Professional Documents
Culture Documents
Rozumienie Ciała
Rozumienie Ciała
Rozumienie Ciała
Legnickie Studia
Teologiczno-Historyczne
Rok IX 2010 Nr 2 (17)
ROZUMIENIE CIAA
PRZEZ FENOMENOLOGW
Celem niniejszej pracy bdzie ukazanie rozumienia ciaa przez
twrc fenomenologii Edmunda Husserla w tzw. Ideach II1 oraz jego
dwch znakomitych uczennic: Edyty Stein2 i Hedwig Conrad-Martius3.
Dlaczego wanie Idee II? Husserl zmar w 1938 r. Idee II zostay
wydane dopiero w 1952 r. Wiadomo, e byy one gotowe o wiele
wczeniej, e w latach 1916-1918 pracowaa nad nimi Stein, jego
pierwsza asystentka. Stein miaa dostp do niezliczonych manuskryptw Mistrza, ich porzdkowanie moga z nim konsultowa. Znaa
1
108
109
ono ciaa ludzkiego lub akcentujce jedn z jego stron, takie jak
np.: Leibkrper, das Krperliche, die Leiblichkeit5.
Istnieje zatem wedug Husserla co takiego, jak przyroda materialna, jest to sens wszy, podstawowy, pierwszy, i przyroda oywiona w sensie rozszerzonym, obejmujca istoty obdarzone dusz6.
Podzia ten nawizuje do rozrnienia Kartezjusza na rzecz rozcig, res extensa, i rzecz mylc, res cogitans. Rozcigo jest istotnym atrybutem rzeczy materialnej7.
Czowiek, jako ywe ciao, jest organiczn jednoci przyrody materialnej i przyrody istot ywych. Jak do pierwszego obszaru przynaley rozcigo, tak do drugiego dusza. To wanie dusza decyduje
o tym, e ciao ludzkie jest ciaem czowieka. Ono zostao utworzone
przez dusz. Jest nie tylko dzieem duszy, lecz rwnie jej miejscem
przebywania. Ciao istoty ywej rni si w istotny sposb od cia
czysto fizycznych. Dusza nie jest czym materialnym, mimo to jest
przez ciao wczona w przestrze i czas. Jej ufundowanie w ciele
sprawia, e dusz mona zlokalizowa. W odniesieniu do czowieka
mona powiedzie, e to, co psychiczne posiada co takiego jako rozpostarcie (Ausbreitung) (chocia nie szerzenie si Verbreitung, w
przestrzeni) () po tej stronie nic nie jest we waciwym sensie rozcige (ausgedehnt)8. Wasnoci duszy, w przypadku czowieka wasnoci duszy psychiczno-duchowej, s w okrelonym sensie przyporzdkowane do fizycznej przestrzeni.
W naszych rozwaaniach zwrmy uwag na stosunek ciaa rozumianego jako przedmiot i ciaa rozumianego jako podmiot. Tym,
kto przeywa siebie i otaczajcy go wiat jest przecie sam czowiek.
Jego istnienie, ycie ma niejako stron przedmiotow i podmiotow.
Husserl akcentuje te dwie strony, podkrela po pierwsze, jak rol
peni ciao w poznaniu mnie samego i otaczajcej mnie rzeczywistoci oraz po drugie, w jaki sposb uposaenia ciaa wpywaj na odbir tego wszystkiego, co daje mi zna o sobie moje ciao i to, co
mnie otacza. Ciao umoliwia mi nawizanie poznawczego kontaktu
z przyrod materialn. W moim ciele s okrelone organy, wyspecja5
110
Tame. s. 81.
Tame. s. 81.
11
Tame. s. 80.
12
Oczywicie, e moe by tak, i bodziec jest zbyt silny i wtedy niszczy mj organ
lub jest zbyt saby i nie doznaj adnych wrae. Moje zmysy s wraliwe w okrelonym zakresie. Ustalenie tego zakresu to ju inna sprawa.
