Professional Documents
Culture Documents
Cengiz Gündoğdu - Estetik Kalkışma - İnsancıl Yay.
Cengiz Gündoğdu - Estetik Kalkışma - İnsancıl Yay.
ROMA \
VH.U
NASl YAZI! MAL
\ \S!L OKUN M AL I
CENGZ GNDODU
insancl
ESTETK KALKIMA
Roman-yk Nasl Yazlmal, Nasl Okunmal
Cengiz G N D O D U
Yaymc: Berrin Ta
Ynetmen: Cengiz Gndodu
Ofset Hazrlk ve Kapak Tasarm : Deniz Sara
Dzelti: Deniz Demirden - zden ztemiz
Bask: Ezgi Matbaa
Sertifika No: 12142
Sanayi Cad. Altay Sk. No.10
Yenibosna-st. Tel: 0212 452 23 02
NSANCIL YAYINLARI
Kkparmakkap, pek Sok. Zafer Han, No.10
Beyolu-stanbul
Tel&Faks: 0212 249 80 19
e-mail: insancildergisi@hotmail.com
www.insancil.com
ESTETK KALKIMA
R om an- yk Nasl Yazlm al, Nasl O ku n m a l
Cengiz GNDODU
Gelecein Kitab
yl uratm bu kitapla. Yan bamdayd. imdi ayrlyoruz. Gnderiyorum
onu. Kendine yaam alan amak iin savam verecek...
Yalanc bir yaam istemiyorum. Reklamlarla onun bunun iteklemesiyle olumu
bir yaam yalancdr. Ksadr bylesi kitaplann yaam... Yaad m, yaamad m,
belli bile olmaz.
10
YAZARLIK DOUTAN MI
Siz de duymu ya da okumusunuzdur. Birini verken, diyelim bir yazan ve
cekler, O doutan yazardr derler. Gazeteciyi de yle verler, Gazeteci olun
maz, gazeteci doulur derler. Doutan air olanlar da var.
Byle deniyor, ama o nasl oluyor da doutan air, yazar, gazeteci, doktor olu
yor, bunu temellendiremiyorlar.
imdi bu doutanla bakalm. Burda hepsinin ortak noktas, insan olmas. O
zaman unu soruyorum. Doutan gazeteci ya da air olan, neden besteci olmuyor.
Neden doutan gazeteci oluyor da, doutan maden iisi olmuyor.
imdi bunun stnde durulacak... Gerekten de bir dolu i v ar... Bu nerden kay
naklanyor. Bu sorun stnde dnen, zm reten dnrlerin, banda bence,
Schiller gelir.
Schillere gre sanat zgrln kzdr. Dneminde ise kar, zamann ar
putudur. Btn yetiler kara tutsak olmutur. Sanat, bu pazardan ekilmitir. Sanat,
yerde tozlann arasnda kirlenmitir.
Bunun nedeni iblmnden kaynaklanan yabanclamadr. nsan yabancla
mtr.
yle der, Schiller, Bir tarafta vahet, br tarafta geveklik, insan gerilemesi
nin iki kutbu, ikisi de ayn zaman iinde. (1)
Schiller yle srdrr, Aa snflarda, hem de ounda, balan zlmesiy
le serbest kalan ve idare edilmeyen bir hrsla hayvanca tatmin edilmeye koan kaba,
babo, itepiler kendini gsterir. (...) te taraftan, medenilemi snflar, gevek
halleri ve bozuk karakterleri ile daha dk bir manzara gsterirler.
Gryoruz, Schiller insann yabanclamasn lk la ta iinde duyumsuyor. Yabanclaan insann paralandm gryor.
11
Peki, bu sorun nasl zmlenir. Schillere gre, insanda iki itepi var. Biri duyu
itepisi, br akl itepisi... Bu iki itepi atrlarsa insan paralanr. Bu iki itepiyi eitmeli, bireime sokmal. O zaman insann paralanmas nlenir, bu btnle
meden gzellik doar. Bunun nedeni iki itepinin oyun itepisini oluturmasdr. Bu
noktadan sonra Schiller, o nl zdeyiini syler, nsan, kelimenin tam anlamyla
ancak insan olduu zaman oynar ve ancak oynad zaman tam insandr.
Peki, insan neyle oynayacak, gzellikle oynayacak.
Bu zm umarszdr.
Schiller'i umarsz zmne karn severim. O, insann btnln, estetik bir
devleti savundu.
nsan, nnde sonunda estetik bir devlet deil, estetik bir toplum kuracak, bu es
tetik toplum olacak. Ama konumuz bu deil, konumuz insann yabanclamas, par
alanmas.
Yabanclamann yolunda yryelim. Bakalm ne kacak karmza.
nsann kendine yabanclamas bir Hint masalnda yle anlatlr. Dii kaplan
yaldr, gebedir. Gnlerce av bulamaz. Atr. Sonunda bir kei srs grr. Hzla
srar. Srama srasnda yavrusunu drr. Anne kaplan lr. Yavru kaplan kei
ler bytr. Keilerin bytt kaplan, kei gibi meler, kei gibi ot yer.
Kendine yabanclar bylece... Bir sre sonra kei srsne bir kaplan saldrr.
O da ne, karsnda bir kaplan vardr, ama kei gibi meliyor. arr. Yavru kaplan
yakalar, dingin bir gle gtrr. Yzn gsterir. Kaplan kendine getirir.
Kolay olmaz bu... nk yavru kaplan et yemez. Gcnn ayrdnda deildir.
Nice uralardan sonra yavru kaplann yabanclamasn krar. Onu kendine dn
trr.
Gryorsunuz, bir masalda bile yabanclama sorunu var. Bu sorun, bir retici
nin yol gstermesiyle zlr.
Zimmer yle der, .. modem Bat filozoflarna karlk Hintlilerin amac bilgi
vermek deil, deitirmek. nsann doasnn temeli deitiriliidir ki, onun sayesin
de, insan gerek d dnyay, gerekse kiisel varlm tanmay baarr. (2)
Yntem dorudur. Gerekten de insan deitirmek gerekir. Ama burda insan
Dnyevi varlk alan zerine ykseltmektir. Akn bir dnyaya karmak. Bu dn
yadan uzaklaarak, ktlk dnyasndan kurtulmak.
Bu yanltr.
Bizler, deieceiz, yabanclamay kracaz. Btn bir insan olacaz, ama bu
dnya iin, bu dnyay yaanlr, estetik klmak iin.
12
Farabi'ye gre cahil ehir insan da, kendine yabanclamtr. ... zenginlik, e
hevi zevkler, insann kendi arzularnn peinde koma serbestlii sayg ve itibar gr
me gibi hayatta gaye olduklar dnlen eylerdir. (3)
Yabanclam insan gurbettedir, yalnzdr. Ancak bu zm deildir. Bu baka
bir yabanclamadr.
imdi geliyorum Jean Jacques Rousseauya ... Yabanclamann, mlkiyetle ba
ladn syler Rousseau. yle, Bir toprak parasnn etrafn itle evirip Buras
bana aittir diyebilen, buna inanacak kadar sa f insanlar bulabilen ilk insan uygar top
lumun ilk kurucusu oldu. (4)
Yine Rousseauya gre biri kp da, Bu snr kazklarn skp atacak ya da
hendei dolduracak sonra da hemcinslerine bu sahtekara kulak vermekten sakn
nz. .. Meyvelerin herkese ait olduunu, topran ise kimsenin olmadn unutursa
nz, mahvolursunuz diye haykrsayd, insan trn nice sulardan, nice savalar
dan, nice cinayetlerden, nice yoksulluklardan ve nice korkun olaylardan esirgemi
olurdu
Kazklan kimin skecei belli deildir.
Snr kazklann skp atacak snf, ii snfdr. Bunu ilk kez Marksla Engels
grmtr.
Marks yle der, cret, yabanclam emein dolaysz sonucu ve yabancla
m em ek de zel mlkiyetin dolaysz nedenidir. Bunun sonucu, terimlerden birinin
yok olmas, brnn de y o k olmas sonucunu verir. / Yabanclam emein zel
mlkiyet ile bu ilikisinden, ayrca toplumun zel mlkiyetten vb, klelikten kurtu
luunun, sadece iilerin kurtuluu sz konusu olduu iin deil, ama bu kurtulu,
insann evrensel kurtuluunu ierdii iin, kendini iilerin kurtuluu siyasal biimi
altnda dile getirdii sonucu kar. (5)
unu grdk. blm insann tek bir alanda younlamasm ister. Tek bir alan
da younlaan kii, o iin girdisini ktsn iyi bilir. Doutan olmann temeli, ib
lmne dayanr. Burda burjuva ideolojisi harekete geer. Doutanclkla iblm
nn ykntsn rter.
Doutanclk zc gre dayanr. zc gr yle aklar Betl otuksken,
.. siz kalkp da herhangi bir insann herhangi bir zelliini bir z olarak onu bel
li bir kategoriye yerletirirseniz, bu durumda onu ya ok kmseyeceksiniz ya da
ok nemseyecek bir dayanak noktas elde etmi olursunuz. (6)
13
Baarl olmak iin yllarca ura veriyor kii. br yanlarn kreltiyor. Tek bir
ite baarl oluyor. zc gr dolaysyla buna da doutan deniyor.
Geende gazetede okudum. Bir iletmeci, letmecilik doutandr diyor. Baa
rl iletmeciymi kendisi. Baarl olmak iin kimbilir yaratcln nasl kreltti.
Bunu bilmiyor. Buna da yabanclama diyorum.
Betl otuksken zc gr nsan Haklan ve Felsefe (7) adl yaptnda yle
aklar, ... Varolan kendisi yapan bir z mdr, yoksa varolan deiime, etkilei
me ak zelliklerin, niteliklerin topltn mdr? Bu soruya verilecek yant son dere
ce nemlidir; nk bu yant, dnen/in tm ynelimlerinin, tutumlarnn, davran
larnn deerlendirmelerinin belirleyicisi olacaktr. Dnen; her varolann belli, de
imez bir znn olduunu ileri sryorsa, bu durumda her varolann sahip olduu
dnlen, sanlan, ileri srlen bu z asndan deerlendirilecei aktr.
Betl otuksken zc grn insan haklan asndan aynmcla yol atn
gsterir yaptnda. Gerekten de burda bir aynmclk sz konusudur. Yazar olarak
dodum. Yazarlk doutandr dedikte aynmclk yaplmaktadr.
zclk yanl, sakat bir dncedir.
Doru olan yle aklar Betl otuksken, zcln kart durumdaki var
lk anlay ise varolan, deiebilir/deitirilebilir niteliklerin, zelliklerin toplam
olarak grr.
nsan bu zelliklerin bireimidir.
Yabanclamann stnde unun iin duruyorum. Yabanclamann ilk ykt
konum, insann kendine gvenidir.
nsann temel noktas yaratcldr. Burjuva uygarl bu yaratcl, kendi kanna dndrmtr. Yetkin ii, yetkin makinist, yetkin doktor, yetkin mhendis
olmanz ister bujuva. Hem doktor, hem yazar, hem ii olmanz istemez. Hele yet
kin bir okur olmanz hi istemez.
Sakatlanmlklarmm Kleleri
imdi geliyorum iblmne. Engels, iblmn ikiye aymr, biri doal, br
yntemli. nce doal iblmn grelim. Doal iblm, ortaadaki iblm.
Engels, yle der bu konuda, Ortaada gelimi bulunduu biimiyle meta reti
minde, emek rnnn kimin mal olaca sorunu ortaya bile kamazd. Genel ku
ral olarak bireysel retici, kendi z alma aralar ve kiisel almas ya da aile
sinin almas yardmyla, onu kendi mal olan ve ou kez kendi bana rettii
14
15
Sorun burda. Tek bir alanda ok bilgilisin. Onun dnda hibir etkinliin yok.
Engels yle der, Toplumun, her bireyi kurtarmakszm, kendini kurtaramayaca
aktr."
Bireyin kurtuluunu u ynde grr Engels, ... retken emein, kleletirme
arac olacak yerde, her bireye fizik ve entelektel yeteneklerinin tmn her ynde
yetkinletirme ve kullanma olanam sunarak, insanlarn kurtulu arac durumuna
geldii ve almann yk olmaktan kp, bir zevk olduu bir retim rgtnn ge
mesi gerekir.
Byle bir retim rgt bugn iin olas deil. altnz yerde patrona, Ben
kendimi gelitireceim, her gn birka saat izinli saylmalym derseniz, buna ola
nak yok.
O
zaman i baa dyor. Daha az gezerek, daha az elenerek, daha az uyuyarak
ie balayacaksnz. lk elde televizyon kapatlacak.
Neden.
Sizin, hepinizin binlerce ylda olumu insani kltr kavramanz zorunlu. Bu
drt alanda olacak. lk elde insann felsefi kalkmas kavranacak.
Daha sonra bilimsel kalkmas. Srayla estetik kalkma, pratik kalkma.
Konfys, Sokrates, Platon, Aristoteles, Farabi, bn Rd, Descartes, Kant, He
gel. .. Neydi bu filozoflarn sorunu.
El-Biruni, Galileo, Kepler, Newton... N apt bu bilim insanlar.
Aristoteles Poetikasmda ne anlatr, Lukacs, Brecht, Terry Eagleton nasl bakar
lar estetie.
Devlet, ilk kez nerde kuruldu, snflama ne zaman balad. Karmatiler, 1871 Pa
ris Komn, 1917 Sovyet Devrimi...
Yaman bir almaya balayacaksnz.
Gorki'den sz etmek zorunlu. Bakn ne diyor Gorki, Gemiin ve iinde yaa
nlan zamann etkin glerini tanmak, yazarn oaltma ve retme gcnn yard
myla, gelecei grmesini olas klacaktr. / ok yaknlarda, ie yeni balayan bir ya
zar, bana unlar syledi: her eyi bilmek zorunda deilim, hem her eyi bilen yok
ki, /B u yazardan bir ey kacam sanmyorum. (9)
Sorun, her eyi bilmek deildir. Hi kimse bilemez her eyi... Hi kimse her e
yi bilemez diye hibir eyi bilmemek, bilgisiz kalmak... bu olmaz.
Yazar, insanla uraacak... bundan tr insann yapp ettiklerini bilmek zorunda.
16
17
1 Eyll Cumartesi
Marksn bir sz var, pek severim. Marks Herkesin okuma-yazma renme
hakk olduu gibi herkesin yazma hakk olmaldr der.
nsancl dergisi, kt gnden beri bunu sylyor. Herkesin yazma hakk var
dr. Ancak bu hak ciddi bir sorumluluktur. Bu sorumluluk, bir dakika bile bir k
eye braklmayacak kadar nemlidir.
Szgelimi gen bir insan air olmak istiyor. Bu gencin ilk elde dnya iirini bil
mesi... kavramas gerekir. Bu kavray, hem biimsel, hem izleksel adan olmal
dr. Diyelim lm. airler lme izleksel olarak bakmlar. air, bunlar inceleme
li sonra kendi yorumunu, bak asn belirlemeli.
1980 sonras iirimizde izlee bo verildi. Bu yrekli bir k gibi gsterildi.
Aslnda bu fikirsizliktir. zleksizlik, hibir sorunu olmamaktr.
Bu modadr, gelip geici bir heves. Ciddiyetsizliktir. Gen air bu modaya, bu
kolaycla kaplmamal.
air, konuyla izlei ayrabilmelidir. Ayrca daha nce ilenmi bir izlein tek
rar, iiri ldrr.
Bu sylediklerim ykcler iin de geerli. Btn yk dnyas ciddi bir bi
imde incelenmeli. zlekler karlmal. ykc kendini belirlemeli.
zetle sylersem, ykc ya da air, kendi kendinin efendisi olmal, Marksn
deyiiyle.
imdi bunlar niye yazdm. Daha nce nsancl'da duyurduk, nsancl'& rn
gndermenin koullarn.
Bir iki kii dnda kimse aldrmad. Niye aldrmadklarn biliyorum. Trkiye,
yazdklarnn, sylediklerinin arkasnda duranlar lkesi deil. Burda park yapl
maz tabelasnn altnda park yaplr. p dkmek yasaktr denilen yerler p
lktr.
Bu, ister istemez, yazlann, sylenin pek nemli olmad dncesini douru
yor. Ama nsancl byle deil. nsancl, yazdklarnn, sylediklerinin arkasnda
durur. O duyuruyu, bu sayda, bir blmn deitirerek yaynlyorum.
18
19
DL
Dil dendi mi duracaksn... Neden duracaksn, nk bir dilin ok karmak ilev
leri vardr.
Akmz, dostluumuzu, kzgnlmz, zntmz, alveriimizi hep dille ya
parz. Bakn imdi ben yazyorum, sizler okuyorsunuz. Bu ilem de dille yaplyor.
imiz, dmz, tarihimiz, geleceimiz drt bir koldan dille evrili...
imdi burda sorun u. Dil, kaygan bir alan. Kaygan derken unu sylemek isti
yorum. Dil, gereklii deitiremez, ama baka trl gsterebilir.
Bir rnek veriyorum. Ama nce zet bilgi. 1954 Temmuzunda Cenevrede ya
plan antlamaya gre Gney Vietnamla Kuzey Vietnamn birlemesi kararlatrl
d. Ancak ABDnin destekledii Gney Vietnam bu antlamay imzalamad. Gney
Vietnamda milliyeti bir erk baa geti. Kuzey Vietnamda da komnist bir yap
oluturuldu.
ABDnin Domino adyla anlan bir kuram var. Bu kurama gre, komnist dev
let, komular da komnist yapar. Bu kurama gre emperyalist ABD, kuzeydeki Vi
etnam Demokratik Cumhuriyetine saldrd.
Emperyalist ABD, zgr bir lkeye saldryor, ama halkna, zgrlk iin Viet
namda savatn sylyordu. Gerekleri saklamak iin de yle bir dil buldu.
l ele geirildi.
Szgelimi yle, Bugn on Vietkong l ele geirildi.
Ne anlama geliyor bu. ABD, kimseyi ldrmyor. Dada ya da yolda ya da ev
de on insan lm, nasl ld belli deil, ama ABD ldrmyor, lm insanlar
topluyor.
20
Yllarca birok insan l ele geirdi ABD. Ama baarl olamad. Yardmcla
ryla birlikte kat Vietnamdan.
Size tarihten bir rnek vereyim. Benim Eletiri kitabmdan bir alntya bakalm. (1)
Zenc syan
Adil bir dzende insanca yaama zlemi yeni deil. Ezilen, hor
lanan, smrlen insan, byle bir dzeni hep istedi. Tarih, byle bir d
zen iin verilen kanl mcadelelerle dolu. Roma da Spartacus n n
derliinde balayan ayaklanma bunlarn en nls. Bu ayaklanma kan
l bir ekilde bastrld. Yz binlerce insan katledildi.
Byle bir ayaklanma 870lerde douda oldu. 870 ylnda Basra
civarnda, A li ve Fatma soyundan geldiini iddia eden ve aslen ranl
olan A li B. Muhammed adndaki bir ahs ortaya karak, bu blgede
tarlalarda ve tuzlalarda kt artlarda yaayan Zenci kleleri, onlara
zenginlik vaat ederek etrafnda toplamaya muvaffak oldu. A li kleleri
kkrtarak onlara efendilerini haps ve mallarn yamalatmak suretiyle
duruma hakim oldu. *
imdi burda duralm. Ne oluyor? Yl 870. Ordan burdan satn
alnm kleler, efendileri iin uslu uslu alyor. Efendiler vur patla
sn al oynasm yayor... Her ey gzel gidiyor. Bu srada A li adnda
biri kyor. Ali, kleleri kkrtyor.
Tkr tkr ileyen sistem, kkrtc A li yznden bozuluyor. K
leler, efendilerini hapsediyor. Mallarn yamalyor.
Tehlikenin bymesi zerine, yazar aynen byle diyor. Zenci
lerin ayaklanmas byk bir tehlike...
Yazar, tehlikenin nasl bir tehlike olduunu sylemiyor. Yazar,
tehlike szcnn armlarn harekete geiriyor. Tehlikenin b
ym esi zerine diyor...
Hepimiz korkarz tehlikeden. Dikkat tehlike dendi m i dururuz.
Biliriz, orda bizim iin korkun bir ey var. Yazar, burda tehlike sz
cn zenci ayaklanmasna yklyor.
Zenci ayaklanmas byk bir tehlike. Kimin iin. Efendiler iin.
Peki, yazara ne oluyor. Yazar iin ortada hibir tehlike yok. Var
m. Am a yazar, byle bir olaym iindeymi gibi, tehlike byd diyor.
21
22
23
24
25
Milliyetiliin Douu
Bugnn durumuna bakp da Nerden kt bu milliyetilik diyesim gelse de, ta
rihe byle baklmaz. Tarih, bir eyler yapan, insand bir olgu deildir. Engels bu
konuda yle der, Tarih hibir ey yapmaz engin zenginlie sahip deildir o, a
tmalara girimez / Tersine, btn bunlar yapan, btn bunlara sahip bulunan ve
btn bu atmalara girien, insandr, gerek ve yaayan insan; hi kukunuz olma
sn, insan, kendi ereklerini gerekletirmek iin kullanan -sanki kendi bana birki-
26
iymi gibi- tarih deildir; tarih, kendi z erekleri ardndan koan insann etkinliin
den baka bir ey deildir. (4)
Milliyetilik, burjuva snfnn kmesi iindeki burjuva insann yurdu iin gi
ritii savamdr. Kendi yurdunda, alm satm ilerini zgrce yapabilmek iin sa
vama girmitir. D lkelerden gelen mallara yksek gmrkler koydurmak bu sa
vamn bir parasdr.
Ali Engin Oba milliyetiliin douunu yle aklar, Modem Milliyetilik ilk
defa olarak ngiltere de 17. yzylda priten devrimle ortaya kmtr. Bu yzylda,
ilimde, siyasette, ticarette, dnce alannda ileri giden ngiltere de hmanizm ve
Kalvenist ahlaka dayal yeni bir devir alm, bu ekilde doan liberal milliyetilik
ayn anda ngiliz orta ticaret snfnn da ortaya kmasna etken olmutur. lk ba
larda dini muhtevaya yakn bir mahiyette olan bu milliyetilik, 18. ve 19. yzylda
laikleerek byk bir gelime gstermi, hrriyet ve kiisel haklar gibi kavramlar
dnyaya yaymtr. Locke un elinde siyasal felsefe eklinde ilenerek Amerikan ve
Fransz Devrimlerini etkilemitir. (...) Fransz Devriminin en byk sonucu Avru
pa da feodal ilikilerin ortadan kalkarak onun yerine millet hakimiyeti ile millet
kar kavramlarnn yerlemesidir. Napolyon yapt savalarla A vrupay alt st et
mi, gizli ajanlar gndermek suretiyle henz bamszla kavumam birok ulu
su ayaklanmaya tevik etmitir. (5)
u belli. Burjuva snfnn balatt milliyetilik, yozlam bir snfa kar devrimlerle ilerlemitir. zgrlk, insan haklar, laiklik, aydnlanma bu devrimlerle
salanm bir kazammdr. Ama daha sonra milliyetilik, millet kavram rtsyle
burjuva snfnn egemenliine dnmtr.
Trk milliyetilii, Slav milliyetiliine kar, Slav milliyetilii Alman milli
yetiliine kar gelimitir. Birbirine kart milliyeti lkler, 20. yzyln yansna
kadar kanla atele bir boumaya gtrmtr insanl.
Milli Edebiyat
Milli Edebiyat sorununa girmeden nce, bu Milli Edebiyat nasl bir ortamda
olutu. Kimileri mer Seyfettin, Ali Canip Yntemin bu akm balattklann sy
ler. Dorudur bu, ama eksiktir. Milli Edebiyat, bu kiilerin bir gecede aklna gelen
bir akm deildir.
Bunun nasl ortaya ktn anlayabilmek iin zetle de olsa geriye gitmek gerekir.
1789 Burjuva Devriminden sonra yaylan ulusalclk nedeniyle, Osmanl mpa
ratorluu dalma srecine girer.
27
28
29
ora ttihat ve Terakki tekilatn temsil etmek zere Selnikte idi; daha sonra da
Merkezi Umumiye ye seilmiti. Cnip, Hmid ve Hsn Beylerin kard iir
ve Hsn mecmuasna iirler ve makaleler yazyordu. Sonra bu dergi, adn dei
tirdi, Gen Kalemler oldu. Birinci cild, onlarn idaresindeki gen kalemlerdir. mer
Seyfettin, yazlarn ve fikirlerini beendii Ali Cnib e hudut boyundan ve asker
lik vazifesi bandan yazd bir mektupta Geliniz Canip Bey, edebiyatta, lisanda
bir ihtilal vcuda getirelim teklifinde bulunuyordu. Cnib in, kendisine gsterdii
bu mektubu okuyan Ziya Bey, merin fikirlerini doru bularak onlara katld. Mer
kezi Umumide ye olan Ziya B e y in teebbs ile olacak ki, bu bulumalardan bir
iki gn sonra Cemiyetten resmen yazlan bir tezkereyle Gen Kalemler dergisi tti
hat ve Terakki tarafndan patrone ediliyor ve Yeni Lisan hareketi, bu derginin ikin
ci cildiyle ve Cnibin bamuharrirlii altnda balam bulunuyordu.(10)
Grlyor, olay bireysel deil, Milli Edebiyat ttihat ve Terakki patrone edi
yor. Dilde, Trkenin yabanc dillerin etkisinden kurtarlmas amalanr. Yaptlarda
milli deerler ele alnarak...
O dnemi gz nne alrsak, mer Seyfettinin yklerinde rklk yoktur. O
ykler, savunma, yceltme ykleriydi.
Bizde romanda, ykde milliyetilik, Trk rkn yceltme genellikle 1940larda
balar. Szgelimi elimde bir roman var. Byk Trk Roman diyorlar. Byle bir ni
teleme bile yazma kar olmaktr. Belli bir kmeyi etkilemi olsa da, estetik deer
asndan szn etmeye demez bu kitaplarn. Yalnz burda Kemal Tahirin Dev
let Anasndan sz etmek zorunlu.
Bu roman okudukta ok ardm ben. Diyelim bir yazar, son derece znel kala
rak roman, yk yazabilir. Orda kalr bu. Kemal Tahirde byle olmad. Byk bir
kme hayran oldu.
Roman teknii asndan son derece zayf bir roman Devlet Ana. Peki, nasl olu
yor da birok insan hayran oluyor... Bizim insanmzn dnyay alglaynda, este
tik deerlerinde sorun var.
Bakn, Taner Timur ne diyor Devlet Ana'yla ilgili, Kanmca Devlet Ana, K e
mal Tahirin en baarsz eserlerinden biridir. Dahas, tutucu, yer yer rk tezlerle
dolu bir romandr. (11)
O kadar.
Ama biz byle yapmayacaz. Kesinlikle kiilerin eylemleri bir halka yklenme
yecek. Biz bu topraklarda yaayan insan anlatacaz. Baarsn, baarszln, z
verisini, karcln, acsn, sevincini...
Gzel rnekler var nmzde. Yakup Kadri, Sait Faik, Suat Dervi, Oktay A kbal, Kemal Bekir, Demirta Ceyhun, Adnan zyalner, Sevgi Soysal, Ltfiye A y
dn, ner Yac.
30
31
YARATICILIK
zlek
Hi kimse, hibir alanda, konuyu yetkin bir biimde kavrayamazsa yaratc ola
maz. Drt elle sarlmak denir ya, ite yle. Yarm elle sarlrsak iz srcs olabili
riz, ama o izi geniletenleyiz.
imdi soru u. Yazar, nasl yaratc olabilir, napmaldr bu konuda. Gorkiden
balayalm. Gorki yle der, Yazmaya yeni balayanlar edebiyat tarihini iyi bilme
lidirlerr (i)
O zaman sizler, en azndan Tanzimat Edebiyatndan balayarak bugne gelen
sreci iyi renmek zorundasnz. Ama bunun iin sizlere bir yapt nermeyeceim.
nk okullarda okutulsun diye stn kr yazlmtr bizim yaznsal tarihimiz.
Bu kadar m ... deil. Yine Gorki sylyor, Yabanc edebiyat da tanmak gerek
lidir; nk yaznsal yaratclk, znde btn lkelerde ve halklarda a y n d r (2)
Bunun anlam u. Balzactm balayarak yaznsal yaptlar disiplinli bir biimde
okunacak.
Okumann yararn Gorki yle anlatr, imdi yazmay nasl rendim sorusu
nu yantlayacam. / zlenimleri, hem dorudan doruya yaamdan, hem de kitap
lardan topladm. Bu birincisi, hammaddeyle, kincisi yan ilenmi maddeyle kyas
lanabilir; ya da daha kaba, ama daha ak bir deyile; ilkinde hayvanla ve daha son
ra o hayvan kusursuz bir gzellikle saran postuyla iliki kurdum." (3)
mer Seyfettin, yaratclk iin ilk elde hissetmeyi nerir, yle der, N olursa
olsun hissedemeyen iyi bir yazar, iyi bir air olamaz." (4) Yine mer Seyfettine g
re d kurma, gzlem, gereklik yaratcln temel ilkeleri.
32
33
rek imenlerin zerinde uzanp yatabilir, ama kolayca incinir olan esinlenmeden bir
soluk bile a l a m a z (7)
Esinleme gelsin diye ampanya, arap, rak imeyeceiz. yle krlarda dola
makla gelmiyor esinleme.
Peki napacaz. H egelnaplmas gerektiini gsteriyor. te yandan esinlenme
tinsel bir retme niyetiyle de i bana anlamaz. nceden kendisinde canl bir
uyarc olarak bir tema tamakszn, bir iir yazmak, bir resim yapmak ya da bir ez
gi bestelemek iin sadece esinlenmeye ynelen ve yalmzca urada burada malzeme
peinde koan bir insan, o halde, yetenei ne olursa olsun, salt bu niyete dayanarak
gzel bir kavray oluturamayacak ve salam bir sanat eseri retemeyecektir. Ne
tamamen duyusal bir uyarc ne de salt isteme ve karar verme, halis esinlenmeyi sa
lar; bu trden aralar kullanmak, yalnzca, yrein ve d gcnn henz herhangi
bir hakiki ilgiye tutunmam olduunu kantlar. Ama sanatsal drt doru trden ise,
bu ilgi zaten nceden zgl bir nesnede ve temada younlam ve ona smsk ya
pmtr.
Canl uyarc bir izlek yoksa, urda burda dolamakla ne iir, ne de roman, y
k yazlabilir.
Peki izlek nedir.
zlein ne olduu ilerde anlatlacak. Ama imdi ksaca tanmlamak gerekiyor izlei. Kaan bakn ne diyor izlek iin, ... bir yaptta tema denince, burda anlatlmak
istenen ey o yaptta tartlacak etiksel, siyasal, dinsel, felsefi ve estetiksel trden
zgl bir yaamsal sorun; yaptta ortaya atlacak ve u ya da bu ekilde yantlanacak
yaamdan alnma bir sorudur. (8)
Yazan ateleyen ite bu izlektir.
1980den sonra Sanatta Star Sistemi yazarlan, izlei kmsediler. Bir yaptn,
etiksel, siyasal, dinsel, felsefi ve estetiksel trden, zgl bir sorunu olmas, bunu tar
tmas neden kmsenir.
O yazar izleksizse, gz kapal yayorsa, roman diye, yk diye olaylan arka ar
kaya diziyorsa, izlee kar kar.
34
9 ubat Sal
Gsteri dergisinde Berna Morann yazs. On Yl Sonra Sevgili Arsz lme
Bak. yle diyor Berna Moran, Sevgili Arsz lm yaymlandmda (1983)
tartmalara neden olmu, bir yandan vlrken, bir yandan da ok olumsuz ele
tiriler almt. Kar kanlar roman zellikle gereklik ynnden eletiriyor, ro
mandaki kiilerin Trkiye gereklerine ters dmese de bu gerekliin anlatl
nn gereki olmadm sylyorlard.
Tam burda bir dipnotu var. yle, rnein; Cengiz Gndodu, Mustafa Sercan, Attilla Birkiye, Latife Tekinin Romanlarnda Gerekilik, Varlk Dergisi,
Haziran 1985
Berna Moran okuduktan sonra sekiz yl ncesini... o tatsz gnleri dn
dm. Trkiye edebiyatnda yeni bir star yaratlmak isteniyordu. Herkesin elinde
Sevgili Arsz lm vard. Ciddi bir kampanyayla insann bilinci dumura uratl
mt. Latife Tekin, toplumcu gereki bir yazard... sylenen oydu...
Roman okuyunca glmtm. Latife Tekinin yazarlkla... toplumcu gerek
ilikle bir ilgisi yoktu. Bunun stne, Latife Tekini beenen Birkiyeye rica et
tik. Bir sylei dzenleyelim dedik. Latife Tekini de ardk. Gelmedi. Ben,
Mustafa Sercan, Atilla Birkiye oturduk konutuk.
Berna Moran, o sylei iin yle diyor, Roman denen anlatnn mutlaka ger
eki olmas gerektii inancna dayanan bu sulama gereki yntemlerden yal
nzca biri olduunu hesaba katmad iin yersiz ve haksz bir sulamayd.
nce u. O syleiyi yeniden okumadm. Ama Birkiye bizcileyin dnm
yordu. Belki ortak noktalar bulunabilir o syleide. Ama Birkiyeyi yersiz ve
haksz sulamann iine sokmamak gerekiyor.
imdi dncemi sylyorum. Bana gre sanat insan aratrmas. te bundan
tr sanatn gereki olmas gerekiyor. Berna Moran bunun inanca dayandn
sanyor. Hayr. Bu grm benim dnya grme... dnya grme dayanan
bak ama dayanyor.
35
36
37
38
39
yle yolda yrrken neden dt. Aya bir yere mi takld, biri elme mi takt.
Belki de bunlarn hibiri dmenin nedeni deildir. Den, sayrdr, ba dnmtr.
Bu ura amak, Seghers in de dedii gibi zor.
Bir yazan gerekle kar karya gelmekten alkoyan ne olabilir. Seghersi izle
yerek bunun stnde duralm.
Seghers izinle rtmeye alan yetersizlik' diyor.
Dnelim. Yazanmz sosyalist. i snfndaki eksiklikleri, yetersizlikleri gr
mezse, ya da grmek istemezse, ilk ura aamaz. yle de olabilir. Sosyalisttir ya
zarmz, kimi sosyalistlere kzmaktadr. lk uraa bile ulaamaz. Ne yazk.
Vedat Trkali'nin Gven adl roman byledir.
Selim leri, Adalet Aaolu, Pnar Kr kk burjuva bilincini aamadklar iin
ilk urakta kalmlardr.
Bu nokta son derece nemli. Bir yazar kesinlikle ilk ura amaldr. Bu urak
ok savunup sevdii bir kme, bir eylem biimi olabilir.
lk ura aacak gc yoksa, kalemi braksn. te bir rnek.
Demirta Ceyhun ne diyor, .. 24 Eyll 2003 gnl Cumhuriyet gazetesinin
Kltr sayfasndan rendiimize gre Ahm et Akay adl gen Eyll yk dergi
sinin 2. saysnda kan yazsnda Gnmz Trk ykclnn postmodemist
ynelimler sonucu toplumsal gereklikle ilikisini koparmas gerekten sevindirici
olmutur diyor. (10)
Tolstoy, gereklikle yz yze geliini syle anlatr, Bylece iimde birok oku
yucuya tuhaf gelebilecek bir duyguyla ie nc kez baladm. Bu, kolay kolay an
latamayacam bir ekingenlik duygusuydu. Bonaparte nin Fransas na kar giri
tiimiz savata kazandmz yengiyi, ayn zamanda uradmz baarszlklar anlatmakszm yazmaktan utanyordum. 1812 yl zerine an bir vatanseverliin etki
siyle kaleme alnm yaptlar okuyup da, iinden bunlar inandrclktan ve iten
likten yoksun bulmam, bir tedirginlie kaplmam olan var m ? (11)
Tolstoy, birinci noktay ayor bylece an vatanseverlikten kurtulup, gerek
le yz yze geliyor.
Bilincin Konumlan
Yaratma, nerden bakarsak bakalm bilincin eylemi. Dolaysyla bilincin stnde
durmak zorunlu.
40
41
42
43
44
45
yonunda elinde upuzun bir sopa, sopann ucunda slak bir bez slk a
lp koarak yerleri silerken grdn anlatt. Szn saknmad iin
srekli azarlanan Mahmutu sordu daha sonra Muhtar. Ka onun eriat
Hayrullah E fendinin cemaatine katldn, bir zamanlar sol iin gir
dii kavgalardaki hrsla, imdi Almanya da hangi camiye hangi cema
at hakim olacak kavgalarna kartn syledi. Bir bakas, Ka nm ge
ne glmseyerek hatrlad sevimli Sleyman ise Bavyera da nc
dnyal siyasal srgnlere kucak aan bir kilise vakfmm parasyla ya
ad kk Traunstein kentinde o kadar sklmt k i hapse tklacan bile bile Trkiyeye dnmt. Berlinde ofrlk yaparken esraren
giz bir ekilde ldrlen H ikm eti, bir Nazi subayndan dul kalm ya
l bir Alman kadnyla evlenip onunla beraber pansiyon ileten Fadl
ve Hamburgdaki Trk mafyasyla alp zengin olan Teorik Tark
hatrladlar. Bir zamanlar Muhtar, Ka, Taner ve pek ile birlikte mat
baadan yeni km dergileri katlayan Sadk, imdi Alplerden Alman
ya y a kaak ii sokan bir eteye elebalk ediyordu. (15)
Bu metin, bir dergide ya da gazetede yaymlanm deil. Bu, romandan bir b
lm. Daudet, hi olmazsa olay rgs iinde gsteriyor Arthuru. Orhan Pamuk bu
na da gerek grmyor, anlatveriyor. Erdemli bir solcu yok bu anlatda.
Gogol'n u szleri ilkemiz olacak, Bir yazar, genken ok abuk yazar. M u
hayyilesi onu, her an srkler. Gklerde harika atolar icat eder ve kurar. Am a ya
ptnda gereklik tek amac olursa onun yaam, tm asaletiyle ve onurlu bir ekilde
gstermesi gerekir. Hayal, artk onu harekete geirmez. O, hayatn her noktasn ele
geirmek iin savamaldr. (16)
Hayatn her noktasn ele geirmek iin savam... Temel ilkemiz bu. Bir nok
tada kalmayacaz. Olgusal bilinci kracaz. (17)
Yazarn i
Yazarn ii nasl bir itir. retken midir, retken deil midir. retken olma, ya
da retken olmama, politik ekonominin nemli bir sorunudur. Bu soruna deinen
Adam Smith yle der, Harcand nesnenin deerine deer katan bir tr em ek var
dr, bir de byle sonuca yol amayan em ek vardr. Birinci tr emek bir deer retti
i iin retken (product) emek, dieri ise retken olmayan em ek diye adlandrlabi
lir. Bir manfaktr iisinin emei, zerinde alt malzemenin deerine kendi
46
geimi ve patronunun kn deerinde bir deer katm aktaduO ysa bir hizmetkrn
emei hibir eyin deerine deer katmaz. (18)
Adam Smith, retken olmayan emei yle belirler, Toplum iinde en saygn
katmanlardan bazlannm emei, tpk hizmetkrlannki gibi hibir deer retmez; bu
emek, harcanp bittikten sonra, yaamm srdren ve ilende karlna eit miktard cnek elde edilebilecek kalc bir nesne ya da satlabilir metada maddeleip, ken
dini gerekletirmez. rnein, emrinde alan tm sivil ve askeri memurlanyla h
kmdar, ordu ve donanmann tm, retken olmayan emekilerdir. Bunlar toplu
mun hizmetkrlardr; geimleri, dier insanlarn yllk emek rnlerinin bir bl
myle salanmaktadr. Bu kiilerin hizmeti, ne kadar onurlu, yararl ya da gerekli
olursa olsun, ileride, karlnda eit miktarda hizm et elde edilebilecek hibir ey
retmez. Bu kiilerin bir ylda harcadklan emein sonulan, yani lkenin korunma
s, gvenlii ve savunmas, lkenin bir sonraki yldaki korunmas, gvenlii ve sa
vunmasn satmalamaz. Hem en ciddi ve en nemli hem de en hafif mesleklerden
bazlanm da, bu snflandrmaya sokmak gerekir: Kilise grevlileri, hukukular,
doktorlar ve her eit yazar; oyuncular, soytarlar, mzikiler, opera arkclan, ope
ra danslar, v.s. Bunlann en az saygn olanmm emei, tm dier em ek trlerini be
lirleyen ayn ilkelerin belkledii belli bir deere sahiptir; te yandan en soylu ve en
yararl meslekten kiinin emei, ileride eit miktarda emek satn alabilecek ya da el
de edebilecek hibir ey retmez. Aktrn tirad, konumacnn sylevi ya da m
zisyenin ezgisi gibi, tmnn yapt i, tam retildikleri anda yok olmaktadr (per'sh)."
Gryorsunuz biz yazarlar retken olmayan emekiyiz. Peki nasl geineceiz
biz, kim para verecek bize. Ulusal gelirden geineceiz... Adam Smith, hayranlk
diyor buna. Halk, beendii iin geindirecek bizi.
airler, felsefeciler, beenildikleri iin toplum onlar geindirecek.
retken emeki iin Marks ne diyor, bir de ona bakalm.
Marks yle der, Kapitalist retim, yalnzca meta retimi deil, esas olarak art-deer retimidir. Emeki, kendisi iin deil, sermaye iin retir. Bu nedenle, ar
tk yalnzca retmesi yetmez. Art-deer de retmek zorundadr. Bir tek, kapitalist
iin art-deer reten, bylece sermayenin kendisini geniletmesi iin alan emek
i retkendir. Maddi nesneler dnda kalan bir alandan rnek alrsak, bir retmen,
rencilerin kafalan zerinde em ek harcamasnn yan sra, eer okul sahibini zen
ginletirmek iin de eek gibi alyorsa, retken bir emeki saylr. Okul sahibinin
47
sermayesini, sosis fabrikas yerine retim fabrikasna yatrm olmas hibir eyi
deitirmez. Demek oluyor ki, retken emeki kavram, yalnzca i ile yararl etki
arasndaki, emeki ile emek rn arasndaki bir ilikiyi anlatmakla kalmyor, ayn
zamanda, tarihsel gelimeden doan ve iiye, dorudan art-deer yaratma arac
damgas vuran zgl bir toplumsal retim ilikisini anlatyor. Bu nedenle, retken
emeki olmak talih deil, ta lih s iz lik (19)
Biz yazarlar o zaman retken emeki deiliz, o zaman talihliyiz diyebilir miyiz.
imdi onu grelim. Bakalm, ne diyor Marks, Bir yazar, dnceler rettii s
rece deil, ancak yaptlarn yaynlayan yayncy zenginletirdii srece ya da bir
kapitalist iin cretli emeki ise, retken emekidir. (20)
yleyse, byle yazarlar talihsizdi?'.
Marks srdryor, Ayn eit emek retken olabilir ya da olmayabilir. rnein
Paradise L ostu (Y itik Cennet CG) be ngiliz lirasna yazm olan Milton retken
olmayan bir emekiydi. te yandan, yayncs iin fabrikasyon bo szler reten ya
zar retken em ekidif '. (21)
imdi gelelim yazarn iine. Marks' dinleyelim.
Belirli bir alann zgrln savunmak iin, hatta anlamak iin, o alann d
ilikilerinden deil, zsel karakterinden yola kmalym. Am a basn kendi karakte
rine bal m, doasnn soyluluuna uygun davranyor mu, basn kendisini bir tica
ret dzeyine indirecek denli zgr m? Yazar, kukusuz, yaayabilmek ve yazabil
m ek iin kazanmaldr, ama asla kazanmak iin yaamamal ve yazmamaldr.
Beranger,
Je ne vis, que pour faire des chansons,
Si vous m 'tez ma place Monseigneur,
Je ferai des chansons pour vivre
Yalnz arklar bestelemek iin yayorum.
Beni iimden ederseniz, Monseigneur,
Yaamak iin arklar besteleyeceim. -Ed.
derken, bu gzdamda u alayl kabul vardr: at, iir kendisi iin bir ara olun
ca kendi zel alanndan vazgeer.
Yazar iine asla bir ara gzyle bakmaz. Yazarn ii bir kendinde amatr; ya
zarn kendisi ve bakalar iin ylesine nemsiz bir aratr ki, gerekirse, yazar onun
varl uruna kendi varln kurban eder. Yazar, baka bir biimde, insann kendi
sini ve insani gereksinmelerini ve tutkularn da iermek zere insana boyun e-
48
49
Henri Troyat, Gogol, ev. Bedia Ksemihal, Multilingual Yabanc Dil Yaynlan, stanbul, 2000.
Olgusal Bilin, bkz. C. Gndodu, Soru, nsancl Yaynlan, stanbul, 1998.
Adam Smith, Uluslarn Zenginlii, ev. Aye Yunus-Mehmet Bakrc, Alan Yaynclk, stanbul, 1997.
Karl Marx, Kapital, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlan, stanbul, 1997.
20. K. Marx, F. Engels, Yazn ve Sanat zerine I, ev. ner nalan, Sol Yaynlan, Ankara, 1995.
21. K. Marx - F. Engels, a.g.e.
22. K. Marx - F. Engels, a.g.e.
50
21 Temmuz Pazar
Gece yazyorum sevgideer yolarkadalanm. Bu sabah yryten sonra ga
zeteleri alp eve dnerken, tatildeymiim duygusuna kapldm.
Tatildeyim, leden sonra sevdiim kadn gelecek. abucak gelmek istedii
iin yz terli... imde koturup duran yldzlarla eve geldim.
Saat 14.00 sularnda kap alnd. Atm baktm. O.
Utanga, ama kararl bir glmsemeyle bana bakyordu.
Yz terliydi.
22 Temmuz Pazartesi
Kimi arkadalar, bata Kemal Bekir, Star Sistemi yazlarn zmlememi ge
reksiz buluyor. Bu deerlendirmelerin onlarn etkisini kramayaca grndeler.
Onlarn etkisini kramam. Bunu biliyorum. unun iin onlar zmlyorum.
En azndan edebi okur, onlarn etkisinde kalmasn, bu birinci neden. kinci neden
u. Gelecein insan, benim de yaadm bu dnemde, herkesin onursuz bir s
r insan, bir aptal olduunu sanmasn.
unu da belirtmem gerekiyor. Ciddi edebiyat okurlarnn bu zmlemeleri
topluca okuduklarn biliyorum.
Sevgideer yolarkadalanm imdi size Edebiyat ve Eletiri dergisinin 62.
(Temmuz-Austos) saysnda kan bir yazdan szedeceim. Yaznn ad a
lnt zerine Bir Yolculuk, yazarlan Evren Mehmet Diner - Bora Erda. Ya
znn bir yerinde yle deniyor, ... Ahm et Yldz alarak roman yazmak iin r
nek kitap Beyaz Kale adh yazsnda Pedronun Zorunlu Seyahati ile Pam ukun
metni arasnda m uhtelif sayfalardaki paragraflarda benzerliklerden daha ok
olan, baz cmleleri gsteriyor. Bu ne demektir? Bylesi bir durum ne ile akla
51
nabilir? Alntlamak, esinlenmek, almak, araklamak (...) Bu iddialar cevaplanmaldr. (...) Yine belirtmeden gemek doru olmayacak. Cengiz Gndodu da
Pam ukun son romann halla pamuuna evirmi, tebihte hata olmayacaksa
iini bitirmi. Ancak Pamukun ve yaymcsmm her eye ramen Sessiz E v e e
kilmemesini diliyoruz.
Yaz yle bitiyor, Yaln Kk ve Ahm et Yldz tespitlerinden dolay yar
glanmaldrlar ya da Orhan Pamuk ve yayncs bu idi edilmilikten kendileri
ni kurtarmaldrlar. Cengiz Gndodu ya da Kar incelemesi dolaysyla Kar v
cleri ve savunucular tarafndan dzeyli olarak cevap verilmelidir. Dedikodu ya
da fslt alan ile deil, gazete kelerinde kk znel yarglarla da deil, aksi
ne, ak ve seik olarak kavranacak bir tarzda yazn dnyasnn eitli ortak platformlannda karlk verilmeli, tartma balatlmaldr. Gelecek ve ilerleme iin,
edebiyatmzn iinde bulunduu kaotik ortamn ortadan kalkmas iin ve geli
m esi iin bu tarza ihtiya vardr.
Yazarlarn bu arsna katlyorum. Bata Orhan Pamuk, sonra Karn v
cleriyle ciddi bir tartmaya haznm. Bu tartma neyin ne olduunu ortaya
karacaktr.
Yldz Gncesi, nsancl Dergisi, Eyll 2002, Say: 143
52
GEREKLK
Nasl Dnmeli
Bir soruyla balyorum. Neden, yk ya da roman yazmak istiyorsunuz. Yoksa
sizler de yaamnzn bir roman olduuna m inanyorsunuz... Kimileri yle sanyor,
Benim yaamm romandr diyor. Bizler byle dnmeyeceiz.
lle de yaamnz yazmak istiyorsanz, gnlk tutarsnz, yaymlarsnz, bir ba
ka yazn tr...
Peki biz neden yk yazacaz, neden roman yazacaz. imdi bunu grelim.
Pospelov yle der, Sanat, toplumsal bilincin ve insanln tinsel kltrnn bir
biimidir. teki biimler gibi ve zellikle de bilim gibi, sanat da gerekliin bilin
mesine yardmc olur. (1)
Neymi, gerekliin bilinmesine yardmc olacaz.
Gereklik derken ne demek istiyor Pospelov. Nasl bir gereklik bu. Pospelov,
Sanat' diyor, kendisinin dnda var olan gereklii, kendine zg bir tarzda yan
str ve yorumlar.
Burda bir kavram var. Pospelov, yanstl diyor. yleyse saptyorum. Sanat
yanstmadr.
Nedir bunun anlam. Bakn Marks ne diyor. Benim diyalektik yntemim, hegelci yntemden yalnzca farkl deil, onun tam kartdr da. Hegel iin insanm beyni
nin yaam sreci, yani dnme sreci -Hegel bunu Fikir (idea) ad altnda bam
sz bir zneye dntrr- gerek dnyann yaratcs ve mimar olup, gerek dn
ya, yalnzca Fikirin dsal ve grngesel (phenomenal) biimidir. Benim iinse
tersine, fikir, maddi dnyann insan aklnda yansmasndan ve dnce biimlerine
girmesinden baka bir ey deildir. (2)
D dnya nesnel gerekliktir. Biz olsak da olmasak da o vardr. imdi bir rnek
le, nesnel gerekliin bilince nasl yansdn grelim.
Saate bakyorum. Saat 19.30
Neden 19.30
Dnya, gnein evresinde bir ylda dnyor. Biz bu bir yl 12 aya blyoruz.
Bir ay da gnlere blyoruz. Gn de 24 saate... 24 saati de saniyelere, dakikala
ra, saatlere blyoruz.
Bu nedenle ben saat 19.30 diyorum.
Her yansma byle olmuyor ama. Biz burjuva toplumunda yayoruz. Burjuva
toplumu dendikte bir dnn, saylmas olanaksz iyerleri, fabrikalar, bankalar,
petrol irketleri, silah reticileri, silah satclar, gazeteler, radyolar, televizyonlar...
Milyonlarca ileti...
Btn bunlar bilincimize para para yansr. Bundan dolay, biz burjuva toplumunu oluturan bu eleri tek tek, birbirinden bamszcasna grrz.
Burjuva toplumunun btnln gremeyiz. Bunun sonucu, her olguyu, her du
rumu tek tek alrz.
Bunu krmak herkes iin, ama yazar iin zellikle zorunlu...
Peki, nasl krlacak bu. Burda Selahattin Hilavdan bir alnt, dealist Alman
felsefesinde, diyalektik dncenin nem kazan ve etkileyici hale gelmesi Goet
he ile balar. Goethe, sanat duyarlnn salad kavrayla, gerein aklanma
s konusunda, diyalektik bir ilkenin, yani organik varlk kavram ya da btnsellik
dediimiz ilkenin nemini fark etmiti. ann analitik dncesine, yani nesnele
ri ve fikirleri iinde bulunduklar btnlerden ayr olarak ele alan ve inceleyen d
nceye kar, her nesneyi btnle olan ilikisinde ele alarak inceleyen sentetik d
ncenin zaferini ilan etmiti. Goethe kavramak istediimiz varlklar paralara ayr
madan, canl bir halde ve organik yaplar iinde ele almamz gerektiini sylyor
dur (3)
Bizler idealist yntemle deil, maddeci diyalektik yntemle bakacaz yaama.
Bu yntemle topluma bakldkta, Marks'm insan beyninin yaam sreci dedii d
nme eyleminin niteliksel sramalarn grebiliyoruz.
Bugn insan dediimiz varlk, on-on iki milyon yl nce aatan inip, ot toplay
clk dnemini balatyor.
Toplaycln, dncenin gelimesine pek elverili koullar sunmadn sy
lyor Aleddin enel.
54
55
nsan beyni doal ilikisinde, eylemle diyalektik bir alverie giriyor. Bu alve
ri beynin yaam srecini niteliksel sratyor. Sofokles, Balzac, Tolstoy, ehov,
Yakup Kadri, Kemal Bekir, Demirta Ceyhun, Adnan zyalmer, Ltfiye Aydn bu
niteliksel sramann sonucu yaznsal yaptlar yarattlar.
Nasl Yanstmal
imdi bu noktadan sonra yanstmaya geliyorum. Yanstmann temel noktalarm
Lukacs'tan aktaracam.
lk olarak unu grelim, Estetik yanstmann en yksek evresi her zaman insan
trdr, fakat bu tr hibir zaman soyutlayc biimde belirginlemez. Estetik yan
stmann derin yaam gereinin dayand ana temellerden biri de, bu yanstmann
gerei her zaman insan trnn yazgsna ynelik olmas, ama bu tr hibir za
man onu oluturan bireylerden ayrmamas, bireylerden bamsz bir varla dntrmemesidir. (7)
Tip sorununda bu konuya yeniden dnlecek. Yanstma sorunu asndan unu
sylemem gerekiyor. Bizim yaznmzda birok yazar, insan trnn yazgsna y
n elik' yapt vermemitir.
Yaplan, yazarn kafasndaki, trden koparlm yabans bireylerdir. Oysa bir ya
ptta, birey-tr, karakter-tip sorunu yanstmada son derece nemlidir.
Peki, yanstma nasl olacak. Tpatp m yanstacaz. Lukacsm deyiiyle foto
raf gibi' mi yanstacaz.
Hayr.
Batan beri ne diyorum. Bilim de, sanat da nesnel gerekliin yanstlmasdr.
Peki, bilimle, bilgiyle nasl yanstyoruz gereklii....
Lenin buna grkemli bir yant verir. Bilgi insan araclyla (ya da insan tarafn
dan) yanssdr doann. Ama bu yans basit deildir, dolaymsz deildir, bir dizi
soyutlamadan, kavramlarn, yasalarn vs. olumasndan, formlandnlmasmdan m ey
dana gelen bir sretir bu ve bu kavramlar, yasalar vs. (dnce, bilim: mantksal
ide) srekli hareket ve geliim halindeki doann evrensel yasalarn, greceli ola
rak yaklak olarak kucaklamaktadrlar. Gerek olarak, nesnel olarak terim var
burada. 1) Doa; 2) nsan bilgisi; (bu ayn doann stn olarak) insann beyni ve 3)
doann insan bilgisindeki yanssnn formu; kavramlar, yasalar, kategoriler, vs. dir
bu form. nsan btn doay dolaymsz btnl iinde hi eksiksiz olarak kucaklayamaz=yanstamaz=tasanmlayamaz; soyutlamalar, kavramlar, yasalar evre-
56
i bilimsel bir tablosunu vs. vs. yaratp kuracak, srekli ekilde buna yaklaabilir
lsan sadece. (8)
Sanata geldikte... sanattaki yanstma nesnel gerekliin tpatp kopyas deildir.
Ancak bilimsel yanstmayla sanattaki yanstma arasnda nemli bir aynm vardr. Bi
limsel yanstmada bilim insan znelliini bir yana brakr. stese de, istemese de zo
runludur bu. Bilim insannn znellii, buluu insanlk iin dokuncalysa, bu buluu
saklamasdr. Bunun bilinen ilk rnei Tartagliadr. Sorun udur. Top atelendiin
de glleyi uzaa nasl atabiliriz.
Nicola Tartaglia, 1537 ylnda Nova Scientiz adl bir kitap yaymlyor. tesini
iiemaTden aktaryorum.
Tartaglia kitabnn balistikle ilgili blmnde yle der: En uzun menzilin sa
lanmas iin topun ka derece ykseklie getirilmesi gerektii konusunda topular
arasnda geen bir tartmaya tank oldum. Konuyu matematik ynnden ok dikO
.
katli bir biimde inceledikten sonra bunun iin en uygun amm 45 olmas gerekti
i sonucuna vardm. Tartaglianm hava direncini hesaba katmadn bir yana bra
krsak matematiksel adan gerekten en iyi zm bulmu olduunu syleyebili
riz. yle ki, topun tmyle yatay bir konumda atelenmesi prensipte sfr menzil
demektir. Buna karlk namlu dimdik yukar evrilmi konumdayken at yaplrsa
O
glle k noktasna geri dnecektir. O halde bu ikisinin ortas olan 45 ann en
iyi sonucu, yani en uzun menzili salayaca aktr. lgintir ki, Tartaglia balistik
le ilgili bunca aratrma yapm ve bu konuda bir de kitap yazm olmasna karn
henz kitab baslmamken birdenbire yanl bir i yaptn dnmeye balayarak
Hristiyanlarn birbirlerini ldrmelerine bu yoldan katkda bulunduu iin kendi
ni sulayacakt (Bu bilim tarihinde bir bilim adamnn vicdan ile hesaplamasnn
bilinen ilk rneidir). Sonuta byle bir sorumluluu stlenmek istemediine karar
veren Tartaglia kitabnn msveddelerini ve bu konuda tutmu olduu tm notlan
yrtp atarak vicdann rahatlatmak yolunu semiti. Dier yandan bir sre sonra
Trklerin talya zerine bir sefer dzenlemekte olduklan duyulunca Tartaglia tm
hesaplann yeni batan yapp kitabn tekrar yazm ve hi dnmeden bastrmt
(Anlalan bu k e z Hristiyanlarn birbirini ldrmesi szkonusu olmad iin Hris
tiyanlk ilkelerine bal kalnmas gerekmiyordu.) (9)
Bilim insannn znellii olsa olsa bu kadardr. Sanatda znellik son derece et
kindir. Bu etkiyle sanat, znelini, nesnel gerek sanabilir. Szgelimi ttihat ve Terakkiye ok kzar, sevmez onlar. Bu yzden Osmanl mparatorluunu ttihat ve
Terakkinin yktna inanr.
57
58
59
zneli aamamann ikinci nedenini yle anlatr Lukacs, Bireysel bilin ile tr
sel bilin arasndaki bantnn kavranmasndaki ikinci glk, trsel bilincin zneldolaysz adan ya hi varolmamas ya da varolsa bile bunun topik bir nitelik ta
masdr. nsanlar aile, klan, kast, airet, snf, ulus vb. gibi dorudan nitelikte top
lumsal bantlar alglayarak yaarlar; buna karlk insan trsel bir btn olarak al
gladklarna, dorudan algladklarna ya hi rastlanmaz, ya da ok az -ve o zaman
da yanl bilin dorultusunda rastlanr. (13)
zneli aamamann ikinci nedeni daha tatsz. Kiminde hi yok trsel bilin. Ki
minde topik nitelikte.
Trsele kta Lukacsn uyarlan zetle yledir. nsann eitli ilikileri var
dr. Ailesi, snf, ulusu. Bugn bunlan yok sayacak ii bo bir insan, tr olamaz.
yle der Lukacs, nsanlk, insanlar arasndaki ilikilerin somut biimlerinin zel
likle snf ve ulus kavramlarnn bir kart olarakf ortaya konmamal.
Byle yaplrsa, insanlk kavram yoksullatrlr ve arptlr.
Sanatn topik olmamasn yle temellendirir Lukacs.
... Gelecekle bantl belli yasalarn ve eilimlerin dnsel adan kavranma
s, ilke olarak olanak d deildir, ama bu, sanatn yanstma biimi bakmndan an
cak ok ender durumlarda bir nem tayabilir. Burada zellikle estetik mimesis,
ierikleri, bantlar, balamlar vb. somutluklar asmdan bize kapal olan bir nes
neler dnyas karsnda almas olanaksz engellere rastlamaktadr. Demek k i sa
nat, bilim ya da felsefeye oranla ok daha kesin bir anti-topik zyapdadr. Bu sa
va kar Schillerin, Shelleyin ya da B lakein kehanet dolu iirleri, 9. Senfoninin
son blm vb. ileri srlecek olursa, o zaman da yle denebilir: Bu tr yaptlar bi
rincil olarak dorudan doruya gelecekteki, henz oluma srecindeki bir gerekli
i dile getirmezler; bu yaptlarn yanstt, znenin bu gereklie ilikin zlemidir,
onun nasl olmas gerektiine ilikin dnce ve grleridir, o zne ile insan tr
arasndaki -ne denli genelletirilmi dzeyde olursa olsun- znel bantdr, yoksa o
gerekliin nesnel varl deildir.(14)
unu sylemek gerekir. Biz insan, trsel diye tarih d, zaman d yanstmaya
caz. nsan toplumsal ilikiler iinde vardr. Bu ilikileri silmeden trsele kaca
z. rnek vermek gerekirse Oblomov, Murtaza, ilk akla gelenler... Somut insan
bunlar...
Sorunu yeniden ele alrsam, yazmak, okumak kendiliinden oluan bir yeti de
il. Okur, bilinli olmaldr. Roman, yk yazyorum diye rptran yazarlara yz
vermemelidir.
Yazma eylemine geldikte yazar, znel bilinci, kesinlikle amaldr.
60
Gerekilik
Btn bunlardan sonra sanatta gerekilik sorununa gelebiliriz. lk saptama Lufc.cstan, yle, ... her trl biimsel dnceyi bir yana brakp sorunu, soyut fel
sefi anlatmyla soracak olursak (gereki okur iin) -salt estetik olmayan dnce
lerle de vanlan- geleneksel Aristoteles yargsna vannz: nsan zoon politikondur,
yani toplumsal bir hayvandr. Aristoleles in bu yargs btn byk gereki edebi
yat iin geerlidir. (16)
Neden byledir bu. Lukacs yle aklar bunu, yapttaki kiiler, toplumsal ve ta
rihsel evrelerinden ayrt edilemez. Bu kiilerin insan olarak anlamlan, kendilerinin
zgl bireysellikleri, iinde yaratlm olduklan ortamdan aynlmaz.
Bu yazarlk iin genel ilkemiz olacak. nsanmz bu toplumun insan olacak. Biz
bu topluma baktkta eitli insanlar grmyor muyuz. Toplumun istekleri karsn
da edilgin yaayanlar, gelecein karanlk olduunu dnp aldrmaz yaayanlar,
buna kar gzel bir gelecek iin direnenler, savam verenler...
Yaln bir toplum zmlemesi bize kurguyu gsterir. Bir ykc ya da romanc
bu tiplerden birini mutlaklatnrsa, bu toplumda szgelii herkesin karamsar, ya da
herkesin karanla kar savam verdiini gsterirse, ister istemez gerekilikten
uzaklaacaktr.
Bakn ne diyor Tomris Uyar, Yaadm lkede ferahlatc yazlar yazlabilece
ine inanmyorum. Bayalklar, yolsuzluklar, knmlar her an gzmn nndeyken. Oyalayc bir eyler yazmaktansa kopkoyu bir karanl yelerim. (17)
Gerekilik, yazardan, oyalayc ya da kopkoyu karanlk ykler yazmasn iste
mez. Oyalayclk ya da kopkoyu karamsarlk estetik bir sorun deildir. Bu, gerek
i olmayan bir yazarn znel sorunudur.
znel bir sorunu, yaznsal sorun diye gndeme getirmek doru deildir. nk
insan toplumu, ne zaman karanla dmse, bu karanl aydnla eviren sava
mclarn var olduunu bize gstermektedir.
Sukov, Gerekiliin Tarihi (18) adl yaptnda yle der;
Tomris Uyar,
kopkoyu
bir karanl yelerim diyor. Kopkoyu karanlk, batakla benzer durgun bir sudur.
Akntsz. Oysa Schiller unu nerir: Akp giden grngleri yakalayabilmek iin
insann bu grngleri bir yasann boyunduruu altma almas, gzelim gvdesini
kavram paralarna ayrmas ve yaayan ruhunu ayr bir sz erevesi iinde sakla
yp korumas gerekir. (19)
imdi burda duralm. A k p giden grngleri nasl yakalayacaz. Akp gideni
yakalayamazsak duran grrz. Yaamn da duraanln anlatmz. B u duraanlk
ya kopkoyu karanlktr ya da elencedir.
Yaam n akp giden elerini yakalayabilmek iin diyalektii anlatmak zorunlu.
Engels e
Anti-Dhringde. (20) Doay, insan tarihini ya da kendi z
kafa etkinliimizi dncenin incelemesi altna koyduumuz zaman, bize ilk gr
nen ey, hibir eyin olduu gibi, olduu yerde, olduu biimde kalmad, ama her
A m a nce metafizik dnme nedir, bunlan grmek zorunlu. Bunun iin
bakalm, neler diyor
62
pyi hareket ettii, deitii, olduu ve yok olduu sonsuz ve karlkl ilikiler ve
etkiler yuma tablosudur. Demek ki iinde ayrntlarn henz azok silindii genel
tabloyu gryoruz; hareket eden, geen ve birbirine balanan eyin kendisinden ok
huvkcte, birinden tekine geilere, balantlara dikkat ediyoruz. Dnyay dn
menin bu ilk, doal, ama aslnda doru biimi, antik Yunan filozoflarnn dnme
biimidir ve onu aka ilk formle eden de Herakleitos olmutur: Her ey hem ken
disidir, hem de deildir, nk her ey akar, her ey srekli dnme, olu ve yokolu durumundadr.
Grdnz m
Herakleitos kt karmza.
Herakleitos.
Geri
Engels de
belirtir, ye
Herakleitos'm kendi
Engels
balar.
Engels yle
der, "...
Eletirici
63
lunda.
Adam ykde yk
diye yaymlanm. A d
Her ey Yo
u olayla pe
yle bitiyor yk, Gen bir kadn, dirseini bir Cankurtaran simidine yaslam,
o yllarn tm fotoraflanndaki kadnlar gibi bir Holywood yldzn andmyor. Par
lak bir doktora rencisi, gzlerini parlak bir gelecee dikmi. Her ey yolunda.
yky var eden, yky canlandran hibir e yok burda. Nedensel ilikiye
dayanmadan sralanm anlatm...
Para (22)
Am a
64
r
H, kolay bir tmce. Treletirilmi, boyun ediren ahlaka kar olan herkes sy
let bunu. Sorun nedir, bunu, byle sylemeyeceksin ykde, ilikilerle gsterecekN. Yineliyorum. liki kuracaksn. likilerle gstereceksin.
sylyor.
Mu ykde beni glmseten bir yer var. Okurun karsna birdenbire kan bir
hllim, yle,
ficnlc
vtkli kitaplarn N ASIL ZENGN OLDULAR sayfalarnda YERL M A L I K U LIA N haftalarnda, hesap defterlerinde, yl sonu vergilerinde.
Ne diyordu Engels, Metafiziki orta terimler olmakszn, yalnzca antitezler ara
clyla dnr.
Selim leri" nin yksnde
yazlmyor.
imdi de diyalektik bakla yazlm iki ykden rnek alalm. lki
kran Kur-
smry anlatyor.
yk yle balar.
65
benzer, ne baka bir yere... Yukarda her kat paras biraz para de
mektir. Ban kaldramazsn. Dikkatin uyarc inelerini yiyerek ar
kn iine girmisindir. Buras havas ile uzaklara, hayal alemlerine g
trr inam. Burada sanki paradan da gl eyler vardr.
ini ekti. Ksa srede arad szckleri bulduuna inanmca gzleri ldamt. Sevinle,
Burada bir stanbul yatar... deyiverdi.
Gryorsunuz deil mi, Hsamettin, bilincine uygun bir biimde smry an
latyor. Hsamettin konuurken 240n sahibi gelir. Sabahn bu saatinde hi gelm ez
di 240. arr Hsamettin. Kasalarn bulunduu yerden bom ba gibi bir ses gelir.
Hsamettinle Hilm i kasa blgesine kotururlar. yk yle biter.
66
67
stne gelir gibiydi. Sanki cip, geri geri ona doru yaklayordu da k
znn cipin arka penceresine dayal yz de her an, daha ok yaknlap
byyerek stne geliyordu.
te byle gsterilir kadnn stndeki bask.
Peki, buradaki sorun ne.
kir.
anlatyor.
liki kurarak.
Adnan zyalmer,
liki kurarak.
Yazar gstermelidir dedim,
Gorki, kadnn
ri gelmiken grelim.
anlatr, Benim Nonkay biliyorsun deil mi? arie gibi kzdr! Ama Raddanm
yannda o bir hitir, sz bile edilmez. / Radda nm gzelliini szcklerle anlata
mazsn. Bu gzellii belki bir keman dile getirebilirdi. Ama o keman almaya da
adam gerek.
Raddanm gzelliini burda yazar anlatmyor. M akara anlattryor. Sonra da ey
lem iinde gsteriyor. Kemanla iliki kuruyor.
68
Gorki.
liki iinde.
r
Mu blm bitirirken maddeci diyalektik stne unu sylemem zorunlu. M ad dii'i diyalektii
Hegel ls diye
olmadn, hem
Heko
Marx in herhangi bir eyi hegelci ller araclyla tantlamay asla aklndan ge
tirmediini, Marx m yalmzca gerek sreci incelediini ve aratrdn, onun tan
tt tek teori ltnn, bu teorinin gereklie uygunluunu sylyor. (26)
Bunu da unutmayalm.
Peki, nedir maddeci diyalektik. Bunu
Lenin
yle betimler.
Birinci noktaya gelince, Bay Mihaylovski, Marksist yazn okurken, srekli ola
rak, toplumbilimde, diyalektik yntem den, gene toplumsal sorunlarda (ki szkomsu olan yalnzca budur) diyalektik dnceden vb. sz edildiini grmtr. Y
reinin btn saflyla (salt saflk olsayd, gene iyiydi), bu yntemin, tm toplum
bilimsel sorunlarn hegelci lnn yasalarna gre zmlenmesinden olutuunu
sanmtr. Elindeki soruna biraz daha dikkat etmi olsayd, bu sannn samalna
inanmaktan baka kar yol bulamazd. Marx ve Engels in -metafizik ynteme kar
- diyalektik yntem adn verdikleri ey, topluma, srekli bir gelime durumunda
ki canl bir organizma olarak (mekanik bir biimde birbirine balanm ve dolay
syla ayr toplumsal elerin her trden rasgele btlemelerine izin veren bir ey ola
rak deil) incelenmesi, o toplumsal biimlenmeyi oluturan retim ilikilerinin nes
nel bir tahlilini ve bunlarn ileyi ve gelime yasalarnn bir aratrmasn gerekti
ren bir organizma olarak bakan toplumbilimdeki bilimsel yntemden baka bir ey
deildir.
Dipnotlar
1. G. N. Pospelov, Edebiyat Bilimi I, ev. Ylmaz Onay, Bilim ve Sanat Yaynlan, Ankara, 1984.
2. K. Marx, Kapital I, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlan, stanbul, 1997.
3. Selahattin Hilav, Diyalektik Dncenin Tarihi, Sosyal Yaynlan, stanbul, 1993.
4. Aleddin enel, lkel Topluluktan Uygar Topluma, Ankara nv. Siyasi Bilgiler Fak. Y., Ankara, 1982.
5. F. Engels, Doann Diyalektii, ev. A rif Gelen, Sol Yaynlan, Ankara, 2002.
6. V.. Lenin, Felsefe Defterleri, Trkesi Attila Tokatl, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1976.
7. G. Lukacs, Estetik I, ev. Ahmet Cemal, Payel Yaynlan, stanbul, 1985.
8. V.. Lenin, a.g.e.
9. J. D. Bemal, Modem a ncesi Fizik, ev. Deniz Yurtren, Tbitak Yaynlar, Ankara, 1995.
10. Ahmet Altan, syan Gnlerinde Ak, Can Yaynlan, stanbul, 2001.
11. Medet Turan, Trk Romannda 12 Mart, Dnence Yaynlar, stanbul, 2009.
12. G. Lukacs, Estetik II, ev. Ahmet Cemal, Payel Yaynevi, stanbul, 1992.
13. G. Lukacs, a.g.e.
69
70
TOPLUMSAL ZMLEME
Gerekilikte toplumsal zmleme zorunludur. Peki, ama bir yaptta toplumsal
zmleme nasl yaplr.
Toplumbilimci iin bu kolay... K olay derken zmlemenin kolay olduunu
sylemiyorum. Gzlemlerini kavramlatrma asndan kolay diyorum.
imdi toplumbilimci
Mbeccel Kray'm
lemesini grelim.
1930dan
71
Gndelikli emekinin neminin art, kyde yeni bir pozisyonun ortaya kma
sna sebep olmutur. Eli . Eli, byk toprak sahipleri ile emekiler arasnda ba
lant kurar. Kyllere, gerekte, i bulan elidir, kyller adna i koullan stnde
byk toprak sahibi ile szl antlamalar yapar; aynca ie nezaret eder. Gmen i
ilerin yarmasna (rekabetine) karlk kyllere i bulduu iin elinin yersel ne
mi byktr. (1)
Orhan Kemal'in Bereketli Topraklar zerinde (2 ) adl yaptndan bir rnek.
San boyas yer yer dklm, drtbuuk ayaklk kocaman harman ma
kinesi, rzgann esme durumuna gre Dou-Bat durmutu. Az ilerdeki bir
traktrn deli deli dndrd kaim ve uzun volan kayyla serte alrken
ok byk bir austos bceini hatrlatyordu. Tpk tpksna bir austos b
cei! Austos bcei de gnn kimbilir hangi saatinde, kimbilir nerde, hi durmamacasma, biteviye ter ter ya, harman makinesi de yle. akrtl ama hep
ayn ll akrtl sesiyle alp duruyordu. Gne ar ar ykseliyordu
dou dan. Gne ar ar yutuyordu sabahn serin nemini. Yirmi desteci har
man makinesinin doymak bilmiyen azna buday demetlerini koaradm, h
cumla tarlarken, daha imdiden kan tere batmlard. Gecenin birinden beri
durup oturmadan didinen toprak yzl bu insanlar, zml zm l terlemekten kup
kuru kalmlard sanki. ounun atlak dudaklan irin balamt beyaz beyaz.
Gzlerinin aklan damar damar kzarm, tkrkleri azlannda koyulamt.
Mal sahibine gre grdkleri i, harmandan buday demetlerini omuzla
yp omuzlayp, harman makinesine koturmaktan ibaretti. Koturuyor, patozun zerindeki koltuku lara veriyor, sonra yeni desteler getirmek zere har
mana dnyorlard. Koltukularsa desteci denilen bu demet tayclardan aldklan desteleri harman makinesinin azndan ieriye sokuyor, zmlt makine
nin doymak bilmeyen kamn doyurmaya alyorlard.
Koltukulann ii destecilerden de zordu. Yzleriyle boyunlarn bezlerle
sk sk sarmlard. Gzlerinde, onlan pilotlara benzeten, toz gzlkleri...
gene de savrulan incecik tozdan, samann san tozundan kurtulamyorlard.
Yaldz kadar inceydi bu toz. Bezlerin korumaya alt terli, slak boyunla
ra, gerdana, srtlara girip yapyor, ldrtan birkamt yaratyordu.
Koltukulann kanmayla vakit geirmeye haklan yoktu!
B ir an, hcumla deste tayan destecilerin getirdii desteleri almaktaki bir
anlk gecikme, hemen i dengesini bozuyor, her ey altst oluyordu. Byle
72
73
74
din gelince aldlar. Zeynel uvallardan birine sokuldu. Kara, kupkuru, takr
takr bir ekmek ald:
- una bak, dedi. Ta, anam avradm olsun ta. Hem de kfl. Lan size
Mslman diyenin...
Ekmei uvala att.
Gerekten de ekmekler hem ta gibi sert, hem de kflydler. Byle oldu
u halde a rgatlar gene de birer tane alp ekildiler. ayc Karamaa Vey
selin oraya gidiyorlard. Irgatbamn yeeni olan Karamaa Veysel, alabildi
ine siyasi biri, tarlann kesimbamdaki bodur dutun glgesine yerletirdii
teneke semaverinin banda, rgatlara ay satyor, ilkokulun drdnc snfn
dan ayrlm olu Yasin de, karton kapanda ssl harflerle N ot yazl ufa
ck cep defterine veresiyeleri geiriyordu.
Karamaa Veysel, Zeynelle Halo amdini grnce frlad:
- Vay, Zeynel aa, amdin aam... buyurun!
Oluna:
- Yasin, ay demle aalara!
Zeynel yemedi:
- Aho, dedi. Aa... Aa kim lan?
Veysel:
- Sermen amdin aam!
amdin homurdand.
Zeynel, Karamaa Veysel in aasna svd. Sonra bodur dutun altna k
tler.
Karamaa Veysel semaverinin bana yeniden gemiti.
Bardaklar doldurulup koturuluyor, bolar abucak toplanp yeniden dol
duruluyordu. Veysel in oluysa veresiyeleri habire yazyordu kk defterine.
Arada kumar iin de gelenler oluyordu.
Nezir Dmenci arkadayla geldi.
- yle mi Veysel... u zarlar verecen mi?
Kumar oynatmak canna minnetti Veyselin ama, days, ksa paydoslarda
kumar istemiyordu.
- Vakit yok, dedi. le paydosuna saklayn itahmz... ay iecek misiniz?
Ksa, sert sakal kara kara parlayan Nezir:
- ayna sokim, dedi. Akam sekiz buuk tldk...
75
Veysel:
- Sekiz buuk tldn de kuman neyle oynayacan ?
-
76
77
78
Veysel davrand:
- Derhal... Sen ar ierdin deil mi ustam?
Usta bam sallad. Tam bu srada bir rgat:
- Vay limini baveee... diye Krte bard. Kurtlara hele kurtlara!
kiye blnm somununun iinde beyaz beyaz kvrlan kurtlan gsteri
yordu.
B ir bakas:
- dare et, dedi. Kyma niyetine idare et.
Daha bir bakas:
- Allah aamzm yokluunu vermesin...
Sadan soldan baland:
- Vermesin ki vermesin. Bizi etsiz koduu yok!
- Gz gnl tok deyyusun hali bakadr...
79
Srtst uzand yerden dorulup, ddk sesinin geldii yana bakan Veysel:
80
ba m ne? dedi.
81
82
stemem.
- Niye?
-
Ar ar uzaklat.
Veysel daysmn yanma sokuldu. A r ar uzaklamakta olan ustann ar
dndan bir sre baktlar. Sonra Veysel:
- Ne biim usta bu be day? dedi. Senden yana olacama...
Irgatbamm yarasna parmak basmt:
- Gidiyor da rgatlardan yana oluyor!
- Pis pis glmesi var bir de...
- yle gcma dokunuyor ki...
- Demek rgad iba yaptrmayan Zeynelmi?
- Tabii, bilmem mi ben?
- Pasaportunu ver gitsin!
- Dur bakalm...
Uzaklara, taa uzaklara bakt. ri bir kpek, gnein altnda ayayla tar
lay bir batan bir baa geip gidiyordu. Irgatba onu grdyse de zerinde
durmad. Akimda Zeynel usta, Zeynel. Sonra Halo amdin. Zeynel olmasa
Halo amdin hava. Lkin o mikrop, o ylan Zeynel... Bir ey deil, olann
vur elli, sakar, gzn budaktan saknmaz olduunu gayet iyi biliyordu. Ata
cakt iten ama, bir almna getirip... Yoksa inam boazlard o be!
Saatini kard.
ehov'un Maske (3 )
dn
Okum a odasna yannda iki kadnla maskeli biri girer. Dahas, adam izleyen gar
son. .. Olacak i deildir bu. Adamdan dar kmas istenir. A d am kmaz. stelik
alay eder aydnlarla. G revli arlr. A dam tnmaz bile. Sonunda emniyet amiri
Yevstrat Spiridoni arlr.
Bundan sonrasn okuyalm.
84
N iu ia n
leriyor.
imdi
in kzgn nlan yeilimtrak denize ince, boz renkli bir tl perde arkasndan
geliyor gibiydiler. Deniz de bulank bir renk almt. Krek vurulan, vapur
arklar, saa sola hareket eden Trk filikalanyla dier mavnalann keskin
omurgalar, su yzeyinde derin yarklar ayordu. Granit ynlarn andran
dalgalar, zerlerinde tadklan arln altnda ezilmiesine inliyor, kpre
kpre kabararak kyy ve mavnalann bordasn dvyorlard. Denizin s
tnde binbir trl pislik yzyordu.
Zincir akrtlan, birbirine arpan yk vagonlannm kard gmbrt,
kaldmmn zerine atlan demir tabakalarnn madeni haykm, yk arabalar
nn zangrts; kimi zaman tiz b t l, kimi zaman brty andran va
pur ddkleri; hamallann, tayfalarn, gmrklerin bamlan; btn bu ses
ler tek bir ezgi, bir i gn ezgisi olarak birleiyor, kabanp ykseliyor, liman
la gkyz arasnda bir yerde aslp kalyordu.
Kazan Tanrs Mercurius un erefineydi btn bu uultu.
Fakat gemilerden; granit ve demir ymlanndan ykselen sarlatmc g
rltnn arasnda insan sesleri glkle iitiliyor, clz ve gln kalyordu.
nsanlarn kendileri de gln ve zavallydlar. Limandaki grltnn asl yaratclan onlard. Ama evrelerindeki demir ymlanyla, st ste istif edilmi
yk sandklanyla, gmbr gmbr ten vagonlarla, yani kendi yarattklan
o/acakt.
Gorki.
86
87
kadar yazann!
kinci kara haber, Gaziye mektup yazmay filan unutturdu. lmcl ha
berdi bu: Ttn piyasas almayacakm!
Artk btn kasaba kalkp kopuyordu. Evde, ide, yolda, kahvede, her yer
de, gece gndz bu haber yorumlanyordu.
Neden almayacakm piyasa?
Parann deeri sfmn altna dyor!
Buhran!
Yabanc alclar nazlanyor.
Reji (Tekel) de alc olup fiyat koruyamyor...
E, ne olacak?
Bekleyecceiz.
Yahu, ttn bu kadar uzun piyasa beklemez, rr!
Tccara yalvaracaz.
Babam kime yalvaracan armt. Bu yorumlardan bir ey anlamyor,
durup durup svyordu:
Ulan, tam bizim ttn ektiimiz yl m almayaca tuttu bu piyasann?
Haydi bizi brak bir yana. Asl ttnden baka tutunacak dal olmayanlar
yanmt cayr cayr. Mart geldi, yeni ttn ekimi balad, eski mal hl elde.
Herkeste bor grtlakta. Bakkal, kasap, sattm deftere geiriyor. Amma ve
resiye kalem garson hesab yazyor: Alt yedi daha on , elde var iki! Kah
vecide etele. (etele: Eskiden okuma yazma bilmeyen esnafn, uzunlamas
na ikiye blp, zerine kertikler enterek hesap tuttuklan aa dal. okluk,
birkalem uzunluunda olur, parann biri alcda, tekisi satcda kalrd.) Fi
rmada etele. SarrafHac Osman efendinin ba kalabalk. H erif yzde kazk
faizle para datyor. arda al-veri kesat. Pazar yerleri ssz. Arabaclar,
demirciler arsnda rste eki tnlamaz oldu. eriler, bezirganlar, kavaf
lar sinek avlyor. Kftecilerin nnden geerken o burcu burcu mis koku du
yulmuyor. Kadnlar lavantal bohalarla, ayvalarla, zeytin tanesiyle hamama
da gidemez oldu. ocuklar horoz ekerine bile hasret. Bayram da yakn.
Ttn ekicilerin azn bak amyor. Gmen ttncler garip mi garip.
Hepsinde surat da, sakal da bir kar. Hazr sigara iebilen artk parmakla gs
teriliyor. ou tabakalarda ya kaak, ya da bir avu kuru yapra avkalyarak
88
yaptklar krk ttn. Defter kadyla sigaralar dolayp, gnn uzunu Bele
diye altndaki loncada pinekliyorlar. Haber karsa Belediye Bakan A li R
za beyden kacak. En byk ttnc o. Amma kl kprdamyor. Obal ekip
fiitmi zm ire. erifzade kendi fabrikasnda. Umurunda m heriflerin! Ttn
derse, zm kurtarr onlar; zm olmazsa, bellerini zeytin dorultur.
Tccarlar, eksperler, reji ve banka mdrleri her gn A li Rza beyin ya
nnda. Fiskos. Hesap kitap. zmire gidip gelmeler. Telgraflar. be teneke
'hediye zeytinya ile Ankara ya. Bakan kaps tklamaya eli gndermeler...
Hu sralarda hele Deli Bahrinin hi durduu yok. Ko babam ko. Byle p i
yasa geciktii zamanlar daha bir hzl kouyor sanki. Evi bark, oluu ocu
u yanal drt yl geiyor, o hl koar. Hep yle. Yaz k don gmlek. G
znn grd yana koa koa Yand! diye barr, Yand diye de koar.
Sesi hep ksk. Nerde ackrsa, nerde yorulur dinerse orda kalr. ocuklar bir
dilim zeytinyal ekmekle yolunu kestiler mi, biraz yavalar, alr ekmei, yi
ne hzlanr. Ne onun kimseye zarar var, ne de kimsenin ona. Yllardr kova
lar, bir trl yetiemez u kaanlara divane. Kotuunu st ste koan; nice
Maraton ampionlarn geer. Bana sorarsanz dnyada onun stne, ondan
daha dayankl koucu yoktur.
Bahri sabah akam yldrm gibi bir geiyor istasyon caddesinden: Yand! . Grp duyan ttnclerin de onun arkasna taklas geliyor. Herkesin y
reinden geen de hep bu: Divanenin hakk var. Bu piyasa biraz daha geci
kirse, tekmil ttncler yand.
Derken kasabada bir ses nlad. Tellal smail aa mutuluyor:
Ey ahali! Gymatl Belediye ireisimiz A li Rza bey, piyasa alncaya gadar birez ttn alcek! Tccar ramazan efendi de biraz almkar oluyo. Obal
aa da, erifzadeler de alyo. Ba darda olan loncaya gotursun. Bugn var
sa yarn yoktur ola ki... Duyduk duymadk demeyin haaa!...
Fiyat? Bu kimin ne kadar darda, ne kadar zorda olduuna bal. Bu aalar
asl piyasann kokusunu almadan, katan alp katan satarsa kiloda ka kuru
kazanacan mendil ucuna dmlemiesine bilmeden, babalarnn haynna
i piyasa ap da ttn alrlar m ekiciden? Krdka krdlar fiyat. Kehribar
gibi ttn indi spanak deerine. Ama l fiyat yine de hi yoktan iyi. Tt
n rtmektense... Alan satan hayr grsn!
89
Satanlar hayr grmedi elbet. Biz de grmedik. Hepi topu sekiz balya t
tnmz Obah ya satt babam. Iskartas, tarla kiras, bask tutan, borcu har
c derken, babam iki ayl kadar bir parayla eve dnd.
Kahvaltda bu ksa kazanc uzun bir hesaba vurdular. Doluya koydular al
mad, boa koydular smad. Sonra ne ettiler, yasta m doldurdular paray,
analmn o dediim kesesine mi koydular, bilmem. Bildiim bir ey var yal
nz: Emine nin tabebei dkkanda kald, benim altpatlar ve askl pantolon
da yine dlerimde.
Ttnc yenik pehlivan gibidir. Yenik pehlivan nasl gree doymazsa, bi
zim ttnc de piyasaya, aalara yenildike, bu zehirle uramaktan vazgee
mez. O yl btn ufak ve orta ekiciler yenik dt. Ama parsay yine baa g
reen aalar toplad. Hem de nasl! Bir ay gemeden alan piyasada ilk fiyat,
aalarn ekiciye dediklerinin kat kadard. Elden ne gelir? kat yenik
den ttncler de aalan, onlann da aalarn ana-avrat er kat kalaylad
lar. Yirmi bin ekici, erden u kadar svd. deildi. Biz baka trl de
tik. A li Rza bey, ttn satm bittikten sonra, Arasta camiisinde bir Mevlt
okuttu. Ayn gn Tellal smail aa bir mutu daha verdi:
Ey ahali! Byk Belediye ireisimiz piyasann hayrlsmnan alp gapanmas erefine grlmemi bir snnet dn yapyo... Herkim dilerse, gt
rp kendi ocuunun eysini de bu dnde bedava kestirebilir. Bu hayrl fr
satn gamlmamas ilan olunuuuuur!...
Babam bu frsat karmad. Zaten iki yldr niyetlendii halde beni bir tr
l snnet ettirememiti. Vakti geiyordu nerdeyse. Hemen beni de yanatrd
A li Rza beyin olunun yanma. Yz krk fukara ocuu birden ayn gnde ke
sildik. Maallah l birer takke, birer kz fistan giydirdiler bize. Omuzlanmza da smklbcek kabuundan birer nazarlk. Kesik yerimize demesin di
ye fistann nn bir elimizle tutup ne doru kabarta kabarta epeyce gezdik,
epeyce snnet alm sattk sokaklarda.
Bu gnler de uzun srmedi.
Ttnle yeni gre oktan balamt.
Babam bu sefer bir topal eek ald. Biz de yeniden katldk kervana. l
mek vard ttnclkte. Hem de her piyasada lmek. Yalnz dnmek yoktu.
B ir gn ttn dikmee giderken yine Macroluna rasladk. Kitaba yazla
cak bir laf daha etti:
90
r
Hoca, hoca, nankrdr bu zanaat! dedi. nan olsun, ttne ver
dii emei szgelii srgan otuna verse adam, o gidiik ottan Lokman
hekimin de bilmedii bir ila kar da eek uyuzuna bile deva olur. Yaz
bunu bir sinek pislemedik yere. Haydi uurola!
Macrolunun Kavala l byk dedesinin szym bu.
Sait Faikten bir
toplumsal zmleme.
l um vay bekliyorum.
Hava ok souktur. yle dnr,
Tram vay grnmez. Pastanede ay imeyi dnr. nne bir adam dikilir. y
le konuur.
91
betmiti artk.
Oktay Akbal, nce Ekmekler Bozuldu (7 )
92
kinci nokta u. Gryorsunuz, yetkin bir gzlem gc var hepsinde. B u dedikferimi unutmayn.
imdi
Kemal Bekir'e,
geliyoruz.
nl/dir. Sigara alacak paras bile yoktur. zmarit toplamas iin olunu dar yollar.
Karsnn bulunduu odaya girer.
94
sizlik saysaldr bizde. u kadar isiz var deriz. u kadar isize i bulabilmek
l^'i u kadar yatrm zorunlu deriz. sizin cigara bile bulamad, ocuuna izma
rit toplatt aklmza gelmez.
sizin kars gebedir. B ebei dourmak, ona bakmak sorundur. Kadn kendini
zehirleme pahasna kininle bebei drmek istemektedir. K oca umarszdr.
Adnan zyalmerin
Tutsaklar. (9)
imdi
yoruz.
Adnan zyalmer.
Az sonra peykenin en ucunda oturan ar ar doruldu. Aya
95
96
l.vi aranan etin Ozan, ilk elde insan olmaya kararldr. Gtrlrken kafesteki kutyi acr.
Darda gece yaanyordur. Kar apartmandaki insanlar etin O z a n m gtrl
rn izlemektedir.
98
Sizne buldunuz?
Sol kitaplar topladk.
etin Ozan, iyiden iyiye uyanmt. Ama gzlerindeki ac ge
memiti. Evde arama yapanlar konuk sayyordu bir bakma. Sen in
san ol, karndakiler kaba davransalar da, insandlar onlar da... dn
cesi geti akimdan. Yzba ya dnd:
zr dilerim, bir ey ikram edemedim. Bu gecenin ans olarak,
sizlere birer kitap imzalayaym.
Yzba ya sordu:
Adnz, Yzbam?
Yzba adn syledi. Yazd kitabn ikinci yaprana. Teekkr
ederek ald. Sivillere baknca, ilerinden birisi biraz serte:
Admz yazmaya gerek yok. mzala yeter... dedi.
Onlara da ayr ayr imzalayarak kitap verdi.
Yzba ayaa kalkt.
Gidelim... dedi.
etin Ozan, bir an kararsz kald. Gtrlecek miydi? Yzba
anlad bunu. Biraz yorgun bir sesle:
Bizimle birlikte geleceksiniz. Hazrlann...
Bir kesiklik vard dizlerinde. Pencerenin pervazndaki kk
konyak iesi iliti gzne. ieyi alp bir hamlede iki yudum iti:
Yz numaraya gidebilir miyim? diye sordu.
Yzba dan nce, sivillerden biri yantlad onu:
Kapy ak brakn...
Tuvalette, balk kazan giydi. Mahzun bir yz grd aynada.
Sapsan bir yz. Gzlerinde kanlanma vard hl... Souk su ile yz
n ykad. Biraz ferahlad.
Odaya dndnde, hepsi ayakta idi. Kitaplar bir valize yerle
tirilmiti. Duvardaki resimlere, radyoya, cgara tablasna, geliigzel
atlm dergilere bakt. Divandaki eski rtye, yasta ve kafesteki ku
a bakt:
A kalacak zavall... dedi iinden.
Tekrar bu eve dnecek mi? Yoksa dnmeyecek mi? Dnerse na
sl? sorulan geti belleinden.
99
Koridora yneldi aresiz. Hepsi arkasndan geliyorlard. Tomsonlu erler kapdaydlar. Kap ald. Kapc ve kars merakla bakyorlard
yzne. Bu yzlerde ne kin, ne ac vard. Dmdz bakyorlard ite...
Oturduu daire bodrum katandayd. On basamakla zemin ka
ta klrd. kinci basamakta duraklad. Merdivenin solunda bir set var
d. Orada bir sardunya sakss dururdu hep. Merdiveni her knda,
her iniinde gzgze gelirdi iekle... Top top iek amt. Pembenin
iinde beyazlar nasl da gzeldi? Darda Mays ay, herhalde gen kz
scakl ile dolayordu. Bunu sevinle anmsad biraz. Ya k olsayd.
Daha zordu ii, o zaman...
Arkada at! diye kapnn hzla kapatldn duydu. Artk tutukluydu. Sardunya ieinin yanndan basamaklar kt. Apartmann
lo holn getiler. Dars daha geceyi yayordu. Karda sokak lam
bas lgn bir sanln umutsuzluu iinde duruyordu. Ban saa e
virince, kar apartmann pencerelerine gitti gz. Gecelikli, pijamal
insanlar, merakla bakyorlard gtrlne.
B ir er, cipin kapsn at. etin Ozan, ieriye girip oturdu. Bir
me geti srtndan. Yaklaan sabahn ayaz inmi olmalyd sokak
lara. Yzba ve iki sivil de bindi cipe. Hareket ettiler. br grevliler,
orada kalmlard. Gmsy Caddesi ne ktlar. Ar ar ilerliyor
lard. Park Otel i getikleri srada, birden pat! diye bir paket dt yu
kardan.
Yzba: Dur bakalm! dedi. Cip durdu.
B ir an, taze nar yapraklannm kokusu geldi burun kanatlarna.
ofr indi, yerden paketi ald. Yzba ya uzatt. Bir gazete kadna
ireti sanlm, Kari Marks a ilikin kitapt bunlar. Yandaki apart
man pencerelerine baktlar bir sre. Hibirinde hareket yoktu. Ikszd
camlar.
