Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 14

11-24 Alonso Montero:11-24 Alonso Montero.

qxd 01/10/2009 09:32 Pgina 11

Para a biografa de Anbal Otero como lingista:


documentos e datos inditos ou descoecidos
For a biography of Anbal Otero as a linguist: unpublished or unknown
facts and documents
Xess ALONSO MONTERO
Universidade de Santiago de Compostela
Departamento de Filoloxa Galega
Para a escritora Carmen Blanco Ramos,
que asistiu mia conferencia Anbal Otero e a lingstica
galega no exilio, no congreso Setenta anos despois
(Pazo de Marin, 14-3-2009), co desexo de que, na sa Santa
Comba natal, non deixe de cultivar a narrativa, e coa esperanza
de que, algn da, se as musas son concordes, escriba un relato
de ficcin sobre Anbal Otero, mrtir da Lingstica
nos das trxicos do vern do 36

RESUMO
A intencin do autor facer unha aproximacin admirada figura do lingista galego Anbal Otero (19111974) e percorrer os aspectos mis destacados da sa carreira como investigador da lingstica galega mediante
algns documentos persoais inditos, en especial dous episodios: a sa colaboracin na redaccin do ALPI e a sa
entrada na Real Academia Galega.
PALABRAS CHAVE:

Lingstica galega, ALPI, Real Academia Galega

ALONSO MONTERO, X., (2009): Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou
descoecidos. Madrygal (Madr.), 12: 11-24.
RESUMEN
La intencin del autor es realizar una aproximacin a la admirada figura del lingista gallego Anbal Otero
(1911-1974) y recorrer los aspectos ms destacados de su carrera como investigador en lingstica gallega mediante algunos documentos personales inditos, en especial dos episodios: su colaboracin para la redaccin del ALPI
y su entrada en la Real Academia Galega.
PALABRAS CLAVE:

Lingstica gallega, ALPI, Real Academia Galega

ALONSO MONTERO, X., (2009): Para la biografa de Anbal Otero como lingista: documentos y datos inditos o
desconocidos. Madrygal (Madr.), 12: 11-24.
ABSTRACT
The author aims to approach the admired linguist Anbal Otero (1911-1974) by reviewing the most important
aspects of his career as a researcher in Galician linguistics through some unpublished personal documents, paying
special attention to his collaboration in ALPI and his arrival to the Galician Academy.
KEY WORDS:

Galician linguistics, ALPI, Galician Academy.

ALONSO MONTERO, X., (2009): For a biography of Anbal Otero as a linguist: unpublished or unknown facts and
documents. Madrygal (Madr.), 12: 11-24.
SUMARIO: 1. Notas biogrficas 2. Traballar os meus leirios 3. Anbal Otero de 1951 a 1957: do ALPI e da Real
Academia Galega 4. Publcase en 1962 o primeiro (e nico) tomo do ALPI: repercusin en Galicia. 5. En 1963
a Real Academia Galega proponse facer numerario a Anbal Otero.
Madrygal, 2009, 12 11-24

ISSN:1138-9664

11-24 Alonso Montero:11-24 Alonso Montero.qxd 01/10/2009 09:32 Pgina 12

Xess Alonso Montero

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

NOTA PRELIMINAR
O presente estudo indito nunha gran parte.
S os dous primeiros apartados foron publicados,
recentemente, co ttulo Para a biografa de
Anbal Otero: da sa relacin con Otero Pedrayo, Homenaxe ao profesor Xos Lus Couceiro,
USC, 2008, pp. 25-31). Tamn indito, no presente traballo, o Apndice.
1. NOTAS BIOGRFICAS
Anbal Otero lvarez naceu o 21 de xaneiro
de 1911 na aldea de Barcia (Ribeira de Piqun,
Lugo), onde morreu, s 63 anos de idade, o 11 de
marzo de 1974. Temos noticia de que a sa verdadeira vocacin era a poesa, razn pola cal, quizais, se matriculou, en 1926, na Facultade de
Filolosofa e Letras da Universidade Central onde
cursou a case totalidade das materias de Filoloxa
Romnica1. En calquera caso, Anbal Otero
coecido hoxe, dentro e fra de Galicia, pola sa
colaboracin no Atlas Lingstico de la Pennsula
Ibrica, (ALPI), obra magna da cartografa lingstica romnica, da que s se publicou o volume I (1962). Hai lingistas no mundo que anda
non perderon a esperanza de que se publiquen os
nove volumes seguintes (e o anexo), entre eles o
profesor canadiano David Heap2. Cmpre saber
que os cadernos cubertos por Anbal Otero en
Galicia e Portugal (51+191), xa s, xa en colaboracin cun lingista portugus (Nobre de Gusmo
ou Cintra) estn agora comuncanos o profesor Antn Santamarina depositados no Instituto
da Lingua Galega porque Asuncin lvarez, a
muller de Otero, mos cedeu despois da morte do
fillogo, en 19773.
Xa rematada a investigacin lingstica no
territorio de lingua galega, Otero, no vern de
1936, inicia, con Gusmo, a recolleita no norte de
Portugal, onde estaba a fins de xullo dese ano, xa
Galicia en poder dos militares sublevados. o
momento en que as autoridades salazaristas portu-

