obcialnoci przewodw

Pierwszym krokiem jest ustalenie wartoci obliczeniowego prdu szczytowego IB obwodu,
co stanowi podstaw doboru prdu znamionowego cigego aparatw oraz wstpnego doboru obcialnoci dugotrwaej Iz przewodw. W obwodzie pojedynczego odbiornika, transformatora lub
generatora jest to co najmniej prd znamionowy tego urzdzenia (tabl. 9). Dobra praktyka jako obliczeniowy prd szczytowy IB obwodu kae przyjmowa warto wiksz, podan w kolumnie 3
tablicy 10 jako zalecany prd znamionowy cigy wycznika.
Drugim krokiem jest dobr prdu znamionowego i/lub prdu nastawczego zabezpiecze nadprdowych w taki sposb, aby przetrzymyway one bez zadziaania nie tylko obliczeniowy prd
szczytowy obwodu IB, ale rwnie wszelkie prdy zaczeniowe, bdce prdami normalnego uytkowania (prd rozruchowy silnika, prd rozwiecania lampy, prd zaczania kondensatorw itp.).
To z tych powodw podany w kolumnie 2 (tabl. 10) potrzebny prd znamionowy wkadki topikowej okrelonej klasy moe by znacznie wikszy ni prd obliczeniowy obwodu podany w kolumnie 3. Podobnie, do prdw zaczeniowych obwodu dobiera si prd nastawczy czonu zabezpieczeniowego zwarciowego wycznika (kolumna 5 tablicy 10).
W obwodach rozdzielczych wymagane prdy znamionowe bd nastawcze zabezpiecze i ew.
zwoka ich dziaania mog wymaga zwikszenia ze wzgldu na wybiorczo dziaania z zabezpieczeniami usytuowanymi na niszych stopniach rozdziau energii.
Trzecim krokiem jest dobr przekroju przewodu w taki sposb, by spenia on wszelkie stawiane mu wymagania odnonie do: wytrzymaoci mechanicznej, obcialnoci cieplnej dugotrwaej i zwarciowej oraz dopuszczalnego spadku napicia.
W obwodach bezpieczestwa (owietlenie awaryjne, urzdzenia tryskaczowe, pompy poarnicze, kontrola dostpu, bezpieczestwo ruchu lotniczego, kolejowego, drogowego, wodnego) trzeba zminimalizowa moliwo zbdnych zadziaa. Wobec tego nie naley w nich stosowa zabezpiecze rnicowoprdowych ani przecieniowych dziaajcych na wyczenie, a prdy znamionowe bd nastawcze zabezpiecze zwarciowych zawya si o jeden lub dwa stopnie w porwnaniu z wartoci wynikajc ze zwykych zasad ich doboru.

Reasumujc, wszelkie zabezpieczenia nadprdowe tak si dobiera, aby miay ze wzgldu na

czuo zabezpieczenia prdy i czasy dziaania jak najmniejsze, ale ze wzgldu na cigo zasilania wystarczajco due dla zapobieenia zbdnym zadziaaniom z powodu:
jakichkolwiek prdw rozruchowych (silnikw), prdw zaczeniowych (lamp, transformatorw, zasilaczy impulsowych) bd innych zwikszonych prdw normalnego uytkowania,
braku wybiorczoci z zabezpieczeniami usytuowanymi na niszych stopniach zabezpiecze.
Nastpnie przewody tak si dobiera, aby poza spenieniem innych wymaga wytrzymyway naraenia cieplne przy przecieniach i zwarciach dyktowane m.in. przez wczeniej dobrane zabezpieczenia nadprdowe.

14

Tablica 9. Sposb wyznaczania prdu znamionowego In bd obliczeniowego prdu szczytowego IB urzdze w obwodach trjfazowych
Piec, kuchnia, ogrzewacz
rezystancyjny

Urzdzenie owietleniowe (lampy wyadowcze)

Silnik indukcyjny

Generator

Transformator

Bateria kondensatorw

Moc i prd w obwodzie w warunkach znamionowych

Un [V]

Un [V]

Un [V]

Pn
n

Pn [W]

[W ]

Pn
n

[W ]

Un1 [V]

Un [V]

Sn [VA]

Qn [var]
Sn [VA]

Sn [VA]

Pn + P
Pn - moc rda wiata

Pn [W]

Pn
cos n

Sn [VA]

P - moc strat
w stateczniku
P = (0,04...0,10)Pn

cos = 1

n 0,800,96 z kompensacj

[VA ]

Un [V]

cos n = 0,750,90

cos n = 0,8

n 0,5 bez kompensacji

In =

Pn
3 U n

I B = k as

(P

+ P)

3 U n n

In =

Pn
3 U n n cos n

In =

Sn
3 U n

Un2 [V]

wymuszony przez
obcienie

I n1 (2) =

Sn
3 U n1 (2)

Qn [var]

cos = 0poj

In =

Qn
3 U n

Objanienie oznacze: napicie znamionowe (Un), napicie znamionowe pierwotne (Un1) i wtrne (Un2); moc znamionowa czynna (Pn), pozorna (Sn) i bierna (Qn);
sprawno znamionowa (n); wspczynnik mocy znamionowy (n = Pn/Sn, a w obwodach prdu sinusoidalnego cosn= Pn/Sn); prd znamionowy pojedynczego
urzdzenia (In), obliczeniowy prd szczytowy odbiornika lub grupy odbiornikw (IB), wspczynnik niesymetrii obcienia trzech faz (kas = ILmax/ILr = 1,051,25).

15

Tablica 10. Uproszczone wskazania doboru zabezpiecze nadprdowych w obwodach odbiorczych

Bezpiecznik
Urzdzenie zasilane
o prdzie znamionowym In

Prd znamionowy
wkadki topikowej

Wycznik nadprdowy
Prd znamionowy cigy
wycznika

Prd nastawczy
czonu przecieniowego

Prd nastawczy
czonu zwarciowego

Krotno prdu znamionowego In zasilanego urzdzenia

Ogrzewacz, piec rezystancyjny, kuchnia

1,0 1,1

1,0 1,1

Lampy arowe

1,5 2,5

1,10

9 12

Lampy wyadowcze z kompensacj rwnoleg

1,5 2,5

1,30

1,30

10 14

Silnik indukcyjny o rozruchu bezporednim lekkim

1,6 2,5

1,101,25

1,0 1,1

10 14

Silnik indukcyjny o rozruchu bezporednim cikim

1,9 3,5

1,101,25

1,0 1,1

10 14

Silnik indukcyjny z rozrusznikiem gwiazda-trjkt

1,25 1,35

1,101,25

1,0 1,1

10 16

Silnik indukcyjny z ukadem agodnego

rozruchu softstart

2,0 4,0 1)

1,25

1,0 1,1

10 14 2)

Jednoczonowa bateria kondensatorw

1,5 1,8

1,50

1,35 1,50

10 14

Czon wieloczonowej baterii kondensatorw

1,7 2,2

1,50

1,35 1,50

10 16

) Wkadki topikowe o charakterystyce bardzo szybkiej, do pprzewodnikw. Pozostae wkadki klasy gG.
) Mona obniy dwukrotnie w opcji bez kickstartu.

16

5. Dobr przekroju przewodw

Podane niej zasady doboru przekroju dotycz przewodw czynnych (L, N); tylko niektre
z nich mona odnosi rwnie do przewodw ochronnych PE (wytrzymao mechaniczna,
obcialno zwarciowa cieplna). Kolejne kryteria doboru (5.15.6) okrelaj najmniejszy
dopuszczalny przekrj przewodu. To kryterium, ktre dyktuje przekrj najwikszy, jest
rozstrzygajce; tak dobrany przekrj spenia wszystkie pozostae wymagania [1, 2, 7].
Zanim przystpi si do doboru przekroju przewodu trzeba zdawa sobie spraw, o jakie przewody chodzi: linii napowietrznej, linii kablowej, czy instalacji wntrzowej. W przypadku przewodw instalacyjnych trzeba uprzednio do warunkw uytkowania dobra rodzaj przewodw uwzgldniajc w szczeglnoci:
a) napicie znamionowe instalacji;
b) sposb ukadania: przewody ukadane na stae czy przewody ruchome (bardzo gitkie);
c) naraenia rodowiskowe (np. podwyszona temperatura otoczenia, wilgo, woda, naraenia
mechaniczne);
d) zagroenia dla otoczenia, np. uoenie na podou atwo zapalnym.
5.1. Dobr przekroju przewodw ze wzgldu na wytrzymao mechaniczn

Przewd i jego poczenia powinny by niezawodne, powinny wytrzymywa zwyke naraenia

mechaniczne przy montau i w czasie normalnego uytkowania [1]. Z t myl wymaga si pewnego przekroju minimalnego (tabl. 11), nawet gdyby ze wszystkich pozostaych powodw wystarcza
przekrj mniejszy.
Tablica 11. Najmniejszy dopuszczalny przekrj przewodu ze wzgldu na wytrzymao mechaniczn
przewd miedziany
mm2

przewd aluminiowy
mm2

a 20 m

16

20 < a 45 m

16

a > 45 m

10

25

Przewody elektroenergetyczne uoone na stae w pomieszczeniach

1,5

2,5 (w Polsce 16)