10
111
13
112
ntrzny, jaki [nam] si ukazuje, okazuje si wzgldny nie tylko wobec ciaa, lecz wobec caego psychofizycznego podmiotu17.
Po tych analizach i opisach, dotyczcych stosunku przedmiotw
materialnej przyrody do ciaa, przejdmy do rozwaa powiconych
bezporednio ciau. Husserl pisze: we wszelkim dowiadczeniu obiektw, ktre s rzeczami przestrzennymi wspistnieje przy tym ciao
jako narzd spostrzegania dowiadczajcego podmiotu18. Moje ciao
jest dla mnie czym szczeglnym i jedynym, poniewa jest dla mnie
rwnoczenie przedmiotem i podmiotem poznania. Zamy, e moja
lewa rka dotyka praw rk; lewa poznaje praw. Zmys dotyku, jak
aden z pozostaych, udziela bogatych informacji. Dotykajc moj
lew rk mojej prawej rki, wiem, e co jest i jakie to co jest, e:
prawa rka jest gadka, ciepa itd. Ale moj uwag mog przenie z
lewej reki na praw i wtedy ona staje si rk poznajc, a lewa bdzie
rk poznawan. Jeli celowo, w sposb wiadomy pomijam wraenia
kinestetyczne, to wtedy moje ciao (Leib) staje si dla mnie przedmiotem fizycznym (Krper).
Moje ciao daje mi zna o sobie, konstytuuje si dla mnie w jzyku Husserla w dwojaki sposb: jako rzecz, brya fizyczna (Krper),
posiadajca okrelone waciwoci, np.: gadko, ciepo itd., oraz jako moje ciao (Leib), gdy to na ciele czy w ciele odczuwam, mam
wraenia ciepa, zimna czy ucisku. Te zlokalizowane wraenia nie s
wasnociami ciaa jako rzeczy fizycznej, ale z drugiej strony s wasnociami rzeczy, jak jest ciao, a mianowicie wasnociami z oddziaywania pyncymi19.
Zetknicie si mojego ciaa z przedmiotem, ktrym moe by
moje ciao: lewej rki z praw rk, powoduje okrelone odksztacenia
na niej, wywouje wraenia. Zalenie od rozoenia mojej uwagi mog koncentrowa si na poznawaniu przymiotw przedmiotu bd na
doznawaniu wrae. Kadc rk na st, spostrzegam powierzchni
stou, e jest np. gadka czy chropowata, i jednoczenie mam wraenie, e ta powierzchnia w jaki sposb odksztaca maj do, posiadam
wraenie ucisku. Midzy spostrzeeniem dotyku i wraeniem dotyku
zachodzi istotny, nierozerwalny zwizek.
17
Tame. s. 107.
Tame. s. 204.
19
Tame. s. 206.
18
113
Zatrzymajmy si przy tym zwizku. Moja lewa rka dotyka, poznaje moj praw rk to s moje rce. W akcie poznawania, dotykania zmienia si, dokadniej: zamienia si w zalenoci od mojej uwagi ich podmiotowo lub przedmiotowo, poniewa moje
rce s czym wicej ni tylko bry materialn, one s po prostu w
szerokim sensie mn: ja to moja rka. Rozpocierajce si na mojej
rce doznania dotykowe nale do mnie, s moje: co mnie dotyka.
Wszystkie doznania, wraenia nale do mojej duszy, a wszystko to,
co si rozciga do rzeczy materialnej20.
Ciao czowieka jest zawsze ciaem jakiego podmiotu, jest wyrazem ycia konkretnie istniejcego Ja. Dziki ciau osoba ludzka manifestuje swoje istnienie, posiada lokalizacj w przestrzeni, wyraa
swoj wol, jest w stanie porusza si i porusza rzeczy21. Decyzja poruszenia si czy poruszenia bryy fizycznej wychodzi ze mnie, z mego
wntrza. Przedmioty napdza mechanizm, mj ruch jest wolny. Czowiek jest podmiotem swego ruchu22.