Cip, Taksim den sonra hzland. Harbiye ye geldiklerinde, baka
askeri aralann da kapdan girdiklerini grdler. Beklediler bir sre. n
deki cip erden, ok sayda gen indirildi ve arkadaki binalara gtrld.
Arabalar kenara ekilmi, nleri almt. Merdivenlerin nn
de durdular. nce Yzba indi. Arkasndan iki sivil, en son etin
100
Ozan indi gecenin ortasna. Bir yerlerde usul usul sabah aydnl, do
aya inmeye alyordu. Kydaki bulutlarn kenarnda bir yanp, bir
snyordu sabah yldz.
Yukar ktlar. Yzba ile birlikte koridorun solundaki geni
bir odaya girdiler. B ir masann gerisinde bir Yarbay telefonla konuu
yordu. Ayakta beklediler. Konuma bitince, Yzba selam verdi:
etin Ozan getirdik efendim.
Yarbay yle bir bakt. Sada duran en steki dosyadan bir kat
kard. Uzaktan baknca, kadn yandan fazlasnn yaz ile dolu oldu
u, en altta bir imza grlyordu. Ama okunamyordu.
Toplumsal zmleme asndan bir de
l l yksne bakalm.
Belki kyda kede kalmtr, eskiden mahalle bakkal veresiye peynir, zeytin,
ya verirdi. Deftere yazlrd veresiye. A ylk alnd gn, bor denirdi.
Ne
var ki Reitin kzn sevmektedir. Nbete gitmez, Genlik Parkna gider. Sonra eve
dner.
101
102
yalnzlatrdn gsterir.
Gen adam bodrumda oturmaktadr. Sessizdir. ine kapanktr. Uyum ak isteme
sine karn kalkp ie gitmek zorundadr.
Geinmek iin almak zorunludur. Ancak burjuva toplumunda i, insani gelii
mi engeller.
nsan makineleir.
103
adl ykyle.
Kadn yazarla bir sylei yaplacaktr. Bir gazetenin pazar ekinde tam sayfalk
bir syleidir bu.
104
Nedensellik
Sukov yle
Balzac, yaamda gzlemlenebilen toplumsal olgulan toplu halde zmleme
105
adl yaptn
(16)
bir ekildeyi
lki
106
(19)
108
109
ncs
(20)
tanrs
110
ehir, her gn, yeni bir kat ekliyordu soylu apartmanlarna. Her
gn, yeni yeni otobsler dolatryordu sokaklarnda. Her gn bir nce
kinden daha gsterili gemiler yzdryordu denizlerinde. Bir nceki
lerden daha taze, daha pul pul balklar, daha renkli, daha olgun yemi
lerle sebzeler, daha kzarm ekmekler... Her gn, bir ncekinden da
ha soylu, soyluluuna karlk satn alnmas daha da gleen gnler
hazrlyordu. ehir kalabalklap kocamanlatka adam yoksulla
yordu zaten. Buysa yalmzlma yeni yalnzlklar katyordu.
Parka gelince snlacak tek yerdi.
Her akam, iten ktnda, adam parktayd artk.
B ir yaz akam, artan kalabalkta yitirdii kadnlardan birinin ar
dna dmeyi, her akamki gibi d krklklar iinde evinin soka
Kuytukuyu ya snmaktan uygun bulmutu. Kalabalkta da, bir pundu
na getirip yakalayabilirim belki diye kurmutu. Ama kalabalk, her an
artyor, her an skyordu. ehir ardmdayd. Bitip tkenme bilmiyordu.
Srklendi. Kalabalk, parka dek srkledi adam. Kadn bir yitiriyor,
bir buluyordu kalabalkta. Her ikisi de, daha dorusu, herkes birden s
rklendiinden bulutuklarnda -ok ksa bir and bu- konuamyorlar
d. Anlaamamalar demekti bu da. Bir bakabiliyorlard. Hepsi o ite.
Bununla da yetinmeleri gerekiyordu. Bu ada, bu yerde. nk srk
leniyorlard. Herkes srkleniyordu. Parka dek srklendiler.
imdi de
Orhan K em alin
Kt Kadn.
(21)
111
bir yk
Dnya Vatanda.
(22)
Gece yans tklm tklm dolu bir kafe, tek bana oturmaktadr yky anlatan.
B ir sre sonra
dnya vatanda
112
113
sistemine, aldrmayan
Memleketindeki kanalizasyon
Dnyann onurunu mu
korumaktadr.
Daha sonra reniriz kavgann nedenini.
Biri kozmopolitin doduu yeri eletirmi. O kentin serserilerini bir de
su ebe
kesini...
Nedensel iliki yabanclama stne kurulmu. Kendine yabanclam Coglan.
Kendini dnya vatanda sanyor. Bu san bir eletiriyle yklyor, kendi ortaya kyor.
C oglan n kendini baka trl gstermesi nedensellii hazrlayan etkendir.
Pukinin At
geer. Bir kta subay anlatr. O ilede kta subaylan birlikte yemek yerler, birlikte
ierler, birlikte iskambil oynarlar. lerinde bir kii sivildir. Otuz be yandadr.
Grm geirmitir. A sk yzldr, serttir. Konumasyla herkesi etkiler. H er gn
tabanca atlan yapar, keskin niancdr.
B ir gn, on subay bu adamn evindedir. Oyunda kasa olmasn isterler. Onun y
netiminde oyun balar.
114
r
ma yapmazd. Karsndaki oyuncu hesapta yanlmsa, hemen ya far
k der ya da fazlay yazard. Onun bu huyunu bildiimizden, oyunu di
ledii gibi ynetmesine ses karmyorduk. Fakat alaya ksa bir sre
nce atanm yeni bir subay vard aramzda. Bu arkada b t ara dalgn
lkla hesapta bir yanllk yapt. Silvio her zamanki gibi dzeltti hesa
b. Silvio nun yanldn sanan subay, bir aklamada bulunmak iste
di. Silvio tek sz sylemeden kart datmn srdryordu. Sabr tke
nen subay silgiyi ald, kendisine bou bouna yazlm gibi grnen ra
kamlar sildi. Silvio tebeiri ald, yeniden yazd. arapla, oyunla, arka
dalarn kahkahalaryla kzan subay, kendini ar bir hakarete ura
m sayarak azgn bir fkeye kapld, masann zerindeki bakr amda
n kapt gibi Silvionun bana frlatt. Silvio yana kalarak vurutan
ancak kurtulabildi. Hepimizin can skld. Silvio ayaa kalkt. Yz
fkeden bembeyaz, gzlerinden kvlcmlar saarak:
-Sayn bay, dedi. Ltfen kp gidin buradan ve bu olayn bu a
tnn altnda gemesinden tr Tanrya kredin.
in nereye varacandan hibirimizin kukusu yoktu. Yeni arka
damz imdiden lm sayyorduk. Subay, urad hakareti ba ka
sadarn diledii gibi yantlamaya hazr olduunu syleyerek kp gitti.
Oyun birka dakika daha srd. Fakat ev sahibinin oyun oynayacak du
rumda olmadn grp birbirimizin pei sra kalktk, yaknda alayda
alacak olan boluktan sz ederek evlerimize daldk.
Herkes subay lm bilir. A m a Silvio, nemsiz bir zrle banr. Bu, temel ne
densellie birinci etkendir... Silvio, dellodan kanr.
Bu davranyla genliin gznden der. Bir gn S ilvioya bir mektup gelir.
Mektubu okuduktan sonra, burdan ayrlma zaman geldiini syler. Herkesi akam
yemeine arr.
Akam S ilvionun evinde yenilir, iilir. Sonrasn okuyalm:
Yemekten
115
'
t
116
117
118
Petersburgda ylda eline aa yukan 400 ruble geen insanlann amansz bir dman vardr. Vcuda ok yarad sylenmesine kar
n bu dman, bizim kuzey ayazmzdr. Bu ayaz, sabahleyin saat do
kuzda, sokaklarm bakanlklara gidenlerle dolu olduu bir srada, tam
bu srada, kimseyi gzetmeden, herkesin burnuna yle gl, yle ka
vurucu fiskeler vurur ki, zavall memurlar, burunlann nereye sokacaklann amrlar. Yksek konumdakilerin bile iddetli souktan almlan
szlar, gzleri yaanrsa, zavall kk memurlann acnas durumlann
artk siz dnn. Onlar tek kurtulu umuduyla incecik paltolan iine
bzlrler, be alt soka koar adm gemeye, bakanlk kapsndan
girdikten sonra da uzun uzun tepinerek, yolda tmyle donup uyumu
olan grev yapma glerini, yeteneklerini yeniden iletmeye alrlar.
Akakiy Akakiyevi de, her gnk yolunu elinden geldiince hzla ge
meye almasna karn, bir zamandan beri srtnn, omuzlannm iyi
den iyiye dn duyuyordu. En sonunda, memin nedeni sakn
palto olmasn? diye dnd. Evde paltosunu iyice gzden geirdi;
omuzlan, srt, iki yerinde, bir yanndan br yan grlecek denli
incelmiti: kuma yle eskimiti ki, souu, rzgan hi tutmuyordu,
119
astan da lime limeydi. Bu yzden Akakiy Akakiyeviin paltosu, memurlann elencesi olmutu; ona o gzel palto adn bile ok gryor
lar, ul deyip kyorlard iin iinden."
Akakiy Akakiyevi, paltoya yama yaptrmak iin terziye gider. Terziye gre bu
paltoya yama yaplamaz. 130 rubleye yeni palto dikilmesi gerekir. ok pahaldr,
olanak yoktur buna. A m a k nasl geirecektir. Uzun uzun zm yolu arar. Terzi
nin 130 deil, paltoyu 80 rubleye dikeceini dnr. 40 ruble paras vardr. br
40 rubleyi de gndelik harcamalarn ksarak salayacaktr. Akamlar ay imeye
cek, geceleri mum yakmayacak, ayakkab eskimesin diye yere yava basacaktr. O
yl beklenmedik bir olay olur, mdr 60 ruble ikramiye verir. Bylece Akakiy A k ayivein yepyeni bir paltosu olur.
Souklar balamtr. Paltosunu giyer iine gider. M em urlar paltoyu grrler.
Y en i polta iin len isterler. Mdr yardmcs onun yerine len verecektir. Btn
memurlar akam evine arr.
M dr yardmcsnn evinde Akakiy Akakiyevie iki bardak iki iirtirler. G e
ce yars evine gitmek iin yola koyulur. Issz bir sokakta paltoyu srtndan alrlar.
Arkasna vurduklar bir tekmeyle karn iine drrler.
Akakiy Akakiyevi yklr. Ertesi gn ie gitmez. Daha sonra yrtk paltosuyla ie
gider.
Arkadalarndan biri, byk adama gitmesini syler. Byk adam, sonradan b
yk adam olmutur. Akakiy Akakiyevi byk adama gider. Byk adam o sra bir
arkadayla konumaktadr. Arkadann, gcn grmesini ister. Akakiy Akakiyev i i bekletir kap nnde.
Sonra artr. Dinler. Daha sonra
aalar. Akakiy Akakiyevi, sarslr. Btn bedeni titrer. Y ere derken hademeler
tutar. Kendini bilmeden evine gider. Sayr olur. Atei kar. Gelen doktor,
Bir bu
der.
120
Balzactan bir
yk,
Dinsizin Ayini.
(25)
lmtr.
121
122
123
fazla ey kaybetmiyormu.
ok fazla ey kaybettirilmeyen ey ne acaba. Bu ey olsa olsa romann tad
olur.
Bu, nasl bir roman. nce ayrntlarn ayrdna varmasan bile tadndan fazla bir
ey gitmiyor.
Bir roman, kurgusu nasl olursa olsun bir btn deil midir. Bir romann uras
buras anlalmadan okunursa nasl estetik haz alnr.
Sukov, bu roman iin yle diyor, ... Dos Passos, tarih ile insan arasndaki ili
kiler diyalektiini yani, tarihin canl ak ile kahraman arasndaki karlkl bant
y izebilme iini kurguya bavurarak zmeye (27) almtr.
Burda durmak zorunlu. nemli.
Bu bant kurguyla zlmez. Szgelimi, bilin akyla yazlm yaptlarn k
mesinin temel nedeni budur. Tarihin canl ak ile kahraman arasndaki banty
kuramadlar.
Sukov sylyor, Dos Passos, toplumdaki olaylara ilikin her trl bilgi veren
eitli gazete haberlerini, anlatnn iine sokuturmutur. Kendisinin Kamera-Gz
dedii bu yntem, szde zamann ak duyumunu verecek; an ayrk, benzersiz
havasn yaratacakt. Ne var ki, gerek tarihsel olaylarn, kahramanlarn insani almyt/,darndan mekanik bir biimde birbirinden ayrlmas, gerekliin daha derinden
flriinm iinde veriliini getirmedii gibi salt bir edebi ara olarak da soysuzla
maya yol amt." (28)
Neden byle oluyor bu. Sukov yazarn insann alnyazsm koullandran tarihNt*l nedenler ile tarihsel nedenlerin etkilerini kavramas gerektiini belirtiyor. Kavyamazsa yapt kyor.
imdi geliyorum Marksn Parisin Gizemlerini eletirisine. Yazan Eugne Sue.
Eugne Sue, varsl bir yazar, onu grelim nce. nsal Oskay anlatyor, Eugne
Sue ve Victor Hugo nun yazdklar onlar ok satan ve ok kazanan yazarlar duru
muna getirdi. Yazdklarnda duygusal olarak iilerden ve yoksullardan yanaydlar.
Ama bu yandalklar sentiment dzeyindeydi. Siyasal boyutuna bakldnda z
neI olarak da nesnel olarak da kalabalklara gerei alglamakta yardmc olmuyor
lard. Doru eyler syleyebilmeleri iin, duygululuk yerine Balzac m izgisi ile
Mrx-Engels in at yeni dncenin yolunu birletirmeye ynelik bir edebiyat
nm olmalar gerekirdi. Bunu yapacak yazarlar deildi ikisi de. /Kitleleri hissiya
dil/,eyinde yakalayarak kendileri iin okuyucu ve burjuva cumhuriyetilii iin edil
genletirilmi siyasal taraftara dntren bu iki yazar nlenip byk paralar kaza
nrken Baudelairenin Ktlk iekleri yalnzca 340 adet satlmtr. (29)
Ben de unu ekleyeyim. Stendhalm Kzl ve Karas o dnemde 50 tane satm.
Marksa gemeden bir anmsatma. Trkiyede benim star sistemi iinde deerIcndiridiim ok satan yazarlar, okuyorsanz bu gzle okuyun. Ama onlardan kur
larn kendinizi. Onlann tek bir ilevi vardr. Bilinci dondurmak, okuru edilginletirmek. Yaptlanyla gerei rterler.
4. Maksim Gorki, elka, Yol Arkadam, ev. Ataol Behramolu, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2000.
5. Fahri Erdin, Ac Lokma, Yordam Kitap, stanbul, 2006.
6. Sait Faik Abasyank, Birtakm nsanlar, Semaver-Sam, B ilgi Yaynevi, Ankara, 1970.
7. Oktay Akbal, nce Ekmekler Bozuldu, Can Yaynlan, stanbul, 2000.
8. Kemal Bekir, Btn ykler, Pencere Yaynlan, stanbul, 2006.
9. Adnan zyalner, Tutsaklar, Gzlen Bal Adam-Yama, Evrensel Kltr Kitapl, stanbul, 1996.
10. mer Faruk Toprak, Skynetim, Kar Pencere, T.C. Kltr Bakanl, Ankara, 2001.
11. Kemal Ate, Gece Kaan Mteri, rk Kap, Okar Yaynlan, stanbul, 1979.
12. Aydn Doan, 24 Saat Gece, K r Pencere, Yaba Yaynlar, stanbul, 2007.
13. Ltfye Aydn, Cennetlik B ir Kadn Yazar, lm Erken B ir Akamdr, Simavi Yaynlan,1994.
14. Boris Sukov, Gerekiliin Tarihi, ev. A ziz allar, Adam Yaynlar, stanbul, 1982.
15. A . Woods-T. Grant, Akln syan, ev. . Gemici-U. Demirsoy, Tarih Bilinci Yaynlar, stanbul, 2001.
16. Hseyin Rahmi Grpnar, nsanlar Maymun muydu?, Atlas Kitabevi, stanbul, 1968.
17. Perihan Maden, ki Gen Kzn Roman, Everest Yaynlan, stanbul, 2002.
18. Oktay Akbal, Berber Aynas, Can Yaynlan, stanbul, 1999.
19. Kemal Bekir, Fatma Hanmn Erik Aac, a.g.e.
20. Adnan zyalner, Bir Gz Krgn, a.g.e.
21. Orhan Kemal, Kt Kadn, amarcnn Kz, Tekin Yaynlan, 1998.
22. O. Henry, Dnya Vatanda, ev. Pren zgren, Can Yaynlan, stanbul, 2009.
23. Aleksandr Pukin, At, Btn ykler, Btn Romanlar, ev. Ataol Behramolu, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlan, stanbul, 2011.
24. Gogol, Palto, yk, ev. Erol Gney-Ouz Peltek, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1999.
25. Honore De Balzac, Dinsizin Ayini, Tefeci Gobsek- yk, ev. Vedat Gnyol-Mcahit Topalak, Cumhuri
yet Kitaplar, stanbul, 1999.
26. Oya Dalg, John Passos ve A.B.D. lemesi, John Dos Passos, A.B.D. 42. Enlem, ev. Oya Dalg, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlan, stanbul, 2011.
27. Boris Sukov, a.g.e.
28. Boris Sukov, a.g.e.
29. Estetik ve Politika, ev. nsal Oskay, Alkm Yaynevi, stanbul, 2006.
30. K. Marx, F. Engels, Kutsal Aile, Sol Yaynlan, Ankara, 1976.
126
28 Ocak Pazartesi
Doan Hzlan, Hrriyetde yle diyor, Kitap bugn buzdolab gibi satlma
ldr. Amacmz kimilerine gre kitab tozlu raflarda saygn yalnzlna terketnck deildir.
Doan Hzlan, kitab, buzdolabna benzetiyor, ama benzetmesini sat nokta
snda durduruyor. Bu yzden benzetme eksik kalyor. imdi ben bu benzetmeyi
Imarnlayacam.
Diyelim, bir buzdolab alacaz. Buzdolab reklamlarna baktk (A ) markal
buzdolabnn en iyi olduuna karar verdik. Gittik (A ) buzdolabn aldk. Ama
buzdolab reklamlarda sylendii gibi kmad. Szgelimi iyi soutmuyor. Bir
baka deyile buzdolabn buzdolab yapan niteliklerden biri eksik.
Bu durumda naplr. (A ) buzdolabn reten firmaya bavurulur. Buzdolab
onarlr ya da deitirilir.
Doan Hzlan, yazsnda unu da sylyor, Ahmet Altanm, Orhan Pa
TRKE
Trkenin Serveni
yky, roman Trke yazacaz. Bundan tr Trkeyi anlatmak gerekli.
Burda Trke, br dillerden stndr demeyeceim. Byle dnmyorum. Trk
enin yapsn anlatacam. Ben hibir dili, br dilden stn tutmuyorum.
unu sylemem zorunlu. Trke uzun yzyllar itildi. Bu itilmilii Orhan Hanerliolu yle anlatr, slamlk, Trklere bilim dili olarak Arapay getirdi. O a
n bilginleri, sanatlar sanat, Fars edebiyatn taklitte aryorlard. Sanat anlay
lar zde ve biimde hner gsterme iine dayanyordu. Fars kavramlar, bylelikle
edebiyatmza akmaya balamt. Sanatta hner gsterme anlay bilim alanna da
el atmak zorundayd. Bilim dili olarak benimsenen Arapaysa her trl hazrl
yapm, nlerinde duruyordu. /Bugn klasik Trk edebiyat dediimiz edebiyat bu
melez dilden dodu. Artk krkler ars yerine rsuyu fervefr sz kes
ti yerine ritei kelm ggzn suzeni ihtimam eyledi, demeye balamtk.
Trkemiz, sadece halkn konuma dilinde halkn edebiyatnda yayordu. (1)
Bir rnek de ben vereyim. Halkmz muddei umumi diyemezdi, mddmm
derdi. Ne anlam geliyordu mudde-i umumi, savc...
nsezi denmezdi, hissikablelvuku, denirdi.
Doan Aksan, bu konuda yle der, Eski bileik szck ve tamlamalar karla
mak zere bulunan yeni eler de zletirmede kazanlan baarnn rneklerini olu
turmaktadr. Bugn hi kimse efkar- umumiyeyi beynelmileli, derpi etmeki (ve
edilmek) kullanmamakta, bunlarn yerini kamuoyu, uluslararas ve ngrmek (ve
ngrlmek) alm bulunmaktadr. Bugn hibir derginin heyet-i tahririye si yoktur;
yaz ileri kurulu ya da yayn kurulu vardr. (2)
128
/lt ad verilen batllama, yenileme kavgasna giriilmiti. Bir eit akademi gix'vi grmek zere Encmeni Dani kuruluyordu. Encmeni Dani in al trenin
de aydnlar, bilginler, sanatlar toplanmlard. Al nutku, Arap-Fars karl
llcivt diliyle yazlmt. Nutuk tam bir sayg havas iinde biterken, ak sakall, ak
mnkl bir hoca ellerini kaldrd, nutku Arapa bir dua sand iin yksek sesle bir
tinin ekti. te ilk kahkaha o zaman koptu. Aydnlar, bilginler, sanatlar kendile
rini tutamayp gldler. (3)
l ukiyettin Mengolundm da bir alnt yapmam gerekiyor. Mengolunun,
"ydn, yan aydm dedii kiiler dilimizi ne duruma getirdi, bakn. ... halk, sezmek,
Hulirmek, gs, kann boluu, kprck kemii, ilik, burun, burun delikleri, du
lluk, z, gz, eki derken, aydn ve yan aydn kendisiyle dnd dilden kelime
ler ulyor. rnein sezmeyi, hads; sindirmeye, hazm; gs boluuna, cevfi adr;
kr boluuna cevfi batn; kprck kemiine, azmi terkove, burna enf; burun de
liklerine ecval en; dudaa, leb, aza fem; gze, ayn; ekiye, hamz diyor. (4)
Dildeki bu karmaa, Mustafa Kemal Atatrkn dil devrimiyle zmlendi. Dil
devrimini, Latin harfleri biiminde grmek, soruna yzeysel bakmaktr. Dil devri
mi, Trkenin laikletirilmesidir. Bunun nemi urdadr. Laik bir dille insan, ancak
0/niir dnebilir. Sabah erifler hayrl olsunla, Gnaydrim anlam budur.
Trkenin Yaps
lk elde, Trke yazld gibi okunan, okunduu gibi yazlan bir dildir. Sevgide
k i arkadam Kemal Bekimle bu konuda anlaamayz.
Konuurken kimi harfler der. Bir demeyiz, bi deriz. Geliyor demeyiz,
"jioliyo deriz. Hastahane demeyiz, hastane deriz... Kemal Bekir buradan yola
Vikr. Konuma diliyle yaz dilini ayrr. Benim grm u. Ancak Bacon yazp
Hey kn demeyiz. Jean Jacques Rousseau yazp Jan Jak Russo demeyiz.
Hu adan bakldkta Trke iin yazld gibi okunan, okunduu gibi yazlan
lidir, denir. Katlyorum.
I)nya dilleri ulama ayrlyor.
-Tek Heceli Diller
Hu dillerde btn kelimeler tek hecelidir. Heceler tmce iinde deiime urar.
(,'lnce tek heceli dildir.
-Bknl Diller
129
130
" Trkenin eylem yaratc aygt, rnek olarak gsterdiimiz Arapanm reme
Mytllmda bulunan btn kap lan karlar. Aynca Arapada ve bilinen hibt byk
dilde ei bulunmayan reme aygt kaplan da aar.
Trkedeki reme aygt kaplarndan en nemli 6 tanesi bata gelir. Bunlan ay
rntlarna girmeden zetleyelim:
I R Kaps
BRNC KAPI: Kk eylemin (fiilin) sonuna Z olarak bir R harfini, fonetie
uyduracak baka sesli ve sessiz harflerin yardm ile yerletirmekten domu yepye
ni eylemlere alan kapdr. Bu kap hemen hemen tam Arapadaki F L kaps
Ih lan grevi yaratr. Kapmaktan kapTlRmak gibi. Kap kknn sonuna, R z
eki T l hecesi yardmyla katlmtr. Her eylemin (fiilin) fonetik yapsna, ses bn
yesine gre R z ekini uygulamaya yarayan Yardmc Hece harfleri az-ok deiir.
Olaanst zenginliklere alan bu reme aygt kapsnda kk eylemin urad
deiiklik, eylemi syleyen kiinin bakasna etki yapmas biiminde olur. Almak,
kiinin bir eyi kendisinin almasdr: aldrmak, kiinin o eyi baka bir kiiye aldr
mdr.
Eer eylem, kiinin bsbtn kendi iine ileyen anlamda ise, bu kapya sokul
duunda, o eylemin kk harflerinde bile deiiklik meydana gelmekte, bsbtn dl/Hvuran zt ve yepyeni anlamlar domaktadr. lmek, kiinin srf kendi iinde ge
er. Oysa LDRmek, lmn kii dnda baka, ikinci bir kiiyi etkilemesidir,
liurda KK harfleri deimemi, l olduu gibi kalmtr. te yandan Gel
mek , kiinin srfkendisi iin etkidir. GeTRmek kii dnda, kiinin kendisinden
hnka, kinci bir varl etkiler. Burada kk eylemin (gel) son harfi olan L deierek
T'yc dnmtr. Yine Gitmek, kiinin yalnz kendi varln ilgilendirir. GTRmek, ise, kiinin kendisi dnda baka, kinci bir varl etkiler.
Bu kapmm Trkede ne yaman eylem anlamlan yaratabildiim birka rnekle
akllandralm:
Yemek: Kiinin kendisini beslemesi. YeDRmek: kiinin bakasn beslemesi
Kamak: Kendi varln yabanlara gtrmek KaIRmak: baka varl, ya da
akln yabanlatmak.
Duymak: kendisi. DuyURmak: bakasna.
Dmek: Kendisi. DRmek: bakasn.
Umak: kendisi. UURmak: bakasn.
Gmek: kendisi. GRmek: bakasn.
nemli felsefe kavram mekn kavramdr. Bu szck iin de yine bat dilleri r
nek alnarak uzam ya da uzay denmektedir. yle ya gerek Latince extendere
gerek ayn kkten gelen ngilizce extend gerekse halis Almanca ausdehnen sz
cklerinde, mekann z-nitelii demek olan hep bir uzatma anlam vardr. Descar
tes m cisim tanm da bilindii gibi, bu Latince szckle yaplmtr; res extensa;
uzaml olan ey, yer kaplayan ey demektir. Burada uzam ya da yer, cismin znitelii olarak verilmitir; cisim ondan ayrlamaz, cisim nereye gitse o da oradadr.
Trkedeki durumu grebilmek iin, burada bir anm anlatmama izin verilsin. Bir
gn otobs duranda kuyrukta beklerken, bir hanm nmdeki bir yere dardan
girdi. Kuyruun arkasn gstererek kendisini uyardm. O ise bana Benim yerim bu
rasdr, bir ey almak iin uraya gitmitim dedi ve yanndakini gstererek isterse
niz bu beye sorun diye ekledi. Ben de Kartezyen, batl zihin yapmla ona yle kar
lk verdim: Sizin yeriniz vcudunuzun kaplad yerdir. Siz nereye giderseniz, o
da oraya gider, onu burada brakp baka yere gidemezsiniz. Tabii, ne hanm ne de
evredekiler ne dediimi anlamadlar ve bana tuhaf tuhaf baktlar. Bu tuhaf bakla
rn nedeni, yalnzca, benim szlerimin felsefi ierikli olmas deildi. Ben, ayn za
manda, o ifademle Trkenin anlam kavrayna ters szler etmitim. Trke sz
ckler kullandm halde, Trke dnmemitim.
Buras nemli, duruyorum. mer Naci ne diyor, Trke szckler kullandm
halde, Trke dnmemitim. Trke kelimelerle konumak, Trke dnmek
olmuyor. mer Naci bunun nedenini yle aklyor.
132
Trkede mekan, uzam veya yer -hepsini yaklak ayn anlamda kullanyorumDescartes m tanmndaki gibi cisimden ayrlmaz biimde onunla beraber olarak d
nlmez. Trkede cisim mekana girer kar, o hanmn kuyrua giip kmas gi
bi; yeter ki bu girip kmalar srasnda onun bir bekisi, bir tan olsun. O yerin
kendisine ait olduunu gstermek iin byle bir tank gerekli ve yeterlidir. Bazen de
hu tank cansz bir eya olabilir. Bu nedenle kantin, ay bahesi, yazlk sinema ve
benzeri yerlerde bakas iin yer tutulabilir. Trkede bu durumlarda yandaki bek
ilere, rnein Bu sandalye bo mudur diye sorarz. Bylece, bu sandalyenin otur
ma yerinin bo ya da birisi iin tutulmu olabileceini biz de kabul etmi oluruz. De
mek ki bu bo mekan, igal edilebilecei gibi, yaklak onunla e anlamda tutulabi
liyor da. Ama ayn durumda almanca ve ngilizcede ou kez sandalye serbest mi
dir denir.
Yanllkla serbest yerine bo szcn kullandmzda Alman ya da ngi
liz beki dediimizden hibir ey anlamaz. nk o, eer bir arkada iin sandal
yeyi tutuyorsa, sandalyeyi tutuyordur, arkadann yerini deil. Oysa Trkede ar
kadaa yer tutulur. Sandalye hem igal edilmedii hem de birisinin yeri olarak tutul
mad zaman bo tur. Bilindii gibi Descartes bo mekn kabul etmez. O, cismi
meknla (uzam), mekn cisimle tanmlar. Ona gre, biz grmezsek de uzam mut
lak doludur. Ama bu anlay, te yandan hareketi aklamakta fizike Descartes in
nne set ekiyordu. yle ya uzam , cisimle tka basa dolu ise, cisim nasl hareket
ediyordu? Bu nedenle olmu olacak ki, o, yer (lieu) ile mekn (espace) aynmm
yapt. Durum (situation) gsterene yer, byklk ve ekli gsterene de mekn
dedi. (Felsefenin lkeleri, II, 14). Bylece hareketi cismin bir yerden baka yere
gemesi (a.g.y., II, 25) ya da tanmas (transport) olarak aklad. Ama bu hare
ket aklamasnn cisim-uzam tanmyla telifi olanakl grlmyor. Bu olsayd
yle demek gerekecekti. Uzam, z-nitelii uzaml olmak olan cisimlerle mutlak
dolu olduu halde byle bir cisim, yanndaki bir cismi terk edip, baka bir cismin
yanma tanabilir. (a.g.y, II, 28) Oysa bugn biz, ne uzam mutlak doldurmak ne de
Descartesc bir mekn-yer ayrm yapmak gereini duyuyoruz. Trkenin bo
mekn veya bo yer deyiminde, mekan , uzam veya yerin cismin z nitelii ola
bilecei kavrayn, kendimizi ne kadar zorlasak da bulamayz. Yukarda anlattm
olaydaki bayann kendisine sylediklerimi neden anlamadn bu noktada grmeli
yiz. Yeriniz vcudunuzla tadnz yerdir sz, Trkede nesneler arasnda ku
rulan olanakl iliki tarzlarnn hibirine girmedii iin o bayann akn baklarna
neden olmutu. Baka bir deyile, rnein Trkede benim yerim veya meknm
133
derken, bununla, vcuduma ait grlmeyen ama kavranan bir ey ( uzam ) deil,
tersine, vcudunun igal ettii veya igal etmesi iin sakl tutulan, vcudumdan
ayr olan -hatta bu sonuncuyu sylemek bile fazla- bir yer kastedilir. Trkede bo
sandalye , bo yer gibi deyimlerin olmas, mekann cisimle her zaman kapl olarak
dnlmemi olmasndandr. Somut bir nesne olan sandalye, Trkede bo ola
bilecei gibi, soyut bir kavram olan zaman da bo olabilir. Hatta Trkiyede bo
zaman m resmi genel mdrl de vardr. Oysa rnein Almancada Bo zaman
dahi denemez bile. Bo zaman, i yapld, okula gidildii ve yararl saylan benze
ri yaama durumlarnn dnda kalan yaama zamandr. Oyun da bo zamanda oy
nanr. Oyun, bat kltrnde nemli bir kltr kategorisi, hem de homo ludens
(oynayan insan) deyiminde grld gibi bir insan tanm olmu olmasna karn,
bizde yararsz, hatta bazen zararl bir edim olarak nitelenir; hile ve desise ile bir tu
tulduu da olur.
Burda gsterilenlerin amac, bir dilin... Trkenin br dillerden stn olduu
biiminde alglanmamal.
Burda Trkenin yapsn gsterdim.
unu da sylemem gerekiyor. oktandr Trkenin yapsn bozan yaygnlam
tutumlar da var. Bunlar da gstermem gerekiyor.
lk elde sahiplik kelimesi. Trkede sahiplik alnan satlan mallar iin kullanlr.
Kavramlar iin kullanlmaz. Ne yazk, sahiplik yerinde olmayan bir biimde kulla
nlr.
rnek:
-Zevk sahibi.
-Bilgi sahibi.
-Yanl dnce sahibi.
-Elin sahibi.
-Gzellik sahibi.
Oysa bunlar yerine;
-Zevkli.
-Bilgili.
-Yanl dnyorsunuz.
-Eli.
-Gzel.
denmesi gerekir.
Bir de Bekleme yapt, Giri yapt kt.
134
imdi bunlar bizi gldryor, ancak Konuma yapt yerleti. Kimse Konu
tum ya da x konuacak demiyor, x konuma yapacak diyor.
Bekleme yaptya dnersek, ilerde yle mi konuacaz.
-Beni saat 17.00de A K M nin nnde bekleme yap.
-O saatte bekleme yapamam, 18.00de bekleme yaparm.
Bu yapmay kullanmayalm.
Tarafa geldikte... Siz de grmsnzdr yeni yaplan yaplarda yle duyu
rular var, Bu binann elektrik ileri x firmas tarafndan yaplmtr. Bylece ge
reksiz yere tarafndan zne oluyor.
x tarafndan alacaktr da deniyor.
Dnrken, yazarken sahip, bekleme yapmak, tarafndan, ifadelerden
uzak duracaz.
Yaln, anlalr, gzel bir dille yazacaz.
135
4 ubat Pazartesi
Metin Toker, anlarn yazyormu. Anlarn yazarken bir de ne grsn, Trk
e yoksullamm. Neden yoksullam Trke. Osmanlca kelimeler atlm da
ondan.
imdi ordan burdan saldrlar balad Trkeye. Osmanlcann tad yokmu
Trke soyut akl yrtme yerine bunu somutlasak daha iyi olmaz m. Szgeli
mi, savc yerine mddeiumumi, dantay yerine, uray devlet, akyuvar yerine
kre-i beyza, ruh zmlemesi yerine tahlil-i ruhi, sav yerine mddea, retim
bilgisi yerine fenn-i talim tedris mi, nsezi yerine hissikablelvuku mu diyelim.
Btn bunlar bir yana, bir yazarn Trke yoksullat demesi son derece an
lamszdr. nk yazarn bir ilevi de dili zenginletirmektir. stelik Trke bu
adan son derece ilevli bir dildir. Yapm ekleriyle yeni olgulara hemen karlk
bulunabilir. Szgelimi bilgisayar. Osmanlcayla bilgisayar demen iin drt-be
kelimeyi bir araya getirmen gerekir.
Trk dilinin bir zellii daha vardr. Kk bozulmad iin kolay anlalr.
Szgelimi bil kknden, kk bozulmadan, bilgi, bilim, bildik diye yzlerce keli
me tretebilirsin.
Bilmiyorum, baka lkelerin yazarlar napyor. Hi kuku yok, diline yaban
clam, dilini beenmeyen bir yazar, ancak Trkiyede olabilir.
Bir yazar dnn, kendi dilini beenmiyor.
Rus romanlarnda aristokrasi Franszca konuur. Bylece kltrl olduklarn
sanrlar. Bizde de byleleri var. Kimileri ngilizce konuuyor, kimileri OsmanlI
ca. Trke yoksul dilmi. Bu kiilerin ince duygularn, yksek dncelerini
yanstacak kavramlar yokmu Trkede. Ama o ince duygularn yksek dn
celerini sylemiyorlar.
Syleyin. Osmanlca syleyin. Ben size Trkesini bulaym.
Yazarlk yeniden tanmlanmal. Yazarln yalnzca yazarlk olmad bunla
ra anlatlmal. Yazar, yeni kavramlarla dilini zenginletirir. Krk yldr yaz yaz
dn syleyen Metin Toker, acaba, para kazand, nlendii bu dile kck
bir katk yapt m. Tek bir kavram buldu mu.
Bizim insanmzn genel karakteri bu. Durmadan yaknr, sylenir durur. Ey
leme gemez. Metin Toker de dili sorun yapmyor. Birileri dili sorun yapsn, ge
litirsin, o yararlansn.
zgn dnce retemeyiimizin bir nedeni de bu.
Yldz Gncesi, nsancl Dergisi, Nisan 2002, Say: 138
136
Trke Dnme
Nermi Uygur'un Kltr Kuram (7) adl yaptnda Trke dnmeyle Almanca
dnme karlatrlr. Nermi Uygur, kendi deyiiyle bu karlatrmay 16 noktada
yapar. Ben, iki nokta stnde duracam. Siz, br noktalar yapttan renin.
Birinci nokta Trkenin somut bir dil oluu.
yle der Nermi Uygur, ... Trke konuanlar, soyut ey-durumlann somut
itli paralardan alan kavramlarla syleiler Trkede yaygn bir yer tutar.
lk rnek ba... Ba artmak, baa kmak, ba kaldrmak, ba sallamak.
kinci rnek el. El amak, eli ar, ele avuca smaz.
Ayakla, bir de gzle ilgili somutlamaya ben de rnek vereyim. Szgelimi gz
koydu, ya da onun onda gz yok.
137
Ayakla ilgili. Tez ayakl, ayan srd, ayan oktandr oraya atmad.
Trkenin bu konumu yazarlar, airler, filozoflar iin geni yaratclk salar.
Bir kez daha sylyorum. Bir dilin stnln sylemiyorum. Ayrmlarn an
latyorum. Nermi Uygur'dan rendim. Alman horozlan ki-ki-ri-ki diye termi.
Bizim horozlar, biliyorsunuz --r diye ter.
Trkenin bir baka zelliini mer Naciden grelim.
138
bu yokluklar szcnde olduu gibi oul yaplabilir. Bir baka rnek: air Na
bi, kendi adndan sz ederken, iki yoktan ne kar/fikir edelim bir kere diyebil
mitir. rnekleri daha da eitleyebiliriz: Ahmet evde yoktu. Cmlesinde zne te
kil iken, zneyi oklatrdmzda cmleyi yle syleyebiliyoruz: Ahmetler ev
de yoktular. Ksacas, Trkede varlardan sz edildii gibi yoklardan da sz edi
lebilir. Ya da: Trkede ifadeyi onama ve onamama anlamndaki varlk ykleme ve
yokluk ykleme, znenin tekil veya oul olmasna gre, tekil ya da oul olabilir.
znedeki saylabilirlik yklemde de ifade edilebilir. Yokluk yklenmesinde
yklemdeki okluk, herhangi bir eyi gstermez. Bu bakmdan, yoklara varlarm
matematiksel anlamda olumsuzlanmas denebilir. Trke, her sylenenin bir varo
lan dile getirmesinin zorunlu olmadm bize aka gsterebiliyor. Yoklardan sz
edilmesi, yoklarn birer ey olmasm gerektirmez. Bunun tersine inanlmas duru
munda ortaya kan u fkray (samay; komiki) anmsayalm. Her eyi bildii
ne srlen bir bilgisayara bir Trk Ne var ne yok demi, bilgisayar varlarla
yoklan saymaya kalkm, infilak etmi. Yoklar dile getirildi diye, bunun tasarm
lanmas gerekmez. nk yukanda belirttiimiz gibi Trke, dil ile dilin gsterdii
ey arasnda zorunlu bir uygunluk olduunu varsaymadn ak ak ortaya koyar.
Kukusuz, arada hibir uygunluk olmad gibi anlamsz bir sav ne sryor dei
liz. Ancak bu uygunluun zorunlu olmadm, her zaman aranmayacan belirtmek
istiyoruz. Bu durumda, yleyse algsal, tasarlanabilir bir ierii olmayan bir szn
anlam nerede aranacaktr sorusuyla karlatmzda, bunun yantn Wittgenste
in m szn anlam, onun kullanmdr biimindeki ifadesinde bulacaz. Bir sz
cn algsal bir ierik tamas, onun kullanld yerin alglanabilir bir yer olma
sna baldr. Ama dildeki her szcn alglanabilir bir yeri olmas gerekmez. Bu
gerekmezlii, Trke sahip olduu ve bir blmnden biraz nce sz ettiimiz bol
rneklerle bize sk sk anmsatyor. (8)
Trkenin Gc
Trke dendi mi Kemal Ate'e, de bakmak gerekli. Kemal Ate, retemedii-
139
Kemal Ate dilin varsll iin unlar sylyor: teden beri d il deyince sz
ck anlalmtr; anlam olan en kk birim biimindeki artk kabul edilmeyen
tanmlardan dolay bu yanlg ok uzun srd. Oysa gnmzde szck nemini yi
tirmi, yerini biimbirim e brakmtr. Szcklerin iindeki paralan ilevleri ve
anlamlan bakmndan hi dikkate almadan yalm bir btnlk olarak gren yaklam
artk terkedilmelidir. Ardllar da ncller gibi biimbirim olup, en az onlar kadar
nemlidir. Ardllan szck iinde szck ya da iszck gibi grmek de olasdr.
Bu nedenle dillerin gcn anlamak iin szck saysn karlatrmak kadar ardl
saysn karlatrmak da nemlidir. Bir baka deyile, bir dilin zenginliinde ncl
biimbirimler kadar ardl biimbirimler de nemlidir.
Yapm ekleriyle, ekim eklerine iszck diyor Kemal Ate. Dilin varslln da
iszcklere balyor.
Dorudur bu, nemlidir.
Yine Kemal Ateten reniyorum. Trkede 75 iletim (ekim eki -C.G.) tre
tim ardl (yapm eki -C.G.) varm.
Peki btn bunlarn yazar asndan nemi ne. Onu da sylyor Kemal Ate, y
le, Yazar dilini szck saysyla lp bimez, o, szcklerle nasl bir anlatm a
kuracan dnr. Dilin szckler listesi olmadn iyi bilir. Dillerin asl gc,
szck saysnda deil, szcklerle yaratlan anlatm andadr. Yazar bu a en iyi
gren, bu zelliiyle toplumca rnek alman insandr.
Devrik Tmce
a zenenler gnden gne oalyor. Benim gibi derken Benden rendiler, bana
uyuyorlar demek istemiyorum. Hayr, ne onlar benden rendi ne de ben onlardan.
lerinde benim yazm hi okumam, adm duymam olanlar da bulunur. Konu
ma diliyle yazmaa zenmek havadayd sanki, bu toplumun geirmekte olduu dev
rimin buyruklarmdand, hepimiz ona uyduk. / zenmesine zeniyoruz ya, baarabi
liyor muyuz? Bizim yazlanmzm dili bir mi konuma diliyle? arda pazarda ko
nuulan dille? Dorusunu syleyeyim: Baaramyoruz. Biz okur yazarlar konuma
Trkesini unutmuuz, yitirmiiz de onun iin baaramyoruz. Biz de okula gittik
ocukluumuzda, bize de rettiler yaz dilini, kesin kurallan bellettiler, fiil hep so-
140
m gelmelidir dediler, biz de inandk, belledik o dersi, kafamz yle yoruldu, o kunllun gre konumaya baladk. Kitaplar okuduk: Onlar da bize retilen kuralla
ra gre yazlmt, dilimiz gerekten yledir sandk. / Sonra da dinledik ar pazar
konumasn. Baktk ki, kitaplardaki dilden daha ak o, daha canl, daha scak. Fii
lin baa, ortaya gelmesi Rumeli az derlerdi, grdk ki Anadolulular da yle konu
uyor. Biz de onlarn konutuu dilde yazalm dedik. Kolay m ? Kitaplardan ren
diimiz dil deil ki o, bizim konutuumuz dil de deil, bizim unuttuumuz bir dil.
Onu bulmaa alyoruz. Yzyllardr o dili unutmaa, unutturmaa almlar, biz
yeniden ortaya karmak istiyoruz.
Kemal Ate, konuma dilinin dlanmasn, zararl buluyor. Trkenin sz dizi
mine zarar verdi diyor.
Dorudur Kemal Atein syledikleri. Yaz dili duruktur. Yazy, yky, roma
n durukluktan kurtarmak, canl tutmak iin konuma diliyle de yazmaldr.
Ve
Kemal Ate bu konuda yle der, Trkede tmcelerin hep ksa olduu sylenir,
epeyce yaygn bir dncedir bu. Ksa tmceyi kesin bir kural gibi benimseyen ve
reten retmenler biliyorum. (...) Giderek yaygnlaan bu yanl, sonunda kesin
bir kural gibi kabilir karmza.
Gerekten de yanl bir dncedir Trkenin ksa tmceye uygun olduu. Trk
e ksa tmceye de uygundur, uzun tmceye de. Ancak Atam sahte uzun tmce
dediklerinden saknmak zorunlu.
141
Ata bu konuda yle der, Bilirim uzun tmcelerin tadm, gzelliini. Ama bir
takm uzun tmcelerin sahte olduunu da bilirim. Yazar, para para dndklerini,
birbiriyle pek de ilintisi olmayan szleri bir araya getirir, salt uzun bir tmce kurma
a zendii iin. BayAbdlhak kasi Hisarm yazlarnda byleleri ok grlyor.
Atam sahte tmce dedii blm grelim. Ne douunun sebebini, ne de le
cei zaman bilmeyen insann hususi talihi ne olursa olsun, Islamiyetin mukadde
rat dedii eyler, huyu, shhati, muhitine uyuu, tesaderin kafilesi kendisini ha
saadet ha felaket denecek bir hale srklemi olsun (zaten yle gafil yaarz ki biz
ok kere saadetimizi kaybettikten ve felaketimizi getiinden sonra duyup anlarz)
sallanan sulariyle dnyann pek salam olmad hissini veren bu mavimtrak geit
bir mr iin muhteem emsalsiz bir mekndr. (12)
Ben de sahte tmce rnekleri vereyim.
Ahmet Karcllarm Glden Kale Dt (13) adl bir romam var. Kitapta yle
deniyor. Ahmet Karcllar, nce son roman ile ilgili anlamsz bir tartmann iine
dt, sonra da ilk roman ile. Karcllar her iki roman ile ilgili tartmalara bir ak
lama getiriyor aadaki aklamasyla.
nce bu tmcenin dzeltilmesi gerekiyor. yle. Ahmet Karcllarm son roma
nyla ilgili anlamsz bir tartma balatld. Daha sonra ilk roman da tartld.
Karcllar iki romanyla ilgili tartmalara aadaki yazsyla aklama getiriyor.
imdi Ahmet Karcllarm aklamasn okuyalm.
Glden Kale Dt stne tartmalarn zemin deitirip sanatsal yaratmanm
esinleme, alntlama, alma boyutuna ulamas zerine; imdiye dek yazdklarm
hakknda sylediklerimin, zannmca tpk yazdklarm gibi buulu bir aynadan g
rnenlerden te bir ey olmamas, hatta bu kitapla ilgili bakasndan alnt iddias
n ieren nceki tartma nedeniyle, reddetmek dnda neredeyse hi konumamam
ve kitabn verdikleri dnda ipucu vermemem yznden (pek tercih edilen bir yn
tem deil; genelin tavr arka kapakta btn becerileri sralamak, TYAPta tantm
yapp eer varsa kitabn btn srlarn vermek, sylei ve rportajlarda okurun re
tebilecei btn yorumlan gzard edip amlanabiliyorsa kitab amlamaktr ve
eletiri kitaptan kanlanlardan ok yazann kitab hakkmda syledikleri stne ya
plr) yazlanlann ve yorumlarn kitabn neresine denk dt hakkmda yorumla
ma hakkmn olduuna inandmdan, srgit bitmeyecek gibi grnen bir slkla bi
raz derinlik iin, hi istemediim halde genelin tavnna uyup kitabm hakkmda yaz
mak istedim.
Okuyan bizlere gemi olsun.
142
imdi de dev bir romancdan kck bir rnek. Kim bu dev romanc... Kim olacuk, Mehmet Erolu. Yz: 1981 (14) adl romann arka kapanda yazyor.
dev
oturduu villann da bulunduu bir grup evi caddeye balayan tek ynl sokakta
ym.
Bu tmceden alt kelimeyi karyorum. yle kuruyorum tmceyi, imdi ko
ruluun iindeki, birinde Nazan m da oturduu villalar caddeye balayan tek yn
l sokaktaym."
Toparlyorum. Trke varsl bir dildir. Trke syleyie aykr kelimeler kullan
mayn. Sahte tmce kurmayn. Yaptnzla Trkeyi gelitirin.
Dipnotlar
1. Orhan Hanerliolu, Trk Dili, Varlk Dergisi, Say: 475, 1 Nisan 1958.
2. Doan Aksan, Trketit Bamszlk Sava, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2007.
V Orhan Hanerliolu, a.g.e.
4. Takiyettin Mengolu, Felsefeye Giri, Remzi Kitapevi, stanbul, 1988.
5. Hikmet Kvlcml, Trkenin reme Yollan ve D il Devrimcilii, Sosyal nsan Yaynlan, stanbul, 2011.
6. mer Naci Soykan, Trkenin Felsefe Yollan
7. Nermi Uygur, Trk Dilinin Felsefesi, Kltr Kuram, Yap Kredi Yaynlan, stanbul, 1996.
8. mer Naci Soykan, a.g.e.
9. Kemal Ate, retemediitniz Trke, mge Kitabevi Yaynlan, Ankara, 2010.
10. Nurullah Ata, Gnce 1953-1955, Trk Dil Kurumu Yaynlan, Ankara, 1972.
11. Nurullah Ata, a.g.e.
12. Abdlhak inasi Hisar, Boaziinde Mevsimler, Boazii Yallan-Gemi Zaman Kkleri, tken Neriyat,
stanbul, 1978.
13. Ahmet Karcllar, Glden Kale Dt, Doan Yaynclk A.., stanbul, 2000.
14. Mehmet Erolu, Yz:1981, Everest Yaynlan, stanbul, 2000.
143
21 Ocak Sal
Yeniden dil sorunu... D ili zorlamayan, dili allagelen yaamnn dna
karamaz diyor Nermi Uygur Yaama Felsefesi adl eserinde. Ak... net... Peki,
dili zorlamak ne anlama geliyor. Zorlamak iin zorlama olmaz ama, yaama is
terlerinden tr zorlamak, yeni yeni varlk boyutlar arayp bulmak iin dili zor
lamak gerekir. (...) Dili zorlamay arada bir yeni szckler uydurmak ya da anla
tm balamlar iinde szcklerin arada bir yerini deitirmek diye grmemeli.
Dili zorlamak kendine, bakalarna, evrene, topluma, allm kalplar dnda
bakmak demektir.
Trkiyede yazarn... airin gndemindeki tek sorun olmal bu. Kendine, ba
kalarna, evrene, topluma allm dilin kalplan dnda bakmasn bilmeli. Bakamyorsa... kendi... bakas... evren... toplum, hep o bildii eski kendi, eski ba
kas, eski evren, eski toplumsa... o yazar, o air eski dilin kalplaryla sistemin
ideolojisi iinde, bilmeden, ayrdna varmadan, sistemin hakikatim gzelletirir.
Gzel midir bu. Hayr. Bana gre gzel deildir. Yazar... air, sistemin diliy
le ne kadar ok biimle oynarsa oynasn, sistemin yabanclamasn aa ka
ran hakikatleri bulamaz. nsan deitirici... vurucu gzeli bulamaz.
19 Nisan Cuma
Tomris Uyarn Sekizinci Gnah adl yk kitab... Tarafndan, ve gibi
alkanlklarndan kurtulmu Tomris Uyar. Bu iyi... Ama ykleri, kurduu dil,
insan... hayat kavrayamyor.
Neden byle bu... Yazar, dille ilikiyi salkl kuramyor da ondan. Neruda di
lin her ynyle ili dl olunmasn syler. Dorudur bu. Ancak byle olursa bu
durumu gzel anlatabiliriz... Uyardan bir rnek. Ben, elimdeki dergiye, dalma
trnden kaak bir ilgisizlik oyununu setim. Bazen hepimiz byle eyler yapa
rz. Nasl yapanz bunu... yle ya da byle... Bir yazar, bu durumu bizim hi d
nemeyeceimiz bir biimde gzel anlatmal. O anlatm dili gelitirilmeli.
Bu son derece nemli. nsan dil iinde dnr. Dil iinde hayal kurar. Yazar,
dili gelitirirse... dille bizi yeni ufuklara gtrse biz de geliiriz, gelikin dilde d
ncelerimiz geliir, hayallerimiz geliir.
Ama Tomris Uyarn dili bizi bir milim teye gtrmez. nk yazarn dille
ilikisi son derece ireti. Bunun iin Ben bu durumu daha gzel nasl anlatrm,
dili bir nokta daha nasl gelitiririm diye dnmyor.
144
145
10 Ocak Cuma
Bir kitap. mer Naci Soykann. Mziksel Dnya topyasmda Adomo ile Bir
Yolculuk (Ara Yaynlar, stanbul, 1991) nemli saptamalar var Soykann. nsozde yle diyor. Adomoda benim de anlayamadm birok pasaj var. Fakat
Salt birka g anlalr yapttan sanatsal tad al olanakl klmak, sanat anlay
m uyandrmak, baka bir deyile sanat zararsz klmak iin, ona kar bu ara
ca bavurmak -hayr, ama ve grev bu olamaz. Olsayd ne sanatn insanlarla, ne
de insanlarn sanatla ilintisinden sz edilebilirdi. (Bachmann)
Star sistemi yazarlar... airleri bunu yapt. Ruhsuz bir tavrla oynadlar. An
lalmaz eserleriyle, sanatn insanla ilikisini kestiler.
in te yan var bir de. Toplumcu gereki yntemle yk... roman... iir ya
zyorum diyenler... aslnda Platoncuydu birou... bol sfatl benzetmelerle ger-
146
147
Aziz allar, Kltr Szl (1) adl yaptnda yazma yollarna, Biimlendirme
Aralar der. Daha sonra u saptamay yapar. Edebiyattaki Biimlendirme Arala
r arasnda unlar da yer alr: eitli anlat durumlar (birinci kii anlats, anlat or
tam) i monolog, anlat dzlemlerinde kaydrma (Geriye dn vb.)
Peki, Biimlendirme Aralarnn ideolojik yan var mdr. Biimlendirme Ara
larnn ideolojik yan yoktur. Szgelimi, eitli Biimlendirme Aralarm, kar ger
ekiler de kullanabilir. Ancak Aziz allar u nemli saptamay yapar. Bir sanat
yaptnn modemliini o sanat yaptnda kullanlan Biimlendirme Aralaryla
bal tutarak soyut nitelik ltleri yaratmaya alan anlaylar da maddeci estetie
tmyle yabancdr.
Benim Klm Kprdatmayan Adam (2) adl ykmden bir alntya bakalm.
149
Oktay Akbalm Bizans Definesi (3) adl yks, karakterin ocukluunu anlatr.
Aile Bizans definesi ararm.
Okuyalm.
150
151
Anas, kans, drt ocuu olan, baka bir zelliiyle gze arpmayan bir adam dnn. Ad Potuhindi. Zrdn tekiydi; bir note
rin yannda alr, ayda 35 ruble kazanrd. Azna iki koymaz, dini
ne dkn, arbal bir insand sizin anlayacanz. (...) Kapnn arka
snda, koridorda salar taranm, neeli ocuklar kouturup dururlar.
Onlar bu dnyada her eyin iyi gittiinden, sabahleyin, bir de yatarlar
ken Tanr ya dua ettikten sonra sonsuza dein byle srp gidecein
den emin gibidirler...
imdi de bu odann ortasnda, sobadan bir-iki adm tede bir ta
but, tabutun iinde ise Potuhin in karm gzlerinizin nne getirin.
Kars sonsuza dek yaayabilen bir koca yoktur, ama lmn bu eve
girmesi bambaka bir eydir.
Ayin yapld srada Potuhinin ciddi yzne, sertlik okunan
gzlerine bakarak;
-Ah be kardeim! diye dndm.
Bu dairede yaayan grnmez kiinin Potuhin i, ocuklarn, ni
neyi, Yegon zellikle semi olduunu sanyorum. Ben bo inanla
r olan bir insanm; bu, belki ev sahibi olduum, krk yldr kiraclarla
ilgilendiim iin byledir. rnein iskambil oyununda en bata ans
nz yoksa sonuna dein tleceinize inanrm. Kr yazg sizi ve aile
nizi yeryznden silip atmak istiyorsa insafszca peinize der, ilk
bahtszlk uzun bir ktlk zincirinin yalnzca balangcdr. Bahtszlk
st ste ylm talara benzer, yksek rmak kysndaki talardan bi
ri dmeye grsn, hemen arkasmdakiler de yuvarlanacaktr. Szn k
sas, ayinden sonra Potuhin in dairesinden ayrlrken onun da, ailesinin
de kendilerini bekleyen sonutan kurtulamayacaklarna inanyordum.
Kemal Bekir, Ben, Sen, O, teki (5) adl ykde birinci tekilin boyutlarm geni
letmi.
152
153
154
155
Memurum.
Niin?
Hi?
Hiten sylenir mi bu lf?
Kzdrmlar.
Kim kzdrm?
teki serseri.
teki serseri de, ben de konumadk karnla. Gzleri nndeyiz
ikimiz de imdi.
Hakl diyor.
Baklarn yokluyorsun karnn.
Kim?
O ocuk.
Bilmeden konuma imdi.
Sana den hakly haksz ayrmakt...
Hh!... Dnlr m o sra hanm? var yaplacak...
Bkt karn da senden Saadettin Bey. te, amaaan diye ekildi
yanndan. Dedim ya, vazgemez senden, altnz birbirinize... Bu by
le gider hep. Hadi artk, al gazeteni eline. Alamyorsun. Git karnn ya
nma, ne dndn iyice anla. Gidemiyorsun. Bak hele, sigaray da
ok iiyorsun. te byle, Saadettin Bey, bugnn byle geecek. Da
ha dur, uyuyamayacaksm gece. Karn uyuyacak yannda. Sen gzn
krpmayacaksn. Dne girip uykunu yrtarm sanacaksn. Hop otu
rup, hop kalkacaksn.
te bu, Saadettin Bey. Ben byleyim ite!...
Birinci tekilde karakter grmediini anlatamaz. Ama neler olabileceini dne
bilir.
Maksim Gorkinin Makar udra (6) adl yks iki karakterli birinci tekil ykyk, imdiki zamanla balar, gemi zamana gider.
Birinci karakter anlatyor:
156
r
ruuk, san yapraklan atee frlatyor, evremizi kuatan gz gecesinin
sisi titriyor ve rkerek geriye ekilip, bir an iin, solda snrsz bozkn,
sada sonsuz denizi, tam karmda da elli adm temize konmu olan
obasnn atlarm bekleyen yal ingene Makar udra nm grntsn
aa kanyordu.
Yal ingene, yakas ak gocuunun plak brakt kll g
sne acmaszca arpan souk rzgar dalgalanna aldm etmeden; yz
bana dnk, gzel, gl bir tavrla yan uzanm, kocaman ubuunu
dzenle ekiyor, azndan ve burnundan koyu duman ymlan salyor;
bamn zerinden bozkmn lm sessizlii iindeki karanlnda bir
yerlere gzlerini dikmi, ara vermeden ve rzgann keskin vurulanndan korunmak iin herhangi bir harekette bulunmadan, benimle sohbet
ediyordu.
imdi ikinci karakterin szlerinden birinci karakterin gezdiini anlyoruz. una
dikkat edelim. Birinci karakter hi konumuyor. kinci karakterin sylediklerinden
birinci karakterin ne sylediini anlyoruz.
157
158
-Hey, kz! dedi. Bir pck ver, bir kese altn al!
Radda arkasn dnverdi.
-Eer incittiysem, bala beni, hi deilse tatl bakn esirge
me...
Yal derebeyi o saat yelkenleri suya indirmiti. Kuandan bir
kese altn karp Radda mn ayaklarnn dibine frlatt. Kocaman bir al
tn kesesiydi bu, karde! Fakat kz, sanki kazara arpyormu gibi, ke
seyi ayann ucuyla amura itivermesin mi! Haydi bakalm!...
Derebeyi:
-Alacan olsun kz! diye ah, etti, atn kamlad.
Hurda Raddamn altn keseyi amura itivermesine dikkat edin. Anlatmyor, gs
teriyor, canlandryor.
yky srdrelim.
Zobar, bir gn obaya gelir. Raddaya tutulur.
Radda da tutkundur Zobara. Ancak Raddann bir koulu vardr. Zobar, btn
obann nnde Raddann ayaklarna kapanp, sa elini pecek.
Bu ok ar bir kouldur. Yine de Evet' der Zobar. Ancak eri ban Radlann yreine saplar.
Raddann babas da o bakla Zobar ldrr. yk birinci kiinin u anlatmy
la biter.
159
160
Yeni Roman nedir, bunun tanmn ben yapmyorum. Yeni Roman akmnn ku
rucularndan A. Robbe-Grillet de yapamyor, syledikleri buz stnde kayyor. y
le diyor Grillet, ... Balzacm romanlannda dnyay anlatan kimdir? Her eyi bilen,
161
her yerde bulunan, ayn anda her yana yerleen; ayn anda hem yzn, hem bilincin
hareketlerim izleyen; ayn anda her servenin hem imdisini, hem gemiini, hem
geleceini tanyan bu anlatc kimdir? Olsa olsa Tanr olabilir (8)
Birinci tekilde ya da nc tekilde yazar karakterin her konumunu bilir. Bylece ikinci tekil, bu yazarlarn elinde tamayaca bir ierikle dolduruldu.
kinci tekil, yazarn tanr yazar olmad, karakteriyle ilgili her konumu bilmedi
i bir yazma biimi diye benimsetilmek istendi.
kinci tekilde gerekten de yazar yok mu. Michel Butor' un Deime (9) adl ro
manna bakalm. Roman yle balar, Sol ayanz bakr srgye basmsnz, sa
omzunuzla srme kapy az daha itebilmek iin bou bouna urap duruyorsunuz.
imdi bunu nc tekile dndrelim. Sa ayan bakr srgye basmt. Sa
omzuyla da srme kapy itebilmek iin bou bouna urap duruyordu.
Aradaki ayrm ne. Sava gre nc tekilde eylemi hazrlayan yazar, ikinci te
kilde eylemi hazrlamyor. Eylemi anlatyor. Bu sav, gereklie uygun deil. n
k hem nc tekil, hem ikinci tekili yazan yazar. Bu durumda ikinci tekilde yazar
eylem yaratmyor, karakterin eylemlerini okura bildiriyor sav, gereklikle uyuan
bir sav deil.
Hangi biimde olursa olsun eylemi yaratan yazar.
imdi bir blm daha grelim Deimeden.
162
163
rar edilebilirken bir Joyceun ya da bir Proustun tekrar edilmesi mmkn deil.l 11)
Tolstoyu ya da Stendhal't eletirebilirsiniz. Ama onlar yineleyemezsiniz. Tols
toyun ya da Stendhalm yinelendiini sylemek abartl bir yanltr.
Szgelimi yle bir roman yazabilirsiniz.
164
165
geliyor idiyse yle bir anlam kazanyor: zorunlu bir yannn olduu artk sylene
mez, skc bir gelenek.
Ne tuhafki, roman yazarlar arasnda bu nedenle gereksiz yere kafa patlatmak is
temeyip -byle diyorlar- geleneksel romann yntemlerine gvenip onlarla alma
ya devam edenler de var, ama anlaldna gre bu noktada yine de kendilerini bel
li bir beenilmezlik kukusundan kurtarabilmi deiller.
Haklarndan artk ok emin olduklarm syleyemeyiz. Madame de La Fayette m,
ya da Balzacm diyaloglarm rdkleri ve dorudan olay yerinde bulunma ve gerek
lilik grnts verdikleri dedi, itiraz etti, karlk verdi, geri verdi, ard vs. gibi
masum doall kaybettiklerini, bugn bu yazarlar tekrar okuyunca, fkelenme
den, hatta bu konuda hesap vermemize gerek olmadan kabul ediyoruz. Buna karn
bugnn roman yazarlar ayn forml kullannca ok self-conscious huzursuz ol
duklar ve zgvenlerinin de ok az olduu izlenimim veriyorlar.
Bir kez -eletiri tehlikesinden syrlp eletirmenin silahn elinden almak iin
kendi hatalarm bulmay yeleyen ya da vurgulayan insanlar gibi- bu zmden
kendilerine ok kaba ya da ok rahat geldii iin srarla kayorlar (onu eski yazar
lar fenaya ekmeden kullanrlard ve bu, formln hep deitirilmesinden ibaretti).
Onun yerine bkmadan, alayc bir kaytszlk ya da saflkla sanki bu yntemin tek
dzeliini ve ie yaramazln daha belirgin hale getirmek istercesine der Jeanne,
der Paul, der Jacwues sylemlerini kullanarak okuru daha da yoruyor, ya da ayaa
kaldryorlar.
Sonra yine her yerde son szckleri yinelemek suretiyle o berbat: der Jeanne,
karlk verdi Paulu saklamaya alp: Hayr, der Jeanne, hayr ya da Bitti, dedi
Paul, bitti gibi sylemleri kullanyorlar. Roman kiilerinin szlerine nee ve duygu
arl vurgusu veren ey, anlalan yazarn amacna uymuyor. (13)
Bakt, gld, dedi, yant verdi, gzlerini kst benzeri eylemleri belirt
meden de roman ya da yk yazlabilir. Byle yazmak iin Balzac, Tolstoyu har
camak gerekmez. Byle yazmann kuramsal yaps da olmaz. Oturur yazarsnz.
Ama znellie dayal kuramlarla klasik yazarlar ykamazsnz. Ykamadlar da.
nk yaptklar biimden teye gidemedi. Yeni, nc, insani izlekler bulamadlar.
nc dediler, devrim dediler, biimde kaldlar.
imdi Yeni Roman gerekilik asndan ele alyorum.
Grillet Yeni Roman iin yle der, ... roman bir ara deildir. nceden belirlen
mi bir ie yarasn diye dnlmemitir. (14)
166
Bir yazann hibir zaman yapmamas gereken tam da bu... Romann ara olduu
nu kim sylemi, roman iin u ie yarasn diyen kim. urda burda syleyen ol
mu olsa bile dayanakszdr bu savlar. Dayanaksz savlara dayanarak gr pekiIirmeyi yakk bulmadm hibir zaman.
Yazarmz roman iin Arad ise kendisidir diyor. Roman kendisini aryor...
(Illz.el bir sz belki. Kendini arayan roman, kendini arayan yk... Gereklii yok
hu szlerin... nsan arar ne ararsa...
Lukacs, gerek yalan vuruyor, yerle bir ediyor. yle. Emperyalist dnemin,
naturalizmden gerekstcle dek hzl bir ardllarma iinde birbirlerini izleyen
modem edebiyat ekollerinin, hepsinin ortak bir zellii vardr. Bu zellik, realiteyi
yazara ve onun yaratt karakterlere nasl grnyorsa (tezahr ediyorsa) aynen y
le alglamaktr. Bu dolaymsz grnmlerin formu ise toplum deitike deimek-
167
168
169
'
lan grmezlikten gelerek, gerek toplumsal ilikileri deil, tpk varoluularn yap
t gibi, onun yerine koyduklar bir eyi incelerler. Toplum zmlemesi nin yeri
ne, eylerin (Robbe-Grillet), nemsiz cokularn (Nathalie Sarraute), kendinin alg
s ve kendinin bulgusu sreci iinde bir kiinin zihinsel durumunda yeralan dei
melerin (Butor) betimleniini koyarlar. Natralistler gibi, yeni roman clar da, ya
am srecini dural elere blmekte, hareketin taklidi yoluyla; yani, eylemi, gr
asn srekli biimde deitirerek, olaylar zamana serpitirerek; kiilerin bilin
akmn yaratacak, birbirine gemi i monologlar kullanarak ve sk sk simgecilie
kaarak, dnyann kendi grlerince duralln amaya alrlar. Yeni roman clar, tekniklerini, Joyce, Proust ve Kafkadan aldklar gibi; Faulknerun da birtakm
teknik yntemlerinden yararlanrlar. Yeni roman clann yaptlar, ada yaamn
gerek elimelerini aa karmay baaramaz; insan ilikilerinin zne ilikin s
nrl anlaylar olmas, tarihin hareketini alglamalarna engel olur. (Vurgular
Sukovun. C.G.)
Yazar, Sukovun dediini yapmaldr, yaptna gerek yaamsal ierimikazan
drmaldr.
Yeni Roman yazarlar, gerek yaamsal ierii kovdular. Sukov, bir yapta ya
amsal ieriin nasl verileceini yle anlatr. Tarihsel olaylarn temelinde yatan
gerek nedenleri kavrayabilmek iin, tasanmsal iliki biimlerini deil, insani ve
toplumsal ilikilerin gerek biimlerini gnlk geici gleri deil, toplumda ile
yen gerek gleri alglamak ve aa koymak gerekir. Baka bir deyile, toplumun
gereki yolla incelenmesi, toplumdaki olaylar ile ilikilerin doru drst bir top
lumsal zmlemeden geirilmesi, byle bir zmlemeden edinilen olgu ve gz
lemler ile tarihin nesnel hareketinin karlatrlmas zorunluluu vardr; eer bir
edebiyat yaptna gerek yaamsal ierii kazandrlmak isteniyorsa. (19)
imdi bizden iki yazarla srdryorum. Biri Adalet Aaolu, br Ouz Atay.
kisinin de yaptlarnda yaamsal ierik yoktur. znel tasarmlarla oluturmulardr
yaptlarn.
Aslnda bizim yazarlarn ounun yaptlarnda yaamsal ierik yoktur. ki yaza
r imdi ele almn nedeni Yaln Kk' tr.
Sz Yaln Kke brakyorum.
170
Yaln Kk'te keskin grye bir rnek daha. Adalet Aaolu, Bir Dn Ge
vesi'nde kahraman meri net biimde ldremedi; yazarken tartyorduk, bu top
lumu sten bakan ve giderek sommsuzlaan aydn sevmedim, yaamamasn ner
dim. Adaletin elinden gelmedi. Benim trmden planlamac ve benim trmden
eylcnci idi, ama kararszd, kurguya gre yaayabilir olmas iin lmesi gerekiyor
du, demek ki, kararszlara eilimi eskiye gidiyor. Kyamad; sonunda ld m lme
di mi, anlayamadm. lmedii iin yaayabilir diyemiyorum. olohovun, birkolho/diiki snf arkadana anlatt Don Kysnda Hasadm lmsz karakteri lncc birka gn yemek yemediini hatrlyomm. nk yayordu. Davidovun yafiyp yaamamasnla Sovyetler Birlii nde de tartldn sanyorum, ama bana
Htfre, olohovun buradaki kurgusunda, yaratt tipin eserin sonunda lmesi, karak
terin yaanabilirliinin kant olmaktadr.
Karakterin yaanabilirlii nemli bir saptama... Gereki yazarlarn nemli zel
liidir bu. Balzac, lm deindeyken doktor Bianchonu armalarn ister. Bi
unchon, Balzacm yaratt bir karakterdir.
Tolstoyun yaratt Anna Kareninaya ak olduu sylenir.
ni toplamt.
Adalet Aaolu, yetkinlie ulamt. Byle grd kendini. Yazn iin ura ver
medi. Niye versin, ne yazarsa beeniliyordu. dller, vgler silindir gibi ezip ge
miti okurun estetik bilincini.
dller, Yaln Kk etkilemedi.
imdi yaznmz kerten son nedene, ncsne geliyorum. Bu nc neden
arkadalk...
Arkadalk birikimli gr bile glgeliyor. Arkada, arkadan eksiini gremi
yor. Grrse, arkadalk uruna sesini karmyor. Bu yzden ben, yazn dnyasn
da kimseyle sk fk arkada olmadm.
172
mekle birlikte dudaklarmn ellerimin kprdanmasndan gizleyemediim sevincimi anladn gzlerinden okurdum ve yapt resimleri
verek daha ok daha ok izmesini isterdim Selim abuk yorulurdu ne
yazk ok ey birden gryorum hepsini birden izmeye gcm yetmi
yor gzlerim aryor grmemesini bilmek de iyi bir ressamn vazgeil
mez bir zellii olsa gerek ve yalnz gzeli grmek gibi bir zellik ben
de yok derdi ona Dreri hatrlatrdm her eyi gren gzlerinin aym za
manda gzeli de bulduunu her eyi birden izmeyi baarrsa hibir iz
giyi glgeyi izgiyle glge arasnda sezilmez ayrmtlan hepsini hepsini
Flamanlarn yapt gibi en kk bir bir kvrm bile sabrla gz
leyerek izebilirse mesele kalmayacan sylerdim glerdi beni kim
lerle kartryorsun farkmda msn sen Flamanlara deil bana ak ol
duun iin onlardaki byk bir tabiat ve Allah sevgisini aynntlann
iinde gizlenen ve ilk bakta sabrl bir kopya gibi grnen byk du
yarl tabiat kopya etmenin ok tesindeki yaratcl zavall Selim in
ine ulu kalemi kat zerinde geliigzel dolatrmasyla nasl bir tu
tarsn benim bir resmi eskiden bir iki saatlik bir karalamayla sabrszca
bitirdiimi imdiyse saatlerce ve ayr gnlerde alabildiimi anlad
m halde bunu yalnz bana balamanda bir ktlk seziyorum derdi
tartrdk sonunda dncelerime katlr onu martmama izin verirdi
ikimiz arasnda kalrsa bana her eyi syleyebileceini onu martma
ma bile izin verebileceini belirterek neden bilmem beni sevindirirdi
onu martmann zararlar hakknda durmadan konuurdu bir yandan da
gzlerini ksarak boynunu ileriye uzatr tabiat incelerdi resmi bitirdii
zaman altna sa alt kesine zenerek adm ve tarihi yazar...
Bu blm yaamsal ierikli, gzel bir rnekle bitiriyorum. Yeni Roman yazar
larnn yapamadm yapyor Tank Dursun K. Yazarn Denklem (27) adl yksn
den bir blm.
174
175
A l anahtar, kk dolab a: Haki Beyin getirdii gavur cigaralan var hani, onlardan bir paket getir.
nc Tekil
ykde romanda en ok kullanlan anlatm yoludur. nc tekilde yazarn ne
lere dikkat etmesi gerektiini Engels yle anlatr.
(...) bir yazarn kendi kahramanna tapmas her zaman ktdr ve bana yle ge
liyor ki burada biraz da olsa dtnz yanlg budur. Elsa da daha belirgin bir bi
reyselleme var, ama o da idealletirilmi, oysa Amoldda kiilik, dorulukla daha
ok kaynayor.
Bu kusurun kkenini romann kendisi aa vuruyor. Belli ki kitabnzda bir halk
krssne kp inanlarnza btn dnyann nnde tanklk etme tutkusuna kapl
msnz. Bu artk yapld; bu, getiiniz bir aamadr ve bu biimiyle yinelenmemelidir. Ben bu trl partizan iire hi kar deilim. Tragedyann babas Aiskhylos ve
komedyann babas Aristophanes, ikisi de, ok partizan airlerdi. Dante ve Cervan
tes de partizanlkta onlardan geri kalmamlardr. Ve Schillerin Kabale und Lie
be si zerine sylenebilecek en iyi ey, politik sorunlar ileyen Alman dramasnm
ilk rnei olduudur. Yetkin romanlar reten btn modem Ruslar ve Norveliler,
bir amala yazyorlar. Ancak, sanyomm ki ama aka gsterilmeden, dummun ve
eylemin kendilerinden belli olmaldr ve yazar, betimledii toplumsal ekimelerin
gelecek tarihsel zmn okura bir tepside sunmamaldr. Buna u da eklenmeli:
bizim koullarmzda romanlar, ounlukla, burjuva evrelerden olan, yani doru
dan doruya bizim olmayan evrelerden gelmi okurlara sesleniyor. Onun iin, ben
ce, sosyalist sorun roman, gerek koullarn doru bir betimiyle, o koullarla ilgili
baat geleneksel yanlsamalar giderir, burjuva dnyann iyimserliini sarsar, kendi
si szkonusu soruna dorudan zm sunmakszn, hatta zaman zaman grnte
yan tutmadan, varolann bengi (ebedi) geerlii hakknda kukular alar ise, gre
vini tmyle baarm olur. (28)
Engelsin dediklerini toparlarsam, yazar, kahramanlarna tapmayacak. Yazar
sylev ekmeyecek. Yazar yan tutmayacak.
Bizim yaznmzn sayrl. Bu sayrlk Tanzimat romanlaryla balad. Gn
mze kadar geldi.
5 Ocak aramba
Feridun Anda severek okuduum bir yazar deil. Dili... anlatm edebiyata
/aktr. Feridun Anda dili, edebiyat gelitiren bir yazar deildir. Pek okumam
Feridun Anda... yle bir gz gezdiririm.
Dn Cumhuriyette Romann Yzyllk Serveni adl bir yazs kt. Feridun
Anda dur bakalm neler sylyor diye okudum. Evlere enlik derler ya, Feridun
Andan yazs da yle.
177
Cumhuriyet garip bir gazete oldu. kinci sayfas bir ey, nc sayfas baka
ey, kltr sayfas bambaka ey sylyor. Kimileyin kendimi tutamayp glyo
rum. Hele Hikmet etinkaya... pazar gnleri romantik oluyor. O romantik
yazlan cuma gn m, cumartesi gn m yazyor, bilmiyorum. Ama, bir insan,
haftann belli bir gnnde nasl birdenbire romantik oluyor anlamyorum.
O romantik yazlan oktanberi okumadm da syleyeyim.
Yldz Gncesi, nsancl Dergisi, Mart 2000, Say: 113
178
179
den bir grlt geldi. iman bir kadmr san boyal ba gzkt. Ya
r beline kadar pencereden sarkarak:
Anladk artk, yeter! Grmyor musun, burda deil. Gece yan
sna kadar senin zilini mi dinleyeceiz! dedi.
Adam tam yant vermeye hazrlanyordu ki, binann baka bir
penceresinden iman, pazl, yan plak, kel kafal bir adam grnd;
kaba bir sesle:
Git buradan Allah akna be adam, uyuyacaz, len oldu! di
ye bard. Daha yeni geldik uyumaya!
Ben, bayan...
Denizciye benzeyen iman adam lafm azna tkad:
imdi sana da, bayamna da... Bama bela ama, defol bakalm!
Bu kadar kzdracak bir ey yapmadm.
Kede bakalan var, oraya git. Hepsi bir. Bas git!
Bunu syledikten sonra fkelenerek ieri girdi, pencereyi kapatt.
Kadn da ieri girmiti. Pi kurulan olan biteni seyrediyordu. Adam bir
kez daha binaya, bu acayip insanlarla dolu binaya bakt. Bir kez daha
ngran ipine gz att. Sonra avucunda tuttuu kat parasn okudu.
Orada bir adres yazlyd. Birisi vermiti. Bir sokak ad, bir nu
mara ve bir kadn ad. Fena deilmi. yle demilerdi ona.
kinci mek Metin lkinden, oban Atei (30).
180
181
182
183
184
Zalim k!
Kn ala afak skmezdi. Kn gnein nereden doduu ve ne
reden yitip batt belli olmazd.
-Gn Kurudagm orda batiy, denemezdi.
Gkyzn kl rengi dev bir kubbe rter, bu kubbeden pul pul
karlar inerdi. Kasm ayndan martn ortalarna dein, boyna ak pullar
yaar, gece ve gndz, seherde, kulukta, zifir karanlkta, knkta hep
yaar, ekmek vakti, namaz vakti, uyku vakti demeden, haftalarca, ay
larca yaard.
Kendinden emindi kar. Keyfi isterse lapa lapa, okkal yaar, di
lerse savurup uurarak tipiye evirirdi. Bazen de hafiflerdi. Hafifleme
sine inan olmazd: Sivrisinekler gibi kararszca uuan kar tanecikleri,
nce soluk aldracak gibi grnr, ama aldatr, kyller dar knca,
bakarsn btn ykyle domuzuna yaar, bastrrd.
Gndzleri kimse kafasn karp dar bakmak istemezdi. Ne
bakacak? Yayor mbarek! Ve o mbarek, ocak ay gelince artk bk
tm, lnetlenirdi.
-Lanet! derdi kyller.
-Kn kar beyle beyle yaar ise ekinlere eyidir. Lkin kulak as
ma babam! Biz ekin deiliz, bize lnet!
K kyamet, kyllerin stne abandka, kyller sinerdi. Ama
bir M elo vard, kar falan dinlemez, tipide keyif iin dar kard! Melo tahsildarlara, ormanclara bile kafa tutard!
Dipnotlar
1. A ziz allar, Kltr Szl, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1983.
2 . Cengiz Gndodu, Kln Kprdatmayan Adam, Akanyldz, nsancl Yaynlar, stanbul, 1996.
3. Oktay Akbal, Bizans Definesi, Can Yaynlar, stanbul, 1990.
4. Anton ehov, Eski Ev, Btn ykleri 4, Trkesi Mehmet zgl, Cem Yaynevi, stanbul, 2006.
5. Kemal Bekir, Ben, Sen, O, teki, Btn ykleri, Pencere Yaynlar, stanbul, 2009.
6. Maksim Gorki, Makar udra, Yol Arkadam, ev. Ataol Behramolu, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2000.
7. Heinrich Bll, Ve O Hibir ey Demedi, ev. Behet Necatigil, Can Yaynlan, stanbul, 1999.
8. A. Robbe - Grillet, Yeni Roman, ev. Asm Bezirci, Yazko Yaynlar, stanbul, 1981.
9. Michel Butor, Deime, ev. Mkerrem Akdeniz, Can Yaynlar, stanbul, 1991.
10. Yksel Pazarkaya, Basz, Gz ykleri, Cem Yaynevi, stanbul, 2007.
11. Nathalie Sarraute, Konuma ve A lt Konuma, 20. Yzyl Edebiyat Sanat, Haz. Prof. Dr. Hseyin Saliholu,
mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1995.
12. Nathalie Sarraute, ocukluk, ev. Glseren Devrim, Can Yaynlar, stanbul, 1990.
185
186
M EKTUP
Mektup biimde yaptlar birinci tekili andrr.
Mektup ya bir kiinindir, ya da karlkldr. Mektup biiminde yaptlarda yazar,
araya girebilir.
imdi mektup rneklerini grelim.
lk rnek benim bir ykmden. Ben Dourdum Seni. (1)
187
188
Mutluluk
189
190
191
Yakup Kadri Karaosmanolunun Panorama (4) adl yaptndan. Burada iki kii
birbirlerine mektup yazyorlar.
zmirde D Ticaret Ofisi Mdr Cahit Halit, Diyarbakr Lise
si edebiyat ve felsefe hocas Ahmet Nazmiye yazyor:
192
193
nanr msn ki, bir haftadan beri hep mektubunun tesiri altnda
ym? Anlattn hadiselerin, benim gzmde, birer kabustan fark yok
tur. Sen ise bunun karanlk alkantlar arasnda bana, aksak admlarla
yryen bir somnanbl gibi grnyorsun. lk defa olarak ifade tarzn
da da bir stma nbeti iinde sayklayan insann birbirini tutmaz, kar
k, bulank sylenilerini sezer gibi oldum. nce halinden memnun bir
adam edasyle konumaya balyorsun; mecmuann kazand rabet
ve muvaffakiyetten sevine sevine bahsediyorsun. Sonra birden, tonun
deiiveriyor. Sende, imdiye kadar hi grmediim bir sinirlilikle -hat
ta bir hnla-mahut hadiselerin hikayesine giriiyorsun. Hikayesine, de
dim, tefsir ve te viline diyecektim. Zira, mektubunun son satrlarna ka
dar adeta kime hitap ettiini unutup ve beni de mecmuanzn yzlerce
okuyucusu arasndan biri yerine koyup, size hcum edenlerin yargsn
ve arkadalarnn savunmasn yapmaya kalkyorsun. Btn bu izah
lara, bu teminata, ne lzum vard? Senin ve arkadalarnn bu fikir ha
reketine ne yksek, ne asil, ne masum bir heyecanla atlm olduunu
za btn mevcudiyetimle kani bulunduumdan, acaba kafi derecede
emin mi deilsin? Geri, sizin aleyhinizde sylenen szlerden ve yaz
lan yazlardan bir tanesini iitmedim ve grmedim. Fakat, iitip grseydim dahi, kendimi -velev bir an iin olsun- bunlara hedef olanlar hak
knda pheye benzer herhangi bir hisse kaptrmann imkan olamazd.
194
te, -bunun byle olduunu sen de pek iyi bildiin halde- arka
dalarn benim gzmde temize karmaya ve dmanlarn yere batr
maya urar gibi azlar kullann, tavrlar alm, bundan dolaydr
ki, bir ruh krizi geirmekte olduunun belli alametleri telakki ettim.
zntm de yine bundan dolaydr. Sen ki, muvazene ve huzur deni
len eylerin ta kendisiydin. Ka yllk dostluk mnasebetimiz esnasn
da bir kerecik, ne bir elimeye dtn, ne de herhangi bir mna
kaada -fkelenmek yle dursun- kafann kztn hatrlyorum.
Dnyay yle ilm i bir tarafszlkla grlerin, en kark hadiseleri y
le bir basite evirilerin vard ki, beni bazen hayrete, birok defa da
hayranla drrd. Sakn, birka aylk bir basn polemii, kuru g
rltleriyle senden, btn bu zeka ve ruh dzenliini alp gtrm ol
masn ? Hem de ne polemik, iki gzm! Byle bir aalk kavgadan se
nin gibi bir fikir ve iman adam yz defa yenerek ksa da yine yenil
mi saylr.
Seni bu maceraya srkleyen o gzel iyimserliin yannda be
nim hazin ktmserliim, itiraf edeyim ki, bana imdi hakimliin ve
doru grrln tam bir eiti gibi geliyor. Bir de bkmadan, usanma
dan beni, hl aksiyona ve harekete aryorsun. Maksadn beni de el
lerim kollarm svanm olarak yanbamda, byle bir krdvne atl
maya hazr grmek m idt? Eer bu sahada herhangi bir ie yarayaca
m bilsem hemen size katlmakta bir dakika tereddt gstermezdim. Z i
ra, dostlukta fedakarl kendim iin bir zevk bilirim. Fakat, ben -mek
tubunda anlattn artlar altnda- sizin safnzda yer aldm gn, kor
karm ki, fedakarh gze almak zorunda kalacak sizler olmayasmz.
Mesela, dil meselesi hakknda yazdm etd, imdiye kadar
gndermi bulunsaydm, sen de bunu nere balam olsaydn, size at
fedilen crmlere bir tanesi daha ilave edilecek ve bunun adna da
mltecilik denilecekti. Yani bir yandan sanayileme aleyhtarl, bir
yandan komnistlik, br yandan da mrtecilik! Birbirlerinin tam ztt
olan bu vasf, ayn fikir etrafnda toplandklarn syleyen bir grup
insan ya da belli bir maksatla kmak iddiasnda bulunan bir mecmua
zerinde nasl toplanr? Ben, yalnz bu bilmece karsnda hayretlere
dmekle kalacaktm; sizlere de benim mrteci olmadm ispat va
zifesi decekti.
195
196
19 7
tim daha, bir ilkbahar kuu gibi dar attnz kendinizi. Avluyu geer
ken yle neeli bir haliniz vard ki, sizi seyrederken mutluluktan yre
im hzl hzl arpmaya balad! Ah Varvarack, Varvaracm!...
zlmeyin; gzyalar hafifletmez insann kederini; bunu biliyorum,
biricik dostum benim, tecrbelerimden biliyorum. Son gnlerde biraz
daha sakinsiniz, salnz da dzelir gibi oldu. Fedora nzdan ne ha
ber? Ah, ne iyi bir kadndr o! Neler yaptnz, keyfnizin yerinde
olup olmadn yazn bana Varvaracm. Geri biraz huysuzdur Fedo
ra, ama siz bakmazsnz yle eylere... Ne olursa olsun, gene de iyidir!(...)
8 Nisan
Sevgili Makar Alekseyevi!
unu bilesiniz ki, artk ok oluyorsunuz! Size yemin ederim, iyi
yrekli Makar Alekseyeviim benim, yolladnz eyleri alrken uta
nyorum. Onlar bana yollamak iin kendinizi ne skntlara soktuunu
zu, en byk ihtiyalarnzdan nasl ksnt yaptnz biliyorum. Ka
kez syledim size, hibir eye ihtiyacm yok benim, hibir eye! im
diye dek bana yaptnz bunca iyilie karlk verecek gcm yok. Ne
yapacam bu sakslar? Kna iei hadi neyse ama tr ieini ne di
ye aldnz? Dalgnlkla azmdan bir sz kardm m (u tr iei ko
nusunda olduu gibi) hemen gidip alyorsunuz. Korkarm ok pahaly
d. Ne ho iek am ama! Krmz krmz. Byleine gzel tr ie
ini nerede buldunuz? Pencerenin tam ortasna, en grnr yere koy
dum onu. Duvarn dibine bir tahta uzatp zerine sakslar dizeceim,
hele bir param olsun! Fedora sevinten ne yapacan bilemiyor. Oda
mzn cennetten fark yok imdi... her yer prl prl, ho! Ah, u eker
leri de niin yolladnz? Ne yalan syleyeyim, mektubunuzu okuyunca
benden sakladnz bir eylerin olduunu hemen anladm... ilkbahar,
ieri dalan tatl ilkbahar kokulan, kulann cvldamas... Bir de iir ol
sa tam olurdu, diye geirdim iimden. Evet, Makar Alekseyevi, bir i
ir eksik mektubunuzda! Duygulu szler, toz pembe hayaller... hepsi
hepsi var! Perdeyi saksnn kenanna sktrmak aklmn ucundan bile
gememiti. Sakslann yerini deitirirken araya skm, yle kalm.
198
leden sonra saat 2 sularnda pasajdaki Paris eitleri maazasmda al-veri tm hzyla sryor. Biteviye bir uultu ykseliyor
tezgahtarlarn konumalarndan, tpk okulda retmenin rencilerine
bir konuyu topluca ezberletirken kan uultu gibi. Ne kadnlarn g
lmeleri, ne caml maaza kapsmm ikide birde arpmas, ne de o
cuklarn kouturmalar bastrabiliyor bu uultuyu.
Kadn terzisi Mariya Andreyevnanm kz Polenka maazann
ortasnda dikilmi, evresine bakmyor. Polenka ufak yapl, zayf, sanm bir kz; gzleriyle birini arad belli. Kara kal bir tezgahtar o
cuk ona doru kouyor, ciddi bir yzle;
-Ne istiyorsunuz, hanmefendi? diye sorar.
-Bana her zaman Nikolay Timofeyi bakar, onu greceim.
Tezgahtar Nikolay Timofeyi boylu poslu, kvrck sal bir
adamdr, en son modaya gre giyinmitir, kravatnda byk bir ine ta
kldr. Tezgahmm n yeni mteriye hizmet etmeye hazr, boynunu
uzatp glmseyerek Polenka ya bakar.
199
200
-Niin?
-Niin mi? Bunu bilmeyecek ne var? Neye kendimi zp dura
ym? Olur ey deil, bu niversiteli rencinin yannza eteinizin di
binde dolanp durmasndan holanyor muyum sanyorsunuz? Gzm
den kamaz benim. Sonbahardan beri kur yapyor size, hemen hemen
her gn onunla gezmeye kyorsunuz. Hele evinizde otururken gzle
rinizi ayrmyorsunuz ocuktan, sanki karnzdaki bir melek! Tutul
musunuz besbelli, gznzn ondan bakasn grd yok. Bu du
rumda ii uzatmamn gerei var m?
Polenka sesini karmaz, aknlk iinde parman tezgahn
zerinde gezdirir. Beriki konumasn srdrr:
-Artk size ne diye geleyim? Her eyi aka gryorum. Benim
de onurum var. D kapnn mandal olmak kimin houna gider ki? Da
ha ne istemitiniz, efendim?
-Annem bir sr ey smarlad ama aklmdan kt. Telek almam
da gerekiyor.
-Hangisinden istiyorsunuz?
-Modaya en uygun olan.
-Ku teleklerimizin hepsi son modadr. sterseniz pek moda olan
kanarya sars renginden vereyim! arap rengine alan da var. eitle
rimiz bol... in sonunun nereye varacan kestiremiyorum, dorusu.
Onu sevdiiniz belli. Gzel, ama sonu ne olacak?
Nikolay Timofeyi in yznde, gzlerine yakn yerlerde krmz
lekeler belirir. Elindeki havl kuma buruturarak mrldanmasn sr
drr:
-Onunla evleneceinizi mi sanyorsunuz? Hi hayale kaplma
yn! niversite rencilerinin evlenmeleri yasaktr. Sonra onun bu ii
namusuyla bitirmek iin evinize geldiini aklnzdan karn! Sakn ha!
Onlar bizi insan yerine koymazlar. Esnaflarn, terzilerin evine cahillik
leriyle alay etmek, iki imek iin gelirler niversite rencileri. Analannm-babalarmn yannda, kibar insanlarn evinde yapamadklarn
bizim gibi sade, okumam insanlarn evinde yaparlar. Sklmasalar ya
nmzda ellerinin stne kalkp yryecekler. Evet, yledir... Kararn
z verdiniz mi, hangi telekten alacaksnz? Size kur yapyor, ak oyu
nu oynuyorsa nedeni besbelli. Doktor ya da avukat kt zaman bu
201
lii. (7)
Blge mahkemesinde duruma balam. Sank sandalyesinde
zimmet ve sahtekarlkla sulanan, orta yalarda, ayya grnl bir
adam oturmaktadr. Dar gsl, sska katip ince sesiyle iddianameyi
okuyor ama okumasnda ne nokta var, ne virgl... Onun biteviye oku
yuu an vzltsn ya da derelerin rltsn andrmaktadr. Byle du
rumlarda hayal kurmak, eski anlar canlandrmak, daha da iyisi eker
leme yapmak ne tatldr!... Yarglar, jri yeleri, dinleyiciler sknt
dan uyuup kalmlar. Salonun iinde bir lm sessizlii var. Arada s
rada koridorlardan tekdze ayak sesleri geliyor. yelerden biri esne
mesini engelleyemedii iin yumruunu azna dayayarak usulca k
sryor.
Kvrck sal ban ellerine dayayan avukat sessizce kestirmek
tedir. Katibin vzldayan sesinin etkisiyle karan dnceleri oradan
oraya dolap duruyor.
Arlaan gz kapaklarm zorlukla aralayan avukat:
Katibin burnu da ne kadar uzun! Zeki bir yz berbat etmek iin
bundan daha iyisi dnlemezdi. nsanlarn burnu ikier arn olsayd
herhalde yeryzne smazlard, evlerini de ona gre daha geni yapt
rrlard. diye dnyordu.