Przewody sterownicze uoone na stae w pomieszczeniach

0,5

zabroniony

I 2,5 A

0,5

zabroniony

2,5 < I 16 A

0,75

zabroniony

I > 16 A

zabroniony

Przewody obwodu wtrnego przekadnika prdowego

2,5

zabroniony

Przewody obwodu wtrnego przekadnika napiciowego

1,5

zabroniony

Rodzaj i zastosowanie przewodu

Goe przewody napowietrzne na izolatorach
przy rozpitoci przsa a

Przewody izolowane we wntrzu

rozdzielnic i sterownic przy prdzie
obcienia I

5.2. Dobr przekroju przewodw ze wzgldu na nagrzewanie prdem roboczym

Obcialno dugotrwaa przewodw Iz, powinna by niemniejsza ni obliczeniowy prd
szczytowy obwodu IB:
(13)
Iz IB

Przy wyrwnanym w czasie przebiegu obcienia prd IB jest najwikszym prdem normalnego uytkowania, pyncym wystarczajco dugo, aby przyrost temperatury przewodu (ponad temperatur otoczenia) ustali si, tj. przesta si zwiksza. Przy zmiennym obcieniu prd IB jest fikcyjnym prdem zastpczym, niezmiennym w czasie, ktry wywouje taki sam najwikszy przyrost
temperatury, jak prd rzeczywicie pyncy.
Ten warunek jest istotny tylko w przypadku przewodw, ktre nie wymagaj zabezpieczenia
17

od przecie. Jeeli przewody wymagaj zabezpieczenia od przecie, to powyszy warunek (13)

jest samorzutnie speniony przez dotrzymanie warunku (14).
5.3. Dobr przekroju przewodw ze wzgldu na nagrzewanie prdem przecieniowym
Przewody ukadane w budynkach w zasadzie wymagaj zabezpieczenia od przecie. W instalacjach budynkw zagroenie poarowe jest znacznie wiksze ni w sieciach rozdzielczych
i dlatego stawia si (rys. 2) dwa nastpujce wymagania:

1. Obcialno dugotrwaa przewodu Iz powinna by niemniejsza ni prd znamionowy lub prd

nastawczy In aparatu stanowicego zabezpieczenie przecieniowe obwodu; ten z kolei by zapobiec zbdnym zadziaaniom powinien by niemniejszy ni obliczeniowy prd szczytowy
obwodu IB:
(14)
Iz In IB
2. Prd przecieniowy o wartoci 1,45Iz, przy ktrej przyrost temperatury przewodu ustala si na
poziomie dwukrotnie wikszym ni dopuszczalny dugotrwale, powinien wywoywa zadziaanie
nadprdowego zabezpieczenia obwodu (nie okrela si czasu zadziaania). Powinien by zatem
speniony warunek:
1,45Iz I2,

czyli

Iz

I2
1, 45

(15)

gdzie:
I2 najmniejszy prd niezawodnie wywoujcy zadziaanie (czonu przecieniowego) zabezpieczenia nadprdowego, czyli grny prd probierczy urzdzenia zabezpieczajcego [A].
Warto I2 mona ustali na podstawie charakterystyki czasowo-prdowej urzdzenia zabezpieczajceg. Wynosi ona w stosunku do prdu znamionowego lub prdu nastawczego In:
dla wkadek topikowych 1 o prdzie znamionowym 6 In 13 A (wyczenie przed upywem 1 h),
1,6 dla wkadek topikowych o In > 13 A (wyczenie przed upywem 14 h zalenie od prdu
znamionowego),
1,45 dla wycznikw nadprdowych instalacyjnych B, C lub D (wyczenie przed upywem
1 h),
1,2 dla przekanikw termobimetalowych i elektronicznych wsppracujcych ze stycznikami
oraz wycznikami sieciowymi i stacyjnymi (wyczenie przed upywem 2 h)
1,2 dla wyzwalaczy nadprdowych o charakterystyce typu E, (niem. Exact-Charakteristik)
w ogranicznikach mocy pobieranej (wyczenie przed upywem 20 min)
1,9

Podany wyej wymagany przez normy przedmiotowe czas wyczania urzdzenia zabezpieczajcego ma oczywicie wpyw na przyrost temperatury osigany przez przeciony przewd,
ale nie ma wpywu na dobr obcialnoci dugotrwaej przewodu wedug procedury podanej w
normie 60364 [10, 12].
Jeli w obwodzie jest wicej ni jedno zabezpieczenie nadprdowe (np. bezpiecznik i stycznik
z przekanikiem przecieniowym), to dla doboru przekroju przewodw przyjmuje si warto prdu I2 tego zabezpieczenia, dla ktrego wypada ona najmniejsza.

Dotyczy tylko wkadek topikowych o penozakresowej zdolnoci wyczania g; wkadki o niepenozakresowej

zdolnoci wyczania a nie mog by uwaane za zabezpieczenie przecieniowe.

18

prd
przewd

1,45 Iz

zabezpieczenie
nadprdowe

1,45 Iz I2

I2

Iz

Iz In

In

Rys. 2. Zestawienie wymaga odnonie do

przecieniowego zabezpieczenia przewodw w instalacjach budynkw

In IB
IB

Wymagania powysze nie dotycz przewodw napowietrznych i kablowych sieci rozdzielczych (pkt 473.1.2.d normy 60364 [12]) oraz takich obwodw instalacji w budynkach, w ktrych
prawdopodobiestwo wystpowania prdw przecieniowych jest pomijalnie mae (pkt 473.1.2.b
[12]), np. obwodu odbiornikw rezystancyjnych, jak kuchnia, piekarnik, ogrzewacz pomieszczenia
lub ogrzewacz wody.
5.4. Dobr przekroju przewodw ze wzgldu na nagrzewanie prdem zwarciowym
Zabezpieczenia przed niszczcymi skutkami zwarcia wymagaj przewody wszelkich obwodw. Skutek cieplny prdu zwarciowego (9) dopuszczalny dla przewodu o przekroju s [mm2]
2
i najwikszej dopuszczalnej jednosekundowej gstoci prdu k [A/mm2] wynosi (k s ) 1 [A2s].
Powinien by on niemniejszy ni rzeczywicie wystpujcy skutek cieplny prdu zwarciowego, na
ktry przewd jest naraony [5, 10], tzn.:
albo obliczony przez projektanta iloczyn ( I th2 Tk ) prdu zwarciowego zastpczego cieplnego Ith
podniesionego do kwadratu i czasu trwania zwarcia Tk, jeli zabezpieczenie zwarciowe nie dziaa ograniczajco, zwaszcza jeeli wycza prd zwarciowy z okrelon zwok,
albo podana przez wytwrc warto caki Joulea wyczania (I2tw) bezpiecznika ograniczajcego lub wycznika ograniczajcego (tabl. 12 i 13) zabezpieczajcego przewd.

W urzdzeniach niskonapiciowych w pierwszym z powyszych przypadkw mona utosamia prd zwarciowy zastpczy cieplny Ith z prdem zwarciowym pocztkowym I k'' [5]. Wspomniane wymaganie mona zapisa nastpujco:

(k s )2 1

I th2 Tk

lub

(k s )2 1

(I t )

(16)

Z zalenoci tych mona obliczy przekrj przewodu wymagany ze wzgldu na obcialno zwarciow ciepln:

I th
k

Tk
1

lub

1
k

(I t )
2

(17)

W obu przypadkach druga posta wzoru dotyczy sytuacji, gdy naraenia zwarciowe cieplne s
scharakteryzowane wartoci (I2t)w wyczania bezpiecznika albo wycznika, czyli cak Joulea
wyczania (tabl. 12 oraz 13). Jedynka w mianowniku wyraenia podpierwiastkowego oznacza czas
1 s, ktrego dotyczy gsto prdu k, i pozostaa tam dla zgodnoci jednostek.
19

Tablica 12. Najwiksza dopuszczalna warto I2t wyczania (prdu zwarciowego) wycznikw nadprdowych instalacyjnych o prdzie znamionowym cigym nieprzekraczajcym 32 A
I2t wyczania wycznikw o charakterystyce
B
C
2
kA
A
A s
A2s
15 000
18 000
In 16
3
18 000
22 000
16 < In 32
35
000
42
000
I

16
n
6
45 000
55 000
16 < In 32
70 000
84 000
In 16
10
90 000
110 000
16 < In 32
Dane dotycz wycznikw oznaczonych cyfr 3 w kwadracie (klasy 3. ograniczania wartoci I2t, tzn. o najmniejszej
wartoci I2t)
Znamionowa zwarciowa
zdolno czenia

Prd znamionowy cigy

wycznika

Jak wida, sprawdzenie skutecznoci zabezpieczenia przewodw przed skutkami cieplnymi

przepywu najwikszego spodziewanego prdu zwarciowego (przy zwarciu na pocztku obwodu)
opiera si na jednoznacznym kryterium i wymaga niewielu informacji o przewodzie.
Tablica 13. Najwiksza dopuszczalna warto I2t wyczania (prdu zwarciowego) bezpiecznikw oglnego
przeznaczenia o penozakresowej zdolnoci wyczania gG
Prd znamionowy
wkadki topikowej

(I2t)w

Prd znamionowy
wkadki topikowej

A2s
193,6
640
1210
2500
4000
5750
9000
13 700
21 200
36 000
64 000

6
10
16
20
25
32
40
50
63
80
100

125
160
200
250
315
400
500
630
800
1000
1250

(I2t)w

A2s
104 000
185 000
302 000
557 000
900 000
1 600 000
2 700 000
5 470 000
10 000 000
17 400 000
33 100 000

Jeeli jedynym zabezpieczeniem nadprdowym przewodw jest bezpiecznik, to najwiksze naraenie cieplne przewodw (rys. 3) wystpuje przy prdzie nieco wikszym ni grny prd
probierczy wkadki I2 [3]. Jeeli zatem bezpiecznik zosta tak dobrany, e spenia rol przecieniowego zabezpieczenia przewodw (14), to nie ma potrzeby sprawdza, czy zabezpiecza on je
rwnie w wypadku zwarcia. Warunek (16) jest wtedy samorzutnie speniony i to z duym nadmiarem (por. przykad 1).