guesas, simpatizantes do Alzamento militar-fascista de Espaa, desconfan daquel espaol que


apunta nuns curiosos cadernos palabras nunha
clave estraa. Aquel espaol non logra convencer
polica portuguesa nin s novas autoridades
galegas despois de que as palabras dos seus
cadernos son as ditas por certos camponeses de
Portugal e que el transcribiu, como esixen os criterios da cartografa lingstica, no alfabeto fontico elaborado e publicado pola Revista de
Filologa Espaola. Anbal Otero, que estaba in
partibus infidelium, non foi quen de convencer s
autoridades salazaristas e franquistas de que el era
un fillogo e de que os seus escritos, lonxe de
seren mensaxes a Madrid para o Goberno do
Frente Popular, eran os textos que a un fonestista
lle esixa a Xeografa lingstica. Mediou a tempo
o sacerdote composteln don Xess Carro, e foi el
quen, sen ser experto en Lingstica, xurou que
aqueles signos non eran os dun espa roxo senn
os dun dialectlogo que empregaba o alfabeto dos
fonetistas. Librouno da morte, non as da cadea
perpetua, porque as novas autoridades espaolas
tian outras noticias para asaarse con aquel cidadn que estaba servizo da Repblica. Xa condenado, Anbal Otero beneficiouse, como outros
reclusos sen delitos de sangue, da graza de conmutacin da pena. En realidade, estivo en prisin
desde o 5 de agosto de 1936 22 de maio de 1941.
Non foi o nico colaborador do ALPI que
sufreu reclusin. O fillogo valenciano Manuel
Sanchis Guarner (1911-1981) estivo nas cadeas
franquistas tres anos e medio, de 1939 a 1942.
Este cmpre aclaralo foi combatente na
Espaa leal, a republicana, onde chegou a acadar
o grao de capitn.
O director do ALPI, Toms Navarro Toms,
sempre recordou con afecto e admiracin a Anbal
Otero. Na carta de psame que lle enva a Horocel
Otero, fillo do noso lingista, escribe:
Es su padre el primer miembro que desaparece
de la estrecha familia que formamos alrededor del
Atlas Lingstico de la Pennsula Ibrica. Puso su
padre, como todos, al servicio de esa obra la gene-

1 Os bigrafos, incluso o mis documentado, Antn Santamarina (Verba, 2, 1975, p.7), non precisan o curriculum universitario
de A. O. O seu fillo, Horocel, envioume, en 1974, unha nota mecanoscrita nestes termos:
Rematou os estudos de Filoloxa Romnica polo ano 1931, no que entrou a colaborar no desaparecido Centro de Estudios
Histricos (sabido que nunca chegou a licenciarse, e coido que lle faltaba unha asignatura, concretamente Hebreo).
Na documentacin da Causa (que coezo e estou examinando), sempre que o encausado ten que declarar a profesin, consigna estudiante.
2 V. o seu art. Segunda noticia histrica del ALPI (A los cuarenta aos de la publicacin de su primer tomo), Revista de Filologa
Espaola, Madrid, enero-junio, 2002.
3 Trinta anos de Atlas Lingstico Galego, A trabe de ouro, Santiago, n. 72, 2007, p. 54.