Sineklerin srd bir at gibi ban silkeledikten sonra yeniden
dncelere dalyor:
Bizim evdekiler imdi ne yapyorlar acaba? Bu saatte karm da,
kaynanam da ocuklar da evdedirler. Olanla kz alma odama dal
mlardr. Olum Kolka koltua kurulur, gsyle masann kenarna
dayanarak benim katlarn zerine resimler yapar. Gz yerine nokta
lar konmu, sivri kafal bir at, kollan yana ak bir adam, eri br bir
ev; ite sana resim. Kzm Zinka ise hemen olunun yannda, ban ka
da doru uzatarak kardeinin izdiklerine bakmaya alr.
Avukat evde olacaklar dnr.
202
r
Katibin vzldamas srmektedir:
Kopalovun, Akasovun, Zimakovskinin, ikinanm hesapla
rnda yaplan incelemede bu kiilerin almalar gereken 1425 ruble 41
kapik faizin kendilerine denmedii grlerek 1883 yl zimmet tutar
na eklenmitir...
Avukat yeniden dncelere dalar. Uykusu gelir.
203
204
205
Bilincin konumu
Yazar, kimi durumlar karakterin bilincinden yanstr. lk rnek Oktay Ak-
206
20 7
208
klmad. u kuetleri asak, saat onu geti diyor. Sen dar ktn,
pencereden, camn zerinde kendi hayalini ve o hayalin ardnda geti
in yerleri seyrediyorsun. Kendi gzlerin sana bir eyler sylyor de
il mi? O gzlerden derinlere doru bir eyler iniyor mu? Bu anm lemeyeceini duy, yeter. imdi, u yan tara yan kent havasn tayan
kyde, klstr bir istasyon bfesinde drt arap bardan devirmi,
bir dilim ekmek zerinde koca bir yolculuun plann izebilmi, eski
bir avare olan gen adam gryor musun? Bu haliyle... Bu haliyle...
Hesap iki yz krk kuru dediler. Nasl oldu bu kadar, anlaya
mad. Drt bardak arap, vesaire vesaire... Al, dedi garsona, otuz ku
ru verdi. Garson trenkotu tuttu, giydirdi. Ayaklan biraz halsizdi, ga
liba ba dnyordu. Sigarasn garson tututurdu.
Haydarpaa treni ne zaman?
On dakika sonra, fakat istasyonda duruyor, gidip oturabilirsiniz.
Bu ykde bilincin yansmas dillendirilir.
209
210
r
bir lahana, delik bir ayakkab, kk olunun burnunu kartrmas ve
byk olunun defterlerinden birinin bitmi olmas bu sahnelerin ya
anmas iin yeter de artar. Ve tm bunlar, kar evin grlts, Pazar
c Ahmetin karsnn ninnisi ve olunun mzmzlanmas, K ir Bodosun
mrldand ilahilerle btletiinde garip bir tr senfoni olutururlar.
Bunlarn hepsi de bu sokaktaki hayat betimlemek iin gerekli malze
melerdir sanki...
K ir Bodos Yuvanopulos, bu saatte, dkkannn kepenkleri ardn
da yalnzdr. Kepenkler onu d dnyadan soyutlamaktadr ve o, Tokgz Bakkal K ir Bodos Yuvanopulos imdi yeni bir dnyaya varm ve
o dnyadaki insanlarla birlikte yaamaktadr artk. Konumakta, soru
lar sormaktadr onlara ve kendi kendine cevaplamaktadr.
Veresiye defteri nnde, masann stndedir ve K ir Bodos un
tm hayat da onun iinde... K ir Bodos, gzln burnunun ucuna
drm, baparman tkrkleyerek, sayfalan teker teker evir
mektedir.
lahi sylemeyi brakmtr artk. Bazen kzgn, bazen glmse
yerek, bazen de gcenerek btn mterilerle teker teker konumakta
dr. Sayfalara, tarihlere, rakamlara, isimlere gre yznn ifadesi ve se
sinin tonu deimektedir.
Baparman tkrkleyerek sayfalan teker teker evirmekte ve
okumaktadr.
Buraya kadar yk, nc tekille yazlmtr. Bu noktadan sonra yazar, aradan
ekilir Kir Bodos konuur.
Ms Garbis...
Gel bakalm der. Gel bakalm, Ms Garbis. Hesabn ne oldu
bakalm? Otuz lira krk yedi kuru. Ooo, snn am. Bugn daha aym
yirmisi, Ms Garbis. Aybama kadar elliyi bulur. Senin kazancnsa,
ta atlasa, ayda yzelliyi bulmaz. Bunun iinde ev kiras var, hasta k
znn ila paras var. Eh, biz lord deiliz ya, Ms Garbis. Geen ay bu
zamanlar hesabn yirmi lira yoktu. Geri kt mteri deilsin; ama ne
yapalm? Yoktan var kmaz. Biraz harcamalann ksmalsn. Yoksa,
kamburun zerine bir kambur daha... altndan kalkmak zor olur. Sana
da yazk, bana da, Ms Garbis.
211
rar verir.
Sayfay evirir.
Pazarc Ahmet...
Eh fena deilsin der Pazarc Ahmet in hesabna gz atarak, Bu
hafta iyisin. Zaten haftadan haftaya hesab grmemiz iyi oluyor. Eer
aydan aya olursa avucumu yalayacamdan eminim. Bir, bir daha ik i...
Bunu anlayamayan eektir. Ama ben ya tahtaya basmam. Ha! Ha!
Ha... imdi karn bir tane daha dourdu, fasulyenin yanma bir de p i
rin kt. Eh, gensin, altndan kalkarsn elbet, Pazarc Ahmet. Senin
le iyi alveriler yapabiliriz.
Baparman tkrkleyip sayfay evirir.
Hampar Aa...
Gel bakalm, Hampar Aa der. u aralar stten kesilmi inee
benziyorsun. Bu hesabn hali ne bu gnlerde? Rak, rak, rak... Yirmi
lira, otuz lira, srf rak... Hesabna bakan da seninle byk alveriler
yaptmz sanr. Senden kazandmn bir ey olduunu zannederler.
Neredeee? Ara sra pastrmadan ve sucuktan geirmesen vay benim ba
ma gelenler!... Eh, karn evden kamadan iyiydin. Hem alverii
benden yapardn, hem de raky az ierdin. Bildiin gibi, eer raknn
krna kalrsak halimiz harap, Hampar Aa. imdiyse, darda yiyip
darda iiyorsun artk. Bana da gelip rak ver, diyorsun, pastrma, su
cuk ver, diyorsun, o kadar. Bu byle devam edemez, Hampar Aa. Bu
byle devam edemez. Ben meyve vermeyen aaca su vermem, otsuz
ayra eeimi salmam.
Sayfay evirir.
Ms Vasil.
Allah belan versin senin, itolu der, kalarn atp sesini yk
selterek. Yiyip itiin azndan burnundan gelsin inallah! Ne yazk ki
soydaz. Senin gibi soydan Allah belasn versin. Ekmei aldn, yu
murtay aldn, ya aldn, sabunu aldn, gelen gidene yedirdin, iirdin,
her gn ilingir sofras kurdun ve bir gn de ortadan kaybolup cehen
nemin kim bilir hangi dibine gittin. Bir daha ne sesini duyan oldu, ne
de yzn gren.
212
213
214
215
216
tuhaf bir duygunun iindeydim. Vapurda giden adam ben miydim yok
sa. .. Yoksa imdi ay bahesine doru yryen adam o muydu...
te imdi okuyacanz yknn garip serveni. yky biraz
deitirdim. Yoksa kadn da erkei de hemen tanrdnz. Dostum by
le bir eyi kesinlikle istemedi.
Krgn sesli arkada, bu yk szindir. Siz yarattnz bu yky.
Ben yazdm. Adresini bilseydim, sevdiiniz kadna gnderirdim. Yal
nz o okusun isterdim. Ama siz, kadnn ad dnda gizlediniz benden.
O benim en gizlim dediniz... En gizlim anmsyorsunuz deil mi,
byle dediniz. imdi hem siz, hem sevdiiniz kadn, birbirinizden
uzaklarda bu yky okuyacaksnz. Umarm beenirsiniz.
*
Temmuz aynn son gnleri. Sabah. Saat dokuz sulan. Bir adam
vapur gielerine doru yryor. Krk yalannda. Orta boylu. Teni yan
m. Tatilden dnyor. Sa solu umursamaz bir tavr var. Biletini ald.
Vapur birka saat sonra kalkacak. Deniz kysnda ay bahelerinden
birine girdi. A z ekerli kahve syledi. Kprtsz, uzanp giden denize
bakt. Dald... B ir ses,
-Beyim, falnza bakaym.
Dnd. B ir kadn. ingene. Otuz yalannda. Yemenisinin ucun
dan grnen salan siyah.
nce bir yz... Krmz bluz. ok renkli bol bir eteklik.
-Ne fal?
-Kahve fal beyim.
-Fala filan inanmam ben.
-Beyim, ben de inanmam.
-Sen de mi inanmyorsun... E, ne gerek var yleyse fala...
-Her eyi inanarak m yapyoruz.
Kadn, gzlerini dikmi bakyordu. Adam rahatsz oldu. Hakaret
eder gibi konutu.
-Sen ingenesin deil mi.
-Evet beyim, has ingene.
-Has ingene yle m i... Nasl oluyormu has ingene.
Kadn sustu.
217
218
219
-Nasl yani?
-ocuklarn ne dnd, ne istedii gzlerinden okunur ya, i
te kadnn gzleri de yle. Kadnn gzleri hep byle ocuk gibi kala
cak. .. Yzyl yaasa bile... Bu kadn hi yalanmayacak.
Adam, birden elini masaya vurdu.
-Samalama.
-Hayr beyim, ben, grdm sylyorum... Bakn, siz bakn
isterseniz.
-Her neyse ite... Samalamadan devam et...
-Kadn bir kalabaln iinde... Durun bakaym... Evet, buras
byk bir istasyon. Siz de oradasnz.
-Ben de mi oradaym? Hani nerede?
-te urda... te u, szsiniz... u da kadm... Grdnz kadn...
stasyon
220
r
-Gzleri, hep ocuk kalacak.
-Hep...
-yle sanrm, kalbi bir kucak kutyne benziyor.
-Nerden bildiniz?
- Yrynden...
-Kardnz ama...
-Hayr, ben karmadm... O kat... Ama niin?
Kadn fincana eilirken.
-Siz kardnz, dedi. ok tuhaf... Kadn, bir elma bahesinde...
-Elma bahesinde mi?
-Evet, bakn, elmalara bakyor... Eliyle yokluyor... Durdu...
Kocaman, krmz bir elma var... onu koparacak... Aman Allahm...
-Ne oldu?
-Bir ylan...
Adam eildi. Fincana bakt. Ylanla gz gze geldiler. Adam,
ihaneti tand... Yksek idealleri yerle bir eden ihanet, elma bahesin
de ilerliyordu imdi. hanet yerde srnyordu ama yayordu. Elma
bahesinde ite... Kadna doru.
Elma Bahesi
221
ay Bahesi
222
ten pay koparmak iin. Avc botlar denize indirildi. elik zpknlarn
biri gidip biri gelmeye balad. Fakat o da ne... imdiye dek grmedik
leri bir yaratk... elik zpknlan eliyle tutuyor, bir vuruta ikiye bl
yordu. Bir tekmede gemileri alabora ediyor, bir yumrukta kpek balk
larnn kafasn paralyordu.
Sava ksa srd. Adam turkuaz renkli, pembe gzl balinay ya
nma ald. emberi yard. Dev kulalarla souk denizlere doru gitti.
Kuzey kutbuna vardklarmda adam lmek zereydi. Btn vcudu par
alanmt. Son bir kulala buzlann stne kt. Sendeledi. Sonra boy
lu boyunca yere yld. Balina, denizin dibine indi.
ay Bahesi
Kadn sustu.
-Niye sustunuz... Devam et... Sonra... Ne oldu sonra?
-Kadn kurtard adam.
-Nasl?
Kutup
223
Ahmet Saym epik yolla yazlm yaptnda kimi blmleri grelim. pek Halya
Ters Binen Kedi. (13)
Aziz cemaat! imdi anlatacam masala siz ister gln, ister k
zp dama kn.
Evvel zaman iinde ben uzunca bir sre isiz kalmtm. haf
ta m desem, ay m desem, yl m desem, bu isizlik bana yedi bin
yl kadar uzun geldi. Koyundan kayyum, keiden mezzin kabilir
ama, isiz adamdan ne kacak? Bekar odamda duvardan duvara dola
np duruyordum. Bacaklara kuvvet, drt adm o yana, drt adm da bu
yana gidip gelirken iimden sylenip soruyordum: Ben imdi nerden
i bulaym? Nasl bulaym? Kimden bir i bulaym? Ha? Nasl ede
yim ? Sonra odann ortasnda dikilip yeniden dnyordum: Nasl
edeyim? Nerden i bulaym? Kime gideyim? Dikildiim yerde boyna
duvarlara bakyor, duvarlarla konuuyordum. (Sakn bu usul yabana
atmayn: siz kalnca veya bir derdiniz olunca duvarlara bakn ve ay
rntya girin! Duvardaki przlere, o kck beneklere, duvar sivilce
lerine durmadan bakn!) Hey canm! O przlerden oluan ne iaretler,
ne suretler vard! Kurt resmi mi istersiniz, ay resmi mi? A lc gzle ba
karsan, bitten binek, pireden yedek de grlebilirdi. Daha neler de ne
ler. .. Tepe gibi pilavlar, kolum gibi dolmalar, budum gibi sarmalar, de
re gibi hoaflar, ye yemez misin, hani de grmez misin?
Armudu talayalm, dibinde klayalm, uzun szden birisi, tekir
kedi derisi, msaade ederseniz masala balayalm:
Vay canna, demek hl orada, odandasm! Hem de duvarlara ba
kmyorsun! Dikilmisin orada, cebinde otu yedi buuk para, eyrek pa
ket sigara, isiz olu isizsin, dikilmisin orada, kz gibi duvara bak
yorsun...
Dorusu, nceleri isizlii pek umursamadm. Nasl olsa bulu
nur bir i, dnyada kim a kalm? dedim. Ama haftalar aylan kovala
dka isizlik azmanlat. skdarn vapuru Beikta a yanat. kinci
si, yalnzlatm, dost ahbap muhitinden uzaklatm. Sanki onlar beni
grnce, Bu herifgene mi bor istemeye geliyor? diyeceklerdi. n
cs, kursama ok az ey gittii iin, gnde bir dar kyordum,
bak bundan da ikayetiydim (demek ki isizlik biraz da kabzlk de
mekmi: Hem ferden hem itimai zaviyeden).
224
225
226
r
da miyavlayp duruyor bu herif! Peki, kendisi mart kedisi de, biz men
debur, yelloz, rfnt kedilerden miyiz?
Gmlekler gitti, iki ceket, masa rts, birka ayakkab, kol saa
tim, yerdeki kilim, iki abajur, bakr tencere, alimnyum tavalar falan
gitti. Tamam da, eskici bu alveri srasmda pek souk, pek kibirli
davranyordu. (Benim gibi kibar, tertemiz bir kediye yazk deil mi?
ki ift kelam edip gnl alnmaz m yani?) Yok azizim, bu herif buz
gibiydi. Sadece iiyle ilgileniyordu: Satacam eyay eline alyor, evi
rip eviriyor, incelemesini bitirdikten sonra, olmayacak bir fiyat bii
yordu. (Devenin ba! Elli ake olur mu o koskoca bakr? nsafsz he
rif, lm eek aryorsun di mi?)
Gel de satma! E lli ake melli ake... Birka paket sigara, bir pa
ket de margarin eder!
Vermiyorum elli akeyi! deyivereceim, nce bir yutkunuyo
rum. nk ka kez denedim: Vermem bu fiyata! dediimde, almak
tan cayyor. Pekikaa verirsin? diye sormuyor, bu konu kapanm gi
bi, baka bir eyaya atyor elini vicdansz!
Bu eskicinin nasl cieri be para etmez bir herif olduunu artk
anlamtm. Kapmn nnden geecei saatlerde inadna perdeleri ka
pyordum. Evde yokum bellesin! Bouna itahlanmasn! Onun oca
na dtm gnlerde ise, perdeleri ak tutuyordum ve satacam e
yalar odann ortasna koyup pencereden el ediyordum. eri girdiin
de hemen hi konumuyorduk. Ortadaki eyalar iin birka ake bra
karak cehennem olup gidiyordu.
Bu heriflerin, bu eskicilerin Allah belasn versin demek kolay,
Allah benim bama bir bela sarmt: Canma tak demiti bu isizlik...
Sabahlan uyanmaktan nefret ediyordum. Uyandm da n olacak? Yatak
tan kalknca ne yapacaktm? Yine ayn isizlik, paraszlk, alk, gam,
kasavet, aresizlik... stelik bombo bir hayat, bombo bir kafa...
Uyandma bin piman oluyordum. are deildi, ama ben y
le bir yol da deniyordum: Uyannca yorgan bama ekip yorgann al
tnda kendime kk bir gece yaratyor, bu gecenin iinde uzunca bir
sre bekliyordum. Srf sabahla karlamamak iin. Saatler geince bu
sefer de sklyordum. Kendi nefesimden, kendi kokumdan, kendi ka-
227
B ELGE
Martin Luther
Von Kaufshandeln und Wucher
(1524)
228
229
230
231
232
-Hi, dedim.
Hissediyorum. Dilinin altnda bir ey var. Tatsz bir ey mi aca
ba. .. Yzne bakyorum. Karlkl oturmu, aylarmz iiyoruz. Kar
frtnasnn sesi duyuluyor.
-Kolay gelebildin mi? dedim.
-nemli deil, dedi.
kinci bardan yansna gelmitik. Kalkt. Pencereden kar frt
nasn seyretti. Sonra geldi, karma oturdu.
-Bak dostum, dedi, ben hayatmn her devresinde yazarlarn z
grln savundum.
Bu havada... yazann zgrl.
-Bunu baka bir gn syleyebilirdin. Ne bileyim, yann... br
gn.
Glmsedi.
-Yok, dedi bunu, byle havalarda sylemek daha gzel.
Sustu bir cigara yakt. Belli konumaya hazrlanyordu. Ne sy
leyeceini bilmiyordum. Birden kalkp yanaklanndan pmek istedim.
imden geldi. Biliyorum dostum, senin hayatn trl aclarla geti. B
yk bir mcadele verdin. Bu yzden abuk yprand yzn. Dostum be
nim, evrene hep gven verdin. Hi emedin ban. Hep dnrm.
Seni btnyle tanyabildik mi acaba... Belki de sen hep sisler iinde
yaadn o pek konukan olmayan karakterinle.
-Dn, dedi, yazacan bir yky anlattn.
-Evet.
-te o yky yaymlama.
Kendimi birok eye hazrlamtm. Ama bunu beklemiyordum.
Baladm glmeye.
-Gldm iin kusura bakma, dedim. Peki ama niin?
-nk ykde beni anlatyorsun... Daha nemlisi dostum, o
kadn... Bu yk dolaysyla zlmesini istemem. nk o.
O kadn ok dolayl yoldan birazck anlatmt bana. Sanki olup
bitenler bir arkadann bandan gemi gibi.
-Hani senin bir arkadan vard, anlatmtn birazck. Belki on
dan etkilenmi olabilirim.
233
234
Lokman Hekim
235
236
Gldler.
Sonra yle konutu adam.
-Bu sevgi ara deil. Siz benim iin hayatn anlamsnz. Bu sev
giyi seviyorum. B ir insan seviyorum. Bunu bilin ltfen... Sizi hibir
zaman zorda brakmayacam. Sizden hibir ey istemiyorum. Ltfen,
sizi sevmeme izin verin.
Kadn, birdenbire yangn yerine dnen yreini dinledi. Korktu.
Yrei azna geldi. Adam sevmekten korktu. Ban edi, ay barda
na baka baka konutu.
-Rica ederim... Ltfen... Ama zel eyler yapamam sizin iin.
Evliyim. ocuklarm var.
Sustu. Bir yanarda patlayp duruyordu i dnyasnda. Konu
mak isterdi aslnda. Bu dnyay kabul ettirdiler bize. Bamza vura
vura. Boynumuzu krdlar. Yreimizi ezdiler. Unutturdular birok e
yi. Elinizi ekin nabzmdan. Damarlarm patlayacak nerdeyse. Bir l
gnlk yapmaktan korkuyorum. Biliniz, beni kaytsz artsz sevmek
iin benden izin isteyen adam... biliniz, bundan byle sizin sevginizle
yaayacam.
Zaman abucak bitti. Kalktlar. Yamurun altnda yrdler.
Adam bir ara durdu. Kadna bakt.
-Ne gzel yryorsunuz, dedi.
Yrdler. Kadn eve gitti. Adam trene bindi. Trende alad.
Dipnotlar
I . Cengi/. Gndodu, Ben Dourdum Seni, Akanyldz, nsancl Yaynlar, stanbul, 1996.
I. Balzac, ki Yeni Gelinin Anlan, ev. Nurullah Ata, Can Yaynlan, stanbul, 1999.
Anton ehov, ki Mektup, Btn ykleri 1, Trkesi Mehmet zgl, Cem Yaynevi, stanbul, 2005.
t. Yakup Kadri Karaosmanolu, Panorama, Remzi Kitabevi, stanbul, 1971.
V Dostoyevski, nsancklar, ev. Ergin Altay, letiim Yaynlan, stanbul, 2008.
i. Anton ehov, Polenka, Btn ykler 3, Trkesi Mehmet zgl, Cem Yaynlan, stanbul, 2006.
7. Anton ehov, Uyku Sersemlii, Btn ykler 2, Trkesi Mehmet zgl, Cem Yaynlan, stanbul, 2005.
X. Cengiz Gndodu, Kapaklanmayan Adam, Akanyldz, nsancl Yaynlan, stanbul, 1996.
9. Oktay Akbal, Sonra Tren Kalkt, Bizans Definesi, Can Yaynlar, stanbul, 1989.
10. Yervant Gobelyan, Tokgz Bakkal K ir Bodos Yuvanopulos, Memleketini zleyen Yenge, ev. Hagop Gobelyan, Aras Yaynclk, stanbul, 1998.
I I. ner Yac, Kir, Cumhuriyet Kitaplan, stanbul, 2009.
12. Cengiz Gndodu, Derisini Tayan Adam, Akanyldz, nsancl Yaynlan, stanbul, 1996.
13. Ahmet Say, pek Halya Ters Binen Kedi, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2009.
237
14. Anton ehov, ikayet Defteri, Btn ykler 1, Trkesi Mehmet zgl, Cem Yaynevi, stanbul, 2005.
15. Anton ehov, B ir Sayman Yarduncsmm Gnlnden, Btn ykler 1, Trkesi Mehmet zgl, Cem Ya
ynevi, stanbul, 2005.
16. Cengiz Gndodu, Eski Bir Daa Benzeyen Adam, Akanyldz, nsancl Yaynlan, stanbul, 1996.
238
ELETR G N L
Fethi Naci
Yazar Boris Harloff Sahiden Yaad m Adalet Aaolu?
Bodrum, 27 Haziran 1991
Adalet Aaolunun Hayr... adl romann stanbulda okumaya balamtm;
.19. sayfada Bu dnyadaki yaam, zlemi ekilen bir yaam deildir. Lin-Po de
mi bunu, diyor HollandalI bir protestan papazm olu olup da, Pariste bir otel
odasnda kendini ldrm bulunan Boris Harlof. cmlelerini okuduktan sonra
50. sayfadaki lm bir rpda seen HollandalI yazar Boris Harlof, Tarihsiz
CUnlknde, Gidebileceim hibir yer yok, derken... szckleri durdurmutu
beni: ki kez geen Boris H arlof adn bir yerden anmsyordum, ama nerden?
Yazdklarn deil, adn, tek harf deiiklii dnda korku filmlerinin o unutul
maz oyuncusunun ad olan adn... Buldum sonunda: Yeni Derginin intihar
zel saysndan anmsyordum! Memet Fuat Yeni Dergileri ciltletince -eksik
olmasn- bana da bir takm vermiti; 1968 ubatnda yaymlanan 41. sayy bul
mak, Boris Harloffun (iki f ile) yazsn okumak zor olmad. Yaz, nk gi
deceim bir yer yok. diye bitiyordu. Yaznn fotokopisini romann iine, roma
n da Bodruma getireceim kitaplar koyduum mukavva kutuya koydum. Bu
yl stanbuldan epey ayrldm iin Hayr... bitirememitim. Bodrumda oku
rum, diye dnyordum.
Dn, Akyarlara, Ferit Edgye gitmeseydim, Ferit Edg Remzi Kitabevince
yaymlanan yeni iki kitabn, Binbir Hece ile Yeni Ders Notlann vermeseydi,
ben o iki kitab dn gece okuyup bitirmeseydim, bugn, Adalet Aaolunun Ha
yr... adl roman aklma bile gelmezdi. nk iki gn nce Tahsin Ycelin A y
kr yklerine balamtm, okuduum ilk iki hikaye ok sarmt beni, btn
gn Tahsin Ycelin bu iki hikayesinden sz etmitim Ferit Edgye: Meer
Tahsin gizli bir mizah ustasym, belki de Trkenin en has mizah yazan! Ama
geceleyin Tahsin Yceli deil de Ferit Edgy okudum; nedeni de ok basit:
Feritin iki kitabnn da yazl biimi, sayfalarda braklan bol boluklar okuma
y alabildiine kolaylatran eler: ki kitab iki buuk saatte okudum.
239
Boris Harloff ad, Yeni Dergide yaymlanan o yaz nda bir daha rast
lamadm bir ad, bir sinema oyuncusunun adnn tek harfi deitirilerek yapl
m bir uydurma ad izlenimi brakmt bende. Yaznn altnda eviren: Ferit
Edg yazyordu; Feriti tanyal krk yla yaklayor: Zaman zaman hnzrlklar
ettiini biliyordum. Nitekim Yeni Ders Notlar, Boris Harloff sorununu z
verdi.
lkin, 69. sayfadaki 209 no.lu ders notunu birlikte okuyalm:
yle sanyorum ki
bu lkede
ciddiye alnmak iin
ya nemsiz, sradan eyler
yazacaksnz
ya da ciddi nemli konularn
zerinde kafa yoruyorsanz
bunlar Franszcadan, ngilizceden, Almancadan
yaplm eviriler olarak yaymlayacaksnz.
Bunlarn yazan olarak
ister gerek isimler verin
(Goldmann, Korch, Lukacs, Heidegger...)
ya da birer isim uydurun.
kinci yol daha mantkl:
Hem hi kimsenin bilmedii
bir yazan tantyorsunuz diye alklanrsnz,
hem de bunlar sizin takma adnz olur.
70. sayfadaki 210 no.lu ders notunun ilk cmlesi ise yleydi: Bugne de
in, varolmayan yazarlardan birok eviri yaptm.
Tarihsiz Gnlkn yazarmn adnn bir korku filmi oyuncusunun adndan
retilmesi, Ferit Edgnn verdii bir ip ucuydu. Ferit Edg, bir ip ucu daha ver
mi, Boris H a rlo ffun doum tarihinin 1936 olduunu yazmt: 1936, Ferit Ed
gnn de doduu yldr. Yazarn gerek soyadnn Edgards olduunu yazan
Edg, sanyorum, kendi soyadn antrmak istemitir...
lm bir rpda seen Holladal yazar Boris Harlof, Tarihsiz Gnlknde... diyor Adalet Aaolu, Tarihsiz Gnlk adl bir kitap varm da o kitab
okumu gibi... Bugne kadar Ferit Edgy hakh karyor. ... bu lkede / cid-
___ _____________________________________________________________________
llye alnmak iin (...) ciddi nemli konularn / zerinde kafa yoruyorsanz /
Ilmlar Franszcadan, ngilizceden, Almancadan / yaplm eviriler olarak ya
ymlayacaksnz...
7 Eyll Cumartesi
Bir sevin var iimde dnden beri. Sevin, Fethi Nacinin Eletiri Gnln
okurken balad. (Adam Sanat, Eyll 1991, Say 70) Sevin devam ediyor. im
di bunu anlatacam. nce unu syleyeyim. Herkes iini iyi bilseydi, iini iyi
yapsayd dnya gzel olurdu. Aksaklklarn... tatszlklarn birok nedeni var. Bu
nedenlerin birincisi, en nemlisi, beceriksizliklerin, ibilmezlerin o iin yrt
cs olmas.
Dnelim. yle olsa. Beceriksizler, ibilmezler, Biz bu ii brakyoruz. hilenler gelsin bu ii yrtsn deseler, dnyamzn btn sorunlar ksa srede
zlr. Am a byle olmuyor. bilmezler, beceriksizler ciddi bir propagandayla,
"Biz bu ii ok iyi biliyoruz diye insan yamlsamal bir ortamda yaatyor. Onlur... ibilmezler, Biz bu ii iyi biliyoruz deseler bile, iler iyi gitmiyor. Bu du
rumda hibir eyin dzelmediini gren insan, derin bir umutsuzlukla kadere bo
yun eiyor, mutsuz, heder edilmi bir hayat srkleye srkleye yayor.
imdi bu dediklerimi edebiyata uyguluyorum. Trkiyede edebiyat, edebi
yat iini iyi bilse edebiyatmz bu durumda olmazd. Bizde yle oluyor. Edebiyut iyi bilmeyen biri, tutuyor bir roman yazyor. Edebiyat iyi bilmeyen bir ele
tirmen bu kitab vyor. Edebiyat iyi bilmeyen okur da bu kitab alp okuyor, be
eniyor.
Trkiye edebiyat, ite bu yzden, yazar, eletirmen, okur lsnn olutur
duu berbat, ksr bir gende duruyor.
Bir rnekle bu geni anlatacam. imdi, Adalet Aaolu edebiyat... yazar
l iyi bilmiyordu. Olabilir. lk eserinden sonra Aaoluna edebiyat... yazarlk
retilebilirdi. retilmedi. Yine edebiyat, yazarl bilmeyen eletirmenlerce...
zellikle Fethi Naci yapt bu ii... yceltildi.
Adalet Aaolu, edebiyat bilmeyen eletirmenlerin vglerine kand. Geli
mesini bylece durdurdu. Oysa benim gibi konuan yazarlara biraz kulak versey
di bugn Aaolu yetkin bir romanc olurdu. Dinlemedi. Olmad.
bilmezlerin okluu yznden kt, iyiden her zaman iin etkindir. Bu yz
den okur, ktnn etkisinde kald. Bu durumu aklayan benim gibi yazarlara
241
da... zellikle bana... kt niyetli dedi. Oysa bizler... bunu aka sylemeliyim...
Edebiyat iyi biliyorduk. Oynanan kt oyunun farkndaydk. Romanlar ktyd.
Kt romanlar ibilmez eletirmenler lgnca vyordu. bilmez Fethi Naci,
iini bilmeyenlerin rahatlyla On Trk Roman diye acnacak listeler yap
yordu. Orhan Pamukun kt romann okuduktan sonra Ah keke daha nce.
yaynlansayd, onu da listeye alrdm diyordu. Tini yazar Pamuk, kurum kurum
kuruluyordu.
bilmezlerin oyunu bugn de devam ediyor. imdi buna rnek veriyorum.
Edebiyat... yazarl bilmeyenlerden biri de Ferit Edgdr. Ferit Edg, ak
a yazd gibi varolmayan yazarlardan birok eviri yapmtr.
N e demektir bu. Ferit Edg, oturuyor bir yaz yazyor. Ama bu yazy, yaban
c dilden evirmi gibi gsteriyor. Tabii bu eviri iin bir yazar uyduruyor. Ferit
Edg, bunu niin yaptn yle aklyor. yle sanyorum ki / bu lkede cid
242
r
Olarakllar ancak ibilmezlerin katnda ciddiye alnr. Nitekim, Adalet Aanftlu da Ferit Edgy ciddiye alm. Hayr adl romannda, Boris Harloff adl ol
mayan... Ferit Edgnn uydurduu yazardan sz etmi. imdi yllar sonra Fethi
Nci, Adam Sami ta soruyor. Yazar Boris Harloff Sahiden Yaad m Adalet
Aftaolu?
te bu soru, Fethi N acinin edebiyat bilmediinin net gstergesi. nk ede
biyat, eletiriyi bilen bir kimse, edebi bir eserdeki kiiler iin Bunlar yaad m
diye sormaz.
Ama ibilmez Fethi Naci byle. Necati Gngre de, Kar yaarken havann
cngi byle olmaz demiti. Tpk bir meteoroloji uzman gibi. imdi Boris Harloff yaad m diye soruyor. Tpk bir dedektif gibi.
Boris Harloff yaam ya da yaamam, ne nemi var bunun. Harloff yaa
m olsayd Hayr daha m gzel olacakt. Yaamad iin Hayr kt m olu
yor. Yaanmlk ya da yaanmamlk romana edebi adan ne katyor, roman
dan ne eksiltiyor. Fethi N acinin bunu sylemesi gerekir.
N olmu... Ferit Edg, Boris Harloff adnda birini uydurmu, Trkiye okuru
nu bu arada Adalet Aaolunu kandrm. imdi Fethi Naci, bu kandrn zev
kini karmak iin... insanlar kandrmak nasl bir zevkse... soruyor. Boris Harlol'f yaad m?
Yaamad. Zaman zaman hnzrlklar ettiini bildiin, krk yllk dostun Fe
rit Edg, size inanan bir insan, Adalet Aaolunu kandrd. Am a bu edebi de
il, insani bir sorundur.
Bir sevin var iimde demitim. Neden sevindiimi syleyeyim imdi. Katili
kan tutar derler. ldrd adamn bana gider katil. Bunlar da byle... edebi
yat ldrdler. imdi cesedin bana mler itiraf ediyorlar. Bu itiraflar
sk sk gndeme gelecek. Szgelimi, bir gn, bir jri yesi, Bizler, yarmaya
katlan eserleri okumazdk. Birinciyi yle seerdik diye anlarn anlatacak.
Belki bu anlar yazlyor imdi. Belki yle bir blm olacak o anlarda Hepi
miz Gndoduya kzyorduk. nk Gndodu bizim hnzrlklarmz bozu
yordu.
Bugn itiraf edilen, yarn itiraf edilecek hnzrlklar hi kimseyi umutsuz
lua drmesin. Yazarlk bu mudur, edebiyat bu mudur demesin. Yazarlk...
edebiyat bu deil tabii... Yllardr syledim bunu. imdi itiraflarla syledikle
rim belgeleniyor. Buna seviniyorum ite.
243
Tabii bir baka kanalda, insan kandrmayan... hibir zaman kandrmay dnmeyen, insani... gzel... samimi bir edebiyat geliiyor. Edebiyat, bu kanalda...
I;
244
R GE
Metin Tokerin bir yazsn, yllar geti, unutmadm. Anmsarm, 1961 Anayasa
s geciktike gecikmiti. Prof. Dr. Nail Kubal da anayasa taslan hazrlayan kurul
da. Metin Toker, Kubalya soruyor, Neden gecikiyor diye. Kubal, ok uzun ko
nuuyor. Metin Toker, Anladm, neden geciktiini diye yazmt.
imdi bu uzatmalar yaznmzda grelim. Ockham m Usturasm kullanmayan
kimi yazarlardan rneklerle durumu saptayaym.
Namk Kemal, ntibah (2) adl romanna bahar mevsimini anlatmakla balar.
sayfa srer bu. Bahar betimlemesinin, romanla hibir ilgisi yoktur. Bu arada okur,
yeil rengin en tatl renk olduunu renir. Ayra iinde kendini insan sanan kim
selerin, hanmlara yeillendikleri de belirtilir.
Btn bunlara karn Namk Kemal yle der, Biz galiba asl konudan uzakla
246
247
248
249
Otobsn k havaya kalka ede, kvrla bkle, bir sre de Mecidiyekyn oralarda vnladktan sonra nl kprmze vardk bile.
te bunu karamam. te burda gzm de, burnumu da kapayamam.
Burda Boaza, Kzkulesi nlerine salkmsaak den klar bir yu
dumluk ikiye ne gzel meze olur! Gl glebildiin kadar. Bak, Kuz
guncuk srtlarndan Oktayn bile, Oktayn masamzdaki varl
n bildiriyor. ocuk Oktayn anasnda. Kendisi Kuzguncuk srtlarnda.
Ben de buradaym. Kprnn stnde. Tam konforlu bir otobsn
iinde. Hadi, hepimiz iin! O ocuu dourmak da benim byk yan
llarmdan biri ya. Daha dorusu, yanl diye bir eye inanabilsem,
adamakll yanltm diyeceim. Yanl, ha deyince elle tutulur bir ey
olabilse, nnde apkam karrdm. Bunun iin de ciddi bir apka bu
lunmal insann banda. O da bende hi olmad, hi resmi apkam ol
mad ki.
u kpry kurdular. yi mi ettiler efendim, kt m ettiler efen
dim? Ne ettiler? Bir zaman ben de dndm bunu. yl zp zp zp
ladm ortalkta. Bir kez daha inanlydm. Hem de yarm yrtk inan
larn cn almak istercesine. Deli gibi, mecnun gibi taklp merin,
Ayselin ve burda karnca srs gibi ok olan onlarn kopyeleri pei
250
Orhan Pamukun Kar iin yazdklarm kulana kpe olsun yazar adaylarnn.
nce u bilinsin. Bir hekim, hastasna keyfi bir biimde hastalk tans koyabilir
mi. Bir ayakkabc, 42 numara giyen birine, 38 numara ayakkab yapabilir mi.
Sylemek istediim u. Hayatn hibir alannda keyfilik yoktur.
251
imdi geliyorum yazarlk iine. Bir ykde, bir romanda btn ilikiler, neden
sellik ilkesine dayanr. yk yazmanm, roman yazmann zorluu da buradadr. Y a
zar, nedensel ilikileri doru kullanmaldr. Kullanamyorsa, o kii, yazar deildir.
Bakn, Orhan Pamuk, nedensel ilikiyi nasl kuruyor. Cam kenarnda oturan
yolcu yol yorgunu olmayp gkten ku tyleri gibi inen iri tanelere biraz daha dik
kat etseydi, yaklamakta olan gl kar frtnasn seebilir, belki de btn hayatm
deitirecek bir yolculua km olduunu ta batan anlayp geri dnebilirdi. (5)
Bu yolcunun ad Ka. Karsa gidiyor. Kar yznden Karsn evreyle ilikisi ke
silecek. Bunu frsat bilen Sunay Zaim, Karsta darbe yapacak.
Ka, karn yana biraz daha dikkatle baksayd, kar yznden Karsn evreyle
ilikisinin kesileceini anlayacak. Bu yzden Sunay Zaim in darbesini bilecek,
Karsa gitmeyecek. Orhan Pamuk, Ka yorgun olmasayd, yle dnrd demeye
getiriyor. Kar frtnas, Kars m evreyle ilikisini kesecek. Kars m evreyle iliki
si kesildii iin Sunay Zaim darbe yapacak. Btn bunlardan dolay Kars a gitme
yeyim."
Byle bir nedensel iliki kurulabilir mi. Trkiyede, kar yznden evreyle ili
kisi kesilen illerde bilileri kp darbe yapsayd, kar frtnasyla darbe arasnda ne
densel iliki kurulabilirdi. Byle bir durum olmad iin, karla darbe arasnda akla
dayal bir iliki kurulamaz. Ama akl bir yana koyarsan, dnyaya gizemciliin bula
nk penceresinden bakarsan, akn glerin mucizelerine inanrsan byle bir ilikiyi
kurabilirsin.
252
9 Haziran Pazar
1984 ylnda Sanatta Star Sistemi iin yle dedim: Bu sistem, sanatta kali
teyi ldrd. Sanaty ldrd. Okuru, izleyiciyi ldrd. Bunlar nemli deil
sistem iin. Sistemin amac belli. ok mteri... daha ok mteri.
Murat Bardak, bugnk Hrriyet gazetesinde bu yaplanmann, edebiyat
misil yozlatrdn anlatyor. yle diyor Murat Bardak, diyelim ki bir roman
y/,maya karar verdiniz! Yapmanz gereken i, eer konunuz belli ve kurgunuz
tl luzr ise oturup yazmaya balamanzdr deil mi?
Hayr! Bugnn Trkiyesinde bir romann bu ekilde kaleme alnmas adlktr; asla satmaz ve kaynar gider...
Her eyin banda, bir yaynevinden nce bir halkla ilikiler yahut tantm ir
ketiyle anlamanz gerekir. Bu irket sizin reklamnz yapacaktr, zira bugnn
romanlar artk kalemin deil, reklamn baars zerine ina edilmektedir.
Edebiyat en sonunda bu duruma getirdiler. Tehlikeyi, yllar nce grm, ge
rekli uyary yapmtm. Dahas bir kooperatifleme hareketiyle bu yaplanmann
nn kesmeyi dnmtm. nsancl Temsilciliklerinin bir amac da buydu.
I lem yazar, hem okuru bir yapda rgtleyecektik.
Mcadeleyi balattmz o gnk kiiler, iin nemini, ciddiyetini kavraya
mad.
Buyrun edebiyat, edebiyata son derece saygsz, edebiyat sevmeyen bir k
menin acmasz vurularyla yerlerde srnyor.
Edebiyat yerlerde srndren bu kiiler kimdir. Kim olacak. Orhan Pamuk,
Murathan Mungan, Ahmet Karcllar, Latife Tekin...
Ama bu tatsz yk bugn balamad. Bunu balatanlar Selim leri, Adalet
Aaolu, Pnar Kr, Tomris U yardr.
Star Sisteminin eletirmeni de Fethi Nacidir. Gsteri dergisinin 67. saysn
da yle der Fethi Naci, Yeni kuaktan bir zamanlar pek umutlandm Adalet
Aaolu ve Selim leri bir erken inhitat dnemine girdiler. imdilerde Yaar Ke
mal dnda Trk romannn geleceini Orhan Pamuk temsil ediyor.
Neymi, romanmzn geleceini Orhan Pamuk temsil ediyormu.
Fethi N acinin o tarihteki amac neydi. Niye Selim leriyle Adalet Aaolu
iin de getiler diyor. 1986 ylnda yaynlanan Star Sistemi Eletirmeni adl
yazmda unu sylemitim; ... imdi dmeleri gerekiyor. Pazara yeni mal ge
rekiyor. Bunun iin Orhan Pamuk iyi ve ihtiaml bir durumda . Peki Yaar Ke
mal? Yaar Kemale dokunmaz. O uluslararas nk.
253
gisizin yapaca itir. Yalnz kendini sorumlu bilmek, bu, gz almak zere
olan bir adamn iidir. Ne kendini ne de bakalarn sulandrmamaksa uyank bir
kimseye yakan davrantr.
Bama tatsz bir i geldi mi ben, bundan kendimi sorumlu tutarm. Epikte
tosa gre gz almak zere olan biriyim ben.
254
255
256
257
i
-Kahve!.. Kahve!..
Sahib-i imtiyaz -Hseyin Baha Efendi kendi isminden ziyade
(fazla), sfatum nvamyla (sanyla) anlr- parmayla uzaktan kahve
getiren ua gsterdi. Btn bu lgm ocuklar ayaklarm vurarak, r
pnarak, bararak nakarat tekrar ediyorlard:
Kahve!.. Kahve!..
Elenmeye, glmeye, barmaya vesile (bahane) arayan bu
genler hep alkladlar, gya (sanki) bu gece neelerine u bir fincan
kahve ile gzel bir hatime (son) vereceklerdi.
Fincanlar kaptlar, kimisi ayakta durarak, kimisi bir sandalye
nin kenarnda ilierek kahvesini imeye balad. Tepsinin stnde yal
nz bir fincan fazla kalmt. Uak mtereddit bir nazarla (kararsz bir
bakla) etrafna bakt, ta tede hl o vaziyette dnen Ahmet Ce
m ili grd, yaklaarak dedi ki:
-Kahve sizin mi?
Ahmet Cemil, dalgn, cevap verdi:
-Zannederim.
Sonra birdenbire doruldu, elini fincanma uzatarak biraz tede
hl Hseyin Nazmiyi, refiki (arkada) Saitle ekitirmekte devam
eden Raci ye dnd, kuru bir sesle:
-Demin Hseyin Nazmi iin bir eyler sylyordunuz, dedi. O
burada bulunsayd ne cevap verirdi, bilmem, fakat yle zannediyorum
ki sadece bir glmseme ile susard.
Ahmet Cemilin azndan bu sz bir rpda, tereddtsz (ekin
meden) kmt. Raci ilk nce bu tarzda muhatap oluuna (kendisine
sz sylenmesine) arm gibi grnd, sonra cevap vermek istedi:
-Gencine-i Edep bamuharririni (Edebiyat Hzinesi gazetesi ba
yazarn)- bu sfat, istihfaf eden bir eda ile (kmseyici bir tavrda)
syledi- herkesin sizin kadar takdir etmesi lazm gelmez (beenmesi
gerekmez). Siz birbirinizin yazdn anlarsanz herkesin de sizin gibi
anlamasna bir lzum (zorunluluk) gremiyorum.
imdi herkes skt etmiti (susmutu). Havann iinde sanki bir
imek akm, bir frtnann tutumak zere olduunu ihtar etmiti
(uyarmt).
258
259
260
261
262
263
264
265
Orhan Kemal, Kanl Topraklar (9) adl romanna daha sonra para para alacak
bir kurguyla girer. rge salam kurulmutur.
266
267
-Nereye lan?
Hamal:
-Suya, dedi.
-Kantarc Mustafa orda m?
-Orda.
-Ne yapyor?
-Iskarta pamuk balyalarm tartyor!
Kantarc Mustafa nn on sekiz hamalla skarta pamuk balyalar
n tartt 15 numaral maaza hamam gibiydi. Altst olduka boyuna
tozuyan kaba balyalarn arasnda belden yukarlar plak, terden vck
vck hamallar, Haydi, yallah hooop! diye srtladklar balyalan evik
hareketlerle kantara brakyor, tartldktan sonra gene ayn eviklikle
kantardan alp ambann br kesindeki istife gtrerek, bylece bo
yuna yer deitirip, arada kfrederek inceli kalnl sesler kanyorlar,
austos gneinin kzdrd inko rtmeli maazann tozlu havasnda
dinmeyen bir uultu, ter, homurtu halinde i gryorlard.
Kantarc Mustafa, maaza kaps yanndaki san toplu kantann
banda, birbirine gemi avurtlan, atk kalanyle fkeliydi. Kantara
braklan her balyay abucak tartarak nndeki kara kapl deftere geiriverdikten sonra, Tamam. Kaldr! diye emrediyordu.
yle ba dndrc bir hal almt ki, Nuri Efendinin kapda
dikildiini kimse fark etmedi. Oysa bu bunaltc ii insafla seyrederken:
Allah sabrlar versin! diye dnyordu. B ir buuk lira gndelie
yenecek nane deil!
Glgeye, Kantarc Mustafa nm yanna yrd. ini abucak g
rp savumak istiyordu. Ona boyuna yaylay, yaylann pfr pfr ge
celerini hatrlatan bu zor i, elbette ki insanst bir eydi ama, nesine
gerekti. Demek Cenaballah kullann eit eit yaratyordu. Demek ne
kelime? Elbette. yle olmasa da Topal Nurinin payna hamallk d
se, ne yapard u toz, duman maazada imdi?
Tozlu hava genzini gcklad. Haprd. Ancak bu haprktan
sonra Topalm farkna varan Kantarc Mustafa dnd, bakt, grd. Za
268
ten ask yz bsbtn asld. Geldi gene, drz! Hamal isteyecek her
halde. rrlar temizlenecek diye drlanyordu...
Maazann ta gerisindeki iki hamaln byk bir balyay siper
alarak ene aldklar dikkatine arpnca, rr katibini, isteyecei ha
mallar filan unutarak, barmaya balad.
Sonra, kzm sana sylyorum, gelinim sen duy gibilerden, Nuri
Efendiye de laf akt:
-Bu balyalar akama kadar tartlp teslim edilecek. Durmak, dal
ga gemek yok. Sizin yznzden laf iitip ceza yiyemem. Bu i bit
meden helaya bile izin yok!
O sra kantara braklan balyay abucak tartt:
-Yz be, tamam, kaldr!
Lafn kendisine akldn anlayan Nuri Efendi ise aldr etme
di, az daha sokuldu. Kantarcya, amirane gelir biimde:
-Mustafa! dedi.
Kantarc Mustafa duydu, aldrmad.
-Yz on, tamam, kaldr!
Kantarcnn bu tutumuna birden ierleyen Nuri Efendi, yayla d
n fabrikaya urad gn, fabrika sahibinin kaps nnde karla
tklar halde bir ho geldin bile demeyiini hatrlad, tepesi att. Ter s
zan is karas kalarn avcunun iiyle silerek, bu kez gerekten amirce,
Kantarcnn omzunu drtt:
-Sana sylyorum!
Kantarc da bunu beklermi gibi, hrsla dnd. Birbirine ok ya
kn, sar ltl ela iki gz, karanlk ukurlarndan Topal N uriye nef
retle bakt:
-Kr msn?imiz var!
Topal Nurinin tepesi att:
-Ne biim konumak bu?
-Basbaya konumak!
-G it de bu fiyakay evdeki karma yap!
Kantarc Mustafa nm iinden ufack topuklu, iri yeil gzl stbeyaz kars geti. Deliye dnd:
-Karm kartrma, karm azna alacak insan deilsin sen!
-Uyuz.
269
-Uyuz babandr.
-Drlanp durma ulan ha, bak!
Yumruunu kaldrd.
Kantarc ayaa frlayverdi:
- Yumruk kaldryorsun demek? Demek yumruk kaldryorsun ?
-Kaldryorum ulan!
-Ulan senin, ulan senin ebu ceddin!
Kantarcmm ufack gzleri hrsl hrsl parlyor, alabildiince ba
ryordu:
-... geldin gene, geldin beni buldun gene. Sabahtan beri anam
alyor benim. Bu yz balya akama kadar hem tartlacak, hem de
teslim edilecek. Anamzdan emdiimiz burnumuzdan geliyor. Biz se
nin gibi yayla yaylayp keyif atmadk btn yaz!
Katiplerin ekimesinden faydalanan hamallar ii brakp terli
yzleriyle evrelerini alvermilerdi.
-Benim yayla yaylamam stne vazife deil senin, dedi Topal
Nuri. Adam ol, aa seni de adam yerine koyup izin versin, sen de git
yayla. Ben senden hamal istiyorum, rrlar temizlenecek!
Boulacak kadar hrslanan Kantarc, kesti att:
-Hamal mamal yok!
-Yok ne demek?
-Yok, yok demek. Vermeyeceim!
-Nasl vermezsin!
-Vermem. Alabilirsen al!
-Alrm tabii.
-A l bakalm.
Topal Nuri hamallara dnd:
-ahit olun. Birazdan bunlar aann yannda da isterim...
-te Aa deil, feritaha git. Aa benim iimi bilmez. Bu i ya
rn benden sorulacak, aadan deil!
Topal Nuri maazadan karken duraklad.
-Vereceksin, hem de eekler gibi!
-Oooot!
rr katibi Nuri, maazadan topallaya topallaya kt, gitti.
270
271
Balzac, Eugnie Grandet (10) adl yaptnda rgeye sokakla balar. Sokaktaki ev
lere gre Fransann tarihi anlatlr. Sokan yukarsnda bir zamanlar soylular otur
maktadr... Sonunda Grandetnin evine gelir.
Bundan sonra Grandetin yaam sergilenir. imdi bu blm okuyalm.
272
zaman temiz, kuru akl talannm zerinde, merakla, tok sesler kara
rak dolar. Sokan darl, eri brl, evlerinin sessizlii, eski
ehrin bir blm oluu ve yukarsndaki atonun yksek duvarlar ya
bancnn zihninde allmadk bir izlenim brakr. Orada yz yl n
ce yaplm, ahap ve hl salam evler vardr. Evlerin her biri kendine
zg bir karaktere sahiptir ve onlarn bakal, Saumurun antikac ve
sanatlar eken bu blmnn temeldeki garipliine katkda bulunur.
Ularnda grotesk ekiller oyulmu devasa kirilerine, ounun
siyah kabartmal birinci katlarna aakalarak, duraklamadan bu evlerin
nnden gemek zordur. Baz yerlerde apraz kiriler gri mavi talarla
korunmulardr ve bu talar, yksek atl, yllarn arlyla eilmi,
bozuk at kaplamalar bir gnein bir yamurun srekli yklenmele
riyle solmu bir evin harap duvarlarnda mavi bir izgi olutururlar.
Ypranm, kararm pencere kntlar gze arpar, gzel oymalar
gbela farkedilen bu kntlar, yoksul bir kyl kadnn oraya yerle
tirdii kahverengi karanfil, gl sakslarn ekmek iin de ok zayftr
lar. Sokakta ilerledike insann dikkatini koca koca iviler aklm ka
plar eker, atalarmz buralarda an tutkularn hiyerogliflerle kay
detmilerdir, bir zamanlar her evde anlalan bu iaretlerin anlamm
imdi hi kimse zemez. Bu simgelerle, bir Protestan inancn bildir
mitir, ya da bir Birliki IV. Hanryyi lanetlemitir veya nemli biri
Belediye Meclisi yesi, yasalar uygulayan yksek memur trnden
grevindeki unutulmu grkemini kutlayarak nianlarn sergiler. Fran
sa nm tarihi bu evlerde yazldr.
Viran, kaba saba duvarl, ustasnn; hnerinin simgesi olan by
tlm bir marangoz rendesinin iledii bir kulbenin tesinde, bir soy
lunun kocaman kona yer alr. Kapnn zerindeki kemer biimindeki
tan zerinde, 1789dan beri lkeyi sarsp duran birok devrimlerde
krlp dklm armalardan kalntlar hl grlebilir.
Bu sokaktaki evlerin zemin katlarnda i yaparlar, ama dorusu
bu alak tavanl, penceresiz, tezgahsz, ii d plak, maara gibi ka
ranlk odalara pek dkkan denemez. Ortaa hayranlan onlarda atalanmzm iliklerini btn ilkel basitliiyle tanyacaklardr. Kaln, salam
kaplan ar, demir parmaklkl olup iki blme ayrlr, st blm gn
273
boyu arkaya katlanr, ngrakl olan alt blm ise, srekli ne arkaya
sallanr. Hava ve gn , nemli maaraya kapmm st blmnden ya
da dkkann cephesini oluturan alak duvarla tavan arasnda braklan
boluktan, her sabah kaldrlan kepenkler dirsek hizasna getirilip ar
demir mandallara tutturulduu zaman gider. Bu duvar, yaplan iin t
rn belirtmek iin mallarn sergilendii bir yer olarak kullanlr.
Buralarda ucuzculuk numaralan yoktur. ki f tuz ve tuzlu
balk, bir iki balya yelken bezi, halatlar, kirilere asl bakr teller, du
var boyunca sralanm variller ve raflarda duran bezlerden oluan mal
lar sergilenir. eri girerseniz, genliin tazeliiyle dolu, sevimli, derli
toplu, beyaz yakal, kollan krmz bir kz, rgsn brakp annesini
ya da babasn armaya gider. Size yardm etmeye, istediinizi kar
lamaya gelen de heyecanszca, nazike ya da bamsz bir havayla, ar
tk yapsna gre, iki franklk veya yirmi bir franklk bir ticaretle -bu
farketmez- satn yapar.
F tahtalarmm arasnda, dkkannn kapsnda oturmu ba par
maklama outurarak komusuyla dedikodu eden bir satc grrs
nz. Grnrde birka berbat ie yerletirme tahtasyla, iki deste la
ta tahtasndan baka bir eyi yoktur, gene de limandaki azna kadar
dolu kereste maazas Anjou daki btn fclann gereksinimini kar
lar. Ba bozumu iyiyse size ka tane f yapabileceini, tek tahtas
na kadar bilir. Bir iki gneli gn onun iin bir servettir. Bir yamurlu
hava da mahveder onu. Bir sabah arap fsnn fiyat on bir franka da
kabilir, altya da debilir.
Burada da Touraine deki gibi blgede yaplan i, havaya bal
dr. Baclar, toprak sahipleri, kereste tccarlan, fclar, hanclar, mavunaclar hep gne mlann izlerler. Ertesi sabah gece don olduunu
duyacaklan korkusuyla yataa yatarlar. Yamurdan, rzgardan korktuklan kadar, kuraklktan da korkarlar: Havann onlara uyacak biim
de dzenlenmesidir istedikleri, yani nem, lklk ya da bulut, ilerine
geldii gibi.
Gksel glerle yersel karlar arasnda srekli bir atma var
dr. Barometrenin dmesine ya da ykselmesine gre yzler aslr ya
da glmsemelerle gever, Bu hava altn hava! szcklerinin azdan
aza dolatn duyabilirsiniz, ya da Saumurun eski Byk Soka
274
275
276
2 77
fmdan bilinmezdi. Her ne kadar yal Cruchot da, Monsieur des Grassins de, tara kentlerinde para yapmak iin gerekli olan tedbirlilik ve
az skla sahipseler de, Monsieur Grandetye herkesin iinde yle
zenli bir saygyla davranrlard ki, grenler kararlarn kendileri verip
ona gsterilen dalkavuka dikkatten eski bakanlarmm serveti hakkn
da bir rakam tahmin edebilirlerdi.
Saumurda Monsieur Grandetnin bir hzinesi olduuna inanma
yan tek kii yoktu. Onun altnlarla dolu gizli bir yeri vard ve geceleri
ni byk bir altn ynn seyretmenin verebilecei tanmlanamaz
zevklerle elenerek geiriyordu. Cimriler ise bu sanya, yal adamn
gzlerine bakarak bir tr kesinlik katmlard, bunlara gre, san maden,
onun gzlerine san, madeni bir pm lt vermiti. Sermayesinden byk
karlar etmeye alk bir adamn bak, tensel zevklere dkn birinin
bak, bir kumarbazn bak ya da bir dalkavuun bak, belli, tanm
lanmaz, farkl karakteristik zellikler yanstrlar, bu kaamak, obur giz
li pmltlar ayn zaafa kaplm kiilerce hemen anlalr. Yalnzca bir
takm grnmleri yorumlayabilen bu gizli iaretler dili, tutkulardan
holanan kiiler arasmdaki bir farmasonluktur.
Monsieur Grandet, hi kimseye bir kuru borcu olmayan, eski f
clk ve araplnn deneyimiyle falc gibi rnne ne zaman bin
kavan gerekip ne zaman be yz kavan yeteceini tahmin edebilen,
yapt hibir ticari varsaymda kaybetmeyen, flar iindekinden ok
ettiinde daima satacak fs bulunan, kk esnaf arab yan fiyata
satmaya zorlanrken, o kendi arabn mahzenlerinde tutup bir kavak on
lui edene kadar zamann ayarlayabilen bir tccar sfatyla evresinde
derin bir sayg telkin ediyordu. 1811deki nl rn kurnazca ekilip
frsat dtke azar azar satldndan, kendisine iki yz krk bin livreden fazla para brakmt.
Para ilerinde Monsieur Grandet bir kaplanla bir boann karak
teristik zelliklerini birletirmiti. B ir kaplan gibi av onun ocana d
nceye kadar saldmy erteler, sonra birden saldmverirdi. Sonra da pa
ralan doldurmak iin czdannn azn ard, doyunca tpk bir boa
gibi kvnlr, sessizce kprdamadan, belli bir yntemle yediklerini sin
dirirdi. Hi kimse, ona sayg ve dehetle kank bir hayranlk duyma
dan bakamazd. Monsieur Grandet terbiyeli terbiyeli glmserken eti
278
r
nin zerinde onun elik penelerini hissetmeyen biri var myd Saumurda? B ir adama, Noter Cruchotya biraz toprak alabilmesi iin ge
reksindii paray salamt, -yzde on bir faizle-. Monsieur des Grassins de senetlerini krdrmt -ama mthi dk bir paraya-.
Konumalarda, arda i yapan adamlar arasnda ya da en ak
am gruplarnda, kent dedikodularnda Monsieur Grandetnin adnn
gemedii pek az gn vard. Bazlar da yal arapnn varsllyla
ulusal bir gurur duyuyorlard. Birden ok tccar ve hanc belMi bir ka
slmayla yabanclara Burada, iki milyoner irketimiz var efendim,
ama Monsieur Grandet ne kadarparas olduunu kendisi de bilmez de
mek alkanlmdaydlar.
1816da Saumurun en usta matematikileri fcnm toprak ola
rak mal varln drt milyon kadar hesaplamlard, ama 1793 ile 1817
arasnda mlknden ylda yz bin frank gibi bir ey kazanm olmas
gerektiine gre sahip olduu para hemen hemen topran deerine
eitti. Bu yzden ne zaman Monsieur Grandetnin ad bir kat oyunu
srasnda, ya da balar hakknda konuulurken gese, bilenler hep
Yal Grandet mi? Be alt milyonluktur o, derlerdi.
Monsieur Cruchot ya da Monsieur des Grassins, ikisinden biri
tesadfen konumay duymularsa: Siz benden daha akllsnz. Tam
rakam bulmay ben hibir zaman baaramadm diye sze karrlard.
Paristen biri Rothschildsten ya da Monsieur Lafitteten sz
edecek olsa, Saumurlu bunlarn Monsieur Grandet kadar zengin olup
olmadklarn sorard. Parisli soruyu acyan bir glmsemeyle km
ser bir havayla yantlaynca bizimkiler kukuyla birbirlerine bakarak
balarn sallarlard.
Bu kadar byk bir servet, sahibinin her davrann altn bir r
tyle sarar. B ir zamanlar yaam biimindeki baz tuhaflklar gln bu
lunur, alayla karlanrd ama artk samalklarna kimse gln demi
yor, alay etmiyordu. imdi en anlamsz davranlar bile adli kararlarn
arln kazanmt. Uyanlar, giydii giysiler, mimikleri, gzlerini
krp bir kahinin iaretleri gibi kabul ediliyor, bir doabilimcinin hay
vanlarn igdlerini incelemekte gsterdii dikkatle btn konu kom
u tarafndan etd ediliyor ve herkese de derin, sessiz bir bilgeliin d
a vuran belirtileri olarak deerlendiriliyordu.
279
280
281
282
Sdkamn merak yatmad; Nerde kald bu? diye bir iki kez
daha yineleyince, yznn tersini eviriverdi Fadime:
Arkadalarna taklmtr dedik, anlalmad m szmz? ine
bak, tasas sana dmedi.
Bir daha da sk m, azn ap kocasn ansn gelin. Kaynana st
ste bindirdi buyruklarn, kocasn dnmesine frsat bile vermedi.
Sdka sessiz sessiz dnp duruyordu evin iinde. fkesi i i yzn
de. Kulaklar kaynanasndan gelecek buyruklarda. Dnemiyor bile
kocasn.
Baba byle konularda gelininden de saft. Yer yataklar hazrla
nnca, torunlaryla birlikte vurup kafay yatt. Anann dnda herkes
olaan gnlerden birini yayordu, kimsede en kk bir kuku, bir sezinti yok.
Gelin sofadaki sedire kaynanasnn yatan da hazrlad.
Hadi sen yat gzel gelinim. dedi Fadime. Deminki sert k
n, yumuak, sevecen szlerle unutturmaya alt. Kendi deyiiyle it
yzn brakp, insan yzn evirdi:
Allah senin eksikliini vermesin gzel gelinim ! diye, demin
tersledii Sdkaya alklar yadrmaya balad. Evimin direisin sen.
Bi tanesin...
Sdka, kaynanasnn biraz tavc olduunu bildii halde, gene
de holand, mutland bu szlerden. Son ilerini de bitirince odasna
geti, koca bir gnn yorgunluu iinde, hemen dalverdi uykusuna.
Gelin de yatnca bsbtn yalnz kald Fadime.
Daha yalln eiine bile gelmeden kocasyla yataklarn ayr
mlard. Evin, dkkann bekisi gibiydi Fadime. Dardan kk bir ses
duysa, tatl uykularn bler, enmeden sa solu kolaan edip gelirdi.
Onun bu hallerine herkes alkt evde. Girip kmas kimsenin ilgisini
ekmez, ayrmna bile varmazlard. Hele hrszlk gibi bir tehlike koku
su almsa, sabaha dek uyumaz, ou geceler gndze kalrd uykusu.
Srekli bir ierde, bir dardayd Fadime. Ne yaptnn ayr
mnda bile deildi. Tersledii, azarlad gelinine de acyordu bir yan
dan. ocuk gibi, dnyadan habersiz, ml ml uyuyordu Sdka. Eve
gelmeyen adam, bakasnn kocas sanki... i ktlklerden ylesine
uzak k i... Kalbi hi toz tutmuyor bu gelinin, ii d tertemiz. yle de
283
iimen k i... Koca evin dtei. Kentli kzlar gibi ne hoppal var, ne
zppelii. Kocasnn yedii halt anlayp giderse, gm diye ker bu
ev. Hibir gelin dolduramaz onun yerini. Baka bii olsa, kocas gelme
yince, huzur kor muydu evde? Szgelii, byk olunun, Nihatn ka
rs? Asuman yatar myd yatana? Tasas sana dmedi! diyebilir
miydi ona?
Ah, benim gzel gelinim! diye iini ekti. Onun yreine eyta
nn girmemesi iin, eytandan daha eytan olmak zorunda Fadime. Her
frtmamn bozup datamayaca bir kyl dinginlii vard bu gelininde.
Kimbilir kanc kezdi yeniden dar k. Her seferinde ma
hallenin klan biraz daha azalm oluyordu. Kapkara bir gece, yerde
k lt adna ne varsa, sindirip yuta yuta byyor, koyulayordu.
l bir sessizliin iindeydi gecekondular. Yalnzca dkkann bir k
esinde yank braktklar lamba aydnlatyordu ortal. Uzaktaki so
kak lambalannm ou bozulmu grnmyor bile.
Boyuna Kahveci Hulusi yle kiracs Resmiye nin evine bakyor
Fadime. Ne yapacan, ne yapmas gerektiini bilemiyor. Baskn ve
rip elin orospusunun koynundan alamazd ya olunu. evreden duyul
mayacan, mahalleye rezil olmayacan bilse, yapacak bunu. nn
de, kara kaim bir duvar gibi duran karanla doru bir iki adm daha at
t. O yrdke, nndeki kaim, kara duvar da yryordu.
Bahe itini geti, Resmiye lerin evine iyice yaklat. Niye bura
ya dek sokulduunu kendisi de bilmiyor. Bir baskn verse miydi u
eve? Birbirine yakn, az aza duran, iki kapdan biri Resmiyenin,
br can dmanlan Hulusi nin. Birinde t olsa, tekinde duyulur
du. Oluna en ok da bu yzden kzyor ya Fadime, bu yzden kayor
ya uykulan. nsan hi deilse Hulusi gibi birinin kiracsyla yemezdi bu
halt. Buraya dek uykusunda gelmi gibiydi Fadime, dnmeden gel
miti sanki. Kafasndaki korkular, kuruntular getirmiti onu buraya.
Resmiye nin penceresine iyice sokuldu, ieri kulak verdi. Gecenin bu
saatinde kaplardan biri alsa, ne istediini, ne aradn sorsalar, akla
uygun tek bir sz dnemiyordu. B ir analk igdsyle tehlikede
grd oluna yakn olmak istiyordu, o kadar. Elin kapsnda bekle
yip durmak hibir zm getirmeyecekti. Durup dururken baka iler
284
aabilirdi bana. Ayrlmadan bir kez daha kulak verdi ieri. Kk bir
ses bile yoktu. Yalnzca kendi yrek vurular, kendi korkusuydu duya
bildii. Burada dolap durmak, oluna yarar deil, zarar verirdi ancak.
ki adm tedeki dkkanlarnn glgesine geince, iinde tutup dur
duu soluunu rahata boaltt. Dkkann kilitleriyle, kepenklerle oy
nayp oyaland bir sre.
aresiz evine dnd. stne geirdii kocasnn paltosunu ka
rp yerine ast. Uyuyamayacak, biliyor bunu. Uyku g yetiremiyor
iindeki kmltlara. Yataa kvrlp girerken, ne opralarn, ne de hrkasm kard. Olu gelmedike, evketin yzn grmedike, beyni
uykuyla uzlaacak gibi deildi.
Ah olum, ah! diye iini ekti. Akl olan Hulusi gibi birinin
kiracsyla yer mi bu halt? Nasl bir kudurganlk bu byle? Nasl bir
delilik?
Kendini de suluyor, kendine de kzyor Fadime. Resmiye denen
kalta teden beri hi gz tutmamt. Dkkana sk gelip gitmesinden
bir eyler sezinler gibiydi. ini abucak bitirip gitmez, ardan alr,
oyalanrd. Dkkann hep tenha zamanlarn kollard bir de. stelik sk
da gelirdi. Onun sk gelip gitmesini gerektirecek nesi vard ki? Kk
bir bebei vard yalnzca, kocas Almanya dayd. Kocalarnn Alman
ya dan gnderdii marklar yiyip yiyip kuduranlardand o da.
Resmiye nin dkkana kn sallaya sallaya geliini, alveri s -.
rasmda hep ardan aln, o sulu halini imdi dnyor da... yle
sine akt ki evketle arasnda bir eyler dnd. Kimi zaman az
n amaya ekinecek kadar sklgan olurdu evketin yannda. Kzarr
dururdu hep. imdi btn bunlar umursamam olmasna kzyor Fadi
me. Oysa pek ok kadn; Senin aradn yok burada! diye terslemi,
soutmutu dkkandan. Byle bir iki laf da Resmiyeye vurup ayan
kesebilirdi. Senin aradn yok burada, demesi yeterdi.
Pencereye baktka sabahn yaklatm gryor. Keke uyuyabilse de kurtulsa u ikenceden. lseri iyice azm, midesine kazanlar ku
rulmu gibiydi. Az, dili dama yapm, kuru az sak sak olmutu.
Mutfaa geip su iti. Su midesindeki kaznmay biraz olsun
durdurdu.
285
286
287
im
289
'
'
>
para veriyordu adamlara. Paray alan iin yansn yapyor, br yansn yapacak adam amyordu. Sonunda veda bulumamza ulaabil
mitim. Ykanaca tan stnde, rtsz, upuzun yatyordu babam.
mrmde onu ilk kez mlplak gryordum. Ve son kez. Gzleri kapalyd, alnyla bakyordu bize. Gryor diye fsldad Zekai. Biz de
onu, bizi grd alnndan ptk srayla. Kardelen serinliinde, kardelen gzelliinde, das, beyaz bir bak vard. Zekai, Ben Haydar Am-
'
Romanda bir baka rnek, ner Yac'mn K ir (13) adl romanndan. ner YaJj
tekmil verme, yerinde sayma gibi talimlerin yan sra jimnastik hare-
j
290
291
292
293
ORBA
Kana kuvvet, gze fer, batna ciladr orba
lleti ca deva, mahz- gdadr orba
Salara, hastalara ayn- ifadr orba
Aniya dostu, muhib-i fukaradr orba
Hasl hahi ile ekle sezadr orba
Ahmet Rasim (1864-1932)
Bir karafatma bcei, postaln topuu altnda nasl ezilir abi,
nasl ezilir? te o biim prtlayp kalmm! Lkin ben karafatma dei
lim, benidemim! Elimin ayamn da benidemin el ve ayaklarna
benzemesini istiyorum. Belim tutsun istiyorum. Boynumu az buuk
dnderebileyim istiyorum. Lkin nerdeeee? Bedenimin hibi taraf
halk edildii gibi deil! Yattm yerde deprenemiyorum. Azck kmldasam kemiklerim dklecek, toplayamayacam. Azck kmldasam, et
lerim yalboya gibi aa akverecek!
Ben mafolmuum! Bana inildemek bile haram! Derinden soluk
alnca, iimdeki sakatat malzemesi hadi bakalm sancyor! Azrail Haz
retleri gsme kyor!
Ya tabanlarm? Taban maban kalmad bende! Oralarda et ve ke
mik veya akacak kan kalmad.
Mti efkarlanyorum. Yavu n olacak bu halim? Tedavisi mmknsz bi vaziyette bu azaba nasl katlanacam?
Baz baz moral veriyorum kendime:
294
295
296
297
298
r
leri. iekler btn bahe duvarn rtmt. Glibriim aacm dar
sokan bandan fark eden herkes heyecanlanrd. Daha dorusu ben
kt etkileniyordum. nk karanlk, gn meyen sokakta g
libriim aacmn hl iek vermeye devam edii gz kamatrcyd.
Biz resim defterlerimize dalar, gne ve bahar aalan izer
dik. Evler izerdik. Elyazmz dzgnletirmek iin tuttuumuz saman
yaprakl san defterlere, kuru boyayla kenarss yapyorduk. Gene de
haftada bir gn, samnm perembeleri leden sonra, son saat resim
defterlerimizi karr alrdk. Resim defterlerimiz vard ayrca. Bun
lar kaln katl. Kurun kalemle izdiim adamlar hep eri bryd.
Bir tek sra dalarm ortasndan batan ok ok gnei ve bahar aalarn
boyamakta ustalamtm. Gneleri, akam gnei olduklarndan, tu
runcuyla eflatunu kantmp boyuyorum. Aalar koyu kna rengi gv
deden ve yeil dallardan oluuyor; her renk iekler aard aalarm
da. Maystaki resimlerimize bahar beyazmn, bahar pembesinin bastm bir trl kavrayamazdm. Oysa glibriim aacm bilerek, isteye
rek yerletiriyorum kaln kada. Hatta zleyerek. br ekilleri ayor
glibriim aac, ponponlan frann ucuyla vuruyorum. Ne aac bu
byle? diye kutsayarak retmen... Kemalin aac ok deiik, di
yor. Glibriim aalann oaltyorum.
Baz arkadalanmzm resim defteri yoktu. Sene banda kara
tahtaya tebeirle resim defterinin boyu bosu gsteriliyor; bir kutu sulu
boya, bir su fincan, biri ince ve br kaln iki fra satn alnacak. Re
sim defteri olmayan arka sra arkadalarmz. Bunlarm ders yl biti
minde bir st snfa takntsz geemeyecekleri ak seik belirirdi.
Ben eve alkan, iyi aile ocuu bir renci olmann boyceliiyle dnerdim. Hadi stn ban deitir, derdi annem. Anaannem, trbannn ncili inesini dzeltir; Neecan yengelere gitmek iin
beni beklerdi.
rge yok, sergiliyor yazar. lkyaz, mevsimin sert rzgarlar, kedilerin avlad
299
mahallenin ihtiyar kadnlan, yerli yerinde duran kafeslere varp dualar okurlard.
lm kanksansa byle olur mu.
Bir tmce daha, Anneannem, trbannn ncili inesini dzeltir; Neecan yenge
300
mda bir beden vard ama, Amca hsan kim bilir nerelerdeydi.
Yamurun ykad bo sokaa baktm. imek akt, ardndan
byk bir patrtyla gk grledi. Amca hsan hl masada deildi. Son
ra sigara yakt. Uzun bir uykudan uyanm gibi bakyordu.
Daha nce de tufa yedim, dedi, ama onun nedeni belliydi.
Ekim alan yanlt. Elalemin kavaklklarna mal dikilir mi? Uyankz
ya, hani sulama derdi olmasn diye... Ya davarlar, srlar yedi, ya o
banlar kaldrd, ya da mal sahibi. Baktm bu i kelek, tarlalar yukar ta
dm. Yanma kk bir apa aldm, bisikletin arkalna su bidonunu
yerletirdim ve ie nce kuzeyden baladm. Neden kuzeyden, diyecek
sin. Aga, kuzey benim iin nemli. Neden nemli olduuna gelince;
onu daha bulamadm, bir gn bulunca anlatrm...
(ryorsunuz deil mi, Yamurun ykad bo sokaa baktm diyor. Yazar
ytljmur yadryor ama, yamurun hibir ilevi yok. Yamur yad iin biri ge
kulsa, biri ok slansa, tamam. Ama durup dururken yamur yadrmak rge d...
pruileme. Bir de meyhanenin adyla ileticisinin sk sk deimesi. Bunun hibir i
levi yok.
301
302
303
304
305
306
r
onu. Anladn m benim dnk ocuum. Toyluk etmeyeceksin? Ziyan
olursun. yi ocuksun sen. Ben adam baktm m anlarm. yi ocuk
sun.
Genlikten, delikanllktan nce, o ocuk yanda da anac, na
renciye bahelerinin, portakal, mandalina kokulan arasmda eile do
rula koard peinden. Bamd,
Yunuifuus, Yunuuuuuuuusuuuuum, yavrusuuu, beni bekle, bak
gitme dedim denize, bak yreim anyor, anyor, koturma beni Yunuuuus!
Ama Yunus kkt. Dalarn ceylanyd. O kck yanda
bile, bir yakklyd, bir gze grkem ocuk, bir erkek adamd ki!
Hi kk olan ocuu olmad.
On beine geldiinde de, tam bir gen erkek.
Bu anlatlmas, tanmlanmas zor, gizemli bir oluumun yks
dr.
Tam bu ocua gzel ol demi.
Kafasnn biimi, kestirmese bukle bukle omuzlanna inecek olan
gr ipek salan, gld zaman gneli dilerinin panlts, san ela gz
lerinin bakt yeri aydnlatan , boyu bosu, pazulan, biimli bacaklan...
yle bir ey olmu olabilir mi: Daha yedi sekiz yalanndayken
denizin dibinde yzmyor muydu bu ocuk?
Dul anacann, kimsesiz anacnn dn patladrd. -hanikorkudan.
Yzerken yzerken, hani anac da sivri kayalarm eteine otu
rur, ayaklann diz kapana dek suya sokar, sessiz sessiz tentenesini
rerdi ya, ite o zamanlarda, nasl birden dal verir, dalvenr de yok
olurdu ortadan.
Anac bir sre sonra, ayaa frlayp, Yunuuuus! diye bar
maya balaynca, ok uzaktaki kk adann zerinden gll ocuk
sesi ngrdamaz myd:
Anaaa, buradaym kz anaaa, korkma.
rgesi salam bir yk. ykde gemi zamana dnn nedeni meyhanecinin
yi ocuksun demesi.
307
Oktay Akbalm Bir Otobs Yolcusu (21) adl yksne bakalm bir de.
'y i yapmsnz. ki araba gerekten fazla diyor biri. Efendim
nereye braksam stn iziyorlar. stn iziyorlar. yerim var,
Tophanede, Aksarayda, ilide. Orda yapmazlar diyorum, yapyor
lar. Boydan boya iziyorlar. Kimlerse!... te bizim insanlarmz by
le. Efendim ekememek var, dmanlk var. En iyisi otobsle gidip
gelmek, diye bir sredir iyerime byle gidiyorum.
Ben oturmuum. Gne yandan bastryor. Siyah gzlm tak
tm. Darsn seyrediyorum. Ama ister istemez konumalar geliyor.
Kimler acaba? Yzlerini grmek gerekli mi? ki yurtta konuuyor i
te. Sabah yolcular. Tklm tklm bir tat.
Ka otobs var belediyenin?'
Bin be yz galiba diyor arkada. Be bin olsa kimse ayakta
kalmazm, herkes oturacak yer bulurmu. Yapmal efendim, almal,
medeniyet budur.
Yok, iki bine de olsa epey hafifletir durumu.
Birden sarsldk, herkes birbirinin stne itildi. Otobste bir yer
leme oldu. Geriye beyler, biraz teye gidin! diye baran ember sa
kall, szckleri uzatarak, ltfen deyip duruyor. nden bastryor, ar
kas dayanyor. Soluk alacak, ayak basacak bir yer ayryor herkes ken
dine. ..
Benzin korkun harcanyor. B ir Boaza uzanp dnmek bin
be yz lira. Bu yzden haftada bir kullanyorum bizim Mercedes i.
Garajdan kartmyorum. Zaten o izikler yznden deerinden ok
ey kaybetti. Boyatmadnz m? O izikler kapanmyor mu? Kapa
nyor, ama yine deer kaybediyor. Eskiden bir izik alm arabann de
eri otuz bin derdi, imdi kimbilir ka yz bindir bu kayp.
Mercedesler geiyor yoldan. Ne ok Mercedes var! Kimi sabah
lar vakit gesin diye yoldan geen tatlar sayarm. ocuka bir
oyun... ki araba markas arasnda bir yarma. Bakalm Renault mu
ok, Murat m, yoksa Mercedes mi, Volkswagen mi? Geenlerde a
tm kaldm, Mercedesler Volkswagenlerden daha ok stanbul da. Ev
den Adliye Dura na dek seksen Mercedes, altm sekiz Volksv/agen
308
saydm. Baka bir gn bu deneyi bir daha yaptm, yine Mercedes stn
kt. O bir izik yznden yz binlerce lira deer yitiren Mercedes!...
Kim acaba bu konuanlar? Doru mu adamn syledikleri?
iyeri, garajda bekletilen bir Mercedes... Yanndaki kim? Belki uzak
bir tandk, bir eski arkada. Ona caka m satmakta? Var m gerekten
o Mercedes, o garaj, o iyeri? Yoksa havasn m basyor? Nerden
bilecek diye... Derken bir patrt koptu otobsn ortasndan. Bir kadn,
Biraz teye git be adam! diye barverdi.
Daha beter bir bar yantlad: Beenmiyorsan otomobil al.
Kalabalktan ses geldi, ama kimse grnmedi. Kimse de aldrmad.
Gndelik bir olayck! Herkesin kendi dnyasnda ne sorunlar var!
Yok, biri baka birinin ayana basm ya da bir kadn azck sktr
maya niyetlenmi, nemli mi? Suskun, durgun iinden ne getii anla
lmayan bir insan ynna vz geliyor byle eyler!...
Orhan Kemalden bir yk. Eski Gardiyan. (22)
Gece ilerlemiti. Elektrik lambalarnn parlatt kaldrmda
ar ar yryordu, birden durdu. Arkasndaki souk kepenge srtn
dayad. Altlan morarm, i gzlerini yumruklanyle ovalayp, meldi... Karda bir a dkkan vard. Dkkandan bir garson kt. Gar
sonun omzunda bir tepsi. Tepsiyi dkkann kaps yatmda duran p
tenekesine boaltp dkkana girdi... Bu yandaki hasta adam hzla do
ruldu, kamburunu kararaktan karya geti, p tenekesine sokuldu.
evreyi yle bir kolladktan sonra, elini p tenekesine daldrd. Artk
yemeklerin lk kokusu onu bir anda pervaszlatrmt. Grleceini
dnmyordu bile... st scak, alt souk bir bulamaa benziyen ye
mek artklarn avu avu yemiye balad. Gzleri hazla yumuluyor,
gittike artan bir itahla yiyordu. Bir ara, tenekeyi bacaklarnn arasna
sktrd, bir eliyle tenekenin kenann smsk tuttu. Teneke kaacak ya
da bir bakas onu elinden alacakm gibi geliyordu.
Bu adam bir cezaevi gardiyanyd. ki yz elli kuru karl bir
tutukluya yz gram afyon getirirken hapishane kapsmda yakaland.
Mahkemeye verilecekti... Lkin Hapishane Mdr, ok yufka yrek-
309
310
311
Kemal Aiein Aklm Hep Onlarda (23) yks. Davul zuma sesleri, rgede
ki zaman gsteriyor...
312
dunu kesince, alp ban bunun iin gitmiti. Evlerine konuk gelen bir
yordu.
Birka komu gelip gitmiti. Skntl olduunu biliyorlard.
Oyalamak konumak iin arada bir gelip gidiyorlard byle. Ona bir
313
314
315
316
tal beyaza kesmiti. imdi yamyordu, ama keskin bir ayaz her ya
n kavuruyordu. Yoku cam gibiydi.
Gnlerdir gneli giden havalarn arkasndan bir gece iinde or
tal dolduran, sonra da ayazla sertleip buzlaan kar, herkesi ga av
lamt. Ankara Caddesi ni dolduran tatlar, ar ar inip kyorlard
kaygan yolu. Gelip geen yayalar da byk yaplarn kaim ta duvarla
rna tutuna tutuna, bastklar yeri kollaya kollaya yryerek dmeme
ye bakyorlard.
Hamal Habip, srtndaki arlkla ayaklarnn kayacan umma
mt. Srtndaki yk, stten bastrdndan kara lastiklerinin yeri sk
skya kavramas gerekirdi, onun iin kayabileceini dnmemiti hi.
Byle bir aksilik kaca aklndan bile gememiti. Formalarn ykle
dii basmevinden bir tahta istemiti yalnz. Baston gibi dayanacakt
ona, destek almak, kendini dengelemek iin. yle de yola kt. Ama
genellikle yapard bunu. Elinde bir tahta ya da kaim bir sopayla yoku
u inip kmak alkanlk olmutu onda.
Ayaklarn yaylandra yaylandra atyor, bylece hem biraz daha
hzl ilerliyor, hem de kaymay nlyordu.
ran Konsolosluu nun kesine gelinceye kadar bir ey olmad.
Konsolosluun bahe parmaklklarnn yan sra aa doru yrrken
ayaklarnn yere bas gcnn hafiflediini duydu. Bir an durup for
malar tutan kaim yal ipi bir kere daha dolad bileine, ykn arl
n bir para daha ayaklarna aktard, daha gl basabilmek iin. Son
ra yrd. Bir adm att. Bir daha. nc admda ayn hafiflii duy
du. Durdu. Karn iine batrd tahtaya aband. Ortal kavuran ayaza
kar yzn ate basmt. Srtndaki arlktan nerdeyse tere batacak
t. Soluklan, burun deliklerinden, yan ak azndan lokom otif buhar
gibi kyordu. Gs krk gibi almaktayd. Formalann srtndan
kaydn dnmek bile rpertiyor, terini ince ince soutuyordu. Aya
nn srerek yere yuvarlanp formalann karlarda slanacan, gelen
geenin ayaklar altnda amurlanacam, rzgarda oraya buraya uu
up duracam, yrtlacam, yitip gideceini akimdan geirmesi ise
lmden beterdi. Kafas, baca, kolu kmlabilir, tatlardan birinin al
tnda kalabilirdi. Ama srtmdakilere zarar gelmemeliydi. Ne kara kara
yazlan silinmeli, ne de apak yufka inceliindeki katlar zedelenme-
317
318
319
320
321
322
f
Anayasa var. Bakalm anayasa o adama bize bunu yapma hakkn veri
yor mu? Tabii ki vermiyordur! Gnlerce almz, abalamz, kan
ter iinde kalmz, doal olarak emeimizin karln almalyz. Bi
zim hakkmz gn gibi meydana ve bu konuda tartmak bile yersiz.
Konuuruz kendisiyle... Geri Anayasa okumu deiliz ama bunun da
yeri vardr, bir yerde yazldr herhalde... Deriz ki: Aa, Allah tan
korkmuyorsan, Allaha inanmyorsan memleketin kanunundan kork
bari, anayasadan kork! anayasa der ki, bu byledir, bizim hakkmz bi
ze, sizin hakknz da size... o zaman adam mecburen verecek; nk
baka bir ey yapamaz. Farz edelim ki Allah tan korkmuyor, kanun
var, Anayasa var. Adamn imann gevretir vallahi, kanun da, Anayasa
da. Bu iin biri ikisi yok bunu da bilmi olsun. Onlardan korkmuyorum
desin de o zaman boyunu greyim...
Der diye atld ilerinden biri. Der, bu adam onu da der! Ve i
oraya kadar giderse bize verecei bir ise iki harcar, avukat tutar, mah
kemelerde srndrp bizi haksz kartr, gene bizim paramz ver
mez, yapacan yapar.
Dur dedi dieri diklenerek, orada dur sevgili dostum. Ne de
din? Bizim hakkmz vermez mi dedin? nk biz Anayasa y okuma
mz ve bilmiyoruz, kendisiyse yaptklarm Anayasaya uydurmu,
avukatlarla, mahkemelerle karmza kyor. O biraz zor ite. Dostum,
Anayasa yle bir eydir ki iinde her ey yazldr, ka yok. Hazrla
yanlar sen ben deiliz, memleketin en akll adamlar! yle ki, bir ye
rinden tutarsan ondan sonra artk korkma. yice ve skca tutar, brak
mazsan mutlaka hakkn alrsn.
Gobelyan, konumalarla salam bir rge kurmu.
Daha nce sylemitim. Yaznda okur son derece nemlidir. Okur, gdmlemeyc kaptrmamal kendini. Okuduu yaptn rgesi nasl kurulmu, buna bakmaldr.
Yazar aday da alakalem yazmamal. Salam nedensel ilikileri doru kurulmu
yaptlar yazmaldr.
Burda verdiim rnekler, yasa gerei, yapttan bir blm aamyor. Bundan
tr, zellikle yazar adaylar rgesi salam yaptlar incelemeli, bu yaptlarda ku
rulan rgeyi iyice kavramaldr.
323
Btn bu salam rneklerden sonra unu soruyorum. rgenin bir yapttaki ile-1
vi nedir.
imdi bir yazan dnelim. Zihninde bir konu var. Bu konuyu yk ya da roman \
biimine dntrecek.
Bu nasl olacak.
j
Szgelimi Onegin, Pkinin zihninde ilk olarak bulank bir biimde belirmi. (27) "
i k
i z
i r
Yazarn kafasnda etsiz kemiksiz, bulank bir biimde grnen tasanm rge can-
landnr. rge bulankl giderir, tasanm ete kemie brndrr.
Temel bir sorun var burda. Kimi yazarlar niye salam rge kuramyor.
Bu sorunu zmlemek iin Aristoteles'e gitmek zorunlu. Poetikada (28) Aris
toteles yle der, Sophokles, kendisinin insanlar olmalar gerektikleri gibi, Euripi
des in ise olduklar gibi betimlediini sylemitir.
Aristotelesin sylediklerine ilgin diyen Kaan unlar syler, Bu demektir
ki Euripidesin sanatsal ynteminde, bilgi-ynlendirmesi ar basarken; Sophok
les de insanlar idealletirilmi bir ekilde canlandrmaya gtren, deer-ynlendirmesi ar basmaktadr. lgin olan da udur ki daha sonra, tm bir sanat tarihi bo
yunca, bu gibi kart durumlara her zaman rastlanmtr. rnein Rousseaunun
Yeni Heloise ile Goethenin Gen Wertherin Aclarm karlatran gen Ler
montov, ok ince bir grle, Rousseau nunkinden ok Goethe nin romannda in
sann daha ok insan olduunu, nk Rousseau nun gerek insanlarnn deil, ya
zarn ideal lerinin cisimletirilmi olduunu belirtir. (29)
Yazar, gerek, yaayan insan deil de, zihnindeki lkleri cisimletirmek ister
se, olaylan ona gre dzenler. Bu dzenleme de rgeyi zorlar, salam rge kuramaz.
Bu bilginin nda Sofoklese nasl bakmal. Aristoteles diyor, Sophokles, in
Joachim Latacz, Antik Yunan Tragedyalar (30) adl yaptnda Sofoklesi yle
betimler, Sofokles ann yaamyla tmden iieydi, stelik yalnz manen deil,
324
Latacz sylyor, Sofokles, Antigone ile dnya edebiyatnn ilk direni oyununu
yaratmtr.
Oidipusa. geldikte Andr Bonard, Antik Yunan Uygarl (31) adl yaptnda
yle der, ... Eer insan eyleminin btn sonularn ta bandan bilseydi, adalet
325
i hatta buna izin vermeyiidir; byle bir bayaptta en temel toplumsal etmenler,
tm anlatmn, birka insann yazgsnn grnte rastlantsal bir ekilde birleme
sinde bulabilir.
Daha sonra neden salam bir kurgu yapamaz yazar, buna geliyor.
Bunun tersine, gerekliin basit bir seyirci tarafmdan tam olarak kopya edilme
si, konunun kendisinde var olan gruplama ilkesini aa vurmaz. Sanatsal sunu,
gnlk yaamn byle yzeyden grlen zelliklerini gze arpt gibi yeniden ya
ratmaktan teye giderse, sonu (Hegelci ifadeyi kullanrsak) kt sonsuzluktur;
yani, balangc, sras ve sonu tamamen yazarn keyfi seimine braklm kaotik
(karmakark) bir gzlemler yn olur. te yandan, gzlenen olayn dnyasma
baka yerden deil kendi kafasndan kan bir dizge sokarsa, kaosa bir dzen geti
rebilir, fakat bu dzen soyut dncelerin belirledii bir dzen, peinden srkledi
i gerecin dmda bir dzen, gerek yaama yabanc bir dzen olur. Bunun sonucu
olarak ortaya kan sanat yapt, kanlmaz ekilde, kuru ve iirsellikten uzak ola
cak; ve yazar, betimlemeler, lirik blmler, simgecilik ve benzeri eyler yoluyla, ya
ptta verilen insani kaderlerle onlar yneten toplumsal gler arasnda yapay olarak
gizemli b t ba kurmak iin ne kadar byk aba harcarsa, bu kuruluk ve iirsizlik
o kadar belirginleecektir. Yazarn gzlemi ne kadar yzeyselse, byle bir yapta
aposteriori (sonsal) herhangi bir dzen ve kompozisyon sokmay amalayan balar
o derece soyut olacaktr.
Dipnotlar
1. Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Paradigma Yaynlan, stanbul, 2002.
2. Namk Kemal, ntibah, Hazrlayan: Cengiz Kurt, Klas Yaynlan, stanbul, 2004.
3. Sami Paazade Sezai, Sergzet, Klas Yaynlan, stanbul, 2004.
4. Adalet Aaolu, Bir Dn Gecesi, Yap Kredi Yaynlan, stanbul, 2005.
5. Orhan Pamuk, Kar, letiim Yaynlan, stanbul, 2002.
6. Halid Ziya Uaklgil, Mai ve Siyah, Yayma Hazrlayan Enfel Doan, zgr Yaynlan, stanbul, 2002.
7. Yakup Kadri Karaosmanolu, Panorama, Remzi Kitapevi, stanbul, 1971.
8. Cevdet Kudret, Snf Arkadatan, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2006.
9. Orhan Kemal, Kanl Topraklar, Tekin Yaynevi, stanbul, 1996.
10. Balzac, Eugenie Grandet, ev. Gler Dikmen Nalbantolu, Cem Yaynevi, stanbul, 1995.
11. Kemal Ate, Veresiye Defteri, mge Kitabevi Yaynlan, Ankara, 2011.
12. Nihat Behram, Miras, Everest Yaynlan, stanbul, 2004.
13. ner Yac, Kir, Cumhuriyet Kitaplan, stanbul, 2009.
14. Ahmet Say, Kocakurt, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2007.
15. Selim leri, Btn stanbul Bilsin, Dostluklann Son Gn, Yazko, stanbul, 1981.
16. Cemil Kavuku, Amca thsanm Tarlalan, Adam ykii, Say: 7, stanbul, 1996.
17. Tomris Uyar, Kristin, Adam yk, Say: 7, stanbul, 1996.
326
18. Sanem Karagz, D Koleksiyoncusu, Adam yk, Say: 22, stanbul, 1999.
19. Refik Halit Karay, eftali Baheleri, Memleket Hikayeleri, inklap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1976.
20. Nezihe Meri, Bir Yunus, Adam yk, Say: 10, stanbul, 1997.
21. Oktay Akbal, B ir Otobs Yolculuu, Luna Park, Can Yaynlan, stanbul, 2003.
22. Orhan Kemal, Eski Gardiyan, amarcnn Kz, Tekin Yaynevi, stanbul, 1998.
23. Kemal Ate, A klm Hep Onlarda, rk Kap, Okar Yaynlan, stanbul, 1979.
24. Tank Dursun K Ara Name, Aka Uan Atebcekleri, Yaz pleri, B ilgi Yaynevi, Ankara, 1991.
25. Adnan zyalner, kinci Arka, Gzleri Bal Adam-Yama, Evrensel Kltr Kitapl, stanbul, 1996.
26. Yervant Gobelyan, Anayasa, Memleketini zleyen Yenge, Aras Yaynclk, stanbul, 1998.
27. Moissej Kaan, Gzellik Bilim i Olarak Estetik ve Sanat, Trkesi A ziz allar, Altn Kitaplar Yaynevi, stan
bul, 1982.