20

max

~ 100

~1

InF

I2

Rys. 3. Maksymalny przyrost temperatury osigany przez przewd zabezpieczony bezpiecznikiem o prdzie
znamionowym InF i grnym prdzie probierczym I2 w zalenoci od wartoci prdu przeteniowego

Z rysunku 3 wynika, e nawet jeeli w nastpstwie zmiany warunkw zasilania spodziewany

prd zwarciowy w instalacji znacznie wzrasta, to nie ulegaj znaczcej zmianie naraenia cieplne
przewodw zabezpieczonych bezpiecznikami.
5.5. Dobr przekroju przewodw ze wzgldu na dopuszczalny spadek napicia wywoany obliczeniowym prdem szczytowym IB

Po wstpnym dobraniu przekroju przewodw wedug powyszych wskazwek, mona obliczy

wystpujcy w nich spadek napicia, wywoany obliczeniowym prdem szczytowym obwodu IB,.
Jeli nie przekracza on wartoci dopuszczalnej (28 % zalenie od okolicznoci), dobrany przekrj
jest wystarczajcy. Jeli przekracza, mona przekrj kolejno powiksza o jeden stopie i obliczenia powtarza a do uzyskania zadowalajcego wyniku.
Mona te bezporednio obliczy wymagany przekrj przewodw obwodu jednofazowego:
B

U % U
xL 103 tg

200 I l cos

(18)

i obwodu trjfazowego
s

U % U
xL 10 3 tg
100 3 I l cos

(19)

gdzie:
U napicie znamionowe obwodu [V];
s przekrj przewodu [mm2];
l dugo obwodu [m];
konduktywno yy przewodu [m/mm2 ];
xL reaktancja jednostkowa przewodu [/m];
I obliczeniowy prd szczytowy [A];
U% najwikszy dopuszczalny spadek napicia przy obcieniu prdem I [%];
cos wspczynnik mocy odpowiadajcy prdowi I [];
tg warto funkcji tangens zwizana z powysz wartoci funkcji cosinus.

Jeli reaktancja przewodw xL jest pomijalnie maa (przewody instalacyjne, kable o nieduym
przekroju), to wzory powysze upraszczaj si do postaci odpowiednio dla obwodu jednofazowego:
21

s 200

I l cos
,
U % U

(20)

i dla obwodu trjfazowego:

s 100 3

I l cos
.
U % U

(21)

5.6. Dobr przekroju przewodw ze wzgldu na dopuszczalny spadek napicia wywoany

prdem zaczeniowym obwodu

Tok oblicze przedstawia si jak powyej, lecz do wzorw naley wstawi prd zaczeniowy
oraz odpowiadajcy mu wspczynnik mocy cos (i waciw warto tg), a take wikszy dopuszczalny spadek napicia U%. Ze wzgldu na znacznie mniejszy wspczynnik mocy przy zaczaniu (w obwodzie silnika indukcyjnego na przykad: 0,30,4 zamiast 0,80,9) pomijanie reaktancji przewodw moe by niedopuszczalne, nawet jeeli byoby do zaakceptowania w okrelaniu
spadku napicia przy obliczeniowym prdzie szczytowym obwodu (punkt 5.5). Dla zachowania
jednolitoci oblicze lepiej wtedy uwzgldnia reaktancj w obu przypadkach (punkty 5.5 i 5.6).
Z tego kryterium doboru przekroju przewodw moe wynika przekrj wikszy ni z poprzedniego, jeli prd zaczeniowy jest wielokrotnie wikszy od prdu IB, a nie mona w podobnym stopniu 1 zwikszy dopuszczalnego spadku napicia.
Problem wystpuje np. przy rozruchu silnika, a zwaszcza przy jednoczesnym rozruchu
grupy silnikw. Warto dopuszczalnego spadku napicia powinna uwzgldnia zarwno wymagania stawiane przez urzdzenie zaczane (np. moliwo odbycia rozruchu), jak i przez inne urzdzenia zasilane z tej samej sieci (np. migotanie wiata, odpadanie stycznikw).
B

Wywoany spadek napicia nie zwiksza si w tym samym stopniu co prd, bo inny jest wspczynnik mocy przy
obliczeniowym prdzie szczytowym IB, a inny przy prdzie zaczeniowym.
B

22

6. Umiejscowienie zabezpiecze nadprdowych

Zabezpieczenia nadprdowe maj wyczy obwd w razie przepywu nadmiernego prdu
wywoanego przeteniem, czyli zwarciem albo przecieniem. Midzy tymi zdarzeniami jest
taka rnica, e prd zwarciowy pynie w obwodzie o uszkodzonej izolacji, a prd przecieniowy
w obwodzie nieuszkodzonym. Najwiksze spodziewane prdy zwarciowe s wielokrotnie wiksze od prdw przecieniowych, ale cile biorc kryterium odrniajcym zwarcia od przecie nie jest warto prdu, bo przy zwarciu oporowym (przez du rezystancj w miejscu zwarcia, np. przez zwglon izolacj) pynie w obwodzie prd zwarciowy, chocia moe mie warto
sugerujc przecienie.
Zdarzeniem, kiedy moe nie zadziaa w por adne z tych zabezpiecze, jest zwarcie oporowe na trasie przewodw. Prd moe by za may, by pobudzi zabezpieczenie zwarciowe. Natomiast zabezpieczenie przecieniowe zadziaaoby, gdyby byo zabezpieczeniem nadprdowym i to
umieszczonym na pocztku obwodu. Tak by nie musi, bo moe to by zabezpieczenia nadprdowe
u koca obwodu, przy odbiorniku, a moe te to by czujnik temperatury wbudowany w zabezpieczanym urzdzeniu.
a)

I>
G

b)

I>

c)

Rys. 4. Odcinek przewodw od rda energii do rozdzielnicy niezabezpieczony przed skutkami zwar
dopuszczalne odstpstwo w przypadku: a) generatora;
b) baterii akumulatorw; c) przeksztatnika

I>

Zabezpieczenie zwarciowe z definicji jest wymagane na pocztku kadego obwodu instalacji

elektrycznej, w miejscu wyprowadzenia go lub odgazienia, najdalej 3 m od tego miejsca. Jest te
potrzebne w miejscach, w ktrych nastpuje zmniejszenie obcialnoci zwarciowej przewodw
(zmniejszenie przekroju y i/lub zmiana budowy przewodw: materiau y, materiau izolacji).
Pewne odstpstwa od tej zasady (przewody od generatora, przeksztatnika lub baterii akumulatorw
do rozdzielnicy, jak na rys. 4) dopuszcza si, jeeli przewody s odporne na zwarcie (izolacja
wzmocniona, podwyszone napicie znamionowe, chronione od uszkodze) i nie ssiaduj z materiaami atwo zapalnymi.
a
1
b
1
c
1

Rys. 5. Przypadki dozwolonej (a) i niedozwolonej (b, c)

rezygnacji z zabezpieczenia przecieniowego
1 odbiornik niezagraajcy przecieniem lub odbiornik z wbudowanym zabezpieczeniem przecieniowym

Zabezpieczenie przecieniowe jest wymagane w obwodach silnikw podatnych na przecienie; bywa stosowane w odniesieniu do innych odbiornikw, a take do transformatorw i baterii
kondensatorw duej mocy. Poza miejscami zagroonymi poarem i/lub wybuchem wolno je umieci na kocu obwodu. Jako zabezpieczenie przecieniowe stosuje si przekaniki nadprdowe
termobimetalowe albo elektroniczne, wspdziaajce ze stycznikami bd wycznikami, a take

23

wbudowane czujniki temperatury. Niejako przy okazji zabezpieczaj one od przecie rwnie
przewody obwodu, w ktrym s zainstalowane. Bezpieczniki nie s w stanie zabezpiecza przecieniowo odbiornika, bo prdy po przekroczeniu ktrych zaczynaj interweniowa s o 3060 %
wiksze ni prd, ktrym wolno je dugotrwale obciy. Rol w miar skutecznego zabezpieczenia
przecieniowego bezpieczniki mog spenia tylko w odniesieniu do:
transformatorw SN/400 V pod warunkiem uycia wkadek klasy gTr;
przewodw pod warunkiem ich przewymiarowania.
In1

In2

In3

Iz

Inm

Iz

I
1

Rys. 6. Przewody zabezpieczone przed przecieniem przez zabezpieczenia przecieniowe linii

odganych (odpywowych)

