EM 420

Yksek Gerilim Teknii

YKSEK GERLM TEKN

BLM 7
DELEKTRK

KAYIPLARI VE
KAPASTE LME
YRD.DO. DR.
CABBAR VEYSEL BAYSAL
ELEKTRIK & ELEKTRONIK YK. MH.

Not: Tm slaytlar, listelenen ders kaynaklarndan alnt yaplarak ve faydalanlarak hazrlanmtr.

DELEKTRK KAYIPLARI VE KAPASTE LME

Dielektrik (elektriksel yaltkan) malzemeler

elektrik devrelerinde yaltm amacyla kullanlrlar.
Kullanm srasnda ise gerilime maruz kalrlar. Uygulanan
gerilimin seviyesine gre dielektrik malzemenin zerinden
bir akm akacaktr. Dielektrikten geen akm sonucunda
ise dielektrik zerinde bir g kayb meydana gelir. deal
bir dielektrikte, zerinden geen akm reaktif bir akm
olup g olarak sadece reaktif gce karlk derken
gerek (ideal olmayan) bir dielektrikte reaktif gcn
yannda aktif g de meydana gelir.
Dielektrikte meydana gelen bu aktif g bir s eklinde
kendini gsterir ve "dielektrik
dielektrik kayp
kayp" olarak adlandrlr.
Yukarda da belirtildii gibi, dielektrik kayp, dielektrie
gerilim uygulandnda s eklinde ortaya kan aktif g
kaybdr Kayp g ok fazla olmasa bile dielektrik iin
kaybdr.
zararl olabilir. zellikle souma olana bulamayan
yeralt kablolarnda meydana gelen termik delinmeye yol
aabilir.
bili
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Kaypl Dielektrik Edeer Devreleri

3

(a) deal kondansatr

(b) Gerek kondansatr
Kondansatr akm ve gerilimleri arasndaki faz alar
Dielektrik kaybn meydana gelii elektriksel edeer devrede bir omik direncin varl ile
gsterilir. deal bir yaltkanda (dielektrikte) bu diren bulunmaz, ancak ideal olmayan gerek
dielektrikte ise ideal bir kondansatre seri veya paralel edeer devre ile gsterilir. Bu diren,
ka p diren olarak adlandrlr.
kayp
adlandrlr deal kondansatrde akm ile gerilim arasnda 90 faz
fa fark
vardr. Gerek kondansatrde akm ile gerilim arasndaki faz as 90'nin altndadr. Faz
asnn 90'den sapma as olarak gsterilir ve "kayp as" olarak adlandrlr. Bu ann
tanjant (tan) ise "dielektrik kayp katsaysdr (dielektrik kayp faktrdr)".
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Kaypl Dielektrik Edeer Devreleri

4

( )P
(a)
Paralel
l l edeer
d ddevre
(b) Seri
S i edeer
d ddevre
Gerek kondansatrn edeer devreleri
Gerek kondansatrde kayp asnn meydana gelmesine neden
olarak yukarda da sz edildii gibi bir omik direncin varl
gsterilir. Buna ilikin seri ve paralel edeer devre ekilde
ggsterilmitir.
deal bir dielektrikte g
g faktr deeri
sfr olacaktr.

deal
olmayanda ise bu deer sfr olmaz. Paralel edeer devreyi gz
nne alarak kayp g bantsn bulalm: C kapasitesine sahip bir
dielektrie U gerilimi uygulandnda vektr (fazr) diyagram
aadaki ekildeki gibi olur.
olur
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Kaypl Dielektrik Edeer Devreleri

5

Kondansatrden geen akm,

akm

Toplam akm deeri (I) kullanlarak dielektrikteki

aktif g ise,

Paralel edeer devrenin

fazr diyagram

Burada kayp as () kullanlrsa

Akmlar arasndaki eitlii kayp g ifadesinde yerine yazlrsa

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Kaypl Dielektrik Edeer Devreleri

6

Kondansatr akm eitlii yerine

yazlarak kayp g

Dielektrik
Di
l kt ik kayp
k
g
paralel
l l devrede
d
d ayn
zamanda,
biiminde

elde edilir. Paralel devre

iin kayp faktr,
eitliinden bulunur. Seri devre ise dielektrik kayp

Seri devrede kayp faktr,

bantsndan bulunur. Her iki devrede kayplarn
eitlii kullanlarak,
kullanlarak
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Dielektrik Kayp Trleri

7
y Dielektrik kayp ifadelerinden de anlald gibi kayp deeri, kayp as ile

orantl olup nemli bir bilgi vermektedir. Kayp faktrnn (tan) bilinmesi
veya llmesi yksek gerilimde kullanlan elemanlar veya yksek gerilimdeki
dielektrik malzemesinin alma koullarnda iyi bir performans gsterip
gsteremeyecei hakknda bize bir bilgi verir, tan 'nn mutlak deeri, gerilim
veya akm ile artma miktar,
miktar kullanlan dielektriin zellii ve alma
performansnn deerlendirilebilmesi bakmndan ilgilenilen
parametrelerdendir.
y Dielektrik kayp,
ka p drt tr kaybn
ka bn toplamndan oluur.
ol r B
Bu ka
kayplar
plar ksaca
yle
le
aklanabilir:
y letim kayb (PR): Kaak akmlarn iyon veya elektron iletiminin yol at
k
kayplardr.
l d Yaltkan
Y l k malzemenin
l
i direncinden
di
i d ve zerinden
i d geen akmdan
k d
kaynaklanr.
y Histerezis kayb (PH): Birbirine komu birden fazla dielektriin, elektrik alan
altnda kaldklarnda, ara kesit yzeylerinde dielektrikler aras yk dengesi
kurulana kadar gerekleen yk hareketlerinden ortaya kan kayplardr. Bu
kayplar, dielektriklerin elektriksel iletkenliklerine ve dielektrik sabitlerine
b l d
baldr.
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Dielektrik Kayp Trleri