28. Aristoteles, Poetika, ev. Nazile Kalayc, Bilim ve Sanat Yaynlan, Ankara, 2005.
29. Moissej Kaan, a.g.e.
30. Joachim Latacz, Antik Yunan Tragedyalar, Trkesi Ylm az Onay, Mitos-Boyut Yaynlan, stanbul, 2006.
31. Andr Bonnard, Antik Yunan Uygarl (2), ev. Kerem Kurtgz, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2005.
32. Hegel, Estetik, Cilt I, ev. Taylan Altu-Hakk Hnler, Payel Yaynevi, stanbul, 1994.
33. G. Lukacs, Avrupa Gerekilii, ev. Mehmet H. Doan, Payel Yaynevi, stanbul, 1977.
327
7 Temmuz Pazar
Dn akamst gen geldi. Beni duymular. Konumak istemiler. Konu
mann sonunda ykler... iirler kacak diye rktm. Neyse... olmad. Kimsenin
sanatla uramasna... iir... yk... roman yazmasna bir diyeceim yok. Bu iin
zorluunu sylyorum. yk... iir... roman... deneme, katla kalemle bitmiyor.
Epey oldu. Biri roman yazm. Getirdi. Okudum. Sen dedim senfoni yaz
may dndn m. Dnmemi. Nota bilmiyormu. Trke bilmeden roman
yazyorsun ama dedim.
Trke bilmeden de yazar olunabileceini syleyenler var. Onlar anlatt. Ben
de Onlara git dedim. Gitti mi bilmiyorum.
unu sylemeliyim. Trke bilmeden yazar olunur diyenlere inanmayn.
Bugn Felsefe ve Sanat adl bir kitap okudum. (Ara Yaynclk, stanbul,
1990) 18-20 Aralk 1983de Felsefe ve Sanat Sempozyumu yaplm, Marmara
niversitesinde. O sempozyumda okunan bildiriler var kitapta.
Prof. Dr. F. Pnar Canevi. Sanatda Sekinlik adl bildirisi son derece nemli.
yle diyor Canevi. Moda olgusu amzn belirleyici zellii haline gelmitir.
328
sen gibi dolayor. Balzac, Hugo, Stendhal, ehov, mer Seyfettin, Sait Faik...
Bethoveen, Vivaldi, Bach... kimmi bunlar... Bilgilenin dedim mi, kimilerinin
tyleri diken diken oluyor.
Kendi payma sylyorum. Byle alikran bakesenlere pabu brakmam ben.
Genlere dergide sylediimi, yazvereyim uraya. Herkes bellesin. Yalnz ede
biyatla uraan iyi bir edebiyat olamaz... Mzik dinlemesini bileceksin... resme
bakmasn bileceksin. Felsefe, fizik, matematik, geometri, tarih alacaksn.
Neden byle... Btn bu dediklerimi yapan, her bir eyi daha iyi kuatr.
Szgelimi, Vivaldiyi hisseden, Goya gren, genin ialarnn 180 dere
ce olmadn bilen biri, daha gereki, daha gzel eser yaratr.
Btn bunlar bilmesen olmaz m... Olur. Trke bilme... yntem bilme... Balzac, ehovu, mer Seyfettini, Sait Faiki okuma... eski pabularn bir kaide
nin stne mhla... nasl olsa birileri, Bayapt diye yutturur herkese senin o es
ki pabularn.
Daha yazacaktm, ama akam oluyor. Prof. Dr. Kenan Grsoyun, a konu
masnda sylediklerini buraya almak istiyorum. yle diyor Grsoy, Felsefe
herhangi bir konuda herhangi bir ekilde konumak, fikir retmek demek deil
dir. Onun ciddi ve vazgeilmez bir eletiri vazifesi vardr. (...) Felsefe, yapayal
nz bir dnrn, fildii kulede ya da kaim kale duvarlar arkasnda srd
muzdarip bir zihni speklasyon da deildir.
Byle ak... net szleri pek seviyorum. Yan izmeden ak... net konumak
pek gzel.
Bizim edebiyatlarmzn ou bir trl bu noktaya gelemedi. Mutlaklatrdklar liberal kanalda edebiyatn bir sorumluluu, bir grevi vardr diyemiyor
lar. Diyemezler tabii... O zaman, kaldrn u eski pabular denecek. Eski pabu
larn sanat zgrlyle ilgisi olmad grlecek...
Akam oldu. ay bahesi boalyor. Yemee gidiyor herkes...
Bugn yamur yamad. Gne bir grnd, bir kayboldu bulutlarn arasn
da...
Ben de kalkyorum. Balkonda yemek. Rakl... Bir yldz yakalarsam yine bir
dn ardnda geceyi bitiririm.
329
Y A P IT A B A L A R K E N
imine kalmtr. Kimi yazar tekilde kalr, kimi yazar genelden tekile ya da tekilde^
genele gider.
330
Evcili Anaaa!
Ee eyy!
Akamlan Evcili Ana mn azn gtrrdm bostana. nce bir
fasl kavga ederdik aabeyimle az gtrmek stne, kklmle
yenerdim onu. Bir de inad tuttu mu aabeyimin, o gn erkenden yatar,
fkeden zntden olumu ineler stnde debelenir dururdum.
Ona mercimekli bulgur pilav gtrrdm ok kez byk bir tas
la. B ir de bez torba iinde szme koyun yourdu. nceden soan ha
zrlanmtr, skle soan. Yufka ekmei sererdik, stne tas boaltr
dk birden. Sonra yourdu ayran ederdik bir solukta. Tas bir o dikerdi
bana bir ben.
Biltdim yemekten sonra iei burnunda prtkl taze hyarlar
beni beklerdi. Kayslar, bir de yerken susuyla kokusunun sese dnt
bir etek dolusu erik!
Konuur muyduk Evcili Ana yla anmsamyorum. M sr koanlannm, bceklerin trts, kurbaa, yerbeyi ve kpek sesleri o anda
oluturduum szsz iirimi bozamazd. Yukarlardan dklen duman
ya da sis, hava ya da hare o stbeyaz cierlerime eker, duyan her ya
nm ttslerdim.
Evcili Ana yla birlikte yatardk. Ona srtm dner, kucanda
tortop uyur kalrdm. Anamsa hep aldatrd, ben uyuyunca kalkar baba
mn yanma giderdi. Ona sezdirmeden kuann ucunu bir yerime ba
lardm. Biltdim , ben uyuyunca kuak zlecektir, bkmadan balar
dm yine de!
Beni Evcili Ana ya eken prtkl taze hyar, kays, bir de yer
ken kokusunun sese dnt erik miydi yalnz?
Gobelyandan bir mek. Bu ykde zaman imdiki zamandr. 28/3n Vukuat. (2)
Kadmlar ksmnn yardmc hemiresi kapy almadan nefes
nefese ieri girdi:
ef dedi, efim. nc snf hastalardan biri birinci snf ya
taklardan birine girmi ve kmyor. Ne yapacaz efim? imdi nasl
karacaz?
331
332
333
kadnlan iinde onun gibi irisi yoktu. O bir istisnayd. Kyn kadnlannn almaktan canlan azlarma gelirdi. Kara kuru, rp gibi eve gi
rerlerdi sonbaharda; kemikleri saylrd. Et mi kalrd, ya m kalrd
stlerinde? Ill hi almazd ki erisin. B ir gsleri vard, kamna
kadar inerdi. O ancak ayaklarn serip bir gzel oturmay, gelen giden
le konumay bilirdi. Yerinden kalkmak gelmezdi iinden. Testiyi srt
layp da Leaprden veya Hasaprden kim su getirecek! Su kple
rinin ikisi de hep bo olurdu. Kyde insan birbirinden su ister mi? D i
lenir mi? Grlm i midir? lm kumasnn parmak kadar ocuklann su getirsinler diye Hnklara, Semerlere, Ablalara yollard. o
cuk dourdu. ocuk anas oldu. lki kz, kincisi kz, ncs kz.
Kycek kabahati Minas ta bulurlard. Kadnn kabahati yoktu. Tarlaya
ne ekersen onu biersin. Kadn li ta iki ocuk getirmiti, ikisi de o
lan. hlann, Manuklann kaplannda oturan veya dinelen kyller M i
nas abi, ilk kanndan iki kz, Illy aldn ondan da kz... B ir erkek
ocuk yapsan ya derlerdi. Kendisine taklanlara dner, dediiniz de
laf m? yle bir marifeti biliyorsanz bana da syleyin derdi tok bir
sesle. Ill yaz k st veren, stten kesilmeyen inekler gibiydi. o
cuunda da st o kadar boldu ki ikier yl, hatta daha fazla emzirdi
kzlarn. Su ise st olurdu. Kendi ocuklar bitiremezdi stn. a
r zerine gider, analar Karmpostaki tarladan veya Kountzordaki
badan henz dnmemi olan komu bebelerini de emzirirdi. Emziremedii zaman da gslerini boaltp rahatlamak iin meme ulann s
kar, stn dan aktrd. nc kz dourduktan yl sonra kam
gittike iti. Gze gelmitir dedi btn akl erenler. Gl, shhatli
kadnd nk. Bir yeri anmazd, neden hastalanayd? Bir sebep yok
tu. nsann gz ta bile atlatr, nerde kald insan! Kyde ad k
m btn kem gzllerin kaplannn eiinden gece vakti yontup ge
tirdikleri tala yatann yannda yaktlar, dumanm stnde gezdirip
dua ettiler. Fayda etmedi. yilemedi.
Bu anlattklanm benim zamanmda olmamt. Ben henz do
mamtm. Evde konuulanlardan bilirim. Bykanam da Derdirlerin
evindendi. Der Boos ve Minasla karde ocuklanydlar. Bundan do
lay onlara day, evlerinin kadmlanna da yenge derdim.
334
r
Der Boos daymn irisginini (Papaz kars anlamnda yeretzgin in halk azmdaki ad) de bilmem. Nasl bileyim! O da ben doma
dan lmt. Ama Minas daymm ald nc kadn, Dantzl yenge
yi iyi hatrlarm. Pembe tenli, alev rengi kzl sal, alnnda, yzlerinde
iri iri illeri olan bir kadnd. Eekleri, adrlaryla Ha Tepesindeki de
re kenarna konan, elek, kalbur, ta elei, un elei yapan Poa kadnla
ra ok benziyordu. Ill gibi duldu. Minas day, Dantzi kynden al
mt. Kycek verlerdi kadm. Onun gibi alan, i gren kadn ara
makla bulunmaz derlerdi. Sabah gn aarmadan ayaktayd. Ahrda
kzlerin, ineklerin, rzam altn sprr, gbreyi sepetine doldurur,
srtlayp srtlayp gtrr, gbrelie dkerdi. Yemliklerin yemini taze
ler, yukar kp evi, ieriyi, dary slatp sprr, ime suyu ve kul
lanma suyunun kplerini azna kadar doldurur, oca yakard. Btn
bunlan bitirdiinde kilisenin an henz almam ya da yeni alyor
olurdu. Deil Minas dayy, erkeim diye vnenlerin kan cebin
den karrd. yle bir orak sallar, ekini, otu yle bir bierdi ki veya
ayan yk kafesine dayayp yle bir yk ykleyii, ipi yle bir gerii
vard ki, grlmeye deerdi.
O tez yreklilii de sonunda kendi ban yedi. Gaban daki ba
dan eve erken dnmek iin doru yoldan gideceine, kayalklardan yu
kar kmak isteyince arklar kaym, tepeden yuvarlanarak kayalk
lara arpm, kafatas paralanmt.
Gngr Genay, Aykr Numan Hoca (4) adl yksne tekil rgeyle balar.
Numan Hoca, atand yeri grmek ve barnaca bir yer kira
lamak iin, Erimli Kyne doru yola kt. Buras, orta Anadoluda
otuz krk hanelik bir kyd. Kendisi de Erim liye snn olan kentin bir
kynde domutu. Adetleri, gelenek ve grenekleri iyi bildii iin,
greve ilk kez balayacak olmasna karn kendisine gveniyordu.
Ara, kyn meydannda yolculan indirdi. Numan Hoca, kar
dan grnen kahveye doru yrmeye balad. Yaklanca, geleceini
bildiklerinden, oturanlar ayaa kalkt. Onu karlayp masalarna buyur
ettiler. Tanmalar ve hal hatr sormalar srasnda masann evresi gi
derek geniliyor; temiz giyimli, kravatl, gen ve yakkl olan Numan
Hoca mn zerinde baklar oalyordu.
335
336
337
lar, u tar altnda, u aralkta deil. Yok canm, o bin lirann tekine
oktan fit.
Bu hayaller bir hafta srebilirdi. Daha sonra araya dersler girer,
bir gn gelir, yine okuldan kamalar balar. Bu defa yle bir hayalle
kafasn yorar da yorar. Bir bilet alsa... ki buuk liraya kyp bir yarm
bilet alsa... p, elli bin lira kverse... eline yirmi be bin mi geer?
Yok, olmad. Neden btnn almad? Ama ne bilsin kacam ca
nm! Bu kadarna da kr!... Ya bir de yle olsa... anlalan gl bir
inan, onu, sk skya sarm da hayli bu yollara dyor. Evet, sma
il, szgelii, bir bilet alm. Hem de btn bilet. Numaras da filan fi
ln... ekileceinden bir gn nce, nasl olsa bana para kmaz de
mi, akl sra bir enayi bulup satm... Sonra da bir bakyorsun, elli bin
lira o bilete vuruvermi. Eyvah! Birka gn de byle ackl hayallerle
geerdi.
te, byle okuldan kat bir gn, miskin miskin dncelerle
geirip eve gelmiti.
Akam, her zamanki gibi anas, babas, kardeleriyle Tanr ne
verdiyse yedi. Herkes bir keye ekildi. smail de sersem, saman do
lu bir kafayla gerindi, kydaki mindere srtst uzand, bir dizini dikti,
brn stne koydu. liklerine kadar bir rahatlk, bir dinlenme duy
du. Gzlerini tavana dikti, dalp gitti. Hep ayn eyleri dndnden
neyi dndn bilemiyordu. Hayatn ylesine bir piyango biletine
balamt ki... Bir masal andran tatl rastlanty, belki yznc defa
dnyordu. te, bileti bir enayi arkadana satyordu yine. Kiremit
lerden szm yamur sularnn tavandaki izlerini bir eye benzetiyor,
ancak o zaman dleri deiiyordu. una, una, daha baka eylere
benzetiyor, o bir ey, bir eyi, daha baka eyi artryor; Afrika,
Amerika, Kristof Kolomp, tarih dersi, tarih retmeninin gbei, mini
cik kulaklar, nl sfrlar, derken snfta kalmak... te, tam bu srada
yardmna masal yetiiyor; biletine elli bin lira kveriyor. Ama ah,
yazk, kendinde deil. nk bileti satm.
Anas kk kardelerinin yardmyla sofray kaldrmt. Gn
lk kazanp, gnlk yaayan bir ailenin gecesi balad. Ana kendini
evin ilerine verdi. ocuklarn akln yine oyunlar ald. Baba kendince
338
339
340
mun ekmek, bir torba yiyecekle dnen her insan alnnn ten ile yaad
ndan, topra sarsan admlarla yrr. Memurlar, renciler, en erken
dnenlerdir. Fabrikalarda alanlar daha sonra gelirler. Manav gece
vakti, vatman, gazete bayii, mvezzi ocuklar gece yars evlerine ka
vuurlar. ten dnn tad bakadr. Sokaa gvenli admlarla her gi
renin yznde bir eyler yapmann, evresine, dnyaya yararl olmann
verdii sevin vardr. Kahve bu saatlerde oynak havalarn plan alar.
Yorgun argn dnenler neelenirler.
Her sabah mezarln ardndaki dnyaya geen insanlar akama
kadar byk ehrin mal olurlar. Onlar ehrin arklar arasnda dner
dururken, kadnlar sokan orta yerinde grltl toplantlar yaparlar.
Kundaklarnda unutulan ocuklar, salncaklarnda uykudan uyanan yu
murcaklar, seslerinin tizliini, pesliini deneye deneye, ileride gr ses
li bir manav, arabac ya da gazete mvezzii olacaklarn belli ederler.
Odalarda tencereler kaynarken ocuklar sabrszlkla annelerinin etek
lerini ekerler. Bazlar ellerindeki kuru kenar ekmei dileyip bir yan
dan da rk bir elma ya da armudun ho tadn mmkn olduu kadar
uzun sre duyabilmek iin meyveyi kuyruk pne kadar kemirirler,
ou defa meyve, kabuklan, p, ekirdekleri ile yok olur. Sk sk, tek
zpzp ya da bir kfr yznden kopan kavga, ocuklar arasnda bitme
yince anneler Hzr gibi imdada yetiir, suu birbirine yklerken iki ka
dnn sa saa geldii grlr. Btn sokak elektrik arpmasma bir
anda ayaklanr. Kimi ondan, kimi tekinden yana kar. Grlt artn
ca beki, ksa boyu, geni omuzlu kaputu, dnyay ben yarattm yr
y, byk adam tavr ile kavgaya karr. nce tatllkla kavgaclar
yattrmaya alr, sonra korkutur, topunu birden semt karakoluna s
rkleyeceini syler. Ufack boyu ile kavgaclann arasnda kaybolmu
tur, yalnz sesi gelir, ba teden beriden kar. Ama urar, didinir,
kavgaclar ayrr, kalabal paralar. Herkes dalr, sokak boalr.
Sokan ortasnda mahalle kahvesi vardr, iyi havalarda sandal
yeler soka boydan boya kaplar. Tavla, iskambil, domino oynanr, bol
bol kfredilir. Kn kk kahve tklm tklmdr, ufack soba grldeyerek durmadan yanar. Mahallenin belli bal tipleri, gen babayiitler,
byklan yeni terlemi delikanllar gndelik kazanlann eritmek iin
341
342
kalar. Ertesi gn kahve belli olmayan bir sre iin kapatlr. Her kapa
tltan sonra Zlf en yeni arafm srtna geirir, kap kap dolar,
kahvesini yeniden atrmak iin didinir.
Kahvesiz mahalle kasvetli olr. Geceleri insanlarn can sklr.
yi havalarda sra sra evlerin karlkl pencerelerinde ifter ifter ba
lar belirir. Hafifk altnda kardan karya alak sesle konuulur. De
likanllar sokak boyunca kol kola bir aa bir yukar gidip gelirler. Her
birinin dudaklarnda sigaralar parldar. Aka ait arklarn gzya dolu
szleri havada paralanr. Gecenin bu ge saatlerinde gen kzlar derin
derin gs geirir, kocaya yeni varm olanlar kz arkadalarna ksk
sesle baz gizli anlarm anlatrlar. Gen gelinler yepyeni yataklar d
eme zerine itina ile serer; yastklar, yorgan zenle yerletirirler. Er
kekleri kapy rter, yalnz pencere aralk braklr.
Adnan zyalmer, Gzleri Bal Adam,{l) yksne genel rgeyle balar.
Bitek ovann ortasndan ky boyunca uzanan Yalova-Karamrsel karayolu gecenin bu ge saatinde olduka sessiz ve karanlk olurdu.
Ara sra son hzla geen ar yk kamyonlarnn uzun nl farlar yo
lu aydnlatr ya da ehirleraras otobslerinden birinin pm l prl klanyle bir yldz gibi kayp gittii grlrd. Onlar da olmasa yolun
deniz tarafnda sralanan yazlk evler, beri yanda da kimi yerde ovaya
sarkan yamalarla ta dipteki vadilere saklanm kyler ayn karanlm
iinde eriyip giderdi yaz k. Onlar da olmasa ne geni, dmdz, ya
gibi kayganlam kara asfalt, ne uuldayan deniz, ne de uzun boyunlu
gndndlerle ar baaklarn hrtyla sallandklar ova, kayalk ya
malar kaplayan zeytinlikler ayrt edilebilirdi. Yalnzca uzayp giden
bir karanlkla denizden yan az aydnlk, dalara doru gittike koyu
lan bir gkyz... Ve dalan, ovay, denizi kapkara bir dumanla saran
gece sisi.
Yalova dan Altmova ya kadar byleydi yol. Altmova ya yakla
rken gzleriniz youn bir kla kamard. Burada uzun nl farlan
sndrseniz de olurdu. ofrler de yle yapyordu. Asfalt, Amerikan
hava ssnn telrglerini aydnlatan projektrlerle l l parlard.
Artk geride braklan Yalovann, yaklalmakta olan Karamrselin
343
344
345
Fahri Erdinin Ayiei (8) adl yksnden genel rgeye bir rnek.
Akvaryumda kuyruk alm ile szlen balklar, nasl her rpmtan sonra camn bir yzne bakar kalplarsa, hapishanede de yle. Ne
tarafa baksan drt duvar. Avlular da tavan ak birer hcreden farksz.
Hele scak gnlerde yzlerce adamn gezindii bu avlular, sevkiyat va
gonlarn, allan veya gemi ambarlann hatrlatr. Eer Anadolu nun
nfus kesafeti (younluu), burann yzlmne gre hesaplanrsa,
santimetre kareye bile birka adam der.
Dizlerinde bir yatalak tutukluu hissedenler, gnn uzunu gezi
nirler. Kiminin yrynde parasn kaybetmi bir ocuk tereddd,
kiminde sanki ihaleye kouan bir acele, kiminde deli savsakh... Si
gara dudaklannda, fke de burunlann ucunda.
Gne, yalnz le saatinde kubak grr bu avluyu. te o za
man duvar diplerine ylverirler. Onlar iin toprak, ranzalardaki b
cekli iltelerden daha yumuaktr. Bir mddet bezgin trkler duyulur.
Bu trklerde hep Nerde akam orada sabah avarelii! Gel gr ki ay
lardr burada akam olur, sabah yllardr burada karlanr. Trkler on
lun efkarlandmrsa da, gelip ken tavl bir uyku ile dnyay unutuve
rirler.
yle bir sessizlik olur ki avluda, oradan bir kr gese hepsini
ineyebilir. Artk bu manzara, iine flit sklm ok sinekli bir oday
andmr. Ne tarafa baksan, dt yerde debelenen sinekler gibi cm
lesinin kam havaya gelmitir.
te o gn, tam bu lgn dakikalarda anszn yer yerinden oyna
d. Hatr saylr bir zelzele!... aka deil, bu akima estike tutan yer st
mas yrekli adamn bile dne kundak sokuyor. Hemen can havliyle
silkinip davrandlar. Artk kimsenin azndan Allah Allahtan baka
kelm alabilirsen ak olsun. Birka saniyenin iinde ana baba gnne
dnd avlunun ii... Ykld yklyor derken durdu.
Henz kimse korkusunu yutkunamadan, bir de baktlar ki, Deli
Bekir hl paazade uykusunda.
-Ulan, dediler, kalk, hareket oluyor!...
Bekir, yazma mendili yznden ekmeden mrldand:
-Ne hareketi be?
346
347
348
di. Minibs kalkarken, muavin, keye kstrlm bir kedi gibi bakyor
du Ahmet Usta ya...
ukurlardan korunmak iin bir dansz gibi kvran krmz bir
minibs yanat duraa. nnde, san renkle ve zenle Miras Deil
Alm Teri yazlyd. nenler olunca, minibs yan yanya boald. Ahmet
Usta, orta yal bir kadnn yanma oturdu. Muavin, skalm abiler, s
kalm ablalar diye yrtnp duruyordu. Sktka skmlard. Ama
muavin hl yrtnp duruyordu. Bu kez dorudan Ahmet Usta ya ses
lendi:
-Koltuu leyelim abicim!
Koltuk iki kiilikti ve Ahmet Usta yanndaki imanca kadm s
ktrmamak iin koltuun ucunda oturuyordu. fkeliydi. fkesini bas
trarak ofre seslendi:
-Arkada, bu kadar paracanls olmayn, tatta kmldayacak yer
kalmad. Hem vatandaa, hem tata yazk!
ofr, yle bir yan dnp Ahmet Usta ya bakt. Ahmet Us
ta nn yutulur lokma olmadn anlaynca, gzlerini gleledi, syle
necek szne dirhem vurdu:
-Ne yaparsn be abiciim, ekmek paras!
Sonra muavine bard:
-Hadi sarsaklanma, atla, gidiyoruz...
Minibs sarsla sarsla ve gene bir dansz gibi kvra kvra gidi
yordu. Duraklardaki kuyruklar bitecek gibi deildi. Baz yerlerde ya
klmaya allan p ynlarndan pis ve dayanlmas g bir koku ya
ylyordu evreye. ofrn yanndaki yal adam yksek sesle dertleni
yordu:
-Bu grev biraz daha srerse, ya duraklarda minibs beklemekten
ya da bu pis kokudan lp gideceiz.
-Haklsn beybaba, dedi ofr, ama korkmayn, biz sizleri sokak
ta brakmayz, canmz diimize takar alm. nemli olan tat deil,
p... Bir grevdir kardlar bamza, aydr anamzdan emdiimiz
st burnumuzdan geliyor fitil fitil! Neymi grev? stemeyen almaz,
ald paray az bulan eker gider. Ben yetkili olsam, askerlerle bir gn
de temizlerim ortal...
349
350
351
352
ele ikram grrd. Zira haftada bir kasabann pazarnda bunlardan her
birisinin kapsn alar, ieriye Frn iyi olur, ariyetle yeyiniz! diye
bir yal olak, yahut Kk paamz elendirsin, maskara eydir!
diyerek kuyruu kara, vcudu ak bir kuzu brakr, giderdi.
K ortasnda karlar yaarken rengi kamadan, derisi buruma
dan kuruttuu kaysdan, yahut da rtmeden, suyunu ektirmeden
saklayabildii armutlardan bir sepet dolusu brakt da olurdu. Her iin
ehli, meraklsyd. Gider Kayserili muhacirlerden sucuk, pastrma yap
may beller, erkez kylerinde peynircilik renirdi; btn bunlara
kendinden ziyade hediye vermek iin merak salard.
Bakracn doldurup kasabaya indiini gren kyller: Hac
Mustafa bir tas gtrr, bir tulum getirir! derlerdi. Hakikaten de y
leydi. .. Urayp ieriye canl cansz her hafta bir hediye brakt kap
larn himayesiyle tarlalarm bakalarnn zararna geniletmi, su vak
fna mtevelli olmu, eski vergi borlarn kapatmt. Mustafa mn evi
ne tahsildar urayamaz, jandarma sokulamazd. Herkes, sevmiyenler,
ekemiyenler bile ondan saygyla bahsederler, Hac aa derlerdi.
Gorkiden ahin Trks (12) adl yk.
Kyda enge enge soluk alan usuz bucaksz deniz, ayn
mavi parltlarna bulanan aklklarda uykuya dalm, hi kmldam
yor. Yumuack bir gm parlakl iinde gneyin mavi gyle bir
lemi, yldzlarn altn desenlerinin nn kapatmayan, hareketsiz,
saydam saakl bulutlar yanstarak derin bir uykuya dalm uyuyor.
Gkyz, durup dinlenmeyen dalgalarn kyya doru uykulu uykulu
yaylrken neler fsldatklann anlamak istercesine denizin zerine
gitgide daha ok eiliyormu gibi grnyor.
Kuzeydoudan esen yelle yana yatm eri br aalarn kap
lad dalar, doruklarn sert bir yumruk atacakm gibi, zerlerindeki
mavi bolua doru ykseltmiler, dalarn sert izgileri, gney gece
sinin lk ve tatl karanlna brnerek daha da belirginlemi.
Dalar derin dncelere dalm. Yeile alan yumuak dalgala
rn zerine dalardan kara glgeler dm. Bu glgeler sanki burada
ki biricik hareketi durdurmak, suyun dinmek bilmeyen prtsyla k-
353
ahin Trks, batan sona zdeleyime dayanr. Rahimolu, ykde bir masal
anlatr. Masal, ahinle kara ylan arasnda geer.
Uzak lkeleri zlemek gibi bir ey miydi o? Yada bir gece tre
nine atlayp, zlediin kentlerdeki insanlara gitmek d m?
Her gn getiin yolun tekdzeliini bozan o noktann kl bir
belayla talanm kaps bile binbir anm uyandmyordu sende. n
ce san, sonra krmz, sonra yeil. Derken yeniden san... Gz krpan
renklerin ak geceler boyu srp gidecekti. Bindiin hurda otobsn
hep ayn hatta ak gibi.
Belli duraklardan binip hep ayn duraklarda inenlerden biriydin.
Ancak bu iki nokta arasnda, yalnzca otobsn camndan seebildiin
354
nc bir duran vard senin. Orada incecik bir esinti geerdi iinden.
Kapsndaki neonlar apknca gz krpan, afileri sk sk deien Alize
Pavyon. Afiler deildi seni eken, klard. Renkler zerine kurduun
dler. Yeil k yannca stanbul lu genliinin amlca srtlarn kr
mzda kimbilir ne zaman okuduun bir Fransz romanndan gnah
ykl bulank resimleri, sanda bu bozkr ehrindeki kuruyup dklmln, kmlmln yayordun. Hep ayn yoldan hep ayn yerle
re gidip gelmenin bezginliini.
Emeklilikten emekli olmak diye bir ey yoktu Mazlum bey.
Onun sonu belliydi. e yaramazlk duygusunun, itilip kaklmamn te
ki adyd emeklilik. drt takm elbise, birka ift ayakkabyla tke
tilmi bir yaamn noktal virglyd. Tam otuz iki yl... Bouna yaa
nlm onca zamann hznn duymayacak denli youn yaadn. Tek
dzeliin younluunu. Genliin tknefes otobslerde, hergele dol
mularda kirli bir soluk olup geti. Kn buzlu yollannda amur yazn
toz, gzlerde kurumu yaprak... te bu yzden evine hep sannm umut
suzluu ile dndn. amlca yeili de roman krmzs da yreinin
gizli blmesinde kald. O blmenin ummadn bir anda alacan hi
dnmedin. Belki bunu dnmekten bile korktun. Yorgun yzne di
kilecek sivri baklardan korktun. Kanndan, kzndan, olundan... Da
has semt bakkalndan, ezile bzle iki yz elli gram kyma istediin
kasaptan; kehribar tesbihli, krl bykl ev sahibinden. Hepsinin gz
lerindeki sivrilik birleip tek szck olacakt:
Ayp! Bundan korktun Akta Halim Efendi Mahdumu nhisar
Emeklisi Mazlum bey...
Osman Bozkurt, krlm bir grevin ertesi gnn anlatyor Grev (15) adl yk
de.
355
356
TK
Olay rgs, nedensellikle nesnel bir biimde kuruldukta, karakter rge gerei
eyleyecektir. Buna rgenin salad itki denir. Gereki yaptn temel ilkelerinden
biri de budur, karakterin eylemleri yapmack deildir. rgesi salam kurulmam
yaptlarda karakterin eylemleri yapmacktr.
imdi olay rgs, nedensellik nesnel bir biimde kurulmu gereki yaptlarda
karakterin itkisine bakalm.
Tolstoy'un Dirili (1) adl yaptnda Nehldofun rge iinde itkisini grelim.
Nchldof savrula savrula yaayan bir karakterdir. Nehldof, halalarnn yannda ya
r hizmeti, yar besleme olarak alan Katyuayla cinsel ilikiye girer. Kyden ay
rlrken de yz ruble verir Katyuaya. Yapt ie pek aldrmaz da, nk amcas,
babas, arkada hep byle yapmtr ama Ruhunun derinliklerinde alaka, aa
yaptn bilmedii bir lgnlk annda ifal edip yzst brakp kat oda hiz
metisi olduundan kukusu yoktur.
357
Yllarca yalan yaamtr, imdi kurtulacaktr bundan. stelik susuz yere krek
cezasna arptrlmtr Katyua. Jri, suludur, ama cinayetle ilgisi yoktur desey
di Katyua kurtulacakt.
Nehldof, bunun stne Katyuay kurtarmak iin eyleme geer. stelik onun
la evlenmek isteyecektir. Buna kar kar Katyua, yle der, Benden yararlanarak
bunlar tek bama hak ettim. u gurur antna kendimi sevdirmeyi baardm.
Bu hzla ykselme, hzla Julienin sonunu getirir. Stendhal, nedensellie daya
nan nesnel bir rgeyle oluturmutur itkiyi.
Kemal Bekir, Kanl Dnde (4) rgeye yle balar. ki gn ncesine kadar
kavgann iindeydi Hsn. Telefon etmiti Ycele. Karanlk basarken buluacak-
358
hrd Beyolu nda. Son birka ay iinde toz duman olmulard birden. rgt para
lmm, dalm, birbirleri ile balant glemiti. Kim i bir yolunu bulup uzak ol
may yelemi, kimileri de Ycel gibi kavgay sonuna dek srdrmeye bakoymulard.
Beyolunda bulumalarnn nedeni iki katl bir evde saklanan be arkadalarna
yiyecek gtrmektir. Yiyecekleri Hakk gtrr, ama veremez, ev sarlmtr nk.
Akam Ycelin evinde radyodan renirler. Be arkadalarndan biri ldrlm,
brleri sa olarak yakalanmtr, biri yaraldr.
Bunlar rendikten sonra Hsnyle Ycel tartrlar. Ycel, Anadoluya gide
cek, devrimi balatacaktr. Hsn buna kardr. Deiik iki itki, karakterleri ayra
caktr.
Hsnyle Ycel bir ilin tiren istasyonundadrlar. Hsn, eski arkada Hakkyla
karlar. Hakk evlenmek iin evine gitmektedir. Hsn, evine gideceine Hakkyla gider. Ycel devrim iin yollara der.
ki ykyle itkiyi tamamlayalm.
lk rnek Refik Halit Karayn Sar Bal (5) adl yks. San Bal yle balar,
Kapnn tun tokma bu karl gecenin sesleri sar eden durgunluu, dolgunluu
iinde k of bir uultu kard.
Gecenin bir saatinde kaps alman ev, kasabann dndadr. Hovardalk etmek
isteyen erkekler, gece yansna doru bu eve gelirler. Hilmi aa da iki arkadayla
birlikte gecenin yansnda bu eve gelir. Kap, ge de olsa alr. kiler iilir, elen
ce balar. Ancak kasabaya yeni gelen komiser evi basar. Hilmi aa kimseden kork
maz. Kapy atnr. Her yer aranr. Sra yataklara gelir. Yorgan ekilir. San Baln
iki ocuu yatmaktadr. Ama yatakta yine de bir ikinlik vardr. Halil aa bunu an
lar. Kasabann tysz olannn yatakta saklandn dnr. Tysz olan, ertesi
gn Halil aayla alay edebilir. Sar Baln eliyle sus demesine karn yorgan atnr.
Yataktaki kaymakamdr.
Sar Balda rge, nedensellik zinciri iinde ilerler. znel bir tavr yoktur. tki,
Halil aann alaya alnma korkusudur.
Adnan zyalmer'in Yama (6) adl yksne bakalm. Ayaklanndan biri sakat
olan karakter, bir iki yere bavurmu, ie alnmamtr. Buna karn her gn, evden
i arama gerekesiyle kar, ama hibir yere bavurmaz.
359
Yamada rge nedensellikle ilerler. ykde znel bir tavr yoktur. tki i arayan
adamn umarszldr.
tki, nedensellikle, nesnel bir biimde kuruldukta, itkinin nasl karakteri eyleme
geirdiini grdk.
tkinin salkl olmas iin karakterlerin, etkilenecek konumda olmalar zorunlu
dur. Katyua olay, Nehldofun hi unutamad bir olaydr. Bunun yan sra Kat
yua yanllkla cezaya arptrlmtr. Mahkeme Bakan, bu yanll umursamaz.
Nehldofu eyleme geiren itkinin yan nedenleri de vardr.
Katyua, Nehldofun evlenme nerisini geri evirir. Kesinlikle evlenmeye ya
namaz. tkiyi salayan Nehldof yznden urad hakszlktr.
Sar Balda eyleme geirten itki alay edilme korkusudur. Gerekten de alay edil
me korkusu birok insan eyleme geirir.
360
nzda bir halk krssne kp inanlarnza btn dnyann nnde tanklk etme
tutkusuna kaplmsnz. Bu artk yapld; bu, getiiniz bir aamadr. Ve bu bii
miyle yinelenmemelidir. (7)
Engels, halk krssne kmay kusur olarak gsterir. Bu almtr, yinelenme
melidir.
Ne yazk, biz bunu yazn dnyasnda aamadk. Yazarlarmz, kesinlikle doru
olduklarna inandklar sanlarm, yaptta bir karaktere syletir. Hem de uzun uzun,
sayfalarca.
Bu kusur, yaptn estetik deerini zedeler. Ama yazarmz aldrmaz buna. Alan,
yinelenmemesi gereken bu rnekleri grelim.
lk rnek Ahmet Mithatn Vah (8) adl yaptndan.
B ir Hecenin Hkm
Vah! B ir hece! Yalnz bir hece! Ama ne kadar anlamlan, ne ka
dar hkmleri kapsayan bir hece!
Bir heceden ibaret olan bu kelime, dier binlerce kelimenin dillendirildii gibi yle sadece sylenemez. Sadece syleniliverdii za
man bu kelimeden adeta kavranlabilir bir anlam da kmaz.
Bu kelimenin dillendirili eklini ayrmsamak iin unu da d
nmelidir ki dier kelimelerin birtakm, yalnz insann dudaklanndan
kt ve birtakm ise diler arasndan veya dil ucundan ve nihayet bazlan grtlaktan geldii halde bir heceden ibaret bulunan bu kelimenin
ilk harfi, st n diler ile alt duda sanki bir kilit aarcasna atktan
sonra son harfi, adeta cier evinden kopuup geliyormuasma bir bi
imde azdan kar. Ah cn-gh! derler. Lzumu kadar derinden ge
len vah cn-gh a oranla ah m adna rahmet okunur.
Bu kelime ne kadar derinden gelerek, ne kadar iddetle azdan
karsa hkm o kadar artar. Sradan dile getirilii iin ilm-i tecvide
(Tecvid ilmi. Kuran m dzgn ve yanlsz okunmas iin uygulanan
dil bilgisi ilm i.) rendiimiz gibi harf-i meddi (kendinden nce gelen
harflerin uzun sesli okunmasna neden olan elif, vav, y harfleri.) drt
361
e lif miktar ekmek belki yeterli gelirse de baz zel durumlara bal
olarak bu kelimecik yle olaanst bir ekilde sylenir ki drt elif
miktar deil, krk elif, drt yz elif, drt bin elif miktar ekilse yine
kalbe yeter gelemez.
Vah!... Hele yle bir iddetlice syleni eklindeki hkmne
dikkat olunsun. Evvel-be-evvel, pek byk bir mitsizlie ahitlik etti
i grlmez mi?
Yalnzca A h ! eden adamn bu kadar byk mitsizlik iinde
olduunu anlamazsnz. h- cn-gn (yrekten kopup gelen bir iten
likle ah eki) henz mitsizlie dmemi ve belki de birok ynlerin
ce mit ve beklenti halinde bulunan duygulu ve zlem eken kiilerde
grlr. Fakat Vah!... byle midir?
Halbuki bu tek hecenin ahitlik eyledii mitsizlik, yle sradan
bir umudun yitirmilik de deildir. Bu lafn zel bir ekilde sylenme
si durumunda bir de byk pimanlk manas anlalr. Hem yle bir
pimanlk ki, artk elden k, o pimanla neden olan eyin bir daha
ele girebilmesine de olaslk brakmamtr.
Vah!... denildii zaman kavranlacak olan pimanlkla kark
midini yitirmilik, birok durumlara gre bakalarnn mitsizlii,
bakalarnn pimanl olmakla beraber, bu tek heceyi dile getirenin de
o midini yitirmilie, o pimanla katlmln gsterir. Ancak baz
kere bu hececik ta insann cierlerinden doru kabarp gelen dokunak
l ve mitsiz bir nefesle beraber, o kadar ac ac kar gelir ki, o halde,
pimanlkla karm umutsuzluun bakalarnda meydana gelmi bir
ey olmas olasl kalkarak, her kusurun, her kabahatin bu ac kelime
yi syleyenden kaynaklanm olduunu ifade eder. Vah!... m bu ekil
de anlam ise insann kendisine kzp, kendisini azarladndan ibaret
olur.
-Aman ya Rab! Yalnz bir hecedeki hkm ne byk hkm,
bundaki kuvvet ne byk kuvvetmi.
Halbuki bunun, yani bu hecenin hkm ve kuvvetini dikkate al
mak ve nemini gzelce anlamak iin yalnz bu kadarck aklama da
hi yeterli gelemez.
Bu kelimecik zel bir ekilde dile getirildiinde son olarak bir
hkm daha grlr ki, asl dikkat olunacak hkm de ite bu hkm
362
363
364
yaptna alyor. Daha sonra bu kelimenin syleyi biimlerine gre anlamnn nasl
deitiini anlatyor.
imdi de Hseyin Rahmi Grpnara bakalm. nsanlar Maymun muydu? (9) ad
l yaptnda bakn neler anlattryor feylesofa.
365
366
36 7
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
m, ahun paralarm bulduu yerde almasna yalnzca talan deyip geemeyiz. Kald ki, ikinci padiah Sultan Orhandan bu yana, modem an
lamyla devletidir de sizin devlet... Tersanelerini, baruthanelerini, d
kmhanelerini, madenlerini ileten, tarm topraklarnn mlkiyetini
elinde tutan, bayndrlk ilerini, yol ebekesini, postay, kervansaray
lar sistemini, okullar, niversiteleri, merkezden idare edilen btn im
paratorlua yaygn yarglama rgtlerini, loncalar, hatta dini bile dev
letletirip devletilikle yrten, ana tketim maddeleriyle besin madde
lerini tekele alan, i ticareti, d ticareti aralksz denetliyen, pazarda fi
yatlar belli bir izgide tutan bir ekonomik sosyal rgtn ana zellii
talanclkla belirlenmez. Btn bu ileri baarabilmek, ksacas toplu
mun var olabilmesini savunmak iin sizin devletiniz srasnda despot
da olmak zorundadr. Sizin devlet merkezcilikten, brokratlktan, hatta
despotluktan vazgetim dese, siz bunalnca ayaklanr, bunlan geri ge
tirmesini ister, hatta bunun iin onu zorlarsnz... dedi, Karlos orbac
o gn bana, Paa Emmi, aa-yukan...
Doktor Mnr, iini ekerek sustu...
Cemil dinlediklerini toparlamya alyor, Patriyot pek bir ey
anlamad halde, anlatlanlarn nemini sezmi, aklama bekler gibi
Halil Paaya bakyordu.
Halil Paa, el yordamyla paketi bulup bir cgara kard:
-ok nemli! Hrriyet naralaryla gelip hemen despotlua bala
mamzn nedenini aklam olmuyor mu gavur?
-Ben de stnde ok durdum bu despotluk iinin. Orta Asyada,
byk lenlerden sonra, adr sahibinin karsn bileinden tutarak
uzaklap her eyini misafirlerine yamalatt bir gerek... Orhan Ya
ztlarnda, Hakann, Seni a buldum doyurmadm m, plak buldum
giydirmedim m i? dediini de biliyoruz. Demek ki, bizde devlet, by
le sorumluluklar ykleniyor. Bunlan baard srece de, halklan, ha
di, despotlua katlansnlar diyelim. Ya halklan yedirip giydirmekte, i
kanklklara, d tehlikelere kar korumada devlet devini yapamaz
olunca, despotlua insanlar niin boyun esin? Bak Paa Emmi, ben
bizdeki bu Anayasa, Hrriyet, abalamalarn, zengin yetitirme debe
lenmelerini nereye balyorum?... Osmanllar, grmler ki, Devlet, fa-
378
kirleip gsz dtnden eski devlerini, halklara kar, artk baaramyacak... Sorumluluu Devletin stnden atp batda olduu gibi,
snflarn omzuna yklemek istemiler. Oysa doulu zengin baka, ba
tnn burjuvas baka... Bizim zengin burjuvalaamaz m? Hayr! dev
letin zenginletirdii, ister istemez devletin emireri kalr. Batlamak
bunun iin kurtaramad bizi... Devleti gletirmeye kullanacak yerde
zengin yetitirmede kullandk batlamay... Devleti eskisi gibi her
eyden sorumlu hale getirmeye abalasak, bunu baarabilmek iin, s
rasnda despotlua kalkacak... Oysa, her ey kolayca tabu olur dou
da... Bir eyin tabu olmas iin anlalmas deil anlalmamas arttr.
Biz yz elli yldr hrriyet trks aryoruz. Yerleti bu trk mem
lekete. .. Kald ki verdii sz tutamayan, sorumluluklarn yerine getiremiyen despotluklar halka zulmetme hakkn da gcn de nerden
alacak? Bu sebeple Paa Emmi, Anadolu da kuracamz yeni Trk
devletinin yaamasn Belkiye baladm. Hem insanlar altrmak
iin zorlyacaz, hem de bunu ar despotlua kendimizi kaptrmadan
yapacaz. Anladn m, i ne kadar etin!
-Gevezelie daldk, lafa tuttuk seni damat bey... Daha tra da
olmamsn! Hopla ko! yice sslen... Day maksut denilen imansz
arabm gerdek yumruundan kolla kendini... Sevin tutuu olmamaya
bak!... Bir de, gzn a, gelirken pek nemi yok ama, giderken ense
lenme!...
A li Usta - Rak - Leblebi
Adalet Aaolumm Bir Dn Gecesinden. (11)
Tuncer, kendini devrime adam bir gentir. Dzenin niversitesinde okumak is
lemez. Boykot karan alnacaktr. Bu sralarda iktidar milletvekillerinden Remzi Taruknn kz Yldzdan bir mektup alr. Yldzn gznde Tuncer yce bir yerde
dir.
Mektubunda Bana elinizi uzatr msnz? der Yldz. lk bulumalannda Tn
cer, kzn elini tutar. Tuncer, kendini devrime adamtr ama Yldz allak bullak eder
Tunceri... Sonunda Ali Ustaya gider.
379
380
381
382
383
384
385
okur. Bir sre svete kalr. Kanadaya gider. Ekonomi okur. niversitenin kaine
nerisini geri evirir. Trkiyeye gelir. Filistin gerillalaryla ilikisi var diye nive
siteye almazlar. Antalyada kent lisesinde felsefe, psikoloji retmeni olur. Komi
nistlikle sulanr. Nedim sonunda Ankaraya gider........adl bir kitapevi aar. K
tapevi kundaklanr. Muhsin kalp krizi geirir. Evinde dinlenir.
386
Arkada Rtnn adn yazd katla, Muhsin, Nedimin evine gider. Sorun
lur, Marksizmle din ilikisi nasl olmaldr. Muhsinin kafas karmtr. Nedime
racaktr.
38 7
gibi byyp Bizans altst eden dzen bu! Aslna baklrsa, slama
bu ilerici grnm kazandran ilkeler, ok yzyllar nce, ran daki
Zerdt dinine, onun egemen snflarca soysuzlatnlmasma kar bakaldran mazdekilike, daha sonralar egemenlik kurup ilkel komnal
paylamc ilkeleri savunan Manieizm e kadar gider. Hristiyanl da
388
etkilemitir o din. Yakn Dou Asya daki barbar Trk topluluklar ara
snda yaylm slam dan nceki en yaygn dindir bu Manieizm. Say
sz tarikatlar dourmutur. Bizim eyh Bedrettin de o kaynaktan gel
mi grnr. Osmanl y ykselten toprak dzeni ta buralardan. Tepe
den ini Kanuni dneminde balad. Fetihlerin yama alan snra da
yanmt. Hazine, Sarayn saltanat savrukluunu karlayamyordu ar
tk. Beylik topraklan malikane olarak sata ald. Dzen bozulmu
tu. III. Murat resmen rvet almaya balad. slam, gaza ganimetini bi
le, Halife de iinde, eit paylatmyordu bata. Zekat, fitreyi koydu.
Dnemine gre, kimi haklar verdi ezilen yoksullara, klelere, kadnla
ra. Evet kadnlara! Cahiliyede, kz ocuu dodu mu, hemen orackta
kuma gmyorlar, toplayp gidiyorlard adrlan. Vet derler buna.
ldrlen kz bebee de mevude derler.
Yerleik, tanmsal retimin arlkl olduu topraklarda altr
lan i gcdr kz ocuu; srnr gider. ldeki Arap m bana bela!
Srekli sava. Erkekler lyor. Kadn kalabal var. slam, yaama
hakkn salad nce bu kadnlara. Drt kadn yks oradan. Kz be
bek yaarsa bakmsz, kocasz kalyor. Yuvasz, a yani. Bezirgan var
sllara yarad yaatlan kadn kalabal. Paras olann bugn de bir s
r metresi var! Randevu evlerinin, genel evlerin temel sermayesi yok
sul kzlan. Alt bin yllk, uygarlkla balayan snfl toplum erkek top
lumu; sorun o. Mezopotamya da oluan tm tek tannl dine dayal toplumlarda kadn erkekten sonra gelir. Daha Tevrata gre, ilk yaratlan
kadn Lilith , Adem in egemenliine kar km, kimiz de toprak
tan yaratldk, emrine girmem , demi. Lanetlenmi. Tatn, Havva y
sonradan, Adem in kaburga kemiinden yaratt! Dev Anas , Sprgeli Cad , lohusalar boan A l Kars , hepsi lanetli kadnlar! Erkek
egemenliine yz yllar boyu ba kaldrm kadnlar. Amazonlar sy
lencesi var, biliyorsunuz; bizim Ordu yresinde egemenlik kurmular.
Erkeklerden dl alp ldryorlar; yaatmyorlar aralannda. Erkek ege
menliine kar kadnlar, bugn de savayorlar. Emansipe kadn,
Feminist kadn ... Bakaldrm kadn tipleri. Bir sr kadn devinim
leri, rgtleri olumu.
Glmseyerek durdu.
389
390
391
392
393
394
erden Naime Hanm m seslenmesiyle durup bakt Hoca. Naime Hanm salona girdi biraz sonra.
99
395
396
397
niye bizimle deil? Niye olsun? sizlik, salk, eitim; hibir sorunu
doru drst zememisin. Bir toprak reformu yapmamsn. Ky
l topraksz. Fesi atp apka giyeceksin diyorsun, kadnlar umac gibi
kapanmayacak! Hac, hoca tayfasnn peine taklmayacaksn! Sanki
keyfinden taklyor! Halifelik, eyhlislamlk, fetva, fkh, mecelle,
tekke, zaviye, medrese, mahalle mektebi, Kbe yolunda haclk-hocalk, rmeye yz tutmu ne varsa yktn, attn tmn. Bunlar yasak;
bu lke laik olacak! Kt m ettik? yi ettin de, kime dayandrdn bu
nu? erden pten, brokrat aydn srsne. M illeti trtklamakta usta
kesilmi, gn gnden byttn yan a brokratlara. Tmnn tepe
sinde de jandarma, polis. Klayla karakol! Camiyi de denetime aldn.
Umarszlkla sinmi yar a halkn rgtlenmesinden dn kopuyor.
leri dnceye en ar yasaklan koymusun. Aman o ynde almasn
gz! Sosyalist dnya tepemizde; ne olur ne olmaz! En iyisini tek sen
dnyorsun, lke iin! Yoksulluk yazgya dnm! siz, a, yan a
halk azsz dilsiz. Kemalist laik afur tafurlann altnda, sinsice yay
lp btn lkeyi parsellemi gizli tarikatlar, cemaatler. teki dnya tellallann, aymazlnla dolayl biimde greve buyur etmisin! Zincire
vurdum sandn asl ejderhalar sinsice yiyip bitirmiler seni! lke gn
gnden soyguna baml klnm. Yolsuzlukla yoksulluk diz boyu. Ya
am aclaryla dnyadan umudunu kesmi bir sr zavally uyutmu
lar, uyuturmular. yi kt kazanlm gzel eylere kar da, kkrtp
rgtlemiler gizliden. Bakn, bu ad karanlk; esnafn, kk vur
guncu tccarlann, tefecilerin topland yerel blgelerde, kk kasa
balarda, kapal kentlerde younlamtr. Kydeki ankly da onlar so
yar, akl da onlar verir! ark kydedir, sank onlardadr! Byk finans
soygununun lkeye yaylm karakollar! Sen halknn desteini yitir
mi, ortada kalmsn! Laiklik elden gitti! eriat geliyor! yaygaras
imdi. Sen bu trene binmisin, baka nereye gidecektin! O yaygara da
lkeyi soyanlara yanyor. Demokrasi oyunu balam. Laiktin, eriat
ydn toz dumanmda yz glenler krk yln vampirleri! Dsatm,
dalm, bankas, bankeri, tefecisi, rant lobileri, sigortacs, byk top
rak aalan, kentlerde mafyal arsa, toprak varsllan... Bileinin hakk
398
399
400
401
gitti zavall Galip Dede! Asl sulular, pr crm ler dnyay yiyip gbek atyor. Bu i srer; ta ki halk uyansn! zaa caae nasrullah-i velfet-
akn bakyorlard.
-Kuran diyor bunu! Allah m yardmyla zafer grnd m, halk
akn akn gelecek, diyor. En byk zafer halkn yrekten destei. D i
yalektiin yaamsal halkas bu bugn. Dnya pr crm yuvarlanp
Bu, unu gsteriyor. Yayn ynetmenlerinde estetik deer olumam. Yazar ya-,
Cervantes, Don Quijoteyi (13) 1605te bundan 407 yl nce yazd. Bu romanda,
roman-yk yazarlar iin bir uyan vardr. O uyany buraya alyorum.
Burada yazar, Don Diego nun evini ayrntlaryla iziyor, bolluk iindeki soy
lu bir iftinin evinde bulunan her eyi anlatyormu; ama bu ayrntlarn, deerinjf,
okuyucuya aykr gelen konudma tamalardan deil, doruluktan alan hikyeyle
pek ilgisi bulunmadn gren evirmen, hepsinLkaldmp atm.
Okudunuz. Ne diyor Cervantes, konu d tamalar yapt doruluktan uzaklat*
nr. Ne yazk konu d tamalar, yaznmzn temel eksikliidir. Gereksiz yere konu
uyoruz, gereksiz yere ok yazyoruz.
Dipnotlar
1. Tolstoy, Dirili , ev. Ergin Altay, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1975.
5. Refik Halit Karay, San Bal, Memleket Hikayeleri, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1976.
402
t. Adnan zyalner, Yama, Gzleri Bal Adam-Yama, Evrensel Kltr Kitapl, stanbul, 1996.
7. K. Marx - F. Engels, Yazt ve Sanat zerine I, ev. ner nalan, Sol Yaynlan, Ankara, 1995.
H Ahmet Mithat, Vah, Yayma Hazrlayan S. Emrah Arlhan, Sel Yaynclk, stanbul, 2007.
J Hseyin Rahmi Grpnar, nsanlar Maymun muydu?, Atlas Kitabevi, stanbul, 1968.
d. Kemal Tahir, Yorgun Sava, Remzi Kitabevi, stanbul, 1965.
11 Adalet Aaolu, Bir Dn Gecesi, Yap Kredi Yaynlan, stanbul, 2005.
) 2, Vedat Trkali, Yalanc Tanklar Kahvesi, Turkuaz Kitaplk Yaynclk San. ve Tic. A.., stanbul, 2009.
I I. Miquel de Cervantes, Don Quijote II, ev. Bertan Onaran, Payel Yaynlan, stanbul, 2012.
403
13 Haziran Cumartesi
Konferanslarmdan birinde sordular. Eletirici yapc m, ykc m olmal...
Ykc olmal dedim. Neden ykc olmal eletiri. Syleyeyim. Sistem bize nasl
dnmemiz... nasl davranmamz gerektiini retir. Bu renmeyle deer yar
glarmz... estetik yarglarmz oluur... Hayat, sisteme gre yorumlar... Sisteme
gre yrtrz. Sistemin idiledii beynimizle bakarz hayata. te bu noktada
unu sylyorum. Sistemi kkten... ykc eletirmeden kafa ac... salkl
renme mmkn deil. Biz hasarl bilinle bakyoruz hayata. Bu yzden deer
yarglarmz... estetik yarglarmz... davranlarmz salksz. Tam bir yabanc
lamann iinde hasarl bilinle hayat ciddi bir biimde zmleyemiyoruz. Bu
yzden sk sk sakata dyoruz... Sakata dmemek... insani bir toplum iin s
reci balatmak istiyorsak, olup-biteni... bugn... gemii... kkten... ykc ele
tirmek gerekiyor. Bu olmad iin, sisteme teslim olmayan... olmak istemeyen
gvenilir insanmz bile... elyordamyla hareket ettii iin... gnn birinde saka
ta dyor. Szgelimi, yazarmz... airimiz, gnn birinde adlanmak istiyor...
nk adlanmak bu sistemin deer yarglarndan biri. Sisteme gre adlanan de
erli... adlanmayan deersiz... Yazarmz... airimiz yle dnyor. Bunca yl
yazdm. imdi adlanaym. Gidip bir dl alaym. Ben de deerli olaym. dlle
ri de bizim dller, onlarn dlleri diye ikiye blyor. Bizim dller iyi
diyor. Bylece sakata dyor. unu dnmyor. dl veren jri yeleri de sa
katta.
Glyorum. Gz grmeyenler, gz grmeyen bir bakasn en gzel gzl
seiyor... te dllerin zeti bu bizde.
Sylyorum. yi bilinsin. Kim olursa olsun sakata dmtr dl alan. Bir
gn demeyecekler niye dl verdiniz. Ama bir gn diyecekler, niye dl aldnz.
Sanat sisteme sizin yarattnz allahlar benim ayamn altnda demeli.
dl, edebiyatmzn allah. Sanat bu durumda, bizim allahmz iyi demez.
nk sanat yabanclamann rn allahlara teslim olmaz. Yabanclamann
rn allatlan amlar... gsterir sanat... Gidip de Bizim allahmz iyi diye
kandrmaz insan.
Hasarl bilin, Bizim allahmz iyi diyor, sakata dyor. Sistem allahlarla
yrtyor iini... iyisi kts yok allahlarn.
A l imdi iyi allahndan dlleri... istifle. Yabanclama kmldnda piman
olacaksn. Yerlebir olacaksn. Kldan ince kltan keskin srat kprsnden ge
emeyeceksin.
404
Kimlik) adl eserini okurken dndm. Batan unu syleyeyim. Taner Timur
bazen sistemin iine giriyor. Yazar batan baa sistemin dmda olabilseydi... d
rnce hayatmzda bir kopu... bir balang olabilirdi. Peki, Taner Timur, ucuna
gelmiken neden sistemin dna kamad da o gelgitleri yaad. Buras... biro
umuzun ayan tuttuu iin... son derece nemli. Bakn ne diyor Taner Timur:
405
rekesiyle sistemin ucuna gelmiken, yeniden sistemin iine giriyor. Aslnda sis
temin dna kp, Yaar Kemalin eserlerinin kurgusuna hi dikkat etmediini,
uzatmalarla... tekrarlarla eserlerini iirip bozduunu sylememiz gerekiyor.
Ama o zaman Yaar Kemali nasl aklayacaz. nk Yaar Kemal, Taner Ti
murun deyiiyle estetik gcyle ulusal snrlarmz am ve evrensel yaznn
deerleri arasna girmeyi baarm.
Estetik g... Yaar Kemalde estetik g varsa, eserlerinin kurgusu neden bo
zuk. Kurgusu bozuk eserler yazan bir yazarn estetik gc neye dayanyor... br
deyile hakikati doru, kurgusu bozuk eserlere kim gzel diyor. Nasl oluyor da
kurgusu bozuk eserler yazan Yaar Kemal estetik gcyle uluslararas oluyor.
u bilinsin. Yaar Kemal, yaayan romanclarmzn hibirinden estetik g
asndan bir milim ilerde deil. Bu konumuyla Yaar Kemal uluslararas olmu
sa Selim lerinin de, Adalet Aaolunun da, Pnar Krn de... Talip Apaydnn da, Demirta Ceyhunun da uluslararas olmas gerekir. Olamamlarsa...
en azndan yirmi romancmzn Nobel almas gndemde deilse bu ite sakatlk
vardr. Bu sakatlk edebiyat ddr.
Yaar Kemal, edebi kanallarda deil, meta kanallarnda yryor. Terslik bur
da. br yazarlarn estetik gcnn Yaar Kemalden az olmasndan deil.
Szgelimi, mzik dnyasnda Zlf Livaneli uluslararas. ki kaset sonra ben
uluslararas olamazsam bu Zlf Livanelinin estetik gcnden deildir. Benim
iyi reklam olamaymdandr.
Trkiyede sanatn gereklii byle. Bunu kabul etmeliyiz. Estetik gce daya
l gzel eserler yaratlmasn istiyorsak bu gereklii, deitirmek iin ak seik
grmeliyiz. Gremezsek reklama dayal adlandrlm sanatlarn, adlanmln metafizik temellere... deha... ans... allah yardm etti... dayandrrz. Bu, siste
min iine yarar. Sistemin iine yarayan dnce, sistem iidir. Sistemin devam
n salar.
Soru. Taner Timur, ucuna gelmiken neden sistemin dna kamyor. nce
bak as. Sistem d bak asyla her tan altna bakmadan... kybuca...
milimetrik tutamaklar... kkten, ykc eletirmeden sistemin allayp pullad
dorularla ba etmek mmkn deil. Bitti mi. Bitmez. En kk bir eletiride sis
temin svgs... irkinsi davranlar... dirsek vurular... zehirli alaylar... yanbakc kmsemeleri... jilet atc baklar... avu iinde biz, urun urun sokulu
lar... Sen ylesin... sen bylesin diye koltuklaya koltuklaya tuzaa gtrle
406
Devlet Anasim devrimci roman diye piyasaya srmt. Bunun tesi var... Ta
ner Timur yle diyor, ...dnya literatrnde Marxm Asya despotizmi dedi
i bir devlet tipinin Marx adna, bir adalet dzeni olarak savunulmasnn bir ba
ka rnei olabileceini sanmyorum.
Ne kadar artc deil mi... Cellatlann gece gndz demeden kafa uurdu
u... yzbinlerce insann kesilip kuyulara tkld Osmanl dzeni, kimi szde
Nolcularca adil dzen diye yceltilmi... Kemal Tahir de gya bunun romann
yazmt. Ama cehalet bulacdr. Bir zamanlar baz insanlar Freudla Marxi
Nentezlemek istediler. Freuda Kim Gider adl yazma da az dolusu svdler..
Hu noktada marksist Attila lhan, faizmi analiz eden romanlar yazd. Taner
Timur, Attila lhann romanlannda marksist analiz bulamadn sylyor. y
le diyor Taner Timur, Reichtan beri Freudu Marxla uzlatrmaya alan bir
ukm mevcuttur. Fakat rnein faizmin analizinde snf faktrn tamamen bir
kenara itip sadizm le yetinmek inandrc olmaktan uzaktr. Bitmedi. Attila l
407
mur yle diyor, Herzen in yazd gibi X V III. yzyl edebiyat birka uyank
insann toplum zerinde hibir etkisi olmayan asil bir urasndan ibaretti. Tp
k, imdi bizde olduu gibi... edebiyatlarmzn toplum stnde hibir etkisi
yok. Altm milyonluk bir lkede yazaryla okuruyla iki bin kiiyiz. Bu sefaleti
krmak iin 1988de yeni bir edebi rgtlenme nerdim. Yz bin okur hedefle
dim... Bazlar yz bin okur mu diye alaya ald... bazlar gz kapaklar dk...
kln bile kprdatmadan... yorgunluktan esneye esneye dinledi beni... Oysa cid
di bir rgtlenmeyle ilk alt ayda yzbine... drt yln sonunda bir milyon okura
ulamak mmknd... Bir milyon okurlu bir edebiyatn Trkiyede yapaca et
kiyi dnn...
Bu, Rusyada yle oluyor, Yaznsal amatrle deiik bir karakter veren
ilk ciddi etki Masonlardan geldi. (...) Hareketin ncleri Fransz Aydnlanma
rlmasnda barol oynadlar. Byle bir toplumda edebiyatn etkisi, baka lke
408
r
llln rk... bir blm Freudcu... Byle olmayanlar da sz gelimi, Trk ky
roman, yaygn smr mekanizmalarna Pir Sultan Abdal, Krolu, Dadalolu
vh. efsaneleriyle dolu Ortaa ideolojisiyle saldryor. iirlerimiz., trklerimiz
de byle deil mi... Haydi Krolu... haydi Dadalolu... haydi Kizirolu... Hay
di urun ha... Ur bakalm. Bo kafayla nereye vuruyorsun.
Romanmzn... dahas sanatmzn temel eksii bak asnda. Bizim sanat
m/, tarihi materyalist bak asn edinemedi. Bu yzden insani gereki olama
d. Taner Timur kibar diliyle konuuyor, stanbullu bir romancnn bir (rnein)
rer deer haline getirecek Aydnlanma Kavga smda zafer kaplarna kilit vurul
mamtr. Gzlem ve muhayyile gcyle yaratma zgrln her eyin stnde
Iltmas gereken romanc, bu kavgann zorunlu bir esi deildir. Fakat, tm ro
man tarihi gsteriyor ki, bu kavgann dnda da kalamaz.
Taner Timura bu gzel yargs iin teekkr. Ama bu yargda kk bir d/vltme gerekli. yle. nsan, adil ve smrsz bir dzende birer deer durumu
nu getirecek Aydnlanma Kavgasnda zafer kaplarna kilit vurulmamtr. Gz
lem ve d gcyle yaratma zgrln her eyin stnde tutmas gereken a
ir, ykc, romanc... besteci... trkc... tiyatrocu... filmci... fotoraf... res
sam... ksaca sanat, bu kavgann zorunlu esidir. Btn sanat tarihi gsteriyor
ki, sanat bu kavgann dnda kalamaz.
te bizim kavgamz... btn ayrntlarn tesinde zafer kaplarna kilit vurul
duuna inanp bugn mutlaklatran sanatya kar... hayr diyoruz. Zafer kaplunna kilit vurulmamtr. Aydnlanma Kavgasm irkinseme... meyhanelerde
kendini tketme...
Dn akam yemeinde Esenky kprtszl deitirdi. Btn gn kprtsz
yaand. Akam yemeinin ta banda bir rzgar geldi... Sert... kaldrp atc... Ra
k kadehini zor kurtardm. Sofra kart. Deniz ald ban gitti... uzaklara... Son
ra bir yamur... kocaman.
Bundan tr severim Esenky. Gereklie boyun emez. Bir rzgar... bir
yamur... gne bile burnunu karamaz... Sa sol, Ne bu rzgar, ne bu yamur
diyecekmi... sevmeyecekmi... dnmez bunlar Esenky.
409
Yaar Kemal'le ilgili unu sylemem zorunlu. Bir ara Nobel edebiyat dl
iin ad geiyordu. Vermediler. Bu dl Orhan Pamk ald.
dl Yaar Kemal'e verilmeliydi. Kurgudaki aksaklklara karn Yaar Ke
mal bu topraklann insann anlatr. Orhan Pamuk'ta insan yoktur. Kukladr onun
karakterleri.
410
benim anlayma gre ayrnt doruluundan baka, tipik koullardaki tipik karak
terlerin doru olarak yeniden yaratlmasn da gerektirir. imdi, karakterleriniz ye
terince tipik ama onlar kuatan ve eyleten koullar belki o denli tipik deil. (1)
Tipletirmede nemli olan, tikelle genelin diyalektik birliini kurabilmektir. Her
insan, bilse de bilmese de tekildir, bireydir, bir de onun genellii vardr. lkin o, ge
nelde insandr. stelik toplumsal bir konumu vardr.
Bunun nemini Kaan yle anlatr.
.. niin sanatta, genel-olan, tikel-olan yoluyla kavranabilmektedir?
411
uras ok ak ki, sanattaki imgesel biimi anlalr klan ey, sanatn ieriini karakterize edecek ekilde, sanatn kendi bilgi yeteneidir. (2)
Burda nemli bir noktay da belirtmeliyim. Yaptta, tip-karakter ilikisi kurmak
zorunlu. Yalnz tipte kalnrsa gerekilik soyutta kalr.
Bana bu mbarek zatn elini pmekten baka yapacak bir ey kalmyor der.
Halil Ramiz tipinde gsterilen aslnda aydnlanma hareketinin kesintiye uratlmasdr.
412
413
Baba, Mehmetten be lira bor istemitir. Bir saat sonra gelmesini ister. Baba da
olunu gnderir.
i;
Aile, Mehmetin eline dmtr. Be lira verecektir Mehmet. Delikanlya soru*
nu bilmiyormu gibi souk davranr. Trl ileri yaptrr. Arada da aalar.
Mankafadr olan. Kan kz peinde komaktadr. Utanmazdr.
Sonunda paray verir, ama yapmadn komaz.
)
Kemal Bekir, evrensel bir soruna deinir. Dnyann neresinde olursa olsun, kimi
insanlar ykseldike byle acmasz olurlar. nsan uratrmak, insana eziyet etmek
haz verir onlara.
i
Kemal Bekir, Mehmet karakterinde, burjuva dnyasnn yabanclam, kiilii?
paralanm tipini gsterir. Mehmetin karakteri iten pazarlkl olmasdr.
j
414
Muzaffer, stanbula gidip ilk filmi evirdikten sonra, herkes senin peinde koa
tk tliye kandrr Neriman...
kardan bir yzlk keserim... Bizi stanbula atar. Ondan sonrasn bo ver...!
Orhan Kemal, tipik-karakterle, aldatanla, aldatlan ak-seik gsteriyor.
Kk Burjuvann Ak
Aldatlmaktan Korkan Liberal (7) adl ykmde, kk burjuvann aktan ka
ym gsterdim.
Mert, tipik kk burjuvadr. Baanl bir inaat mhendisidir. Ama kk burju
va bilincini aamamtr. Birok kadnla iliki kurmutur, korkudan kam, arad
yk bulamamtr. Ak dnde yaar en sonunda. Ak dnde yaamas Mertin
karakteridir.
415
416
417
418
yordu Mert. Yalnz bir kez kurguyu yle gelitirdi. Avrupa Birlii nin
dayatmalarna kar, btn bykelileri yurda aryor, btn televiz
yonlarda yaynlanan konumasyla Avrupa B k li ine sert kyordu.
Bunun stne Avrupa B irliinin yetkilileri Ankaraya kouyor. Sorun
zlyordu.
Halk sevinten alyordu. Fener alaylar dzenleniyor. Baba
kanlk konutunun nnden geen fener alaym gzyalanyla izliyordu
Mert.
Bu arada gerekten gzleri yaaryordu.
Tmaym halas Sabahat, bir yanllk olduunu anlatt. Bunun
stne Mert,
-Bu durumda benden ne isteniyor, dedi.
-dn vermez, kesin sonuca giden kiiliinizi nasl da belli edi
yorsunuz, dedi hala.
Kurgunun burasnda Mert, gsn iiriyor, boazn temizli
yordu.
Yine byle yapt bir gn ofr,
-Nezle mi oluyorsunuz beyefendi, dedi de M erti pek sinirlendir
di.
Hala M ertten isteneni yle anlatmt.
-Bu durumda sizden istenen u Mert Bey, telefon edip Tmay
baladnz syleseniz.
-Olayn ertesi gn Tmay Hanm aradm. Kendisi hibir za
man aramamam syledi.
Hala atld.
-Ama durum deiti.
-lkeler deimez hanmefendi, dedi Mert.
-Ne yapsak acaba, Tmay, ok zlyor.
-Bu durumda hanmefendi yle bir zm neriyorum. Bu ge
ce Tmay Hanm, beni arasn. Ben, kendisine bir dakikalk iim oldu
unu, telefonu kapatmamz gerektiini, bir dakika sonra kendisini ara
yacam syler...
Burda durdu. ayndan bir yudum ald.
Kurgunun burasnda hazdan kendinden geiyordu. Sonra kurgu
yle ilerliyordu.
419
420
r
-Tmay syledi, demiti, bu gece ona gidecekmisiniz. Sizin s
tn, elik gibi bir kiiliiniz var. Tmay ezmeyin, ltfen.
-Merak etmeyin, demiti Mert.
Tmay, sze nerden balayacam bilemiyorum, dedi.
-Gerein kendisini kabul ettirdii an anlatn.
-Evet, o an anlataym. On be gn nce cumartesi gn, leden
sonra, annem, ben, teyzemin olu, bu salonda oturuyoruz.
-Eczanede deil misiniz cumartesi gn.
-O olaydan sonra ara sra gidiyorum.
Birden alamaya balad.
-ok sarsldm ben. Yemek yok, uyku yok. lala ayakta duruyo
rum.
B ir sre hkrdktan sonra.
-Telefon ald. Ben kalktm. Arayan arkadam hekim Mert. Pa
zar gn nianlsnn ya gn varm, onu anmsatyor. Telefonu ka
padm. Annem ne oldu diye sordu. Ben de anlattm. Bunun stne Ze
ki, Ankara da sizi bir kadnla kol kola grdn syleyen,
-Gidecek misin, dedi.
-Tabii, dedim.
-Amma toleransksm, dedi Zeki.
-Ne ilgisi var toleransn burda.
-Adam seni bir yl oyalad, imdi nianlsnn doum gnne a
ryor.
-Kim oyalad.
-Mert.
-Ayol, o hekim.
-Hekim olsa ne yazar, dedi Zeki.
Annem araya girdi.
-Zeki, hekim M ertle mhendis Mert ayr kiiler.
Ben yldrm arpma dndm. Mert, hekim, mhendis Mert.
Ankara szleri gidip geliyor. Sonra anlald ki, Zeki, hekim M erti siz
sanm. Bunu renince ben, hafif bir baygnlk geirdim. imdi ba
lamanz istiyorum.
Burdan sonra dn haz almann en st noktas geliyordu.
421
422
r
Tmay onu bekliyordu Cihangirde deniz grr evinde. Bu ara
liberal sosyal demokrasiye post kelimesini eklemeyi dnyordu, post
liberal sosyal demokrasi.
Bylesi, post liberal sosyal demokrasi demesi daha gzeldi...
Ahmet Say'm Kocakurt (8) adl romannda Kocakurt zel bir tiptir, zel bir karak
terdir. imdi bu zel tipi grelim. Bakn ne diyor Kocakurt, Yl bin dokuz yz elli
(iil Arap/Sen daha pek toysun, bilmezsin, o yllardaki durumlara ben pek gvenir
dim. nk dokuz yz elli yl memleketimiz iin bir dnm noktasdr. (...) As
len ve hakikaten fiilen dnm noktas, dokuz yz elli tr. /nk neden? Bu tarih
ten itibaren, kpeksiz kyde gayri omaksz gezilebilirdi. bilenin, para kazannd.
Ticaret, piyasalar mthi almt. ktidarmz yr ya kulum dedike, tccar milIcli Allah Allah! diye taarruza geiyor, tccarlar zevkten ellerini ovuturuyordu.
Dneme uygun bu zel tip, para kazanmak iin her yolu dener. stanbulda yeni
yollar almas iin ykm balaynca arsa iine giriir. Ocak bakan olur gecekon
du lan ynetir. Susuzluk hap satar. Destanclk yapar. Rus politikas yapt diye g
zaltna alnr. Dzmece define avclna balar.
Kocakurt, para kazanma savamda baka tiplerle de karlar. Bunlardan biri
Hacbiciktir. Hacbicik Cebellizadenin radr. kisi de ayn tarikattandr. Hacbicik, eyhten destek ister. Cebellizade, eyhin isteine uyar, ra Hacbiciki des
tekler. Hacbicik hzla ykselir. eyhle Cebellizade lmtr. Kimse nnde du
ramaz Hacbicikin. Byk topraklar edinir. Acente aar, motor satar, bierdver salur. Tanm ilalan acentesi da Hacbibikindir. Aynca hacdr. Her yl otobslerle
hacca insan gnderir.
O ilde Hacbibiksiz kimse i yapamaz. Hacbibikler acentecilikten sanayicilere
atladlar Trkiyede.
Kocakurta geldikte, diki tutturamaz Kocakurt. Hapishanelerde srnr, itilir
kaklr.
1970lerde Trkiyede devrimci savam srmektedir. Kocakurt o gnleri yle
unlatr, Lkin o gnlerde bir eyler oldu. Bu meyanda kouumuzda deiikliklere
423
var ya, siyasi? Onu da aralarna aldlar. /Gruplan gn getike byd. /Gelen bun
lara katld, gelen bunlann grubuna girdi... / Yavu nedir? Mapushane dnyasnda
bizim devrimiz geti mi nedir? Hapishaneler bu karayaz delikanllann mekanyd
demek. / Bilakis 1970li senelerde tarih byle yazmt demek.
Ahmet Say, gzel bir anlatmla Trkiyenin bir dnemini gsterir okura.
e/ovun Maske (9) adl yksndeki tipi grelim. Bu tipin karakteri akac ol*
masdr. Yardmseverler demei bir kulpte maskeli balo dzenlemitir. Bu kulp
te okuma odas da vardr.
nan, yerel gazetelerin yazd gibi eitim ilerine de gsterdii ilgi herkese biline
bir adamd.
Bunun stne, Aydnlar ile oraya gelenler tek szck sylemeden, ayak ulan*
424
Tolstoy onu kapitalist geliimin belli bir dzeyine erimi doalc bir anlayla kav
ranan toprak sahibi bir brokrat olarak gstermez; onun gsterdii, Oblonski nin ki
isel yaama zerindeki etkisiyle gittike hzlanan kapitalist deiimdir. Oblonski,
isani bir tip olarak, kolay ve zevkli bir yaamn rahatln, sakinliini ve serbest
liini ne kadar parlak olursa olsun sarayda, ynetimde ya da ordudaki bir meslee
yeleyen bir eski dzen toprak aasdr daha ok. Yan kapitalist bir tip haline, ka
pitaliste rm bir tip haline dnm bunun iin o kadar ilgintir.
Vronski iin yle der Lukacs, Vronskinin kiiliinde de modem aristokrat ti
pini buluruz. Vronski, Anna ya kar tutkusu yznden yaam tarzn deitirir, as
kerlik mesleini brakr ve topraklannn geleneksel iletmesini bir kapitalist girii
me eviren kapitalist bir toprak sahibi olur. Soylularn politik konseylerinde libera
lizmi ve gelimeyi savunur; kapitalist bir temel zerinde soylu yaam biiminin ba
mszln canlandrmaya alr. Bylece, rastlantsal bir tutkunun toplumsal g
r asndan etkisi, Vronskide snfna zg tipik bir evrime neden olmaktadr.
Tabloyu btnlemek iin nc bir karakter daha: Karenin in kiiliinde, daha
imdiden tamamen brokratlam, gerici, cehalet yanls, ikiyzl ve bombo res
mi ynetici tipi.
Bu tipleri karakter olarak alrsak Oblonski olup bitene aldrmayan bir karakter
dir, psevdidir. Karsn aldatmtr. Oblonski, romanda yle dnr, Bu duru
mun kansn bylesine sarsacan bilseydi belki daha dikkatli de olurdu. Bu konu
yu hi dnmemiti. Ama karsnn oktandr bu ilikisinin farknda olduunu, onu
ho grdn sanyordu. Hatta artk ii bitmi, ya gemi, gzelliini yitirmi,
gz alc hibir yan kalmam, saf, yalnzca temiz bir ev kadn olan kansmm, in
safl davranarak onu ho grmek zorunda olduunu dnyordu. Oysa hi de yle
olmamt.
Vronskiye geldikte. Vronski, belli bir karar izgisinde yryemeyen dalgal bir
kiiliktir. Bir gece nereye gidecei konusunda kararszdr. Hi aklna gelmeyen ye
re, oteline gider uyur. Dahas, sevdii kadnla, Annayla tiyatroya gidemez. Kiili
iyle koruyamaz onu, yle dnr Anna gittikten sonra, Bana ne oluyor? Korku
425
lan Roma aristokrasisinden bir prenses, ocuklarn bomaca bulaacak diye ailenin 3
ordan kartlmasn ister. Aile, ocuklarn otelin doktoruna gsterir. Doktor bomaann atlatldn, kimse iin bir sorun kmayacan syler. Buna karn otel
ynetimi aileden oday boaltmasn ister. Aile otelden ayrlr.
Aile deniz kysndayken yle bir durumla karlar, Sekiz yanda, ama vcut
miti, daha sonra mayosunu giyecek ve bir daha kirlenmemesine alacakt. Biz pe
ki deyince mayosunu soyunup denizle birka admlk yeri plak vcutla koar adm 1
geride brakm, mayosunu birka kez suya batrp kararak dnp gelmiti.
i
Bunun stne ortalk karr. Durum polise bildirilir. Bir grevli aileyi karakola
gtrr. Elli liret ceza kesilir.
Bir gece sihirbazn gsterisine giderler. Sihirbaz Cipella, gsteri sresince izleyicinin iradesine el koyar. Cipella faizmin tipiidir.
426
'
CANLANDIRMA
-
428
da, sekiz on ayak yukarda, bir bk inip kalkar, yaln bir dzenek de
aa ktn ona doru iter. Bunlarn ikisini de suyun evirdii bir
tekerlek altrr; bknn bal bulunduu kol onu indirip kaldrrken,
kt iten de onu aac keresteye eviren bkya gnderir usul usul.
Baba Sorel, bkevine yaklarken, gr sesiyle Julien e bard;
yant gelmedi. Yalnz birer devi andran byk oullarm grebildi, el
lerinde ar baltalar, am gvdelerini yontup temizliyorlard. Aa
gvdesine ekilmi kara izgiye dikkat ederek, indtdikleri her balta
koca yongalar koparyordu. Babalarnn sesini iitmediler. Beriki, han
gara yneldi; ieri girince, Julien i olmas gereken yerde, bknn ba
nda bouna arad. Bir de bakt, be alt ayak yukarda, aty tayan
direklerden birine ata biner yerleip oturmu. Julien, makinalarm al
masn denetleyecek yerde, kitap okuyordu. Yal Sorel e gre bundan
daha tatsz bir ey olmazd; Julien in bedensel gce dayanan ilere hi
uygun olmayan, aabeylerinkilere benzemeyen incecik bedenini de
hogrebilirdi, ama u okuma merakna hi dayanamyordu, nk
kendisi okuma bilmezdi.
Julien e iki kez bouna seslendi. Bknn korkun grlt
snden ok, delikanlnn okumaya verdii dikkat babasnn rkn se
sini iitmesini engelledi. Adam, sonunda, yama karn, bknn gidip
gelen ana miline ustaca srad, oradan aty tutan apraz direi geti.
iddetli bir tokat Julien in kitabn dereye uurdu; ayn iddetteki ikin
ci tokat, klah gibi tepesine inip dengesini bozdu. Az kalsn, on iki on
be ayak yukardan, alan makinalarm arasna dp paralanacakt,
tam derken, babann sol eli ensesine yapt:
-Seni tembel seni! Bk banda nbet tutarken bile u Tanr mn
cezas kitaplar m okuyacaksn sen? Akamlan, vakit ldrmeye gitti
in rahibin yannda oku onlar!
Yedii tokatla sersemleyen, yz gz kan iinde kalan Julien,
bknn bandaki nbet yerine gitti. Duyduu bedensel acdan ok,
bayld kitabn yitirdii iin gznden ya gelmiti.
-n aa hayvan, seninle konuacam.
Makinanm grlts, Julien in, babasnn buyruunu iitmesini
nledi. Aa inmi olan babas, bir daha yukar kmamak iin, ceviz
429
430
r
Julien in yal iri kara gzleri, ruhunun derinliklerini okumak is
teyen yal dlgerin kk klrengi gzlerine bakyordu.
Canlandrc eleri grelim. Baba Sorelin alayc gl, vzr vzr ileyen ka
fas, havalara umayp, kendini tutmas.
Bkevine yaklarken gr sesiyle Juliene barmas... Bknn gidip gelen ana
miline ustaca sramas, iddetli bir tokat... Kitabn dereye umas.
Decekken babann sol eliyle enseye yapmas.
Julienin yanaklarnn al al olmas, gzlerini yere dikmesi. Babann gl kolla
rnn omzuna yapmas, Julienin titremesi, Julieni olduu yerde frl frl dndr
mesi...
Burda canlandrma eleri sert babaya uygun.
431
432
r
sesi. Kiti, baklarn yerden kaldrmadan susuyordu. Prenses, Tan
r ya kr, reddetmi, diye geirdi iinden. Yzn, perembe gnle
ri konuklarn karlad her zamanki glmsemesi kaplad. Oturdu.
Levin e kydeki yaay zerine sorular sormaya balad. Levin de
oturdu. Dikkati ekmeden gidebilmek iin konuklarn gelmelerini bek
liyordu.
Hurda canlandrmay salayan eler karakterlerin konumuna uygun. Kitinin
yllvgi, kt kt atar, yz beyazlar. Ayrca soruya ne yant vereceini bilmedii
VM ban eer. Levin ne sylediini bilmeden evlenme nerir. Hayr yantn aldk1li bayla selam verir. Kitinin annesi ieri girer, ikisinin yznden anlar, Kiti hayr
llnitir, sevinir.
433
roviin, tavuk gdaklamasn andran sinir bozan sesi... Raskolnikovun sinirli gl- j
434
I
i
435
dan bulur. Evlerin daha seyrek olduu gnlerde yaptrd Atike teyze
buray. O zamanlar belediye, seime uzak gnlerde evlerimizi ykar;
seimler yaklatka da su borular denir, elektrik direkleri dikilirdi.
Bu borularn ii su grmedi hibir zaman. Biroklarnn sand gibi,
Atike teyze kuyuyu boa yaptrm olmad.
Sevabma! diye onca para harcayp yaptrmt. Ellerinde tene
keler, testilerle kadnlar, kzlar eksik olmazd krn banda. ou
ba rtl ve alvar iindeydi. Modalar kendilerine gre, gzellikleri
kendilerine gre, beendikleri erkekler kendilerine greydi. Elimde ki
taplarla okula giderken balan ak, ksa kol tirtl, binbir korku iin
de eteklerini ksaltabilmi, yeni yeni kentli olmaya zenen kzlara greydim ben de. Onlardan birini knn banda grnce, yzlerce u
kur alrd yolumun zerinde; bunlardan birine decekmiim gibi y
ryemezdim.
Nurten i en ok orada grdm ben.
Midemdeki su ve yreimdeki sevda hakk iin Atike teyzeyi
ok severdim.
Buraya ilk geldiimiz, yani bu kondulann yeni yeni yaplmaya
balad yllar, olak Haydar su satard. Tenekesi yirmi be kurua
apartmanlardaki emelerden suyumuzu getirirdi. Gecekondu inaatla
rna bidonlarla su satan arabaclar vard o zamanlar. Bir de ara sra be
lediyenin arazzleri geliyordu.
tfaiye gelecekmi!' denince, teneke kova sesleri doldururdu or
tal. Kadnlar, bizim evin nndeki yolda iti kak sra olurlard. Yol
boyu uzayp giden tenekeler, kovalar kzgn gnein altnda ate gibi
olurdu. Kim i tenekeler boyalyd, renk renk. zerine de: Sraya ge
anam! diye yazarlard. ok zaman arazz gelmezdi. le scanda bir
damla glge bile kalmazd; evler hasetlenirler mi nedir, kannlarma e
kerlerdi glgelerini. Kadnlar, tlbentlerini siperlik gibi gzlerinin ze
rine indirirler, scaa inat, yine de kmldamazlard yerlerinden. Kim i
ni sknt basar, Kalkn gidelim derlerdi. yle derler ya, gidemezler
di de. Ya gelirse? Gzlerini bir saat, be saat, on saat alamazlard arazzn kp gelecei kvnml yoldan. Sylenip dururlard kadnlar:
-Nerden geldik bu dan bana? Allah kahretsin!
-Kerbela sanki!
436
r
-Evde bir damla su yok; oluk ocuk, ev bark hep koktuk.
-Sabaha kadar aydanlk ay suyu bulabilsem yeter; ona da raz
ym. Allah dmanm da suyla terbiye etmesin.
Arazz grnnce lgnca bir kou balard tenekelere doru.
ocuklar yklr, ayak altnda kalrlar, burunlarndaki sme bir de
kan karrd. Arazzn yanamas kolay olmazd bu bilincini yitirmi
kalabala. ofr barr, yardmcs barr, kadnlan bir dzene koyup
suyu vermek iin ok zaman hibir ey kr etmezdi.
Arazzdeki suyun bir damlas bile boa gitmesin diye musluun
altna byke bir leen konurdu. ofrle yardmcs musluun bana
geer, srayla kaplan doldurmaya alrlard. Sra sk sk karr, tangur tungur tenekeler birbirine arpar, kadnlar kyasya dvrlerdi.
Dv kimileri iin iyi bir frsat olur, tenekelerini ne sokuverirlerdi.
Baka biri gelir, dolmak zere olan tenekeyi kaldrr, kendi tenekesini
sokard. Bu kez bir baka kavga balard.
Musluun bandaki teneke daha dolmadan, birka el birden sanlyordu sapn tutan kadnn eline. Her tenekenin doluu yeni bir ka
pmay balatyordu. Atike teyze gibi en uysal kadnlar bile bu kavgalarm iine dmekten kendilerini kurtaramadlar.
Ben, anamn da byle dvlere girmesinden ok korkardm.
Az pis kadnlardan birinin ona kt sz sylemesini, hakarete ura
m anamn yzndeki utanc grmek istemezdim.
Erkeklerin, kadnlan ayrmakta ne denli yetersiz olduklann su
yznden kan bu kavgalarda grdm. ofrle yardmcsnn bu kav
galar yznden zordu ileri. stleri balan yrtlm, memeleri aa
km, alvarlar synlm, kadnlan nerelerinden tutacaklann arr
lard. Kadnlar, birbirlerinin salann avulanna dolarlar, kulaklann,
kafalann srrlar; glkle, eke eke aynldklannda, tutam tutam
salar, bez paralan olurdu ellerinde.
Bu kavgalar sonucu dk yapan kadnlardan bile sz ediliyor
du.
Canlandrc eleri yle sralyorum. Atike teyzenin evinin nnden geite
elin ayan dolanmas. Yzn kzarmas.
437
438
439
gara sard, yakt ve Lerpentere geldi. yle de aydnlk bir geceydi ki,
yerde, topran stnde bir ine olsa parlard. Yolun iki kenannda koyunlarm kemirmi olduu cce pemgiler, kini aalan ve dan yamalarmda yuvarlak yuvarlak tilki, kstebek veya ylan delikleri, hatta
daha da uzakta Kadan Talan, Averag Kale bile tek tek seiliyordu.
Maat Geidine girdi. En dar yerine geldiinde, birden silkindi
korkusundan. Katmn yulann ekip durdurdu. Yolun ortasnda iki ay,
eneleri biribirine dayal, karlkl uyuyorlard. Aynn da bu denli irisini Kalos hayatnda hi grmemiti. Kendi dalannda rastladklan,
bunlann yavrusu bile saylmazd. O ne tyl kafalar, o ne byk kulak-
440
baltasn, bksn, iplerini semere takmas. Sevinle yola koyulmas, yolda ciga-
ra sarmas, cigarasn yakmas... Geidin en dar yerinde iki ay grr. kisi de uyu
maktadr. Hareketsiz kalr. Arkadan gelenin niye gitmiyorsun sorusuna, konuma
lamnda, parman azna gtrmesi, konuma uygun canlandrc elerdir.
441
442
cebine? Kimin paras bu? Prens Feyzullah m... Kahpe!.. Elini yanan
da gezdirdi bastrarak, lk pc syrp att sanki. Cebindeki binli
i parmaklan arama ald, kvrd, buruturdu. Gidip suratna atmal.
ayn bir yudumda bitirdi, kalkp arkalara geti. Kahve ocana
yakn geni girintinin karanln, duvardaki Horasanlar, gl ampul
ler aydnlatyor, yeil uhal masalann evresinde okeyciler fileri top
luyor, datyor, elli birciler, konkenciler, iskambilleri topluyor, kanyor, datyor, diziyor, sigara dumanlan arasnda, kk, ama sinirli
devinimlerle ortaya atyor, paralar yer deitiriyor.
Sokuldu. Ik yamayla emektar kameramann arasna doru
bo bulduu bir iskemleyi ekitirdi, oturdu.
Ahmet, hayrola, bugn ekim yok muydu.
Aynldm.
Sakal uzamn sigaras dudaklannda; fsldyor:
Kim bu?
Bizim arkada. diyor k yama kad atarken.
Kim yazacak? diyor biri.
Gene sen yaz.
Yeni balyorsanz?.. diye soruyor Ahmet.
Evet.
Ben de oynayacam.
Be kiinin birden ba kalkyor. bulup gndelikleri dorultan
lar, akamst urarlar, ya verirler, ya alrlar. sizlerse gndeliklerini
masadan karma umuduyla hrnlarlar. Bu ocuk da kim? Grnd
olur pencere dibinde pinekleyenler arasnda. Ama oyuna girmez,
tavlaya vakit ldrr onun gibiler. Otursun mu? Oturmasn m? A lr
m? Verir mi? Herbirinin gzne gzne bakyor Ahmet.
Paran var m aslanm?
Buruuk binlii kard cebinden, dzeltip kvrd, masann st
ne korken iskemlesini de ekti:
Prens paras.
Ik yama kkr kkr gld. Ahmeti yakndan tanmayanlann gzleri kukuyla dnd. Katlan karan akacktan sordu:
Prensparas, ha? Sakn Prens Feyzullahm olmasn...
443
444
r
Bo ver, ne kaldysa kald. Ben bu parayla ikembe orbas bile
imem.
Hele bak sen. Yeilam m prensine.
Binlikten nnde elli lira kald. Ona da el srmeden ayaa kalk
t. Bu elli de bahiim. Yuvarlak masann evresindekiler, bir elli li
raya, bir de salma salma kapya yryen Ahmete baktlar:
Sahiden de prens gibi davrand.
iseleyen yamur altnda yrrken Yeilamm Topal Reiti,
a Recepi, akal Nurisi, Duman A lisi, Ate R zas arasna b t de
Prens Ahmetin katldn biliyordu. Yry bile deimiti.
Canlandrc eler yrekte sknt, yamur. Aznn iinde dilini oynatmas, y
zn buruturmas. Tkrr gibi konumas.
Tam burda unu da sylemek gerekiyor. Kemal Bekir, ykde doldurma yapm
yor, yamuru bouna yadrmyor. Yamur yznden i yarma kalabilir.
Canlandrma elerini srdryorum. akma aramas, cebinde bulduu bin li
ra.
Gngr Genaym Gammaz (22) adl yksnden.
Mzeyyen, tutsak bir bedeni, iinde bulunduu emberden kur
tarmak istercesine yatanda birka kez gerindi. Sabah mahmurluu
nun tadn da bir sre gzlerini tavana dikip srtst dinlenerek kard.
Yeni gne balamann mutluluu yklenmi bir glmsemeyle, kalkp
ykand, tarand ve gndelik ssn yapt. Bir trl dostluk kuramad
aynayla olan hesaplamasn bitirince, oturma odasnn drt yol a
zna bakan penceresini at. Evin eskimi havas hzla yenilenirken,
gzleri, sokan dnyasn sevecenlikle tarad. Gne domann sanc
sn ekerken ya da sevincine doru admlarn sklatrrken, kahvesi
ni atee koydu. Pencerenin nne oturup gnn ilk kahvesini, astml
cierlerine aldrmadan tttrd sigarasyla, dnyaya meydan okurca
sna imeye balad.
Mzeyyen in, gndelik yaama kaplar byle alrd. Onu ya
kndan tanmayanlar, zevkine dkn, kumru baklaryla sokaklar g
zetlemenin tesinde hibir i yapmayan, tembel, vurdumduymaz bir
kadn sanrlard. Oysaki gerek bunun tam tersiydi.