Od zabezpieczenia przecieniowego przewodw wolno odstpi, jeli prawdopodobiestwo

wystpienia przecienia jest pomijalnie mae, tzn. przewody maj obcialno dugotrwa Iz
niemniejsz ni obliczeniowy prd szczytowy IB i wystpuje co najmniej jedna z nastpujcych
okolicznoci:
Przewody bez odgazie i gniazd wtyczkowych (rys. 5) zasilaj urzdzenie z wbudowanym zabezpieczeniem przecieniowym albo zasilaj urzdzenie niezagraajce wystpieniem prdu
przecieniowego (urzdzenie grzejne rezystancyjne, silnik o prdzie w stanie zahamowanym ILR
mniejszym ni obcialno dugotrwaa przewodw Iz).
Przewody zasilaj wiele odgazie bd linii odpywowych (1, 2m), z ktrych kada ma zabezpieczenie przecieniowe, a suma prdw znamionowych (prdw nastawczych) tych zabezpiecze jest niewiksza ni obcialno dugotrwaa Iz przewodw linii gwnej L (rys. 6).
Przewody cz rdo energii (generator, transformator, przeksztatnik, bateri akumulatorw) z
rozdzielnic i maj obcialno dugotrwa niemniejsz ni prd znamionowy tego rda
(rys. 4); jeeli jednak zabezpieczenie przecieniowe znajduje si w samej rozdzielnicy, u koca
obwodu, razem z zabezpieczeniem zwarciowym, to przewody uwaa si za zabezpieczone przed
przecieniami.
Przewody cz wirnik silnika indukcyjnego piercieniowego z rozrusznikiem.
Przewody o silnie zmiennym obcieniu (np. przerywanym lub dorywczym) podlegajce specjalnym zasadom doboru.
Linie kablowe i linie napowietrzne, wchodzce w skad sieci rozdzielczej, ktrych przecienie
nie zagraa ludziom ani mieniu o duej wartoci.
Przewody obwodw pomocniczych (zabezpieczeniowych, sterowniczych, sygnalizacyjnych,
pomiarowych).
B

Rozwaajc waciwe usytuowanie zabezpiecze nadprdowych trzeba te rozstrzygn,

w ktrych przewodach powinny si one znale i ktre przewody po wykryciu przetenia powinny rozcza. Zwize zasady dla instalacji o ukadzie TN i ukadzie TT podaje tabl. 14. Korzystajc z niej naley pamita, e kady obwd powinien mie oddzielne, tylko do niego nalece, przewody czynne. W szczeglnoci kady obwd powinien mie oddzielny przewd neutralny
N (albo ochronno-neutralny PEN), jeli taki przewd wystpuje w przyjtym ukadzie. Nie dopuszcza si wsplnego przewodu neutralnego N (PEN) dla dwch lub wicej obwodw. Natomiast w
obwodach TT oraz TN-S dopuszcza si wsplny przewd ochronny PE dla dwch lub wicej obwodw, jeeli spenia on wymagania stawiane oddzielnemu przewodowi ochronnemu PE kadego z
tych obwodw.
24

Tablica 14. Wymagania co do zabezpieczania nadprdowego poszczeglnych przewodw w trjfazowych

obwodach instalacji o ukadzie TN i TT
Przewody

fazowe L (o przekroju sL)

Kontrola prdu w przewodzie

Rozczanie przewodu
w razie przetenia

wymagana

wymagane

sN sL

nie wymagana )

nie wymagane 2)

s N < sL

wymagana 3)

nie wymagane 2)

ochronny PE

dozwolona

zabronione

ochronno-neutralny PEN

dozwolona

zabronione

neutralny N
(o przekroju sN)

) Kontrola prdu w przewodzie N jest wskazana w obwodach o obcieniu silnie odksztaconym, zwaszcza przy
znaczcym udziale harmonicznych rzdu podzielnego przez 3 (triplen).
2
) Rozczalny biegun N powinien by przerywany nie wczeniej ni bieguny fazowe L, a zaczany nie pniej
ni one. Nie wolno w biegunie N umieci bezpiecznika przerywajcego obwd jednobiegunowo, co grozioby
wystpieniem asymetrii napi fazowych.
3
) Dopuszczalne odstpstwo, jeli obcialno dugotrwaa przewodu N jest dobrana z zapasem (nie grozi mu
przecienie) i jest on wystarczajco zabezpieczony przed skutkami zwar przez zabezpieczenia w przewodach
fazowych.

Problem zabezpieczania i rozczania przewodu (toru) neutralnego N wymaga szerszego

komentarza. Jak wynika z zapisw w tabl. 14, tylko w szczeglnych okolicznociach jest wymagana kontrola wartoci prdu w przewodzie neutralnym trjfazowego ukadu TN-S lub TT, ale nawet
wtedy nie jest wymagane rozczanie przewodu (toru) neutralnego. Nie jest wymagane, ale nie jest
rwnie zabronione, czyli jest dozwolone. Takie wnioski i takie zasady wynikaj z norm dotyczcych zabezpieczania przewodw od przete [12].
Z kolei wzgldy bezpieczestwa poraeniowego przy konserwacji i remontach wymagaj [11],
by istniaa moliwo odczania od zasilania wszystkich przewodw czynnych obwodu, czyli
moliwo stworzenia bezpiecznej przerwy izolacyjnej we wszystkich torach przepywu energii.
Przewd N jest przewodem czynnym. Midzy przewodem neutralnym N a przewodem ochronnym
PE i czciami przewodzcymi dostpnymi w rozpatrywanych ukadach TN-S oraz TT moe z rnych powodw pojawi si napicie wyczuwalne, a nawet niebezpieczne. Moe si pojawi rwnie w nieczynnym urzdzeniu, w obwodzie wyczonym, o przerwanych wszystkich przewodach
(torach) fazowych. Zdarzy si to moe w nastpstwie zwarcia w innym miejscu rozpatrywanej
sieci TN lub TT, a take w nastpstwie zwarcia w poprzedzajcej sieci redniego napicia bd
w wyniku przepi pochodzenia atmosferycznego, zwaszcza przy bezporednim lub pobliskim
uderzeniu pioruna. Grozi to nie tylko poraeniem ludzi bd zwierzt, ale i wybuchem
w przestrzeniach o takim zagroeniu. Problem wystpuje ostrzej w znacznie mniej rozpowszechnionym ukadzie TT, w ktrym przewd neutralny N jest uziemiony w zasadzie tylko u rda zasilania, przy stacji zasilajcej.
To dodatkowe wymaganie odczania wszystkich przewodw czynnych wielu faszywych
ekspertw radzi speni w jedyny sposb, jaki przychodzi im do gowy: instalujc dodatkowy cznik. Rekordzistom udao si w pospolitym obwodzie silnika 4 kW wcisn a cztery czniki: rozcznik, wycznik nadprdowy, stycznik z przekanikiem przecieniowym oraz wycznik rnicowoprdowy 1 . To rwnie mdre, jak doradzanie zakupu czterech samochodw po to, aby podczas
jazdy wykorzystywa z jednego silnik, z drugiego kierownic, z trzeciego hamulce, a z czwartego
klimatyzacj.
Bezpieczn przerw izolacyjn w obwodzie moe stworzy dowolny cznik, ktry choby
ubocznie spenia funkcj cznika izolacyjnego:
1

Fira M. (rec): Wiatr J., Orzechowski M.: Poradnik projektowania i wykonawstwa. Zasilanie budynkw nieprzemysowych w energi elektryczn. Dom Wydawniczy MEDIUM, Warszawa, 2004 r. Biul. SEP INPE Informacje o normach
i przepisach elektrycznych, 2005, nr 68-69, s. 130-136 (uwaga nr 12).

25

wycznik izolacyjny,
rozcznik izolacyjny (rozcznik izolacyjny bezpiecznikowy, rozcznik izolacyjny z bezpiecznikami albo rozcznik izolacyjny bez bezpiecznikw) lub
odcznik cznik o znikomej zdolnoci czenia, przeznaczony tylko do tworzenia bezpiecznej
przerwy izolacyjnej, stosowany obecnie raczej tylko w urzdzeniach wysokonapiciowych.
Interesujce s dwie pierwsze moliwoci poczenia w jednym aparacie funkcji odczania
wszystkich przewodw czynnych od zasilania oraz funkcji nadprdowego zabezpieczenia obwodu.
W czteroprzewodowym obwodzie trjfazowym TN-S lub TT taki aparat musi mie cztery bieguny:
L1, L2, L3, N. Rozczalny biegun neutralny powinien si zamyka wczeniej, a otwiera pniej
ni inne bieguny.
W przypadku 4-biegunowego izolacyjnego rozcznika bezpiecznikowego wchodzi w rachub tylko jedno rozwizanie: w biegunie neutralnym N zwora zamiast wkadki topikowej. Inna moliwo, tzn. uycie wkadek wybijakowych rwnie w biegunie N inicjujcych penobiegunowe
otwarcie rozcznika, nie jest u nas wykorzystywana w urzdzeniach niskiego napicia.
Z kolei w przypadku 4-biegunowego izolacyjnego wycznika w biegunie neutralnym N bdzie zestyk czeniowy, ale niekoniecznie (tabl. 14) bdzie wyzwalacz nadprdowy. Biegun neutralny moe mie ten sam bd inny prd znamionowy cigy ni bieguny fazowe. Do obwodw, w
ktrych prd w przewodzie neutralnym IN jest wikszy ni prd w przewodach fazowych IL: = IN/
IL > 1 (tabl. 7), s oferowane wyczniki, ktrych biegun neutralny ma prd znamionowy cigy
wikszy o jeden stopie cigu R5 prdw znamionowych cznikw, tzn. wikszy w stosunku
5
10 = 1,58 . Przykadowo, wycznik 160 A ma wtedy biegun neutralny 250 A.
Nie od rzeczy bdzie na koniec wyjani, co to jest wycznik izolacyjny. Ot jest to wycznik, czyli cznik przystosowany do samoczynnego wyczania prdw zwarciowych, ktry spenia
co najmniej dwa dodatkowe wymagania:
w stanie otwartym zapewnia bezpieczn przerw biegunow, czyli wytrzymuje okrelone norm
napicie probiercze przyoone midzy zaciski tego samego bieguna,
ma wskanik pooenia stykw (otwarte zamknite) sprzony mechanicznie nie z dwigni
napdow, lecz z ukadem stykw ruchomych.
Ewolucja norm midzynarodowych sprawia, e rozczanie wszystkich przewodw (torw)
czynnych, rwnie przewodu neutralnego obwodu trjfazowego TN-S i TT, zaczto uwaa za
rozwizanie elegantsze, bardziej funkcjonalne, a w wielu sytuacjach zalecane ze wzgldw bezpieczestwa [6], zwaszcza w obwodach odbiorczych.
Tych, ktrzy chcieliby to uzna za nowo i nowoczesno, mona odesa do pochodzcej
z roku 1928 normy PNE/10 1932/46, ktra w 8.6 stanowia [19]:
Liczba biegunw. Wyczniki do odbiornikw musz by w zasadzie wielobiegunowe
i przerywa prd jednoczenie na wszystkich fazach lub biegunach, a take w przewodzie zerowym. Wyjtek stanowi:

26

7. Przykady obliczeniowe
Przykad 1

Obwd trjfazowy o obliczeniowym prdzie szczytowym IB = 90 A ma by zabezpieczony

tylko bezpiecznikami. W obwodzie nie wystpuj due krtkotrwae prdy robocze, a dugo obwodu jest maa. Naley dobra bezpieczniki i przewody miedziane o izolacji polwinitowej (sposb
ukadania B1) oraz oceni naraenia cieplne przewodw przy przecieniach i przy zwarciach.
B

W obwodzie s potrzebne bezpieczniki o prdzie znamionowym speniajcym warunek

In IB, czyli bezpieczniki gG 100 A (I2 = 160 A) oraz przewody o obcialnoci dugotrwaej co
najmniej
B

I z I n = 100 A

Iz

oraz

I2
160
=
= 110 A ,
1,45 1,45

np. przewody 35 mm2 (tabl. 5) o obcialnoci Iz = 117 A. Przewody o izolacji polwinitowej mog
nagrzewa si od obliczeniowej temperatury otoczenia o = 25 C do temperatury granicznej dopuszczalnej dugotrwale dd = 70C i do temperatury granicznej dopuszczalnej przy zwarciu dz =
160 C; ich najwiksza dopuszczalna jednosekundowa gsto prdu wynosi k = 115 A/mm2
(tabl. 8). Bezpieczniki gG 100A maj grny prd probierczy I2 = 160 A i cak Joulea wyczania
I2tw = 64 000 A2s (tabl. 13). Najwikszy przyrost temperatury przewodw osigany przy przecieniu, w warunkach nagrzewania z wymian ciepa z otoczeniem wynosi w przyblieniu
2

I
160
p = ( dd o ) 2 = (70 - 25)
= 84 K .
117
Iz

Natomiast przy przepywie duego prdu zwarciowego, w warunkach nagrzewania adiabatycznego, przewody osigaj przyrost temperatury wielokrotnie mniejszy (por. rys. 3):
z = ( dz dd )

I 2t w
64000
= (160 - 70)
= 0,4 K .
2
(k s ) 1
(115 35)2 1

Jak wida, przewody zabezpieczone przed przecieniami przez bezpieczniki tym bardziej s
przez nie zabezpieczone przed skutkami zwar i nie wymagaj dodatkowego sprawdzania z tego
tytuu.
Przykad 2

Dobra zabezpieczenia i przewody obwodu kuchni elektrycznej majcej 4 pytki (32,6 kW +

1,85 kW) oraz piekarnik (3,1 kW). Instalacja elektryczna budynku jest po przebudowie, mieszkanie
jest zasilane 3-fazowo i ma odpowiedni moc przyczeniow. Obwd o dugoci 8 m ma by zasilany z rozdzielnicy mieszkaniowej, przy ktrej po remoncie zmierzono rezystancj ptli zwarciowej
L-PE, otrzymujc wynik 0,40 . Jednoyowe przewody DY (A07V-U1) bd LgY (A07V-K1) 1
maj by wcignite do zawczasu uoonej rurki winidurowej 28 pod tynkiem (sposb ukadania
B1).
Przed przystpieniem do szczegowych rozwaa i oblicze zawsze warto dostrzec kwestie
zasadnicze. W tym przypadku s one nastpujce: 1) kuchnia o podanej mocy jest kuchni 3fazow; 2) ze wzgldu na regulacj mocy grzejnej trzeba do kuchni doprowadzi nie tylko przewody fazowe, lecz rwnie przewd neutralny o tym samym przekroju; 3) nie jest moliwy taki tryb
pracy, aby wszystkie cztery przewody czynne (L1, L2, L3, N) byy jednoczenie obcione
w duym stopniu, wobec czego mona przyj z normy obcialno dla trzech przewodw w rur1

Przewody gitkie s wskazane, jeeli przy przyczaniu konieczne bdzie przesuwanie kuchni i przeginanie przewodu.

27

ce; 4) nie jest moliwy taki tryb pracy, aby w przewodzie neutralnym pyn prd wikszy ni obliczeniowy prd szczytowy kuchni; 5) sama kuchnia nie wymaga zabezpieczenia przecieniowego;
6) kuchnia nie pobiera zwikszonego prdu przy zaczaniu, zatem wystarczy wycznik o charakterystyce typu B.
Moc zainstalowana kuchni (przy pominiciu niewielkiej mocy pobieranej przez wskaniki
wietlne i ew. wentylator) jest sum mocy znamionowych wszystkich elementw grzejnych:
Pi = 32,6 + 1,85 + 3,1 = 12,75 kW
Obliczeniowa moc szczytowa bdzie mniejsza, zapewne nie przekroczy 10 kW, bo prawdopodobiestwo jednoczesnego penego wykorzystywania mocy wszystkich grzejnikw jest pomijalnie
mae. Jednake w rozwaanym obwodzie nie uzyska si z tego tytuu adnych oszczdnoci, wobec
czego mona przyj jako obliczeniowy prd szczytowy (tabl. 10) warto nieco zawyon, wynikajc z mocy zainstalowanej:
I B = kas

PB
12750
= 1,25
= 23,0 A
3 400
3 U n

Warto wspczynnika niesymetrii kas = 1,25 uwzgldnia najwiksz moliw niesymetri

mocy grzejnikw, a mianowicie przyczenie dwch pytek 2,6 kW do jednej fazy. Przy doborze
wycznika nie jest potrzebna korekta temperaturowa, bo ma by on umieszczony w obszernej wnce ciennej z otworami wentylacyjnymi. Naley zainstalowa 4-biegunowy wycznik nadprdowy
B25, o prdzie znamionowym 25 A i charakterystyce typu B.
Potrzebne s jednoyowe przewody miedziane o przekroju niemniejszym ni:
a) ze wzgldu na wytrzymao mechaniczn (tabl. 11) s 1,5 mm2;
b) ze wzgldu na nagrzewanie prdem roboczym IB = 23 A s potrzebne przewody o przekroju
4 mm2, o obcialnoci dugotrwaej Iz = 30 A (tabl. 5, sposb ukadania B1, 3 przewody w rurce) 1 ;
B

c) ze wzgldu na nagrzewanie prdem zwarciowym; wycznik B20 o zdolnoci wyczania 6 kA

ma I2t wyczania 45 000 A2s (tabl. 12), wobec czego wymagany przekrj przewodu:
s

1
k

I 2t
1 45 000
=
= 1,85 mm2
1
115
1

tzn. co najmniej 2,5 mm2;

d) ze wzgldu na nagrzewanie prdem przecieniowym 2 , w obwodzie zabezpieczonym wycznikiem nadprdowym In = 25 A prd I2 = 1,45 25 = 36,25 A:
Iz In
1,45 Iz I2

Iz 20 A
1,45 Iz 1,45 25

Iz 25 A

byyby wymagane przewody 4 mm2 o obcialnoci dugotrwaej Iz = 30 A;

e) ze wzgldu na dopuszczalny spadek napicia (3 % w obwodzie zasilajcym odbiorniki siowe
i grzejne), przy uwzgldnieniu konduktywnoci miedzi na gorco (mniejszej w stosunku
1,25), wymagany przekrj przewodu
s 100 3

I l cos
23 8 1
= 100 3
0,6 mm 2
58
U % U
3 400
1,25

Rozstrzygajce s wymagania (b, d): potrzebne s przewody o przekroju 4 mm2. Obliczenia

1

Przy oszczdnym doborze wystarczyby przewd 2,5 mm2. o obcialnoci odpowiednio 25 A (2 przewody w rurce)
i 22 A (3 przewody w rurce), bo nie jest moliwy a w trzech przewodach prd o wartoci rwnej bd bliskiej 23 A.
2
W obwodzie odbiornika rezystancyjnego przecienia nie s spodziewane i to wymaganie mona by pomin (pkt
473.1.2 b normy [12]), co jednak nie wpywa na dobr elementw rozpatrywanego obwodu.