W ciele podmiotu poznajcego s zlokalizowane jeszcze innego
rodzaju wraenia ni te, o ktrych mwilimy do tej pory. S to tzw.
czucia zmysowe, np.: rozchodzca si po ciele rozkosz czy opanowujce ciao odprenie. Ciao dla tego rodzaju wrae jest podoem.
One s osobistym bogactwem, subiektywnym przedmiotem podmiotu23. Podmiot ma wiadomo tego, co cielenie przeywa: wiadomo cielesnej rozkoszy czy cielesnego odprenia. Tego rodzaju
wraenia nie dotycz caego ciaa, one nie s tyle zlokalizowane,
co rozgrywaj si w ciele.
Zaleno midzy spostrzeeniem dotyku i wraeniem dotyku jest
zalenoci midzy wiadomoci podmiotu bycia ciaem i wiadomoci posiadania ciaa. Spostrzeenie naley do obszaru psychiki,
wraenie do obszaru ciaa. Wraenia s podstaw spostrzee. Ciao
warunkuje w fundamentalny sposb wiadomo. Caa wiadomo
20
Tame. s. 212.
Tame. s. 215.
22
Oczywicie, e mog zachodzi sytuacje, w ktrych moje Ja jest bezsilne, kiedy
nie jest w stanie wywoa mechanicznego ruchu np. rki, poniewa uszkodzone s
minie czy stawy. Osoba ludzka nie jest tylko wol i nie jest tylko fizyczn rzeczywistoci, jest fizyczno-cielesno-psychiczno-duchow jednoci.
23
Ideen II. s. 216.
21
114
24
25
Tame. s. 217.
Tame. s. 220.
115
pewn rzecz materialn, ktra () stanowi podstawow cz przedmiotu realnego danego jako dusza oraz Ja26.
Jak zatem patrz na moje ciao? Jak je odbieram? Przede mn
s dwie moliwoci: mog patrze na moje ciao od wewntrz i z zewntrz. Kiedy patrz na moje ciao od wewntrz, to mam je przed sob jak narzd, dajcy si porusza bezporednio, czyli swobodnie.
Ruch mego ciaa jest wyrazem mojej woli. Ja sam jestem sprawc
moich dziaa. Ciao jest narzdziem mego zmysowego kontaktu
ze wiatem fizycznym. Kiedy patrz na moje ciao z zewntrz, to wtedy jest ono dla mnie realnym przedmiotem z now warstw sprawiajc, e przez ciao jestem zawieszony midzy sfer przedmiotow,
wiatem materialnym i sfer podmiotow, wiatem psychiki.
Moje ciao jest dla mnie podstawowym punktem orientacji w przestrzeni, jest jeli tak mona powiedzie miejscem spotkania prawa
przyczynowoci z prawem warunkowania, przez co moje ciao jest
ciaem podmiotu, ciaem o waciwociach fizycznych i psychicznych.
Te dwa, odmienne, diametralnie przeciwne spojrzenia na ciao nie
sprzeciwiaj si sobie, lecz si dopeniaj. S wzgldem siebie komplementarne, pokazuj bytow wielowymiarowo ciaa czowieka27.
Analizy Husserla dotycz ciaa czowieka, tak jak on je odbiera.
Nie jest to caa prawda o ciele czowieka. Jeli czowiek staje si sob
w spoecznoci, we wsplnocie z innymi ludmi, to trzeba te analizy
o charakterze solipsystycznym, ograniczonym do istnienia tylko mojej
osoby, poszerzy o istnienie innych podmiotw poznajcych. Trzeba
podj wysiek pokazania, czy jest moliwe, a jeli tak, to na ile, poznanie istnienia drugiego podmiotu. Tym samym wchodzimy w problematyk wczucia.
2. PROBLEMATYKA CIAA U STEIN
Stein pisze: dusza z koniecznoci zawsze jest w ciele28, dlatego
rozwaania o samym ciele, jak i samej duszy s sztuczne. Dlatego te
26
Tame. s. 223.