445
446
dr. Srcnn yanndaki viski yudumlar, arada srcye verir. Arkada oturan sivillllr. Avucunda leblebi vardr. Amerikallar canl erezlikten leblebi yerler.
Cipin dere yatanda ilerlemesi, arkada oturan yolu gstererek kyne gtr
mektedir Amerikal iki askeri... Sabah serinliinde mtr ikisi de. Biri kepini
giyiyor, br ceketini...
Bir sivil, iki Amerikal er, konuma uygun elerle canlandrlr.
447
'
rak, bir solukta varmt Aliye halalann kkne. Ama nedense kapnn
nnde kalakalm. Dedesinin yatt odann kapsnn nnde kalakal
m. imdi gibi aklnda. Demek, o gzelim ocuk dnyasnda, lm,
henz daha ylesine anlamszm k i... Dedesi lsn ha?... Koca Hs-
l Khya dedesi lsn ha?... Hayr hayr, olamaz!... Olanaksz!... Olamaz!... Olamaz!... Olamaz!...
Dedesi srtst, upuzun yatyordu bir yatakta. Gzlerini tavana
.
dikmiti. yice kmt avurtlar. Kmldamyordu. O can dedesini
yorlard. Hngr hngr alarken de, rasgele pyordu, pyordu. Hayr!... Olamaz!... Hayr hayr, olamaz!... Olamaaaaz!...
Cep azlan ilemeli, ngiliz kumandan alvar giyerdi hep Hsl Khya. Som ipekten gmlei, yaz gn temmuzda bile tiril tiril r
perirdi. Her afak ezanla birlikle kalkar, altnda sln Arap atlanndan
biri, da bayr enmez, ky tarlalar drt dnerdi. Irgatlarla, dutmalarla bile bir bir ilgilenirdi. Hem buyurgan, hem sevecen, onlarla senlibenli olmaktan da ekinmezdi. Biraz da delidolu... Hani stne fazlaca varlsa, iftlikteki btn rgatlar, dutmalan akayla kank kovala
>
S
i
]
*I
;i
bir kou... Dede upuzun yatyor. l dedenin stne atl, bara bara alay. ]
448
Daha sonra salam dedenin anlatl. Sevecen, neeli, yaam dolu... sonra dede
nin buz kesmi soukluu.
Son rnek, benim Kapaklanmayan Adam (25) adl ykmden.
449
Gdc rge
Gdc rge, rge iinde karakteri beklenmedik bir yola iter. Bunun nedeni g
dc rgenin karakteri drt bir koldan sarmasdr. rgenin itkisinden daha gldr
gdc rgenin etkisi.
lk rnek Tolstoy'un Arma Karenina (26) adl yaptndan. Anna, Vronskiden ge
be kalm, bir kz dourmutur. Kocas eve gelir. Vronski de evdedir. Daha sonra
Vronski evden kar.
Vronski, Aleksey Aleksandrovi ile konutuktan sonra kt.
450
451
452
bir bakt, topun dolu gzn getirdi tetiin nne. Dnceye dald. Ba
nnde, tabanca elinde, derin dncelere dalm, iki dakika kprda
madan durdu yle. Dncelerinin akla yatkn, srekli, ak seik gidi
i onu kuku edilemeyecek bir sonuca vardrm gibi, elbette, dedi
kendi kendine. Aslnda bu kesin elbette szc iin, bir saattir evre
sinde dolanp durduu dnceler, hayaller emberini bir kez daha do
lanmaktan baka bir ey deildi. Temelli kaybedilmi mutluluun anla
r vard gene, yaamn artk anlamsz olduunun da, kk dmenin de
bilinci vard... Bu dncelerin, duygularn sreklilii de aynyd hep.
Dncesi, anlarla dncelerin o byl emberinin evresin
de nc kez dnmeye balaynca, Elbette, diye yineledi kendi ken
dine. Tabancay gsnn sol yanma dayad kabzay avucunun iinde
btnyle kavramak istiyormu gibi sert bir hareket yapt, tetii ekti.
Patlama sesi duymad, ama gsnn iinde gl bir arpma ayakla
rn yerden kesti. Masann kenarna tutunmak istedi, tabancay drd
elinden, sendeledi, evresine akn akn baknarak yere oturdu. Aa
dan yukarya masann eri bacaklarna, kat sepetine, kaplan postu
na bakyor, kendi odasn tanyamyordu. Konuk salonundan gelen ua
nn gcrtl, acele ayak sesi kendini toparlamaya zorlad onu. Dn
cesini zorlad, yerde olduunu anlad. Kaplan postunda ve elinde kan
grnce kendini vurduunu anlad.
Eliyle yerde tabancay aratrarak Ne sersemlik! Rastlamad
dedi.
Tabanca hemen yanndayd, o uzaklarda aryordu onu. Ters y
ne uzanmt. Dengesini salayacak gc olmad iin dt. Gsn
den kan akyordu.
Tandklarna efendisinin sinirlerinin bozuk olduundan birok
kez dert yanm uzun favorili, kibar grnl uak, onu yerde grn
ce yle korktu ki, kanlar iinde yle brakt onu, yardm istemeye ko
tu. Bir saat sonra aabeyinin kars Varya geldi. Drt bir yana haber sa
lp artt, onunla ayn zamanda gelen doktorlarn yardmyla yata
na yatrd yaraly. Ona bakmak iin kald.
(iidc rge, kendini ldrme dncesini berkitir.
453
k ocuklarn bir eyden korkmaya baladklarnda korktuklar eye dik dik baka
rak alamaya hazrlandklarnda dudaklarn bktkleri gibi ackl bir biimde bk
mt dudaklarn.
454
li benzi atar. Bundan byle Gurovun, kendisine sayg duymayacan syler. Kad
nn bu davran, Gurovun br yatt kadnlara benzemez. Birgn kadnn kocaRtmlun mektup gelir. Kocann gzleri armaktadr, kadnn eve dnmesini ister.
"lici iyi biri olarak anmsayn der kadn ayrlrken. Gurov da Moskovaya dner.
Doma byme Moskoval olan Gurov, ayazl, gzel bir gnde
evine dnd; krkn giyip klk eldivenlerini takarak Petrovka Cad
desi nde yle bir gezintiye kt. Cumartesi gelip de kzak ngrakla
rnn t sokaklar doldurduunda bir sre nce sona eren yaz din
lencesi ve gezip grd yerler tm ekiciliini yitirmi bulunuyordu.
Zamanla Moskova yaamnn iine daha bir gmld; gnde gaze
teyi yutarcasma okumaya, bununla birlikte, her zaman yapt gibi
Moskovada yaymlanan gazeteleri okumaktan bktn sylemeye
balad. Lokantalarda yemek yemeler, kulpte vakit geirmeler, arka
da evlerine yemee arlmalar, jbilelere katlmalar eski dzenine
girdi. Tannm avukatlarn, tiyatro sanatlarnn Gurovun evine ye
mee gelmeleri, bir profesrle Doktorlar Kulb nde kat oynamas
az hoa gidecek eylerden deildi. tah da yle almt ki, koca bir
tas acl orbaya bana msn demiyordu.
Bu durumda aradan bir ay daha gese Anna Sergeyevna belle
inde bir sis bulutuna karaca, br kadnlar gibi, ie dokunan g
lmseyiiyle yalnz arada bir dlerinde kalacaa benziyordu. Ama b t
aydan daha ok zaman getii, kara k tm arlyla kentin stne
kt halde Anna Sergeyevnanm ans sanki birgn nce ayrlm
lar gibi belleinde taptazeydi. Onu unutmak yle dursun, belleinde
ki izleri daha ok canllk kazanmt. Akam sessizliinde alma
odasnda ders hazrlayan ocuklarnn birdenbire barlar m ykse
liverdi, birinin syledii bir romans m, yoksa lokantada org mu din
ledi, minede kar frtnas m uuldad, hemen zihninde, yaz Anna
Sergeyevna ile geirdii gnler belirginleiveriyordu. Dalgakran bo
yunca yrye kmalar, daa trmandklarnda aada seyrettikleri
sabah sisi. Feodosya dan gelip rhtma yanaan vapur, pmeleri daha
455
lar gelecekte yaamay tasarlad olaylarla karyordu. Anna Sergeyevna nm, dlerine girmesine gerek kalmamt sanki; onunla birlikte
her yerdeydi, onu glgesi gibi adm adm izliyordu her gn, her saat...
Gzlerini kapaynca hayali karsnda dikiliveriyordu. Sevgilisi ger-
>'
Gurov, Annay unutacan sanr. Anna, onunla birlikte her yerdedir. Kitap do
labnda, minede, odann her kesinde Anna vardr. Gurov, sonunda kadnn otur
duu kente gider.
yakalamaya der.
Hakk, bu bilgiden sonra gelinin odasna girer.
Saol yenge.
Ardndan bakt. Merdiveni iniyor kadn. Ha, yle ya, Mnevvere de retirler, gelinin yanma yenge katarlar, o kadn bu... Dnd.
izgi gibi bir k vuruyor kap aralndan. At, girdi. Ardna bakma-
dan kapad.
Dnde bol bol seyrettii Mnevvere gld nce, ama yataktan alamad gzn. Pembe saten yorgan yeni, beyaz araf, yastk y-
456
457
458
Heyecanl msn?
Evet.
Sesi przsz kzn. Kylym Mnevverin babas. yle di
yorlar. ylesi var m? Ben bilmiyor muyum? Oh, neden uulduyor ba
m?
Ben de heyecanlym. Biliyor musun? Buralarn bir gelenei
var, Mnevver. yi bence. Damat eve girerken srtn yumruklarlar. Ne
den, bilir misin?
Mnevver suskun. rkek, korkak bakyor. Hakk okumu ocuk,
okumulukla kark bir ey syleyecek belki. Yoksa bu odada gvey
yumruklamann nedeni mi aratrlr? Okumu da ondan. Ne desin? Ba
n hem bilir, hem bilmez anlamna sallad.
Heyecan nlermi dedi Hakk. nsana heyecanm unutturur
mu.
Sa eli Mnevverin srtnda. K z da sanacak ki szlerimi, ken
disine gerilimini unutturmak iin... Yok, yok, birden kalkmam. Sra
s deil daha... Git be adam!...
Kovamyordu gznn nnde beliren surat, Cmb Ka
mil in hayalini. Hep syleyecek m i ? Hep baracak m kafamm iinde ?
Cahitin surat sanki. Ne dedi o bana? Hayr, Cmb Kamil. Ama o
da kara yzl, Cahit gibi kk avurtlu. Azm anca grnyor; be
yaz dili, iri iri...
Sol eliyle de enesinden tuttu Mnevveri. Bam kendine evir
di. Onu kendine veren, bir odaya brakveren Tanr m? Raslant m?
Aklll m? Delilii mi? Beni deli etti Cmb K am ilin kara su
rat. Git be adam!...
Yaklat. Ten kokusu, soluk kokusu geldi burnuna. Dudaklar k
zn dudaklarna dedi, yanana kayd. Yine dudaklarna dedi. Souk.
Oh, bir trl snamyorum. Oysa terler birikti alnmda...
Oh... dedi glerek, kza bakt.
Cahit ne dedi? Cmb Kam ilin arklar bu kadar srmese
kafamda. Ne grltl dn?...
Ben ceketimi karacam.
Ceketini karrken ayaa kalkt kz, elinden almak istedi.
Yok, yooook... Ben asarm.
459
460
461
unutturamamt ona.
i'
;
i
onun.
'
!
I
Hakk gerdee giremez. Bir Cmb Kamil, bir Cahit, bir Hsn gzlerinin 1
nne gelir. Sonunda, Camide czdanm drmm diye evden kar. Hs-|
nnn kald eve gider.
462
Bir ehir iindeki, hatta bir ehrin iki yakn mahallesi arasnda
ki bu kesin hayat tarzm kendi nefsinde iyice hissetmek iin, Neet Sa
bit, bu meclise girip mevlt ayinine itirak etmek istedi. Selma Ha
nm m evindeki wiskili, dansl ay ziyafetini bu erbetli mevluttan, an
cak, iki kilometrelik bir mesafe ayryordu. Gen adam, yarm saat
evvel aksa-y garpta (uzakbat) idi. imdi, tam Asyann, bir Ortaa
Asyasnn gbeindedir. Bu kadar ivical (eri br, engebeli) bir
cemiyet iinde doru yolu nasl bulmal ? Bu mevlde gidenler mi hak
ldr, o salonda dans edenler mi? Dorusu, Neet Sabit, kendisini ne on
lardan, ne bunlardan addedebiliyordu. Onun m illi idealine gre vcut
bulmas lazm gelen yeni Trk cemiyetinin slubu ne bu kerpi duvar
lar arasnda bir rmcek gibi yaayanlardan, ne de ireti bir dekor iin
de kurulmu kuklalar gibi zplayanlardan rnek alabilirdi. Trk inkla
bnn vakarl ve ahenkli ruhu, kendine layk ifadeyi ok daha canl, ok
daha ahsiyetli bir mimaride aramaktadr.
Gen adam, bunun ilk izgilerini kendi iinde sezer gibi oluyor,
fakat, muhayyelesi, btn bir plana vcut verecek vuzuha bir trl eremiyordu. O akam, bir nevi bulua eri buhranm andran bir tedirgin
lik iinde yatt. Dei stnde, sadan sola, soldan saa dnyor, bir
trl uyuyamyordu. Karanlk birkahos onu aman vermez kasrgas ii
ne almt ve bunun ortasnda, Selma Hanm m baklar, Selma Ha
nm m glleri birer imek gibi akp snyor, snyor, snyordu.
Bundan sonra yle geliir roman. Devrimi herkesin kendine gre anlamas N ejcl Sabitin strabdr. Bir baka gn Bu strab herkes adna ekmekteyim. der
Neet Sabit. Ben de herkesin arasnda mym? der Selma. Neet Sabitin yant
"Herkesten evvel.
Selma rperir.
463
Gdc rgede temel ilke budur. Bunu salamak iin gdc rgeden nceki ko
num, gdc rgeyi salayacak bir biimde oluturulmaldr. Gdc rge bir ya
anmln isten d, bilinci kuatmasdr.
Dipnotlar
1. K. Marx-F. Engels, Yazn ve Sanat zerine I, ev. ner nalan, Sol Yaynlar, Ankara, 1995.
2. Moissej Kaan, Gzellik Bilim i Olarak Estetik ve Sanat, Trkesi A ziz allar, Altn Kitaplar Yaynevi, stan
bul, 1992.
3. Yakup Kadri Karaosmanolu, Panorama, Remzi Kitabevi, stanbul, 1971.
4. Kemal Bekir, Mehmet Aabey, Btn ykleri, Pencere Yaynlan, stanbul, 2006.
5. Adnan zyalner, Dkkan, Gzleri Bal Adam - Yama, Evrensel Kltr Kitapl, stanbul, 1996.
6. Orhan Kemal, amarcnn Kz, Tekin Yaynevi, stanbul, 1998.
7. Cengiz Gndodu, Aldatlmaktan Korkan Liberal, nsancl Dergisi, s.176, 2005, stanbul.
8. Ahmet Say, Kocakrt, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2007.
9. Anton ehov, Maske, Btn ykleri 2, Trkesi Mehmet zgl, Cem Yaynevi, stanbul, 2006.
10. G. Lukacs, Avrupa Gerekilii, ev. Mehmet H. Doan, Payel Yaynevi, stanbul, 1987.
11. Thomas Mann, Mario ve Sihirbaz, Trajik Bir Gezi Yaants, Trkesi Kamuran ipal, Cem Yaynevi, stanbul,
2004.
12. Memduh evket Esendal, Ayal ile Kiraclar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2008.
13. Stendhal, Kzl ve Kara, ev. Bertan Onaran, Payel Yaynevi, stanbul, 2005
14. Tolstoy, Anna Karenina, ev. Ergin Altay, letiim Yaynlan, stanbul, 2002.
15. Dostoyevski, Su ve Ceza, ev. Ergin Altay, letiim Yaynlar, stanbul, 2009.
16. M. . Esendal, Demokratik Seimler, Gdeli Mehmet, B ilgi Yaynevi, Ankara, 2007.
17. Kemal Ate, Atike Teyzenin Kuyusu, rk Kap, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2007.
18. Salim engil, Gk, Es Be Sleyman Es, Dost Yaynlan, Ankara, 1991.
19. Fahri Erdin, Yeil Banknot, Destur Ya Sefalet, Yordam Kitap, stanbul, 2009.
20. Hagop Mntzuri, Beyaz Sprge allan, Amdan Fratn te Yan, ev. Silva Kuyumcuyan, Aras Yaync
lk, stanbul, 1996.
21. Kemal Bekir, Prens Ahmet, a.g.e.
22. Gngr Genay, Gammaz, Deiken Yzler, Gerek Sanat Yaynlan, stanbul, 2009.
23. Adnan zyalner, a.g.e.
24. Demirta Ceyhun, Cad Frtnas, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2009.
25. Cengiz Gndodu, Kapaklanmayan Adam, Akanyldz, nsancl Yaynlan, stanbul, 1996.
26. Tolstoy, a.g.e.
27. Dostoyevski, a.g.e.
28. Anton ehov, Kk Kpekli Kadn, Btn ykleri 8, Trkesi Mehmet zgl, Cem Yaynevi, stanbul,
2006.
Cumhuriyet Kitap Eki ynetmeni Turan Gnay bir i vermi, Kendi dos
yanz hazrlayn demi. Ben bunu nerden biliyorum, kendi dosyasn hazrlayan
yazar, gelip bana anlatyor. Turan Gnay, bunun byle olmadn syledi. Ekte
ki yaz bunun stne yazld.
9 Mart 2000
Turhan Gnay, Beni de kapak yapn, benim iin de dosya hazrlansn diye
onu eletirdiimi sanyor.
465
nd... o rnei bana verdii iin zldm. Bak o da eletirdi ama sras ge- ;
nce kapak oldu denmemeliydi bana.
Turhan Gnay, allagelmilii kramad iin yanln gremiyor... haksz
lk yaptm gremiyor. Dncemi bir kez daha sylyorum. Ben yazarlarn, a
irlerin tantlmasna kar deilim. Ynteme karym. Yazarn, airin kendisi iin
Dosyalarn dili, edebi deil, reklam dili. te bugnk Cumhuriyet Kitapm dili, j
O artk nerden kt. En nemli ile artk nasl bir dil biimi... bu dille
naplmak isteniyor.
Dnelim. Bir yazar, nasl oluyor da, edebiyatn bir dalnda artk en nem- j
li oluyor. Bunu kim saptyor... bu saptamann lt ne. Ahmet mit, artk enj
nemliyse nemliler kim, nemsizler kim.
Bir ara Edebiyatmz nde geleni demiti de, sormutum, arkadan geleni j
kim diye.
466
467
Cumhuriyet Kitap, doru bir kavrayla salkl bir yntemle yayn izgisini
dzeltmelidir.
Afar Timuin, Sanat, insanlar arasnda balar glendirecek, insanlar bir
birine balayacak, onlara ortak bir gemiin ve ortak bir gelecein sorumlular
olduklarn duyuracak tek ortamdr der.
Adam, insan kavramaktan aciz. nsanla yzlemeyi gze alamyor. Ordan
burdan derledii sakat grlerle bir roman yazyor. Sanat ortamn sat merke
zine eviriyor. te burda Cumhuriyet Kitap, sat merkezindeki metay, paraya
evirecek ilev yklenmemeli.
Turhan Gnay, Berfin Baharda kan yazm okudu. Kzd bana. Sinirlendi.
Telefonla arad beni. Turhan Gnayn kzmasna, sinirlenmesine sevindim. n
k ok kii nasl sylenirse sylensin, syleneni snger gibi sindiriyor. Turhan
Gnay sindiricilerden deil. Bu, umudumu kamlad. Bu umutla yazyorum.
Turhan Gnay yazdklarm stne dnecek diyorum.
Not: Bu yazdan sonra yle bir olay oldu. Bir yazar dosya hazrlam, gn
dermi, yaymland Cumhuriyet Kitap Ekinde. Meerse btn yazlar kendi
yazm, tand yazarlarn adn da koyuvermi. O yazarlar, biz bu yazlan yaz
madk, demesiyle olay ortaya kt. Turhan Gnay ok kzd buna. Kzmasn se
viyorum Turhan Gnayn... Bu yzden arayp N aber demedim.
Yldz Gncesi, nsancl Dergisi, M ays 2000, Say: 115
468
A T I M A
nce Pospelovun Edebiyat Bilim i'nden (1) bir alnt. Epik ve dramatik eserler
de, kiilerin zaman ve mekan iinde uzanan eylemleri gsterilir; onlarn yaamlarn
da geen olaylar sergilenir (...) ite sanatsal yaratn bu yann (yani, genellikle
kahramanlarn edimlerinin sonucu olan olay ak ya da daha doru bir deyile: Gs
terilenlerin zaman ve mekan iindeki dinamiini/suje terimiyle dile getiriyoruz.
Pospelov Suje ve atma bal altnda unlar syler, Suje nin en nemli i
levi, gerekliin iindeki elikileri aa karmak, yani atmalar (Hegelin de
yiiyle; arpmalar) ortaya koymaktr. atma, epik ve dramatik eserlerin nemli
hir yann oluturur. atmalarn nitelii, eserin sorunsal kapsamnn bir trevidir.
Hegelin atmaya arpma dediim sylyor Pospelov. O zaman Hegel'e ba
kili m, nedir arpma.
Ilegel, Estetik'te (2) arpma iin yle der, ... arpma, temelini, olduu g i
bi kalamayacak, ama almak zorunda olan bir ihlalde bulur.
atma, Hegel'in dedii gibidir. Bir durum vardr. Bu durumun almas gere
kil', barda atma balar.
rak yansmas gibi dolayl yoldan, kiisel ilikiler zerinden bireysel atmalarpriz
masndan geerek de olabilir. (3)
atmay drt kmede ele alacam. yle:
-Kendiyle atmalar
-kili atmalar
469
-Snf atmalar
-Doa atmalar
atmalar eitli nedenlerden kaynaklanabilir. Snf atmalar, doa atma
lar nesnel bir nedene dayanr. Kiinin kendiyle atmas nesnel bir nedene dayan
maldr.
Fsltyla;
-Git de yat, Gerasim... dedi.
-Zarar yok... Otururum.
-Hayr, git.
Bacaklarn indirdi, kolunun stne yan yatt. Kendine ok ac
yordu... Gerasimin bitiik odaya gitmesine kadar zor bekleyerek o
cuk gibi hngr hngr alamaya balad. Zavalllna, korkun yal
nzlna, insanlarn, Tanr nm acmaszlna, Tanr nn belki de yok
luuna alyordu... Btn bunlar niin yaptn? Niin beni bu duruma
getirdin? Ben ne yaptm da bana bu aclan ektiriyorsun?,..
Sorulanna yant beklemiyordu. Yant alamayaca iin de al
yordu. Anlar gene depreti, ama o kprdamyor, kimseyi yardma a
rmyordu. Kendi kendine Haydi daha vur!... Ne duruyorsun? Vursana!... Ama neden? Ben sana ne yaptm?... diyordu.
Sonra sustu, yatt. Yalnzca alamas deil, soluk almas bile
durdu; dikkat kesilip dinlemeye koyuldu. Dinledii ey bir ses, bir ko
numa deildi; ta derinden gelen, dncelerin kprdann dinliyordu
sanki.
-Ne istiyorsun?
Ruhu ona aka byle sesleniyordu.
-Ne istiyorsun? Ne istiyorsun? diye steledi birka kez daha.
O zaman van lyi:
-Ne mi istiyorum? Ac ekmemek. Yaamak, dedi.
Sonra yeniden dinlemeye balad. yle dikkatli dinliyordu ki,
any bile hissetmez olmutu.
470
Ruhunun sesi:
-Yaamak m? Nasl yaamak? diye sordu.
-Eskiden nasl yayorsam yle. Rahat, tatl...
-Eskiden rahat, tatl m yayordun?
van lyi hayalinde tatl yaamnn en iyi zamanlarn gzden
geirmeye balad. in tuhaf, tatl yaamnn en beendii dnemleri
imdi ona eskisinden ok farkl gzkyordu. ocukluu dnda yaa
mnn en zevkli anlan bile deerini yitirmiti. Yalnzca orada, ocuk
luunda, gerekten tatl olan, o a yeniden dndrebilse, yaamaktan
zevk alaca ok eyler vard. Ama bu zevkleri tadan adam o deildi ar
tk. .. Sanki baka birine ait anlard bunlar.
Bugnk van lyi in ortaya kt dnem balar balamaz, o
zaman sevin dolu grnen her ey imdi gznde eriyor, eriyor; ou
kez iren duruma geliyordu.
ocukluundan uzaklap bugne yaklatka sevin diye bir ey
kalmyor ya da sevin olma niteliini yitiriyordu: Bu dnem Hukuk
Okulu yla balyordu. O zaman gerekten tatl olan bir eyler vard ge
ne de. Nee vard, arkadalk vard, umut vard... Ama st snflarda bu
tatil anlar iyice seyrekleiyordu. Sonra, valinin yanndaki ilk grevi s
rasnda yeniden gzel bir dnem balyordu. Ancak van ly ii bu d
nemde en ok heyecanlandran, kadn sevgisiyle ilgili anlard. Sonra
her ey kanyor, iyi zamanlar yeniden seyrekleiyordu. Daha sonra
bsbtn azalyor, bylece gitgide azalmasn srdryordu.
Hi beklemedii anda karsma kan evlilik, kansmn yapmack
davrantan... Ve o ldrc alma istei, o para hrs; bylece ge
en bir, iki, on, yirmi y l... Yllar ilerledike arlk omuzlanna daha
ok biniyordu. Meer baanl bir yolda yrdn sand halde baanszla doru drtnala kouyormu da haberi yokmu. Gerekten de
yleydi. Bakalannm gznde iyi yayor grnrken hayat ayaklanmn altndan kayp gidiyormu... imdi de lmeye hazrlan bakalm.
Ama bunun anlam ne? Neden byle oluyor? Olamaz, yaam
bylesine anlamsz, bylesine irkin olamaz! Yaam gerekten bylesine irkin ve anlamszsa, bu, lmek iin bir neden mi? Hem de byle
acdan kvranarak?... Baka bir i var bunun iinde...
ki gibi mi?
Mahkeme balyor, mahkeme balyor, diye steledi kendi
van ly iin kanlmaz yalnzln nerdeyse Robinson Cruose benzeri bir ssz ;
adaya dndrr -bir korku adasdr bu, anlamsz bir yaamdan sonra korkun bir
lm adasdr- ve insani ilikileri ileten btn o kiilere, nesnelere korkun karan
lk bir iirsellik verir. (...) burada her nesne, kapitalist toplumda insan yaamnn j
lan, insanlar, olaan olmayan insanlar diye ikiye ayrr. Olaan olmayan insanlar, <
sz gelimi Kepler, Newton, zellikle Napolyon. lkleri uruna su ilemeye hak- j
lar vardr. Tefeci kadnla kardeini ldrmeden nce yle dnr. Tefeci, Napol- |
yonun nn kesseydi, Napolyon, bir saniye dnmeden ldrrd tefeciyi.
giderler. Ancak, tefeciye rehin brakanlarn hepsi durumu bildirmitir, bir tek Ras
kolnikov bavurmamtr. Biraz rahatszdm da der bavurmamann gerekesi ola-
473
Yakup Kadrinin Panorama (7) adl yaptnda Halil Ramize bakalm. Halil Ra
ne girer. Nerdeyse her gn sofraya arlr. Ancak Halil Ramiz, yaplanlar yeterli
cecik bacakl ocuklar, stmadan dudaklar bembeyaz gen kzlar, trahomlu delikan
llarda lke iyi durumda deildir. Kemalizm inklab tepesi yerde, temelleri hava
da ve her an devrilecek gibidir.
Halil Ramiz nklap davasnda dik kafaldr, doktrincidir. Buna karlk dev
rimler bitti, iimize bakalm, diyen geni bir kme vardr. Bu kme Halil Ramizden
rahatszdr. Halil Ramiz susturulmaldr. Kkten uzak tutulmaldr.
474
475
476
477
478
r
nepesinde kimseyi beklemeyecek mi, yzn bir dakika grmek iin
kimsenin?
nce yanmdaki kanepeye oturdular. Biri kadm, teki erkekti.
Erkek bana glmsedi. Halim yok glmee; yoksa tatl tatl glmse
mesine karlk verilmeyecek adam deildi. Bu selam yerine geen g
lmsemeye neden cevap vermedim? Sizi bekliyordum. Hl sizi bekli
yordum. Belki de, bugn, bu saatte buradan kmayacaktnz... Yoksa
hasta mydnz?
B ir ara bir bakasnda salarnz, yrynz seyreder gibi
olmu, siz olmadnz grnce yeniden merak etmi, zlm; sonra,
belki de benim burada oturduumu tahmin etmitir de teki kapdan
kmtr, phesine dmtm. Bu pheden abucak caydm. O ka
dar ehemmiyet verilmee deer miydim ?
Ya hasta iseniz!...
Sanki hasta idiniz. Koup yatanzn baucuna gelmitim. Gz
lerinizi atnz. Alnnz terli idi. ki aksan tel terli akmzn stne ya
pmt. Ateim dmyor demitiniz. ehre komutum. Karaborsa
lardan ilalar getirmitim. yilemitiniz. Rhtm boyunca yrmtk.
Taze, krmz idiniz. Alnnz terli idi. Glyordunuz. Alay ediyordu
nuz. Kouyordunuz, yakalayamyordum. Allah esirgesin! Hasta olma
yn!
Drt be saniye iinde bunlan dndmden adamn selamna
karlk vermemitim. Drt be saniye bir gecikmeden sonra ben de
gldm. Bunun zerine adam yerinden kalkt, yanma geldi.
-Bu caminin ismi ne?
Bir trl bulamadm caminin ismini, dersem, inanr msnz? H
l sizinle beraberdim. Hayr, hasta filan deildiniz, ok kr! Beni
grmemek iin arka yollardan gidiinizi grr gibi oldum. im i mte
vekkil bir sknt sard. Kzamyorum size... Dnyaya kzyorum. En
iyi arkadama kzyorum. -Yok a...- Bu maystan baka her eye ben
zeyen souk bin dokuz yz krk alt maysna kzyorum. Budalaca g
len kzlara kzyorum. Size kzamyorum. Arka sokaklardan beni gr
memek iin kat ise, beni dnerekten gitmitir, diyorum. Hatrladm
caminin ismini:
479
Rzgar da rzgard hani. Sarho deildi, ama banda bir ar, bir
arlk... inde garip bir sam frtnas esiyordu sanki. Trene koan tek
tk insanlar yanndan geiyorlard, bir tanesi koluna arpt, zr dile
meden yrd. Trenkotun kua yerde srkleniyordu, salar da
rzgarn elinde...
Gene o telgraf direkleri birbiri ardnca geip gidiyor. Ama bu
imdi ters ynde, geri geri. Yarm saat iinde, bir masal iindeymi gi
bi geip gittiimiz yol, bu kez sona ermiyor bir trl. Pencereden esen
nemli bir deniz rzgar kafamn iindeki arl skp uurdu sanki.
:]
rine iyice sokuldular. Oysa o anda gen adam hayalindeki ekspresi, Iz-
480
481
Yeiltulumba Sokandan ehzadebana kt, oradan Sleymaniye ye geti. Bakrclar, adrclar derken Kapalar. Nuruosmaniye kapsndan kt Caalolu na. Anlamt, ayaklan onu Derleme
Mdrl ne gtryordu. Demek ilk nce kran grmek istiyor
du. Belki olu Ali i... Belki de son kez.
Hi dnmyordu ki Caalolu, onu tanyanlann bulunduu bir
kesimdi. Basmevlerinde, kitabevlerinde alanlar bu saatlerde sokak
lara dklrlerdi, kfteciler, ikembeciler, muhallebiciler dolar taard.
Kitabn basan Devrim Kitabevi de az ilerde yokuun dibindeydi. Bir
ka polisin kitabevi sahibine de gelmi olmalan gerekirdi. O da bir ba
kma sulu saylrd, kitabn bast iin. Onun iin de tutuklama buy
rultusunun karlmas iten bile saylmamalyd.
Kemal Bekirin Hcre (11) adl yaptndan. Mustafa gizli komnist parti
sulamasyla hcreye atlmtr.
482
ln kaln izdiine baklrsa, yle ya... B ir ay, iki ay, ay, drt ay, be
ay... Be ay be! Be ay! Sonra gnler... Be ay unca gn. Peki, nere
ye gtrdler sonra? Be ay m kald bu hcrede? Ben ne kadar kalaca
m? Sus be! Dnme be! Ne kadar kalacaksan kalacaksn. Kalanlar
nasl kalm? Adam ol, adam!
Adamz, adam dedi iindeki ses.
H h! diye glmsedi. Adamz, adam diye dilini oynatt az
nn iinde.
Ceketinin srtnda kat kat olduunu dnd birden. Kalkt,
kard. Yine yatt srtst. Gs stne ald ceketini. Uyursam me
yeyim. nr bu duvarlar arasnda. Ama imdi nmez. Pabularm
da karsam m? Hayr, gelip gtrecek olurlarsa?
Ayak parmaklarm oynatt pabulannm iinde. Of! Vck vck
olmutur imdi ayaklarm, oraplarm. karsam le gibi kokar. Dn
sabahtan beri iinde ayaklarm. stelik terler. Falakaya yatrlrken y
katrlar m? Belki de derki adam: bu ayak vck vck terlemi, pis. Ko
kuyor. Ben vurmam bu ayaa... Hangi ayaa vurursun Nevzat Bey?
Polis Nevzat m dvecek? Hayr, polis ne denli kyc olsa, eninde so
nunda o da insanm. Dayak atmak hepsine vergi deilmi. Dayaklar
bakaym. Onlar ayr bir doyum alrlarm dayak atmaktan, ikence et
mekten. Ergun yle derdi. Ergun bilir. Bok bilir. B iltd i de yakalandk,
yle mi?
Darack hcrenin karanlnda en kk dnceleri byyor,
kmazlara, karabasanlara srkleniyordu. En iyi tavana bakmak, iz
gileri saymak. Bir, iki, , drt... Hem saynca unutuyorsun. Uyku tut
maynca say saymaz m insan? Kata kalmtm? Bete. Yok drtte.
Batan say. Bir, iki, , drt, be, alt, yedi... Ne iyi etmi de takvim
tutmu. Kalemi nerden bulmu? Kalemle yazmam bunlar. B ir iviy
le izmi tavann tahtasn. Boyu da uzunmu, belli. Benim boyum ye
timez.
Birden kalkt, doruldu. Somyann kmez yerine, kysna bas
t. Kaldrd kolunu. Yetimemiti parmaklan. Elinde on santimlik bir
kalem de olsa yetimez. Belli o adam kimse, uzun boyluymu.
Duvara tutundu. Somyann duvardan yana demirine bast. Delik
ten bakt. Parmak ularmda ykselmesi gerekiyordu. G grebildi,
483
484
485
'
j!
'
Rastlantlar m? Nerden rastladm Mustafa ya m diyorsun? imdi anneme, babama ne sylerim mi diyorsun? Deme, syleme byle, gzel
karm. En ok okanacak zamanm benim. plecek zamanm. Dle-
..
|
"
glen gzleriyle.
Dyorum, diyordu Mustafa karanlk bir bolua yuvarlana-
imdi Adnan zyalmerin Buluma (12) adl yksne bakalm. Kadn kaygl
ldr. Diki makinesi motorunun borcunu deme sorunu vardr. Ayrca kocas Hal
487
488
arks ama olsun varsn; kusuruma bakmazsn artk, yeri geldi, kullan
dm.) Ayrca ne kadar iyi yreklisin, bunu biliyorum. yle olmasa b
tn vokalistlerinin elinden tutar, hepsine kaset yapar miydin?... Tesettrl olmasam -bizimkiler de izin verse tabii- belki bana bile kaset ya
pardn. Hani sesimin ok gzel olduunu sylerler de...
Durumu anlamsmdr mutlaka. Tahmin edecein gibi ben sade
ce mzik yaym yapan Kanal X in ok ciddi bir takipisiyim. Annem,
en kmz beydullah bana brakp komu Fethiye Teyzelere ge
ince televizyonu aanm, kardeim kendi kendine oynarken ben Kanal
X izlerim. Kimi sanatlar fazlasyla ak sak; tabii ki bu hi houma
gitmiyor ama aresiz dinliyor, izliyorum. ok yalnzm nk, tek e
lencem televizyon. Maalesef sen de u aralar ekrana az kyorsun ama
benim aklmdan hi kmyorsun. Yksek sesle syleyemesem de b
tn arklarn ezberimde. Hele Sen Alama yok mu, iimden mnldanrm hep. Bizimkiler bunlar bilmiyor elbette. Bilseler bir-iki demez
gebertirlerdi beni. Olsun. Her eye ramen seni ok seviyorum. B ir de
Murat Beyi. Gizli gizli...
Bana gre sevmek, gerektiinde lm gze almaktr.
imdi u anlattklarm ayet katlara yazacak olsaydm yukar
daki ismi azma bile alamazdm ablacm. Fakat bolua yazdm
iin bir sakncas yok diye dnyorum.
Aslnda var. B ir erkei dnmenin gnah olduunu biliyorum
nk. Ancak benim bahsettiim saknca baka. Annem Fethiye Tey
ze ye sylerken kendi kulaklarmla iittim. Daha ncekiler derdime a
re bulamad iin bir de Suyabakan Servet Hoca ya gidecekmiiz. Bu
mbarek zat, insann akimdan geenleri tpk televizyondaki altyazla
r okur gibi annda okuyormu. Eer bakt suda u sana anlattklar
m grrse yandm demektir.
Bak, nasl syleyeceimi de bilmiyorum ama yine de zr dile
yerek sylyorum. Bizimkiler... hani... sana iyi gzle bakmyorlar ya
ni. Neden dersen?!... nk ayp arklar syleyerek bizcileyin inanm
genlerin bile yzn gzn ayormusun, kt rnek oluyormusun, hepimizin haya perdesini yrtyormusun. Annem diyor ki, yakn
da televizyonu evden atacakm babam. Neden?!... nk ekrana kan
btn pop yldzlan farmason olabilirmi. ftira tabii...
490
Kudn evlidir. Bir erkekle sevimektedir. kszdr evlilii. Buna karn, sevgilisi
olan erkek onu derin bir akla sevmektedir. Bu kadn tedirgin eder.
lm ek stiyorum
491
beni grmeye gelen sen gerek misin ?Bir erkek, bir kadm bu kadar se
vebilir mi? Hayr, sorun karmyorum. Salm bozuk. Hemen lmek
istiyorum.
Karanfil
492
r
7. Ykup Kadri Karaosmanolu, Panorama, Remzi Kitabevi, stanbul, 1971.
II, Sil Faik Abasyamk, Havuz Ba, Btn Eserleri, Havuz Ba-Son Kular, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1970.
0 ( Iklay Akbal, Son Tren, Bizans Definesi, Can Yaynlan, stanbul, 1990.
III Rfat lgaz, Karartma Geceleri, nar Yaynlan, stanbul, 1998.
11 Kemal Bekir, Hcre, Pencere Yaynlar, stanbul, 1997.
11 Adnan zyalner, Buluma, Gzleri Bal Adam- Yama, Evrensel Kltr Kitapl, stanbul, 1996.
11 I litfiye Aydn, Bolua Yazlan, Gri Gl, Can Yaynlan, stanbul, 2005.
M Cengiz Gndodu, Ben Dourdum Seni, Akanyldz, nsancl Yaynlan, stanbul, 1996.
493
14 Mays aramba
1
Geen gn Radikal-Kitapta bir yaz okudum. Ferit Edg, Selam Sana Byk I
Usta balkl yazda Sait Faiki vyordu. nce stnde durmadm bu yaznn.
Ama daha sonra bu yaznn beni rahatsz ettiini anladm.
Acaba Ferit Edgden dolay m rahatsz oldum diye dndm nce. nk
Ferit Edg, okuru kandran biridir.
Nasl m kandrr. 1991 ylnda, 8 Eyll tarihli Yldz Gncesinde yazmtm
bunu. Unutulmutur. Yeniden zetle anlataym. Ferit Edg oturmu bir yaz yaz
m. Boris Harloff adl bir yazar varm gibi, Boris Harlofftan eviren Ferit Ed- j
g diye. Yeni D ergiye gtrm. Bu yaz Yeni Dergide yaynlanm. Memet '
Fuada yle demi mi bilmiyorum, Bu yazy ben yazdm. Ama Boris Har- |
lofftan eviri diye yaynlamak istiyorum. Tabii Boris Harloff adl bir yazar yok. ]
Bunu sylemise, kandrmacaya Memet Fuad da katlm olur. Sylememise ;
Memet Fuad da kandrmlar.
Bundan sonra olay yle geliiyor. Adalet Aaolu, bir yazarn okuru kandr- i
nun stne Fethi Naci, Adam Sanatta soruyor, Yazar Boris Harloff Sahiden I
Yaad m Adalet Aaolu.
Ben olay iin yle demiim, ... bu edebi deil, insani bir sorundur.
Ferit Edgnn yazsn okudukta, ilk elde beni rahatsz eden, acaba yine kan
drlyor muyuz duygusu oldu. Belki de bu yazy Ferit Edg yazmad. Birine
yazdrd. Okurlar kandrmak iin kendi adn koydu. Yllar sonra belki de O ya
z benim deildi diyecek.
Bu sabah yazy dikkatle okudum. Kukum kalmad. Bu yaz Ferit Edgnnd. Birileri, Sait Faikin yklerine gerekstc demi. Sait Faikin yklerine
gerekstc diyenleri yle eletiriyor Edg, Elli yllk yaamm boyunca bu
hdklerle az karlamadm. Grdnz m. Sait Faiki eletirdiniz mi hdk
oluyorsunuz.
Ferit Edg, Sait Faik iin yle diyor, Smrnn yalnz snfsal olmadn,
495
KL ATIMA
lk rnek GogoVden van tvanovi ile van Nikiforoviin yks (1).
vanoviIe Nikiforovi, iki aristokrattr. Komudurlar. vanovi, bir gn bahe
de sundurmann altnda yatarken, Nikiforoviin yal hizmetisi kadnn, eski eya
lar gnee kardn grr. Yal kadn gne alsn diye bir tfek kartr. vano
vi, tfei almak iin Nikiforoviin evine gider.
496
497
498
rnm da anmsadklarna gre siz daha bir rdek bile vurmadnz. Zaten
sizin bedeniniz Cenab Hak tarafndan tfek kullanmaya uygun bir bi
imde yaratlmam. Kocaman ve grkemli bir bedeniniz var. Bataklk
larda nasl dolaacaksnz ve imdi hl havalanmakta olan bu, her ko
numada adlaryla sylenmesi uygun olmayan giysileriniz o zaman ne
olacak? Hayr, size erin ve rahat gerekli.
Yukarda sylenmi olduu gibi van vanovi, birini inandr
mak gerektii zamanlar ak ve dzgn konuurdu. Nasl konuurdu!
Tanrm nasl konuurdu! Evet, size daha uygun hareketler gereklidir.
Dinleyin, unu bana verin!
-Nasl olur, bu tfek ok deerlidir. Byle bir tfei imdi hibir
yerde bulamazsnz. Ben bunu, daha milis glerine katlmak zerey
ken bir Trkten satn almtm. Ve imdi onu birdenbire vermek! Na
sl olur? Hem bu ok gerekli bir ey.
-Neresi gerekli?
-Nasl neresi? Ya eve haydutlar saldrrsa... amma da gereksiz!
ok kr Tanrm! imdi rahatm, kimseden korkum yok. Nedeni?
nk biliyorum ki tfeim sandk odasmdadr.
-Evet, iyi tfek. Fakat van Nikiforovi, mekanizmas bozuktur.
-Bozuk olsun ne kar? Onarlabilir, yalnzca paslanmamas iin
beziryayla yalanmas gerekir.
-van Nikiforovi, szlerinizde bana kar hibir dosta eilim
gremiyorum. Dostluumuz adna, hatrm iin bir ey yapmak istemi
yorsunuz.
-Ben size hibir dostluk gstermiyor muyum ? Bunu nasl syl
yorsunuz van vanovi, hi sklmyor musunuz? kzleriniz krlarm
da otlarlar; ben onlara bir kez olsun dokunmadm. Poltavaya gidecei
niz zamanlar her zaman benim arabam istersiniz, e bu ne? Hi olmaz
dedim mi? ocuklarnz, itten baheme atlar ve kpeklerle oynarlar,
hibir ey sylemem, varsn kendi kendilerine oynasnlar, yalnzca bir
eye el srmesinler! Varsn oynasnlar!
-Armaan etmek istemiyorsunuz, yleyse deielim.
van Nikiforovi eline dayanarak doruldu ve van vanovie
bakarak:
499
500
501
502
503
504
505
-Katyua! dedi.
Maslova elini fkeyle ekerek:
-Uzakla benden! diye haykrd. Bir krek mahkumuyum ben,
sen de bir prens, iin yok burada.
inde biriken btn hncn boaltmak istiyormu gibi abuk a
buk konuarak devam etti:
-Benden yararlanarak kendini kurtarmaya alyorsun. Bu dn
yada bedensel hazzm iin kullandn beni, teki dnyada da kurtulman
iin kullanmak istiyorsun! Senden de, gzlnden de, o iren, yal
yznden de nefret ediyorum.
Birden ayaa kalkarak:
-Defol, defol git buradan! diye bard.
Gardiyan geldi yanlarna.
-Ne baryorsun be? Nerede olduunun farknda deilsin gali
ba...
-Brakn ltfen, dedi Nehldof.
-yleyse barmasn.
-Pekala, olur, yerinize gidin siz ltfen.
Gardiyan pencereye gitti gene.
Maslova oturdu, bam nne edi; kk ellerini yumruk yap
m, olanca gcyle skyordu.
Nehldof yannda ayakta duruyor, ne syleyeceini bilemiyor
du.
-nanmyorsun bana, dedi.
-Hibir zaman evlenemeyeceksiniz benimle. Asarm kendimi de
raz olmam byle bir eye! Bunu bilesiniz.
-Gene de elimden gelen yardm yapacam sana.
-Sizin bileceiniz i bu. Ama unu syleyeyim ki, hibir ey is
temiyorum sizden. Doru sylyorum. Niin lmedim o zaman?
Birden hkra hkra alamaya balad Maslova. Nehldof bir
ey syleyemiyordu, o da ha alad ha alayacakt.
Maslova ban kaldrp gen adamn yzne bakt, grd e
ye at sanki, yanaklarndan akan gzyalarn bartsnn ucuyla
silmeye koyuldu.
506
Uinde duyduu mide bulantsn andran duyguyu duyar gene, Nedir bunun sebe
bi? diye dnr.
Yanl anlama yznden, cezaevinde yz otuz kii yatmaktadr. Bunun sorumlu
nu,
508
509
510
511
Pigasov atlarak:
-Kltr, diyorsunuz! Bakn bizi nelerle artmak istiyorsunuz!
u vdnz kltrnz, bize sanki pek gerekliymi gibi! Sizin kl
tr dediinize ben metelik bile vermem!
Darya Mihaylovna, yeni tand gencin dinginliinden, zarif,
saygl halinden pek honut olmutu:
-Ama, Afrikan Semeni, tartma ynteminiz ok kt, dedi ve
Rudinin yzne itenlikle bakt. C est un homme comme il faut di
ye dnd. Onu biraz okamal... Bu son tmceyi aklndan, Rusa
olarak geirmiti.
Biraz sustuktan sonra, Rudin szlerini srdrerek:
-Ben kltrn savunmasn yapacak deilim. Benim savunmama
gereksinmesi de yoktur. Siz onu sevmiyorsunuz. Herkesin kendisine
gre bir zevki var. Aslnda bu konu bizi epey uzaklara gtrebilir. Yal
nzca eski bir ataszn size anmsatmama izin verin: Jpiter, fkele
niyorsan sulusun. Demek istiyorum ki, dizgelere, genel kanlara
vb. ye kar yaplan btn bu saldrlar, zellikle u bakmdan zc
dr; nk, dizgelerle birlikte, insanlar genel olarak bilgiyi, bilimi ve
bunlara olan inanlarn yadsyorlar. Oysa bu inan insanlara gerekli
dir; yalnzca izlenimlerle yaayamazlar; dnceden korkup ona inan
mamak yanlgdr. Kukuculuk her zaman kendisini verimsiz ve gsz
olarak gstermitir.
Pigasov:
-Bunlarn hepsi laf, laf, diye mrldand.
-Belki. Ama izninizle dikkatinizi una ekmek isterim ki, ok za
man bunlar hep laf derken, daha akllca bir ey sylemek zorunda
kalmaktan kurtulma isteiyle byle sylyoruz.
Pigasov gzlerini ona dikerek:
-Ne buyurdunuz? diye sordu.
Rudin, elinde olmadan, ama kendini tutan bir sabrszlkla:
-Size ne sylemek istediimi pek iyi anladnz. Yineliyorum; in
sann kendi inand salam bir bilgisi ve stnde sarslmadan durabi
lecei bir zemini yoksa, kendi ulusunun geleceiyle, rolyle ve her tr
l ayrntyla ilg ili olarak kendi kendisine nasl hesap verebilir? Kendi
sinin ne yapmas gerektiini nasl bilebilir?...
512
Pigasov ksaca:
-Bu yata bu zeka! dedi, eilerek selam verdi, kimseye bakma
dan bir yana ekildi.
Rudin ona bakt ve hafife glmseyerek sustu.
Darya Mihaylovna:
-Ha! Demek geri ekiliyorsunuz! dedi. zlmeyin. Dimitriy...
Sonra iltifat edici bir glmsemeyle:
-Balayn ama, babanzn ad neydi? diye sordu.
-Nikolayi.
-zlmeyin sevgili Dimitriy Nikolayi. O, iimizden hibirini
aldatmad. Daha ok tartmak niyetinde olmadn gstermek isti
yor... Sizinle tartamayacan anlyor. yisi mi, siz yle yanmza ge
lin de biraz ene alalm.
Rudin oturduu koltuu onlara doru yaklatrd.
Darya Mihaylovna szn srdrerek:
-Nasl oldu da imdiye dek tanmadk, ayorum... Bu kitab
okudunuz mu? C est de Tocqueville, vous-savez? dedi ve Rudine
Franszca bir bror uzatt.
Rudin kitap eline ald, birka sayfasn evtdi ve masann
stne koyarak, Tocqueville in bu yaptn okumadn, ama ortaya at
t konuda sk sk dndn syledi. Konuma hararetlendi. Ba
langta, Rudin duraksar gibi, konumay gze alamyor, syleyecek
sz bulamyordu; ancak sonunda atelendi ve konuma balad. eyrek
saat sonra odada yalnzca onun sesi iitiliyordu. Herkes evresinde top
lanmt.
Yalnzca Pigasov uzakta, mine yanndaki kede kalmt. Ru
din, akllca ve ateli konuuyordu. ok bilgili, ok eyler okumu ol
duunu gstermiti. Onun kiiliinde bu derece bilgili bir insann bulu
nabileceini kimse tahmin etmemiti. Giyimi sradand. Hakknda do
laan sylentiler de pek azd. Byle akll bir kimsenin, bir kyde bir
denbire nasl ortaya ktn kimsenin akl almyor ve herkesin tuhaf
na gidiyordu. Bu yzden Rudin, Darya Mihaylovnadan balayarak
herkesi aknlk iinde brakm ve kendine hayran etmiti. Darya M i
haylovna bu kefiyle gururlanyor ve daha imdiden Rudin i sosyeteye
nasl tantracan dnyordu.
513
Makar, k giyimli, ama st ba kir iinde gen bir erkektir. Darack dkkan
pistir. Aynada yznz arplr. Berber gerelerinin hepsi pistir...
Dkkana yalca bir adam girer. Adamn ba kadn alyla rtldr. Bu kii ber
berin vaftiz babas Erast vanovi Yagodovdur.
Yagodov, insani duygulara nem vermeyen kaba bir kiidir. Berber Makar Kuz
mi se umarsz, zavall biridir.
imdi atmay grelim.
514
mek gerekirse yol biraz uzun, ama ne zarar var? Benim iin bir gezin
ti oldu.
-Ne olacakm, canm. Seve seve tra ederim. Buyurun, oturun!
Makar Kuzmi saygyla eilerek tra masasnn nndeki koltu
u gsteriyor. Yagodov gsterilen yere oturarak aynada kendine bak
yor. Oradaki grntden pek memnun kalm olmal. Neden derseniz,
M ool dudakl, kt, yayvan burunlu, gzleri almna kaym bir surat be
liriyor orada. Makar Kuzmi vaftiz babasnn omuzlarma san san leke
li, beyaz bir araf rttkten sonra makas krdatmaya balyor.
-Salannz cascavlak keseceim, ne dersiniz?
-En gzelini yapm olursun. Tatarlara benzet beni, bomba gibi
bir ey olaym. Sonunda daha gr kacak nasl olsa.
-E, hanm teyzemiz nasllar?
-Nasl olsun, yuvarlanp gidiyor ite. Geenlerde binbann kansma douma armlard, tam bir ruble vermiler.
-Ya, bir ruble vermiler ha? Kulamz tutar msnz biraz?
-Tuttum... Sakn keseyim deme, em i? Of, acttn be! Neden e
kiyorsun sam?
-Zaran yok, zaran yok. Bizim meslekte byle eyler olmadan ol
maz. Arma Erastovna iyiler mi?
-Kzm m? Yerinde rahat durduu yok ki! Geen aramba eykin 'le niann yaptk. Sen niin gelmedin?
Makas krtlan p diye kesiliyor. Makar Kuzmiin elleri aa
dyor, korku okunan bir sesle;
-Kim? Kimi nianladmz? diye soruyor.
-Bizim Annay, canm!
-Nasl olur? Kiminle?
-eykinle. Prokof Petrovi eykinle. Teyzesi Zlatoustenski
sokanda zengin bir ailenin vekilharln yapyor, iyi bir kadndr.
krler olsun, hepimizi sevindiren bir i kvrdk. Bir hafta sonra da
nikah var. Sen de gel, eleniriz.
aknlktan yz sararan Makar Kuzmi omuzlann silkiyor.
-Nasl olur, Erast vanovi? Bunu nasl yaparsnz? Olamaz!...
Arma Erastovna ile ben... ben ona kar iyi duygular besliyordum...
Niyetim onunla... Bu nasl ey, bilmem ki!
515
516
hayli deimi, Fuata biraz yksekten bakar olmutu. Hele evlenip barklandktan,
daha dorusu, ehzadeba nda, eski bir ailenin dayal deli konana igveysi
girdikten sonra, yaay tarzna verdii istikamet, taknd aile babas tavr ve niha
yet, kariyerini yapm kimselere mahsus bir nefsi emniyet gsteriiyle eski dostunun
zddna gitmeye balamt.
Ahmet Nazmi, Fuat evine armtr.
Fuat, eve gider. Zile iddetle basar.
-Buyurun Fuat Bey; sznz unuttunuz diye korkuyordum.
Size telefonda, yarn Suadiye ye tanacamz sylemi miydim, bil
mem? Bu akam gelmeseydiniz, bulumamz iki ay sonraya kala
cakt ve ok zlecektim dorusu...
Fuat iinden: Bu ne mrailik! diye sylendi ve bu gece misa
firliinin onlara verdii tedirginlii sezmicesine, biraz sonra hemen
517
518
519
ler halinden kp, etten, kemikten yaratklar ekline girdiler. Her gn,
her yerde aramzda dolamaya baladlar. Biraz nce, bir cami duvar
nn dibinde bunlardan bir sryle kar karya oturdum. Bana dikilen
gzlerinde, tpk o hayaletlerin korkun bak vard. Ve...
-Yaknlarda insan eti kokuyor! diye de homurdanyorlar myd?
-Plajlar istila edecek kadar oaldklar zaman, yalnz byle ho
murdanmakla kalmayacaklar, dorudan doruya stnze saldrmak
tan da ekinmeyeceklerdir sanrm. Malum ya, plak vcut yrtc ya
ratn itahn daha ziyade kabartr; gzn daha ziyade dndrr.
Byle bir vaziyette ise, onun penesinden sizi kimseler kurtaramaz. Za
ten kurtarmak niyetinde olan da yoktur, bunu iyi biliniz. Olsayd, im
diye kadar bu tehlikeyi nlemek iin baz tedbirlerin alnmas gerekir
di. Oysa, tedbir almak yle dursun, en ufak bir reaksiyondan bile eser
grnmyor, hl hibirimizde, hibir yerde... Ve Gulyabaniler ard
aras kesilmeden reyip duruyor. Gn gemiyor ki, bunlardan en az be
on tanesine rasgelmeyeyim. Zaten, iyi saatte olsunlar, baz Jngl mahlukat gibi, hep kme kme dolarlar. Yarn... Evet Hanmefendi, ya
rn bu kmeler, birer sr olacaktr ve sizin iin artk banyo kostmy
le plajlarda gezinmek yle dursun, hatta ehrin en ilek caddelerinde
smsk ilikli bir tayyrle dolamak bile cannz pahasna gze alaca
nz bir kahramanlk haline girecektir.
-Ben, hi de byle bir kahramanlk taslamak niyetinde deilim.
Bu kt falnz doruya kt gn, evden darya ayak bile atmam.
-Lkin, sizi evinizde rahat brakr m sanrsnz, o gruh? Dar
da, btn heykeller antlar, stun ya da kitaplar tuzbuz edildikten; cad
de meydan, park, gezi diye rbanizm namna ne yaplmsa hepsi yk
lp yakldktan, krlp geirildikten; kaldrmlar birer ayakyolu haline
sokulduktan sonra, i, pek tabii olarak, evlerimizin iine dayanacaktr.
ki gnde bir, at at kap. Ne o? Burada oturanlar slam deil mi? Ha
ni pencerelerin kafesi? -Ne o?- Komulardan iitiyoruz. Evinizin her
odasnda trl trl insan resimleri varm. Kaldrn onlar. Namaz k
lnmaz byle yerde. Melaike inmez byle yere. -Ne o?- Bu eve giren
kan belli deilmi. Bu evde ka g nedir bilen yokmu. Hatta, baz
geceler kadn erkek bir arada alg alp dans da edermi. Neuzibillah,
520
katliniz vacibolur, eer bunlar doru ise. Bunlarn doru olup olmad
n bilmek iinse eraite tahkikat yolu gayet kestirmedir: Bir akam,
yats namazndan sonra mahalleli hep bir olup paldr kldr bir baskn
yapverir ve her ey meydana kar. Duvarlardaki resimler. Goblen de
senli koltuklar, kanapeler, u kuyruklu piyanoyla masalar stndeki
bstler, biblolar, hatta u iek vazolar, hatta...
Ahmet Nazmi, ii alaya dkmek iin, karsna:
-Dikkat et; sra imdi yine sana gelecek!... dedi.
Ama Fuat, bunu da duymamazla vurarak, szne devam edi
yordu:
-Hem byle bir baskn neticesinde (katlinizin vacib olmas) iin
alg alp dans ederken yakalanmanza de hacet yoktur. Sizi, u yan
dekolte ksa etekli, kolsuz robunuzla, orapsz olarak benim gibi bir ya
banc erkein karsnda ayak ayak stne atp oturur grmeleri hemen
taa tutulmanz iin yeter artar bir su tekil edebilir...
Gen kadn, sinirli sinirli glerek:
-Ya o zaman Ahmetle siz benim imdadma gelmez misiniz? de
di.
-te, btn davann dm bu noktada. Sizin imdadnza gele
bilir miyiz, gelemez miyiz? Sanmm ki, gelemeyiz, hanmefendi! Gr
yorsunuz: Ben, kocakanlar gibi ii masala dkmm. Ahmet Nazmi
ise filozofa bir kalenderlik iinde glmseyip durmaktadr. Yani, her
ikimiz de hadiseleri yle uzaktan, yle yksekten seyredip alaya al
mak yolunu tutmuuz. Neden bu yolu tutmuuz? Bahsettiim felaketin
gelip atmak zere olduuna pek inanmadmzdan m? Gelip att
takdirde, onu derhal nleyecek bir kudretin mevcudiyetine gvendii
mizden mi? Hayr; pekala biliyoruz, pekala gryoruz ki, bu felaket
durmadan stmze doru yrmektedir. nsanlk, hrriyet ve medeni
yet dmanlanmn ayak sesleri her gn biraz daha yakndan kulaklanmza arpmaktadr. Cehennemin kaps gcrdyor ve ilk zebani ncle
ri ehirlerimizin, kasabalarmzn, kylerimizin duvarlan iinde gzk
meye balad. Muntazam bir ordunun erleri gibi hep bir klkta, bir k
yafettedir bunlar. Hepsinin enesinden aa tam bir kar boyunda
kuzguni bir sakal sarkar. Her biri, bana kara bere geirmitir. Srtla-
521
nnda ayn renkte, latayla cbbe ortas, setreleri vardr ve etekleri altn
da ya bir kazma, ya bir satr gizleyip tarlar. Bu vahi aletlerle imdi
lik, sinsi sinsi, Atatrkn heykellerine saldryorlar; yarm, aktan a
a, O nun yolunda yryenlerin kellelerini uurmaya kalkacaklardr.
Bunu da hissediyoruz; evet, Hanmefendi, kocanz Ahmet Nazmi Bey
de bunu, benimle birlikte, benim kadar hissetmekte, bundan benim ka
dar korkmaktadr. Fakat ne de olsa serde bir entelektellik gururu var.
Korkumuzu belli etmek istemiyoruz ve bunu, en elegant bir tarzda, -ya
ni o filozofa tebessmleriyle, ben kocakar gevezeliklerimle- rtmeye
alyoruz. Bizden tede ise, ne tehlikeye kar tedbir alma iradesi, ne
tehlikeyi olduu gibi grme istidad... Bizden tede ise yalnz politika
var.
Ahmet Nazmi, birdenbire, bir yay gibi gerilmi ve yzne, ken
disini tanyanlarn hi grmedikleri bir sertlik gelmiti. Oturduu kol
tuktan Fuata doru uzanarak:
-Ama, sizin yaptnz ey de yalnz politika, dedi. Yalnz PO L
TKA. .. Hem de, msaadenizle syleyeyim, politikann en harcalemi.
Yani, bir nevi militan partizanlk. Bana ister korkak, ister oportnist
deyin; fakat, bu gibi ithamlardan utanarak, bir gn, yanbamzda yer
alacam zannetmeyin. Ben her eyden nce bir kitap ve ilim adam
ym. Hayatla alakam objektif mahedeler hududunu geemez ve fel
sefi bir formlde sentezini bulmam hadiselere de pheyle bakmay
bir fikir iffeti telakki ederim. Hele, deminden beri yaptnz gibi, he
nz vukubulmam olaylar zerine hkmler yrtmenin adna, bence,
dense dense, nihayet bir safsatal paradoks denilebilir ki, insan art
maktan ya da gldrmekten baka bir eye yaramaz. Oysa, sizin, bir sa
attir dinlemek tahammln gsterdiimiz paradokslarnz -dorusunu
sylemek gerekirse- bu gldrc vasfn bile tamyor. Sadece melodramatik ve apokaliptiktir. Hatta biraz da Guignol tiyatrosunun sa
yklamas konumalarn andrr. Ne Gulyabani, ne zebani, ne ecinni
kald gzlerimiz nne getirip dolatrmadnz. Eer bu kt tedhi
edebiyatn, kanm akaya alarak, ben glmseyerek dinledikse bu, srf
size kar olan dostluumuzdan, sevgimizdendir. Zira, o da, ben de bi
liyoruz ki, bir sr siyasi polemiklerle gerilen, hrpalanan sinirleriniz,
522
523
Kr Nasrullah, oluna, PTT ile gnderdii 2.5 lira iin mdrle grecektir!
'
girdi, eski usul yerden bir temennadan sonra, elindeki buru buru ka
t parasiyle, bekledi.
-Ne istiyorsun?
Kr Nasrullah, titreyen sesiyle balad:
-Olum, kleniz beyim... ay evvel iki buuk lira salmtm,
nah bu mektubu da kendisinden aldm... ki ay evvel... Para eline ge
memi olmal k i...
-Ne biliyorsun eline gememi olduunu?
-Gese, teekkr makamnda iki satr bir eycik yazmaz myd,
beyim?
-Peki. Ne demek istiyorsun? Paray almamsa ne olabilir?
Kr Nasrullah nce glmsedi, sonra PTT Mdrnn atk ka
larndan rkerek ciddileti.
-Hani kr eytan beyim, dedi, kt kt eyler getirmiyor deil
insann aklna!
-Ne gibi?
Yani beyim... Ben dnmek istemiyorum esasta amma... ey
tan lain ite.
524
525
-ktm tabii...
-Ne dedin?
-Bardm, ardm... Biz de bu vatann evladyz, biz de kur
un salladk bu topraklar iin, dedim...
-Onlar ne dedi?
-Ne diyebilirler? Hakl sze kim ne der?
Uyuz bir kpek nlerinden topallya topallya geiyordu.
iki dilenci de zavalldr. nlerinden uyuz, topal bir kpein gemesi, bu zavall
l pekitirir. Zavalll pekitiren, uyuz, topal, kpek, yky btnler.
Ahmet Say, Cumo ile Kutey (8) adl ykde bir baka atmay gsterir. Cumonun babas obandr. Yoksuldur. Cumo, bey kz Kuteyle evlenmek ister. Kom
ular gler buna. Bey, kzn, oban oluna verir mi. Beklenmeyen olur, bey, kzn
Cumoya verir. lk zamanlar evlilik iyi gider. Zamanla Cumo, almaktan soluk
alamaz. Yorulur. Derman kesilir. Bunun stne Kutey, erkek gibi erkek aramaya
koyulur. Ehmoya gnl drr.
526
r
Kyn iinde Cumo Kuteyi kovalad. Kutey can iin kat, Cumo ise namus hrsyla kovalad. Cumo epey yaklat, tahray savurdu,
tutturamad. Aha salam savurdu, tahra K uteyin alna takld. al yr
tlp Kutey clcbk kotu. Heman Beko nun duvarn dnd.
Cumo da dnd, bakt: Kutey yok!
Lo bu nasl olur?
Lo bu orospu nere siner? Nere gizlenir? Kim ki orospuyu gizler?
Oralarda kedi gibi gezindi Cumo. z arad, bulamad.
Sr olmutu Kutey! Bir anda srra kadem basmt.
O zaman Cumo figan etti:
-Kim ki orospuyu, zina eden K u teyi gizler ise, onun da anasm,
onun da avradn!
Komular meseleyi ite bu figan zre anlad. Komular bildi ki,
Kutey zina edip kam, Cumo da zinaclan tepeleyememi!
Cumo K uteyi geri istedi durdu:
-Verin orospuyu bana! Verin de namusumu kurtaram!
Verilir mi?
Kutey kurbanla teslim edilir mi?
Ve aysz zulmet bir gecede, komular Kuteyi anasnn kyne
savuturdu.
Yervant Gobelyan, Ah u Anayasa (9)da bir baka atky yanstr. Kent ii
otobsle bir yere giden inaat iileri, kendi aralarnda konuurlar.
527
Ama sen bizim boynumuzu bkk braktn, gle gle oturu gnlden
syletmedin; nk hakkmz vermek istemiyorsun. Aa! Aaysan,
aaln bil, gel ver u bizim paray, hayrduamz al, gnl rahatly
la otur evinde. Allah hem sana hem sevdiklerine kt gn gstermesin,
Aa! aynen byle diyelim!
Adam senin bildiklerinden deil diye lafa girdi ilerinden biri.
Grmyor musun? Her gidiimizde bizden saklanyor. Halbuki ka
paralk adamlarz ki? Bizden kamak delikanlla syor mu? yle
adama Aa m diyorsun, yle adamdan delikanllk m bekliyorsun?
O, lafn gelii diye devam etti teki, esrarengiz ve kurnazca bir
ifadeyle. Balarken byle balamal, nk herkesin iinde bir aalk
daman bulunur. Tutarsa fena m olur? Hepimiz, kalp knlmadan, hr
gr kmadan hakkmz alrz. Doal olarak adam da bize -biz nasl
gle gle otur diyorsak- gle gle harcayn diyecek. Hepimiz insanz...
Ktlkle nereye varlm ki? Kim bo yere bakasna ktlk yapmak
ister, deil m i?
Bo yere mi dedin? diye szn kesti bir bakas. Neden bo
yere diyorsun ? Adam bu kadar insann hakkn, bu kadar insann gn
lerce almasnn, almterinin karlm yiyor... Bunun bo yeresi var
m? Ben zaten bu adam ilk gnden sevmedim arkadalar. Siz ne der
seniz deyin; ama ben diyorum ki bu adam bizim paramz yiyecek, y
le grnyor. Gerisi... bo laf! Ha, tamam, onun ktlne karlk
sen de ktlk, hatta iki kat ktlk yapabiliyor musun? O zaman pa
ran alrsn belki; o durumda syleyecek szm yok...
Yoksa... diye devam etti, bana sorarsanz, o ekilde konua
caksak ve onda olmayan delikanllk hislerine umut balayacaksak bo
yere gideriz...
Sabret olum... diye mdahale etti dieri soukkanl bir ekil
de, arkadalann yattrmaya alarak. ... Sabretmeyi bil ve lafmn
sonunu bekle. Da banda deiliz biz de... Memlekette, o adamdan
da, benden de, hepimizden de stn olan, kanun denen bir ey var.
Anayasa var. Bakalm Anayasa o adama bize bunu yapma hakkn ve
riyor mu? Tabii ki vermiyordur! Gnlerce almz, abalamz, kan
ter iinde kalmz, doal olarak emeimizin karln almalyz. Bi
528
529
530
kili atmaya Balzacm Eugenie Grandet (10) adl yaptndan bir rnek...
nce baba Grandetin varsllnn temelini grelim. Grandetnin servetinin te
531
ka bir dirhem altn yok. Burada, altm olan tek kii sensin. Gster bana
altnn kk kz.
Ooh! ok souk, kahvalt edelim diye yantlad Eugenie.
Sonra greceiz, ha? Sindirim yapmamza yardmc olur. B
yk des Grassins gnderdi bize bunu. ster inan ister inanma, diye sr
drd konumasn, yiyin, ocuklar, para vermedik buna. yi yapyor
bu des Grassins. Ondan honutum. Zavall, sevgili Grandetnin ilerini
ok akllca ynetiyor. Charles a byk bir hizmette bulunuyor stelik
bedavaya.
Oooh! Oooh! diye az dolu dolu geveledi, bir sessizlikten son
ra, yiymi bu. Ye, ye hanm, iki gn idare eder bizi bu en azndan.
A deilim. Bildiin gibi salm da iyi deil.
Ah! Ah, ama fy atlatma korkusuna kaplmadan iyice doldu
rabilirsin. Hepsi bir yana, sen bir Bertelliere sin, iyi, salam bir kadn.
Sararm bir eysin ama ben sarya meraklymdr!
Herkesin karsndaki alaka lmn bekleyen bir idam mah
kumunun hissettii dehet bile, madame Grandetyle Eugenienin bu
aile yemeinden sonra olacaklar dnrken duyduklar korkudan bel
ki de daha azdr. Yal arap gittike artan bir sululuk ve grlt pa
trtyla yiyip ierken onlarn yrekleri de bir o kadar daralyordu. Gene
de kzn bu buhranda bir dayana vard: Akndan g alyordu.
Onun uruna, diyordu kz kendi kendine, onun uruna bin kez
lrm.
Bunu dnrken annesine bakt, gzleri cesaretle parlyordu.
Temizle her eyi, dedi Grandet Nanon a, saat on bir sularnda
yemek bitince, ama masay bize brak. Senin kk hzineni daha ra
hat yayarz zerine dedi Eugenie ye bakarak. Kk hazine, yle mi
dedim? Gerekten de yle deil mi? Senin altnnn bugnk deeri
bebin dokuzyz elli dokuz franktr ve bu sabah gelenle alt bin frank
yapar. Alt bin frank olmas iin gereken ksuru da benim kendim ve
receim. nk, gryorsun ya, kk kz... Sen niin bizi dinliyor
sun? Yaylan bakalm Nanon, hadi iinin bana!
Nanon kayboldu.
Dinle, Eugenie, bana altnn gstermen gerekiyor. Babacna
hayr demiyeceksin kk kz, deil mi, ha?
532
533
534
535
Jack London un tm yaam boyunca sregiden tek bir durum varsa, o da, para
skntsdr. London ok gen bir iiyken, henz yazar olmay hayal etmedii d
nemlerde bile, srekli geim darl yayordu. On dokuz yandayd ve tm ailesi
ni geindirmek zorunluluu omuzlarmdayd.
Yaad zorlu alma temposu onu bedenen olduu denli ruhen de ypratyor
du. London zerine yazlm en gzel yaamyklerinden birini kaleme alan Irving
Stone un deyimiyle, London i yaamnn kleliiyle sokakta serserilik etmek ara
snda pek fark olmad inancna kapld. Eer gnn yansn almakla geirip yi
ne de geimini salamakta zorlanyorsa, insann paray tamamen gzard edip ken
dini serserilie vurmasn engelleyecek ne vard?
London bu dnce ile Coxeynin Washington yryne katlan kitlelerin bir
yesi oldu. Coxeyle birlemek zere Oaklanddan yola kan General K ellynin i
sizler ordusundaki yerini ald ve serserilik dnyasna dald.
Yol kitab, arlkl olarak bu gnlerin anlanndan olumaktadr. London, o gn
lerden anmsadklarm zamandizinsel olmak kaygs gtmeden, nerdeyse roman de
nebilecek bir anlatm tarzyla aktarmaktadr.
536
537
538
539
sin, ben de leyin sana avans olarak kamn doyuracak kadar yiyecek
veririm. Bylelikle niyetinin ciddi olup olmad anlalm olur.
Bu arada... diye sze balayacak olduysam da, lafm kesti.
imdi sana yiyecek versem, bir daha suratn gremem. Ah, se
nin gibileri iyi bilirim. Bana baksana. Benim kimseye borcum yok.
Kimseden yiyecek dilenecek kadar alalmadm. Her zaman alarak
elde ettim rzkm. Senin sorunun, aylak ve kt ahlakl oluundur. Su
ratndan belli bu. Ben hep altm ve hep namuslu kaldm. Kendi ken
dimi bu hale getirdim. alr ve drst olursan, ayn eyi sen de yapa
bilirsin.
Sizin gibi m i? diye sordum.
Ne yazk ki, o adamn grtlana kadar almaya batm ruhuna
espri denen ey hi uramamt.
Evet, benim gibi, diye cevap verdi.
Hepimiz m i? diye sordum.
nancnn gcyle sesi titreyerek, Evet, hepiniz, dedi.
Ama hepimiz sizin gibi olursak, dedim, unu sylememe izin
veriniz ki, o zaman sizin iin tula aktaracak kimse kalmaz.
Yemin ederim, karsnn yznde belli belirsiz bir glmseme
grnp kayboldu. Adama gelince, onun az bir kar ak kald; ama
insanln, kendisi iin tula aktaracak birini bulmasna izin vermeye
cek kadar dzelmesi gibi korkun bir olaslk karsnda m, yoksa be
nim arpc kstahlm karsnda m ak kald az, bunu asla re
nemeyeceim.
Senin iin nefes tketmeye demez. Defol buradan, nankr k
pek! diye kkredi.
Gitmeye hazrlandm anlatr gibi ayaklarm oynatrken sor
dum:
Peki, yiyecek bir ey vermeyecek misiniz?
Birden ayaa frlad. ri yan bir adamd. Bense orada bir yaban
cydm ve adaletin penesi peimi brakmyordu. Hzla ayrldm ora
dan. Bahe kapsn arparak kapatrken kendi kendime, Peki ama ne
den nankr oluyormuum? Bana ne verdi de, verdiine karlk nankr
lk ettim? diye sordum. Dnp baktm. Pencereden hl gryordum
onu. Yine breine yumulmutu.
540
kinci Blm
Blge uras Parti Sekreteri, gzleri iyi grmeyen ve hareketleri
yava bir adamd. Masasnn banda oturuyor ve yan bir bakla Davidov u szyordu. Sonra gzlerinin altnda torbacklar belirinceye kadar
suratn atarak Davidovun nne koyduu katlar okumaya koyul
du.
Pencerenin dnda rzgar telgraf tellerinde slk almaktayd.
Parmakla geliigzel balanm bir atn srtna tneyen bir saksaan
kurum sata sata gezinerek beceriksizce bir eyler gagalyordu. Rzgar
kuyruunun altndan iterek havalandrd kuu ama, o yine kemikleri
frlam, alabildiine kaytsz hayvann srtna konup yrtc keskin ba
klarn zaferle evrede gezdirdi. Kme kme bulutlar Stanitsanm
(byk Kazak ky) zerinden alalarak hzla geip gidiyordu. Arada
bir de bulutlarn arasndan syrlan gnein, aprazlama vuran yla
gkyznn bir blm yaz gnlerinde olduu gibi masmavi prld
yordu. Ve o arada pencereden kvrla kvrla akt grlen Don nehri
ve daha telerde orman ve uzak tepeler, ufukta belirgin duran kck
bir yeldeirmeni doaya duygulandrc bir yumuaklk kazandrmak
tayd.
Demek hastalk nedeniyle Rostovda kaldnz? Pekala, ya teki
yirmi be bin kiilik gruptan (Yirmibebin endstri iisi Mosko
vadan, Leningrad, Kiew ve baka kentlere, 1929-1930 yllarnda Kolhozlar oluturulmasna yardmc olmalar iin gnderildi.) sekiz kii
buraya gn ne geldiler. Bir toplant yaptk. Kolhoz temsilcileri on
lar karlad. Sekreter dnceli dnceli dudan emiyordu. u an
da ok skk bir durumdayz. Yalnz yzde 14,8 orannda bir kolektif
letirme yaplabildi tm yrede. diye sz yrtt. Bu kadarn da
topra birlikte iletmekten yana olanlar salayabildi. Zengin toprak
aalan kulaklar, hkmete vermeleri gereken buday henz vermedi.
Bize mutlaka adam gerekiyor! Kolhozlardan 43 ii istedik; szlerden
ancak dokuz kii alabildik.
541
542
bir zorlukla karlarsan gel bizi gr. Yazk ki henz orada telefon yok.
Bu ok zorlatryor ii. Ha, bir ey daha diyeceim, kydeki hcrenin
sekreteri Kzl Bayrak nian almtr. Olduka sert bir kiidir. Geri sk
sk ziyaretine gelip gidenler de etin ceviz gibidir.
Konuurken antasnn kilit yerine vuruyordu. Davidovun kalk
maya davrand grnce hemen:
Bir dakika dur, dedi. Bir ey daha syleyeceim. Bize her gn
atl bir haberci ile rapor gndereceksin. Genleri yola getirmek iin bi
raz sktr. Haydi imdi git ve bizim Blge Mdrn grdkten son
ra hemen harekete ge. Sana Blge urasnn atlarndan vermelerini
syleyeceim. lk hedefin yzde yz kolektifletirmek olmaldr. Bu
yzde ile almalarn deerlendireceiz. On sekiz Sovyet kyn ku
caklayacak dev gibi bir kolhoz kuracaz. Bundan baka K zl Putilov
iletmelerini de...
Davidov sordu:
Az nce Kulaklara kar dikkatli davranmam syledin. Bunu
nasl yorumlayaym.
Sekreter, tepeden glmseyerek cevap verdi:
Anlataym yleyse. Kulaklardan bazlar kendilerinden istenen
buday hemen gnderiyor. Kimi de gndermeyi inatla reddediyor.
te bu iki numarallarla uzlamak kolay. Ceza yasasnn 107. maddesini
uygularsn, olur biter. Ama birinci gruptakilerle durum biraz aprak.
rnein sen, nasl bir pazarla oturacaksn bunlarla?
Davidov bir an dnd:
Bir kat fazlasn isterim.
Olacak i deil, arkada bu yol skmez. Eer dediin gibi dav
ranrsa bize olan inanlarn yitirirler. O zaman orta halli ifti ne der?
D erki: A l ite Sovyet Hkmetini de, yaptklar ie bak! Kylleri di
ledikleri gibi oynatmak istiyorlar. Lenin, bize kyllerin duygularn
ciddiye almamz retti. Sen de kalkm bir kat fazlasn isterim di
yorsun. Yolda, ii pek hafiften almak olur bu.
Davidov, kpkrmz kesildi:
Hafiften almak m? Yani Stalin yanl yapt m demek istiyor
sunuz?
543
544
545
Talip Apaydnm San Traktr adl romann kitapln en zor ular yerine koyu
yorum. Bu romanla ilgili btn bilgileri siliyorum belleimden.
546
547
548
549
550
551
552
ki, bu romanda Rus aristokrasisine etkin bir saldr dile getirmektedir. Romanda
Prens in kendisi gibi Rus prenslerine olan yakars, bir uyandan ok, bir felaket ha
beri gibidir. Onlann efendi olmak iin hizmetkar olmalan gerektiini sylerken
Prens Mikin yok olmaya mahkum bir snfn gerek yzn, tutkulann da belirt
mitir. (16)
Gerekten de Mikin, bir eli yada, bir eli balda tembel Rus aristokrasinini uyar
maktadr.
554
r
Mikin Slavseverdir, Slavlarn btn dnyay kurtaracana inanr. yle der,
555
Hibir ey hatrlamadm, bu odann iinde dolanp duran kiiyle neler yaptm ya da neler yapmadm bilmediimi... Ksacas bilinsizliimi, kontrolszlm, aresizliimi kabul etmi olacam. Bunu
M
m
istemiyorum.
Birka damla st iin, ok ar bir yant deil mi bu? diye soruyor, yznde yine o yan incinmi, yan aka yapyorsun ama fazla
oldun ifadesi.
Siz ay imeyi bilmeyen bir milletsiniz.
Siz ok mu iyi biliyorsunuz bu ii?
Kesinlikle evet. Biz, bir de Ruslar.
Baka ne bilirsiniz bizden iyi, bakalm? Sesinde alay var.
ok ey biliriz.
Mesela?
Sevimesini.
Bu sefer yznde sadece incinme var. Tuzama dt. Bu sz
zellikle syledim ve... Aman Allahm, ben ne yaptm dn gece?...
yk birinci tekille yazlm. rge yok, olaylar sergilenmi.
St var m, yok mu atksna geliyorum.
Kadn, sabah, evinde uyanyor. ok itiinden belleini yitirmi. O geceyi anm
samyor. Geceyi niye anmsamyor.
Olabilir diyorum. St var m acaba evde? diyen erkei anmsamyor, evde st
olmadn anmsyor. Bu, nasl olabilir.
Yazar, atma karmak istiyor. Bilmiyorum derse atma kmayacak. Ev
deki erkei anmsamayan kadnn, st de anmsamamas gerektiini unutmu ya-
556
Dipnotlar
1. Gogol, Ivan vanoi ile van Nikiforovi 'in yks, ev. Haan Bak, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1999.
2. Gogol, a.g.e.
3. Tolstoy, Dirili, ev. Ergin Altay, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1975.
4. Turgenyev, Rudin I, ev. Memduh Tezel, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2000.
5. ehov, Berber Dkkannda, Btn ykleri 1, Trkesi Mehmet zgl, Cem Yaynevi, stanbul, 2005.
557
Mehmet H. Doan, Yap Kredi Yaynlannda Yzyln Trk iiri adl bir ki
tap kard. iir yllklarna ald nci Asenay bu antolijiye almad. Yazy bu
nun stne yazdm.
9 Temmuz Pazartesi
Bir insan dnyay yanlsamal alglarsa salkl dnemez. Szgelimi, yanlsamal alglama bir Krte trknn Trkiyeyi blecei dncesine vardrr in
san. Bylesi bir kiiye, Krte trknn Trkiyeyi blmeyeceini anlatamazs-
558
r
nedi. nci Asena grmedi. Ahmet Necdet grmedi. Akgn Okava grmedi. Ms
lim elik grmedi.
imdi bu ii nce Asenamn stnden gtrelim.
Mehmet H. Doan, nci Asenay iir Yllklanna ald. Bu, unu gsterir. n
ci Asena, Mehmet H. D oann ltlerine gre gzel iir yazyor. Buna gre
Mehmet H. Doann, hazrlad antolojiye nci Asenay almas gerekmez mi.
(erekir. Am a antolojide yok nci Asena. Neden yok. Mehmet H. Doan bunu
yle aklyor Hrriyet'te. Her birinin alnmama gerekesi ayr. Ve bunlar iir
le ilgili gerekeler. (...) nci Asena o lde olmad iin (...) iirle ilgili kstas
larma uyanlar aldm, uymayanlar almadm.
imdi durum yle. Adam iir Yll'm hazrlarken, nci Asenann iirleri,
Mehmet H. Doanm kstaslarna uygun. Yap Krediye antoloji hazrlarken, n
ci Asenann iirleri, birdenbire Mehmet H. Doanm kstaslarna uygun dm
yor. Uygun dmedii iin nci Asena yok antolojide.
Mehmet H. Doanm yaratt bu durumun ciddi bir yan var m.
Peki, ama nci Asenann iir yllklarna alnmasn nasl aklayacaz. Bu
nun aklamas ok yaln. nci Asena, Adam iir Yllklanm yaymlayan yay
nevinin sahibesi. Yap Kredinin kard ylla alnamaz. nk Yap Kre
dinin sahibesi deil.
Adam iir Yllklan'mn geersiz olduunu daha nce syledim. Ben syle
dim. u ie bakn, bugn bunu, iir Yllklar'nn geersiz olduunu, bu yllkla
r hazrlayan Mehmet H. Doan sylyor. Mehmet H. Doan, nci Asenann i
irleri iin Benim kstaslarma uymaz diyor. Peki, niye iir yllklarna aldn. Su
suyor.
Susmasnn anlam u. Anlayn ite, yllklar karan yaynevinin sahibesiydi. iirleri ktyd, ama almak zorundaydm. demeye getiriyor.
Mehmet H. Doan keyfilikte durmuyor. nci Asenaya kar son derece kaba
davranyor. nci Asenann iirlerini, yllarca yllklara al, sra antolojiye geldik
le kstasma uymuyor de kaba bir dille.
Peki, Mehmet H. Doan, u kstasn syle bakalm. Dut yemi blbl gibi
susma.
zdemir nceye geldikte. Mehmet H. D oanm antolojiyi yntemsiz hazrla
dn sylyor.
559
nda nci Asena iin yle diyor. Ksa Paris gezisinden bir kitapla dnd.
Gn Paris.
zdemir nceye bakyorum. Son iir kitab Mani Hayy yaymland diyor.
O kadar. Yllk yntemli hazrlansayd. Btn airlerin nerden dndkleri ya da
dnmediklerini de yazmas gerekirdi.
Bu yntemsizlie o zaman sustu zdemir nce.
Mehmet H. Doana geldikte... Mehmet H. Doan, fincanc katrlarn rkt
medi. Nasl, yllardr sregelen banka soygunlar dayanlmaz duruma geldiyse,
Mehmet H. Doann edebiyat dnyasndaki yolsuzluklar dayanlmaz noktaya
geldi.
Trkiyedeki sistemi kurtarmak iin nasl ABDden adam getirildiyse, onlarn
iir dnyasn kurtarmak iin ABDden bir iir eletirmeni getirmeleri iyi olur.
unun da bilinmesini istiyorum. Sistemle bitiik bu edebiyat dnyasnda n
sancl, kesinlikle yok. dlleri de, yllklar da, antolojileri de, szlkleri de n
sancl iin geersizdir.
tlcrirn diye dnr. Nikita nemli deildir, lse n olur, lmese n olur. Acnacak
(lorumda deildir uak.
( erekten de atna atlar Vasili Andreyi. Tolstoy, doa-insan atmasnda insa; Iln i dnyasn da canl bir biimde gsterir.
Bu arada Vasili Andreyi at topuklayp dizginlerin ucuyla vu
rarak ileri srd. Ayn ynde giderse ormana, sonra da beki kulbesi
ne ulaaca inanc vard iinde. lerlemeye altka karlar gzlerine
yapyor, frtna onu durdurmak istercesine gsnden iterek kar ko
yuyordu. Ama o hi durmadan ne doru eilip, ikide birde alan kr
knn eteklerini, zerine oturulmayacak kadar souk eyer ile bacakla
r arasna sokarak hayvan habire srd. A t ne yapsn; binicisinin onu
evirdii yne doru glkle ama duraklamadan yryordu.
Be dakika kadar sanki hep ayn dorultuda yrdler. Tccar
atn bandan, evresindeki beyaz dzlkten baka bir ey grmyor,
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
Jean-Franois.
kisinin de aklam dudaklar arasndan hl kyordu bu eski
trknn nakarat ama, ara sra bilinsizce yinelenen, nedensiz bir ey
gibiydi. Ar didinmeyle an grlt sarho etmiti onlar.
Gentiler ama, ne de olsa, souktan titreyip birbirlerine arpan
dileri zerindeki glmseyileri, bir yz ekitme gibiydi. Krpp ya
nan gzkapaklan altnda yan ak gzlerini sert bir durgunlukla sabit
letirmi duruyorlard. ki mermer heykel gibi dmene yapmlar, b
zlp morarm elleriyle gerekli manevralar dnmeden, sadece kas
alkanlyla yapyorlard sanki. Salan srlsklamd, azlan geril
miti. Acayip bir hal almlard. lk insanlann btn yabaniliini aa
vurur gibiydiler.
Birbirlerini grmyorlard artk! Yalnz orada olduklarnn, yan
yana bulunduklannn farkndaydlar. Daha korkun durumlarda, da
gibi bir dalga tepelerine dikilince, homurdanarak, korku saarak gelip
byk, bouk bir atrtyla teknelerine arpnca, ellerinin birini ha ia
reti yapmak iin oynatyorlard, bilmeden.
Hibir ey dnmez olmulard artk. Ne Gaudyu, ne baka bir
kadn, ne de evlenmeyi dnyorlard. ok uzun zamandr srp gi
diyordu bu. Dnce diye bir ey kalmamt onlarda. Grltden, yor
gunluktan, souktan ileri gelen sarholuklan karartyordu kafalannda
ne varsa. Bu dmeni tutan katlam etten iki stun, lmemek iin i
gdleriyle oraya yapm gl iki hayvan gibiydi artk.
Gorki, Yol Arkadam (3) adl yksnde iki yoksulu anlatr.
Adamn arkadama ad akrodur. akro parasm alan arkadann
peinden Odessaya gelmi, polise haber vermi, iki haftadr arkada
nn yakalanmasn bekliyormu. Adam akroya acr. Memleketine g
trmeye karar verir.
574
575
576
bir durumdu bu. Bir alga eyerden alaa edebilirdi beni. akro elle
riyle dizlerime yapm, ban gsme vurup duruyordu. Her yan tir
tir titriyordu. enesinin arpn duyuyordum. Bir eyler yapmak ge
rekiyordu. Omurgalar ya gibi kaygand. akroya suya girip bordalar
dan birinin yannda ipe tutunmasn syledim. Ben de te yanda ayn
eyi yapacaktm. Sylediimi yapacana, bam gsme daha beter
vurmaya balad. Dalgalar vahi bir dans yaparcasna yanmzdan gei
yor, yuvarlanmamak iin son gcmz harcyorduk. p, ayaklarmdan
birini kesiyor, ok canm yanyordu. Drt bir yanmzda dalar gibi
ykselen dalgalar grltyle atlayp yanlyorlard.
Ayn eyi bu kez daha sert syledim. Ama akro ban var g
cyle gsme arpmaya devam ediyordu. Beklenecek zaman deildi.
Ellerini birbiri arkasna dizlerimden ayrdm, onlan ipten geirmeye
abalayarak akroyu suya itmeye baladm.
te o zaman o korkun gecenin en korkun olay oldu. akro y
zme bakarak:
-Beni boacak msn ? diye fsldad.
Korkun bir soruydu bu. Ama sorulu daha da korkuntu. akro nun sesinde hem rkek bir boyun ei, hem bir yakan, hem de uur
suz sonutan kurtulma konusunda btn umudunu yitirmi bir insann
son i ekii vard. Fakat slak yznde bir l beyazlyla parlayan
gzleri belki her eyden daha korkuntu.
Ona:
-Sk tutun! diye bararak ipi yakaladm, kendimi suya koyuver
dim. Ayam bir eye arpt ve ilk anda acdan hibir ey anlayamadm.
Fakat az sonra bir ey alevlendi iimde, sarholadm, kendimi hibir
zaman olmadm kadar gl hissederek:
-Toprak! diye bardm.
Yeni lkeler bulan denizciler o srada benden daha cokuyla ba
rmlardr belki; ama seslerinin daha yksek ktn pek sanmyo
rum. akro uluyarak kendini suya att. Ne var ki, yeniden kayglandk
bir sre sonra. Su henz gsmze kadar kyor, evrede de kyya
geldiimizi gsteren herhangi bir belirti grnmyordu. Deniz daha
durgundu burada. Dalgalar artk sramyor, tembelce yuvarlanp gei-
577
578
579
sine inen toprak yle talk, yle talkt k i... Sonra Mustafa gndzle
ri baka yerde almak mecburiyetindeydi.
Akam olunca allarn arasna saklad kazmasn alyor, gn
aanncaya kadar skyor, koparyor, kazyordu. Kazdka kaya, kaz
dka ta. Btn bir yaz, btn bir k, orman memurunun tazyiki, a
l, palamut, defne, kocayemi, diken, ot, kk ona kar koydular. Bu
korkun mcadeleye evlek toprak iin Mustafadan baka bizim
kyde kimse giriemezdi.
Kaya bitip de yumuak, esmer, pembe bir funda topra bir kar
meydana knca, bir mee palamudunun korkun ylan gibi kk n
ne kard. Onu sknce, orman memurunu karsnda bulurdu. O gi
dince, zehirli bir diken ba parman iirirdi. Kazma krlenir, krek
bulamaz, ta da gibi ylrd. nsan byklnde bir kaya, yumuak
topran stnde, altndaki bir insan byklnde cssesini hi belli
etmeden yosunlu yzyle dikilir; omuzlan, trnaklan, ayaklar, gs,
srt, btn kuvvetiyle dayanr, onu yener, ykard. Kazma i grmedi
i zaman yumruu, yumruu yetmedii zaman parmaklan, parmaklan
kaim geldii zaman trnaklan ile topra trmalard...
Bir sonbahar gn bakt ki, kk am aalan filizi, krpe di
ken yapraklanyle, be kocayemi, ngl ngl yemileriyle yer yer
esmer, pembe, kl rengi topraa saye salar... Biz grenler:
-Bakarsan ba, bakmazsan da olur - dedik.
Bilmedik ki dile, trnakla, kanla, canla tabiat denilen canavan
yenmek lazm gelir. Bendeniz bu mcadeleye ahidim. Mustafa'nn
kr gz, hiddetten ala buland gnleri hatrlyorum. Hey arslan
Mustafa! der; uzakta bir am glgesinde korkun kavgay seyreder
dim. Bu kavga, Romal esirlerin arslanla dvmesinden u itibarla
farklyd ki, Romal esir, arslana bir eyrek saat iinde yeniliyordu.
Mustafa, ejderhay bir sene iinde bazen mitsizlikten, bazen mitten
yeniyordu.
Bir sabah her zamanki amn altna vardm ki, bir kyl kadn,
yar plak ocuk garip birtakm talar, tahtalar, saclarla bir eyler
yaparlar. Bu, her tarafndan poyraz, lodos, gndousu, keileme, yl
dz, karayel rzgar giren bir evdi. Mustafa, arkasna, yeiller giymi,
gl kuvvetli bir kadn takm, evleine izgiler, ocaklar ayordu.
580
581
582
mak!