28

dotycz przewodw czynnych L i N. Przewd ochronny PE powinien w tym przypadku mie przekrj niemniejszy ni przewody czynne. Do rurki naley zatem wcign 5 przewodw o przekroju
4 mm2.
Pozostaje sprawdzi warunek samoczynnego wyczania zasilania, tzn. czy przy uszkodzeniu
izolacji podstawowej w pobliu zaciskw przyczowych kuchni nastpi samoczynne wyczenie.
Do rozdzielnicy mieszkaniowej rezystancja ptli zwarciowej L-PE wynosi RkQ = 0,40 . Rezystancj wprowadzan przez obwd, w ktrym oblicza si najmniejszy spodziewany prd zwarciowy,
naley przyj na gorco; wynosi ona dla obwodu kuchni:
RL =

2l
28
=
= 0,09
58
s
4
1,25

Najmniejszy spodziewany prd zwarciowy u koca obwodu wynosi

''
I k1min
=

cmin U 0
0,95 230
=
= 446 A
RkQ + RL 0,40 + 0,09

i jest znacznie wikszy ni prd wyczajcy wycznika nadprdowego B25 o wartoci: Ia = 525 =
125 A; przy prdzie 446 A wycznik B20 przerywa przepyw prdu w czasie nieprzekraczajcym
0,02 s. Potwierdza to spenienie warunku samoczynnego wyczania zasilania.
Jeeli w obwodzie jest wycznik rnicowoprdowy, choby niskoczuy (Ia = 0,1 A lub
0,3 A), to stan ochrony przeciwporaeniowej dodatkowej tym bardziej jest zadowalajcy; w takim
przypadku najmniejszy spodziewany prd zwarciowy na pewno jest dostatecznie duy do pobudzenia wycznika i wystarczyoby sprawdza cigo pocze ochronnych.
Przykad 3

Dobra zabezpieczenia i przekrj miedzianego przewodu kabelkowego lub kabla o izolacji

i powoce polwinitowej (A07VV-) ukadanego po wierzchu (sposb C) do zasilania trjfazowego
pieca rezystancyjnego o danych: Un = 400 V, Pn = 55 kW. Dugo obwodu wynosi 50 m. W projekcie obliczono, e impedancja ptli zwarciowej L-PE od rda zasilania do rozdzielnicy oddziaowej pieca wynosi ZkQ = 0,12 .
Kwestie zasadnicze. Przemysowy piec rezystancyjny jest odbiornikiem o takim charakterze jak
kuchnia z przykadu 2. Grzejniki symetrycznie obciaj trzy fazy. Obwd bdzie mia na pocztku
bezpieczniki (ew. rozcznik bezpiecznikowy), a u koca stycznik. Piec nie wymaga zabezpieczenia od przecie. Prd znamionowy pieca (tabl. 9) wynosi:
In =

PB
55000
=
= 79,4 A
3 U n
3 400

Uwzgldniajc moliwo dugotrwaej pracy przy napiciu podwyszonym do 1,05Un, jako

obliczeniowy prd szczytowy obwodu bezpiecznie jest przyj warto: IB = 1,05In = 1,0579,4 =
83 A. Potrzebne s zatem w obwodzie (tabl. 10):
B

bezpieczniki klasy gG o prdzie znamionowym 100 A bezpieczniki stacyjne WTN00 100;

stycznik LS 77, nadajcy si do sterowania pieca rezystancyjnego (kategoria uytkowania AC1) o mocy do 72 kW i wytrzymujcy naraenia zwarciowe za bezpiecznikiem klasy gG o prdzie znamionowym nieprzekraczajcym 100 A.
Przekrj przewodw powinien by niemniejszy ni:
a) ze wzgldu na wytrzymao mechaniczn (tabl. 11) s 1,5 mm2;
b) ze wzgldu na nagrzewanie prdem roboczym IB = 83 A jest potrzebny przewd o przekroju
25 mm2, o obcialnoci dugotrwaej (tabl. 5) Iz = 102 A;
B

29

c) ze wzgldu na nagrzewanie prdem zwarciowym; bezpiecznik gG 100 A ma I2t wyczania

64 000 A2 s (tabl. 13), wobec czego wymagany przekrj przewodu
s

1
k

I 2t
1 64 000
=
= 2, 2 mm 2 ,
1
115
1

tzn. co najmniej 2,5 mm2;

d) ze wzgldu na nagrzewanie prdem przecieniowym mona pomin to wymaganie, bo

przecienie w obwodzie pieca rezystancyjnego, uytkowanego w warunkach przemysowych
(przez osoby wykwalifikowane), jest niemal nieprawdopodobne (pkt 473.1.2 b normy [12]); dotyczy to rwnie moliwoci zwarcia oporowego na trasie przewodw;
e) ze wzgldu na dopuszczalny spadek napicia (3 % w obwodzie zasilajcym odbiorniki siowe
i grzejne) przy uwzgldnieniu konduktywnoci miedzi na gorco:
s 100 3

I l cos
80 50 1
= 100 3
12, 4 mm 2 ,
58
U % U
3 400
1, 25

tzn. co najmniej 16 mm2.

Rozstrzygajce jest wymaganie b) potrzebny jest przekrj 25 mm2 dla y fazowych L. Piec
moe wymaga doprowadzenia yy N, dla zaczania tylko niektrych elementw grzejnych. ya
ochronna PE powinna mie przekrj co najmniej 16 mm2. Zalenie od okolicznoci potrzebny jest
zatem kabel czteroyowy 325+16 mm2 albo 425 mm2 bd kabel picioyowy 425+16 mm2
albo 525 mm2.
Naley ponadto sprawdzi warunek samoczynnego wyczania zasilania. Do rozdzielnicy oddziaowej impedancja ptli zwarciowej L-PE wynosi ZkQ = 0,12 . Rozpatrywany obwd pieca w
przypadku mniej korzystnym (ya ochronna 16 mm2) wnosi rezystancj:
RL =

sL

s PE

30
30
+
= 0,026 + 0,040 = 0,066
58
58
25
16
1,25
1,25

Najmniejszy spodziewany prd zwarciowy u koca obwodu wynosi

''
=
I k1min

cmin U 0
0,95 230
=
= 1170 A
Z kQ + RL 0,12 + 0,066

Uproszczenie polegajce na arytmetycznym dodawaniu impedancji ZkQ i rezystancji RL daje

niewielki bd w kierunku bezpiecznym; mona tak postpi w gbi przemysowej sieci kablowej,
z dala od transformatora. Wynik jest zadowalajcy, bo zastosowane wkadki topikowe dla wymaganego czasu wyczania 0,4 s (ukad TN o napiciu fazowym 120 V < U0 < 230 V) maj prd wyczajcy Ia = 1000 A, a zatem przy spodziewanym prdzie 1170 A wycz przed upywem 0,4 s.
Warunek samoczynnego wyczania zasilania jest speniony.
Przykad 4

Dobra zabezpieczenia i przekrj przewodu kabelkowego (A07VV-) ukadanego po wierzchu na uchwytach odlegociowych (sposb E) dla obwodu o dugoci 25 m, zasilajcego silnik
klatkowy dwubiegunowy (2p = 2), 400 V, 11 kW, IP54, o rozruchu bezporednim rednim, niezbyt
czstym. Z pomiaru uzyskano impedancj ptli zwarciowej L-PE od rda zasilania do rozdzielnicy oddziaowej silnika ZkQ = 0,13 .
Kwestie zasadnicze. Zwykym wyposaeniem takiego obwodu jest rozrusznik bezporedni: bezpieczniki (ew. wycznik) oraz stycznik z przekanikiem przecieniowym, bo silnik wymaga zabezpieczenia przed przecieniami. Prd rozruchowy uwzgldnia si przy doborze wszystkich aparatw oraz przy doborze przekroju przewodu ze wzgldu na spadek napicia przy rozruchu. Mona
pomin wpyw rzadkich rozruchw na nagrzewanie przewodu. Brakujce dane znamionowe silni-

30

ka mona znale na stronie www.zeltech.pl/handel/silniki/sk3fazeksp.pdf (sprawno 0,895,

wspczynnik mocy 0,89, krotno prdu rozruchowego 6,1) i obliczy prd znamionowy silnika
(tabl. 9):
In =

Pn
11000
=
= 19,9 A 20 A
3 U n n cos n
3 400 0,895 0,89

Do rozpatrywanego obwodu naley dobra nastpujce aparaty:

bezpieczniki klasy gG o prdzie znamionowym wg tabl. 10: (1,62,5)In = 3250 A przy rozruchu lekkim, a zwaywszy rozruch redni rozwaanego silnika bezpieczniki 50 A: instalacyjne
Bi-Wtz 50 A lub stacyjne WTN00 50 A;
stycznik LS 27 o znamionowej mocy manewrowej 11 kW przy 400 V w kategorii uytkowania
AC-3 (zaczanie prdu rozruchu bezporedniego, wyczanie prdu obcienia);
przekanik termobimetalowy b27T, o klasie wyzwalania 10, o zakresie prdw nastawczych
1523 A, ktry naley nastawi na prd rwny prdowi znamionowemu silnika (20 A), a w razie zbdnych zadziaa na prd wikszy najwyej o 10 % (22 A).
Przekrj przewodw w rozpatrywanym obwodzie powinien by niemniejszy ni:
a) ze wzgldu na wytrzymao mechaniczn (tabl. 11) s 1,5 mm2;
b) ze wzgldu na nagrzewanie prdem roboczym IB = 1,2In = 1,220 = 24 A jest potrzebny przewd o przekroju 2,5 mm2, o obcialnoci dugotrwaej (tabl. 5) Iz = 27 A;
B

c) ze wzgldu na nagrzewanie prdem zwarciowym; bezpiecznik gG 50 A ma I2t wyczania