12

Madrygal, 2009, 12 11-24

11-24 Alonso Montero.qxd

07/07/2009

Xess Alonso Montero

14:37

Pgina 13

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

rosidad de su competencia y entusiasmo, pero


sufri adems el sacrificio injusto e infundado de
una larga prisin...
[...]
El nombre de su padre recibir el honor que le
corresponde, acrecentado por el sufrimiento que la
violencia de un ciego atropello le hizo padecer.
Fue un amigo afectuoso y un colaborador de
rigurosa y responsable disciplina. Me afecta su
desaparicin como la de un prximo familiar.
Siempre lo recordar con cario. (1-V-1974)

Invitado don Toms Navarro, polo Instituto da


Lingua Galega, a colaborar nun nmero de Verba
dedicado lingista que acababa de falecer, recoece, de novo, nunha emotiva carta, as sas virtudes cientficas e, con elas, o agarimo que sempre
sentiu por el:
Tuve siempre en gran aprecio sus cualidades
personales. Era callado, reflexivo y discreto. Sus
observaciones eran oportunas y acertadas. En las
discrepancias que solan ocurrir en las prcticas de
transcripcin del seminario fontico del Centro de
Estudios Histricos, sus interpretaciones se distinguan por su exactitud. Su cooperacin era eficaz
y puntual.

Na mesma carta, o profesor fai referencia


drama vivido en Portugal, a fins de xullo de
1936, polas caractersticas da sa investigacin
lingstica:
Tuvo la desgracia de que sus escrupulosas
transcripciones, en signos de aspecto cabalstico
para ojos ignorantes, le hicieron aparecer sospechoso de espionaje en los excesos de suspicacia de
los primeros das de la guerra civil. Fue encarcelado y sufri una larga, infundada y dolorosa prisin.
(Carta a Constantino Garca, 22-VII-1974) 4.

O ilustre fonetista que escriba desde o exilio,


desde Estados Unidos, facao nunhas datas algo
anteriores morte de Franco. Nunha ocasin
comunicoulle a Anbal Otero o seu propsito de
no volver a Espaa bajo el presente rgimen...
(30-XI-1959). Foi fiel a ese propsito. O gran
fonetista logrou salvar, en plena guerra civil, o
inxente material do ALPI nun xodo inzado de
dificultades e perigos: Madrid, Valencia,
Barcelona, Francia, Nova Iorque. En 1951 pactou
cos dirixentes do Consejo Superior de Investi-

4
5

gaciones Cientficas a devolucin do material,


con das condicins innegociables: que se publicara e que finalizaran as investigacins e editaran
o ALPI os seus antigos colaboradores (dous dos
cales, Otero e Sanchs Guarner, pasaran anos nas
cadeas franquistas). Cumpriuse a segunda condicin plenamente, pero, en canto primeira, s se
publicou, en 1962, o primeiro tomo, menos da
dcima parte da obra. Todo fai supoer que
Rxime de Franco o nico que lle importaba era
sar, publicarse o primeiro volume, na foto con
don Ramn Menndez Pidal, supervisor ou valedor do proxecto de Navarro Toms. As foi, e a
foto est nos peridicos da poca. Por certo, o
propio Navarro Toms negouse a que o seu nome
figurase en la portada del Atlas (id). O primeiro volume circulou polo mundo cientfico como
se Rafael de Balbn (o home do Rxime nesta
operacin) fose o director. Houbo reseas tan
infames como a de Vicente Garca de Diego,
capaz de afirmar:
El Consejo Superior de Investigaciones
Cientficas y el ilustre director del ALPI don
Rafael de Balbn, con dar cima a esta difcil obra,
habrn prestado uno de los ms sealados servicios a la cultura espaola5.

A historia e o drama do ALPI desde 1936 a


1962 (ano do primeiro e nico tomo da obra)
esixe desde hai tempo que se conte como un captulo admirable da ciencia espaola nun contexto
poltico extraordinariamente desfavorable. Eu
non tardarei en publicar na editorial Linteo
(Ourense) o libro: La Lingstica espaola en el
exilio: Navarro Toms (en el exterior) y Anbal
Otero (en el interior), libro que, moi probablemente, se presente no 2009, en La Roda
(Albacete), patria do gran fonetista co gallo do
Congreso sobre o exilio que se celebrar en
Castilla-La Mancha.
2. TRABALLAR OS MEUS LEIRIOS
En outubro de 1950, don Ramn Otero
Pedrayo, director da Historia de Galiza (en varios
volumes), proponlle a Anbal Otero que redacte
para esa obra o captulo da Lingua, proposta que
el, non sen cortesa, contesta negativamente.

Verba, n. 2, 1975, p. 6.
Revista de Dialectologa y Tradiciones Populares, Madrid, 1962, p. 545.