En doru karar buydu Hayri ye gre de... Cide de tuz maaras
nn tam karsnda demirlemek. Tam alabanda bile edemezdi dmeni
kaptan. Motorun burnunu yldza evire evire dnmek, arkasn poy
raza almakt, en doru davran. Poyraz dalgalarnn ieri girmesini n
lemek iin geni bir yay izen Selamet, arkasn poyraza verince be
millik hzna yeniden kavumutu. Poyraz eyrek saat nce motorun h
zm krarken bu kez hzna hz eklemee balamt. Tomruk mer, f
kesini yattrmak iin yelkeni fora etmeyi bile dnd. Ama hangi
583
584
585
586
587
588
589
590
591
Koca Nazm nasl diyordu. Kuvay Milliye Destan nda? Arhavili smail de mi, Karaylan da m, aklmda deil imdi. Amma tavan
korktuu iin kamaz, kat iin korkar, diyor.
O halde biz? Korktuumuz iin mi, yoksa katmz iin m i?
Valla bilemem. Korku bu kpek gibi. Ne gelip kapyor, ne de
brakp gidiyor. Kahramanlk taslyamam. Bildiim bir ey varsa, kor
kuyorum. Adm gibi aklmda bu korku.
A l benden de o kadar. Sinmi iime. liime, kemiime ile
mi.
Derimiz gibi giyinmiiz.
Soyunalm!
kinciydi bu emri veren.
Neyi, korkuyu mu? dedi Birinci.
Hayr, ceket, pantolon, anadan doma. Tunca buralarda derin
cedir. teye getik mi, kurtuluruz bu namussuz kpekten.
de soyunurken iten ie tekrarladlar:
Evet, bu namussuz korkudan da kurtuluruz belki.
kinci, Tuna ocuuydu. nce hi ikilemeden o girdi suya. Ka
ranlkta saa gitti, sola dnd, ortalara doru bir yoklad ve ok geme
den geri geldi.
Hazr msnz? Su eneye kadar. Yryerek de geebileceiz.
Ceketin iine doldurun neniz varsa. ki yeniyle yle bir dm atn...
A y buluttan syrlyordu bu srada. Syrlnca bir bakt. Tunca k
ysnda Adem Baba. Su derinletike ellerindeki ruba knn kaldra kaldra karya geiyorlard. Korku sdn altnda kalmt.
Dereyi geince hemen fundala sokuldular: Elden geldii kadar
kurulandktan sonra giyinmee baladlar.
An gznz, dedi birinci, amarlarnz ters giymeyin ki,
yakalanrsak...
(...)
592
593
SINIF ATIKISI
durumlara Engels znel rekabet (1) der. znel rekabet durumunda sermaye, ser- ]
mayeyle, ii iiyle atr.
imdi, ilk elde bu znel rekabeti grelim.
j
r
#
)
Souk bir k gn, lokantann zel yemek odasmda, Simmons, Sangallesi bek- j
lemektedir. Sangalles denilen hayvan daha grnrde yok. Ama biliyordum byle j
gecikeceini diye sylenir Simmons. Sonunda Sangalles gelir. Yemeklerini yerken '
yava yava konuya girer Simmons.
594
o kadar. Oysa benim F.E. V.E.K. im, btn ilerimin ekseni ve temeli
595
596
|
[
597
598
599
i iye Kar
Gngr Genay, Gammaz (4) adl yksnde iki kadnn azndan ii Recepi
anlatr. ki kadn Recepi Cibali Ttn Fabrikasnda altklar dnemden tanm
lardr. Recep, ii arkadalarm gammazlar, grev krcl yapar. iler arasnda
Gammaz Recep Medeli olarak anlr. Birka kez, eek sudan gelene kadar dvl
mtr ama, grev krcln, gammazl srdrmtr.
Refik Halit Karay, Hakk Skut (5) yksnde ii katibi Hasipi anlatr. Hasip
Saatzadelerin ipek fabrikasnda almaktadr. Gen kzlar scakl krk dereceyi
bulan fabrikada zor koullarda alrlar. Bu koullar yznden her ay bir kz lr.
Hasip, Fotika adl bir kz sevmektedir. Ancak Fotika da hastalanr. yileemez,
lr.
Ertesi gn Fotika gmld. an kulesinin sadasma her taraftan
koan ameli salipler (ha) tasvirlerle dolu gnlk kokularyle mum du
manlarna boulmu lo kilisede birleiyorlar, ilerine yetimek iin
duann bitmesini bekliyorlard. Darda nalal ayak izlerini rten ha
lim (yumuak) bir kar dklyordu. Mahallenin mezarln ilk k fr
tnalar harap etmi, duvarlarn baz yerlerini atlatm, halar erilt-
600
601
602
ok latif bir geceydi, hatta avlunun her zaman ham ipek ve irkef kokan karanlnda bile ovadaki o olgun meyva rayihas dolayor
du. phesiz, Bursanm bu yldzl bahar semas altnda bir eftali bah
esi gibi rayihal uzanan sk dutluklarnda sevdikleriyle buluanlar bu
aktan, tadyorlard.
Tarihi Yazanlar
Bu blmde kart snflarn savam gsterilecek.
Spartaksn nderliinde, Romaya kar, klelerin ayaklanmas ok kanl bas
trlmtr. Gibbonun Spartaks (6) adl romanndan son blm grelim.
(I)
arpmadan be bin kii kat kuzeye doru. Burada, nihayet
beryadan dnen Pompeius tarafndan nleri kesildi ve parampara
edildiler. nsan doramaktan yorulan Crassus n lejyonlar ise sonun
da esir almaya baladlar ve Crassus bu esirleri sayd ve saylan alt bi
nin zerindeydi.
Ve Crassus lejyonlanyla Appia Yolu na ilerledi ve gn bo
yunca, kamp, ibamdaki marangozlann kard grltlerle nlad.
Kampa ok sayda aa getirildi ve biilip dzeltildi. Bu arada bal ve
a braklm kleler, susuz vaziyette ve insafsz gne tepelerinde,
km bekliyorlard. Ve kl ve karanlk saatler boyunca, marangoz
aletlerinin ritmik seslerini iitiyor ve biilen tahtadan yaylan taze rei
ne kokusunu soluyorlard.
Sonunda her ey hazrd. Ve Licinius Crassus kleleri ortaya ge
tirtti. Btn bir scak yaz gn boyunca, ordusunu Roma ya doru ar
ar yrtt ve kleleri teker teker yeni yaplm armha iviletti. Ve
sonunda lejyonerler bile dehet iinde kalp baklann, ufka kadar uza-
603
604
(II)
Drdnc sabaht ve Kleon hl yayordu.
Onu armha ivilemek zere soyduklarnda, klenin bir hadm
olduunu gren lejyonerler neeyle barmlard. Sonra onu tekrar
sakatlamlard. O kadar ki, bilincini kaybetmi, armha aslp da efen
diler ekip gidene kadar kendine gelememiti.
Ve sonra ac ulland zerine ve dierleri gibi tam anlalmaz
kfrler savurmaya, yaknmaya ve dudaklarm srmaya balad. Sanki
ateten bir iviyle aklan bir ark beyninin iinde dnyor ha dnyor
du. Ve bunun byle srp gideceinin, lmn bir an nce gelmesinin
en iyisi olduunun, zira byle bir azaba dayanlamayacamn farkn
dayd. Ve tekrar bayld. Ve kendi bedeninin kokularna ve ayaklarnn
dibinde onu koklayan bir kurdun sesine uyand. Ve ac... Ve dudakla
rnn arasndan frlayan feryatla uzaa kaan hayvanm hrlts...
Ve gn gelip geti. Gne, parlak klarn, gkyz boyunca,
ylesine ardan alp savuruyordu ki, bu iin gnlerce -uzun geceler ve
uzun gndzler boyunca- sreceini dnd. Ve dili iip dilerinin
arasndan dar frlad. Ve lm gelmiyordu. Ve beyninin iine akl
ark byd de byd. O kadar ki, tm gkyzn kaplad, kafasn
dan boald ve onu azap iindeki yeryznde grd. Ve etrafnda, ken
di azabnn arasndaki kk boluklarda, lmekte olan adamlarn son
lklarn duydu. Ve onlarn ne frlayan ve titreyen ve nihayet huzu
ra eren bedenlerini grd.
nc gece bcekler onu terk etti ve yabani hayvanlar geldi.
Fakat onun hl canl olduunu grdler. Ve tm gece boyunca da can
l kald. Ve ona yaklamadlar; karanlkta dier bedenleri paraladlar.
Ve son kez uyandnda, gkyzne sabahn hakim olduunu grd.
Ve yalarla dolu gzleri, aydnlanan dnyay daha byk ve tuhaf bul
du.
605
Ah, Spartacus!
Bu azap dolu beyninden ve yreinden kopan bir lkt; fakat
o bunu sadece dudaklarndan dklen bouk bir hrlt olarak iitti.
Sonra beynindeki azap kayboldu. Ani bir hatralar resmi geidi... Zi
hinde birden parldayan, canlanan anlar... lk Bithynial kamp, gney
yolundaki Horreum, dumanlar iindeki Papa, Crixus ansna dzenle
nen sava oyunlar, Mutina mn dar geitleri, afakta parldayan Roma,
Rhegium un karlan, Petelia geitleri... Yeniden savat ve yrye
geti ve tartt... Kulaklan binlerce klenin sesini iitti... Yas tutan
umut ve vaat hayaletinin feryadn duydu Appia Yolu na sabah iner
ken. .. Ve tekrar ac ele geirdi ve yrtt yreini ve yine geip gitti ve
delice -son bir lgnlk an- gzlerini kaldrd.
Kyller
Lukacs, Kyller (7) iin yle der, Balzac, byk aristokrat topraklan yresin
de iddetlenen kavgay balangtan beri yalnzca toprak sahibiyle kyl arasnda
bir dello, karlkl kavga olarak deil, birbiriyle kavgaya tutumu taraf arasn
da, yanl bir dv olarak verir. imdi Balzacm Kyller (8)romannda bu kav
gay grelim.
Kavga, bir yanda Montcomet bir yanda Rigou ile Gaubertin arasndadr.
Montcomet Napolyon ordusunun eski generallerindendir, kont olmutur. Babas
mobilyacdr. Hasmlan, bu yzden generale Demeci der.
Rigou iin Lukacs yle der, Kk kk borlandrmalar yoluyla yoksul ky
lnn derisini yzen ve onu yaam boyu kendi klesi yapan kyl yamacs.
Gauberte geldikte dzenbazn biridir. Kont bunu anlar, kamlayarak kovar onu.
Bu yzden kahya kin tutar generale. Kovulduktan sonra generali zor durumda bra
kacak tuzaklar hazrlar.
Generale kar olanlar Bayan Soudrynin evinde toplanmlardr.
-Rahat rahat konuabileceimiz bir ke bulalm dedi eski ke
i, Lupin le Bayan Soudry ye bakarak.
-Salona dnelim, diye karlk verdi kralie. Hekim Bay Gourdonla Guerbety i gstererek ekledi: Bu beyler tali bir konu stnde
konuuyorlar...
Bayan Soudry tartmalarnn konusunu renmek istediinde,
Guerbet, her zamanki akaclyla tali bir konu diye cevap vermiti.
606
607
1
Rigou yle karlk verdi:
-Siz tanmazsnz onu. Bir karatavuk kadar abuk pirelenen cinsindendir. Erkek deil o papaz. Kadnlan hi grmez; hibir tutkusunu
grmedim; saldrmak zordur ona. Oysa general fkesiyle srekli olarak
ak verir. Kusuru olan kimse her zaman dmanlannm klesi duru
mundadr, dmanlan bundan yararlanabilirse tabii. Gl insanlar kusurlanmn tutsa olacaklan yerde, kusurlann kendilerine tutsak eder
ler. Kyller iyi yoldadr. Papaza kar her an eyleme hazr tutuyoruz
onlan, ama daha bir ey yapamayz ona. Michaud da ayn; byle insan
lar gerektiinden fazla kusursuz oluyor; Tannnn onlan yanma ar
mas gerek...
-Bunlara merdivenleri ok iyi sabunlayan hizmetiler bulmal,
dedi Bayan Soudry.
Rigou, bunu duyunca, kurnaz insanlarn yeni bir kurnazlk du
yunca yaptklan gibi, hafife yerinden hoplad.
-Demecinin baka bir kusuru daha var; bu tarafndan da yaka
layabiliriz onu...
-Bekleyelim bakalm. Dncelerini uygulayacak m? dedi Ba
yan Soudry.
-Nasl anlayabiliriz ki? dedi Lupin. in en g yan buras zaten.
Rigou otoriter bir tavrla:
-Siz, Lupin valilie gidecek ve Bayan Sarcusy greceksiniz
orada. Hemen bu akam... Demeci vilayette ne sylemi, ne yapm?
Kocasndan bunu renmesini salayacaksnz. Mutlaka bir yolunu bu
lup reneceksiniz bunu.
-Orada yatmak zorunda kalrm ama, dedi Lupin.
-Zengin Sarcus iin daha iyi ya. O kazanl kar bundan dedi
Rigou. Bayan Sarcus o kadar rk deil daha.
-Aman Bay Rigou, dedi Bayan Soudry kmtarak. Kadnlar hibir
zaman rmez.
Cochetnin eski hzinelerinin sergilenmesine eskiden beri can
sklan Rigou yle karlk verdi.
-Byle sylemekte son derece haklsnz. Aynann karsna ge
ip de boyanmaz o.
608
609
610
Bitmeyen Kavga
John Steinbeck, Bitmeyen Kavga (9) adl romannda A B D nin Kaliforniyadaki
elma bahelerindeki snf savamn anlatr.
iler, bellerine bal byk kovalarla, merdivenle aaca karlar. Kovay el
mayla doldururlar. Sonra sandklara boaltrlar. Btn bunlar denetilerin gzeti
minde yaparlar. Elmalar zedelenirse, deneti, o kova iin arp koyar defterine, bylece o kova saymdan der.
Zor koullarda alan iilerin cretlerinden kesinti yaplmtr. Bu arada Dan
adl ii rk merdivenden dp kala kemiini krmtr. Bunun stne greve
klr. Grev yrtc Dana grev kincilii nerilir. London, iileri ie dndrrse
gndeliine be dolar verilecektir. Aynca denetiba yardmclna getirilecektir.
London bu neriyi geri evirir... Grev srmektedir. Daha sonra Meyve Yetiti
ricileri Birliinin yeni bakan Bolter, Londonla grmeye gelir.
Bolter, cretleri yanm sent artracaktr. Yann hemen ie balamalan gerekir. El
ma fiyatlarna gre bu cret yksektir. Aynca, Amerikan milletinin ykselmesinin
nedeni, kiilerin bir araya gelerek birbirlerine yardm etmeleridir. Amerikan iisi
dnyann en stn iisidt ve btn dnyada en ok para alan ii de Amerikan i
isidir.
Bu nokta Engelsin zel rekabet dedii bir durumda vardr. Grevciler yabanc i
ilerin iten atlmasn ister.
Bolterin nerisine kar London yle der, Gnde yarm sent alan bir inli o
kadar parayla geindikten sonra i kolay. Ama biz a kaldktan sonra yksek cret
almz ne kar?
Bunun stne Bolter, geceyi gndze katarak altn, bir ii olduunu sy
ler, sonra unlan ekler, ... imdi iitiyoruz ki, sizin aranzda kzllar varm. Ama
ben inanmyorum. Amerikan ideallerinden baka bir ey dnmeyen Amerikalla
rn kzllara uyacaklarn sanmyorum.
Anlama salanamaz. Bolter, halkn bu grevden rahatsz olduunu syler. Gere
kirse asker de anlacaktr.
Mac:
-Belki artk erzaka ihtiyacmz kalmayacak, dedi.
-Ne demek?
-Belki yann hibirimiz burada bulunmayacaz da ondan.
London, adrda, bir sandn stnde duran iki kap fasulyeyi
gsterdi:
611
612
613
Mac:
-Sersem, dedi. Azndan bir lokma inenmi fasulye frlad.
Eer elinde bu syledii eyler olsayd, bize bu uyarmay yapar myd?
O sanyor ki, biz ba stne deyip dalacaz; bu i de kavgasz grl
tsz kapanp gidecek. Bu gece dalacak olursak, bizi armut gibi birer
birer yaklayacaklar. Onlar hibir zaman szlerini tutmazlar.
London, M acm yzne bakt; gz gzne dald:
-Doru mu sylyorsun Mac? Sen, benim iin, bizim taraftansn
demitin; benden gizlediin bir ey var m?
Mac uzaklara bakt:
-Savamamz gerek, dedi. Ortaln altn stne getirmeden da
lrsak btn bu grev boa gitmi olur.
-Evet, ama savarsak, bir sr susuz insann kan dklecek.
Mac, daha bitmemi olan yemeini sandn zerine koydu:
-Bana bak, dedi. Savata bir general birok insanlarn leceini
bilir. Ama bu savatr. Eer kavgasz buradan basp gidersek sava
kaybetmi saylrz.
614
615
g e lci ve Marks anlamlarnn tesinde bilincin salksz bir geliim iinde ger
eklie uymayan ve dolaysyla kendinde tutarsz bir bilin durumuna girmesidir.
Bu tr yabanclamann neredeyse dnsz olduu ve ruhsal yabanclamaya ya
da hatta lgnla temel olabilecei kesindir. (...) Yabanclama dehayla ilgili de
ilse tam olarak uyumsuzlukla ilgilidir, bu arada elbette zihnin yetkin olmasyla
ilgilidir.
616
Yazsndan karamadm ama, hsan ren belki de bir deha. Ne olursa olsun
hsan ren yabanclamann burgacnda.
hsan ren, kapitalist sistemin insan ne duruma getirdiinin canl rnei. Ya
banclamann burgacnda olmasayd dili, hakaretler sistemi merkezine drrnezdi. Gzel, insani eserler retirdi.
Ben kapitalist sisteme bu yzden karym. Bakn, bir insan ne duruma d
ryor. hsan renin bilinci hakaret... sv ierikli kavramlarla dolu. Bilgi ierik
li kavramlara yer kalmam bu yzden.
Ben Dnce Yntemi derslerine balarken yle derim rencilere, Trki
yede insann bilinci ortalama elli kavramldr. Bu elli kavramn krk hakaret...
svg kavramdr. Gerisi udur budur. Gerisiyle gnlk hayatn yrtr.
Elli kavramn krk hakaret... svg oldukta bu kii sanat yapmaya kalktkta,
hsan ren kar karmza.
Derslerimde hsan renin yazsn kt rnek diye okuyacam bundan by
le. Aman diyeceim byle olmayn.
Devam ediyorum.
Kiiliime saldrda bugne kadar rekor sabk dostlarmdayd. hsan ren
bu yazsyla sabk dostlarmn rekorunu krd. Ama hakaret... svg kavramla
rnn hepsini kullanmasayd. nk bu mcadele devam edecek. Yeni saldrlar
da ne yapacak. Dahi olma ihtimali dnlrse yeni svgler bulabilir.
Enis Baturun stne arp ekmeye geldikte. Enis Baturun hakettiinin ok
altndadr bu ilem. nsann yabanclamasn pekitiren edebiyat yapan Enis Batura kkten arpy, yabanclamay kran insan ekecek.
hsan ren, Enis Baturu, Mehmet H. Doan batac yapyor ya, bunun ne
deni yabanclamann burgacnda olmas. Gerei gremiyor.
hsan ren, meta sisteminin yntemiyle dnyor. Bunun iin dille gizleme
yanl yapyor. Biliyorsunuz meta sisteminin canavarlar vardr. Enflasyon cana
var, trafik canavar, terr canavar, Van Gl canavar. Meta dilinin bu canavar
kavramlaryla alandan, iiden gerekler gizlenir. hsan ren imdi bir C.G.
canavar kard. bal, elli bal, yz bal bir canavarm ben. Bir kpek. Kuy
ruum kocaman bir ylan, srtmda da karaylanlar.
Anneler, babalar, yaramazlk yapan, zamannda uyumayan ocuklarn, Seni
C.G. canavarna veririm diye korkutabilir.
617
hsan ren... beyefendi, canavar filan brakn. Asl sorunu gizlemeyin. una
yant verin. Mehmet H. Doan, sekiz yldr yaynn srdren nsancl Dergisi ni
grmyor. Bunu doru buluyor musunuz.
Kerberosa... geldikte... Kerberos napyor, ller lkesini bekliyor, ieriye
giren bir lnn bir daha yeryzne kmasn engelliyor.
Bakn hsan ren beyefendi, burjuva snfnn deerlerini estetize eden edebi
yat l bir edebiyattr. Neden byledir bu. nk burjuva snfnn, insana vere
bilecei hibir insani deer yoktur.
Bu l edebiyat, allanp pullanp, diriltilmek... yeryzne karlmak isteni
yor. Ben de bunu nlyorum. Bundan tr beni Kerberosa benzetiyorlar.
l edebiyatn... tarihen lme mahkum bu edebiyatn Kerberos lklar,
benim savunduum emekten yana insani edebiyatn baarsdr.
Svgden... hakaretten baka kavram kalmam bir grn yarn yoktur. h
san ren... beyefendi, senin savunduun burjuva edebiyatnn yarm yok. Bu
yzden anlamszla gizlenirsiniz. Aa karldkta, ite byle sversiniz. Sv
gl... hakaretli yazsyla bunu gsterdii iin hsan ren beyefendiye teekkr
ediyorum.
Sakn unutmayn. Ben l edebiyatn Kerberosuyum. Azra Erhatn deyiiy
le renkli ve arpc bir tipim. Bir arptm m soluunu keserim kiinin... ya da i
te byle grtlak yrtmacasna lk la bartrm kiiyi.
Ben Kerberosum... renkli ve arpc bir tipim.
618
619
-Onu da kesin bir biimde bildiimi syleyemem. Ama Viborglulann bu karan benimsediklerini ve onayladklarn sanmyorum, de
dim. Simenon o zaman glmseyerek:
-Neyse Georgi, dedi, bunu yolda tartm. Tm partilerin kar
kt bir politikann izleyicisi durumunda olamaz bir komite...
O zaman ben kendisine burada kalacam syledim. Bu karan
ma arkadam Simenon son derece ard. Bir aralk bu gece bu blge
nin trl tehlikeler iinde olup olmadn iyice kendimde kavrayp
kavrayamadm sordu. Onu da bilmediimi syledim. Olabilir de ol
mayabilir de. Ama buradan ayrlmak istemiyorum. Amacm bir kahra
manlk yks yaratmak deil kendime. Polislerin, subaylann ve de
karakollann basld bir blgede kalmann birok sakncalar olduu
nu kavrayamayacak kadar durum deerlendirmesi yapma olanaklanndan yoksun deilim kukusuz ama ben gitmek istemiyorum... burada,
Aleksi yle birlikte... ve Kzl Koruyuculann bulunduu yakada kal
mak istiyorum.
Tm bunlan yalnzca kendi kendime mi, yoksa Simenon a da
yksek sesle syleyip sylemediimi bilmiyorum. Yalnz Simenon un
unlan sylediini biliyorum:
-Dikkat et Georgi Vasiliyevi. Yanl bir tutum iindesin. Sol bir
deliliin hummasna yakalanm olmayasn. Bu humma korkun bir bu
nalmdr Georgi Vasiliyevi... tm teki partilerden daha ok edinimlidir bizim parti bu hastaln karsnda. Halktan, partilerden, proletarya
nn kendi komitesinden bile kii kendini daha solda bulmaya, yle bir
akma doru srklendiini sezmeye balarsa sol sapma, ya da goizm
hastalna, bu sonu kesin kes lmle biten hummaya yakalanp yaka
lanmadn kendi kendine hemen zaman yitirmeden sormaldr.
Simenon u yantlayp yantlamadm bilmiyorum ama, kuku
suz kendimi yalnz buluyorum, ite tpk imdiki St. Petersburg prole
taryas gibi. Buraya gelirken bir ordugaha benzeyen, yarallaryla, l
leriyle savatan dnm bir ordugaha benzeyen Viborg imdikinden
daha diri, daha canl, daha kvanlyd. Ama imdi kolu kanad kmlm
bir ku gibi. Burada kalmay yeliyorum. Ne olup biteceini merak et
tiimden ya da kendime bir kahramanlk yks yaratmak istediim
620
6?1
dan yantlad. Yalnz bizim hesabmz yarm saat dayanmaya gre sap
tand...
-Nasl?
-Pavlovaski Alannn karsnda, buraya ilk saldrsyla, bizim
son kzl miUtanm skaca son kurun arasnda bir yarm saatlik zaman
dilimi koyabilirsek ite o zaman her ey Habalovun dzenledii gibi
gereklemeyebilir...
Anlayamadm iin yeniden sordum:
-Nasl yani?
O zaman gld:
-Biz, bizim huyumuzu iyi biliriz yolda dedi. Bir yarm saat da
yanabilirsek. .. bizi yalnz brakmayacak kadar zverisizdir bu karc
proleterler...
Bir sre konumadk; bu kez o bize sordu:
-Silah kullanmasn biliyor musunuz?
Yantmz olumsuzdu. Omuzlarn kaldrp indirdikten sonra om
zunda silah kazma iini brakt yerden srdrmeye balad.
Yrymz St. Petersburgun br yakasna doru srdrd
mzde Viborg un bu u blgelerinde bu kez Kzl Koruyucularn da
ha kalabalklatn, kendilerine yardm edenlerin de daha oaldn
grdk. Ve de imdi nerede olduunu kesin bir biimde anmsyamadm bir blgede Aleksi ve teki baka baz yoldalarla birlikte biz de
topra kazmaya, kazlan siperlerin iinden topraklan tamaya bala
dk. Sabaha doru ise kalabalklann barakalanndan yava yava nasl
kp bu almalara katldn grecektim. Kadnl erkekli oluk o
cuk sessizce ama tm gleriyle youn bir almaya girdiler. Arkamz
gittike kalabalklayordu. Viborglular gittike daha ok ymlaarak
almalara koyuluyorlar. Kzl Koruyuculannm denetiminde buzlann
stnde tm gleriyle siper kazyor, barikatlar ryor, toprak tayor,
ymaklar oluturuyorlard.
2 6 s sabah bir aysberg gibi doan gne, ite St. Petersburg
proletaryasn byle, an gibi alr, siperlerini kazarken buldu.
General Habalov da tpk St. Petersburg proletaryas gibi uyumamt o gece. Kentin teki yakasndaki hazrlklan sk sk gzden geir
mi, hi aralksz zaman zaman kendisi denetlemiti. St. Petersburgun
622
r
merkezi olan Perspektif Nevskide akla gelebilecek tm nlemleri al
mt. Nevskiye enlemesine boydan boya zincirler gerilmiti. Zincirle
rin kalnl karsnda insann nutku tutuluyordu. Zincir halkalar nor
mal bir insanm beli kalnhmdayd. N evskiye bu zincirlerden enleme
sine belki sekiz on dizi dizilmi, her dizinin arkasna er adm aralk
larla ellerinde otomatik tfekler, gvenilir polis ve erler yerletirilmiti.
Bu zincir ve insan barajmm hemen arkasnda ise yine zincir ve dikenli
tellerle rl bir baka engel oluturuluyor, burada erlerin saysnn da
ha younlat, havan tipi toplarn zenle yerletirildii gzleniyordu.
Ne ki nlemlerin tm bu kadar deildi. General Habalov ve
kurmay, zellikle kprler blgesinde son derece zenle, kendilerinin
de denetledikleri nlemler almlard. Proletarya 2 6 smda da gsterile
rini srdrmek isterse kentin bu yakasna geebilmek iin kesinlikle
kprlerin zerinden gemek, kprleri amak zorundayd... te kp
rlerin kendilerinin bulunduu yakasnda kpr balarn hem zincir
lerle, hem birka dizi tel rglerle donatmlar, hem de bunlarn aras
na belli aralk ve uzaklkta mitralyzc erleri yerletirmilerdi. Kpr
lerin ortasna dek gelebilecek olan proletarya buradan kesin kes bir
adm daha atamayacak, eer byle bir giriimde bulunursa mitralyzlerin kurunlan iinde kprlerin zerinde ylp kalacaklard. Tm bu
nlemler d dmanlara kar alnabilecek nlemler iin genelkurmay
ca daha nceden hazrlanm ama imdi 2 5 i akamndan itibaren n
lemler plannn raporuyla bu hazrlklar birletirilerek yrrle kon
mutu. Gerekten de kprler alabilir olmaktan kesinkes uzakt. Ama
Habalov, en kt varsaym da dnerek, bu kprlerin aldnda
kentin iinde, kprlerin hemen gerisinde kenti tmden bir zincirler
halkas iine alan, bir zincir ve demir zrhna bryen nlemleri titiz
likle alm ve uygulamt. Tm garnizonu da alarma geiren Habalov
iin bir tehlikeden sz etmek olanakszd. Garnizonuna bal birliklerin
banda en gvendii, ara ballklanndan hi kuku duymad su
baylar bulunuyordu ve iki yz ksur bin silahl kii bu demirden zrha
brnm kentin gerisinde saldmya geebilmek iin verilecek emri
bekliyorlard.
2 6 s sabah Viborglular kentin teki yakasn ite byle demir
ve silah zrhnn iinde grdler. Ellerinde kazmalan, krekleri ve
623
1
omuzlarnda silahlaryla bu dehet verici grnm daha yakndan iz
leyebilmek iin gittike daha ok toplanmaya, daha ok yaklamaya
baladlar. Nasl oala oala bydler, anlatmak olanaksz. En n
de kadnlar vard. Ve de gibi byyerek, sanki bir mknatsn bir de
mir parasn kendine ekmesi gibi kprler blgesine yaklamaya ba
ladlar. Ne komitenin genel grev kararn kaldrmas, ne gsterilerin ya
saklanm bulunmas, ne pazartesi gn iba yapma zorunluluklar
akllarnn kesinden gemiyordu. Ve kazma krekleri, K zl Koruyu
cularnn ellerinde tfekleriyle gelip Nikola Kprsnn nyle Trinite Kprsnn banda durdular. Her iki taraf 2 6 s sabah ite bylece
birbirlerini yakndan grp szdler. Soluk almadan biribirlerine yle
ce baktlar bir sre.
Viborglular kprleri geemeyeceklerini anladlar. Ama yine de
kprlerin teki yakasnda kzl bayraklar atlar. Kar taraf o zaman
daha da alarma geti. General Habalovun telefonu ald ve General
Habalov un telefonu birok teki baka telefonlar ald. Ve telefonlar
daki herkes durup beklediler. Ve bekleyenlerin hepsi olay rendiler.
Viborglular kprler blgesine gelmilerdir ve kzl bayraklarn az n
ce amlardr... ylece durmaktadrlar.
Sanrm ok bir zaman gemedi. Kpr bandaki proleterler Ne
va ya baktlar. Ve yzleri gld. Neva byl bir at gibiydi altlarnda.
Neva hi bu kadar gzel olmamt. Neva donmutu. Ve Habalov un
plannda, tm nlemlerinde Neva nm donmas olayna yer verilmemi
ti. Donan Neva nm srtna atlayan proleterler kprlerin bana yerle
tirilmi erlere ellerini kollarm sallayarak karya ktlar. Ve Neva o
kadar proletere srt verdi gk demeden. Kadn kz ve erkeiyle yal
gen onbinlerce proleter Neva nm srtndan atlayp bir sel gibi iki kol
dan kentin merkezine doru yrmeye baladlar kzl bayraklarnn al
tnda. Kpr balarn tutanlar denizin ortasnda kk adacklar gibi
kalverdiler birden kendi korkulan ve yalnzlklanyla... Hepsi silahlanndan anndmldlar.
Kentin en nemli blgelerinden biri olan Sadovaya blgesine gi
denlerle merkeze yryenler Perspektif Nevski ye girmeden birleip
duraladlar. Bir rman iki kolu gibi. Ve karlarnda Perspektif Nevs-
624
625
626
62 7
tin derin basks altnda buldu kendisini. Bir bakma bunun doru bir
yan da vard. Gerek menevikler, gerekse sosyalist-devrimciler hemen
ekilinmesini, kprler blgesinin arc gler tarafndan tutulma ola
slnn sz konusu olduunu vurguluyordu. Bu varsaym Eylem Bir
lii Komitesini dorusu alabildiine telalandrd. Ve hemen ekilmesi
buyruunu verdi. ekilme -sanrm- leden sonra - buuk sula
rnda balad. Komitenin panie kaplmadn syleyemem dorusu;
ya biz burada Perspektif Nevski nnde kyasya bir sava verir oyala
nrken arc gler kprler blgesini ele geirip bizi arkadan kuat
mlarsa, ite o zaman tam bir kitle kymyla kar karyayz demek
tir. Komitedeki bir arkada soruyu ok yaln bir biimde sordu: Yok
sa tuzaa m drldk? Bizi buraya ekip, kentin bu yakasnda m
imha etmeyi planladlar? Hi kimsenin bu soruya olumsuz yant vere
bildiini anmsamyorum.
ekilmeyi olabildiince abuklatrmak iin Eylem Birlii Ko
mitesi gerekten elinden geleni yapyor. Bu konuda gerekten gerek
sosyalist-devrimcilerden, gerek meneviklerden alabildiine yardm
gryor ve biz drtte biri tarafmzdan ele geirilmi blgelerden l
lerimiz srtmzda, yarallarmz omuzlarmzda geri geri ekiliyoruz.
Kzl Koruyucular geri ekilen gcn imdi en gerisinde dmandan
gelebilecek bir baskna ya da saldrya kar ard koruma grevini st
lenmi bulunuyor. Zaman zaman mitralyz seslerine karan tfek ses
leri bizim Kzl Koruyucularn.
Geri ekiliimizde sava ganimetlerinden yararlana benziyen
bir yan da vard. Ne ie yarayacan bilmediim zincirler, dikenli tel
rgler, tfekler, bir takm giysiler... bunun gibi. Proletarya bunu da
yklenmi yle geri ekiliyordu. zellikle ellerinde srkleye srkleye gtrlen zincirlere baktmda bunlarn nasl paralanp yerlerin
den skldn anlamam kolay olmuyordu. ylesine ar ve byk
tler ki, birou tayabilmek iin zincirleri boyunlarnn ardndan ge
irmi yle srkleye srkleye gtryorlard. Bu durumuyla prole
tarya zincirlerini srkleye srkleye bir an nce kprlere ulamak,
bir an nce kendini kprlerden kendi yerleme blgesi olan Viborga
atmak iin abalyan klelere benziyordu. Kadnl erkekli proleterler
628
r
arabaya koulu atlar gibi bu zincirlere dolanmlard. Enselerinden ve
omuz altlarndan geirdikleri zincirleri srye srye geri ekilen St.
Petersburg proletaryas, Sibirya ya srgne gnderilen forsa mahkum
lar gibiydi. Giderek onlardan daha da mahkum bir durumlar vard.
nk bu zincirli klelerin srtlarnda lleri de vard ve srtlarnda
zincirlerinden baka llerini de tayorlard.
Ama hepsi de bir an nce kprler blgesine varmak ve bir tu
zaa dmemek iin zincirlerine, ar yklerine karn son derece di
siplin ve kendi kendilerinin denetiminde olduunca abuk geri ekil
meye balamlard.
629
630
631
632
633
634
635
636
Kfl Ekmekler
Orhan Kemal, Bereketli Topraklar zerinde (12) adl yaptnda ukurovaya a
lmak iin gelen kyl-iileri anlatr.
Romandan rgatlarn durumunu anlatan bir blm, Irgatlar yarma pilav karava
637
Bir de amdin vardr. Zeynelin arkada. kisine de yol verilmelidir. Ama iten
atlma nerisi aadan gelmelidir. Irgatba durumu aaya anlatr, iki tane muzr
vardr. amdin ile Zeynel.
Irgatba, aann onayn alr, ikisini de iten atar. Zeynel, bir oyunla iten atl
masn yediremez. amdinle birlikte, gece yans tarlaya giderler. amdine saklan
dklar hendekte beklemesini syler. amdin de gelmek ister. Zeynel nler amdini. Arkadann boynuna sanlr, kll yanaklanndan per.
638
ti. Kulak verdi. Tamam, yaklamakta olan bir motr. lkin sesin geldi
i yan kestiremediyse de, evreyi gzleriyle kolaan etti. Hafif bir k
karanlklar yalayp geti. Ik, ehrin bulunduu ynde belirip yitmi
ti. Gzlerini o yana dikti. Otomobil, ya da motosiklet olabilirdi.
yi ama sasm bu kan kokusu?
Motr sesi yaklayordu. Daha dikkatle dinleyince tek deil, bir
ka motrn kard bir ses kalabal olduunu anlad. Kan kokusu,
rgatbann bulunmay, gecenin bu saatinde yaklaan motrl tat
lar...
Yoksa bir cinayet mi olmutu?
ehirden yana yeniden bakt. Evet, evet, motrl tatlar. Sakin
geceyi motr sesleriyle paralayarak gelmekteydiler. Projektrlerinin
klar iyiden iyiye belli olmutu.
Telaland. Patozun bu yanma heyecanla geti. Dizleri zerine
kalkt... yi ama, ne yapmas gerekiyordu? Irgatban bulamadna
gre... Bir ey, bir eyler yapmal, eli bo dnmemeliydi! Peki, ama bu
kan kokusu? Dizleri zerinde hzla patoza yaklat. Kan kokusu daha
artt. A z daha. Biraz daha. Durdu. Patozun karanlnda, zeri rtl
gibi, biri mi yatyordu? Uzand. Yoklad eliyle. Tamam. ulun ucunu
kaldrnca kan kokusu her zamandan ok daha iren, iini bulandrd,
yere tkrd. Kimdi acaba? Baklanm myd? ulun ucunu yeniden
rtt. Belki de baklanmt. Baklandna gre. yle ya, yakla
makta olan motrl aralarda candarmalar olabilirdi!
Birden kafasnda bir imek. Sakn bir i kazas filan olmasn?
Aklna yatverdi. Tamam, i kazas. kazas olmu, candarma ie elkoymak iin harekete gemiti. Bir tarihte Ceyhan taraflarndaki bir
harmanda bir koltuku patozun azndan yanlamt da, sa kolu om
zuna kadar makinenin baklar arasnda...
Tam bu srada bir projektrn gl tarlay yalayp geti.
Dnd, dnd, hemen hemen birka yz metreye kadar yaklamlar
d. Candarmalar geliyorlard. Demek rgatba, i kazasn haber ver
mek iin, ustayla filan ehre gitmiti. Geliyorlard imdi. Eli bo dn
meyeceine gre, bir eyler yapmalyd. yle hncn alabilecei, y
reini soutaca bir eyler.
639
bul, geceleri karartlmaktadr. Bu srete Mustafa Uraln iir kitab Snf toplatl*!
olasl vardr. Geceleri urda burda kalr. Bir gn Yeilkyde Oto Blnde ye*
Rfat lgaz, Karartma Geceleri'nde (13) bakn nasl yanstr snf atksn.
640
641
642
643
644
645
646
Vurmadlar m dedim
Kemal Bekir, 1 Maysta Bir i (14) adl yksnde snf atksn anlatr.
Taksimde kutlanan 1 Mays Bayramnm sonunda, yldn yaratmak amacyla
havaya ate alm, kan kargaada 38 kii lmtr.
647
648
649
Yoksullarn Birlii
Kemal Ate, Veresiye Defteri (15) adl yaptnda Ankarann bir blgesinde bak
kal Cevata kar kurulmak istenen kooperatifi anlatr.
Kooperatif kuruluuna nclk eden Turgutu babas uyarr. Cevat, Turgutun
babasna yardm etmitir. yilik grdn adama ktlk yaplmaz der baba. Tur
gut, Topluca kurtuluun, topluca kazanmann ve birlikte hareket etmenin deerini
650
651
652
Sinsiliinden korkarm ben onun, dedi Hulusi. ok sinsi, ok sinecen biri o. Oyunlar pek ok. Ne yapar eder, daha biz gorpetif kurma
dan ayartr hepimizi. Gelir sana, bir iki kk iyilik yapar, akln eler.
Katip Hakk:
Oun iyilikleri bir kse gibidir, aman haa! diye araya girdi.
Evet, yledt! diye gittike artan bir cokuyla srdrd Hulusi
konumasn. yilikleriyle alr sizi avucuna. Hep haberiniz ola... yilik
leriyle borlandrr sizi. Veresiye verir, deftere yazar. Hele o defterine
bir dtnz m, bir daha kamazsnz. Grmyor musunuz? Hi vere
siye vermedii adamlara bile u gnlerde veresiye vermeye balad. Es
kiden kiraclara kolay kolay veresiye vermezdi. imdi bylesi kurallar
n bir tarafa brakt. Milleti bizden soutmak iin kap kap dolayor.
Bana da urad. dedi Kerim. Beni de kafaya almaya alt.
Veresiye veririm, filan dedi ya, yanar mym ben?
tekiler pek inanm gibi bakmyordu Kerim e Katip Hakk gl
d:
Bize tam kez urad. dedi, Turguta dnd:
Size uramadlar m ?
Uramaz olur m u? diye elindeki evraktan ban kaldrd Tur
gut, iini ekti. tekiler gibi vn deil de, sknt duyuyordu bundan.
Bizimkiler yle yufka yrekli ki! Demin Hakk gzel syledi:
yilik bir kse gibi onun elinde. Bor, veresiye derken, herkesi kseye
dryor. Ee, vaktiyle bizimkiler de dmler bu kseye.
Yeniden elindeki katlara dnd Turgut, ksk sesle Rahmiy e
bir eyler sylyordu.
Hulusi, herkesi yeniden yeniden uyaryordu Cevata kar:
Adam kandrmak iin almad kap kalmad onun. Hepinize
de ne diller dkmtr, ne diller. Sakn arkadalar kanmayn, tava gel
meyin.
Aldrma Hulusi abi, bo ver! dedi Katip Hakk. Aramzda ay
rlacaklar varsa, bir an nce ayrlsnlar ki, gerek gcmz bilelim,
hesabmz doru yapalm. Byle satlmlarn bir an nce ayrlmalarn
da yarar gryorum ben.
653
654
Hulusi den nce bir gen uzand, kynak duran cam sonuna
kadar at.
Taze, temiz hava bunalanlar memnun etti:
Ha yle yahu! dedi Hakk. Darda yle souk hava yok, Elif
bac boa yakm sobay. Bahara giriyoruz. Am, kapy da an, pen
cereyi de. llegal rgt kurmuyoruz burda. Gizlimiz saklmz yok kim
seden.
Bunlar sylerken gz ucuyla Turgutu arad. A z da olsa mrek
kep yalamlm, lkede yeni siyasal eylemlerle ortaya kan dili bil
diini gstermek istiyordu. Bir otelde gece katibiydi Hakk. Geceleri
iine gidiyor, gndzleri ok az bir uykudan sonra mahallede kadnlar
la ene alp duruyordu. Evliydi, de ocuu vard. Ortaokulda belge
alnca renimi yarm kalmt. Konuurken kendini skmas, sklma
s yoktu. sterse kentliler gibi, isterse kyller gibi konuuyordu. Biraz
apknca olduu sylenirdi ya, ad yle kt bir olaya karmamt.
Eline yzne bulatrmadan evirdii ince ileri bilenler biliyordu.
Hakk konuurken her zamanki akalar, taklmalar balad:
len prova Hakk! dedi Fahri Usta, glerken yumuk yumuk
kapand gzleri. Abukat olacak adammsn sen!
Mthi bir ikna gc var bizim Hakk nn. diye akalar ciddi
bir vgye evirdi Hulusi. Hi bu yana dnmez. Cevattan kopmaz
bellediimiz adamlar bile bize getirdi. Vallaha ak olsun!
Daha durun bakalm, dedi Hakk, bastrmaya alt bir gu
rurla. Daha kimleri getireceim buraya ben, hele durun siz. Cevatm
yaknlarn, akrabalarm bile aranza katacam.
Yapar m yapar.
Hakk demiler ona!
Hakk deyince bir dakka soluklan orda!
Hulusi, Turgutla Rahmiye dnd:
Nasl bu bizim Hakk yeen? Avukat olacak adamm, deil
mi?
Olmu bile,
Hakk akalar karsnda olduu gibi, vgler karsnda da pi
kindi.
655
Ahh Turgutuum ah! diye iini ekti. Yarasna dokunulmutu sanki. Ortaokulu bitiremedii iin kzyordu kendine. ocukluunda
ki hatalarndan sz etti. Bunlar anlatrken bile yaamnn en mutlu
gnlerini anlatr gibi rahat, ac duymadan konuuyordu. Acl grnse
de yreinde duymuyordu. Her eyi kolay unutan kaygsz bir adam gi
bi konuuyordu.
Sva ustas ubuklu Dursun un yeni kurulan koalisyon hkme
tinin mryle ilgili sorusunu Turguttan ok Hakk yantlad:
Kooperatif, halk sektr gibi konularda anlayorlar, neden y
rmesin bu koalisyon?
Turgut toplantlarda parti tartmalarndan olabildiince kam
yordu. Giriimlerine politik bir grnm verip kimseyi rktmek iste
miyordu.
Asl konumuza geebilir miyiz? diye sordu ortaya.
Hulusi gelecek kiiler olduunu syleyince, biraz daha bekleme
ye karar verdiler. Herkes gene kendi havasna dnd. Odadakilerden
kimi konumaya, gevezelie pek isteksiz grnrken, kimi de sessiz
likten rahatsz oluyormu gibi konumadan duramyordu. Hulusi, K e
rim, ahin, Hakk... Bunlarn bylesi toplantlarda suskun kalma huy
lan yoktu.
Olunu bir berbere rak olarak vermek isteyen Bileti ahin e
Berber Hidayet akl veriyordu:
Olum ayakta durmaya dayanrsa, hi durma ver. Ben bir yer
bulurum ona. Yalnz ayakta durmak zor gelir ocuklara. gn al
madan brakp gidiyorlar.
Yanndaki iki kiiye kendi raklk, kalfalk gnlerini anlat
yordu Berber Hidayet.
Ne yaparsnz, berberliin anayasas byle yazlm. urda m
teri varsa rak oturmaz. Bu kural hi deimez. Ben bildim bileli byledir. Anayasalar deiir, berberlerin bu yasas deimez.
Az hi kapanmayanlardan biri de Hulusi. Anlasa da anlamasa
da her konuda bir eyler sylyordu. Konumak, gevezelik sanki bir
zorunluluktu onun iin. Hkmetle ilgili konu alnca Turgutun tedir
ginliini anlad halde, gene de duramad:
656
657
Tank Dursun K.'mn Biz de nsanz (16) adl yksnden bir blm. nsan emi
iyle makinenin elikisine dikkat edelim.
658
Kasadan elini uzatt: uzun, bir deri bir kemik parmaklarn at.
Usta bir ift ak piyantay kard, gsterdi. Hakk bey, inceden ince
ye inceledi ifti; alt dudam brakt, sarktt.
Eh... dedi. Eh, bir dereceye kadar... Fakat makinanmkilere
benzemiyor hi.
Ustann rengi zld.
Benzemez de... dedi. Bu, bizim ellerimizden kma, makinadan deil...
yle ama... Makine iftini doksan bee indirdi, siz hl yzyirm 'desiniz.. .
Araya bir suskunluk dt. Usta yutkundu, ellerini at, kapad.
O makine... dedi. Makine... O doksanbee de yapar, seksene
de... Hatta yarm kada da. Makine o nk. Yemek yemez, su imez.
ini ekti. Dokumalard bir...
Sonra... dedi. Sonra oluk ocuk... Biz insanz da... Makine
yle deil k i... Yemek yemez, su istemez. Sonra oluk ocuu da yok
hi...
Falata izii ellerini kavuturdu.
B iz... dedi, kald.
Krmz entarili bir gen kz vitrindeki ssl papulan gzlyor
du; bir ara ieriye de bakt. smet, sile sile, camdan kza doru sokul
du, kz hemen azck uzaklat.
Hakk bey:
Bilm em ... dedi. Bak ak ak sylyorum ben, darlmaca,
kzmaca yok. Biz de insanz tabii, biz de ticaret yapyoruz. Kazanmak
varken... Deil mi? Bu yzyirmibe, ar geliyor. Onu dokuzu bu. Sen
evvel eski adammzsm... Sonra... yi iisin de... Seni kaybetmek is
temem.. . Eer makinanm fiyatna... Bak iyi dn tan... ine gelir
de elverirse... yapabilirsen... Mesele yok. Yine devam...
Ustann kalar bititiler, tam burnunun stnde bir ey zonk
zonk att.
Yani doksan bee m i?
Usulla gld.
yi ama, buna imkan yok k i... Hi imkan yok. Sonra, gnde ka
ift karabiliriz biz? Sen makinaya ne bakyorsun! o karr, biz...
659
Hakk bey ban evirdi, aynadan burnu kap kaln bir izgi gibi
grnd ustaya.
Bilmem ite... dedi. ine gelirse dedim...
Gz gze geldiler.
Usta sinirden tir tir titreyen bir sesle:
ime gelmez... dedi. Yapamam, yz yirmiye bile idare et
mezken... Doksan bee hi yapamam. Varsn makine yapsn, ben ya
pamam.
O halde hesab keselim, olsun bitsin... dedi Hakk Bey.
Keselim...
Hakk Bey kasasna dnd, at, bir tomar para kard; alkn
alkn saymaya balad. Sessiz bir abuklukta makine gibi sayyordu.
Desteyi bitirdi, Ustann nne srd. Usta paralan ald, saymadan ce
bine soktu, bo karg sepetini koltuklad, yrd.
Gnl bulantl, kabank; fabrikann nne geldiinde aznn ac
suyunu duvar dibine meip tkrd. Yklmayaym diye de duvara
tutundu. Elinin altnda anszn ierde grl grl alan makinanm o
tatan geen sarsntsn duydu.
ki elini dayayp bastrd, sarsnt bu kez iki elini de hnla geri
itti.
Tank Dursun, gereki yksyle ekonomi-politik anlatyor bir anlamda. Marks,
Kapital'de (17) Emek arac, makine eklini alr almaz, bizzat iinin rakibi olur
der. Gerekten de bu ykde makine iinin rakibi oluyor. Ustann Biz insanz.
Makine yle deil. demesi ne kadar dokundurucu olursa olsun, Marks'm deyiiyle
iiyi yere serer.
Bu Grevi nlemeliyim
Gngr Genay, Zarafet Matbaas (18) adl yksnde snf atmasn anlatr.
Matbaann ad Zarafettir ya, sahibi Hrrem, acmasz, bencil biridir. Bu matbaada
Cemilin nayak olmasyla grev balatlr.
660
r
nm sevgisini kazanmt. B ir ylk sre iinde, iiler arasmda dayan
ma salam, onlar hak arayacak bilince kavuturmutu. Tm arkada
lar zmn anahtar olarak grdklerinden, baklarn onun yznde
birletirmilerdi.
Cemil, gveni iinde barndran bir glle gzleriyle arkadala
rn szerken sze girdi:
Kirpinin dikenlerini kullanma zaman yaklayor.
Birdenbire on be azdan kahkahalar dkld ortala. nk
Cemilin kod ad K irpiydi. Kendi zerinden yapt tavr belirlemesi,
hepsinin houna gitmiti. Kahkahalar soluklarken Cemil konumas
n srdrd:
Biz dzenimizi hi bozmayacaz. imizin de, aymzn, siga
ramzn da hakkn vereceiz. Bekleyeceiz, barda taran son dam
lay o koysun.
Pedalc Tonton Hayri, konumann stne atld:
Nasl olacak bu i Cemil Abi. Sabreden dervi gibi beklemeye
mi duracaz.
Canm kardeim, biz grevimizi yapacaz ama, patron onunla
yetinmeyecek. Bedelini demedii emeimiz zerinden daha ok para
kazanmak, yani emeimizi daha ok smrmek isteyecek. Davranla
rmzn deimediini grnce de stmze stmze gelecek. te o
zaman...
O zaman n olacak.
te o zaman ne yapacaklarn konuup karara vardlar...
XXX
661
Bu ne rezalet yahu...
Szn tamamlamasna frsat bulamadan, tepsiye uzanan eller,
aldklar ay bardaklarn hep birlikte tersine eviriverdiler. Ortalkta
minik bir ay gl olutu.
iler aldklar karan uyguladklanndan mutluluk duyarlarken,
Hrrem Bey, oluan ay glcne, iinde boulacakm gibi akn ve
rkek bakyordu. ldrmek istercesine boazna yaklaan bir topun
verdii acyla bard:
Bu bir isyandr, ne yapyorsunuz siz.
Kirpi Cemil, ne doru birka adm atarken yantlad onu:
Bak kemie dayand Hrrem Bey. Daha fazla emeimizi s
mrmenize izin vermeyeceiz.
Elinde tuttuu kad Hrrem Beye uzatrken konumasn sr
drd.
steklerimiz verdiim katta yazl. Yasalarla belirlenen hakla
n, sizin de tanmanz bekliyoruz. Bunlann da, sizi zora sokmayaca
n ok iyi biliyoruz. Bir hafta sonra kararnz bildirmenizi rica ediyo
ruz. Yantnzn olumsuz olmas durumunda topluca greve gideceiz.
Hrrem Bey, ard ardna yumruk yiyen boksre dnmt. Hav
lu atmamak iin son gcn harcyor gibiydi. Duyulur duyulmaz bir
sesle:
Peki... Peki diyerek, yenik sava gibi odasna ekildi.
Bahattin, ay glcn temizlemekle urarken, arkadalar da
ilerinin bana dndler.
Hrrem Bey de oturduu yerde ban ne emi, iinin derinlik
lerinde geziniyordu:
ilerin greve gitmesi felaketim olur. tibanm sfra iner. Elalemin az torba deil ki bzesin, bilir bilmez dedikoduya balarlar.
una bak, bir avu insan idare edemedi... Muhakkak vergi ka
akl da yapyordu... Hak yiyenin, sonu byle olur... Akla gelme
dik daha bir dolu laf.
Hadi bunlara kulaklarm tkadm diyelim. Ama nzile Hanmla
da, onun haberli olmad ilikilerim de allak bullak olacak.
Ne olursa olsun, bu grevi nlemeliyim.
662
Adnan zyalmerin Davul (19) adl yksnden bir blm okunacak imdi. Bu
yk iin yle demiim Takran (2 0)da. Hayat bir sretir. Bykbabalar, byk
anneler, sonra anneler, babalar lr. Kent bu srete hzla bakalama urar. Top
ran her milimetresini kapatan binalar, doann dourganln ldrr. (...) Kapi
talizmin ark gmbr gmbr dner kentte. Herkesin ii vardr, herkes ekmek pe
indedir. Grltlere... una buna dikkat edecek zaman yoktur. te bu srete da
vul sesi duyulur. (...) evresi tepeleme bidonlarla dolu bir alanda iki ii... bidonu
ekiler. Bu ekileme, ocukluun masallanndaki elmaslan, prlantalan, altmlan ... i gcnn skt metalan bakalatm. (...) Gne, emein aydnln gs
teren bir simgedir.
imdi yky grelim.
663
664
szlk karsnda para cezas kesmekten yorulmu, karlan kmre yeni bir cret
dizgesi uygulamaya karar vermiti. Bundan byle, belli bir l temel alnarak, ma
dene indirilip kullanlan direklerin metre kpne gre, payandalama iine ayr yev
miye verilecekti. Bu arada, damarn niteliine, ykleme yerine yaknlk ya da uzak
lna gre, karlan kmrn vagonu da krk elli santim drlecekti.
Bu arada kt payandalamadan tr, cretler sk sk kesintiye urar.
iler grev karar alr. Grevden nce mdrle konumak iin bir kurul seilir.
Kurul, mdrn evine gider.
665
666
-Nasl, siz ha? dedi, sizin gibi saduyu sahibi, atalar madenin
kurulduu gnden beri kazma sallayan, Montsou nun en eski iilerin
den biri... Oo! Bu kt ite, yaknanlarn banda olmanza zldm
dorusu!
Maheu gzlerini yere dikmi, ses karmadan dinliyordu. Sonra,
bouk bir sesle, dura dura konumaya balad.
-Evet, Mdr Bey, pek kusuru bulunmayan, sakin bir adam oldu
um iin beni seti arkadalar. Bundan da anlayacanz gibi, kurulu
dzeni deitirmek isteyen, ortal bulandrmaya alan birtakm kt
niyetlilerin, grltclerin bakaldrmas deil bu. Bizler yalnz adalet
istiyoruz, alktan bktk, hi deilse her gn kammz doyuracak ka
dar kazanabilmek zere oturup anlamann zaman geldi sanyoruz.
Sesi gittike dzeliyordu. Ban yerden kaldrmt, Mdrn
gzlerine baka baka devam etti:
-Bildiiniz gibi, yeni cret dzeninden honut deiliz... Payandalama iini hafife almakla suluyorsunuz bizi. Dorudur, bu ie gere
ken zaman ayramyoruz. Ancak, ayrmaya kalktk m yevmiyeler d
yor, imdi bile geinemediimize gre, aldmz cret dt gn
hap yuttuk demektir, ondan sonra hepimizin stne bir snger ekebi
lirsiniz rahata. Daha iyi para verin, biz de payandalamay daha iyi ya
palm, gelir getiren biricik ie, kmr karmaya harcayacamz zama
nn bir blmn buna ayralm. Baka yolu yok bunun, iyi i istiyor
sanz, iyi para verin... Dnn rica ederim, eski dzenin yerine, kafa
mzn ermeyecei, byk bir ey mi buldunuz yani? Vagon fiyatlarn
indiriyor, buna karlk, payandalamaya ayr cret vereceinizi syl
yorsunuz. Bu dediiniz yaplsa bile, bizlerin hakk yenmi olacak, payandalama daha ok vakit alyor nk. Ama asl kafamz kzdran
ey, bu lafn bile doru olmay: letme nin bizlere bir ey verdii
yok, yalnzca vagon bana iki santim kr ediyor, o kadar!
Msy Hennebeau nun Maheu nn lafn kesmeye niyetlendii
ni gren iiler, hep bir azdan:
-Evet, evet, doru sylyor, diye homurdandlar.
Maheu de Mdr konuturmad zaten. imdi artk hzm al
mt, szckler ip gibi birbiri ardndan geliyordu. Ara sra, sanki ko-
667
nuat kendisi deil de, iindeki bir yabancym gibi kendi sesine ku
lak veriyordu. Yreinin ta derinlerinde birikmi eylerdi bunlar, ken
disinin bile farknda olmad, birikip birikip de bir anda kabarp taan
eyler. Hepsinin boynunu bken yoksulluu, o korkun alma dze
nini, hayvanca yaay, evde alktan alaan kadnlarla ocuklar an
latyordu. Cezalar ve bo geen gnler yznden kua dnen son cret
leri allarn, bunun gzyalar arasnda evlere gtrln anlatt.
-Onun iin, Mdr Bey, diyerek szn balad alarak gebe
rip gitmektense, hibir i yapmadan lmeye karar verdiimizi syleme
ye geldik. Hi deilse yorulmayz... i braktk. letme ne srd
mz koullar kabul etmedike madene inmeyeceiz. Siz vagon fiyat
larn drmek, payandalamaya ayr para vermek istiyorsunuz. Bizse
demenin eskisi gibi kalmasn, ayrca, vagon bana be santim zam
yaplmasn istiyoruz... imdi artk karar sizin, grelim bakalm haktan
adaletten yana msnz?
iler arasnda yine birtakm sesler ykseldi.
-Evet, evet... Doru konutu, hepimizin dncesini dile getir
di. .. Biz, her eye akim egemen olmasn istiyoruz, o kadar.
Geri kalanlarsa, hibir ey demeden, balarn sallayarak arka
dalarn onaylyorlard. Bu grkemli, all pullu odada, btn o srma
lar, ilemeler, gizemli eyalar silinip gitmiti imdi; ar arklaryla ez
dikleri haly bile hissetmiyorlard artk.
Yava yava kafas kzan Msy Hennebeau, sonunda, kendini
tutamayp:
-Brakn da karlk vereyim, diye bard. Bir kere, letme nin
vagon bana iki santim kazand doru deil... Gelin, hep birlikte he
saplayalm.
Bunun zerine, iinden klmaz bir tartma balad. Mdr, i
ileri blmek iin, Pierron u yanma ard, beriki, anlalmaz bir iki
laf geveleyerek reddetti. Levaque, en saldrganlardan biriydi, her eyi
birbirine kartryor, bilmedii konularda fikir yrtyordu. Onca er
kein kard grlt, odann iek seri scaklnda, maun kaplama
lar arasnda boulup gidiyordu.
-Byle hep bir azdan barrsanz, hibir zaman iin iinden
kamayz, diye devam etti Msy Hennebeau.
668
669
670
671
672
673
674
675
676
r
buklara yapmlar, jeneratrleri kralm, makinalar paralayalm,
oca ykalm diye baryorlard.
Durumu haber alan Etienne, Maheu 'yle birlikte kotu. alma
nbeti ona da bulam, yava yava o da zvanadan kmt. Bununla
birlikte urap didiniyor, elik teller kesildiine, ateler sndrldne, buhar kazanlar boaltlp ocan almas olanaksz duruma getiril
diine gre, artk yatsnlar diye yalvaryordu. Ama kimsenin bu laa
ra kulak ast yoktu, kalabalk yine kafasna eseni yapmak zereyken,
darda, nefeslie alan bask kapnn yresinde bir bartr koptu.
-Yuh, hainler!... Alaklar, pis kpekler!... Yuh! yuh!
iler kmaya balamt. lk kanlar, iddetli ktan serseme
dnm, alk alk gz krptryorlard. Sonra, direniilerin nnden
geip anayola doru yrdler, svacaklard gya.
-Kahrolsun alaklar! yuh dzmece kardelere, yuh!...
Btn direniiler oraya toplanmt. dakika iinde, binalar
da kimsecikler kalmad, be yz Montsoulu ii iki sra olmu, sz ver
dikleri halde dneklik edip madene inen Vandamellar aralarndan
gemek zorunda brakmt. Ve bacann kapsnda, parampara olmu
giysileri, yz gz amur iinde bir ii belirdi mi, yuh sesleri iki ka
tma kyor, gelen, korkun alaylarla karlanyordu! oo! una da bakn
hele, bacaklar bir kart, neredeyse k yere deecekti! Ya u, Vol
can daki yosmalar burnunu kemirmiti keratann! una bakn be! heri
fin gzlerindeki apakla on katedrale mum yaplrd valla! Vay, vay! ya
u srk fasulyesine ne demeliydi, herifte gt gbek diye bir ey yoktu!
Apar topar dar urayan, memeleri kammda, beli kalas birbirine ka
rm, yusyuvarlak bir tumbac kz korkun glmelere yol at.
Herkes tesini berisini yokluyor, akalar gittike arlayor,
yumruklar havaya kalkyordu; kuyudan kan zavalllarsa, kfrler ara
snda, heyecandan tir tir titreyerek, inmek zere olan yumruklan yan
gzle kollayarak, ses karmadan, birbiri ardndan geip gidiyor, avlu
dan kurtulur kurtulmaz bayram ediyorlard.
-Vay canna be! ka kii var daha aada? diye sordu Etienne.
kanlarn arkas uzadka ayor, bunlarn alktan bunalm,
avulann basksyla madene inmi birka kii olmadklann dn
677
678
Jean-Bart, iki dakika iinde boald. Eline bir boru geirmi olan
Jeanlin, sr srs toplar gibi, srekli ttryor, bouk sesler kar
yordu. Yank Kan, bayan Levaque, Mouquette ve br kadnlar, koa
bilmek iin, eteklerini toplamlard; Levaque sa, elindeki baltay, bir
mzka efi gibi sallayp duruyordu. Sadan soldan srekli yeni arka
dalar geliyordu, saylar hemen hemen bini bulmutu, taan bir nehir
gibi karmakark yollara dklmlerdi yine. k kaps dard, tahta
perdeler knld.
-br ocaklara! kahrolsun alaklar! almak yok artk!
Ve bir sre sonra Jean-Bart, bir lm sessizliine gmld. Ne
bir ses, ne bir nefes. Deneulin, avularn odasndan kt, sakn arkam
dan gelmeyin gibilerden bir el hareketi yaptktan sonra, tek bana ma
deni gezdi. Yz kire gibi bembeyaz, ama son derece sakindi. lkin
kuyu bamda durdu, ban kaldrp kesilen elik tellere bakt; teller, ie
yaramaz halde aa sarkyordu; eye, kaln ya tabakas iinde lda
yan, canl ve taze yaralar amt. Sonra makine odasna kt, inme in
mi kocaman bir kolu andran piston koluna bakt, makinanm soumu
madenine dokundu, bir lye demiesine rperdi. Sonra buhar ka
zanlarna indi, kapaklan ak, ii su dolu ocaklann nnden geti ar
ar, ayayla jeneratrlere vurdu, tm tm ses geldi. Tamam! ii bitikti
artk, var you yklmt ite. elik tellen onartsa, kazanlan yeniden
yaktrsa bile, nerden ii bulacakt? Direni on be gn daha srd m,
top att demekti. Ancak, kukuya yer brakmayan bu ykm karsnda,
Montsoulu haydutlara kin beslemiyordu artk, herkesin sulu olduunu
hissediyordu, kk ok eskiye uzanan, genel bir sutu bu. O zavallck
lar birer yamyamd elbet, ama okuma yazma bilmeyen, alktan knlan
birer yamyam.
1917 ubat devrimi sonucu II. Nikola taht brakr. Geici bir iktidar oluur. Kerennskiy, Temmuz aynda geici hkmetin bana getirilir. Leninin nderliinde
Bolevikler devrim hazrl iindedir.
imdi olohovun Ve Durgun Akard Don (22) adl romanndan bir blm.
Emekli general olu Yzba Listnitski, 14. Don Kazak Alayna atanr. Bu alay iki
aydr Dvinskte konaklamaktadr. Bu alay 7 Temmuzda Petrograda gnderilir. Yz
ba Listnitski, blyle hkmet binalarn koruyacaktr. Listniski harekete geer.
679
XII
Listnitski nin blnde Ivan Lagutin isminde bir Kazak vard.
Alay htilal Komitesine ilk seilenlerden biriydi. Alay Petrograda va
rana kadar pek dikkati ekmemiti ya Temmuz sonunda, takm subay,
Lagutin in Petrograd i ve Erler Temsilcileri rasnn askerlik bl
m toplantlarn hi karmadn, sk sk takmda br Kazaklarla
konuurken grldn, onlar zerinde kt bir etkisi olduunu, Yev
geni ye bildirdi. Nbet ve devriye grevine kmamakta diretenler ol
mutu iki kere. Takm subay bundan Lagutini sorumlu gryordu.
Listnitski bu Lagutin i daha iyi tanmaya, kafasndan neler getiini
renmeye karar verdi. Adam dorudan doruya sorguya ekmek ka
rarszd, hem de aklszlk olurdu. i oluruna brakt ve ok gemeden
arad frsat buldu. Birka gn sonra Lagutin in takmna Putilof fab
rikas evresindeki sokaklarda devriyeye kma grevi verildi. Listnits
ki bu kez devriyeye kendisinin kumanda edeceini bildirdi takm suba
yna. Emir erine atn hazrlamasn syledi, giyindi, avluya kt.
Takm oktan at binmi, onu bekliyordu. Listnitski baa geti,
avludan ktlar. Puslu karanlkta bir dolu sokaklardan getiler. List
nitski mahsustan geride kalarak Lagutin i yanma ard, o da atn e
virip yzbann yanma srd. Sorar gibi bakt yzne.
Ee, syle bakalm, komitede son haberler nedir? diye sordu
Listnitski.
Pek bir ey yok u ara, kumandanm.
Nerelisin sen, Lagutin?
Bukanovskaya dan.
Kyn?
Mityakin.
Atlan imdi baa ba gidiyordu. Listnitski sokak lambalarnn
nda Kazan sakall yzn inceledi. Kasketinin altndan dzgn
bir tutam sa sarkyordu. Dolgun yanaklannda sakal sert ve grd. Ze
ki, biraz da kurnaz gzleri kaim kalannm altnda ukurdan bakyordu.
Listnitski, Grnte bir fevkaladelii yok. Yreinden neler ge
iyor acaba? Eski dzenle ilgili her ey gibi benden de nefret ediyordur...
diye dnd. Nedense, birden, Lagutin in gemiini renmek istedi.
680
681
682
683
Pi kurusu ta atyordu!
Birimize vurdu, kat sonra.
Gster una gnn, Arzanof!
Takm avuu Arzanof eyerden sarkm, Rus gmlei giymi
ufak tefek bir adamn yakasna yapmt. Atlarndan inen Kazak
adamn ellerini arkasna balyordu.
Listnitski nin tepesi atmt. Adama haykrd:
Kimsin sen?
Adam ban kaldrd. Beyaz yznde dudaklar smsk kapal
kald.
Yevgeni sorusunu tekrarlad: Kimsin sen? Ta atyordun de
mek, ha? Rezil! Konumayacak msn? Arzanof!...
Arzanof eyerden aa atlad. Adamn yakasn brakp yzne
bir yumruk indirdi.
Ver dersini! diye emretti Listnitski, atnn ban evirdi.
Kazaklardan drd elleri bal adam yere ykp krbalar
na davrandlar. O srada alelacele atndan inen Lagutin, Listnitskinin
yanma kotu.
Yzbam... Ne yapyorsunuz?... Yzbam! Titreyen parmak
laryla Listnitskinin dizinden tuttu, bard: Yapamazsnz bunu! n
san bu... N apyorsunuz?
Yevgeni atn mahmuzlad, cevap vermedi. Lagutin gerisingeri
Kazaklarn yanma kotu, Arzanofun belinden kavrad, geri ekmeye
urat. avu direndi. Bir yandan homurdanyordu:
Brak be! Brak diyorum! O ta atacak, biz azmz ap bir ey
demeyeceiz, yle mi? Brak beni! Brak diyorum, sonra fena olur!
Kazaklardan biri eildi, silahn omzundan alp dipiini adamn
yumuak gvdesine indiriverdi. Ksk, vahi, ilkel bir lk yayld so
kaa. Birka saniye sren bir sessizlik oldu, sonra yine ayn ses, bu kez
ama, gen ve din kt, boulurcasma. Acdan titrek. Adam her bir
darbeyi yedikten sonra iniltiler arasnda kesik kesik homurdanyordu:
Namussuz! Kar... htillciler! Vurun be, vurun hadi! Aaah!
Darbeler art arda iniyordu.
Lagutin yeniden Listnitski nin olduu yere kotu. Dizine aband,
trnaklaryla eyeri trmalayarak soluu kesilircesine konutu:
684
Brakn gitsin!
Geri dur sen!
Yzba!... Listnitski! Duyuyor musun?.. Bunun hesabn vere
ceksin! Dnd, adamn evresini saranlardan ayr duran Kazaklara
kotu. Kardeler! diye bard. Ben htill Komitesi yesiyim. Size o
adam lmden kurtarmanz emrediyorum! Sonra bunun hesab soru
lur sizden. Eski gnler geti artk!
Akl d, kr edici bir nefret Listnitski yi nne katt gtrd.
Krbacm atmn kulaklar arasna arparak hayvan doru Lagutin in
zerine srd. Tertemiz yalanm siyah tabancasn Kazan yzne
dorulttu, kkredi:
Sus, hain! Bolevik! Vururum bak!
Korkun bir irade gcyle tuttu kendini. Parman tetikten ek
ti, atn aha kaldrp ard ayaklan stnde geri dndrd, srd gitti.
Birka dakika sonra Kazak peinden seirttiler.
Arzanofla Lapin adam aralanna alp srklediler. Kanl gmle
i gvdesine yapmt. Koltuk altlanndan kavrayan iki Kazan orta
snda sallanp duruyor, ayaklan kaldmm talan stnde sekiyordu.
Kan revan iinde kalan ba omuzlannm arasnda geriye dmt. Y
z dvlmekten adeta hamura dnmt. nc Kazak az geriden
srd atn. B ir ke bamda bir arabac grd. zengilere basp do
rularak yanma vard, krbacn manal manal izmesine arpp sert bir
sesle ona bir eyler syledi. Arabac hemen arabasn yolun ortasnda
durmu bekleyen iki Kazan yanma srd.
Ertesi sabah uyandnda Listnitski tamiri imkansz byk bir
kusur ilediinin farkna vard. Gece olup bitenleri, Lagutin Ve arasn
da geenleri hatrlaynca dudaklann srd, kalan atld. Giyinirken,
Lagutin i imdilik kendi halinde brakmann en iyi yol olacana karar
verdi. Alay komitesiyle ilikileri daha da bozmamalyd. Takmdaki
br Kazaklar olay unutana kadar beklenir, sonra sessiz sedasz icab
na baklrd Lagutin in.
Demek Kazaklarla dostluk kurmak buymu! diye dnd, ac
ac. Olayn tatsz etkisini gnlerce zerinden atamad.
685
yanlarn unu unutmamalarn isterim, Fikirler, rnein, nitrojen gibi havadan zmsenmez; fikirler, yeryznde yaratlr, emein toprandan fkrr, gzlemleme,
karlatrma, inceleme yntemlerini ve son zmlemede olgular kullanr. Asl
olan kltrn, snf savamnn, smf elikilerinin ve snflarn gelimesinin tarihi
dir. Hakikat ve akl, aadan, kitlelerden fkrr; yaamm st katindakiler, aadan
ykselen heyecanlan solur, o cokun hava, yaama yabanc olan kokularla kark
tr. st kattakiler, bu kkrtc ideolojik heyecanlan bastrmak, emein znde bu
lunan kat gerekleri arptmak ya da gizlemek durumundadr. (23)
Yazar, gizleneni aa karr.
Dipnotlar
1. F. Engels, Ekonomi Politiin Bir Eletiri Denemesi, K. Marks, 1844 El Yazmalar, Sol Yaynlar, ev. Kenan
Somer, Ankara, 1976.
2. Michel de Saint Pierre, Milyarder, Trkesi Attila Tokatl, B ilgi Yaynevi, Ankara, 1971.
3. Tolstoy, Dirili, ev. Ergin Altay, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1975.
4. Gngr Genay, Gammaz, Deiken Yzler, Gerek Sanat Yaynlan, stanbul, 2009.
5. Refik Halid Karay, Hakk Skut, Memleket Hikayeleri, nklap ve Aka Kitapevleri, stanbul, 1976.
6. Lewis Grassic Gibbon, Spartakus, ev. Sermet Yaln, Yordam Kitap, stanbul, 2009.
7. G. Lukasc, Avrupa Gerekilii, ev. Mehmet H. Doan, Payel Yaynlar, stanbul, 1987.
8. Balzac, Kyller, ev. smail Yerguz, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1984.
9. John Steinbeck, Bitmeyen Kavga, ev. Rasih Gran, Remzi Kitapevi, stanbul, 1971.
10. Orhan yiler, Bir Gn Bile Yaamak, Ceylan Yaynlan, stanbul, 1997.
11. Dimitri Dimov, Ttn, ev. Burhan Arpad, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 1998.
12. Orhan Kemal, Bereketli Topraklar zerinde, Tekin Yaynevi, stanbul, 2000.
13. Rfat lgaz, Karartma Geceleri, nar Yaynlan, stanbul, 2005.
14. Kemal Bekir, 1 Maysta B ir i, Btn ykleri, Pencere Yaynlan, stanbul, 2006.
15. Kemal Ate, Veresiye Defteri, mge Kitabevi Yaynlan, Ankara, 2011.
16. Tank Dursun K., Biz de nsanz, Ekmek Kavgas, Haz. S. Sezer-A. zyalner, Evrensel Basm Yayn, stan
bul, 1998.
17. K. Marx, Kapital, Birinci Cilt, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlan, 1999.
18. Gngr Genay, Zarafet Matbaas, Deiken Yzler, Gerek Sanat Yaynlan, stanbul, 2009.
19. Adnan zyalner, Davul, Gzleri Bal Adam-Yama, Evrensel Kltr Kitapl, stanbul, 1996.
20. Cengiz Gndodu, Takran, nsancl Yaynlan, stanbul, 2004.
21. Emile Zola, Tohum Yeerince, ev. Bertan Onaran, Payel Yaynevi, stanbul, 1999.
22. Mihail olohov, Ve Durgun Akard Don, 2. Cilt, ev. Tekta Aaolu, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2008.
23. Maksim Gorki, Sanat ilii zerine Sylei, Edebiyat Yaamm, ev. emsa Yein, Payel Yaynevi, stan
bul, 1978.
686
Hrriyet Gsteri'nin Eyll saysndaki dosyas, 100 Trk Byne Kar 100
Kudret Simsarna ayrlm. Dosyann giriinde yle deniyor. Ykselen deer
lerin oluturulmasnda, starlarn yaratlmasnda, modalarn perde arkasnda hep
onlarn varl hissedilir. Bazlar gznndedirler bazlarn da sadece ilgililer
bilir. Yaratrlar ve yokederler. Her alanda olduu gibi kltr sanatnda kudret
simsarlar vardr. stelik etki ve yetki alanlar dierlerinden ok daha fazladr.
Kltr sanat canglmn tek hakimidir onlar. Kltr sanat alan belli adacklardan
oluur. Heradacmda mutlaka bir ynlendiricisi, g simsar vardr. Onlarn izi
ni olmadan ortaya kabilirsiniz ama varlnz srdrebilmeniz, sanat aristokra
sisinde kendinize bir ke kapmanz iin mutlaka onlarn izini olmas gerekir.
Farkl alanlarda ve farkl konumda olabilirler ama aralarnda mthi bir sz bir
lii vardr. Aradan syrlmanz mmkn deildir. imdiye kadar hep bugn unu
tulmu ve tarihin oluturulmasnda etkili olmu isimlerden seilmi 100 byk
ler sralanmtr. Biz sizi bugne getiriyoruz ve 100 kudret simsarn aklyo
ruz.
Edebiyat dnyasnda star yaratan kudret simsarlar Gsteriye gre unlar.
Memet Fuat, Fethi Naci, Hilmi Yavuz, Doan Hzlan, Erdal z, Yalva Ural,
Enis Batur, nci Asena, Atl Ant, Mehmet A li Yalnda, Yaar Kemal, Attila l
han, Yksel Pazarkaya, Talat Sait Halman.
Bu kudret simsarlaryla ilgili kk notlar da var dosyada. Szgelimi, Enis
Batur iin yle deniyor, Onun da mritleri, yzdeye vurursanz, edebiyat dn
yasnda epey bir sayya ular. Hilmi Yavuz iin sylenen u. Mrit bakmn
dan en zengin olan airimizdir.
687
Dosyann dili kendini ele veriyor. Dil, benim meta dili dediim dile canl bir
rnek. Dosya sanat aristokrasisi diyor, kendinize ke kapmanz iin diyor,
tarihin oluturulmasnda etkili olmu isimler diyor.
Bu dile kar unu sylemek gerekiyor. Sanat, btnyle sanat aristokrasisin
den olumaz. Her sanatnn sorunu deildir ke kapmak. Kiiler tarihin olutu
rulmasnda belli lde etkili olur.
Dosyann yanstt gereklii grebilmek iin unu bilmeliyiz. Her yazar ki
i, eitli toplumsal karlarn somut bir kesime noktasnda yer alr, edebi yara
tmna giren kendi deerlendirmesindeki gdlenme bununla belirlenir. (...) (Bu)
yazarn temsil ettii snfsal karlarn belirleyici rolnn bilincinde olmas ge
rekmez bir yazarn. Yazar, kendi gdlenmelerinin yalnzca kendi bireyselliin
den kaynaklandn, varolan toplumsal abalara hibir bants olmadn sa
nabilir. (...) Edebiyat, snfl bir toplum iinde varolduu srece ister kuramsal
olarak anlalsn ya da anlalmasn, ister bunun bilincinde olunsun ya da olun
masn, ister byle bir ey amalansn ya da amalanmasn snfsal bir zellik ta
r, snfsal karlar da deerlendirmedeki gdlemenin belirli toplumsal belirten
lerini oluturur. (Horst Rediker, Edebiyat Estetii, ev. A . allar, Kuzey Y a
ynlan, Ankara, 1986)
Burda unu sylemek gerekiyor. Yazarn snfsal konumu her zaman doru
dan doruya sanatn etkilemeyebilir. Balzac, Gogol, Samim Kocagz bunun
canl rnekleridir. Am a bu imdi konumuzun dnda.
Edebiyatn smfsall asndan baktkta, benim Sanatta Star Sistemi dedi
im... Gsteri bunlara Kudret Simsan diyor... alanda yer alanlar, bu alanda ke
kapma mcadelesine girenler, ister bilincinde olsunlar ister olmasnlar, snfsal
kkenleri nolursa olsun, burjuva snfnn somut kesime noktasnda, burjuva s
nfnn deerleriyle sanat yaparlar. Am a burjuva deerleriyle sanat mmkn de
il. nk burjuvazinin insani deeri kalmad. te o zaman u kyor ortaya,
688
ga Soka adl yazmda syledim bunu. Tapnclan vardr bunlarn dedim. Ger
ekten de Enis Baturun tapnclan var. Tapmanla, tapnc arasndaki iliki z
gr... insani bir iliki deildir. Bilin dumura uramtr byle kiilerde.
Drdnc soruna geldikte Kudret Simsarlan kendini saklyor, dedim. Saklamak
zorundalar. Szgelimi, maddi durum elverili olsa, nsancl Sosyalist Gzle Tr
kiye iiri diye bir yllk kanr. Ama Mehmet H. Doan, Burjuva Gzyle Trk
iiri yll karamaz. Yapt bu ama. Yaptn saklyor. Kendine sadk deil.
Bakn eksii gedii de olsa Sosyalist Kltr Ansiklopedisi kt Trkiyede.
Am a Memet Fuat, Burjuva Kltr Ansiklopedisi karamaz. Burjuva kltr ansiklopesine ya genel kltr ansiklopedisi ya ada kltr ansiklopedisi der. Ken
dilerini... amalarn aka ortaya koyamazlar. Koyduklannda, sfrlanrlar da
ondan. Bundan tr, Sanatta Star Sistemi despotiktir. ten de dtan da eletiri
kabul etmez.
689
Ben yllarca, insann aka kendini ortaya karmas iin mcadele ettim.
Kendine sadk ol, dedim. Tabii beni dinlemediler. Ama su szdrd testi. yle.
hsan ren, Sanatta Star Sistemi iinde yer alan... iradesiz... az bozuk bir kii.
Sistemin en aasnda tabii. Beni aalayan yazsnda bakn ne diyor, Edebi
yata byle gireceini sanyorsanz yanlyorsunuz, ummayn. Suyun szd
nokta buras. hsan ren unu sylyor aslnda. Biz burjuva deerleriyle edebi
yat yapyoruz. Ulan Kerberos, ne yaptmz sen de biliyorsun, ak ettirme du
rumu. Gel, Mehmet H. Doana, Enis Batura boyun e. Onlarn mridi ol. On
dan sonra bizim edebiyatmza girmezsen, yllklarda yer almazsan o zaman ko
nu. Am a byle yaparsan, dalgamza ta atarsn, bizim edebiyatmza giremezsin,
anladn m lan Kerberos.
Ben bunun byle olduunu biliyordum. radesiz birinin de gnn birinde su
szdracan... durumu ak edeceini biliyordum.
radesiz hsan ren su szdrd. Ak etti durumu. hsan rene bir kez daha
teekkr ediyorum.
Edebiyata girmeye geldikte... Ben, sizin edebiyatnzn iinde deilim, sizin
edebiyatnzn iine de girmeyi dnmedim.
Benim insana borcum var. Bu nedenle emekten yana, insani edebiyatn iin
deyim.
Ben sizin edebiyatnzn Kerberosuyum.
690
NESNELERN B R L
Lukacs, nesnelerin birlii iin yle der, temaya ait olan her nemli nesneyi,
olay ve yaam alann iermezse ( 1) o yapt, tamamlanmamtr, eksiktir.
Nedir bunun anlam.
Yaptta, hibir nesne, hibir olay, hibir sz bou bouna yazlmayacak... Bir ya
ptn estetik deeri nesnelerin birliine baldr.
Ben nesnelerin birliini ikiye ayryorum.
-lerleten Nesneler
-Gsteren Nesneler
imdi nesnelerin birliini rneklerle grelim. lk rnek Lev Tolstoy'un Arma
691
bir ku gibi rpnyordu: Kalkp bir yerlere gitmek istiyor, sonra dnp
Betsi ye:
-Gidelim, diyordu. Gidelim artk.
Ama Betsi onu duymuyordu. ne eilmi, yanma gelen general
le konuuyordu.
Aleksey Aleksandrovi, Annanm yanma geldi, kibarca elini
uzatt ona. Franszca:
-stiyorsan, gidelim, dedi.
Ama Anna, generali dinliyordu. Kocasn fark etmedi. General:
-Onun da aya krlm, yle diyorlar, diye anlatyordu.
Anna, kocasna karlk vermeden sapl drbn gzne gtr
m, Vronski nin dt yere bakyordu. Ne var ki ok uzak, ok ka
labalkt oras. B ir ey gremiyordu. Drbn indirdi, kalkp gitmek is
tedi. Tam bu srada bir atl drtnala geldi, ara bir eyler syledi. Anna
ne uzanm, dinliyordu. Kardeine seslendi:
-Stiva! Stiva!
Ama kardei duymad. Anna gene kalkmak istedi.
Aleksey Aleksandrovi, Anna nn koluna dokundu.
-Gitmek istiyorsanz, bir kez daha sunuyorum size kolumu, dedi.
Anna nefretle te yana evirdi ban, kocasnn yzne bakma
dan:
-Hayr, hayr, brakn beni, dedi. Gitmek istemiyorum, burada
kalacam.
Vronskinin dt yerden bir subayn kou alann kardan
karya geip kameriyeye doru koarak geldiini grmt. Betsi ona
mendilini sallyordu. Subay, binicinin yaralanmad, ama atn belinin
krld haberini getirdi.
Bunu duyunca hemen oturdu Anna, yelpazesiyle yzn kapad.
Aleksey Aleksandrovi onun aladn, yalnzca gzyalarn deil,
hkrklarn da tutamadn, gsnn inip kalktn grd. Kars
nn aladn kimse fark etmesin diye, ona kendini toparlayacak zama
n kazandrmak iin nne geip durdu. Biraz sonra gene Anna ya dn
d.
-nc kez sunuyorum size kolumu.
692
693
694
695
696
697
698
699
700
Sana sylemem gereken bir ey daha var dedi. Vronskiyi tanyor musun?
- Tanmyorum. Niin sordun?
-Niin mi sordum? dedi. Senin rakiplerinden biri de onun iin.
Levin:
- Kimin nesidir?
Levinin heyecan, fkeye, skntya dnr.
Stepan Arkadyevi, bir an nce evlenme nerisini yapmasn syler.
Bu yemekte iki arkadan karakter ayrmn da grrz.
701
Stepan Arkadyevi, bir erkein kans dnda da baka bir kadnla ilikiye gire
bileceini savunur. Levin kardr buna.
Levin, bir insann amac olmasn ister. Ak yaamyla aile yaam da bir olma
ldr.
Stepan Arkadyevie geldikte, Yaamn gzellii, eitlilii, olaanstl
702
703
-Kendisi yukarda m?
-Samnm.
12
sert kt bir ttn duman dalga dalga tayordu koridora. Levin, tan
mad bir ses duydu. Ama aabeyinin ieride olduunu hemen anla
mt. ksryordu.
Levin kapya yaklatnda yabanc ses yle diyordu:
-Her ey iin akllca, bilinli yrtlmesine bal.
Konstantin Levin kapnn aralndan baknca konuann redin
gotlu, salar kabark bir gen olduunu grd. Ksa kollu yakasz,
ynl bir entari giymi, yz iekbozuu gen bir kadn da divanda
oturuyordu. Aabeyini gremedi Levin. Aabeyinin bylesine yabanc
insanlar arasnda yaamas yreini szlatt. Geldiini kimse duyma
mt. Konstantin, lastiklerini karrken redingotlu gencin konumas
na kulak kabartt. B ir iletmeden sz ediyordu.
Sonra aabeyinin sesi duyuldu:
-u ayrcalkl snflarn hepsinin can cehenneme... Maa, ye
mek iin bir eyler bul bize. Kaldysa arap da ver. Yoksa aldrt.
Kadn kalkt, blmeyi geti. Konstantin i grnce:
-Bir beyefendi var burada. Nikolay Dmitri, dedi.
Nikolay Levinin fkeli sesi duyuldu:
-Kimi aryormu?
Levin a kp:
-Benim, dedi.
Nikolay, bu kez daha fkeli:
-Sen kimsin? diye sordu.
Bir eye arparak yerinden hzla kalkt duyuldu.
Levin kapda, karsnda aabeyinin ok iyi tand, ama onu tu
haflyla, hasta grnyle imdi pek artan kocaman, zayf, ke
mikli bedenini, iri, rkek gzlerini grd.
yl ncesinden -Konstantin Levin son kez yl nce gr
mt aabeyini- ok daha zayft imdi. Elleri de, kemikleri de daha
bir iri grnyordu. Salan daha da seyreklemiti. Ayn dik byklar
rtyordu dudaklarn. Gzleri de deimemiti. Odaya girene tuhaf tu
704
705
706
707
'
nusunda Levinin dncesi yledir. Ky, ... yaanlan, yani sevin duyulan, ac \
alma yesiydi. Sayg duyar kyllere. Ama, ... adam sendecilii, pasakll, sar- j
van kye salk hizmetleri, okul getirilmesini savunur. Levine gre, bunlarn ;
kendine yaran yoktur. Hibir kiisel kar yoktur aabeyinin dediklerinde. Bunun I
,j
Levin, aabeyine u yant verir, ... Topraa bal kyllere zgrlklerinin ve- j
rilmesi apayr bir iti. Kiisel kar vard burda. Bizleri, iyi insanlar ezen, bize ac j
veren bir vicdan azabndan kurtulmak istiyorduk.
Bylece Levinin ekonomik adan kiisel kara baktn, toplumsal olaylarda
vicdann dinlediini reniriz. Vicdan azabndan kurtulmak iin kyllere zgrlk verilmesini savunmutur.
708
l
S
j
i
lerin birliinin olmas iin her durumda karakterlerin amlanmas gerekir. Bunu,
hurdaki rneklerde gsteriyorum.
Szgelimi, Levinin iki aabeyiyle ilikisinde kardelerin karakterlerini, karakter
ayrmlarn gryoruz.
Btn bu ilikiler sayfa dolsun diye yazlm deil. Her durumda karakterin a
lm, gereki yaznn temel ilkelerinden biridir.
709
711
Levin iin dnya deimitir. Kitiyle Levin anlamtr. Levin, yarn sabah Ki- \
tiyi ailesinden isteyecektir. Stepan Arkadyevi baleye gidecektir. Bir toplantya gi- !
deceini syler karsna. Levin ok mutludur. Stepan Arkadyevie yaptklarn hi
bir zaman unutmayacan syler.
Stepan, Ee, lmek zaman deil artk sanrm. der. Levinin yant, Hayr.
Kitiyle Levin evlenirler. Kye yerleirler. Bir gn Levine, Nikolaym birlikte
yaad kadndan mektup gelir. Aabeyi lmek zeredir. Tarada bir otel odasnda- ij
dr. Paralar da yoktur. Levin yalnz gitmek isterse de Kiti brakmaz. Kahya kadn ;
Agafya Mihaylovnayla yola karlar.
. v. .
Kitide odaya girdikte karakter ayrmlarn grrz. Levine gre aabeyinin acsim azaltmak iin bir ey yaplamaz. Bunu Nikolay da anlar, sinirlenir.
Levin, aabeyinin yannda ac eker. Dar ktkta daha kt olur.
Kitiye geldikte. Kiti saynya acr. Acma duygusu tiksinti yaratmaz. Bir eyler jj
yapmak, Nikolaya yardm etmek ister. Harekete geer. Oday temizletir. Nikolayn
amann deitirir. Nikolay acsz bir lme hazrlar kahya kadnla.
imdi Levinin bu konuda dndklerine bakalm.
712
713
nnda ya da ailede yaayan gen kzlarla gecelik cinsel ilikiye girerler. Sradan bir
olaydr bu. Nehldof da Katyuayla cinsel ilikiye girer.
714
r
Bu, yle olur. Nehldof, niversitenin nc snfndadr. Y az dinlencesini an
nesinin Moskova yaknlarndaki iftliklerinde ablasyla birlikte geirir. O yaz anne
si yurt dndadr. Ablas evlenmitir. Nehldof halalarnn yanma, kye gider. Katyua halalarnn yannda oda hizmetisidir. Nehldof yl sonra yine halalarnn
yanma kye gider. Bu gidiinde Katyuayla cinsel ilikiye girer. Can sklr. y
le avutur kendini. Arkada da mrebbiyeyle ilikiye girmitir. Amcas da, babas
da.
Giderken zarfn iine yz ruble koyar, gsne sokar... Bir sre sonra kye, ha
lalarnn yanna gider. Katyua gebe kalmtr. Halalarn evinden ayrlmtr. imdi
kt yola dmtr. Bu haber sevindirir Nehldofu. Zamanla her eyi unutur.
On yl sonra Nehldof, bir durumann jri yeliine seilir. Yarglanan Katyuadr. Bir tccarn parasn alp, zehirleyerek ldrmekle sulanmaktadr.
Nehldof, Katyuay tanynca ilk elde Katyuayla avukatn onu rezil etmesin
den korkar. inde yava yava beliren pimanlk duygusu, onu etkileyecek kadar
gl deildir. Bu bir rastlantdr. Zamanla unutulacaktr her ey. Am a irkin yaa
y, bayal yava yava ste kmaya balar.
Duruma sonunda jri karar verir. Jri, kararnda Katyua iin cinayetle ilgisi
yoktur. demez.
Jrinin bu yanll yznden Katyua drt yl krek cezasna arptrlr. Nehl
dof bu yanllk stne Hayr, byle brakamam bunu. der.
Duruma bize iki olguyu gsterir. Birincisi Katyua haksz yere ceza almtr.
kincisi bu durum Nehldofu deiime zorlar.
Deiimin bir koulu daha vardr. Nehldofun arnmas.
Nehldof, durumadan sonra Koraginlere gider. Koraginlerin kzyla evlenme
si sz konusudur. Can skkndr Nehldofun. zr dileyerek ayrlr ordan. Eve gi
derken dnmeye balar. Evinin merdivenlerinden karken Her ey iren. der.
Btn yaam gz nne gelir. Bir zamanlar zgr bir insand. Hi yalan syle
mezdi. Y a imdi. imdi btn yaam yalan stne kuruludur. Bu yalandan nasl
kurtulacaktr. Hibir amac yoktur.
Arkadann karsyla ilikisi vardr. Katyuaya kar iledii gnahtan nasl kur
tulacaktr.
Birden Katyuann gsne soktuu yz rubleyi anmsar. A h o para! der.
imdi arnma blmn grelim.
715
danmt bunu gene- Rezil, aalk bir insan yapabilirdi bunu ancak!Yksek sesle konumaya balamt. -O rezil aalk adam benim i
te!- Birden durdu.- Acaba gerekten aalk bir insan mym ben? Kendi kendine cevap verdi, -Elbette aalk bir insanm. Yalnz o ka
dar olsa iyi. Mariya Vasilyevna yla kocasna kar davranlarn alak
lk deil de nedir? Ya mal konusundaki tutumun? Para annenden kald
bahanesiyle, yasa d saydn bir zenginlikten yararlanmak... Bu ba
bo, iren yaayn... Katyuaya yaptn da hepsinin tuzu biberi.
Aalk herif, rezil! Bakalar varsn istediklerini dnsnler benim
iin, aldatabilirim onlar, ama kendimi aldatamam.
Son gnlerde insanlara, zellikle bu akam Prense, Sofiye Vasil
yevna ya Missiye, Komeye duyduu tiksintinin, aslnda kendi kendi
ne duyduu tiksinti olduunu sezinledi anszn. alacak eydi: kendi
alakln kabul editen doan bir duyguda insana acyla beraber haz
da rahatlk da veren bir ey vard.