13 700 A2s (tabl. 13), wobec czego wymagany przekrj przewodu
I 2t
1 13700
=
= 1,0 mm 2 ;
1
115
1

1
s
k

wynik wskazuje, jak skutecznym zabezpieczeniem zwarciowym jest bezpiecznik i przekonuje,

e sprawdzanie tego warunku w obwodzie z bezpiecznikiem nie jest potrzebne;
d) ze wzgldu na nagrzewanie prdem przecieniowym; zabezpieczeniem przecieniowym jest
przekanik termobimetalowy, ktry wolno nastawi na prd najwyej In max = 1,1In =
1,120 = 22 A i ktry tak nastawiony na pewno zadziaa przy prdzie przecieniowym
I2 = 1,222 26,4 A
Iz In max
1,45 Iz 1,1 1,2 In

Iz 22 A

1,45 Iz 26,4

I
z

26,4
1,45

= 18,2 A ,

potrzebny jest przewd 2,5 mm2, o obcialnoci dugotrwaej Iz = 27 A;

e) ze wzgldu na dopuszczalny spadek napicia przy obcieniu znamionowym (3 % w obwodzie
zasilajcym odbiorniki siowe i grzejne) przy uwzgldnieniu konduktywnoci miedzi na gorco:
s 100 3

f)

20 25 0,89
I l cos
= 100 3
= 1,4 mm 2
58
U % U
3 400
1,25

tzn. co najmniej 1,5 mm2;

ze wzgldu na dopuszczalny spadek napicia (10 %) wywoany prdem rozruchowym silnika

ILR = 6,1In, przy wspczynniku mocy przy rozruchu 0,4 (do 0,3 dla silnikw wikszej mocy)
i rozruchach ze stanu zimnego:

31

s 100 3

6,1 20 25 0,4
I l cos
= 100 3
= 0,9 mm2
58 10 400
U % U

, tzn. co najmniej 1 mm2.

Rozstrzygajce s wymagania (b, d) potrzebny jest przekrj przewodu 2,5 mm2. Jeeli stycznik z przekanikiem przecieniowym jest u koca obwodu, to trzeba uoy przewd kabelkowy
52,5 mm2 (z przewodem neutralnym N do zasilania obwodu sterowniczego i przewodem ochronnym PE). Natomiast jeeli stycznik jest w rozdzielnicy, to wystarczy przewd kabelkowy 42,5
mm2 (L1, L2, L3, PE).
Naley ponadto sprawdzi warunek samoczynnego wyczania zasilania. Do rozdzielnicy oddziaowej impedancja ptli zwarciowej L-PE wynosi ZkQ = 0,13 . Rozpatrywany obwd silnika
wnosi rezystancj:
RL =

2l
2 25
=
= 0,43
58
s
2,5
1,25

Najmniejszy spodziewany prd zwarciowy u koca obwodu wynosi

''
I k1min
=

cmin U 0
0,95 230
=
= 390 A
Z kQ + RL 0,13 + 0,43

Zachodzi pytanie, czy bezpiecznik gG 50 A wyczy taki prd przed upywem 0,4 s (ukad TN
o napiciu fazowym 120 V < U0 < 230 V). Prd wyczajcy Ia zaley od typu bezpiecznika. Najwikszy maj wkadki maogabarytowe dla wkadki 50 A dla czasu 0,4 s prd wyczajcy Ia =
480 A. Gdyby takie wkadki miay by zainstalowane samodzielnie albo w rozczniku bezpiecznikowym, wtedy dla zapewnienia samoczynnego wyczania zasilania naleaoby przekrj przewodw zwikszy do 4 mm2. Wyniki byyby nastpujce:
RL =

2 l 2 25
=
= 0,27
s 58 4
1,25

''
I k1min
=

cmin U 0
0,95 230
=
= 546 A
Z kQ + RL 0,13 + 0,27

Dziki zwikszeniu przekroju przewodu o jeden stopie warunek samoczynnego wyczania

zasilania ( I k''1min I a ) zosta speniony.
Przykad 5

Dobra zabezpieczenia trjfazowej sieci owietleniowej 400 V zasilajcej 36 supw, kady

z jedn lamp metalohalogenkow 400 W, ustawionych na terenie zakadu przemysowego.
Kwestie zasadnicze. Supy ustawione wzdu drg wewntrznych zakadu bd zasilane kablem ziemnym na przemian z rnych faz; na jedn faz przypada 12 supw. Lini magistraln
zasilajc przelotowo supy owietleniowe naley traktowa jako elektroenergetyczn sie rozdzielcz. We wnce przyczowej kadego supa bdzie miniaturowe zcze kablowe i jednofazowe odgazienie do lampy, ktre naley traktowa jako obwd odbiorczy. Na pocztku linii rozdzielczej
i na pocztku kadego obwodu odbiorczego bdzie zabezpieczenie zwarciowe i bdzie to bezpiecznik albo rozcznik bezpiecznikowy, a nie wycznik nadprdowy. Wikszo zwar to zwarcia
doziemne, jednofazowe. W razie takiego zwarcia w kablu lub wnce przyczowej wycznik na
pocztku wyczaby wszystkie lampy, a rozcznik bezpiecznikowy wyczy co trzeci lamp.
Z kolei we wnce supa na wolnym powietrzu lepiej mie tak prosty aparat jak bezpiecznik ni wycznik nadprdowy z zamkiem naraonym na korozj i zacinanie si.

Wbrew pozorom pojedyncza lampa nie pobiera prdu o wartoci 400 W/230 V = 1,74 A; pynie przez ni prd prawie dwa razy wikszy. Bilans mocy w obwodzie pojedynczej lampy jest ciekawy, ale zawiy, bo przebieg prdu jest odksztacony i zawodz proste reguy operowania moc
czynn, biern i pozorn. Podana moc znamionowa 400 W jest moc czynn pobieran przez samo
32

rdo wiata, czyli przez jarznik lampy, na ktry przypada napicie 118 V i przez ktry pynie
prd 3,4 A, co daje moc: 118 V 3,4 A 400 W. Jeli do tego doda moc 25 W tracon
w stateczniku, otrzymuje si moc czynn 425 W pobieran przez pojedyncz opraw.
Bez kondensatora kompensacyjnego oprawa pobiera prd 3,4 A, wspczynnik mocy , czyli
stosunek mocy czynnej do mocy pozornej 1), wynosi ok. 0,51, a pobierana moc pozorna 400 W/0,51
782 VA = 3,4 A 230 V. Tak jest bez kondensatora, czyli bez kompensacji mocy biernej pobieranej przez statecznik indukcyjny. Taka sytuacja wystpuje w pojedynczej oprawie rwnie wtedy,
kiedy uszkodzony kondensator zostaje odczony przez zabezpieczenie wewntrzne. Taka sytuacja
wystpuje w caej instalacji, jeeli zamwi si oprawy bez kondensatorw albo usunie je z opraw,
aby znacznie zmniejszy odksztacenie prdu. Trzeba jednak zaakceptowa wiksz warto pobieranego prdu (3,4 A zamiast 2,3 A na opraw) i grupow kompensacj mocy biernej przy rozdzielnicy.
Jeeli w rozpatrywanej instalacji przyj zwyke rozwizanie, tzn. oprawy z kondensatorem
kompensacyjnym, to okazuje si, e taka oprawa pobiera prd 2,3 A i moc pozorn 530 VA. Prd
jest silnie odksztacony, w przewodzie neutralnym obwodu 3-fazowego obcionego symetrycznie
pynie prd rwny okoo 70 % prdu w przewodzie fazowym ( = 0,7 w tablicy 7). Z tego powodu
patrz uwaga 2 w tablicy 7 lepiej unika przewodu ochronno-neutralnego PEN i zastosowa 5yowy kabel uliczny (ukad TN-S) z y neutraln N o penym przekroju (sN = sL).
Zaczeniu przyjtej lampy metalohalogenkowej towarzyszy, trwajcy ok. 0,1 ms, impuls prdu zaczeniowego kondensatora (kilkadziesit i wicej amperw, zalenie od impedancji ptli
zwarciowej i liczby jednoczenie zaczanych lamp), po czym przez 24 min pynie prd rozwiecania (rozgrzewu) lampy rwny (1,41,9)In. Takie prdy, bez zadziaania i przyspieszonego starzenia, maj przetrzymywa wspomniane wyej bezpieczniki. Jeeli nawet podczas normalnego uytkowania lampy s zaczane grupami, to w razie zaniku i powrotu napicia bezpieczniki na pocztku linii magistralnej bd naraone na przepyw prdu zaczeniowego wszystkich wczeniej zaczonych lamp.
Dobr bezpiecznika we wnce supw (tabl. 10):

InF (1,52,5)In = (1,52,5)2,3 = 3,46 A

Wystarcza bezpiecznik 6 A i na tym mona by poprzesta. A mona te tak pomyle: obwd
owietlenia zewntrznego to niemal obwd bezpieczestwa i lepiej zwikszy prd znamionowy
bezpiecznika. Tym bardziej e przewody 2,5 mm2 odgazienia w supie, zalenie od sposobu ukadania, i tak dopuszczaj zabezpieczenie 1625 A. Rozsdnie bdzie zaleci bezpieczniki gG 10 A,
aby znacznie zmniejszy prawdopodobiestwo zbdnych zadziaa.
Dobr bezpiecznikw na pocztku linii magistralnej (tabl. 10):

InF (1,52,5)In = (1,52,5)122,3 = 4169 A.