Madrygal, 2009, 12 11-24

13

11-24 Alonso Montero.qxd

07/07/2009

Xess Alonso Montero

14:37

Pgina 14

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

Convn saber que Otero, desde que sau da cadea


en maio de 1941, era, na aldea de Barcia, un campesio mis. De feito, s uns meses antes publicara o seu primeiro artigo filolxico: Hiptesis
etimolgicas referentes al gallego-portugus
(Cuadernos de Estudios Gallegos, 1949). Pouco
mis ca un divertimento, entre sacha e sacha, para
quen xa non ten proxectos profesionais ags
como lle aclara a don Ramn Otero o de traballar os meus leiros. Velaiqu a carta:
Trasalba (Orense), 12 de octubre de 1950
Sr. Dn. Anbal Otero
Meira
Muy distinguido Seor: le pongo estas lneas
pidiendo su colaboracin en la Historia de
Galicia que, sufragada econmicamente por D.
Manuel Puente, patricio gallego, vecino de Buenos
Aires, redacta un grupo de escritores gallegos. Nos
proponemos cinco volmenes del formato aproximado a los de la Historia de Ballesteros y Beretta,
se redactarn en gallego e irn publicndose a lo
largo de varios aos.
Mi ilusin, como director de la obra, es que el primer volumen, de sobre 800 1.000 pginas, quede
redactado, copiado y listo para enviar a Buenos
Aires, donde se imprimir, en los meses de mayo o
junio prximos. Lo formarn, con un estudio folklrico y etnogrfico de Risco y Joaqun Lorenzo, la
Prehistoria por Cuevillas, una introduccin geogrfica por m y el trabajo que le pido, muy encarecidamente a Vd. en estas lneas: un resumen histrico de
la lengua gallega, con una extensin material de 80
100 pginas. El nobilsimo intento de Puente no ha
de quedar defraudado. Es caso de honra para
Galicia. Castelao muri pensando en esta obra.
Tengo sobre ella las ltimas palabras escritas por su
mano. Queremos dar en la obra de carcter general
informaciones nuevas. No habr captulo sin slida
fundamentacin dentro de un tipo que no es coleccin de monografas y, s, descubrimiento orgnico
desde un sentido central gallego.
He sido culpable de abandono en no escribirle
antes. Tengo mil atenciones y soy adems perezoso. Vd. puede escribirnos con novedad y ciencia
ese captulo en un primer tomo que puede ser decisivo para el buen xito de la obra. Confo en obtener la ayuda de Vd. En caso de no escribirme pronto le suplico enve la carta a la Facultad de
Filosofa y Letras de Santiago. El estipendio hay
que hablar de todo ser por pgina impresa lo
que para entonces satisfaga el Centro de
6
7

14

Investigaciones. Puede emplearse alguna cantidad


en viajes de investigacin.
Esperando una respuesta favorable, le saluda y
se declara su affmo. servidor y amigo
Ramn Otero Pedrayo

Ningun escribu a prehistoria e historia internas desta monumental Historia de Galiza da que
s se publicaron, serodiamente, tres volumes: I,
1962; II, 1962, e III, 1973. Foi unha Historia ideada polo galeguismo do exterior (Castelao,
Manuel Puente) e deseada polo galeguismo do
interior (Otero Pedrayo et alii); unha Historia que,
desde o inicio, tropezou cunha proxectada por
Snchez Cantn e Filgueira Valverde no Instituto
P. Sarmiento de Estudios Gallegos, traballo -non
cmpre ser moi agudo- que estara presidido por
un esprito mis oficialista. Algo dixen, verbo
destas das Historias, nun libro meu de 19556.
Nese libro ofrezo algunhas cartas inditas non
alleas historia interna da grande obra, como
lle chamaba don Ramn desde 19487.
Qu noticias tia Otero Pedrayo da formacin
filolxica de Anbal Otero? Dirixiuse a el motu
proprio ou aconsellado por Ramn Pieiro, xa,
daquela, home na sombra deste tipo de iniciativas? Era, Anbal Otero, a persoa axeitada para
redactar unha monografa sobre a historia da lingua galega? O que se saba, por moi poucos, do
noso lingista, que era experto en dialectoloxa,
lexicografa e fontica do galego, pero ningun
tia datos de que se interesase pola gramtica histrica. Agora ben, era tal o ermo, en Galicia, no
eido da Romanstica, que un fillogo das caractersticas de Anbal Otero non era, daquela, unha
escolla desaxeitada (Lmbrese que, en 1948, Jos
Luis Pensado Tom anda non finalizara, en
Madrid, os cursos de Filoloxa Romnica).
Vexamos qu contesta e cmo Anbal Otero
seis das despois,a volta de correo:
Sr. D. Ramn Otero Pedrayo
Muy distinguido seor mo: Agradezco mucho el
honor que me hace solicitando mi colaboracin para
la magnfica Historia de Galicia que Vd. dirige;
pero no puedo corresponder a l porque no tengo la
preparacin necesaria para hacer concienzudamente el trabajo que me pide. Yo slo conozco un poco,
a travs de pequeas encuestas realizadas en algunos pueblos, el gallego actual, pero nunca tuve en