8
y Kutuplanma (polarizasyon) kayb (PP): Dipol molekler yapl dielektriklerde, dipol

molekllerin kutuplarnn uygulanan alann zt kutbuna doru ynlenme veya kayma

(polarizasyon
y akmlarndan)) meydana
y
ggelen kayplardr.
yp
hareketlerinden (p
y yonlama kayb (Pi): Bir yaltkan ortamda ksmi boalmalarn yol at kayptr.
Yaltkanlardaki gazlarn, hava boluu gibi boluklarn iyonizasyonu ve yaltkandaki
yabanc maddeler nedeniyle oluan kayplardr. Korona kayplar da bu tr kayplar
iinde yer alr.

y Yukarda belirtildii
zere dielektrik kayp,
yp

Kayp faktr de ayn

biimde
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Dielektrik Kayp Trleri

9

B malzemelerin
Baz
l
l i kayp
k
faktr
f kt
Malzeme

tan

Yksek gerilim kondansatrleri

0,006

Ortak metal klfl kablolar

0,015

metal klfl ve H kablolar

0,01

Yal ve basnl kablolar

0,005

Yeni yalar

0,5 (A ve B snf)

letmedeki (kullanmdaki) yalar

10-50

Transformatr yalarnda nemlenme ve kirlenme ile tan deeri ykselir. A ve B snf

yeni yalar 0,5
0 5 deerinde iken iletmede 10 ile 50 deerleri arasna ykselir,
ykselir tan'nn
100'den byk deerleri ise tehlikeli deer olarak kabul edilir. Bu nedenle transformatr
yalarnn kayp faktr ile delinme dayanmnn iletmeye almadan nce ve iletme
esnasnda
d periyodik
i dik kontrolleri
k
ll i mutlaka
l k yaplmaldr.
l ld
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Dielektrik Kayp Tespiti

10
y Dielektrik malzemelerdeki i ksmi boalmalarn seviyesinin belirlenmesinde ve

kk yarapl elektrotlarn civarnda oluan ksmi boalmalarn saptanmasnda

tahribatsz
h ib
kontrol
k
l yntemleri
l i kullanlr.
k ll l

Bu yntemler yledir:
y Sistem dielektrik kayp faktrn (tan) lmek ve kapasitesini lmek. Uygulanan
gerilimin fonksiyonu olarak llen bu deerler yaltkann ierisindeki i ksmi
boalmalar hakknda bilgi verir.
y Uygulanan gerilime bal olarak i ksmi boalmalarn yaltkan ierisinde meydana
getirdii sznt akmlarn lmektir. Bu yntemle yaltkann kalitesi hakknda bilgi
sahibi olabiliriz.
Fakat ilk yntem btn dnyada sayl standart kurulular tarafndan kabul edilmi
en geerli yntemdir. Bu nedenle dielektrik iin deerlendirmede kayp faktr ile
birlikte bal dielektrik sabiti de etkili olur.
olur Dzlemsel elektrotlu iki sistemdeki
yaltkan maddenin dielektrik kaybnn karlatrlmasnda r.tan deeri incelenir.
Bu deer kayp indisi olarak adlandrlr.

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs
11

Bir dielektrik malzemenin kapasitesini ve kayp faktrn belirlemede en ok

kullanlan yntem "Schering Kprs" dr. Buna ait devre ekilde grlmektedir. Bu
yntemde kprnn dengeye gelmesi R3 ve C4 elemanlaryla salanr. Denge durumunda A
ve B noktalarnn gerilimleri birbirine eit olur ve sfr aletinden (titreimli
galvanometreden) bir akm geii olmaz.

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs
12
Rx ve Cx: Deney cisminin
(numunenin) omik direnci ve
kapasitesi.
kapasitesi
C2: Deeri hassas olarak
bilinen ve deeri deimeyen
etalon (standart) kondansatr.
R3, C4: Denge hali iin deeri
ayarlanabilen omik diren ve
kondansatr.
R4: Sabit deerli diren.
P: Deney cisminin delinmesi
durumunda R3, R4 ve C4
elemanlarnn yksek gerilime
kar korunmas amacyla
kullanlan parafudr.
Rk: Koruma direnci.
Cy, Ca: Kapasitif gerilim blc
T: Yksek gerilim elde edilen
transformatr.
f
Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs
13

y Gerilimlerin eitliinden denge koulu, empedans arpm olarak belirlenir. Her koldaki

empedanslarn
d l
gerell (reel)
( l) ve sanall (imajiner)
(i ji ) bileenleri
bil
l i yazlr
l ve reell ksmlarla
k
l l
imajiner ksmlarn eitliinden deney cisminin kapasitesi ve omik direnci iin,

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.1

14

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.1

15

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.1

16

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.1

17

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.1

18

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.1

19

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.1

20

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.1

21

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.1

22

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.1

23

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.2

24

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.2

25

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.2

26

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.2

27

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.2

28

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.2

29

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.2

30

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.4

31

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.6

32

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011

Schering Kprs rnek Problem 7.6

33

Yrd.Do.Dr. C.V.Baysal

EM420 Yksek Gerilim Teknii , Erciyes niversitesi Elektrik-Elektronik Mh. Bl.

19.01.2011