Wicej na temat ciaa u Husserla, zob. M. DRWIGA. Ciao czowieka. Studium z
antropologii filozoficznej. Krakw 2005, zwaszcza: Midzy bry cielesn a ywym
ciaem. Husserla rozwaania o cielesnoci. s. 79-112.
27
116
117
swoistego rodzaju wasne, czyli psychiczne przeycia imitujce wraenia. Niektrzy pacjenci z amputowanymi koczynami posiadaj
cielesne wraenia drtwienia czy blu amputowanej koczyny.
Jak ma si odniesienie ciaa do uczu? Stein wskazuje na nastpujcy fenomen, e caym ciaem, caym sob czujemy cielesn wieo i cielesne zmczenie. Nie tylko widz ruch swojej rki i czuj jednoczenie jej znuenie, lecz widz zmczony ruch i zmczenie
rki33. W jaki sposb widz to, co nie ma charakteru fizycznego?
Aby odpowiedzie na to pytanie, trzeba powiedzie, e Ja nie przynale tylko i wycznie do natury. Wszystko, co posiada charakter
psychiczny zwizane jest z ciaem, ale Ja to nie tylko jedno psychofizyczna, moje Ja jest czym wicej, tym wicej jest co, co przekracza, wychodzi, nie mieci si w wiecie natury. Przeycia psychiczne wywouj skutki na ciele: strach paraliuje ciao, rado pobudza
bicie serca. Ale s rwnie przeycia czyste, np. przeycie radoci czy
smutku, ktre nie s zwizane z ciaem. Mog si cieszy lub smuci w duchu, w gbi mego Ja.
W jaki sposb to, co jest w mojej gbi, co jest skryte, co jest tylko
moje, daje zna o sobie innym? Czerwieni si ze wstydu, zaciskam
z wciekoci pi. Marszcz gniewnie czoo, jcz z blu, wykrzykuj z radoci34. Istniej takie uczucia, jak: wstyd i wcieko, gniew
i bl. Moemy dokadnie je opisa i okreli ich istot. One w jaki
sposb si daj, daj zna o sobie, w jaki sposb si wyraaj. Uczucia maj swj fenomen wyrazu: moje czerwone oblicze nie jest wstydem, a zacinita rka nie jest wciekoci. Ale ja dostrzegam i by
moe inni, e na mojej twarzy pojawi si wstyd, a ukad rki zdradza wcieko.
Stein uwaa, e uczucia przynale do sfery ducha. One motywuj
akty woli i musz znale swj wyraz. W obszarze natury panuje
prawo przyczynowoci, w obszarze ycia duchowego prawo motywacji. Umiech, w ktrym uzewntrznia si przeyciowo moja rado,
jest mi zarazem dany jako pewne rozchylenie mych warg35. Na twarzy dostrzegam rado. Ale rado to nie s rozchylone wargi. Rozchylone wargi co znacz, o czym mwi. Moje ciao objawia ja33
Tame. s. 71.
Tame. s. 74.
35
Tame. s. 72.
34
118
36
119
38
Por. Bios und Psyche. Hamburg 1949; Die Geistseele des Menschen. Mnchen
1932.
39
PH. LERSCH. Gesicht und Seele. Mnchen 1932 s. 20.
40
Die menschliche Seele. s. 123.
120
Odsaniajc istot ciaa, duszy i ich wzajemnego stosunku ConradMartius siga do rozrnie wprowadzonych przez Arystotelesa i mwi o duszy rolinnej, zwierzcej i ludzkiej. W kadej z nich dusza
inaczej panuje nad ciaem, gdy ona peni nie tylko funkcje stanowienia o istocie danego bytu, lecz rwnie funkcje jego urzeczywistnienia. Dusza dla Conrad-Martius to entelechia, ktra jest si urzeczywistniajc wasn istot41. Na tym te polega panowanie duszy.
Dusza ludzka jest rdowo stworzona do fizycznego ciaa (physischen Leibe) lub, aby nie mwi teologicznie, lecz filozoficznie,
bytowo ukierunkowana. Fizyczne ciao musi by takie jak nasze ziemskie ciao42 . Co zatem znaczy mie ciao? Czym jest cielesno?