Lingua e literatura galegas na Galicia Emigrante, Xunta de Galicia, 1995, pp. 138-42.
V. op. cit. na n. 6, pp. 227-35

Madrygal, 2009, 12 11-24

11-24 Alonso Montero.qxd

07/07/2009

Xess Alonso Montero

14:37

Pgina 15

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

mis manos un documento. En la historia del gallego


no poseo otro conocimiento que el que puede derivar de la Gramtica Histrica de Garca de Diego, y
con ese solo bagaje cientfico sera una osada incalificable emprender el trabajo que Vd. me pide. A lo
que yo entiendo, los nicos que podran hacer algo
nuevo e interesante sobre el tema, son el citado
Garca de Diego o Eugenio Lpez Aydillo. Este
segn mis noticias, tiene desde hace tiempo un
Diccionario histrico gallego y ha estado un ao
pensionado en Lisboa investigando sobre el tema.
La lengua gallega me ha interesado siempre
mucho, pero las circunstancias de la vida me han
impedido adelantar en su conocimiento. Sin medios
de investigacin y lejos de toda biblioteca, yo lo nico
que puedo hacer es lo que hago: traballar os meus leirios (o suliado meu); no colaborar en empresas
cientficas de la categora de la emprendida por Vd.
Aprovecho la ocasin para ofrecerme suyo
affmo, amigo y servidor.
Anbal Otero
Meira. Barcia. Lugo.
18 octubre 1950

Non moi sincero Anbal Otero afirmar que


coece s un pouco do galego actual, cando era,
sen dbida, o lingista profesional que fixera mis
calas no mapa idiomtico de Galicia. Quizais a
algn lector o sorprenda que suxira, para colaborar
na Historia, a Eugenio Lpez Aydillo (1888-1965),
home, en efecto, non totalmente alleo s textos
medievais do galego, pero, daquela, alleo s inquedanzas galeguistas de Otero Pedrayo e do seu
grupo. O mesmo se podera afirmar de Garca de
Diego, profesor meu de Dialectoloxa espaola,
nesas datas, na Universidade Central.
O que est claro que Anbal Otero, cunha formacin envidiable noutros saberes lingsticos, non
est disposto a facer o esforzo de, a partir do manual
de Garca de Diego, escribir un resumo de gramtica histrica galega. certo que a sa biblioteca filolxica era exigua, pero, no caso de Anbal Otero, foi
mis determinante o das circunstancias da vida de
que fala na sa carta. Anbal non ten azos para a
empresa proposta. Nesa altura, 1950, a sorte, para o
profesional da Lingstica, estaba botada. Casara o
31 de maio do ano anterior con Asuncin lvarez,
curm sa, mestra, e non tia outro compromiso e
outro horizonte que traballar os seus leirios.
Os especialistas en historiografa lingstica
galega saben que, na famosa Historia de Galiza,
8
9

en ningn dos seus tres volumes, existe un captulo dedicado lingua galega, quizais o mis cobizado polos ideadores e o director da obra. Agora
xa sabemos que Anbal Otero non asumiu a responsabilidade de redactalo.
Pero os responsables da grande obra non
renunciaron a ese captulo, razn pola cal encargronllo a Aquilino Iglesia Alvario. Non era un
romanista pero era un bo latinista, un extraordinario coecedor do lxico galego e non estaba alleo
a outras ponlas da Lingstica galega. Foi, por
tanto, naquel case ermo filolxico, unha boa eleccin. Aquilino fixo o traballo, un traballo que a
don Manuel Puente, o mecenas da obra, susctalle, en carta a don Ramn, este comentario:
Sinto decirlle que a a min e aos amigos patriotas a quenes teo ao tanto de tudo o referente
Historia, nos produxo magoante impresin. Non,
dende logo, polo que fai ao aspeuto cientfico e
tcnico do traballo, que estimamos [...] de outsimo mreto, senn ao esprito derrotista ou de
subestimacin da nosa lingua [...] Sexa que se
refaga o traballo ou que se encomende a outro,
convn meter a misima presa, pois ise captulo
ten de ir no segundo dos tomos...