Nehldofun ruh temizleme dedii ey ilk kez gelmiyordu ba
na. Ruh temizleme diye, uzun bir aradan sonra i yaaynn yavalad
n, hatta bazen durduunu sezinleyerek ruhunda birikip bu duraklama
ya sebep olan tortuyu, pislii atma ilemine, bu ruhsal duruma derdi.
Bu eit uyanmalardan sonra yaayna bir daha hi ayrlmama
ya kararl olduu bir yn verirdi Nehldof; gnlk tutmaya balard.
mrnn sonuna kadar sreceini umduu yepyeni bir hayat olurdu bu.
Ama dnya nimetleri her keresinde avlard onu, kendi de farknda olma
dan, gene derdi, hem bir ncekinden daha kt bir d olurdu bu.
Birka kere temizlemiti ruhunu byle. lk kez, yaz tatiline k
ye, halalarnn yanma geldii zaman olmutu. Heyecanl, cokun bir
uyant bu. Etkisi de hayli uzun srd. Sivil grevi brakp, sava za
man askerlie girmesinin nedeni de gene byle bir uyant; lmek is
temiti. Ne var ki askerlikte tortulanma ok abuk oldu. Bunu bir ba
ka uyan izledi. stifasn verip Avrupa ya gitti, resim yapmaya bala
d orada.
O gnden bu yana geen uzun zamanda hi ruh temizlemesi yap
mamt; bu yzden, byleine irkefe dmemiti hi; vicdannn iste
716
717
Nehldof arndktan sonra Katyua iin amansz bir savama giriir. i ileri g
trr, devrimcilerin sorunlaryla ilgilenir.
718
719
720
Maslova ac ac glmsedi.
-yle mi?... O zaman yoktu byle bir ey ama, y z ruble vermi
tin bana. Al, bu kadar edersin sen, der gibilerden...
-Biliyorum, hepsini biliyorum, dedi Nehldof, ama elden ne ge
lir imdi? Artk brakmamaya kararlym seni, dnmeyeceim bu kara
rmdan.
Maslova:
-Ben de dneceksin diyorum! diye mrldand.
Yksek sesle glmeye balad. Nehldof M aslovann eline do
kunarak:
-Katyua! dedi.
Maslova elini fkeyle ekerek:
-Uzakla benden! diye haykrd. Bir krek mahkumuyum ben,
sende bir prens, iin y o k burada.
inde biriken btn hncn boaltmak istiyormu gibi abuk a
buk konuarak devam etti:
-Benden yararlanarak kendini kurtarmaya alyorsun. Bu dn
yada bedensel hazzm iin kullandn beni, teki dnyada da kurtulman
iin kullanmak istiyorsun! Senden de, gzlnden de, o iren, yal
yznden de nefret ediyorum.
Birden ayaa kalkarak:
-Defol, defol g it buradan! diye bard.
Gardiyan geldi yanlarna.
-Ne baryorsun be? Nerede olduunun farknda deilsin gali
ba...
-Brakn ltfen, dedi Nehldof.
-yleyse barmasn.
-Pekala, olur, yerinize gidin siz ltfen.
Gardiyan pencereye gitti gene.
Maslova oturdu, ban nne edi, kk ellerini yumruk yap
m, olanca gcyle skyordu.
Nehldof yannda ayakta duruyor, ne syleyeceini bilemiyordu.
-nanmyorsun bana, dedi.
-Hibir zaman evlenemeyeceksiniz benimle. Asarm kendimi de
raz olmam byle bir eye! Bunu bilesiniz.
721
722
723
724
725
unu bile bile- cezaevine tkyoruz. Onun gibi zavall, hayatta yolunu
arm bir sr insanla bombo oturtuyoruz onu da, ya da sala za
rarl, anlamsz iler yaptryoruz; sonra da en ahlaksz, tehlikeli insanlann arasna katp, devlet parasyla Moskova dan Irkuts iline yolluyo
ruz.
Bu eit insanlarn ortaya kmasna yardm eden koullan yok
etmeye alacak yerde, bo durmaktan, hibir ey yapmamaktan da
te, bu koullann doduu kurululan destekliyoruz. Bu kurulular
bellidir: Fabrikalar, atelyeler, meyhaneler, ikili yerler, genelevler.
Bunlan ortadan kaldrmadmz gibi gerekli olduklanna inanyor, da
ha iyi ilemeleri iin elimizden geleni yapyoruz.
Byle milyonlarca insan yetiiyor, sonra bunlann bir tanesini ya
kalyor; bir ey yaptmz, tehlikeyi uzaklatrdmz, onu M osko
va dan Irkuts iline srmekle grevimizi tam olarak yerine getirdiimizi
sanyoruz... (Nehldof, albayn yannda, sandalyesinde oturuyor, sa
vunma avukatn, savc yardmcsn, bakan dinler, onlann kendine
gven dolu tavrlanna bakarken byk bir aklkla dnyordu bun
lan. Bu kocaman salona, duvardaki portrelere, lambalara, koltuklara,
resmi giysilere, kaln duvarlara, pencerelere bakt yle bir: inde bu
lunduu yapnn bykln, adli rgtn ok daha byk olduunu;
yalnz burada deil, btn R usyada, bu, hi kim seye bir yaran dokun
mayan kom edi iin aylk alan memur, yazc, beki, hademe ordusunu
dnd). Bu gz boyama ne ok aba gerektiriyor byle... Bu abann
hi deilse yzde birini, huzurumuz iin birer ara gibi grdmz,
toplumdan atlm u zavalllara yardm etm eye harcasaydk ne olurdu
acaba? (Nehldof, ocuun rkek, soluk yzne bakt). Yoksulluun
zorlamasyla kyden kente gnderildiinde ona acyan, yardm elini
uzatan biri ksayd karsna... kente geldikten sonra bile, on iki saat
altktan sonra gece fabrikadan kp, kt arkadalaryla meyhaneye
gittii zamanlar ona, Gitme yle kt yerlere Vanya, diyecek birine
rastlasayd gitmezdi ocuk, serseri olmazd, dmezdi bu duruma...
Am a acyan kmad ona; bitlenmesin diye salarn sfr numa
raya vurdurtmu, ustalarn ayak ilerine koar, kentte kk bir yabani
hayvan gibi yaarken bir iyi yrekli insanla karlamad; tam tersine,
726
Sava ve Bar
Lukacs, Tolstoy'da nesnelerin birlii iin yle der, Yaptlarnda nesnelerin
birliinin T olstoydaki kadar zengin, bu kadar tam olduu bir baka m odem yazar
daha yoktur belki de. (5) Abart deildir bu. Birok yazar nesnelerin birliini ye
rinde kullanmtr. Tolstoya geldikte nesneler zincirlemedir. Bu konumu Sava ve
Banta (6) Andreyi izleyerek greceiz.
727
728
i
i
729
730
731
732
r
onun hakknda bir eyler konuan bu insanlar nemli deildi. Ama Bolkonski onlarn burada, ba ucunda durmalarndan honuttu. Kendisine
yardm etmelerini, onu alp gtrmelerini, yaama dndrmelerini isti
yordu sadece. O yaam ki, yeni bir anlay benimsedii andan beri ok
gzel grnyordu Bolkonski ye. Bu dncelerle Bolkonski, tm g
cn toplayarak bacan hafife oynatmay, kendisini bile andran
yrek paralayc bir inilti karmay baard.
-A! Adam yayor, dedi Napolyon bunun zerine. Kaldrp ilk
yardm merkezine gtrn bu gen adam!
Ve imparator yoluna devam etti. A z ilerde Mareal Lan a rastla
d. Lan, apkasn karm, Napolyon un zaferini kutlamak zere g
lmseyerek ona doru geliyordu.
Gkyzyle arasnda olup bitenler karsnda Napolyon bir hi
ti. Prens Andrey byle dnr. Gkyz, bulutlar onu deitirmitir.
Kutuzov, Andreyin babasna mektup gnderir. Bu mektup y
le balar, Olunuz, bir alayn banda, elinde sancakla gzlerimin
nnde babasna ve vatanna yarar bir kahraman olarak vurulup l
d. (7)
l m, sa m, bilinmemektedir. Ceseti bulunamamtr.
Baba mektubu, Prens Andrey ld diye yorumlar.
Aradan iki ay gemitir. Andreyin karsnn doum sanclan balamtr.
Km tm iddetiyle geri dnd, son yellerini umutsuzca es
tirdii, son kar frtnalarn kopard mart gecelerinden biriydi. Elleri
fenerli atllar, Moskova dan gelecek Alman doktora, tekerlek izleri ve
yarklar arasndan klavuzluk etmek zere, kyler aras yolun aznda
duruyorlard. Her an gelm esi beklenen doktor iin, her olasla kar,
ana yola da yedek atlar gnderilmiti.
Maria elindeki kitab brakal epey olmutu. Hi sesini karma
dan, ltl baklaryla dadsnn krk yzn seyrediyordu. Bart
snn altndan sarkan melerden tutun, enesinin alt kesiminde knt
oluturan et keseciine kadar, bu yzn tm ayrntlarn tanyordu Ma
ria.
Dad Savina, orabn rerken, bir yandan, daha nce yzlerce
k ez anlatt bir yky, kendisinin de duyamayaca bir sesle ve sz-
733
734
735
736
r
Moskovadan gelmesi beklenen doktor, Rusa bilmemektedir. Doktor ikinci nesayr kulan geldii iin d ereve kanlmtr.
ayr kulan nc nesne.
D ereve drdnc nesne.
Frtna beini nesne.
Pencere alyor. Dad dar bakyor. Yoldan biri geliyor. Gelenin, beklenen
doktor olduu sanlyor. Maria doktoru karlamak iin odadan kyor. Andreyle
karlayor.
Zincirleme nesneleri grelim.
Lizann doum sancs - K gecesi - Alman doktor - ayr kulan - D ere
ve kyor - Frtna - Pencere ald - Dad dan bakt - Doktor geliyor - Maria dokloru karlamak iin odadan kt.
Nesnelerin birliinin ok sk rldn gryoruz. Hem gsteren, hem ilerle
ten nesnelerin hepsi ilevli.
Prens Andreyi baka bir konumda grelim.
Prens Andrey, iki y l boyunca dnyadan el etek ekip kye ka
pand.
Piyer yurtluklarnda yapmay tasarlad deiikliklerin hibirini
sonuca ulatramad. nk kararl bir tutum iinde deildi: Durmadan
bir tasandan brne geiyordu. Oysa Andrey, ne yapmak istediini
her nne gelene sayp dkmeden ve hi zorluk ekmeksizin, kafasmdakilerin tmn yola koym ay bildi.
P iyerin tutumunun tersine, Andrey ileri pratik bir direkenlik
le ele alyordu. Bu yaklam, ilerin kolayca ve kesintisizce yrmesi
ni salyordu.
Andrey, yurtluklanmn birinde y z kleyi serbest ifti ola
rak yazdrd. Rusyada bu hareketi balatan ilk insanlardan biri oldu.
br yurtluklannda angarya yerine taksitli denti yntemini uygula
maya balad. Ayln kendi cebinden verdii renimli bir ebe getirt
ti Boguarovo ya. Yine kendisinin aylk verdii bir rahip, kyllerin ve
uaklann ocuklanna okuma yazma retmeye balad.
Andrey, zamannn yansn Lisiya Gori de babas ve henz da
dlarn elinde olan oluyla geiriyordu. br yansmda ise, babasnn
737
738
739
II
Riyazan yurtluunun vesayet sorunlar iin A ndreyin, Kont
R o sto vla grmesi gerekiyordu. Kont R ostov soylularn ile sorumlusuydu. Andrey ona maysn ortalarna doru, havalarn iyice snma
ya balad gnlerde gitti. Ormanlar artk alabildiine yeermi, orta
lk toza bulanmaya balamt. Hava yle scakt ki, en ufak bir su biri
kintisinin kysndan geerken suya atlamak geliyordu insann iinden.
Andrey Rostov lann Otradnoye deki evine bahenin ortasndaki
yoldan yaklarken neesizdi ve kafas yneticiyle konuaca binbir
sorunla doluydu. O srada sadaki aalarn arkasndan neeli kadn
sesleri geldi kulana. Sonra bir grup gen k z yeillikler arasndan ko
arak A n dreyin arabasnn nne kt. Bu kzlar takmnn banda
ok narin siyah gzl bir esmer vard. San bir basma elbise giym i, ba
na beyaz bir rt balamt bu esmer gzeli. rtnn altnda dank
sa lleleri sarkyordu. Gen kz, prense bir eyler haykrd, ama onun
yabanc olduunu fark edince kahkaha atarak hi arkasna bakmadan
oradan uzaklat.
Prens Andrey birden rahatszlk duydu. Hava ok gzeldi. Gne
capcanlyd. Ortalk nee sayordu. Ama bu incecik gzel k z A n
dreyin varlna hi oral olmak istemiyordu. Apayn, belki de sama
sapan olan, ama nee ve mutluluk dolu yaamndan honuttu gen kz.
Niin bu denli keyifliydi acaba? Neler dnyordu kimbilir? Gen
kzn aklnda askeri talimnameler ya da Riyazan kyllerinin dentile
rini taksite balama sorunlar yoktu kukusuz. Neler geiriyordu kafa
sndan acaba? Onu bu denli mutlu klan neydi? diye soruyordu iinden
Andrey srarl bir merakla.
1809da Kont lya Andreyevi, Otradnoyede eskisi gibi bir ya
am sryordu. Demek tm evreye av partisi, yem ek ve konser len
leri sunuyordu. Her yeni ziyareti onu alabildiine sevindiriyordu. Do
laysyla Prens A ndreyi de konukseverlikle karlad ve nerdeyse zor
la onun yatya kalmasn salad.
Gece, i pancurlar nedeniyle scakln boucu hale geldii ya
banc bir odada tek bana kalan Andrey uzun sre uyuyamad. Okuma
ya koyuldu. Sonra mumu sndrd, ama ok gemeden yeniden yak
740
741
742
743
Kansna gelince uzun boylu, kaln kal, evresine fazla nem vermeksizin ka
zk gibi dimdik yryen, kendisine sorarsanz kafas derin dncelerle dolu bir ka
dndr.
Gurova gre kars dar kafal, uza grmeyen, kaba-saba biridir. Karsndan
korktuu iin Gurov, elden geldiince evden uzak durur. Karsn aldatmaktan zevk
duyar.
Gurov, Yaltada dinlencedeyken, sarn, orta boylu gen bir kadn rhtmda g
rnr. Kadnn beyaz tyl, ufak bir kpei vardr.
Kadn, hep yalnzdr. Ad bilinmedii iin ondan Kk Kpekli Kadn diye sz
ederler.
Gurov, kadn grr grmez yle dnr, Kocasz, tek bana dolaan bir ka
dn olduuna gre, onunla tansam zarar vermez.
Gurov, bu kadnla yaayaca tatl servenin ekiciliini dnr.
Bir akam kadn belediye lokantasna gelir. Gurovun yanndaki masaya oturur.
Gurov, glmsemeyle kpei yanna arr.
Bylece tanrlar.
Tanmalarnn stnden bir hafta gemiti. O gn tatildi. Kal
d otel odasnda boucu bir scak vard; sokakta ise tozdan geilm i
yor, rzgar apkalar kapt gibi uuruyordu. Gn boyunca susuzluu
dinmeyen Gurov bir eyler imek iin sk sk ardaa uruyor; oraya
gelmi bulunan Arma Sergeyevna ya da urup, dondurma gibi serinleti
ci eyler ikram ediyordu. Byle bir gnde en iyisi ardakta oturmakt.
Am a akam olunca hava biraz dinginleti, onlar da rhtma yana
acak vapuru seyretmek iin sahile indiler. Limana bir sr kalabalk
toplanmt. Herkesin karlamaya hazrland bir yakm vard, ellerin
de dem et demet ieklerle gelmilerdi. Yalta da toplanan bu kalabal
n iki zellii bir bakta gze arpyordu: Yal-bal bayanlar ssl
giyinmekte genlere ta kartyorlard, bir de generallerden (Osmanl
Devleti nde olduu gibi sivil memurlarda da generallik -paalk- rt
besi vard; her bakanlk memurlar generallerden zel niformalaryla
birbirinden ayrlrd.) geilmiyordu.
Denizin dalgal oluu dolaysyla vapur hayli ge, ancak gne
batarken gelebildi; rhtma yanamak iin saa-sola uzun sre manavra yapt.
745
746
747
var ki, yeni eyler tanmak isteiyle yanp tutumaya baladm. Daha
iyi eyler grmek istiyor, baka trl de yaanabileceine inanyordum.
Yaamak, yalnzca yaamakt btn istediim!... Diyorum ya, yeni ey
ler tanmak isteiyle yanp tutuuyordum. Ne demek istediimi anla
mazsnz, fakat yemin ederim, kendimi tutamaz bir hale gelmitim. Ba
na bir eyler olmutu sanki, durduum yerde duramyordum. Sonunda
kocama hasta olduumu, Yalta ya gideceimi syledim. Ancak burada
da yerim i bulamamtm, lgn gibi uraya buraya koturup duruyor
dum. Ama sonunda klm, aalk, kt bir kadn oldum.
Kadnn konumasn dinledike Gurov un iine bir sknt bast.
Daha nce hi karlamad, otel odasnda yersiz kaan bu pimanlk
szleri, kadnn sesinin saf tonu sinirine dokunuyordu. Eer gzlerinde
yalar olmasa aka ettiini ya da rol yaptn dnecekti.
-Anlamyorum. Neden kendini byle zyorsun? dedi.
Kadn sokuldu, yzn Gurovun gsne bastrd:
-nann bana, inann. Yemin ederim... Drst, temiz bir yaam
seviyorum. En nefret ettiim ey gnah ilemek. Am a u anda ne yap
tm bilm ez durumdaym. Basit insanlarn bir inanc vardr: eytan
baz kiileri zellikle seerek yoldan karrm. Beni de yoldan kar
d galiba...
-Yeter artk, yeter!
Gurov byle dedikten sonra kadnn szgn, rkm gzlerine
bakt; onu kucaklayarak pt. Onu byle bir sre okamas, alak ses
le konumas, eski neesini biraz olsun dndrm, kadncaz rahat
latmt. Karlkl glmeye baladlar.
Bundan sonra her gn buluurlar. Kadn, durmakszn sorar Gurova, onu sevi
yor mu, saygs azald m. Gurov, yaknlarda kimse yoksa, kadn sk sk per, g
zelliini ve ve bitiremez. Bu durum onu yeniden dnyaya getirmi gibiydi.
Gnler hzla geer. Ayrlk gn gelir. nce kadn, Anna Sergeyevna gider Yal
tadan. Daha sonra Gurov da evine Moskovaya dner.
Moskovada gnlk yaamn aknda unutacaktr Annay. Byle dnr Gu
rov. Ama bu dnd olmaz. Durum yledir.
Bu durumda aradan bir ay gese Anna Sergeyevna belleinde
bir sis bulutuna karaca, br kadnlar gibi ie dokunan glmseyi-
748
iyle yalnz arada bir dlerinde kalacaa benziyordu. Ama bir aydan
daha ok zaman getii, kara k tm arlyla kentin stne kt
halde Arma Sergeyevna nm ans sanki bir gn nce ayrlmlar gibi
belleinde taptazeydi. Onu unutmak yle dursun, belleindeki izleri
daha ok canllk kazanmt.
Anna btn varlm kapsamtr.
Bir gece Doktorlar Kulbnden karlarken, artk dayanamad
oyun arkadana derdini averdi:
-Ah, biliyor musunuz, Yalta ya gittiimde ne tatl bir kadnla ta
ntm.
B ir memur olan arkada kzaa bindi, atlar yrynce geriye
dnerek seslendi.
-Dmitri Dmitri!
-Ne var?
-Haklymsnz. Kulbn lokantasnda sylemitiniz ya, yedii
m iz mersin bal biraz kokuyordu.
Arkadann syledii Gurovm cann skar. Ne biim yaamdr
bu. Hep oyun, hep kumar, oburca tknmalar, kafa ekmeler, birbiri
nin ayn konumalar.
Gdk bir yaam dr bu.
Sonunda Annay grmek iin S. kentine gider. Otelin kapcsn
dan Annamn adresini renir.
Gurov acele etmeden Staro-Gonamaya Soka na gitti, arad
evi kolayca buldu. Evin evresinde st ivili tahtalardan yaplm,
kl rengi bir it uzanyordu. Gurov evin pencerelerine, oradan da ite
bakarak, Bu itten atlayp kaabilirsen k a diye dnd.
Aklndan geen baka bir dnce daha vard: Bugn daireler
tatil olduuna gre kocas evdedir. Zaten eve girip de herkesi ayaa
kaldrmann alemi yok. Bir pusula yazp gndersem, bu sefer kocasnn
eline geer; bir uval inciri berbat ederim. En iyisi bir frsat kmasn
bekleyeyim ...
Bu dnceyle it boyunca sokakta aa yukar dolamaya, uy
gun frsat kollamaya balad. Bir ara eve bir dilencinin girdiini grd.
Sokaktaki kpekler adamn stne saldrdlar. Aradan bir saat kadar
749
Makar udra
Maka udra (9) yal ingenedir. Gen bir insanla konumaktadr. Delikanlya
kzlardan uzak durmasn syler.
Atee tkrd, ubuunu yeniden doldurarak sustu. Rzgar ha
zin ve ksk bir uultuyla esiyordu. Karanlkta atlar kiniyor, tatl, tut
kulu bir Ukrayna arks akp geliyordu obadan. M akarm dilber kz
Nonka sylyordu bu arky. Onun gsten gelen gr sesini tanyor
dum artk. Merhaba derken ya da ark sylerken, yani her zaman bir
tuhaf, honutsuz, tiz b t nlay vard bu sesin. Esmer, donuk yzn
de bir arienin gururu okunur; glgeli, koyu kahverengi gzleri kar
konulmaz gzelliinin bilinciyle, teki insanlara kar horgryle par
lard.
Makar, ubuunu uzatt.
-ek, dedi. K z gzel sylyor deil m i? Hele hele! ster miydin
byle bir dilber sevdalansn sana? stemezdin ha? Aferin! Kzlara inan
ma, uzak dur onlardan. Aman akimdan karma bunu. Bir kzla p
mek, ttn imekten daha hotur elbette. Ama o m bi kere ptn m,
zgrl yreinden sil artk. Seni yle grnmez balarla kendine
balar ki, bir daha koparamazsm. Btn benliini yitirirsin. Evet! Ken
dini kzlardan korumalsn! yle de yalancdrlar ki! Seni dnyada her
eyden daha ok sevdiini syler ya, toplu ine ucuyla yle bir dokun
bakalm dnyay bana ykar alimallah! Bilirim ben onlar! He-hey!
yle bir bilirim ki! ster misin, gerek bir olay anlataym sana ahinim?
Sen de aklndan karma onu. Aklndan karmadn srece de, ku g i
bi zgr olursun.
Zobar adnda gen bir ingene delikanls yaard bir zamanlar,
Loyko Zobar. Btn Macaristan, ek lkeleri, Slavya, uzun szn k
sas, u denizin evresinde yaayan kim varsa tanrd onu; yle yi it bir
delikanlyd ite! O lkelerde hangi kye gidersen git, Loyko yu ldr
m eye yem inli birka adama raslardm. Fakat o yine de yaayp giderdi.
Eer houna giden bir at grmse, sen o atn bekilii iin bir alay as
ker gnder istersen, fark etmez. Zobar mutlaka boy gsterirdi o atn s
tnde! He-hey! Sanki kimseden korkusu mu vard onun? eytan btn
takm taklavatyla birlikte karsna ksa, diyelim ki bam ekmeye
751
752
r
-Alacan olsun kz! diye ah etti, atn kamlad, bir toz bulu
tu iinde gzden yitti.
Ertesi gn yeniden kp geldi. Obaya doru gk grlts bir
sesle:
K im dir o kzn babas? diye grledi.
Danilo kt.
-Kzn bana sat, ne istersen vereyim !
Danilo ona yle dedi:
-Domuzlarndan vicdanlarna kadar her eylerini Leh beyleri sa
tar sadece. Ben Koutoya kar savam adamm, ticaretten anla
m am!
Yal derebeyi fkeden kpkrmz kesildi, tam klcna davran
mak zereydi ki, bizimkilerden biri atn kulana bir kz paras de
dirince hayvan zerindeki biniciyle birlikte tozu dumana katp gitti. Biz
de toparlanp yola koyulduk. Birinci gn geti, ikinci gn baktk, senin
ki gelip yetiti!
- H ey! diye bard. Tannnn ve szlerin karsnda, vicdan
mn tem iz olduuna yemin ederim. Evlenmek istiyorum onunla. Her
eyim i sizinle paylamaya hazrm. ok zengin bir adamm ben!
Yalm yalm yanyor, rzgara tutulmu deve dikeni gibi, eyerin
zerinde sallanyordu. Hepimiz bir kararszlk iinde kaldk.
Danilo:
-Haydi bakalm kz! Konu! dedi.
Radda bize bakarak:
-Gnl rzasyla karga yuvasna giren dii kartal grdnz m
siz? diye sordu.
Danilo glmeye balad. B iz de onunla birlikte gldk.
-Aferin kz! ittin m i bey? Olmad bu i! Sen kendine bir g
vercin ara en iyisi, o daha uysaldr.
Yeniden yola koyulduk.
Loyko, vurulur Raddaya. Raddann koulu vardr. Btn obann nnde ayak
lanma kapanp sa elimi pmeni istiyorum. te o zaman senin kann olacam.
Bu ok ar bir kouldur.
753
754
Ve bu, Suad iin o kadar iddetli, o kadar ansz bir sarsnt oldu
ki, uuldayan banda gzlerini karartan b t zonklama, ayakta olsayd
drecek kadar vcudunda gszlk hissetti; otururken bile dayan
mak gereini duydu, Ya Sreyya burada olsayd yarabbim... diye tit
riyordu. Onlar konuuyorlar, Hacer glyor, galiba kendisi de yant ve
riyordu; fakat hissediyordu ki, hayatna sahip, szlerine egemen deil
di. Btn bunlar bir baygnlk pas arkasndan hissediyor, kendisini
yle iitiyordu. Kendisini ykan darbeler, D em ek... D em ek... gibi
geliyordu. Oh yarabbim! Dem ek oydu, eldiveni alan oydu dem ek...
Arkasn getiremiyor, byk bir zihin kargaal arasnda, korkuyla
mutluluk o kadar dzensiz bir mcadeleyle onu yoruyordu ki, buna dayanamamaktan korkuyordu. Ve bundan duyduu memnunlukla korku
birbirine dolayor, o kadar birbirlerine karyorlard ki, hangisinin
doru olduunu belirleyemiyordu. Bunda, yle srarl bir sreklilikle
sersem eden bir yoruculuk vard ki, yalnz kalp rahata dnmek iin
oradan kamaktan baka are olmadn grerek, bunun iin bir neden
aramaya balad.
Fakat dnd, istedii gibi oradan ayrlmak mmkn olmad
ve ayrlrken baka bir darbe daha geldi; Necib in nekahat (hastalktan
sonraki dinlenip toparlanma) sorunu kt, o bunun iin, Size komu
geleceim ... diye glmseyerek Tarabyaya geleceini bildirdi, fakat
Sreyya ylesine bir gceniklikle, o kadar tela ve iddetle karlk ver
di, onu Yenimahalle y e gelm ezse o kadar bir daha yzne bakmamak
la tehdit etti ki, Suad kardan titreyerek, Aman yarabbi, imdi ne ola
cak? diye beklerken, N ecibin sonunda yenilerek, Peki! demesi, onu
bitkdi.
Kocasnn N ecibi armas Suad tedirgin eder. Tamam, ite asl felaket der.
Suad, Necibin kendisine ak olduunu anlamtr. Ama Necib hibir biimde
Suad rahatsz etmemitir. Akn saklamtr. Suad buna, sevildiine sevinir, sayg
da duyar Necibe. Yine de korkar Suad, bu iin sonu nereye varacaktr.
Necib, akn ylarca gizlemitir, bundan dolay Suadn Necibden yana korku
su yoktur. Suad kendinden korkar. Direnemezdi, saklayamazd bu ak. Byle bir
durumda kocas, yaam nolacakt. Tam anlamyla ykmd. Bunlar aklna dtkte
yeniden korkuya kaplr, byk bir ac duyar.
755
756
757
758
Eyllde ilk nesne eldivendir. Necib, Suadm eldiveninin tekini alr. Bylece Necibin Suad sevdiini gsterir eldivenin teki.
Suad, daha sonra bu eldiveni grr. Sevildiini anlar. Ama kendinden korkar...
Sreyyanm ilgisizlii nesnedir. Sonbahar olay daha ileri gtrr. izelge yledir.
Saklanan eldiven - Grnen eldiven - Kocann ilgisizlii - Sonbahar.
Beklenen Sevgili
Sait Faikin, Havuzba (11) yksne bakalm.
Beyazt Meydamnda eskiden havuz vard. evresinde de kanepeler... Adam o
kanepelerin birinde oturmaktadr. Sevdii kz beklemektedir. Kz sevildiini, bek
lendii bilmez.
B eyazt havuzunun kenarndaki kanepelerden birine oturmu,
sizi bekliyorum. Yan alm bir adamn yirm i yandaki ocuk keder
lerini, sevinlerini yaamas ne demektir, diye dnyorum: Belki bir,
ge olma hadisesi. Belki de bir eit hazlan, kederleri, ocukluklar
uzatma temayl. Ama bu uzayan yaz, kn gelmeyeceine alamet de
il. K mthi olacak, kar yollan kaplayacak, bembeyaz ovada llk
uzayp gidecek...
Sizi bekliyorum. Sizi greceim; iimde bir ey koacak. Siz
grmeden geeceksiniz. Ben kederle sevinci duyup dalacam istedi
im aleme. Dnyay yeniden kederlerle kuracam. Sonra arlardan
arlara, insan seslen arasnda, her eyi sizinle kurulmu bir ehirde
dolaacam.
Herkesler geti, siz gemediniz. Yznz grmedim. Bayra
mm, ocukluk bayramm salncaksz gemi gibi gzme ya doldu.
Souktan m titriyordum, yoksa heyecandan, zntden mi, bil
mem. Havuzun suyu bulank. Kapnn saatleri 1 2 y i gemi. Kanepe
lerde kimseler yok. Tramvay ne fena gcrdad! Tramvaydaki adam bir
tandk myd, acaba? Ne diye yle dnp dnp bakt?... Yoksa kim
seciklerin oturmad kanepelerde bu saatte yalnz p ek babolar m
oturur? Kim seler ak deil m i bu ehirde? Kimseler, bir meydann ka
nepesinde kim seyi beklemeyecek mi, yzn bir dakika grmek iin
kimsenin?
759
760
Beklenen kz, okura adamn cokusunu gsterir. Tramvaydaki adam, kent insa
nn yalnzldr. Kanapeye oturan kar koca, adamn sevecenliini gsterir.
Panorama
Yakup Kadrinin Panorama (12) adl yaptnda nesnelerin birliini grelim.
Karpi birok gstergeyi barndrr. Siyasal erkin yzn evirdii milletvekil:
Karpite yer bulamaz. Emeti nine btn duygularn, dncelerini, aclarm, ta
salarn -ve eer varsa- sevinlerini bu topran sulan gibi iine ekmi, bu topra
n sulan gibi kendi iine eken kadnlan gsteren nesnedir.
761
762
Iarnn yanma dner, tpk garsonun biraz nce kendisine yapt gibi, onlara eilip
yavacack: Beni K k ten aryorlar! Msadenizle! der. Bunun zerine brle
ri mell mell birbirlerinin yzne bakakalrlar.
Kkten arlmamak uzarsa, kii ykma urar. Karpite ya da Anadolu kul
bnde oturacak yer bulamaz.
Halil Ramiz anlmayanlardandr. Halil Ramizin devrimler konusunda kuku
su vardr.
Hakikatte acaba asl kalplaan, otomotlaan u on yama henz girmi inklap
m drT
Karpite, Anadolu kulbnde milletvekillerinin konumu, devrimlerle ilgili tu
tumlarn da gsterir. Devrimler biimseldir, halka inmemitir.
Yakup Kadri' nin nesnelerin birliindeki baarsn Karpi lokantasyla gster
mek gerekli. yle.
Halil Ramiz, bir saat nce Karpi lokantasna geldii vakit koca salon iinde
bo kalm tek bir masa yoktu. Menkupluunda evvel -zira Halil Ramiz, im diki va
ziyetine yan alay, yan ciddi bir vasf vermitir- buraya her geliinde, daha byk bir
kalabalkla karlasa bile kendine y e r bulmakta hibir zorluk ekmezdi. Kapdan
ieri girerken m uhtelif masalardan birok e dost kollan, Buyurun, birlikte yem ek
yiyelim! iaretiyle kendisine doru uzanr, ya da bizzat Karpi, kh o devlet dk
n hanedan kii nezaketiyle onu karlamaya koar; kh bir eski Romal serdar oto
ritesiyle btn bagarsonlann seferber hale getirerek onu, mutlaka en iyi yerlerden
birine oturtmann aresini bulurdu. imdi Meclis koridorlannda ya da gazinosunda
olduu gibi burada da e dost ok defa grmezlikten geliyor ve kurnaz Karpi, onun
yanma yaklamaktan bile ekiniyordu.
Devrimlerin biimde kald Kulp nesnesiyle gsterilir. Vali hsan Turan, halk
batllatrmak iin byk bir kulp yaptrr. Bu Kulpte lokanta, oyun odalar,
dans, konferans salonlar bir de sahne vardr.
Lokantaya kimse gelmemektedir. Dans eden yoktur. Sahnelenen oyun da yoktur.
ki katl kkler kooperatifi... Kurban Bayram, Komiser Hamdi, btn bunlar ro
man boyunca ilevli olarak nesnelerin birliim salar.
imdi Panorama'dan baka bir rnekle nesnelerin birliini grelim.
O gn Osman Nuri Bey, dairede masasnn stne ylm bir
takm katlan sraya koyup gzden geirirken, yanma bir hademe yak
laarak:
763
764
765
766
767
768
12
769
Ahmet, az can skkn, odaya nden girdi. Hsn nn o efendimli sznden holanmad. ll biili davranmasna neden olacak, deli
dolu sylenip herkesin akima, zekasna hayran olmasn engelleyecek
bu ocuk. Ama hemen att kafasndan bu dnceyi. Keyifle oturdu yer
sofrasma. abucak kard ceketini Nuri ald elinden, kap ardma ast.
Gel bakalm Nuri, ge yanma!
Beyaz gmleinin kol dmelerini ap kollarn svad, bada
kurdu. Cahit girdi ieri. Zevkinden az kulaklarna varyor, en dipteki
takma altn dii bile grnyordu:
Rak geldi. Buz da!
Hsn, sklma, otur. Gel yanma!
Otur kardeim, otur. Allah akna yabanc durma. Ahmet sy
lyordu bunlar. Bilirsin bizim buralar. Sen de bizden saylrsn.
Ahmet, diledii zaman kentli gibi davranyor, diledii zaman da
yresinin alkanlklarna uyuveriyordu. Ortadaki byk siniye yerle
tirilmi ay bardaklarna raklar koydu.
Ben imem. dedi Nuri.
Hadi len! Olur mu yle? Kardein gelmi be! Hakk gelmi! e
refine ieceksin bir yudum.
yle olsun enite. K o y bakalm. Ama bir parmak.
Hatr byk enite, bbr bbr dilerini gsteriyordu raklar
koyarken:
Hakk m, uzat bakaym kadehini!
Enite, ok az, n olur?
Haydaaa! dedi Ahmet yalandan gcenmi gibi. Tek bana
ieceimi bileydim, a Zht y e giderdim ben.
Kendi szne kendi gld. Cahit daha yksek sesle glerek ka
tld ona:
Merak etme eniteciim. B iz ieriz. Kaynbiraderin yalnz bra
kr m hi seni? Madem msaade ettin karnda imemize...
Hele len una! diye kasld Ahmet, gerdan krd. Saylmaktan
oldum olas ok holanr. Elbet msaade ederim. Ulen, siz beni hacbaba yerine m i koyuyordunuz yoksa? Hadi al bakaym, arkadan ka
dehine koy Cahit.
A h m etin gmbr gmbr kahkahalar arasnda, tekilerin g
lmeleri sinek vzlts gibi kalyordu. Hsn nn ba ho deildi i
770
771
772
773
774
Nasl?
A gzn bir bak, kim ne alyor, kim ne satyor?
Sinan m dediini yapmt Ahmet. Dkkanna yeni mallan dol
dururken Sinan m el att ilere dokunmad. Dokunsa da bir ey k
mazd. Satlar bir almt ki... Zaman geldi, bu kez, A h m eti bir ba
ka biimde karsna ald Sinan. A rif olan anlasn gibilerden, konuu
yordu:
Ulen, bir param olsa?
Ne yapardn?
Bayilik alrdm be! Diki makinesi, tencere, tava, buzdolab, a
mar makinesi...
Kimin iine yarar? Kr m millet, aburcubur alsn?
Artk Sinan m tellerinden konuturuyordu Ahm et bol kahkahal,
gevreklemi sesini. Ama ne demek istediini anlamt. Hemen de uy
gulad. stanbula gitti, geldi.
Bak, grdn m ?
Yeni iin birinci ayma sylem iti bu sz Sinan. Ahmet de az
kulaklannda sanlmt ona. Rakl soluunu fleye fleye, yal dudak
larn yaptra yaptra uzun uzun kucaklamt.
Ankarada bir adamm olsa?
Buluruz Sinan.
Ih! Bulamazsn.
skemleyi de, masay da tangrdatt Ahmet:
Buluruz be!
Bulursun, ama bulmazsn. benim.
Senin olmu, benim olmu, ne kar? olsun da...
Kalkp Ankaraya, M em edali B e y e gitmilerdi. Hani u Hak
k nm atama ilemini kolaylatran Abdullah B ey var ya, onun aabe
yiydi M em edali Bey, m illetvekiliydi o zaman. Tann rahmet etsin,
gen ld. Ona gittiler. lede yeni yaplan otobs garajnn dibindeki
dar alana bir benzin bayilii kurmak istediklerini duyunca, adamn ka
im kalan uzam, salan diken diken olmutu. lkenin kalknmasyla
ilgili sylevler ekerken de hep byle olurdu:
Hele bana yirm i drt saat. demiti.
775
776
777
778
77 9
780
(...)
Hakk elini uzatmad. Zorla cebine koydu Hsn.
Sana da gerek para.
Ben bamn aresine bakarm. Tek sen kendini kurtar da...
Grdn deil mi Hakk? Faizm ayrm yapmyor.
Kim dedi ayrm yapar diye ? Ama su her zaman sutur. Faizm
de de, sosyalizmde de.
Benim suum ne?
Sen daha iyi bilirsin. Syle suun ne?
Gltekin inkinden daha hafif. O bizi kard, saklad. Ben bin
lerine yemek gtrmtm stanbulda. Tam eve vanyordum ki, kua
tldn grdm, katm ordan. Hani seninle karlamadan birka gn
nce bir ev basldyd stanbulda. Gazetede okudun muydu?
Hakk, okuduunu belli etti:
Sen rgttensin ama...
rgttenim. Ama silah kullanmasn bilmem. Orasna bakarsan
Gltekin de rgtten oldu imdi. Belki dayn da. Benim yzmden...
Hakk duyumsuyordu. Ta yukanlarda acmasz iliyordu bir ma
kine. Dilileri arasna aldn ezip yutuyordu. Hsn baemiti ezilip
yutulmaya, belli. Almyazsma kar komayacakt.
Sinirli sinirli, ivedi admlarla gezindi Hakk. stanbula, Anka
ra ya, bir yerlere gidip derdini anlatabilmeliydi. Yoksa ezilip yutula
cakt o da. Kendine doru uzanan, belirsiz bir yardmsever eli dleyebiliyordu iinden, onun gerisinde Mnevver vard.
Kpek kulaklarn dikti, hrlad. Ayrdedebildiler hrlamann de
iikliini. Uzak ku seslerinin, kavak hrtlarnn arasndan suskun
doay dinlediler. akal bir kez daha hrlad.
Bir gelen var. Otomobil sesi deil mi, Hsn?
Otomobil sesi.
Dimdik, kprtsz durdular, kulak kesildiler. Birka saniye geti
byle. Yanm dakika, bir dakika, daha ok sre geti. Ses yaklamam,
bymemi, dinmiti. Az daha beklediler.
Ne o Hsn?
781
Hsn gld:
Tabanca.
Hani silahn yoktu?
Cemalin tabancas bu. Senin armaan ettiin.
Ver bakaym.
Ald, evirip evirdi elinde, uzatt.
ocua tabanca getirir mi senin gibi bir bar?
Vural ok istediydi, Cemale de getirdim.
akal sessizce kalkt. Msr tarlasna doru uzatt ban, hrlad.
Hsn kukuland. Msr tarlas, atlanabilir, ereti itlerle evriliydi.
Baevine girdi. Hakk da onu izledi. Evin baheye alan ereti kaps
n ekti Hsn. Gn kap aralklarndan szlyordu ieri. Gece,
Gltekin in at kap tam karsndayd. Tahtalarn atlandan da
r bakt. nde amurlu bir alan. Arkada yeille san aras baaklaryla
buday tarlas.
Dinle.
Kulak verdiler. akal huysuz huysuz gezindi, kuyruunu yere
vurdu.
Otomobil sesi, duydun mu?
Gltekin mi acaba?
Dinle. B ir tek otomobilin sesi deil bu.
Geldiler. dedi Hakk.
Hsn nn dost yz, arkada sesi yitip gitmiti. Gerildi, avurt
lar kt.
Gelenler polisse teslim olacaz, Hsn.
Ben teslim olmam. Sen de kamaya bak. Belki o zaman kurta
rrsn kendini. Hadi, buralar biliyorsun, ka git! Ben oyalarm gelenle
ri. Hakk, gerekten istiyorum senin kurtulman. Git, k, teslim ol is
tersen. Ama beni dinlersen...
Eee?
Ellerine dme. Tasarn fena deil. Git stanbul a, ihbar et! Za
ten hepimiz dkldk.
Gerek mi sylyorsun?
Gerek sylyorum.
782
783
Yaasn devrim!
Ne barmas duyuldu vnlayan kurunlarn arasnda, ne de pe
inden dar frlayan akalm inlemesi... kpek ac ac cyaklad, hav
lad, Hsnnn gerisine dt, can korkusuyla havalanarak. kisi de
boylu boyunca yatyordu yerde.
Kavak aalarnn tepelerinde, uzak kularn sesleri oald.
Kurun vnlamalar dalga dalga yayld ovaya. Sonra bir l ses-
}
i
Otobs
Salim engil, Kente Gelen Otobs (16) adl yksnde bir kenti anlatr. Sabah-i
lar deve anlarnn sesleriyle uyanr halk. Yaz mevsimi scak geer. Gz mevsimin
de ok yamur yaar.
"j
784
785
Bir gn otobs yksek bir kaldrma arpar. Kaza yle olur. Ykl deve katan-!
na rastlar src Benli Ali, bir yandan komaya basar, bir yandan hzlanr. ri bir de-j
ve, yanndan geen otobse bir tekme atar.
'
[;
!
Misket
Kemal Ate, Erdal (17) adl yksnde gecekondu mahallesini anlatr. Sokak,
drt yalarnda ocuklarla doludur. Hepsi pistir. Byk ocuklar misket oynar.
786
787
788
U S A Damgal Teneke
789
790
791
792
pekli Styenler
Ltfiye Aydn Konfer Gro (20) adl yksnde Zahideyle kocas Garson G royu anlatr.
793
794
Su Brei
ner Yacnn Kir (21) adl romannn temel itici nesnesi Birinci Paylam Sa
vadr. ner Yac, bu nesnenin, toplumu, insanlar nasl etkilediini aama aa
ma gsterir.
imdi greceimiz blm Rusyada geer. Mmtazla Halil Ruslara yaral olarak
tutsak dmlerdir. Saynevinde iyileirler. Bahede dolamalarna izin vardr. Ser
darlara gitmek isterler. Albay Mmtazla Halil muhafzlara rvet vererek kar.
Muhafzlar meyhaneye giderler. Serdar, Mmtazla Halili yemek iin evine gtrr.
795
796
rklyor. Enver Paa acele etmeseydi ordumuz perian olmayacak, bizler de burada farkl konumlarda bulunacaktk.
Halil ne zaman evinden, ailesinden sz etse Mmtaz Bey kahro
luyordu. Ailenin bana gelen felakete ve brahim Emmi yi bir daha
gremeyeceine zlyor, yaanan felaketi Halile syleyememenin
sknts da iini kemiriyordu. Memleketten Erzurum a gelmeden nce
rendiklerini dnyordu...
Hatice tm yaknlarn kaybetmiti. Mal, mlk, evdeki eyalar,
yiyecek ne varsa talan edilmiti. ki ocukla, bir dilim ekmee muhta
kalmt. syan etmemesi olanakszd. Boazlarndan bir lokma haram
girmemiti. Ellerindeki bir dilim ekmei herkesle paylaabilen bu in
sanlar bu felaketi hak edecek ne yapmlard ? Doruluktan, haktan bir
milim amam, kimseye bir ktl olmayan, karncay bile incit
meyen bu insanlarn suu neydi ki bu ceza reva grlmt onlara? O
kadar canlan gitmiti, tapular komuluk hatrna ellerinden alnm, i
likleri, depolan kundaklanm, bunlar yetmiyormu gibi Haticenin
kimsesiz kalp yataa dtn gren nceden selam vermeyenler fr
sat bilip evde ne varsa yamalayp gtrmlerdi. Hatice konu komu
nun arada bir getirebildii yemek artklanyla yaamaya alyordu.
Eve girip kanlan takip edemiyor, hayra m, erre mi geldiklerini bile
miyordu. D kap her zaman ak kalrd. Kimileri bahedeki kuyudan
su alyor, kimileri hal hatr sormaya geliyor, kimileri de yemek getiri
yordu. Kimileri de bo kaplarla geliyor su gtryormu gibi kaplann,
kazanlann kendilerininmi gibi gtryordu. uvallar, pekmez, arap
kpleri birka hafta iinde buharlap yok olmutu. Yataklar, yorgan
lar, kilimler, giyecekleri, Halil in kitaplan bile gtrlmt. Hatice ve
ocuklann zerindekilerle yatt yatak, gz nndeki bir iki kilim,
minder ve ocaktaki orba kazanyla birka kap kacak kalmt evde...
Belediye Reisi Mehmet Efendi saken evde pienden Hatice ye
de gndermilerdi. O hastane inaatnn skntsna fazla dayanamam
t. Onun lmnden sonra denmeyen banka kredilerine kar kefille
rin ipotek edilen mallanna el konulmutu. Seferberlik eli i tutan, tarla
srp ekin bien ie yarayanlar silahaltma alm, geride yal, sakat,
797
zm
Benim ykm Yldz Tayan Adamda (22) nesnelerin birlii yledir.
798
799
800
kinci adm.
Adam, Kadn hakl. Beni pis bir zampara sand.
Kadn, Pek de zavall. Belki yalnzca konumak istiyordu.
nc adm.
Adam, u yaa geldin, bir kadnla nasl konuulur reneme
din.
Kadn, te gidiyor... Kt niyetli olsa...
Drdnc adm.
Adam, Yarn buraya gelme. Yry iin baka yer bul.
Kadn, D sert ii yumuak olabilir. Kavun gibi... Beinci
adm. Kadn seslendi,
-Ltfen, gelin...
Adam dnd. Yavaa kadnn yanma geldi.
-Oturun, dedi kadn.
Adam, kadnn yanma oturdu. Kadn, bir salkm zm kopard,
adama verdi. Hayat yavaa akyordu. B ir sre sessizce oturdular. N i
ce sonra kadn,
-Hadi konuun. Gzme girmek iin hnerlerinizi gsterin.
-Gsterebilecek bir hnerim yok.
Yine sustular. Yine kadn konutu.
-Siz de pek zavall birine benziyorsunuz.
-zm gzelmi.
-Ne i yaparsnz?
-Pek severim zm.
-Kendinizle konuacaksanz kalkn gidin.
-Efendim.
-Ne i yapyorsunuz? inizi merak ettiimi sanmayn, konua
lm diye soruyorum.
Adam, kadna bakt. Sonra ban evirdi. Denize bakt. Uzakla
ra...
-Benim iim... Tabii herkesin bir ii olmal... Benim iim... bil
gi satmak.
-Kime?
-Bilgi isteyene.
801
802
803
804
805
806
Bir at Alt
Arma Seghers'in, Bir at Altnda (23) adl yksnde nesnelerin birliini grekinci Paylam Savanda Almanya, Fransay ele geirmitir. Parisin Concerde Alam na Nazi bayra dikmitir Almanlar. Dkkanlarn nnde kuyruklar uzan
maktadr. Luise Meunier bir tornacnn karsdr, ocuklar vardr. Luise, bir kuy
rukta bir saat bekledikten sonra be yumurta alr. Yolu stnde otel memuresi arka
da Anette Villard oturmaktadr. Ona urar.
807
808
809
Babann can peynir istemektedir, ama peynir bulmak olas deildir. Eve sinirli
gelir, Dev gibi bir Alman yk kamyonu, tka basa peynir doluydu. der.
Bu arada ocuk dikkatli yaar. Baba btn hncn ocuktan alr, yok yere dver
onu. Gelecein zavall grnm, zgrlkten yoksunluk, ocuklarna ii szlayarak
bakmak sinirlendirir babay. Hncn ocuktan alr.
Ailenin oturduu sokak sessizdir. Babayla arkadalar bo zamanlarn, sokak s
tndeki bira evinde geirirler. Nazi askerleri sokan sonundaki demirci atlyesine
810
r
el koymulardr. Aynca birahaneye de dadanr askerler. Bunun stne babayla arka
dalar birahaneye gitmezler.
Almanlar, Pariste her yere el atmlardr.
Babann arkadalar imdi evin mutfana gelirler, ksk sesle Almanlarn yaptk
larn konuurlar.
Bir gn baba karsna iini dker. Almanlar gldr, yapacak bir ey yoktur.
Sonra yle srdrr i dkmesini, ama o Alman vard ya, hani hani senin Annet-
le anlatmt bir zamanlar, sen unutmusundur belki, ama ben unutmadm tamam m.
O adam hi deilse bir eyleri gze almasn bilmi. Hele onun olu yok mu, ite o
oul her trl saygya layktr! Senin kuzenin bu velediyle kendinden bakasn d
nmesin daha bakalm. Benim ateimi sndrmez o. Ahh, o Alman m olunu ala
caktm ki yanma kat snacakt iim kat!
imdi nesnelerin birliini grelim.
Almanlarn Fransay ele geirmesi - Luisein yumurta almak iin sraya girme
si - Luisenin arkadana uramas - ocukla ilgilenmesi - Olay babaya anlatmas Babann Alnanlardan korkusu - Luisenin ocuu eve almas - Peynir yznden ba
bann Alnanlara kzmas - Almanlarn sokaa yerlemesi - ocuun babay dn
trmesi
Btn nesneler ilevlidir. stelik ok ilevlidir. Her nesne okura, Nazilerin ac
maszln gsterir.
Cop
12
Sevgi Soysal, afak (24) adl romannda bu dnemi anlatr. Oya, Adanada sr
gndedir. Avukat Hseyinle tankl vardr. retmen Mustafa hapisten kp
Adanaya gelmitir. Hseyinle Mustafa A linin yeenleridir. O gece A linin evin-
811
812
kadar. imdi yazacak fazla bir eyim olmadn biliyorlar. Beni tutuk
lamak istiyorlarsa ? Abdullah m sesi geliyor dardan.
Pek bir eyler duyamadm, efendim. Evi aradk. B ir ey bulama
dk.
Sabah brakacaklarna inanyor artk. Buraya getirmiken az bu
run srtelim, diyorlar, o kadar. Niye sinirlendim ki? Az daha bir su
ileyecektim. Hibir deneyim yok. Ya bir rgt yesi falan olsaydm?
Rezil olurdum, rezil. Bu ders olsun bana. Bu gece eninde sonunda b
raklacak biri gibi davranmalydm; soukkanl, ilgisiz seyirci.
Gzlerini kar masadaki copa dikmi olduunu fark ediyor. Bir
seyircinin davranyla bir eylemcinin davran deiiktir. B ir eylemci
olsayd, nasl davranacakt? Ayn byle mi? Yok o zaman baka bir ben
olacakt, bir eylemciyle, bir seyirci baka baka kiilerdir. O zaman na
sl davranacakt, imdi bunu bilemez. Bana da bambaka davranrlard
muhakkak. Koullar deiecekti. Bu copun ilevi de. Byle rpertiyle
bakmazdm copa, doal karlardm onu, baka eyleri de. Hep silahla
rn karsnda olduunu dnerek, hep ekilmi bir silahm gibi yaa
mak, duymak. Baka, bambaka bir durum olmal bu. Ama bu cop!
Cop bir silah deil aslnda. Adi baya bir ara. Kt bir ara. klkla,
valyelikle, kahramanlkla badaacak, hibir yn olamayacak bir
ey. Kurunla vurulmak soylu, gzel bir ey olabilir, ama copla dvl
mek! Bir eylemci iin de aalatc bir yan olmal bunun.
Gzlerinin nnde baya tiksindirici biimler alyor cop. Kt,
hasta beyinlerin bu arac, olabilecek en iren erkeklik organna dn
trdklerini anmsyor. Doay bile en irkine dntrebilen kafalar!
Onlarn erkeklik organ. Olabilecek en irkin, en adi biimde. Cop.
Gece yans alayarak uyanan Sema imdi yine yannda; imdi
yine tutukevindeler. Hkmklardan boulacak Sema. Oya ona bir bar
dak su getiriyor.
Biliyor musun, onca aalandm, onca ac ektim, yine de unu
tamadm ey...
Brak Sema... Unut...
Unutamam, unutmamalym.
A l Sema, anlat boalrsn belki...
813
814
815
816
817
818
yapt, bu nesnelerin btnl nden yoksunsa, yani temaya ait olan her nemli
nesneyi, olay ve yaam alann iermezse tamamlanm saylmaz.
Bu igdsele dayal temellendirme gl deil. Aslnda yaratcln bilimsel
bir aklamas yok. Yaratclk blmnde bunun stnde durmutum. Yeri geldi bir
kez daha bu sorun stnde durmak gerekli.
Soruyu bir kez daha soruyorum. Kimi yazarlar, nasl oluyor da romann, yk
sn estetik dzeye karamyor.
Hegel, Estetik (27) adl yaptnda soruna yle bakar, Demek istediim u ki,
btne nfuz eden ve onu canlandran bu duygu araclyla, sanat, malzemesini
ve bunun ekillenmesini kendi i ben i olarak bulur, znel bir varlk olarak kendisi
nin en i mlkiyeti olarak grr. nk betimsel gsterim her konuyu, ona dsal bir
biim vermek suretiyle yabanclatrr ve yalnzca duygu onu i benle znel birlie
sokar. Bu bak asna gre, sanatnn, yalnzca dnyadaki birok gzden geirmi
ve dnyann d ve i grnmleriyle tanm olmas yetmez; ama o, pek ok eyi,
yani byk olan pek ok eyi ruhuna naketmi olmaldr; onun yrei, ite bu e
kilde derin biimde etkilenmi ve harekete geirilmi olmak zorundadr, sanat, ha
yatn hakiki derinliklerini somut grnmler iersinde alamazdan nce, pek ok
eyi yapm ve bandan pek ok gemi olmaldr.
Yazar, yaptna biim verirken, yapta yabanclar, Hegele gre. Bu yabancla
may aabilmesi iin i benine sokmas zorunlu. Bunu baaramazsa yapt estetik
dzleme kamaz. Bu yeterli deil. Yaamn gerek derinliklerine somut grnm
ler kazandracak. Bunun iin de deneyimli olmas zorunlu.
Burda gzel olmayan rneklerini verdiim yazarlarn temel sorunu u. Gereklik
bilgisi ya eksik ya da yanl.
Kaan, Estetik ve Sanat (28) adl yaptnda yle der, uras da ok doaldr ki
yaamn sanatlarca biliniine baka sanat ynelimlerinin temsilcilerinden ok, ger
eki sanatn temsilcileri nem verirler; nk, bu brleri, ya yaamn gereklii
ni gz nne almadan ideal durumlara ilikin modeller kurarlar ya da kendi yaratm
larn srf kendilerinin ifadesiyle ya da ieriksiz biim oyunlaryla snrlandrmak is
terler. Ayrca unu hakl olarak syleyebiliriz ki gereklik bilgisi, dorudan doru
ya sanatnn yaptna katlacak ve sanatnn yaratt yaptn karakteri ile fikirselestetiksel deerini belirli bir tarzda etkileyecek ekilde, sanatnn manevi dnyas
nn az ya da ok kalc esini' oluturur. Btn fantastik kurgular bile en sonun
da, gerek yaam ilikilerinin dnme uratlm bir ekilde yansmasdr.
819
820
NESNE - K O N U
Pospelov, Edebiyat Bilim i (1) adl yaptnda yle der, Epik ve dramatik eser
lerde, kiilerin, zaman ve mekan iinde uzanan eylemleri gsterilir, onlarn yaam
larndaki geen olaylar sergilenir, dedik. te, sanatsal yaratn bu yann (yani ge
nellikle kahramanlarn edimlerinin sonucu olan olay akn, ya da daha doru bir
deyile: Gsterilenlerin zaman ve mekan iindeki dinamiini) suje terimiyle dile ge
tiriyoruz. (Fr. Sujet-Nesne-Konu)
Burda nesne kavramna aklk getirmek zorunlu. Pospelov, bu konuda yle der,
821
ufak ayrntsna kadar gzler nne serilecek lde olaanst netlikte yazlm ol
masna hayranlk duymutum. Ava gidi, eski saraydan kalan harabenin betimlen
mesi, panayr, harabeye giden patika, her ey yanl anlamaya olanak vermeyecek
bir kesinlikle insann gznde canlanyordu, yle ki, insan anlatlanlar aynen yaza
rn istedii gibi dnmek durumunda kalyordu. Ayn zamanda her ey yle ken
dinden emin, zenli ve hakim bir ekilde yazlmt ki olacaklara dair en ufak bir
tahminde bulunmak, okuduumuzdan bir satr sonrasn kestirmek olanakszdr. (4)
Nesnelerin birlii blmnde gsterdim. Nesneler eitli biimde karakteri etki
ler, amlar.
imdi de nesnelerin bir yaptta diziliini anlatacam. Nesneler belirli bir dzen
iinde dizilmezse yapt dalr. Bir dzen iinde dizilme derken, izgisel bir dizim
822
Daha sonra bu romanda birdenbire Marxist ideoloji kar karmza. Bakn nasl,
yoksul ocuklar anlatlr daha soma. Diini skm yryordur Selim. Acmamak
iin skm dilerini. Daha sonra, oysa acmal ocuklara. Srf ocuk olduklar
iin. Her trl minik silahlarn gl sandklar iin; abucak unutulabildikleri, her
trl politik, toplumsal, ruhbilimsel kavramn rnei oluverip gerek itilebildikleri
iin, Marxist ideolojide yerleri olmad iin...
Bir ey diyemeyeceim.
Bu kitabn arkasnda yle deniyor, Pnar Krn ilk roman Yarn Yarn, 1976
ylnda yaymlandnda yazn dnyasnda daha nce grlmemi bir olay yaratm,
yazarn bir anda ne kavuturmutu. Aradan geen bunca yl, romann nemini
azaltmad gibi gncelliin tesinde gerek bir edebi deeri olduunu kesinlikle
kantlamtr.
Nesneleri bylesine geliigzel, belirsiz kullanan bir yazar birdenbire nleniyor
sa, bu romann gerek edebi efeleri kantlanmsa, ben yazara bir ey demem. Be
nim hesabm okurla.
Okur, nasl olup da bu roman okuyup, beeniyorsun.
imdi Orhan Pamukun Masumiyet Mzesi (6) adl romanna bakalm. ... 26
Mays 1975 Pazartesi gn saat e eyrek kala civarnda bir an, sanki bizim su
tan, gnahtan, cezadan ve pimanlktan kurtulduumuz gibi dnyada yerekimi ve
zamandan kurtulumu gibiydi. Fsun un scaktan ve sevimekten ter iinde kalm
omzunu pm, onu arkadan yavaa sarm ve iine girmi ve sol kulan hafife
srmtm ki, kulana takl kpe uzunca bir an sanki havada durdu ve sonradan
kendiliinden dt.
Scak, sevime, terlemi omuz, den kpe. Bunlar nesneler... Eksiklik yok der
ken, kpe nereye dt, diyorum. Daha sonra reniyorum yatan iine dm.
Bu blmden sonraki blm yle balyor. Darda, stanbulda bahar gnleri
ne zg o prl prl gk vard diyor.
Orhan Pamuk yazyor, ben okuyorum, siz de okuyun, kinci kattaki dairenin ar
ka odasndan, yattmz yataktan arka bahede Mays scanda hrsla kfrleerek
futbol oynayan ocuklar grdk ve birbirlerine syledikleri edepsiz eyleri, bizim
kelimesi kelimesine yapmakta olduumuzu fark edip sevimemizin ortasnda bir an
durduk, birbirimizin gzlerinin iine bakp glmsedik.
Sevime nesnesiyle, svme nesnesini yan yana getirmek... bu nesnelerin dizi
mi hi de estetik olmam.
Nesnelerin Babozukluu
Burjuva uygarlnda dolaysz algyla yaayan kii, nesneler aras iliki kuramaz.
Szgelimi tarih, kahramanlarn tarihidir. skender, Sezar, Napolyon, Fatih Sultan
Mehmet... Peki savaan askerler... skender, Hindistana kadar gitmitir, Sezar, M
sr almtr, Napolyon, Moskovaya girmitir, Fatih Sultan Mehmet, stanbulu al
mtr.
Yzbinleri savaa sokmutur bu kiiler, ama burjuva tarihi onlardan sz etmez.
Bunun anlamsal karl udur. Bir nesne yceltilir, savaan nesneler silinir.
Gnmze geldikte... durum daha karmaktr. Bankalar, petrol irketleri, silah
reticileri, alveri merkezleri, kapitalizm, faizm...
Btn bu nesneler dolaysz alglayan byk ounlua ilikisiz gibi grnr. Oy
sa bu nesnelerin birbiriyle zincirleme ilikisi vardr.
Burdan sanata gelirsek, sanat yaptlar, bu karmak nesneleri belli bir dizilite
okura gstermelidir. Bu adan nesnelerin dizimi bir sanat yaptnda son derece
nemlidir.
824
Cevat apan, Buzul ann Virs iin yle diyor, Buzul ann Virs nde
Benerin ustalnn yeni bir aamasna tank oluyoruz. Yazar bu yaptnda allm
anlat kalplarn krarak yaam kstlayan btn koullara ve olgulara kar dilin
cokunluu ve younluuyla meydan okumaktadr.
Bunun, nasl yapldm grelim.
Dsz uykulardan bile uyanmak. Yol tkendiinde dnszIn mutlu kesinliini ayrt edebileceine inansa, dayanmak daha m
dayanlr olurdu? Yrekleri duranlar yaama dndrlebildiklerinde
bittiyi alglayabildiklerini syleyemiyorlarm. Karanlk da bir yarg
dr, aklamadr. Demek beynin ksack dirimi bilinle bantl deil.
Ne akl, ne bellek susturulduunu, sustuunu bilmeden susacak. Tetii
eken o bile olsa, sonucu gremeyecek, son hep bir umut narkozu ya
da yeniden dou Hristiyanlna kulluk edecek. Varsn korkaklk
saysnlar, hn kesilsin bakalar, kskanlsn! nemli olan bu deil. B i
lincin bilinsizlie dntn saptayamamak. Olumlu tek ilevden
yoksunluk. Bir ileve balanmak, Tanrm! Yeterince, yeterince ne de
mek? Samalayamyor. M org souu bedeni.
Gzlendiklerinden habersiz, birbirine sokulmu iki glge, deni
zin gri dzln sk rg talaryla dilimlemi bir grgl Osmanl
cumbasnda, birden belirmesini, ar bymesini bekliyor o hayalet ge
minin; hemen her sisli sabah rpertisinde yinelenen, belki kendi abart
t duygusallk, onlarca doal alkanlktr yargsna karn, yavrusunu
omuzlarndan skca sarm sevgin kollarn scak koruyuculuuna s
ndn dlyor, bzld kanapesinde, znle.
Parmaklan parmak hesabna girimi. Babam kadar yaarsam?
Tam on sekiz yl srecek ot oburluk, tal dayankl. Sa olsayd; dn
gece gsne utanmasz, akl ban gmerek, onun tirfil kokulu, duygan salann frtnayla kank yamur gibi slatan bitmez tkenmez
gzyalan -kznn gzyalar olurdu belki, imdi u gen anann so
rumluluunu yllarca nce yklenmeye balayabilecek. O deil o, g
venilir baba omuzlannda geici ylgnlnn acsn dindirebilirdi. Ne
zayf, ne sprnt herifsin sen. Gizlenecek delik kald m artk? Bin be
825
Gece
imdi geldik Geceye.(8) Bakn, Akit Gktrk ne diyor, Gece belirli bir ger
ekliin, tek tanmla saptayabilecek bir insanlk durumunun dile getirildii bir anla
t deil. Belli bir yk, kiilikler ya da nedensellik ilkesiyle ileyen bir olay rgs
sunmuyor bize.
Daha sonra Akit Gktrk unlan da sylyor, Gerekte hem znel hem nesnel
dzlemde, yazann da dilin de, konu edinilen yaam gerecinin de nesnel varlk smrlann yitirmesine tank oluyoruz.
Nesnel varlk smrlann yitiriyor, Gktrkn deyiiyle, Ba, sonu, kuytulan,
Akit Gktrk, Geceyi yle kurtaryor, ama tkenmez bir gcll btn
arlyla tayan karanlk gece, ilkin bu anlamda ana simgesi oluyor anlatnn.
Hibir gizilg tamyor iinde karanlk gece... Bakn ne diyor Gecede Bilge
826
Karasu, Hangi ayna kendimizi gsterecektir bize? Srekli bir yry iinde gibi
yiz, bir luna parkn ei b grnt veren aynalar arasnda.
Bylesine sradan benzetmenin, yeni kuramlarla aklanmas ne kadar doru...
stelik yle diyor Karasu, Tarihler neleri yazm, neleri yazmamtr, bunun ze
1
Gece yava yava geliyor. niyor. ukur yerlere dolmaa bala
d bile. Oralar doldurup ovaya yaylmaa balar balamaz, her yer bo
za dnecek. Iklar yanmayacak bir sre. Ne ukurda ne dzde. Te
pelerin aydnl, bir sre, yeter gibi grnecek herkese. Sonra tepeler
de karanlkta kalacak.
D il bu karanln iinde yaayabilirmi gibi grnen tek ey ola
cak. Hibir arln, hibir gerekliin kalmad bu yerde. Karanln
gereklie benzer tek yan, konuulabilmesi olacak. ki kii arasnda.
ki duvar arasnda.
Sonra soyunmaa balayacak insanlar. Gecenin at yaralar bi
raz daha acsn diye.
Gen kaslarn gerginlii geceye girecek.
Prsk kaslar bir pelteye dnecek gecenin iinde.
B ir tek diller bilecek, tepelerde, toprakalt saraylarnda yanan
klan; yalnz dil syleyecek bu kta ykanan tek hcreli hayvanlan.
Gece oluyor yava yava. Barsaklanmzm iinden yreimize
gzlerimize doru ykseliyor.
2
Gecenin iileri, gerekte, ikindinin ilk saatlerinde grnmee
balamtr sokaklarda. Tek tk de olsa.
Onlann ii, geceyi hazrlamak: Yer yer ukurlar amak, rnein;
gecenin kolaylkla birikip doldurabilecei ukurlar...
Onlann ii, geceye hazrlamak: Gen kaslan, gece gelince daha
kolay soyunsunlar diye, soyunmaa altrmak rnein. plak etleri
nin iine doru ince, souk demirler iteleyerek, kzgn samalar gme
rek bu etlere, onlan gecelerin en uzununa altrmak.
Akam saatlerinde gecenin iilerini grmek ok kolaydr artk
827
Yazn, dil iidir. Dil iini, oyuncak durumuna getirmek deildir yazn. Dili
oyuncak durumuna getirilmesini hibir kuram dorulayamaz.
Bo, znel bir avuntudur bu.
828
Bir yaptta nesnelerin dizilii, estetik bir dizilise, bu, o yapta estetik bir deer
katar. Estetik dizili, hem konuyu, hem izlei, belirli bir btnlk iinde okura gs
terir.
Gereki yazarlar hep bu btnl salamak iin ura vermilerdir. Balzactan, Kemal Bekire kadar btn gereki yazarlarn yaptnda nesnelerin dizi
miyle salanm btnlk grnr...
Peki, kimi yazarlarda neden bu btnlk salanamyor, neden gereki olamyor
bu yazarlar.
Sorun son derece karmaktr.
Bunun nesnel aklamas zordur.
Ben, bunu, iki nedene balyorum.
Birincisi yazarn ilgin bir yapt yazma tutkusu. Bu tutku yznden yazar, nes
neleri bilinli bir biimde belirsizletirir.
kincisi yazar d dnyadaki nesneleri belirsiz grr. Her yerde bir belirsizlik
vardr.
Bir rnek vereyim. Her trl rnn satld bir sat yerinde, bir gn, almak is
tediim az yal peyniri grmedim. Peynirin o gn bittiini dndm.
Daha sonraki gidilerimde de o peyniri gremedim. Bu bende o nesneyle ilgili
belirsizlik oluturdu.
Bu ileri bilen bir arkadama durumu anlatmasaydm, bu belirsizlik bende srp
gidecekti. Arkadamn sylediine gre, o peynirciyle, sat yeri anlaamamlar,
bu yzden orda o peynir satlmyormu.
Belirsizlie bir rnek daha. Kimi kiilerin i organlarnda, midelerinde, barsak
larnda uyuturucu tadklarna bir anlam veremiyordum. Bu belirsizdi benim iin.
Konuyu azck aratrnca, kumar borcunun, ya da bir baka borcun, insanlar bu yo
la ittiini grdm. Bylece belirsizlik kalkt.
unu sylemek zorunlu... Bir peynirin satlmamasndaki belirsizlik kolayca
zmlenebilir. Ancak yaamda ok karmak, birok belirsizlikler var. Bu, dorudur.
Bu nermenin doruluu belirsizlii saltk duruma getirmeyi gerektirmez. Birok
belirsizlik aslnda belirlilii tar iinde.
Bir rnek vereyim. Bir tarihte noterde bir iim vard. Daktiloyla yazan kadn,
daktiloya bakmadan hzl bir biimde yazyordu.
Daktilo kadnla iki dakika konutum. Sekiz saat alyormu. Evde lk suda
dinlendiriyormu parmaklarn.
829
,!|
iyi, dedi Caddy. Eil, Benjy. Bak ite byle, gryor musun. Eildik ve
getik baheden, iekler daladlar bizi ve hrdadlar biz yrdke.
luyorlard. Bugn canlan pek skkn, ilerinden biri kesildi de, dedi
830
Bu blmn bandaki tarih 7 Nisan 1928. Peki, nasl oluyor da Caddy, Noel za
man ellerin donsun ister misin diyor. Daha dokuz ay var N oele. Bunu L. Edward
831
m olan yere kadar) gemi yaantnn birinci kii azndan bilinen ekilde bir an
latl deil, gemi kipi kullanld halde, imdiki zaman da yaplan bir eylemin
bilin akm biiminde sunuluudur.
Yukardaki parann ilk paragrafnda otuz yandaki aptal Benjy ile on drt ya
ndaki zenci lalas Luster, golf alanndan dnmektedirler. Parmaklklarn krk bir
yerine gelirler ve arasndan geerler. Benjy bir iviye taklr. Bu takl yaants o
cukluunda kz kardei ile bir parmakl geerken bandan geen benzeri bir ya
anty, yirmi yl kadar nce bir iviye takln aklna getirir. Bu arm akl
n imdiki zamann yaantsndan koparr ve eski bir yaantya gtrr.
talik para bitince Benjy nin akl yeniden imdiki zamana dnmez (baz armlar yznden) anas ile Versh ve Maury Day arasnda geen baka bir gemi
olayna atlar. Gemi bir yaantda Caddy okulundan gelip onu hava almaya kanncaya kadar akl bu ikinci gemi yaantsna devam eder. Caddy onunla konuur
ken Benjy alamaya balar (imdiki yaantda). Bunun zerine Luster B enjyi azar
lar ve Benjynin de gemi anlan kesilir. (10) (Vurgular kitaptan. C.G.)
Yazar, Ses ve fke iin bakn ne diyor, Ses ve fke dzensizlik, dal ve perspektivsizlik zerine yazlm bir romandr.
Ses ve fke'yi vyor yazar. yle, Compsonlann yaantlarndaki dzensiz
lik, dal ve zl ve perspektiv ve yoksunluu tm sosyal dzenin ya da daha
dorusu, sosyal dzensizliin simgesi ve temsilcisi olarak ele alnm olur.
Bunu yazmadan nce yazarn perspektifi nedir, insana doutan m verilmi, ya
da perspektif ne ie yarar sorularn sormas gerekir.
Ben bu sorulan kendime sordum. Elde ettiim bilgileri zetle veriyorum.
Eski Msrda sanatlarda perspektif duygusu yoktu. Bir insan resmi yle anla
tlr Sanatn yks'nde (11) Ba yandan daha iyi grnd iin ressamlar ba
yandan iziyordu. Ama insan gzn dnrsek, biz onu nden grnd gibi d
nrz, o halde yandan grnen yz zerine, kardan grnen gz ekleniyordu.
Vcudun st blm, omuzlar ve gs en iyi nden grnyordu. Bylece kolla
rn bedene nasl baland gsterilebiliyordu. Ama hareket halindeki kollar ve ba
caklar en iyi yanlardan grlrd. Msrllarn bu resimlerde bylesine garip bir bi
imde dz ve arpk grnmesinin sebebi budur. Msrl sanatlar ayrca, ayaklan
dtan gstermekte glk ekiyorlard. Bu yzden, ayaklar, ba parmaktan bala
yarak yukan doru yandan iziyorlard (...) Msrl sanatlarn insanlarn byle g
rndn dndkleri sanlmamaldr. Onlar, bir kural izlemekten te bir ey
832
ya 'y Rnesans m beii sayarz. Ama Rnesans anlam on ikinci yzylda span
ya da domutur. Bu anlamn simgesi de Toledo daki nl evirmenler okuludur.
Hu okulda (Avrupann oktan unuttuu) eski kitaplar Yunancadan Arapaya ve
Ihraniceye sonra Latinceye evriliyordu. (...) Bu evirmenlerin en nls ve en
parla Kremonal Cerradd. talya dan kalkp buralara Batlamyus un Almagest ad
l astronomi kitabnn bir kopyasn aramaya gelmi, sonra buraya yerlemi, Yunan
biliminin klasikleri olan Arimed, Hipokrat, Galen ve klidin kitaplarn evirmi
ti. / Bence, kitabnn evirisi yaplan en ilgin ve uzun sreli dnlrse en etkin
yazar, Yunanl deildi. Byle dnmemin nedeni de benim bolukta maddenin g
rnm ile yakndan ilgilenmemdir. te bu konuda Yunanllar tmden yanlmlar
dr. Bu yanlg M.S. 1000 ylnda adna Alhazen dediimiz garip bir matematiki ta
rafndan anlald. Bu bilgin, Arap kltrnde yetien, gerekten zgn dnceli
bir bilim adamyd. Yunanllar n gzden maddeye gittiini sanrlard. Alhazen
ilk kez, maddenin her bir noktasndan bir n gzmze yansd iin grebildii
mizi anlamt. Yunanllarn gr, herhangi bir maddenin, rnein elimin, neden
yer deitirdike, byp kldn izah edemiyordu. Alhazen in anlatmna g
re elimizden yansyan nlar, ben elimi uzaklatrdka, daralmaktadr. Elimi size
doru uzattm zaman gznze giren k demeti byr ve daha geni bir a olu
turur. te maddenin byyp klmesi bundan, yalnzca bundan trdr. ylesi
ne basit bir dndr ki (Baconm dnda) tam alt yzyl, bilim adamlarnn daha
nce buna dikkat etmemi olmalar gariptir. Ama sanatlar, ok daha nce, kendi
uralarnda bu konuya deinmilerdi. Maddeden gze nlarn yansmas -bu an
lam perspektif anlammn temelidir. Perspektif ise, matematik bilimini bugn yeni
den canlandrmtr.
Yine kitaptan reniyorum. Perspektifin anlam Avrupada sanatlar coturu
yor. Drer, 1506 ylnda gizli perspektif sanatn renmek iin talyaya gidiyor.
Peki yaptta sz edilen Alhazen kimdir. imdi onu grelim. Ortaada Bat l
833
Perspektif, insann dnyaya olaylara doru bakn salyor. Bir anlamda insan
ln baars perspektif.
Ses ve fkenin yazan, bu baany dirseiyle itiyor. Msrl sanat gibi nem
sizle, nemliyi ayrmadan imgeye sokuyor.
nsan Nerde
Bunu yazmadan nce, Molloyu (15) bir kez daha okudum. Bu kitabn arka ka
panda yle deniyor. Molloy, koltuk denekleriyle kent dnda bir ukurun di
834
835
larla? Peki, artk saklamann anlam yok, evet, onlardan da birine srtmtm. Annemden sz etmiyorum, ona yaptm srtmekten fazlayd.
Hem isterseniz annemi bu konunun dnda brakalm. Yazgm frakl
belirlenmeseydi, bu baka kadn annem, hatta bykannem olabilirdi;
o yalardayd. Tutmu imdi de yazgdan sz ediyorum. Bana ak ta
ntan oydu. Galiba Ruth gibi yumuack bir ad vard ama kesinleyemem bunu. Belki de Edith di ad. Bacaklarnn arasnda bir delik bulu
nuyordu, hep dnm olduum gibi kocaman bir aralk deildi bu
ama bir yarkt; szm ona erkeklik organm oraya binbir glkle so
kuyordum, daha dorusu o sokuyordu; sonunda ben gelene ya da iin
den kana ya da durmam iin onun rica ediine kadar ahlyor, ohluyordum. Aptalca bir oyundu bence, stelik de zaman getike yorucu olu
yordu. Ama byk bir iyi niyetle katlyordum bu oyuna, akt bunun
ad, biliyordum, nk o bana byle demiti. Romatizmalar yznden,
divann zerine doru eiliyor, ben de arkasna geiyordum. Lumbagosu yznden katlanabildii tek konum buydu. ok doal karlyordum
bunu, nk ak yapan kpekler grmtm, bana bu iin farkl biim
lerde yaplacandan sz ettiinde ok armtm. Ne demek istemi
ti acaba tam tamna? Belki de aslnda kndan giriyordum. Umrumda
bile deildi bu, sylemek bile fazla. Ama ktan yaplan gerek ak sa
ylr myd? te bazen canm skyor bu. Yoksa gerek ak hi tan
mam mydm? O da son derece dz bir kadnd, abanoz bir bastona
dayanarak ksa ve sert admlarla ilerlerdi. Belki o da bir erkekti, baka
bir erkek. Ama biz byle oynarken taaklarmz birbirine arpp dur
maz myd ? Belki de o buna engel olmak iin kendininkileri elinde sm
sk tutuyordu. Geni ve kabark jponlar, frfrlar ve adn bilmediim
baka i amarlar giyiyordu. Btn bunlar hrtlar kararak kpk
kpk havaya fkryor, sonra birbirimize kenetlendiimizde ala
yanlar gibi ar ar zerimize dklyorlard. gdmn gl itki
siyle, arada srada dilerim olmadn unutup srdm san ve atlaya
cakm gibi gergin duran bu enseden baka bir ey grmyordum. p
lerin dkld bir arsada karlatk birbirimizle, benzeri yerden bir
fark yoktu ama bin arsa iinde grsem tanyabilirim onu. Oraya ne
yapmaya geldiini bilmiyorum. Sprntleri dalgn dalgn kartryor,
o yata hl baz genellemeler yapabileceimi varsayarsak, Yaam bu,
836
837
nce bir alnt ... Walter Benjamin, Proustun dnyasn ve dnyay yanstmak;
iin kulland anlatm zelliklerini yle aklyor. Hepimiz biliriz ki, Proust bir
insann hayatn gerekten yaand gibi deil de, o insann yaad hayat hatrla-
d gibi betimler. (16)
Gemi Zaman Peindeden alnt yapmadan nce kitab Trkeye eviren Yakup Kadri, ne diyor onu grelim. .. .Proust d alemle bu seyrek mnasebetlerini de
kesmek zorunda kalmtr. Zira, hastalktan artk bir an bile gz aamaz olmutur.
ieklerle kadnlarn kokusu artk onun nefesini tkyor, en hafif bir grlt sinirle
ddklerini iitirdim. Bu tirende mutlaka bir yolcu vardr ki, ilk istas-
yona varmak iin acele ediyor. Bu yolcu, biraz sonra bir kk caddeyi takibedecektir ve yeni grlen yerlerden, allmam hallerden, bi-
raz evvelki bir hasbihalden, yabanc bir lamba altnda edilen vedalarm,
838
hi bilmedii bir otelde yatmak zorunda kalm bir hasta, herhangi bir
kriz yznden uyanp da oda kapsnn altnda bir gn nn izgisi
ni grnce tatl bir sevince kaplr. Ne saadet; ite sabah olmu! der. B i
raz sonra hizmetiler uyanacaklar. Hasta yolcu zile basacak ve ona
muhta olduu imdat yetiecektir. B ir para skn ve rahat bulmak
midi ona ekmekte olduu azaba kar bir metanet veriyor. te birta
km ayak sesleri de duyar gibi oldu; ayak sesleri yaklayor; sonra
uzaklayor. Oda kapsnn altndan grnen k izgisi ise kayboldu.
Eyvah; bu sabah vakti deil, gece yansdr. Koridorda havagazm sn
drdler. Sonuncu otel ua da ekildi, gitti. u halde, btn gece, de
vamsz ve duraksz bir strab ekmek lazm gelecektir.
Tekrar uykuya dalyorum ve bu sefer, aradaki uyanlanm birka
lahza ya sryor, ya srmyordu. Ancak ya bir tahtann organik gcrtlann iitebiliyordum; ya gzlerimi karanlm kaleidoskopu zerine
birka saniye dikebiliyordum; yahut da gelip geici bir uur nda
mobilyalann ve odann ve nihayet kck bir parasn tekil ettiim
btn etrafmdaki eylerin dald uykuyu ancak tadabiliyor ve tekrar
bunlann hissizliine kavumaa can atyordum. Bazan, uykuya dalar
ken, hayatmn, benim iin tekrar geriye dnmesine imkan olmyan ip
tidai bir safhasna ulayor; mesela ben kckken byk babamn
salanmm buklelerini ekiini ve bu hadisenin bana verdii korkuyu
yeniden yayordum. Byk babamn buklelerimi ektii gecenin erte
si gn salanm kesmilerdi. Bu tarih, benim iin yeni bir devrin ba
langc olmakla beraber, o mhim vakay, uyurken unutmutum. Fakat,
byk babamn, elinden hla mevcut sandm salanm kurtarmak
iin her korku ile uyanmda, o vakay hatrlamakla beraber, tekrar r
yalar alemine dnnceye kadar, gene bam, yz yastma sarma ih
tiyata uygun buluyordum.
Baz defa da, Havva anamzn, Adem in ee kemiinden vcuda
gelmesi gibi, kalamn fena bir vaziyetinden bir kadn peyda oluveri
yordu. Hemen tatmak zere bulunduum bir zevkin mahsul olan bu
kadn, sanyordum ki, bana o zevki verendir. Onun vcudunda kendi
hararetini hisseden vcudum, bir an evvel, ona ulamak istiyordu ve
derken uyanveriyordum. Bu esnada, en yaknlanma kadar, btn in
839
840
r
du. Geri, birden bire bulunduum yeri deil, ancak evvelce bulundu
um veya bulunabileceim yerleri hatrlyordum ve buna vasl olabil
mek iin de, birok medeniyet asrlarn, bir saniyede, katetmem lazm
geliyordu ve bir gaz lambas eklinin ve daha sonra giydiim gmlein
devrik yakasnn bana yle hayalmeyal grnleri yava yava ben
liimin asli izgilerini yeniden toparlamama yardm ediyordu.
Kim bilir, belki de, etrafmzdaki eyann yerli yerinde hareket
siz durduu kanaati, bize kendi dncemizin onlar karsndaki hare
ketsizlii yznden, bu eyaya zorla verdiimiz bir vasftan geliyordur.
Nitekim, benim byle ani uyanma anlarmda, dimam, nerede bulun
duunu tesbit iin bo yere iler dururken, karanln iinde, her ey, et
rafm eviren, eya ile beraber diyarlar ve yllar da dnmee balard.
Kmldanamyacak derecede uyumu vcudum, en ok yorgunluk
duyduu noktasndan azasmn hakiki vaziyetini yakalyarak, buna gre,
duvarn istikametini, eyalarn mevkilerini tayine ve nihayet, kendi bu
lunduu meskeni yeniden kurmaa ve ona bir ad bulmaa abalard ve
etrafnda gzle grdmz duvarlar, hayalden geen btn odalara
gre muttasl yer deitirip, karanlklarda frl frl dnerken, vcudu
mun hafzas, yani bu kaburga kemikleri, bu dizlerin, bu omuzlarn ha
fzas, evvelce yatm olduklar ne kadar oda varsa, hepsini sra sra
onun nnden geirirdi. Lkin, zamanlarn ve ekillerin eiinde tered
dtten tereddde den dimam, kaybettii artlan birbirine balya
rak, nihayet bulunduum yeri tesbit etmezden ok evvel, her birine g
re yatan nevini, kaplann erini, gne alan pencereleri, iki oda arasn
daki dar geidi, hatta uyurken aklmdan geen bir dnceyi, uyanm
da onun tekrar aklmdan geiini hatrlyan gene o, yani vcudum olur
du. Mesela, en ok uyumu veya tutulmu tarafm, istikametini bulma
a alrken, kendisini cibinlii kasnakl bir geni karyolada, yz du
vara evrik uzanyor zannederdi ve ben kendi kendime: A; derdim.
Uyuyup kalmm; annem, bana gelip Bonsoir demeden. . . Bu hesa
ba gre, ben, sayfiyede, ok yl nce lm olan byk babamn evindeyimdir ve vcudumla stne yatm olduum taraf, zihnimden silin
memesi lazm gelen bir zaminin sadakatli muhafzlan halinde, Combraydaki yatak odamn, ince zencirlerle tavana asl, sebu biiminde,
Bohemya camndan bir kandilin n ve Siyenn mermerinden bir oca
841
842
843
844
845
Bu delikanl terasta kk bir kza rastlar. ocuk onu annesine gtrr. Tank
lklar vardr. Eski yol arkada olan anneye ilgi duymaktadr delikanl. Birden yol
Issz Oda
Sekiz
Nedret sabah mutfaa girer girmez kk mektubu yerde buldu.
Uzunca, beyaz bir zarft bu. zerinde Bn. Nedrete yazlyd. Zarf
hemen kapt, cebine att. Sanki hemen biri grecekti, elinden ekip ala
cakt. Dar kt, koridoru geti, oturma odasna geldi. Ev botu. K o
cas yarm saat nce gitmiti. Her gnk sabah karkl, uyku, skn
t duyulan bir hava vard evin iinde. Bu havada radyo bile alamazd
insan. Bir vals, bir tango, hatta alaturka bir kederli ark bile u dank
evin sabah dzensizlii iine yaylrsa btn gzelliini kaybetmi
olurdu. Ona yle geliyordu. Sabah, nce mutfaa girer, kahvaltnn bu
laklarn ykar, sonra yatak odasn toplar, sonra da hol, oturma odasm dzeltir, bir biime sokard. Pencere nndeki koltua oturur, sa
bah gazetesini okurdu daha sonra da. Bu ak deimezdi hi. leye
kadar yalnzd. le yemeini okluk mutfakta ayakst yerdi. Bazen
pek seyrek hallerde kocas yemee gelirdi. Akama kadar genlik der
gileri, radyosu, hayalleriyle ba baayd. Ama bu sabah, akp giden
846
847
848
849
850
851
Hrriyet Tartmas
Bayramn ikinci gn, Atiye hamnn evine gidilir. Atiye hanm evrede sevile
yal bir kadndr.
852
853
854
855
856
857
tant kzn elini tutmak ister... o srada bir adam satn ald ayakkaby dene
mektedir.
Kurun sesi dinginlii bozar. Yazar irkilir, kedi su iemez. Delikanl kzn elini
tutamaz. Adam ayakkaby deneyemez.
Dinginlii salayan nesneler kurun nesnesiyle, ilevini deitirir, dinginlik bo
zulur.
858
na geer. Bekir Beye kimsenin aldrd yok. Zaten ekmek dnda pek
bir ey de almaz. Sigara desen, en ucuzundan alr.
len bakkaln mteriye selam bile adamna gre deiiyor...
Yal bir kadn gelse, buyur teyze , gen bir renci gelse, al bakalm
delikanl , cami dn urayanlara, selamnaleykm ... B t tek tak
mn deitirmiyor Arif. Kapclarla ma konulan konuulurken aslan
kesiliyor. Borsa yorumlan yapanlarn ciddi bilgiliini andran hava
larda takmn gelecei hakknda fikirler ileri sryor. Satlm, bunlar
dan bile bkm. O alp bam gidecei gnn hesabnda. Ama Hseyin
baka takmn fanatii... yi kapyorlar A rifle.
Yazar, kentte sabah doru nesnelerle gsteriyor. Bakkal A rifin sabah ilk ii. St
kamyonu gecikmi.
Doktor Mahirin olu Mert, kede tat bekliyor, okula gitmek iin. Aye, ince
uzun topuklarla alt bankaya gidiyor.
Bekir, iyerinde biriken dosyalan, bir de ev sahibinin kiray arttrma isteini d
nyor.
Btn bu rneklerden sonra unu sylemek zorunlu. lk elde u. Salkl nesne
dizimine daha birok yazardan rnek verilebilir.
Yakup Kadri, Orhan Kemal, Rfat lgaz, Kemal Bekir, Adnan zyalmer, Nezi
he Meri, Ltfiye Aydn, Kemal Ate...
Salkl nesne diziminde temel ilke u. Yazarn, gereklii estetik dzlemde do
ru yanstmas sorunsa, nesne dizimi salkl oluyor.
Yazann byle bir sorunu yoksa, zellikle zgn olmak istiyorsa, nesneleri z
nel bir biimde karmakank ediyor.
zgn olma dnda, gerekten de nesnel gereklii karmakank grebilir ya
zar. Gerekte de burjuva dnyas byle grnr insana.
Grnenin, asl olmad bir uygarlkta yayoruz. Nesneler gitgide birbirine kanyor.
Nesnelerin salkl diziminin zor olduunu biliyorum.
Nesne dizimi 19. yzylda daha kolayd. 21. yzylda yazarn ii, 19. yzyl ya
zarna gre daha zor.
Bir rnek vermek gerekirse 19. yzylda kent dendi mi, pekmezci dendi mi, uzun
boylu nesne dizimine gerek kalmyordu. Oysa gnmzde bir kapitalist, hem gaze
te kanyor, hem baraj yapyor, hem de petrol iinde, bunu romanda ya da ykde
nasl anlatacaz.
859
Deiik Nesneler
Yazar, kimileyin nesne olarak insan almaz. Yine de nesne araclyla insan an
latr. imdi bu konuda rnekler grelim.
lki Kafka'dan. Kpr (27) adl ykden.
860
Yervant Gobelyan, Bobi (28) adl yksnde bir kpein gznden anlatr.
Bobi bahedeki erik aacnn dibine uzanm uyuyordu. Rya
grd kesindi. Kpeklerin ryalarnda ne grdklerini bilmiyorum
ama rya grdkleri doruysa Bobi nin u an kendini boazna kadar
kemie gml olarak grdne yemin edebilirim.
te uyand, azn ap uzun uzun esnedi. Sonra etrafna baknp
bir daha esnedi. Bahede veya yaknlarda kendisini rahatsz edebilecek
hi kimse yoktu.
Kim olacak zaten bu scakta... diye dnd, eer kpekler be
lirli mantk snrlan dahilinde dnebiliyor ve rya grebiliyorlarsa...
Sinek olmak da kolay deil, diye dnd. Evet! Kpekler de, in
sanlar gibi dnebilmeliler ve dnmeliler. Kulardan kork, kurbaa
lardan kork, insanlardan kork, kork, kork, kork!... Kpeklere gelince...
biz de bizi rahatsz eden sineklere acmayz! Mesela ben... eer imdi
dncesiz bir sinek gelir ve tatl uykumu blmeye kalkarsa... azm
atm gibi... lp, doru mideye! ama sinekler ne ister bizden, ne
alp veremedikleri var? Bir kpekten sinee ekmek kar m? Edepsiz
ler, gnein altnda kanatlann ap kapar, trl trl oyunlar yaparlar,
basit bir sinek olduklann dnmenden. Yaayabilmeleri iin sinekler
de dnyor olmallar bence. Bu deersiz yaratklann herkesin gzleri
nnde edepsizce hayatn tadn karmaya, gnein scaklnn keyfi
ne varmaya haklan yok! Sinekler her zaman kamay dnmeliler ku
lardan. .. kurbaalardan ve... neden olmasn, benden de, basit ve sra
dan Bobiden, btn bir gece gzn krpmayp nbet tutan ve imdi
erik aacn dibinde rahata uyumaya alan Bobiden de...
Ya ben, dedi aniden karanlk ve karamsar dncelere dalarak.
Evet. Ya ben! Benim halim ne olacak dersiniz? imdi erik aacnn di
bine yatmm ve btn gn de yatabilirim. Oras iyi. Ama midem be
ni rahatsz ediyor, uykumu kamyor. Ka zamandr doru drst dol
duu yok. Dnyorum da: her gn bir ksm bo kalyor. Halbuki ben
byle mi olmalydm? Eti de grrdk, kemii de. imdiyse... hi! Za
ten sahibim eskisi gibi sabah erkenden kalkp ie de gitmiyor. Akama
kadar evde, skntdan ocuklann dvyor. ocuklar dersen gnde yir-
861
862
863
nnda.
u delikten bakyordum da.
Gen polis, tuhaf grnmlerin, tuhaf baklarn her trlsne
alkt:
anslymsnz, dedi. Hava da gelir ordan.
Mustafa, somyadan indi, durdu, sorarak bekledi.
Mektup yazacaksanz, yazn.
Mdrnden ald buyruu yerine getiriyordu polis. Bir katla
kalem uzatt.
Zarf?
Zarf sonra veririm... Haa... stersen yatak filan da... Getirtin
isterseniz...
Mustafa sessizce bakakald bir sre, tavandaki izikleri anmsad:
Burda ne kadar kalacam?
Bilinmez.
San bykl, ince yz glmsyordu gen polisin. Hi de kt
bir ey sylemiyordu sanki. Davranndaki yumuaklk, iyimserce bir
yoruma gtrmt Mustafay:
Peki, ama suum ne?
Bana sormayn kardeim. diye ban az yana devirdi polis.
Bu ba devinimiyle daha ok konuamayacam sylyordu
bylece.
Kad, kalemi ald Mustafa.
Asanz, bir ey aldrmak istiyorsanz...
A deilim.
Dn sabahtan beri azna lokma girmemiti oysa. Sigara stne
sigara imiti yalnzca. Alk da duymuyordu:
Sigara aldrabilir misiniz?
Olur.