Pytania, na ktre naley da odpowied z bytowej gbi. Jeli to czynimy, wtedy ciao nie jest wizieniem duszy, lecz peni jej bycia. W
ciele istota ywa staje, prezentuje si we wasnej osobie. Ciao jest
dla niej najdoskonalszym rodkiem wyrazu, w nim jest w peni sob.
Dla Conrad-Martius, filozofa o nastawieniu realistycznym, penia istnienia polega na tym, e jest co, a nie na tym, e co jest. Akcent
pada na istnienie, a nie na treciowe uposaenie. To moment istnienia
stanowi o realnoci kogo lub czego. Byt realny yje wasnym istnieniem, poniewa ma swoje ciao. Poniewa i o ile realnie egzystujcy twr posiada w sobie samym cielesno, o tyle moe si te
cielenie ukaza43. W zwizku z tym, jeli tylko istniej czyste duchy,
to musz one mie ze swej istoty swoj wasn cielesno, istnie we
wasnej osobie. Cielesno jest dla Conrad-Martius generalnym charakterem realnoci44.
Cielesny (leibhaftiger) Bg to nie kto abstrakcyjny, kogo przedstawiamy sobie, lecz kto rzeczywicie, realnie istniejcy. W jzyku
niemieckim zachodzi etymologiczna blisko midzy Leib ciaem
i Leben yciem. Leib lebt ciao yje. Bg Biblii jest Bogiem
cielesnym, ywym, wystpujcym bez porednika, osobicie przed
Mojeszem (Wj 19,20).
Co jest cielenie, czyli realnie, to jest w stanie si zamanifestowa,
objawi siebie. Ale to, co si zjawia, wcale nie musi realnie istnie.
41
Der Selbstaufbau der Natur. Entelechien und Energien. Mnchen 1961 s. 410
Die menschliche Seele. s. 136.
43
Realontologie. s. 166.
44
Tame. s. 188.
42
121
122
Podsumowanie
W wyej poczynionych analizach zostaa przedstawiona problematyka ciaa u Ed. Husserla, Ed. Stein i H. Conrad-Martius twrcy
fenomenologii i dwch jego znakomitych uczennic. Trzeba na zakoczenie doda, e analizy koncentroway si na fundamentalnych
osigniciach zaprezentowanych w okrelonych dzieach. Analizy tutaj zaprezentowane maj charakter wybirczy, wiod od dowiadczenia ciaa podmiotu filozofujcego, przez dowiadczenie ciaa drugiego
Ja, po ontyczn konstytucj bytw realnych.
Mona powiedzie, e Husserl skoncentrowa swoj uwag w Ideach II na problematyce ciaa czowieka. Czowiek Husserla przeywa wiadomociowo samego siebie przez swoje ciao. Ciao odsania
jego podmiotowo, indywidualno jego istnienia i ukazuje jednoczenie granice: podmiot Husserla nie jest w stanie wyj poza siebie. Czowiek Husserla uwiziony jest w wiadomoci wasnej podmiotowoci.
Stein wyzwala czowieka z wizw solipsyzmu. W pracy doktorskiej pokazuje, e do istnienia osoby ludzkiej naley ciao. Dlatego te
ciao jest rodkiem dowiadczenia nie tylko wasnego istnienia, ale
i istnienia drugiego Ja. W akcie wczucia dochodzi do spotkania
dwch podmiotw. To ciao daje zna o istnieniu drugiego Ja, ujawnia, obnaa jego istnienie.
Conrad-Martius, opowiadajc si za fenomenologi realistyczn,
zwrcia uwag na ontyczn konstytucj ciaa i cielesnoci, tego
wszystkiego, co realnie istnieje. O realnoci czego czy kogo stanowi
48
Wicej na temat ciaa, zob. J. MACHNACZ. Problematyka duszy, ciaa i ich zjednoczenia w pismach H. Conrad-Martius. Roczniki Filozoficzne 34:1988 s. 117.
123