A carta do 20 de decembro de 1955, e no


segundo volume da Historia, de 1962, non figura
o traballo de Aquilino. Por se fose pouco, don
Manuel Puente adxntalle a don Ramn un
informe redactado por persoas un tanto expertas no que se expn:
a) [Fltalle traballo] quentura patritica
b) Deixa no leitor unha ideia de probeza da nosa
lingua e de non ser preciso conservala por estar
superada con amplitude pola lingua casteln [...]
mais, felizmente, non tan probe... Ben que lle
serviu mesmo seor Iglesia Alvario para traducir a Horacio...8
c) traballo... pragado de castelanismos
d) verbas... que poideran suprirse, ao noso ver, con
verbas galegas:
castellana casteln
palabra verba ou parola
poderosa podente
delicado dondo
gallego galego, etc 9.

Un extrao fadairo pairaba sobre o captulo da


Lingua na Historia de Galiza.

Carmina (trad., prlogo, notas de...), Santiago, Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos, 1951.
Op. cit. na n.6, p. 139.

Madrygal, 2009, 12 11-24

15

11-24 Alonso Montero.qxd

Xess Alonso Montero

07/07/2009

14:37

Pgina 16

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

3. ANBAL OTERO DE 1951 A 1957: DO


ALPI E DA REAL ACADEMIA GALEGA
No inverno de 1950-1951, Manuel Sanchis
Guarner e Lorenzo Rodrguez Castellanos entrevstanse en Nova Iorque con don Toms Navarro
Toms, que accedera (instado por Menndez
Pidal?) a devolver a Espaa - Espaa de
Franco- o inxente material do ALPI. Farao
Consejo Superior de Investigaciones Cientficas,
non Centro de Estudios Histricos, abolido polo
franquismo. Fxoo coa condicin de que os seus
antigos colaboradores finalizasen a investigacin e
elaborasen os criterios da edicin dos mapas, criterios definidos, en longas conversas neoiorquinas,
polos tres lingistas a fins de 1950 e inicios de
1951. O franquismo non ignoraba o perfil ideolxico dos vellos colaboradores de don Toms
Navarro, dous dos cales, Sanchs Guarner e Otero,
sufriran anos de prisin baixo ese Rxime. Na
operacin poltica, o home clave foi Rafael de
Balbn, interesado en facer ver que o Rxime non
se desentenda de tarefas cientficas iniciadas antes
do vern do 36. Est por contar qu papel xoga don
Ramn Menndez Pidal na operacin, sen dbida moito mis atento a culminar un proxecto cientfico, que non foi alleo nos inicios, c sar na foto
en 1962 beira de Balbn, que representaba as
novas institucins. A data, 1962, a da publicacin
do primeiro e nico volume. Nunca quedou claro
por qu, recolleito todo o material, non se publicaron os nove tomos restantes (e o anexo).
Significaba un custo excesivo para as arcas do
Estado? En calquera caso, o Rxime xa sara na
foto. Cuestin complexa esta na que axia aparecen voces especialistas en xeografa lingstica coa
teima de que pasara a hora dos atlas nacionais e
de que chegara a dos rexionais, algunhas capitaneadas por un home que, como Manuel Alvar, sen
ser franquista, mandaba moito. Non tardarei en
pronunciarme sobre cuestin (poltica e filolxica)
tan complexa como interesante.
As pois, en 1951, Anbal Otero invitado a
colaborar nas tarefas do ALPI, primeiro na recolleita de material no territorio portugus, do que s
foran investigados, antes do 18 de xullo de 1936,
algns puntos norteos. Far a investigacin cun
novo colaborador, o profesor Luis F. Lindley
Cintra. Antes e despois, e no transcurso, da investigacin en terras portuguesas, Anbal Otero foi a