Mustafa, cebinden be lira kard, uzatt:
Birinci. Bu parann hepsine sigara aldmverin. B ir de kibrit. Te
ekkr ederim.
Kap kapand. Bir elinde kurun kalem, bir elinde kat, ylece
kald olduu yerde. Ne yazacakt karsna?
Kapy altlk yapt kada. Yazd:
864
Kancm,
Ben stanbula getirildim. Henz sorgum yaplmad iin ney
le sulandm bilmiyorum. Ama hibir suum yok, bunu bil. Suu ol
mayan bir insan neden uzun zaman burda tutsunlar? Elbette yaknda
kavuacam sana. nan bana. Yalnz yle sanyorum ki, bir sre burda
kalacam. Bana bir yatak gnder. Biraz da para. Ben iyiyim, hi zl
me. Annenin, babann ellerinden perim, seni de zlemle kucaklar,
gzlerinden perim. Kancm. zm ire anneme, babama da mektup
yaz, durumu bildir. Tekrar tekrar gzlerinden perim, sevgili kanc
m. Mustafa Takesen.
Bir sre bo bo bakt kada. Somyaya oturdu. Bekledi. Drd,
bkt kad. A z sonra at, yazd mektubu bir kez daha okudu. Ta
rihini de koymalyd. Doruldu, st sa keye yazd: stanbul, 9 Eyll
1952.
Yine oturdu. Bir daha, bir daha okudu mektubu. Sekiz ay nce
evlendii kansma doyamamt. Biliyordu. Bu mektubu alnca gzya
larn tutamayacakt. Pencere nnde okuyacak, okuyacak, bir daha
okuyacak, ban kaldmp evin nnden geenlere bakacakt. nsanlann
hepsi, u soba deliinden grdkleri gibiydi. Belki binbir derdin iin
deydiler, ama hepsi de mutlu grnecekti ona da. Mutlu grnen o in
sanlann gizliden gizliye bir kavgas vard ki, bunu grebilen yalnz
kendileriydi. Toplumsal bir kavga, snflararas kyasya bir dvmey
di bu. Altta kalann can kyordu. Mustafa, altta, en altlarda deildi.
Kurtarmt kendini yaam kavgasnda. Ama mutluluk kendini kurtar
mayla salanmyordu Steinbeck ne demiti romannn sonunda? len,
kavgac bir kahraman iin syletmiti bu sz, bir baka roman kiisi
ne. O kendisi iin hibir ey istemiyordu.
Biz kendimiz iin hibir ey istemeyiz, kancm. diye fslda
d aznn iinde, yreine doru.
Biz ka kiiyiz? diye soruyordu yreinden kafasna doru f
sldayan bir baka ses.
Ka kiiyiz, bilmem. Bir, , be... Yann belki milyonlar...
lkokuldan balayarak bugne dek kitaplardan, derslerden, in
sanlardan, deneyimlerinden renebildikleri korkun bir hzla cirit at
865
866
86 7
868
869
870
yleymi demek. Acaba yal anasyla, yal babas, oullannm yakalanp buraya ka
871
872
873
874
875
876
r
yal adam mumyalam vcudunu Nuh Nebiden kalma si
yah bir takmn kefeninde gizlemeye alrken... Byle tumturakl
uzun szler olmasn ltfen! dedi, o gnlerin tipik be para etmez editr
lerinden biri. Bize jet-a yolculannm okuyabilecei bir eyler verin.
Bir jet-am yolcusu. Sen ne bilirsin ki, kubeyinli, iko kukla?
Yazmak, dnen ve hisseden insanlar iindir, gece kulpleri ve barlar
dan kp da sansasyon arayan beyinsizler iin deil. Ama kt zaman
larda yayoruz. B ir sirkte eitildiklerine, sonra da rendikleri hokka
bazlklar ortaya sermek iin uygun bir yer olarak gazetecilii setikle
ri phe gtrmeyen palyaolar ve sonradan grmelerle birlikte al
maya mahkum edildik biz.
Evin Okuolunun stanbul Beyefendisi (34) adl yksnde zamann krlmas.
Misidir odas yerine artk salon dedii, ama yine de gidip pek
oturulmayan byke odaya girdi. Duvardaki ereveye bakp dnd.
877
878
Etkenler
Yaptlarla karakterleri devindiren etkenleri d etken-i etken diye ikiye ayrlr.
Burda una dikkat etmek gerekir. Her yaptta d etken-i etken ilikisi vardr. Bir i
879
etken, d etkene yol aabilir, ya da d etken i etkene yol aabilir. Bunu gz nn- !
de tutarak sylyorum. Kimi yaptlarda i etken youndur. Bu durumda o yapt iin
i etkenli diyeceiz. Szgelimi ehov'un oyunlar i etkene dayanr. Bir de Sait Fa
't
Orhan Kemalin Karde Pay (36) yks d etkenlere dayanr. imdi Karde \
Paym zmleyelim.
Siverekli kahveden ieri nefes nefese girdi. Alt kollu, iskambil
oynayan hamalbamm yanma gitti:
Aa, dedi, depoda yadrg hamallara iba yaptrdlar, haba
rm olsun!
Hamalbamm katlar atp masadan frlamasn bekliyordu.
Hamalba buz gibiydi:
880
Depoda yabanc hamallar kan ter iinde almaktadr. imdi n olacak... Hamal
ba, yabanc hamallar nasl dar atacak...
Patron, hamalbamn kar koymasna aldrmaz, para verir adama. Bunun stne
hamalba depodan kar.
yknn birinci dm hamallara kart zlmtr. Hamalbamn asl gre
vi hamallara i bulmak, bunun karl cretlerinden pay almaktr.
Hamallar, hamalbandan haber kmaynca depoya giderler. Depo sahibi A a
nz geldi. Grtk, anlatk der.
Hepsi isiz kalmtr.
Akamst bir haber gelir. Hamalba, meyhanede imektedir. Depo sahibinden
para almtr.
Bunun stne bata Siverekli meyhaneye giderler. Hamalba Siverekliyi mey
hanede grnce sinirlenir. Siverekliyi korkutarak meyhaneden kovacaktr ama Sive
rekli yakasna yapr, dan karr adam.
Hamalba gl bir tokatla Siverekliyi sindirmek ister, ama baarl olamaz. Bu
nun stne sustalsn karr. Siverekli becerikli bir atlla sustaly elinden d
rr. Yere yatrr adam. Sustalsn da krar.
Bundan byle ortak alacaklar, kazanlarn da karde pay yapacaklardr.
D Etkenler
Yadrg hamallar hamalban harekete geirir. Patron hamalbana para vererek
olay durdurur. Bunu renen hamallar, bata Siverekli iki itii meyhaneye gider
ler. Hamalba Siverekliyi korkutmak ister, baarl olamaz. Hamallarda dnm
olur. Karde pay almaya karar verirler.
yky devindiren d etkenleri doru kullanm Orhan Kemal.
ykde nemli bir nokta var. Hamalba, hamallara i verilmezse sonu kt an
lamnda A it frn ykar der depocuya. Kendi unutur bunu. Gerekten de A it
frn ykar. Depocuyla anlaan hamalban, balarndan atarlar.
imdi de Hagop Mmtzuriden bir ykyle d etkenleri grelim. yknn ad
Nonik Mamanm Olunun Dkkan (37).
881
882
tadr?
Slonun sorusunu kimse anlamaz. Kimi Slonun giysilerinden korkar, kimi alay
eder. Sonunda biri arad kiinin iini sorar. Semercidir arad kii. Semercilerin
yerini gsterirler. Silo, Nanik Mamamn olu Nan bulur.
Silo, stanbulu beenmemitir. nsanlklan yoktur. Dkkann yerini bir trl
sylemezler.
Nian ertesi gn skdara gtrr Sloyu. Ordakiler Slonun kyndendir.
Herkes bir ey sorar kyle ilgili.
Silo gn sonra kyne dner. Sorarlar, nasl buldun stanbulu. Aklszlkt
benim yaptm der Silo. ... benim derelerim, benim tepelerim her yerden iyidir
diye anlatr.
D Etkenler
Nonik M am ann olu Nian, stanbuldadr. Bu, Sloyu etkiler. Kalkar stan
bula gider. Ama stanbulda grdkleri yedikleri rahatsz eder Sloyu. gn son
ra kyne dner.
Etkenler
Kimi yazarlar ykde younluu i etkenlere dayandrrlar. Bylesi yaptlarda i
dnyann gelgitleri anlatlr. etkenli yapdan oluturmak d etkenli yaptlara g
re daha zordur. Zorluun nedeni tekilden tmele ktadr.
883
Yazar, tekilde kalrsa, yapt insani dzleme kamaz. Bu, yazann isel sreleri
tanmadn gsterir.
imdi bu konuda baarl iki rnek grelim.
lki Oktay AkbaFm Sen Bunu Biliyor musun? (39)
Sen biliyor musun bunu? diye sordu bir ses. Sen bunu biliyor
musun? Neydi bildii, bilecei, bilmesi gereken? Neydi? Kadn anla
m gibi, Evet! dedi. Anlarm gibi, anlayabilirmi gibi!... Sonra e
virdim baklarm denize doru. Uzaklap giden bir vapura... Gitti
vapurla birlikte o ses...
Sen bunu biliyor musun? ime iledi bu soru. Kadn bilmeliydi
adamn ne demek istediini. Bilmeden bildim sanlr bazen. Oysa hi
bir ey bilmiyoruzdur, ne kendimiz iin, ne bakas iin. Bolukta yzyordur. Buz dalar gibi kaplp rastlantlara gidiyoruzdur. Bilmek,
anlamak, duymak, tanmak istemeden. Hepsini kabul ederek, biliyoruz,
duyuyoruz, anlyoruz, tanyoruz sanarak... Karmzdakini, kendimizi,
onu bunu...
Bir sevi miydi bilinmesi gereken? Bilinaltnda gizli kalm bir
serven miydi? Neydi o kadnn bildii, adamn, Sen bunu biliyor mu
}j
ckler tek tk. Sen bunu biliyor musun? Neyi? Belki bir seviyi, bir
s|
ben onu tanyorum, o beni tanyor. Kimdir o, bir dosttur, bir arkadatr,
bir sevgilidir. Byk anlar yaamzdr, sonsuz aydnlklar kurduumuza inanarak! Her ey aktr, ortadadr. Gizlilik yoktur, kukulu yn-
j,
>
a
'
884
kinci rnek Ruen Hakknn Kendiyle Didien Adam (39) adl yks.
885
1997.
16. G. Lukcs, a.g.e.
i
17. Yakup Kadri Karaosmanolu, Marcel Proust ve Eseri Hakknda, M. Proust, Gemi Zaman Peinde, ev. Ya-
kup Kadri Karaosmanolu, M.E.B. Yaynlan, stanbul, 1989.
18. Marcel Proust, a.g.e.
19. J. W. V. Goethe, Sanatnn arks, Yarat E y Sanat, ev. Ahmet Cemal, Trkiye Bankas Kltr Yaynla-
n , stanbul, 2006.
v
20. Henry James, Madam de Mauves, Ksa Romanlar, Uzun ykler, ev. nsal Aytrk, Trkiye Bankas Kl- :
886
24. Memduh evket Esendal, stanbul'da Bir Bayram Gn Hikayesi, Bizim Nesibe, Btn Eserleri 10, Bilgi Y a
ynevi, Ankara, 1998.
25. Cengiz Gndodu, Kurun, nsancl Dergisi, S.189, stanbul, Mart 2007.
26. Evin Okuolu, len Bakkal, Sardunya Krldka, K ora Yayn, stanbul, 2009.
27. Franz Kafka, Kpr, Btn ykler, Turkesi Kamuran ipal, Cem Yaynevi, stanbul, 2009.
28. Yervant Gobelyan, Bobi, Memleketini zleyen Yenge, ev. Nagep Gobelyan, Ara Yaynclk, stanbul, 1998.
29. A fet Muhteremolu (lgaz), Para Para l Bir Kadn Yazar, Yazko, stanbul, 1983.
30. Evin Okuolu, Kitap, a.g.e.
31. Kemal Bekir, Hcre 1952, Pencere Yaynlan, stanbul, 1997.
32. Sevgi Soysal, afak, letiim Yaynlan, stanbul, 2009.
33. Necip Mahfuz, Miramar, ev. Yksel Peker, Adam Yaynlan, stanbul, 1989.
34. Evin Okuolu, stanbul Beyefendisi, a.g.e.
35. Nazm Hikmet, Yaamak Gzel ey Be Kardeim, Adam Yaynlan, stanbul, 1997.
36. Orhan Kemal, Karde Pay, Epsilon Yaynclk Hizmetleri ve Tic. San. Ltd. ti., stanbul, 2006.
37. Hagop Mntzuri, Nonik Mamanm Olunun Dkkan, Armdan Fratn te Yan, ev. Silva Kuyumcuyan,
Aras Yaynclk, stanbul, 1996.
38. Oktay Akbal, Sen Bunu Biliyor musun?, stinye Sulan, Can Yaynlan, stanbul, 2002.
39. Ruen Hakk, Kendiyle Didien Adam, Kediler ve Sereler, Gerek Sanat Yaynlar, stanbul, 2003.
887
ZLEK
zlek, bir yaptn kurucu esidir. Kurucu e, yaptn biricikliini salar. imdi
izlein nemini Kaan'dan izleyelim. yle der Kaan, Bir yaptn sanatsal dee
ri, kendi konusunun karakteriyle belirlenmez (...) bir yaptn deeri, dorudan do
ruya temann karakterine baldr. (1) Daha sonra unlar syler, bir yaptn tema
s, o yaptn ieriinin yalnzca bir yandr. br yant, temann dnsel olarak i
leniinden yorumlanmdan, sanatnn temay fikirsel-iirsel olarak sergileyi ekli
ve tarzndan gelir.
Kaganm izlekle ilgili bir uyarsn hi unutmamal. Kaan izleyelim, V.. Lenin Felsefe Defterlerinde, fikrin mkemmel bir tanmn yapar. Fikir (insann) bil
gisi ve zlemi (istemesidir) Bu tanmlama (yalnz sanatsal deil) her fikri gnoseolejik ve bilgi kuramsal nitelikleri kendinde barndran bir birlik olarak gstermektedir;
nk kavrama, yarg, sonulama gibi salt bilgi kuramsal kategorilerden farkl
olmak zere fikir kategorisi, kendi iinde bilgi edimini karlayacak bir deer yn
lendirme de (zlem, istemede) tamaktadr ayn zamanda. Sanatsal, iirsel fikirde
(ki tm br ideolojik sonulandran farkl klan ey de budur) deer ynlendirici
yanla bilgi ynlendirici yan arasndaki balant, daha nce belirttiimiz gibi, ger
ekliin sanatsal olarak zmleniindeki cokusal elerin grd ilev dolaysy
la, zellikle i ie balantldr. Bu yzden sanat yaptndaki fikir, (ders kitaplarn
da ya da edebiyat kuramnda sk sk rastladmz gibi) kendinde yatan ana dn
ce ye indirgenemez. Bir sanat yaptnda fikir, ana dnce ile ana duygu nun bir
birliini ruhsal durumu oluturur. Hegelin ve Belinskinin terimleriyle o yapttaki
dokunaklktr (pathos tur) fikir.
888
rn jenaratr der.
Ana dnceyle; ana duygu birlii kurulamazsa ya da yanl kurulursa o yapt es
tetik deer yitimine urar.
ki adl (3) yaptnda bu roman iin yle der, Kiisel alanda Raskolnikovu sua
iten ahlaki kuram, toplumsal alanda, ihtilale yol aar. zel hayatn Raskolnikov u,
politikann nihilistidir. Dostoyevski nin ortaya koymaya alt tez budur. Su ve
Ceza nm ahlaki sorunu, Ecinlilerin ahlaki-politik sorunu olur.
Daha soma Carr, yle der, Su ve Ceza nm ac verici sorunlar, yerini kaba
889
ekilde kavramalarna engel olmutur. (...) Dostoyevski ise Rus toplumunun ilerici
glerini karsna ald Ecinlileri yazd sradaki yeni insan n gerek kavgas
na ve ideallerine ilikin arpklam tasarm, btn roman boyunca, romandaki fi
kirsel anlay stnde etkisini gsterir. (4)
Btn bunlardan sonra unu sylemek zorunlu. Yazarn algs, olanlar kavray
, kavrayndaki ideoloji, izlein dnsel esi iin son derece nemli. deoloji al
gyla kavray zedelerse izlein dnsel yan, deer ynlendirme yan zedeleniyor.
12 Mart Romanlar
Medet Turan, Trk Romannda 12 Mart (5) adl yaptnda, 12 Martla ilgili ki
mi romanlar inceler. Adalet Aaolunun Bir Dn Gecesi adl roman iin yle
der Medet Turan, Roman, devrimci hareketin 12 Martta yedii ar darbeyi anla
trken kk burjuva sosyalistlerinin umutsuzluunu yanstr. Romann verdii me
saj, mcadelenin anlamszl ve boluudur. Yazar, karakterleri kendi bunalmlar
iinde mutlaklatrmaya alr. Tm aydnlar hilie der, tm devrimciler dner.
Pnar Kr'e geldikte, Kr devrimcileri daima ocuk karan, fidye isteyen bin
leri olarak gsterirken, kk burjuva kiiliinin grmek istedii karakterleri olu
turur. Pnar Kr, tanmad iin kendi bilincinde yanl yansm olan devrimciyi,
gecekondu evlerini ve mahallelerini gereklikten tamamen uzak bir tarzda izer .
Selim leri'nin Her Gece Bodrumda, roman, yazarn kendi ideolojik knn
gstergesi olduu sylenebilir. nsann hilii, yalnzl, deersizlii, edilginlii
mutlaklatnlmaktadr. Romanda insani ve toplumsal mcadelenin boluu, insana
gvensizlik okunmaktadr.
Medet Turanm bu romanlar iin saptamalar dorudur. Adalet Aaolu, Pnar
Kr, Selim leri, yaadklar toplumu tanmayan yazarlardr. stelik toplumsal
zmleme yapmay hi dnmemilerdir. Dar evrelerinin kk burjuva ideoloji
siyle 12 Mart yanl alglamlar, yanl kavramlardr. Bundan tr, izleklerin
dnsel esi yanltr. Deer ynlendirme insana, daha iyi bir dnya savamna
kardr.
Bu romanlara karlk Kemal Bekirin Kanl Dnle Sevgi Soysalm afak ad
l yaptlar gerekidir. zlekleri dorudur.
Medet Turan, Kemal Bekirin Kanl Dn iin yle der, Kemal Bekir,
Kanl Dn romanyla Trkiye nin bir panoramasn verir. Yazar, devrimciler,
dnekler, ajanlar, polisler, faistler, burjuvalar, feodaller, kyller vs. toplumun her
890
Adalet Aaolu, Selim leri, Pnar Kr, neden insan hiletiren bir izlei seti
ler de Kemal Bekir, Sevgi Soysal doru izlekle, dnsel deerlendirmeyi salkl
yaptlar.
Bunun gizi nerde.
Bunu aklayabilmek iin znel-nesnel diyalektii stnde durmak gerekir. 12
Mart zelinde, bu olaya sevinenler, zlenler, umuda kaplanlar, umutsuzlua d
enler hi kukusuz olmutur.
Bu, bir olayn, kii stndeki znel etkisidir. Yazar, roman yazmak iin masa ba
na oturduunda znel etkiden arnmaldr.
12
Mart muhtras, kimi sol evreleri sevindirdi. Am a o dnemin babakan Nihat Erim
Alnacak tedbirlerle balyoz gibi kafalara inmekten sz etti. Nihat Erime gre ana
yasa Trkiye iin lkst...
12
Adalet Aaolu, Selim leri, Pnar Kr, znel dnyalarnn kntsyle bakt
lar 12 Marta.
Burda bir fkray anlatmam gerekli. Yeni evliler yeni evlerine tanmlar. Birka
zaman sonra kardaki eve bir aile tanm. Yeni evliler sabah kahvalt ederken kar
daki evin hanm amar asm. Yeni evli kadn kocasna, Bu kadn amar y
kamasn bilmiyor, baksana hepsi kirli demi. Ertesi gn kar evin hanm yine a
mar asm. Yeni gelin, Bak demi kocasna, kadn amar ykamasn bilmi
yor, amarlar kirli. Ertesi gn kadn yine amar asm. Bu kez yeni gelin, A a -
891
a, kadn renmi amar ykamay, tertemiz olmu amarlar dedikte, yeni geli
nin kocas Bu sabah, ben erken kalktm, bizim pencerenin camlarn sildim demi.
Yazar, penceresinin camn her gn silmeli. Penceresinin camn silmesi gereken
bir baka yazar da Asl Erdoan. Ta Bina ve Dierleri (6).
Bu kitaptaki yklerden birinde gebe kadn yle dnr, z ocuunu yaa
Dnya da onu... Baklarnn altnda eskir, ypranr, ii oyulur, saf amura dnr.
Hem dnya belirlenen bulank bir imgeden baka.
Asl Erdoan, dnyaya bakan penceresinin camlarm silseydi, dnyay baka tr
l grrd.
Peki, neden bulank oluyor kimi yazarlarn penceresi... Bunun stnde durmak
zorundaym.
Lukacs, ada Gerekiliin Anlamnda (7) yle der, Burada bir kavak
noktasyla karlayoruz: her trl biimsel dnceyi bir yana brakp soruyu so
yut felsefi anlamyla soracak olursak, (gereki okur iin)- salt estetik olmayan d
ncelerle de varlan- geleneksel Aristoteles yargsna varrz. nsan zoon politikondur yani toplumsal bir hayvandr. Aristotelesin bu yargs btn byk gerek
i edebiyat iin geerlidir. Akhilleus ile Werther, Oidipus ile Tom Jones, Antigone
ile Anna Karenina: bunlarn her birinin bireysel varoluu- Hegelin deyimiyle Sein
an sich i gnmzde daha yaygn bir deyimle ontolojik varlklan-toplumsal ve ta
rihsel evrelerinden ayrt edilemez. Bu kiilerin insan olarak anlamlan, kendilerinin
892
kinci noktaya geldikte, insan akl ilkeldir. Burjuva uygarl insan, i aygtna
dntrd. lkel akl, insani birikimle donatmad.
Btn bunlarn sonucu kiilii arpk insanlar kt ortaya. Aldatan, karaalan,
arkadan vuran... Bu durum, insann varlkbilimsel temelinden kaynaklanmyor.
Burjuva uygarlnn insan temelsiz, dayanaksz brakmasndan kaynaklanyor.
Byle insanlar var dnyamzda. Peki bunlan yazmayacak myz. Bir romanda,
bir ykde byle tipler olmayacak m.
Yazar bu tipleri de yazacak, okura gsterecek. imdi bunun nasl yanstlmas
gerektiini grelim.
Bey bu karmak dnyayla ilgilenmek istemiyor, hele onun dzene girmesi iin sa
vaanlara katlmay aklna bile getirmiyordu. Onca bu dnya, ahlaki bozulmalarn
artt kangren bir dnyayd. Kans ve kzyla bu kangren dnyada yaamaya mah
kum edilmiti. Allah yahut tabiat mahkum etmiti. Kendisi, kz ve kars tertemiz
diler. Bundan tr, sokak kapsnn dnda kalan pislie bulamaktan korunmalar
lazmd. Bunun iin de kabuklarna ekilmek, insanlardan uzak yaamak, kendi im
kanlarn kendileri iin, yalnz ve yalnz kendi yuvalarnn saadeti iin kullanmakt.
Gryorsunuz bu yaptta da yaamaya mahkum edildiine inanan biri var. N azif
de dnyann kangren olduuna inanyor.
kisi arasnda ayrm u. Asl Erdoan bu durumu btn insanlara genelletiriyor.
Dnya btn insanlar iin pis sudur.
893
Her ey bir insan sevmekle balar diyen Sait Faik adna konmu dl, insan
hiletiren bir yazara verildi.
zlek-Konu
Bu blme bir soruyla balyorum. 19. yzyldan bu yana yazlan romanlarn,
yklerin, her birinin konusu ayrm, kendine zg m ... Her romann, her yknn j
konusu aynysa, o zaman binlerce konu olacaktr... Bu, byle deildir... Tark Bu-
ra, bir syleimizde otuz konu olduunu syledi. Belgesini de verecekti, ama ya
amdan ayrld. Konuyu on bee indirenler de var. Konu saysn otuz diye alrsam,
yazarlar bu otuz konu iinde yazp duruyorlar. O zaman biz, konu asndan birbiri
ne benzeyen yaptlar bulup, bunlar eletirebiliriz... yle de yapyoruz. Szgelimi
Tank Dursun'un Rza Bey Aile Evi adl roman, Memduh evket Esendalm Ayal ile Kiraclar adl romandan esinlendiini syleyenler var.
imdi unu sylemeliyim. zel bir urala deil, ylesine okurken konusu apart
manda geen sekiz yapt saptadm. imdi bu yaptlar grelim.
Zola, Apartman (9), ehov, Eski Ev, Memduh evket Esendal, Ayal ile Kira
clar (11), Tark Dursun K, Rza Bey Aile Evi (12), Adnan zyalmer, Baskn (13),
Demirta Ceyhun, Apartman (14), Sabahattin Ali, Apartman (15), Kemal Bekir,
Soylu Damat-Soysuz Damat (16)
. .
-y
i
Bu yazarlarn birbirinden esinlendiini, ya da bu yaptlarn birbirine benzedii j
Selim lerinin Her Gece Bodrumu izlek asndan benzerlik gsterse bile, bu iki |
roman birbirinden ayrdr. Dolaysyla bir yazarn bir baka yazardan esinlediini
sylemek estetik adan doru deildir. Bunun tesinde diyelim bir yazar, baka bir
yazardan esinlendi, bunun ne gibi bir dokuncas olabilir...
imdi apartmanl yaptlar alalm.
894
Tank Dursun'un Rza Bey Aile Evine geldikte... yaptta i ie iki izlek grlr.
Birincisi, 1950lerde ii snfnn konumudur. Patrondan zam istemeye karar veren
iiler, zam verilmezse ii brakacaktr. Bunu rgtlemeye alanlar hemen gzal
tna alnr, iten atlr daha sonra. i snfnn savam asndan bu nokta nem
lidir yaptta.
br izlee geldikte... Hulusiyle Cemal kumarcdr. Hulusi bir kahvede, Cemal
evinde kumarla insanlar soyarlar.
Hulusinin arkada Kemal, fabrikadaki olay nedeniyle polise aranmaktadr.
Hulusi, Kemali Cemalin evinde saklar.
Cemal, genelevden kard Fatmayla yaamaktadr. Kemal Fatmayla yatar.
Cemalin adam bunu grr, Cemale syler. Hulusi, Kemali alp Rzabey Aileevine gtrmtr. Cemal, kaldklar odaya gelir. Hulusi, adam odaya sokmaz. Ce
mal tabancasn eker. Bunun stne Hulusi, Vur Cemala, bakma vur! Ben adam
teslim etmem kimseye. Kahpeliim yoktur. der.
Cemal iki el ate eder. Hulusi lr.
Arkadalk insani bir deerdir. Hulusi, kumarda insan soyar ama arkadan ver
mez.
895
Veysel Trkiyedir.
ldrlen genle, yaralnn tand sokak kalabalktr. Ama sessizdir bu kala
balk.
Sessiz sokak Trkiyedir.
t uaklardr.
Bu srada gemi gnlerin zlemiyle yaayan apartman sahibi gelir arabasyla.
yavrusu gibi dalverdik der. Ona gre korkun olan lmek deil, bir ey yapama-
dan lmektir.
Her katta kiisel sorun vardr. Sorunlar zlemez. Bu srada apartmann d kapisinin nnde elik miferli erlerle dolu bir kamyonet durur. at katnda oturan
devrimci iin gelmilerdir.
Faizmin sesi, oala oala at katna karlar.
Apartman Trkiyedir. Her snf kendi sorununa kapanmtr. Devrimciler temel
sorunu, Trkiyenin temel sorunu yapamamlardr.
896
Kemal Bekirin Soylu Damat, Soysuz Damat yksnde seksenlik hala, apart
mann merdivenlerini zorlukla kmaktadr. Damat Cemil de moda arklardan biri
ni syleyerek merdivenlerden inmektedir. Halay grnce durur. Ne o hala der.
897
Anna Karenina
Anna iin ilk elde unu sylemeliyim. Anna, ak bir ara olarak kullanmyor.
Dorudan seviyor Vronskiyi. Bir sre sonra kocasna da syler. At yarlarna ka
tlan Vronskinin attan dt bilgisi geldikte Anna kendinden geer. Kocasnn
uyars stne Anna, sevgilisiyim, metresiyim der. (19)
898
mi devrettim.
Daha sonra yle dnr, Koulsuz her eyimi verebilirim ona, ama erkek ba
mszlm, hayr.
liki gittike bozulmaktadr. Anna geceleri uyuyabilmek iin morfin almaya
balar.
Anna, Vronskinin sevgisinin tkendiini dnr. Vronskiyse yle dnr.
Anna Vronskiyi kt duruma drmtr.
Annann kendini ldrmesine varan sre balamtr.
zlee geldikte... Sukov, Madame Bovaryin izleini yle belirler. Burjuva
yaamn, insan emip bitiren, abalarn ve mutluluk zlemlerini silip spren bir
batak olarak gren Flaubert, gittike batmakta olan nemsiz bir kk burjuva ka
dnn manevi aclarnn izimi, bu kadnn kk dramnn arkasnda yatan ayn l
de nemsiz, baya ve bir dnyann iziliiyle birletirir. ( 20)
Lukacs, Anna Kareninann izlei iin unlar syler, Ar biimde davranan
kahraman, bakalarnn ikircikli, isteksiz ya da ikiyzllkle yrttkleri yolu, g
zn krpmadan sonuna kadar gtrr. (...) Anna Karenina -sevmedii, allm ne
denlerle evlendii bir koca ve tutkuyla sevdii bir akla- kendi evresinden dier
kadnlarn yaamnn ayn bir yaam srer. Tek ayrm, onun bu yolu uygun bir e
kilde, her sonucu gzn krpmadan kabullenerek ve zlmez kartlklarn, gn
899
masna katk yapar. Ancak evli bir kadnn kocasn brakp, ayla yaamasn i|
doru bulmaz. Vronski sosyete Annay kabul etsin diye Prenses Betsiyle aabeysinin kars Vargayla konuur. kisi de bu neriyi geri evirirler.
Vronski, Vargaya yle der, ... evinizde arladnz yzlerce kadndan daha i
dk olmadn biliyorum!
... Tanrlarda sevginin insana kazandrd ve erdemi her eyden stn tutuyor-
(I
lar. Buna karlk, Oiagros un olu Orpheus, Hades ten elleri bo dnyor, almaya
geldii karsnn kendini deil, sadece hayaletini gtryor. nk Tanrlara gre '
.
Orpheus yumuak davranm -ne de olsa bir algc nihayet- Alkestis gibi lmeyi !
gze alacak yerde, binbir areye bavurup, Hades e lmeden gitmenin yolunu bul-
mu. te bu yzden Tanrlar cezasn veriyor, lm kadn yznden oluyor.
900
Soen Kierkegaard, Orpheus iin yle bir not der, Her bilgide cesaret vardr
ve ancak hayatn ne srecek kadar cesur bir adam onu kurtarabilir. Geri kalan her
kes, karsn getirmek iin yeraltna inen Orpheus gibidir. Tanrlar ona karsnn an
cak hayaletini gsterirler, nk onu, ak iin hayatn ne srecek cesareti olma
yan samimiyetsiz bir algc gibi grrler. (23)
Vronski, Orpheustur. Ak iin yaamn ne srecek kadar yrekli biri deildir.
Vronskide arn, ssl, yakkl subaylarndan biridir. Anna iin savam gze
alamaz. Geri kendini ldrmek ister, ama bunun nedeni Annann kocasnn syle
diklerinden tr kendini kk grmesidir.
Kendini bir kadna balamamak, zarara uramadan bir kadn sevmek... Daha
nce gsterdim. Her eyini verir, ama erkek bamszln veremez.
Sosyete Vronkskiye aktr. Annaya kapaldr.
Tiyatroda olup bitenleri, Annann trajedisine giden yolda sonun balangc ola
rak gryorum. Onun iin bu blm dall budakl ele almak zorunlu.
Vronski otelde Annay beklemektedir. Anna hi kimseye sylemeden bir kadn
la otelden kmtr, bu saate kadar dnmemitir. Anna sonunda halas prenses Oblonskayayla dner. Alveri yapmtr. Konumasnda sinirli abukluk vardr.
Bu srada prenses Betsiden haber gelir. Annay ancak saat alt buukla dokuz ara
s beklemektedir. Bu saat, prensesin evine hi kimsenin uramad bir saattir. A n
na o saatte gelemeyeceini syler.
Anna sosyeteden dlandn anlamtr. Am a aldrmaz grnr. Bu srada Bet
901
Anna Kareninann br Yz
Tolstoy, aslnda bu yapta baka bir ad verseymi.
Henri Troyat, Tolstoy (24) adl yaptnda Anna Karaninanm ad iin yle diyor,
Lev Tolstoy ncelikle romana ki ift ya da ki Evlilik isimlerini koymay dn
mt nk ilk versiyonunda Anna Karenina boanacak Vronskiyle evlenecekti.
Fakat roman kiileri kendi istediklerini yazara dayatmaya baladka konu bir ba
ka yne evrildi.
Gereki yazarla gereki olmayan yazar ayran nemli bir noktadr bu. Gerek
i yntemle yazlan romanlarda, yklerde karakterler canlanr, yazar, karaktere is
tediini yaptramaz.
Kar gereki yazarsa kukla yaratr. Kukla canszdr, ldr.
Yaptn adndan tr, Levin, Levinin aabeyleri, Levinin kars Kiti, Levinin
arkadalar pek incelenmez. Oysa Tolstoy, Levinin evresiyle gl izlekler olu
turur. Lukacs, Avrupa Gerekilii adl yaptnda yle der, Tolstoy, karakterleri
nin eitli belirtilerini hibir zaman birbirinden ayr, yaltlm ekilde vermez; Le
vin le kardeleri, kars, arkadalar ve dier insanlar arasndaki iliki, yaamn en
nemli sorunlar hakknda verdii kararlar, ok yakndan bantldr. Bylece sar-
902
her gen gibi davrandn dnrd. Sosyeteden olan koca da bundan yalnzca gu
rur duymaldr.
Levinin aabeylerinden biri Nikolay Levin koyu bir dindarken komnist olmu
tur. Kapitalin iiyi smrdn anlatr kendisini grmeye gelen Levine... N i
kolay, btn retimin, kazancn, en nemli aralarnn alanlar arasnda ortak
vena. Genel evden kardm onu. Ama severim onu, sayarm da. Beni tanmak iste
yen herkesin onu da sevip saymasn isterim. Karm saylr nk. Karndakilerin
kim olduklarn biliyorsun artk. Bunun seni kltt inancndaysan yolun ak
olsun, kap ak.
903
arn ssl subay Vronski, Anna iin inim inim inleyerek sosyetede yol bulma
ya alr hi kimseye yolun ak olsun diyemez. Vronski yaamdan soluk almaz,
sosyeteden soluk alr.
Nikolay, yaamdan soluk alr.
Levin, lmn bilinmezliinden korkar. Aabeyi Nikolyan lmnde Kitiyle
Mariyann dayanlar karsnda Levinin dnceleri deiir.
Nikolayn karsyla Kitinin davranlarn grdkte yle dnr, ... bu iki
bir yandan dinlenme yeri, te yandan bozulmulua kar seve seve yarar dokuna
can bile bile ald bir panzehirdir.
Levin iinse ky, yaanlan, yani sevin duyulan, ac ekilen, allan yerdi.
Sergeyin ky sevmesinin bir baka nedeni, kyde hi almamasyd. Halk
904
Levin, rn zerine, rgat tutmak zerine iftlikle ilgili konular zerine konu
may, konuulanlar dinlemeyi ok istiyordu. Bunlar Levin iin son derece nem
lidir. Topraa bal kleler devrinde nemli deildi bunlar.
Levin yle dnr, bizde her ey karmakarkken, daha yeni bir dzene ko
almam, didinmemi gerektiren bir ey var ortada imdi. Kiisel iim deil bu be
nim, toplumun mutluluu sz konusu burada. iftlik en nemlisi de, halkn halkn
durumu deimelidir. Yoksulluun yerini topluca zenginlik, mutluluk alacak. D
manln yerini anlama, ortak kar... Ksacas, kansz bir devrim olacak bu. Ama
ok byk bir devrim
Bu devrim nce iftlikte balayacak, sonra ilde sonra Rusyada, sonra btn dn
yada.
Levin bu dn gerekletiremez. Bu Levinin kiisel baarszl deildir. Ka
pitalizm byle bir dnya kuramaz. Hayal krklyla kendini ie verir.
Kiti, kocas Levinin neden cannn skldn anlar. Tanrya inanmamaktadr
Levin. Am a Levin bunalma girmitir. Bunalmdan kmak iin felsefeye verir ken
dini. nce materyalistleri inceler. Onlarda aradn bulamaz. Daha sonra Platonu
Spinozay, Kant, Schellingi, Hegeli, Schopenhaueri filozoflar okur.
Schopenhaueri okurken irade yerine sevgiyi koyar. Tam kurtulacakken Katolik
yazarlar, Ortadoks yazarlar okur. Birbirlerini yadsdklarn grr, yine bunalma
der. Neyin ne olduunu, bu dnyaya niin geldiini bilmeden yaamam olanak
sz der.
Bunalm sonucu kendini ldrmeyi dnr. Levin, bir gn tarlada alan Fyodorla konuur. Fyodara gre insanlar eit eittir. Kimi midesini dnr. Drst
905
deildir bylesi. Kimi drsttr. Tanr iin yaar. Daha sonra Levine, Siz de kim
Walicki, Tolstoy iin yle der, 1870lerin sonlarnda KontLev Tolstoy, edebi
yat alannda nnn doruundayd. Sava ve Bar 1869da, Anna Kareninay i
1877de yaymlam bulunuyordu. te tam bu srada yaratc dehasnn en yksek
noktaya ulat bir tarihte, yaamnda bir dnm noktas oluturan tinsel bir buna
lm geirdi. Bu depresyon ve intihar dnceleri dneminden sonra, kendisini ye- :
lerinden biri olduu rahat iinde yaayan sekinler tabakasnn deerler sistemine
evirmesinin gerektii saplantsna daha fazla kaptrmaya balad (26)
'
Yazar izlersek, Tolstoy, say insanln byk retmeni saymasna karn, H- :
ristiyanla ayrcalk tanmad.
Levin de byle dnr. br dinler iin yle der, Tanr kavramna kar tu- '
tumlar konusunda bir yargda bulunmak olanam yoktur.
devrimcilere kar kulland kanl bastrma yntemlerini protesto eden sessiz kala- :
mam baln tayan, ta yrekten seslenen bir bildiri yazd. / Lenin, Tolstoy hak- J
knda yazd makalelerde, Tolstoyun felsefesinin, onu iyi tand anlalan bir 1
zetini sundu. deolojisi tm zayflklarn ve tm gl ynlerini aratrabilecek i
kadar derine indii byk insan okyanusunu (Rus kylln. Yazarn notu) yan- 1
stt iin Tolstoy un bir dnr olarak byk bir insan olduunu yazd. / te yan-
dan Tolstoy un retisinin kesinlikle topyac ve ierii bakmndan szcn en $
yasal) gmeni, Tolstoyu devrime kar kan birok insann davalarnn dorulu- j
una duyduklar inancn temellerini oyarak, devrimcilere yardmc olmakla sula- i
mlardr ve bu sulamalarnda pek de haksz deillerdi.
nsann Yalnzl
Lukacs pek gzel syler yeniliki yazarlarn insann yalnzlyla ilgili tutumla
rn,
ster varlkbilimsel adan olsun, ister aynksallk uruna yaplsn, sradan bir ol
guyla bile rtlr bu. Ekmek, meyve yediin zaman yalnz olmadn kar orta
ya. nk yediklerini bir baka insan yapt.
unu hibir zaman unutmamal. nsan, insanla vardr. nsan toplumsal varlktr.
Peki, insan yalnz kalmaz m, kalr. yklerde, romanlarda bu yalnzln da i
lendiini grrz. Bu yalnzln br yalnzlktan ayrmn Lukacs yle belirtir.
... bunlarn yalnzl evrensel bir insanlk yazgs deil, zgl bir toplumsal yal
nzlktr.
zgl yalnzl ileyen yazarlar grmeden nce unu sylemeliyim. nsan ev
rensel yalnzlk iinde gstermek insann baarlarn yadsmaktr. nsan, aatan
iniinden bu yana kltrlerini aktara aktara gelmitir. Onun iin yazar birok nesne
nin tarihini iyi bilmelidir. Szgelimi, pirin ya da bulgur pilav, ne zaman, nasl sof
ralara kondu. Yiyecek, savunma sorunlar nerden nereye, nasl geldi. imdi Aled-
907
van Lyi
Tolstoyun van lyiin lm adl yapt iin yle der Lukacs, Tolstoyun
son dneminin ba yapt olan van lyiin lmdr. Yzeysel olarak bu roman
da izilen tablo herhangi bir modem gerekinin de yapaca gibi sradan bir insa
nn gnlk yksdr. Fakat Tolstoyun yaratma yetenei, lmekte olan van lyi in kanlmaz yalnzlnn, tekliinin nerdeyse Robinson Crusoe benzeri bir s
sz adaya dntrr. (29)
van lyiin yalnzl nerden kaynaklanr. Lukacs bunu yle saptar, kapitalist
brokrat iblm a.
val lyi sayrdr. Sayrlk ona neyin ne olduunu gsterir. Doktor yalan syle
mektedir. Bir zamanlar avukatlarn yalan syledii gibi. Sonra yle dnr, Ba
kalarnn gznde iyi yayor grnrken hayat ayaklarmn altndan kayp gidiyor
mu... imdi de lmeye hazrlan bakalm. (30)
Yatakta sorgular kendini, Evet, yaam iinde gereken yaplmad doru. der.
van lyi, gerekeni yaptn sanmtr. Ama lmne doru gerekeni yapmad
n anlar.
bir serven duygusu btn benliini sarar... Bu duyguyla kadnla seviir. Ancak
kadn Anna Sergeyevna br kadnlara benzemez. Kadncazn beti benzi atm,
yz izgileri arplmt.
908
Sergeyevnay uzun uzun per. Sonra ayrlma zaman gelir. Kadn kocasyla oturdu
u S. kentine gider, Grovda Moskovaya.
Grov zamanla Moskavada yaamn iine gmlr. Gazete okumalar, lokantalar
da yemekler, klpte zaman ldrmeler, arkada evlerine yemee gitmeler... Anna
Sergeyevnay ksa srede unutacaktr. Ama bekledii olmaz, unutamaz.
Anlarn birine anlatmak ister.
Bir memur olan arkada kzaa bindi, atlar yrynce geriye dnerek seslendi.
-Dmitri Dmitri,
-Ne var?
- Haklymsnz Kulbn lokantasnda sylemitiniz ya, yediimiz mersin bal
biraz kokuyordu!
ehov, Gurovun yalnzl, insann insana yabancln tek bir tmcede yld
rm gibi gsterir. Alt st olur Gurov, Hep oyun, hep kumar, oburca tknmalar, ka
Carlo Lev/nin sa Bu Kye Uramad (32) adl yaptnn karakteri Don Carlo...
Faist erk, Carloyu, talyann gneyinde bir kye srgn etmitir. Kyllerin di
909
larn hepsi soluk, clzd. Balmumu gibi yzlerinde iri ve mahzun kara gzleri var
d. ncecik bacaklar stnde karnlar davul gibi imi ve gerilmiti. Burada kim
seyi affetmeyen stma oktan gdasz bodur bedenlerine yerlemiti.
Kyllerin birok batl inanlar vardr. Keinin eytanla ilikisi olduuna ina
nrlar. Orta yal evli, iki ocuklu bir kadn, bir inek dourmutur. Kimseye yaban
s gelmez bu.
K gecelerinde dar kan erkek, kurt kardeleriyle bulumaya gidermi. Bu er
kee kez kap vurulmadan kap alm. vurutan sonra kurtluktan insana d
nebilirmi.
Carlo bu kyde yalnzdr.
Bir yaknn lm dolaysyla yaad yere gitmesine izin verilir. Yanna iki me
mur verirler.
yle konuur Carlo, Memleketimi grmenin, dostlarmla konumann, hare
ketli, deiik bir hayatn bana sevin getireceini ummutum. Ama birde baktm ki,
her eyden uzaklamm; kolay kolay kimselerle buluamaz, anlaamaz olmuum,
kimseyle buluamamak keyif veremez olmu bana. oklan balarna dert amamak
iin kayorlard benden. Ben de balarn derde sokmak istemediim birok dosttan
kayordum. Kimi dostlanm korkusuz ya da korkmayacak durumdaydlar. Onlar
bekilerimden korkmadan grmeye geliyorlard beni. Ama onlarla bile yeniden ili
ki kurmak ok zor geliyordu bana. Bir yanm bu dnyaya yabanc gibiydi. Onlarn
kayglan, umutlan, benim kayglarm ve umutlanm deildi artk. Onlarn yaamy
la benimki bir olmaktan km, yreim onlarn yreiyle arpmaz olmutu.
Carlonun yalnzlnn nemli bir nedeni Gney talyada sorunun nasl zle
ceidir.
Tartmalardan unu anlamtr. Aydnlar dnya grlerine uygun bir devletin
bu sorunu zeceine inanmaktadr. Oysa kyl devlete kardr. Devleti kendileri
ne kar bilirler.
Carloya gre yle bir devlet kurulmal ki kyller ona kendilerinin katldkla
rna inansnlar.
Ahmet Cemil
Yakup Kadri'nin Yaban (33) adl yaptnn karakteri. Ahmet Cemilin yalnzl
n irdelemeden nce bir kitaba bakmak gerekiyor. Kitabn ad Doumunun 100. Y-
910
Inda Yakup Kadri Karaosmanolu (34). Bu kitapta Emel Kefeli, Yaban da Tesirler
adl yazsnda bakn ne diyor. Bat kltrn yakndan tanyan Yakup Kadri, Bal
zac m Kyller, Zola nm Toprak gibi romanlarnn izlerini baaryla Yaban a yan
stmtr.
Balzacm Kyller adl roman iin yle diyor Emel Kefeli, burjuvalara, zen
ginlere kar kylnn duyduu isyan duygusunu, nefreti, kyl-burjuva farkn i
ler (...) Toprak ve Kyllerde zengin, fakir, burjuva/kyl fark ele alnr ve top
lum iindeki bir mcadele kylnn daha iyiye ynelme, toprak sahibi olma istei
ilenir. Oysa Yabanda dmana kar verilen bir mcadele sz konusudur. Bu m
cadele karsnda kylnn tavr, kyl/aydn fark zerinde durulur.
Peki, ama bu romanlarla Yaban arasnda benzerlik nerde. Yabandaki kyl tipi,
bize yer yer bat edebiyatnn baz realist ve natralist romanlarnda izilen kyl ti
pini hatrlatmaktadr.
Bundan u kmaz m. Yabandaki kyller bizim kylmz deil.
Daha sonra yazar kendince kimi benzerlikleri gsterir. Benzerliklere bakmadan
nce unu sylemeliyim. N e diyordu Emel Kefeli, Balzac Kyllerde kyl-bur
juva farkn iler. Balzac Kyllerde bu fark ilemez. Bakn ne diyor Lukacs,
Balzac, byk aristokrat topraklar yresinde iddetlenen kavgay balangtan be
ri yalnzca toprak sahibiyle kyl arasnda bir dello, karlkl kavga olarak deil,
birbiriyle kavgaya tutumu taraf arasnda yanl bir dv olarak verir. (35)
Yabanda byle bir durum yoktur.
Emile Zolamn Toprak (36) adl yaptna geldikte... nce Zola, roman anlay
n grelim. Albert Thibaudete gre Zolamn dnceleri, Clade Bemardm deney
sel klg (la pratique experimentale) Darwin ve Lucasm soyaekim zerindeki d
nceleriydi. (37)
Sukov, Zola iin yle der, Zola nm naturalizminin tipik biryan da belli bir
toplumsal sreci, insanla ve evresiyle blnmez btn olarak ele alp, birbirinin b
tnsel bir paras olarak ortaya koymaktan ok, kiilerinin hareket tarzyla ya da
almyazlanyla izme eilimdedir. (38)
Sukov unu da belirtir. Zola toplumsal nedensellii deil, biyolojik nedenselli
i nemser.
Oysa Yakup Kadrinin roman anlaynda byle bir belirti yoktur.
911
Kyller, Toprak, Yabanda benzerlik savma geldikte. yle diyor Emel Kefeli,
Yallara sayg gstermeme her eserde de rastladmz ortak bir meseledir.
Kyllerde bir yalnn karanlk bir odada yaamas ile hapse girmesi arasnda fark
grlmemekte ve aile adna yal bir kadn rahatlkla adalete teslim edilmekte ba
ka bir deyile kurban edilmektedir.
Kyllerdeki sorun udur. Aa kabuu soyan birini yakalatan kiiye be yz
frank verilir. Aile anlaarak Tonscad Anann bu ii stlenmesi ister. Bu i be yz
frank iin yaplmtr, anlamaldr.
Bu blmn bal Krsal Erdemlerdir. Kefelinin syledii gibi kurban yoktur
ortada.
Toprak ta ise diyor Kefeli, Foun para yznden evlatlar tarafndan terk edil
mi, itilip kaklm sonunda da evlatlar tarafndan nce ldrlm sonra da yakl
mtr.
Foun, ocuklarnca itilir kaklr. lm de yle olur. Foun baba, olu Buteau ile
gelini Lisann evindedir. Bir gece babay ldrme karan verirler. Bunun nedeni u
dur. Lisa kz kardei Franoisei ldrmtr. Baba Foun bunu grmtr. Konuur
sa diye korkarlar. Uyurken yastkla boduklanm sanrlar. Foun babann ykarken l
medii anlalr... Atete yana yana lr. Dolaysyla nce ldrp sonra yakmazlar.
Kefeli, Yaban iin yle der, Yabanda da ayn olaylara rastlarz. Ahmet Celal,
yol kenarnda eski bir heybe gibi braklm yal bir kadna rastlar. Kadn yedi gn
dr a ve yorgundur. Kzndan kendisini biraz srtn okamasn ister. Kz ise onu
orackta brakr, uzaklar.
Bu olay Yabanda yledir. Yurt, kuatma altndadr. Kuatlan yerlerden halk
kamaktadr. Bunlar genellikle Eskiehir blgesi halkmdandr. Fakat, ilerinde da
912
Halil Ramiz
Halil Ramiz, Yakup Kadrinin Panorama (39) adl romanndaki karakterlerden
biridir.
Halil Ramiz, Mustafa Kemalin silah arkada ya da Memleket gazetelerinin
Mutat zevat unvann verdii kiilerden deildir. Halil Ramiz, efin, Kurtu
lu tan sonra, zmirde ya bir tren veya herhangi bir siyasi toplantda rast gelip ta
nd genlerden biriydi. O sralarda, yegne sfat ateli ve milliyeti bir mektep
retmenliinden ibaret olan Halil Ramiz syledii heyecanl bir nutukla onun g
zne girmi ve ilgisini ekmi, nitekim ok gemeden de mebuslua seilmiti.
Ondan sonra Halil Ramiz efin gzne girer, sinsi sinsi mrldanan muhalefete
kar ko gibi tos vurular, o her zaferden sonra cokun alk tufan iinde gelip ye
rine oturular ve akam sekiz sularnda numarasz bir otomobille imek gibi an
kaya yolunu boylaylar! efin kendisine doru uzanan eli, Aferin ocuum, iyi ko
numusun.
Halil Ramiz, imdi gzden dmtr. Yalnzdr. Bu yalnzl Yakup Kadri y
le gsterir, Halil Ramiz, bir saat nce Karpi Lokantasna geldii vakit, koca salon
iinde bo kalm tek bir masa yoktu. Menkupluundan evvel -zira Halil Ramiz,
imdiki vaziyetine yar alay, yan ciddi bir vasf vermiti- buraya her geliinde daha
byk bir kalabalkla karlasa bile, kendine yer bulmakta hi zorluk ekmezdi. Ka
pdan ieri girerken muhtelif masalardan birok e dost kollan, Buyurun, birlikte
913
Bir inklp yalnz mcerret prensiplerden teekkl etmi ideolojik bir mefhum de
ildir. Bunun bir de politika ve taktik taraf vardr ve hibir inklp hareketinin bun
lara dayanmadan yrtld grlmemitir. Politikada ise esneklik esastr.
Halil Ramize gre Neet Sabitin syledikleri oportnizmin tanmdr. Halil Ra
mizin yalnzl adm adm byr.
kinci Paylam Savanda lkede Hitler hayranl ykselir. Halil Ramiz buna
da kardr. Tartt kiiler alayl alayl u hak-hukuk iini brak derler.
ok partili dzene geildikte, Halk Partililer halkn gznde, dnn nedeni
ni Halil Ramizlere balarlar. Halil Ramize kar karaalmalar balar.
Halil Ramiz yurt leinde de yalnzlaacaktr. stanbulda kan bir gazeteye
gre Halil Ramiz komnisttir.
1 Maysta Bir i
trenine gitmitir.
914
akn iiler geldi gzlerinin nne. Azlarnda krk dkk savszler, sevinleri
kursaklarnda bek bek dalyorlard. Oyuncaklar, ekmekleri ellerinden alnm
ocuklar gibiydiler. Gkdelen otellerin, yksek apartmanlarn arasnda yava yava
pencerelerinden merakla izleyenlere aldrmadan ilerliyorlard. Yorgun ayaklan d
nceli, omuzlan dnceli, srtlan dnceliydi. Yarn onlar grr iyerinde. Bu
gn konuurlar tartrlar, anlarlar aralarnda. En iyisi yalnzlna ekilmek im
di, susmay yeledi.
nemli Bir Sorun
Halil Ramiz, entelektel, ilkeli bir insandr. i, bilinli bir iidir. Bunlarn iki
si de yalnzdr.
Sermaye dzeni, yalnz entelektelle, yalnz iiyi kolayca savam alanndan
karr.
915
Bu, Trkiyede hep byle olmutur. Nasl Halil Ramiz komnistlikle sulanm
sa bu lkenin entelekteli bu cad avndan Jack Londonn deyiiyle demir keden
kurtulamamtr.
nk yalnzdr.
Bilinli iilerde ya iinden atlm, ya vurulmutur, ya da yalnz braklmtr.
u kesin. lkenin sorunlar entelektelle, ii snfnn birlikteliiyle zlr.
Bu adan bakldkta hem Yakup Kadri, hem Kemal Bekir, dirimsel bir sorunu
estetik dzeyde dillendirmilerdir.
Kk burjuva yazarlarn, karakterlerini anlamsz yalnzlkta gstermeleri yaz
nmz slatrmtr. Bu yalnzln toplumla hibir ilikisi yoktur. Zamansz uzan
z bir yalnzlktr bu.
Buna karlk Yakup Kadriyle Kemal Bekir, entelektelle, iinin yalnzln
toplumsal uzantlaryla gstermilerdir.
Szgelimi Halil Ramiz, bir toplantda yapt konumada yle der, u halde ar
kadalar, bilmemiz gerekir ki memleketimizin ekonomik kalknma davas, Milli
Kurtulu Savamzn ikinci safhas demektir ve menfaat kayglarmz unutarak,
uzun bir sre iin trl mahrumiyetlere katlanarak elbirliiyle baarmak mecburiye
tindeyiz. Yoksa herkes kendi bann aresine der, gemisini kurtaran kaptandr
derse, bu yeryznden silinip sprlrz.
Halil Ramiz ok alklanr. Kendisinden sonra konuacaklar dinlemek amacyla
sevinle yerine oturur.
Ama ondan sonra sz alanlar, ona Sen neler sayklayp duruyorsun efendi? He
le bir gzlerini a da etrafna bak. Biz nerdeyiz, sen nerdesin? dercesine znel so
runlarn anlatmlardr.
Yakup Kadri, Halil Ramizin yalnzlnn nesnel koullarn pek gzel gsterir.
Bir M aysta i' de ii yalnzlnn nesnel koullarn yle gsterir okura K e
mal Bekir, ulan, bir akll kmaz m bu kravatl takmndan?
Kravatl takm, 1 M aysn evrensel dayanmasn umursayacak durumda deil
dir imdi. Cann kurtarmaktadr imdi o.
Bir Gz Krgn
Adnan zyalmerin btn yklerini deerlendirmitim. Bu deerlendirmede
Bir Gz Krgn (41) adl yk de var. O blm Takran (42) adl yaptmdan al
yorum.
916
917
;1
Bir Gz Krgn nda yazar, ssz bir insan, ssz bir parka gtrr. Aslnda adam,
bir kadn izlerken bu parka gelir. Kalabalk darda kalr. Karanla dek parkta,
havuzun banda kald adam. Kuular izledi yalnzca. Bir onlar. Karanln bile si-'
lip yok edemedii bu lekesiz akl sevdi gzleriyle uzun uzun. Kalabalkta yitirdi
i kadnlar severcesine... Suskun ama bitimsiz bir gzellik bytt. Tanryla eh
rin yoksullatrd yreinde.
nsan sszl bu anlatmda daha da geniler. Yrek yoksulluudur sszlk. Le
kesiz bir aklkta kuularla birlikte sszlk kaybolur.
Lekesiz bir aklk... kapitalist dnyada asla bulunamayacak bir gzelliktir.
Adam yaz boyu parkta insanilemesini bulur. O, bir insandr. Mutlu, gzel bir
yaz geirir. Ama yaz abuk biter... gnler ksalr. Adam dan ktnda baya
geceydi. Sokak lambalar oktan yanm, bir gz akam rzgarnda, saa sola ha
fife sallanyorlar, duvarlarda glgeler bytyorlard.
Doruca parka gider. Park, bombotur. Koarak havuzun bana gitti. Fskiye su
fkrtmyordu imdi. En korkuncu kuular yoktu. Bsbtn yoktular.
Adam, yeniden sszlar. Evrensele., dnyaya ulaamayan ben, kuularn yok ol
masyla, sszlar. Yklr.
Adan zyalmer, kk burjuva bilin durumunu pek gzel gstermi. Bu bilin
paraldr. Tarihi deildir. Gnlktr. Geici... sahte... yapay ilikilerle baldr
dnyaya. Nitekim kuularn yok olmasyla dnya deiir. Havuz, kaskat, karanlk
l bir aza benzer. Pis bir su birikintisince youn ve ard su. kelek, irin ve kan
karmyla donuk donuk parlyordu.
Son... ykk bir umutla Hey, nerdesiniz? diye barr. Ama herkesin kendi ii...
kendi sorunu bandan akndr. Bu seslenie ne Tanr dan ne de ehirden karlk
gelir.
Adam havuza atlr. Phtlam kan, younlam irin, alp kapandktan sonra
adam iine alr.
Her ey sszlar yine.
Kk burjuvann bilin zmlemesi son derece baarl. Bu yky okuduktan
sonra, Trkiye ykcl stne biraz konumak gerekiyor. yle. Bilincini te
mizlememi kk burjuvalarn elinde yk, sahte, yapay dnyann ykletirilmesi oldu. Kk burjuva yazar, dnyay Pis bir su birikintisi gibi grd. Bunu mut
laklatrd. Dnyann deiebileceini aklna bile getirmedi. Dnya hep byleydi,
hep byledir, hep byle kalacaktr.
918
ner Yac, Kir (43) adl romannda Haticenin yalnzln nesnel koullarda
gsterir.
Osmanl, Birinci Paylam Savama girer. Halil, askere alnr. Ruslara tutsak d
er. Anadolu karr. Halilin kars btn yaknlarn yitirir. ki ocukla ba baa ka
lr. Mal mlk ne varsa yamalanr. Haticenin bacaklar kl olur. Komularna
Allah rzas iin girene kana mukayyet olun dedikte, Sen bizi hrsz tuttun di
ye bir daha uramazlar. Haticeye karaalarlar.
yice yalnzlar Hatice.
Halil, sava dn Hatice bu konumda grr. Hatice anlatr, imdi ieride ken
dilerine efendi diyen bir ekya devlet, dan knca da Rum ekyas devlet. Kim
kime dur diyecek Halil? nce Rum ekyas geldi zerimize. Bir hafta iinde canla
rmz mallarmz yok oldu gitti. Anam da bu aclara fazla dayanamayp babamdan
be on gn sonra toprana kavuunca ben ocuklarla yapayalnz kaldm. stelik kt
oldum. Bu kez bizim yamyamlar geldi stmze, Hsn, Fetullah, smet, Hac
Efendi ler... Evde ocakta ne varsa gtrdler.
Bu yalnzlk emperyalist savan getirdii yalnzlktr.
Yurdun Yalnzl
919
gibi gittiniz. Neredeyse tamamnn kara haberi geldi. Evlerine gidemedim, kara ha
berlerini yabanc askerlerle bildirdim. Gnlerce mahalleden feryat figan eksilmedi.
Buna, Halil, yle yant verir. imdi gvdemize ykleniyorlar Kazm. Gvdede
ieriden rm, bir yandan ierdeki kurtlar, bir yandan bamzdaki sultanlar yi
yip bitirmiler. Gvde paralanrsa bu kadar insan ne yapar, nereye gider? Balkan
lardan, Arabistan dan dnenlerin bir umutlan, gidecekleri ana yurtlan vard. Bizim
gidecek yerimiz de yok. Ayamzda da derman kalmam.
zetle o gnk durumu grelim. Yurt batan baa kuatlm. tilaf devletlerinin
deniz gc stanbula girmi. ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan yurdu kuatm.
Yurdun insan yalnzlatrlm.
Dipnotlar
1. M. Kaan, Gzellik Bilim i Olarak Estetik ve Sanat, Trkesi A ziz allar, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul,
1982.
2. G W.F. Hegel, Estetik, Gzel Sanatlar zerine Dersler Cilt 1, ev Taylan Altu-Hakk Hnler, Payel Yaynlan,
stanbul, 1994.
3. E. H. Carr, Dostoyevski, ev. Ayhan Gereker, letiim Yaynlar, stanbul, 1990.
4. M. Kaan, a.g.e.
5. Medet Turan, Trk Romannda 12 Mart, Dnence Yaynlan, stanbul, 2009.
6. Asl Erdoan, Ta Bina ve Dierleri, Everest Yaynlan, stanbul, 2009.
7. G. Lukacs, ada Gerekiliin Anlam, ev. Cevat apan, Payel Yaynevi, stanbul, 2000.
8. Orhan Kemal, Serseri Milyoner, Epsilon Yaynlan, stanbul, 2005.
9. Emile Zola, Apartman, ev. Bekir Karaolu, Cumhuriyet Kitap, stanbul, 2006.
10. Anton ehov, Eski Ev, Btn ykleri 4, Trkesi Mehmet zgl, Cem Yaynevi, stanbul, 2006.
11. M. evket Esendal, Ayal ile Kiraclar, B ilgi Yaynevi, Ankara, 2008.
12. Tark Dursun K, Rzabey Aileevi, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2008.
13. Adnan zyalner, Baskn, Gzleri Bal Adam-Yama, Evrensel Kltr Kitapl, stanbul, 1996.
14. Demirta Ceyhun, Apartman, Sis an Yaynlan, stanbul, 1997.
15. Sabahattin Ali, Apartman, Kam-Ses-Esirler, Btn Yaplar yk-Oyun, Yap Kredi Yaynlan, stanbul, 2008.
920
16. Kemal Bekir, Soylu Damat - Soysuz Damat, Btn ykleri, Pencere Yaynlan, stanbul, 2006.
17. Boris Sukov, Gerekiliin Tarihi, ev. A z iz allar, Adam Yaynclk A.. stanbul, 1976.
18. Gustave Flaubert, Madame Bovary, ev. Nurullah Ata-Sabri Esat Siyavugil, Trkiye Bankas Kltr Ya
ynlar, stanbul, 2006.
19. Lev Tolstoy, Arna Karenina, ev. Ergin Altay, letiim Yaynlan, stanbul, 2002.
20. Boris Sukov, a.g.e.
21. G. Lukacs, Avrupa Gerekilii, ev. Mehmet H. Doan, Payel Yaynlan, stanbul, 1982.
22. Platon, len - Dostluk, ev Sabahattin Eybolu - Azra Erhat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlan, stanbul,
2006.
23. Sren Kierkegaard, roni Kavram, ev. Sla Okur, Trkiye Bankas Kltr Yaynlan, stanbul, 2003.
24. Henri Troyat, Tolstoy, ev. Z. Canan zatalay - Ik Ergden, letiim Yaynlan, stanbul, 2010.
25. Andrzej Walicki, Rus Dnce Tarihi, ev Aleddin enel, V Yaynlan, Ankara, 1987.
26. Walicki, a.g.e.
27. G. Lukacs, ada Gerekiliin Anlam, ev. Cevat apan, Payel Yaynevi, stanbul, 2000.
28. Aleddin enel, lkel Topluluktan Uygar Topluma, Ankara nv. Siyasal Bil. Fak. Yaynlan, Ankara, 1982.
29. G. Lukacs, a.g.e.
30. Tolstoy, van ly iin lm-Komey Vasilyev, ev. Mehmet zgl, Cumhuriyet Kitaplan, stanbul, 2000.
31. Anton ehov, Kk Kpekli Kadn, Btn ykleri 8, Trkesi Mehmet zgl, Cem Yaynevi, stanbul,
2006.
32. Carlo Levi, sa Bu Kye Uramad, Trkesi Sabahattin Eybolu, Helikopter Kitap Yaynevi Ltd, stanbul,
2009.
33. Yakup Kadri Karaosmanolu, Yaban, Remzi Kitapevi, stanbul, 1972.
34. Doumunun 100. Ylnda Yakup Kadri Karaosmanolu, Marmara nv. Yaynlan, stanbul, 1989.
35. G. Lukacs, Avrupa Gerekilii, ev. Mehmet H. Doan, Payel Yaynevi, stanbul, 1987.
36. Emile Zola, Toprak, ev. Hamdi Varolu, M.E.B. Yaynlan, stanbul, 1991.
37. Albert Thibaudet, Zola zerine, ev. Salah Birsel, Trk Dili, Roman zel Says, Say:154, Temmuz 1964.
38. Boris Sukov, a.g.e.
39. Yakup Kadri Karaosmanolu, Panorama, Remzi Kitabevi, stanbul, 1971.
40. Kemal Bekir, 1 Mays ta Bir i, a.g.e.
41. Adnan zyalmer, B ir Gz Krgn, Gzleri Bal Adam-Yama, Evrensel Kltr Kitapl, stanbul, 1991.
42. Cengiz Gndodu, Takran, nsancl Yaynlan, stanbul, 2004.
43. ner Yac, Kir, Cumhuriyet Kitaplan, stanbul, 2009.
921
Yldz Gncesinden
11 Mart Sal
Haan ztoprak bir roman yazm... Ad mkansz Ak. Bu roman otobiyografikmi. Haan ztoprak eski sevgilisi Asl Erdoan anlatm mkansz
Akta.
Edebiyatn dedikodusundan uzakta yaayan ben, nerden biliyorum bunlar.
Basnda okudum. Haan ztoprak, en ok otobiyografik mkansz Akla ede
biyat kulland diye suland. Can Yaynlan da roman piyasaya vermeyecei
ni duyurdu. Ortalk duruldu. Ama bugn Radikal'de okudum. Yaynevi, roman
piyasaya verecekmi. Tabii dorusu budur.
Ben, edebiyat kullanmakla, otobiyografik roman stnde durmak istiyo
rum.
imdi ilk sorum u. Edebiyat kim kullanmad Trkiyede. Hi kimse Ben
edebiyat kullanmadm diyemez. nk edebiyat kullanmalktr. Burda kullanmaln amac nemli. Hemen syleyeyim. Ben, edebiyatn insan, insan tryle
doru ilikiye sokulmas iin kullanlmasndan yanaym. Yazarlan bu adan de
erlendiriyorum.
Haan ztoprakn edebiyat kullanmasna geldikte... Ben, edebiyatn bu tr
kullanmna karym. Ama Haan ztoprak eletirenler, dahas sulayanlar,
tpk Haan ztoprak gibi kullandlar edebiyat. Bundan tr Haan ztoprak
sulamalann hi doru bulmadm. Buna pazar yanmacl diye baktm.
imdi bakn, ne diyeceim. Haan ztoprak daha nce de kulland edebiyat.
Hem de bugn suland Asl Erdoan iin. imdi nmde E Aylk Kltr ve
Edebiyat Dergisi'nin, Nisan 1999 tarihli birinci says duruyor. Derginin kapa
nda siyah kedili bir hanm sinemafotorafik bir hanm var. Bu hanm Asl Er
doan.
Derginin 6.-7. sayfasnda yine Asl Erdoan, gizemli bir fotorafla. Daha son
ra Asl Erdoanla yaplm bir sylei. Asl Erdoann gizemli fotoraflanyla
bezeli bu syleyiiyi kim yapm biliyor musunuz.
Bugnk mkansz A/tn yazan Haan ztoprak.
imdi soru. Asl Erdoan bylesi tantanal bir syleiyi hak edecek napmt edebiyatta. Yeni bir biim, yeni bir tema m bulmutu.
Hayr.
O tarihlerde Haan ztoprak tam tamna kullanmt edebiyat Asl Erdoan
iin. O gnlerde hi kimse sulamad Haan ztoprak, edebiyat kullanyorsun
922
diye. Hele Asl Erdoan, Hayr. Ben byle tantanal syleiyi hak etmedim de
medi. Haan ztoprakla birlikte kendi iin kulland edebiyat.
imdi geliyorum otobiyografik romana. Bakm, tavan, nasl apkadan ka
cak. Haan ztoprak, Asl Erdoana soruyor, Tam da kendi hayatndan sz et
miken benim merak ettiim, belki okuyucularn da merak ettii soru, kitaplarn
da kendi hayatn ne kadar var? Borges yazarn btn yaptlarmm otobiyografik
olduunu syler.
Asl Erdoan, Haan ztoprakn mkansz Ak romanna, okumadan, otobi
yografik olduu iin iren dedi. Bu unu gsteriyor. Asl Erdoan otobi
yografik romana kar. imdi burda apkadan tavan nasl kyor, onu grelim.
Ne diyordu Haan ztoprak, kitaplarnda kendi hayatn ne kadar var? Bor
ges yazarn btn yaptlarnn otobiyografik olduunu syler diyor. Bakn Asl
Erdoan nasl, apkadan tavan karyor. Evet, buna katlyorum, bir kitap, ya
mkansz Ak okumadm. Bundan tr, kitap stne tek szm yok. Ama
Haan ztopraka bir notum var. Haan ztoprak, daha nce kullanlan bir yn
temi, deiik bir biimde kulland, kitabnn sat iin.
Gryorsunuz, sat, btn deerleri hzla kertiyor. Bilmem anmsar m,
Haan ztoprak bana bir zamanlar Cengiz abi derdi.
Cengiz abin edebiyat pazarnda pazar ola diyor sana.
923
ZA M A N
Nesnel Zaman - znel Zaman
Yaznsal yaptlarda nesnel zaman, znel zaman ilenii diyalektik bir iliki iin
de olmaldr.
Sorunu ele almadan nce, nesnel zaman, znel zaman nedir, buna bakmak gere
kir.
Bedia Akarsu Felsefe Terimleri Szlnde (1) yle der. Zaman Nesnel (ob
jektif) zaman: llebilen zaman, ama kendi iinde deil, cisimlerin devinimiyle l
lebilir. znel zaman: Zaman bilincine dayanr, yaantlara baldr; nesnel olarak
llemez; duruma gre, yaanlan zaman ksa ya da uzun olabilir.
znel zaman, uzun ya da ksa olabilir, bunun yannda kt de, gzel de olabilir.
Bir rnek
Nesnel zaman-znel zaman diyalektiini konuurken B. Sadk Albayrak, Yalm
Kkn Krtler zerine Tezler (3) adl yaptnda gzel bir rnek olduunu syle-
924
di. Bu kitap bende yoktu. Mustafa Gksoydan reca ettim, kitab getirdi. Okudum.
rnek, gerekten de pek gzel... imdi bunu grelim.
Pratik zaman son derece basittir: Bir ritm ya da tempo, pratik zaman veriyor.
Pratik zaman son derece kolaydr ve ayn lde yanltc olabilir. Bunu ilk kez Sul
tanahmet Cezaevinde fark ettim; cezaevinde yaam, grme gnne gre kurulu
yor. Cezaevinde grme gnleri bir sevintir: yazg arkadalarmn temizliklerini
bile grme gnlerine gre dzenlediklerini grdm. Pratik zamann bir dzenlilik
olduunu cezaevinde anladm /Haftada bir gn idi; haftann bir gn olduu sonucu
na vardm. Bunu ilk kez bulunca ok sevindim; daha sonra okuduum mektuplardan
ayn bulguyu, ayn cezaevinde benden ok nceleri Nazm Hikmetin de yapm ol
duunu okudum. Haftada bir gn grme ile dnyadaki insanlarn tam yedi tane
gn, hapisteki insana yalnzca bir gn oluyor. Bunu buldum ve grmenin 15 gn
de bir olmas halinde 15 gnn bir gn olaca sonucunu kardm. Bylece hapis
yatmay son derece kolaylatran bir forml kazandm dndm.
Yaln Kk, nesnel zaman byle duyumsuyor. Buna kimsenin bir sz ola
maz. Ancak tutar da znel zamann nesnel olduunu sylerse o zaman sorun kar.
Bu sorunu yaznmzda gryorum.
Bir Dn Gecesi
Adalet Aaolu, Bir Dn Gecesinde (4) znel zaman nesnel zaman olarak i
lemitir. Bu adanda sorunludur bu roman.
925
926
Tezelin grevi, akamstleri imek, hie varmak. Gemi gnler gerek deil
dir. Ruslar kandrmtr bunlar.
Adalet Aaolu iki karakterle znel zaman nesnel zamana dntrr. retim
yesi Tuncerle dnde karlarlar. Bir zamanlar ikisi de solcudur.
Tuncer varsl bir ailenin kzyla evlenir. Lozanda doktara yapmaktadr. Dn
de karlarlar. Ycel, iinden yle geirir. Burda yaplacak ne kald ki, deil mi
hocam?
retim yesi de Evet der iinden. Burada yaplacak hibir ey kalmad.
Tuncer iinden, Kimsenin kimseye sz yok ite. Ben hurdaysam, o da burda.
Devrimci savam gnleri geip gitmitir. unu yaptk, bunu yaptk... O gnleri
konumaya demez.
927
Bu bir bakma dorudur. Kimileri iin 12 Mart ncesi gnler lgnlk, anmsan
maya demez. Am a bu kimilerinin 12 Mart ncesi zaman, nesnel zaman byle du
yumsamalardr. Onlarn znel zamandr bu.
Piman solcularn zeletiri kitab demitim Bir Dn Gecesi iin. Adalet Aa-
olu bunu, znel zaman nesnel zamana dntrerek yapar. Bu roman okuyan yl
gn insan, sevinir, ylgnln hakl karr. Bundan tr yaymland yl, btn
yazn dllerini ald. Bugn bile Son 50 Yln En yi Trk Roman arasnda.
Selim leri'nin Her Gece Bodrum (5) roman da Son 50 Yln En yi Trk Ro
manlarndan biri.
znel zaman, nesnel zaman aynm yok romanda. znel zaman nesnel zamana
dntrlr.
Gemi de, gelecek de yoktur. Hilik dnyasnda yaar insanlar. Gereklik yitip
gitmitir, yaam ayr, insanlar ayrdr. nsanlarn dndadr yaam. Kadn, dlyatamda denizanas dokunal bir yaratk istemez.
Hilik gelecei de kapsamna almtr.
Burda unu anmsatmak zorunlu. Varoluunu yitiren, hileen, gerek yok diyen
bir insann roman yazlamaz m, yazlmamal m.
Roman, yk yaam kavramaldr. Yaamda ne varsa o yazlabilir, yazlmaldr.
znel nesnel diyalektiini kurmak kouluyla.
Gerekliin Sfrlanmas
Bilge Karasu Gecede ( 6) znel zaman yle iler nesnel zaman diye, Gece ya
va yava geliyor. niyor. ukur yerlere dolmaa balad bile. Oralar doldurup ya
ylmaya balar balamaz, her yer boza dnecek. Iklar yanmayacak bir sre. Ne
ukurda ne dzde. Tepelerin aydnl, bi sre, yeter gibi grnecek herkese. Sonra
tepeler de karanlkta kalacak. /Dil bu karanln iinde yaayabilirmi gibi grnen
tek ey olacak. Hibir arln, hibir gerekliin kalmad bu yerde.
Hibir gerekliin kalmad bu yerde btn tarih, btn insani etkinlikler yo
ruma dayanr. Yazar da bunu savunuyor. Yorum bilgi deildir ama. Bilginin nesnel
gereklie uygun olmas zorunludur.
928
Kprtsz Zaman
Asl Erdoan Ta Bina ve Dierleri (7) adl yaptnda zaman durdurur. Zaman
ok kt bir noktada durmutur.
Ne ilerisi vardr, ne gerisi zamann.
Burda unu sylemem gerekiyor. Bu drt yazar, yazm, ideolojik ara durumuna
dntrmler. Koyu bir hiiliin, karamsarln burgacnda yazdklar bir bildi
ridir.
Btn younlukla bildiri hazrladklar iin estetik bir yapt yaratamamlardr.
Buna karn yzbinlerce okuru vardr bu yazarlarn.
Bu lkede her insani k ar vurularla durdurulmutur. damlar, uzun tutuk
luluk sreleri, ikenceler yzbinlerce ylgn insan yaratmtr.
Umut, yoksulun ekmeidir derler. Sistem kanl ekilerle kafasn, parmaklarn
paralaya paralaya umudu ald insandan. Umutsuz insanlarn bir kmesi yazar ol
du. Umutsuz okurlar pazar hazrd.
Sorun budur.
Peki bu sorunun temeli nedir. Zaman kt, irkin bir urakta durduran, gelecek
siz bu yazarlarn nesnel gerekliin yanda olduklar sylenemez. nsan soyunun,
irkin, kt bir zaman uranda yaad da dorudur. Am a insan soyu bu ura
aacaktr. nsan soyunun tarihsel boyutunu gremeyen yazar, znelde kalr, tr bi
lincine kamaz. Bu yzden olumlamad uran estetiine uygun kar gereki
konuma der.
929
930
931
Byl Da
Thomas Mam'm Byl Da (9) adl yapt, Davosda geer. Orda vereme ya
kalananlar iin bir sayrevi vardr. Hans Castorpun kuzeni orda sayrlar evindedir.
Castorp, haftalna kuzenine gider.
Byl Da'da zaman ilenii iin yle der Lukacs, Byl Da; zamann ya
anml ve lt yukardaki dnya (sanatoryum) ve aadaki dnya (gnlk
burjuva gerekliinin) iin ok fark eder. Karakterler ve Matnm kendisi zamam
zmlemek iin ok zaman harcar. Ancak Mann o kadar bilinlidir -ve dolaysy
la sakin anlatnn her admnn bir eletirmenidir- ki Byl Da, gerek zamana ait
tir, yalnzca orada yaayanlar ( ve dolaysyla yalnzca onlarn hayalindekiler) onu
kendi iinde gereklik, yaltlm, kendi varln srdren, kendi zaman dzeni olan
bir dnya olarak kabul eder.
Thomas Mann, Byl Dada zaman yle iler.
Hans Castorp aadan yeni gelmitir Byl D aa. Tant Settembrini, Cas
torpun alt ya da dokuz ay sayrlar evinde kalacan syler. Bunun stne Castorp,
Hayr yanlyorsunuz. Benim bir eyim yok. Yalnzca kuzenimi birka haftalna
ziyarete geldim. der.
Bunun stne Settembrini, Hay Allah, demek bizlerden deilsiniz der. Daha
sonra yle syler, Sizi aydnlatmama izin verirseniz, bizim haftay zaman ls
rnn llmesi ve saylmas yeni gelenlere ve ksa sre orada kalacak olanlara z
gyd; buraya yerlemi olanlar vglerini llmeyen zaman, nemsenmeyen son
suzluk ve her biri ayn olan gnler iin saklyolar ve her biri ayn duyarll br
lerinin de duyumsadn varsayyordu.
Kuzen, ek tedavi iin geri dnmtr. Buna can sklr kuzeninin. Castrop y
le avutur kuzenini, Burada zamann nasl olduunu biliyorsun. Burada zaman diye
bir ey yok. Buradan gideli, alkanln yitirecek kadar zaman olmad. Senin u ek
tedavin gz ap kapayana dek geer.
932
Castorp, yllardr yukardadr. Am a kendisi bunun ka yl olduunu ammsayamaz. imdi ka yandadr, bunu da bilmez. Nesnel zaman-znel zaman diyalekiti
eitli biimlerde iler. yle bir olay anlatr Marn, Bir maden ocanda, gece ve
Nuri, birden dsel zaman yaar. Nuri, hafif bir piyano solosunun duyulduu sa
londa sesiz bir filmi izler gibi olur.
Her gn ie giderken yrd bu yolda bu apartmann ne zaman yapldnn
ayrmnda deildir. Her gn gidip geldii, bir saatini harcad bu yol... harcanan bir
saat, yaamn bo paras. Hem zaman nedir? Var m yle ey?
Nedretii grmesiyle dnya baka bir zamana yol aar. Daireye kadar Nedreti
dnr. Dairede nesnel zamana girer. Kars, al veri, mdr, alanlar.
Nesnel zaman Bir dilinin hep ayn srekli sonusuz dn gibidir.
Nuri iin gerek yoktur. Var olan dtr, dsel zamandr.
Karsyla geinememesinin nedeni dsel zamanla nesnel zamann atmasdr.
933
934
Nuri garda beklemektedir. Gar saati ilerlemiyordur bir trl. Sonunda Nedret,
kocasyla gelir.
stanbulda buluurlar. En sonunda Nuri, Nedreti arkadann garsoniyerine g
trr.
Burda dsel zaman yerlebir olur.
Nedret anlar, Nuri, tpk kocas gibidir, Nedret cinsel nesnedir Nuri iin.
Neyse Nuri ileri gidemez. alan zil, ikisini de korkutur.
Dsel zaman biter.
Hcre 1952
Kemal Bekir Hcre 1952 (11) adl romannda Mustafa karakterinde znel zama
n nasl ilemitir, imdi bunu grelim.
Mustafa, gizli Komnist Parti yesidir. Yakalanr, stanbula gtrlr, hcreye
atlr.
Mustafa hcreye sokulduu dakikada olaan yaamdan olaand yaama gei
in acsn duyumsar. Zaman nasl geecektir bu hcrede. Canna kymayacaktr.
Daha ok yaayacaktr. Gelecek zaman gzeldir.
Mustafa nesnel zamandan kamak iin ocukluunun dsel zamanna gider.
Mustafa nesnel zaman dnr. Dnya her gnk gibidir. Stalin, uluslararas ba
rn kurulmasn ister. Natonun komutanlar bir kentten bir kente gider.
O, stanbulda Sansaryan Handa bir hcrededir. Mustafa ocukluunun zaman
na gider.
Boalr ii Mustafann. Ka saat oturmutur somyada bilmemektedir...
Peynir ekmek ister polisten... Kap kapandktan soma, bo bir uval gibi brak
verir kendini somyaya. Gemi zamana gider. Birdenbire ban, anasnn yumuak
dizlerinde bulur.
lk sorgusu yaplr Mustafann. Gizli Komnist Partisi yelii sorgulanr. K o
mnist Partisine kim almtr Mustafay. Hcreyi kimlerle kurmutur, ne kadar
denti demitir.
Hayr der Mustafa.
Alayc alayc glmser subay, soma nndeki katlara eilir.
Mustafay uzun sren bir suskunluk sarar. Zaman durmutur Mustafa iin.
935
Subay konuur. lk sorgudur bu. Buraya oturanlar hep byledir, kabul etmezler.
Bounadr bu. Erge konuacaktr Mustafa da.
Hcresine gtrlr sorgudan sonra. Hcresine girdikte, ilk kez giriyormu gibi
olur. Aradan drt-be gn gememitir znel zaman bakalamtr Mustafada.
Gnler geip gitmektedir hcrede. N e kadar zaman gemitir. Gnlen sayd ye
niden. At gn, on alt saat, hayr on yedi, belki de yirmi saat olmutu buraya tkla
l. Ne abuk geiyordu gnler? Zaman da deiiyordu, koullara gre. rnein bir
kahvede, bir meyhanede, bir kebamda arkada beklerken saatler gemek bilmez.
Kapatldnn ilk gn, ikinci gn byle olmutu. Saatler, dakikalar gemek bil
miyordu. Gzleri aralanyordu uykusunun arasnda. Yine de hcrede olduunun bi
lincine vanyor, sonra nerde olduunu unutmak istercesine gzlerini kapayp uyu
yordu.
Mustafa hcrede zamann akllca kullanlmas gerektiini anlar. Her ey yava
olmaktadr. Yemek yava yava yenmelidir.
Mustafay krk drdnc gn sorguya alrlar.
Mustafa konumayacaktr. Yarg konuanlarn dosyasn gsterir. En yakn ar
kada Ergun Atlgan, Fuat Aral, Halil Rfat Aya ne biliyorlarsa anlatmlardr.
Mustafa inanmaz buna. Yalandr hepsi. Sinirlenir. Taknlk yapar. Yeniden hcre
sine gnderilir. Mustafa, hcrede yanlsamal bir zaman yaratr. Bu zamanda Er
guna ikence yaplyordur, ldresiye dvyorlardr. Ergun konumamtr da on
dan. Ergun, sk sk poliste konuulmaz derdi.
Hcrede yanlsamal zamanda yle dnr, Kolunan tutulup frlatlyor yere.
936
mize yaptk ettik. Sonra getirdiler buraya, syleyiverdik. Tiih!... krmm iine...
Ne dostluklar, ne arkadalklar, sarlmalar, kucaklamalar... umutlar... Bunlarn da
m hatr yoktu? Yazk, yazk! Vah vah vah!... Yap, et, kendi kendine, sonra da ena
yi gibi... Glmeli mi? Alamal m? En iyisi uyumal imdi.
Daha sonra bildiklerini anlatr Mustafa.
Elli altnc gn hcreden karacaklardr Mustafay, o, ne iindedir zamann, ne
de dnda.
Davul
Adnan zyalmerin Davul (12) adl yks sre yksdr, gemi zaman,
imdiki zaman, gelecek zaman kapsar.
yle balar yk, Davul diye anlatmlard nceleri ocukluumuzda. By
kannelerin insann z saydklar toprak eski zamanlarn masallarnda kalmtr.
Burjuva uygarl kentler kurmu, yerin stnden balayarak altna kadar byk ya
plara insanlar doldurmutur.
Burjuva uygarl yaamak isteyen her insanm bana bir i sarmtr. Bylece in
sandan zamann almtr. Zaman meta retmektir.
Kenti, deprem gibi zangr zangr sallayan irili ufakl arklar, zaman yutmakta
dr.
nsana ksa bir zaman paras kalmtr. Bo zaman denir o zaman parasna.
Davul, yeni zamann, gelecek zamann simgesidir.
Zaman, insanm olacaktr.
bidona, biri bir yandan, biri teki yandan ellerindeki keskiyi daldrm, ha bre ekiliyorlard.
937
Evdekiler deprem bekliyor gibi tedirgindir. Sanki bir deprem olacak, evleri y
klacak, olcuk ocuk akta kalacaklardr.
Yemei bile zor yerler.
Korkulu, tedirgin bir zamandr gece. Tanklk iin nce Zakire giderler. Zakir,
sedire kurulmu ay imektedir, zaman onun iin dingindir.
Zakir, olay dinledikten soma bu yalanc tankla girer derse de ertesi gn ta
nklk edecektir.
Rza da yalanc tanklk yapmak istemez. Sonunda tanklk iin Evet der.
ki tann batan duraksamalar aileyi tedirgin eder... i salama almak iin De
li Halile giderler. Halil, hi korkmayn oldu bu i, der.
Sabah, ykclar gelir. Zaman skntldr, aile iin. Baba, eziktir, alayacak gibi
olur. Ykclar, zaman korkuya dntrmtr.
Zakir, ikircikli tanklk yapar. Rza tanklkta cayar. Deli Halille, Halilin buldu
u tank Asm gecekondunun on yllk olduunu syler.
Zaman, az da olsa geniler aile iin.
Babayla tanklan sorgulayan gecekondunun kapsna gider, kapnn pervazndan
bir yeri, cart diye koparr.
Kapnn rd, gecekondunun on yllk olduunu belirler. Aile kurtulmutur.
Zaman, sevince, aknla dnr.
B ir Baka ehir
unu bir kez daha sylemem gerekiyor. Yazar, karakterinin znel zamann nes
nel zamana dntrmemeli. Byle yaparsa yapt, estetik adan kusurlu saylr. Bu
bir yana nemli dirimsel bir sorun vardr burda.
nsanln geliim izgisi, her zaman olumlu gitmez. Bunalmlar, geriye dn
ler, koyu bir karanlk gibi insann stne kebilir. Bu srete zaman hep kt alg
lanr. Dahas zamann hi deimedii, hep ktye gittii sanlr.
Byle zamanlarda insanl aydnla karmak iin savam verenler gzard
edilir. Krgn, umutsuz, gerei gremeyen yazarlar, znel zaman nesnele dnt
rr. Zaman ya durmutur ya da hep ktye gitmektedir.
938
Bu, okurda yanl, sakat bir zaman bilinci oluturur, okuru edilginletirir.
Yaam karsnda yenilmi, znel zaman burgacnda yaayan kiinin zaman,
kendi zamandr, savam veren, karanlk zamanlan aydnlatmak isteyenin zaman
deildir. Yeri gelmiken, znel zaman, nesnel zaman diyalektiine olumlu bir rnek
daha vermek zorunlu.
Kemal A fe rin Bir Baka ehir (14) adl roman kt, karanlk bir dnemin, 12
Eylln romandr. Hapisler, ikenceler, idamlar... Bu romanda Cokun bir anlam
da keye kstnlmtr. Sonunda Eskiehirde Anadolu niversitesinde Cokunun
karsna yardmc doentlik bulunur. Cokun da doktara yapacaktr orda.
Cokun, Eskiehire gitmek iin gardan bilet alr... Aynlaca Ankaray d
nr. Mustafa Kemalin Ankaraya geldii gn der aklna.
ki blk ngiliz askeri gan kuatmtr... Sonradan Meclis olan yapda Fransz
bayra asldr.
Mustafa Kemal bu konumda gelir Ankaraya. Karlayc efeler Ankaraya yer
leen emperyalist ordulann askerlerine Doh doh...Doh doh diye banrlar.
Cokun da kendisini mesleine kstren rektre oturduu yere doru doh doh
diye barr.
Bu bilgiye kar, zaman durduran, zaman, yaam insann dna karan yazn
sal yaptlann yazarlan iin, tarihsel birikimden yoksun olduunu sylemek zorunlu.
939
Tam burda Hegel'i anmsyorum. yle der Hegel, Btn d faaliyeti kucaklayan
total varlk, yani hayat, dolayszca ve fiilen mevcut olarak ahsiyetin dnda bir ey
deildir. (16)
Dipnotlar
1. Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, nklp Kitabevi Yayn Sanayi ve Ticaret A.., stanbul, 1998.
2. G. Lukacs, The Tragedy o f Modern Art, Essays on Thomas Marn iinde, ev. Cem omunolu, (Yaynlanma
m eviri), Merlin Press, London, 1964.
3. Yaln Kk, Krtier zerine Tezler, Dnem Yaynevi, stanbul, 1990.
4. Adalet Aaolu, Bir Dn Gecesi, Yap Kredi Yaynlan, stanbul, 2005.
5. Selim leri, Her Gece Bodrum, Altn Kitaplar, stanbul, 1981.
6. Bilge Karasu, Gece, Metis Yaynlar, stanbul, 2010.
7. A sl Erdoan, Ta Bina ve Dierleri, Everest Yaynlar, stanbul, 2009.
8. L ev Tolstoy, Anna Karenina, ev. Ergin Altay, letiim Yaynlan, stanbul, 2002.
9. Thomas Mann, Byl Da I-II, ev. ris Kantemir, Can Yaynlan, stanbul, 2007.
10. Oktay Akbal, Suumuz nsan Olmak, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2008.
11. Kemal Bekir, Hcre 1952, Pencere Yaynlan, stanbul, 1997.
12. Adnan zyalner, Davul, Gzleri Bal Adam-Yama, Evrensel Kltr Kitapl*, stanbul, 1996.
13. Cengiz Gndodu, Takran, nsancl Yaynlar, stanbul, 2004.
14. Kemal Ate, Bir Baka ehir, mge Kitapevi, Ankara, 2010.
15. G.W. F. Hegel, Hukuk Felsefesinin Prensipleri, ev. Cenap Karakaya, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1991.
940
K ADLARI DZN
Adanr, Fikret 28
829, 911
Batlamyus 833
Aiskhylos 176
337, 358, 413, 414, 441, 445, 456, 482, 647, 768,
Akay, Ahmet 40
769, 784, 829, 859, 863, 879, 890, 891, 894, 897,
Alhazen 833
Bernal, J. D. 57
Betzen, Klaus 26
Birkiye, Atilla 35
Blake, William 60
Aristophanes 176
Blot, Jean 25
Bonaparte 40
Arimed 833
920, 939
859
Can, Eyp 5
941
Euripides 324
Farabi 13,16
328, 329, 424, 455, 514, 744, 880, 894, 908, 909
France, Anatole 7
Dadalolu 409
Fruzan 145
Galen 833
Galileo Galilei 16
Dobrolyubov, Nikolay A. 44
574, 686
689,690
Greenberg, Clement 37
Eagleton, Terry 16
Eco, Umberto 37
El-Biruni 16
Hmid Bey 30
Epiktetos 254
Erda, Bora 51
Herakleitos 63
Kray, Mubeccel B. 71
Hilav, Selahattin 54
Hipokrat 833
Kizirolu 409
Hsn Bey 30
Konfiiys 16
Krolu 409
Ivanov, Vsevolod 17
bn Haldun 23
ibn Rd 16,26
bni Sina 26
891
skender 824
Lessing, G. E. 19
240, 325, 425, 472, 606, 691, 696, 727, 818, 821,
834, 892, 893, 899, 902, 907, 908, 911, 924, 932
262, 358, 412, 413, 462, 474, 517, 761, 763, 765,
Luxemburg, Rosa 29
Mahmud, S.F. 22
Margulies, Roni 64
943
Robbe-Grillet, A. 161,166,167,169,170
Michangelo 328
Rolland, Romain 7
Milton, John 48
Russell, Bertrand 33
O. Henry 112
klld 833
Sercan, Mustafa 35
Sezar 824
Shelley, Percy 60
z, Erdal 687
zer, Kemal 8
343, 359, 414, 446, 486, 663, 789, 791, 859, 894,
Spartaks 21,603
Pagannini 55
ahin, Haluk 5
Popper, Karl R. 63
Tanr, Blent 29
Tartaglia, Nicola 57
Raphal 55
944
Thorwald 55
425, 450, 470, 472, 503, 561, 597, 691, 696, 718,
mer Faruk 97
Zimmer, Heinrich 12
945
NDEKLER
946
947
948
ESTETK KALKIMA
CEN6Z GNDODU
CENGZ GUNDODU
ISBN 978-605-595-820-6
bo5 9bb2u6
NSANCIL YAYINLARI
Kkparm akkap, pek Sk. Zafer Han, No.10 Beyolu-stanbul
Tel&Faks: 0212 249 80 19 e-m ail: insancildergisi@ hotm ail.com
w w w .insancil.com
l l . *!<!>
L .
l.ln