Wchodzi w rachub bezpiecznik gG 63 A lub 80 A. Rozumowanie, jak wyej, mona by zakoczy decyzj po doborze przekroju i obcialnoci kabla. Kady z bezpiecznikw, ktre wchodz w rachub, bdzie dziaa wybiorczo z bezpiecznikami gG 10 A we wnkach supw.
Ochrona przeciwporaeniowa. Wchodz w rachub nastpujce rozwizania:

1. Supy nieprzewodzce. Jeeli wybierze si supy kompozytowe (z ywicy poliestrowej

wzmocnionej wknem szklanym), to znika problem ochrony przeciwporaeniowej dodatkowej
(ochrony przy uszkodzeniu).
2. Supy przewodzce, a ich wyposaenie elektryczne o izolacji ochronnej speniajcej wymagania stawiane ochronie przeciwporaeniowej dodatkowej (ochronie przy uszkodzeniu). Jeeli
1

Przy przebiegach odksztaconych traci sens posugiwanie si pogldowym pojciem cos. Nie ma ju jednej sinusoidy
napicia i jednej sinusoidy prdu, ktrych przesunicie fazowe mona wskaza i ktrego warto kosinusa jest rwna stosunkowi mocy (czynnej) do mocy pozornej (iloczynu prdu, napicia i wspczynnika skojarzenia).

33

klas ochronnoci II maj zcze u dou i oprawa owietleniowa u gry supa, a przewody we
wntrzu supa wcignie si do gitkiej rury izolacyjnej, to cae urzdzenie odbiorcze (sup z
lamp) ma wykonanie rwnowane klasie ochronnoci II. Zgodnie z PN-IEC 60364-7-714 [14],
pkt 714.413.2 do supa nie wolno przyczy przewodu ochronnego PE i nie ma problemu
samoczynnego wyczania zasilania dla celw ochrony przeciwporaeniowej. Na ten zakaz
trzeba najusilniej zwrci uwag, bo nadal mamy do czynienia z maniakami, ktrzy nie pojmuj, e przyczajc przewd ochronny do czci przewodzcych supw, zczy, rozdzielnic i
innych urzdze klasy ochronnoci II samowolnie zmieniaj klas ochronnoci na klas I, likwiduj korzyci waciwe izolacji ochronnej. Nie pojmuj, e bardziej niezawodne s rodki
ochrony niewymagajce uycia przewodu ochronnego.
3. Supy przewodzce, niespeniajce warunkw wyej podanych, wobec czego traktowane jako
urzdzenie klasy ochronnoci I. Do zacisku ochronnego supa naley przyczy przewd
ochronny PE i sprawdzi warunek samoczynnego wyczania zasilania. Podobnie, jak w po''
przednich przykadach, naley obliczy najmniejszy spodziewany prd zwarciowy I k1min
przy
zwarciu L-PE. Bezpiecznik gG 10 A dla czasu 0,4 s ma prd wyczajcy Ia = 80 A i co naj''
mniej tak warto powinien mie prd I k1min
w razie zwarcia w pobliu zaciskw dowolnej
lampy; to agodny warunek. Bezpiecznik cylindryczny gG 63 A w rozczniku bezpiecznikowym w rozdzielnicy dla czasu 5 s (sie rozdzielcza) ma prd wyczajcy Ia = 250 A i co naj''
mniej tak warto powinien mie prd I k1min
w razie zwarcia L-PE w dowolnym supie przed
zabezpieczeniem gG 10 A odgazienia. Gdyby ten warunek nie by speniony (przy najbardziej
oddalonych supach), wtedy najwikszy bd, jaki mona popeni, to zainstalowa na pocztku linii magistralnej wycznik rnicowoprdowy i na domiar zego wycznik wysokoczuy. Norma [14] (pkt 714.413.1) stanowczo przed tym przestrzega w sytuacjach kiedy
wyganicie ogu lamp jest bardziej niebezpieczne ni wyimaginowane zagroenie poraeniowe. Jest ono tutaj czysto teoretyczne, bo prawdopodobiestwo zwarcia, o ktre chodzi, jest znikome, a gdyby wystpio, to napicie na przewodzcym supie (mniej ni 90 V w ukadzie TN
230/400 V) udziela si otaczajcemu gruntowi i dotknicie supa nie jest grone, bo napicie
dotykowe nie przekracza 50 V. Dmuchajc na zimne, mona wtedy supom doda prosty uziom
wyrwnawczy: przyczony do supa paskownik FeZn 303 mm zakopa na gbokoci 0,6 m,
tworzc wok supa spiralny otok o rednicy 1,5 m.
Ten przykad dowodzi, e s sytuacje, kiedy dobr elementw prostych instalacji wymaga nie
tyle pracochonnych oblicze, ile wszechstronnej wiedzy i umiejtnoci logicznego mylenia.
W takich przypadkach bezmylne stosowanie utartych schematw postpowania i zaufanie do faszywych prorokw prowadzi na manowce.
Bibliografia
1. Altenbernd G., Mller W.: Netzelemente: Leitungen und Kabel. Leibniz Universitt Hannover, 2006
(http://www.zdt.uni-hannover.de/images/c/cd/5_1leitungen_und_kabel_c.pdf).
2. Fischer M.: Neue Verlegearten und Strombelastbarkeit von Kabeln und Leitungen. Elektropraktiker,
1999, nr 6, s. 530-532.
3. Gogolewski W.: Krytyczne obcienia prdowe przewodw elektroenergetycznych zabezpieczonych
bezpiecznikami. Zeszyty Naukowe Politechniki Wrocawskiej nr 83, Elektryka XVIII, 1964, s. 119-140.
4. Hering E.: Leitungen mit vier belasteten Leitern. Elektropraktiker, 2004, nr 9, s. 722-726.
5. Musia E.: Prdy zwarciowe w niskonapiciowych instalacjach i urzdzeniach prdu przemiennego.
Biul. SEP INPE Informacje o normach i przepisach elektrycznych 2001, nr 40, s. 3-50.
6. Role and protection of neutral in a LV installation. DBTP152ART2/EN, Merlin Gerin, 2004.
7. UTE C 15-105:2003. Guide pratique: Dtermination des sections de conducteurs et choix des dispositifs
de protection. Mthodes pratiques.
8. PN-55/E-05021 Urzdzenia elektroenergetyczne. Wyznaczanie obcialnoci przewodw i kabli.
9. Zarzdzenie nr 29 Ministra Grnictwa i Energetyki z dnia 17 lipca 1974 r. w sprawie doboru przewodw
i kabli elektroenergetycznych do obcie prdem elektrycznym. Dziennik Budownictwa z 1974 r. nr 7,

34

poz. 22. Przepisy Budowy Urzdze Elektroenergetycznych, zeszyt 10.

10. PN-IEC 60364-4-43:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia
bezpieczestwa. Ochrona przed prdem przeteniowym..
11. PN-IEC 60364-4-46:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia
bezpieczestwa. Odczanie izolacyjne i czenie.
12. PN-IEC 60364-4-473:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla zapewnienia
bezpieczestwa. Stosowanie rodkw ochrony zapewniajcych bezpieczestwo. rodki ochrony przed
prdem przeteniowym.
13. PN-IEC 60364-5-523:2001 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobr i monta wyposaenia elektrycznego. Obcialno prdowa dugotrwaa przewodw.
14. PN-IEC 60364-7-714:2003 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Wymagania dotyczce
specjalnych instalacji lub lokalizacji. Instalacje owietlenia zewntrznego.
15. IEC 364-5-523:1999 Electrical installations of buildings. Part 5: Selection and erection of electrical
equipment Section 523: Current-carrying capacities in wiring systems.
16. IEC 60287-3-1/A1:1999 Electric cables Calculation of the current rating Part 3-1: Sections on operating conditions Reference operating conditions and selection of cable type.
17. DIN VDE 0298-4:1998-11 Verwendung von Kabeln und isolierten Leitungen fr Starkstromanlagen.
Teil 4: Empfohlene Werte fr die Strombelastbarkeit von Kabeln und Leitungen fr feste Verlegung in
Gebuden und von flexiblen Leitungen
18. Australian/New Zealand Standard. Electrical installations Selection of cables. Part 1.1: Cables for alternating voltages up to and including 0,6/1 kV Typical Australian installation conditions. 3rd
Committee Draft, January 2006. Project No. 471.
19. PNE/10 1932/46: Przepisy budowy i ruchu urzdze elektrycznych prdu silnego.

Dane bibliograficzne

Musia E.: Obcialno cieplna oraz zabezpieczenia nadprdowe przewodw i kabli. Miesicznik SEP Informacje o normach i przepisach elektrycznych. 2008, nr 107, s. 3-41.

35