Madrid varias veces para consensuar criterios cartogrficos e de transcricin fontica cos seus colegas do ALPI, especialmente con Sanchs Guarner.
s veces, o noso lingista achegbase caf Lyon
dOr no que funcionaba, sobre todo os sbados,
unha numerosa tertulia galega presidida por don
Ramn Cabanillas e Ben-Cho-Shey10. Al o
coecn eu xurara que en 1953 e al coecn,
mis por boca de Ben-Cho-Shey e Fermn
Penzol ca por el, o seu drama de 1936. Para min,
que cursaba nesas datas o ltimo ano de Filoloxa
Romnica, era o noso lingista mrtir.
Xa en actividade, de novo, os colaboradores
do ALPI (desde 1951), a Real Academia Galega
redacta e fai pblico este chamamento, que reproducimos enteiramente:
REAL ACADEMIA GALLEGA
(DECLARADA OFICIAL POR REAL
DECRETO DE 25 DE AGOSTO DE 1908)
LA CORUA
EXPOSICIN DE LA REAL ACADEMIA
GALLEGA AL CONSEJO SUPERIOR DE
INVESTIGACIONES CIENTFICAS, PARA
TRANSMITIR A DON MANUEL SANCHS
GUARNER, PROFESOR LINGISTA,
ENCARGADO DE LOS TRABAJOS DEL
ATLAS LINGSTICO DEL CONSEJO
Enterada esta Real Academia Gallega de que
estn terminados los estudios relacionados con
dos de las lenguas romnicas de la Pennsula: castellana y catalana, y que van a ultimarse los trabajos para completar el ATLAS con la parte correspondiente a Portugal,
Este Cuerpo Literario ha de agradecer a V. S.
que, al referirse a la tercera de las lenguas romnicas de la Pennsula, y a su correspondiente estudio,
no sea olvidada la regin gallega, poblada por dos
millones y medio de habitantes que, aun hoy,
hablan en su mayora el lenguaje regional, hermano del portugus, pues es sabido que la nacin portuguesa se constituy en el siglo XII por segregacin e independencia del Condado Portucalense,
creado con la parte Sur (del Mio al Mondego) del
antiguo Reino de Galicia, y dado en dote por
Alfonso VI a don Enrique de Borgoa al casarlo
con su hija doa Teresa.

10 V. o meu artigo Escritores galegos. Letras galegas en Madrid: a tertulia do caf Lyon dOr (1952-1954), Madrid, Madrygal, n.
7, 2004, p. 16.

16

Madrygal, 2009, 12 11-24

11-24 Alonso Montero.qxd

07/07/2009

Xess Alonso Montero

14:37

Pgina 17

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

La lengua gallega en la Edad Media alcanz el


grado de perfeccionamiento que la hizo apta para la
lrica, como patentizan los Cancioneros de la
Vaticana, Colocci-Brancuti y Da Ajuda (en los cuales figuran en su mayor parte trovadores y juglares
gallegos); las Cantigas de Santa Mara, de Alfonso
X el Sabio, y otros cdices, como una versin
gallega de la Crnica General (de fines del siglo
XIV o principios del XV); Crnica Troyana (traduccin gallega del siglo XIV); Crnica de Santa
Mara de Iria (Archivo de la Catedral de Santiago,
siglo XV), versin gallega del Cdice Calixtino
(siglo XV); versiones gallegas de Las Siete
Partidas, de Alfonso X (fragmentos de los siglos
XIII, XIV y XV), y algunos otros, as como gran
nmero de documentos de los siglos XIII al XVI,
que entonces acostumbraban a redactarse en la lengua gallega, que era la corrientemente usada en
este Reino.
Hay, adems, una gran coleccin de romances,
que todava andan en boca del pueblo, y una riqusima literatura popular (cantares, cuentos, poesas
diversas de variadsimos motivos, refranes, adivinanzas, etctera).
A partir de los azarosos das de la lucha por la
independencia contra los invasores napolenicos,
empez a florecer de nuevo nuestra lengua regional en una literatura copiosa que se intensific en
la segunda mitad del siglo XIX y cuenta con gloriossimos cultivadores admirados dentro y fuera
de Espaa (Rosala Castro, Pondal, Curros, An,
Lamas Carvajal, etc., etc.), y una riqueza que
alcanza a todas las ramas literarias: poesa, novela, teatro, ensayos, etc., debiendo considerarse por
lo tanto a la lengua gallega como una forma de
expresin viva, y de la cual existen estudios filolgicos tan notables como la Gramtica Histrica
Gallega, de don Vicente Garca de Diego; la
Gramtica Gallega de don Juan A. Saco Arce, y
varios diccionarios gallego-castellanos, entre los
que figura el que tiene en publicacin esta Real
Academia.
Teniendo en cuenta lo que antecede, la Real
Academia Gallega ruega a V. S. que haga figurar
en el aludido ATLAS LINGSTICO el idioma
gallego, que es una de las lenguas romnicas de la
Pennsula, ya considerndola aparte, por existir
hoy diferencias apreciables con la portuguesa, o
bien como una rama de sta y conjuntamente con
ella; es decir, como lengua Galaico-Portuguesa.
Nos dirigimos a ese ilustre Consejo Superior de
Investigaciones Cientficas, de muy relevante cultura en relacin con todos los aspectos del saber, y
Madrygal, 2009, 12 11-24

consiguientemente pudiera prescindirse de mejores


alegaciones para mantener nuestra tesis.
Fuera fcil recordar que los dos ms eminentes
maestros de la literatura espaola, en nuestro tiempo, Menndez Pelayo y Menndez Pidal, ste hijo
predilecto de La Corua y acadmico de honor de
nuestro Cuerpo Literario, justifican la antigua vitalidad del idioma gallego, su independencia y su
influencia en los de la Pennsula Ibrica.
El primero, en su Antologa de poetas lricos
castellanos, afirma que la lengua lrica castellana
no haba soltado todava los andadores de la infancia y apenas comenzaba a emanciparse del gallego,
fondo primitivo y comn del lirismo portugus y
del castellano, y el segundo, en Poesa juglaresca
y juglares, asevera que la comunicacin juglaresca entre Portugal y Castilla era frecuente y serva
de intermediaria Galicia, juicios mantenidos por
Murgua, el venerable patriarca de la cultura gallega, autor de Los trovadores gallegos.
Pero debe advertirse que en el propio Portugal,
significados escritores mantienen nuestro criterio,
y as ocurre que el doctor Jos Ribeiro Alves
Junior, en su interesante estudio Influencia da
Literatura Galega na Literatura Portuguesa,
haciendo referencia a lo consignado en su
Literatura Gallega por el inolvidable Eugenio
Carr Aldao gran propagandista de nuestras
letras, se inclina a establecer la primaca en
favor de la lengua gallega.
Y asimismo el famoso Tefilo Braga, en su
interesante libro A Patria Portuguesa, rotundamente dice: Portugal recebeu da Galiza, lingua,
poesa lrica e aristocracia.
Para qu ms argumentos?
Seguramente son conocidos por el aludido do
Manuel Sanchs Guarner, y es de esperar que
acceda a nuestros justificados deseos.
No pretendemos exclusivas para el idioma
gallego, pero s que se respete la tradicional hermandad galaico-lusitana.
En la figura excelsa de Rosala Castro, al universalizarse su nombre, en diversos idiomas, se
universaliz nuestra habla.
Y la Real Academia Gallega, al formular este
deseo, se inspira en la emocionada expresin de
Teixeira de Pascoaes: Galiza, terra irm de
Portugal, y en el grito efusivo del autor de
Queixumes dos pinos, el glorioso bardo Pondal,
que al enaltecer nuestra fala finaliza con aquellos memorables versos:
17

11-24 Alonso Montero:11-24 Alonso Montero.qxd 01/10/2009 09:32 Pgina 18

Xess Alonso Montero

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

Verbo do gran Camoens,


fala de Breogn!

Un respetuoso saludo al ilustre Consejo


Superior de Investigaciones Cientficas.
EL PRESIDENTE
Manuel Cass Fernndez
EL TESORERO
Leandro Carr Alvarellos

EL SECRETARIO
Francisco Vales Villamarn

La Corua, 2 de octubre de 1952


NOTA: la Junta de Gobierno de la Real Academia
Gallega , considerando mantener viva la gloriosa tradicin del idioma gallego, acord reproducir el texto de la exposicin precedente en hojas
impresas que se dirigirn a los Centros Gallegos
de Espaa y de Amrica y a diversas revistas y
entidades literarias, especialmente de Galicia y
de Portugal.
Su divulgacin ofrecer estmulo y enseanza a
la juventud que intente dedicarse al estudio y
prctica de nuestra Literatura.

Sorprende que na Academia non haxa noticia


precisa da realidade lingstica investigada polo
ALPI (que incle o territorio da lingua galega) e
tamn sorprende que ningn acadmico asocie
esa empresa colectiva nome dun lingista galego, no 36 mrtir da causa. Que pasara, realmente? Acontecera que Sanchs Guarner fixera unhas
declaracins na revista Destino (Barcelona)11 nas
que, por imprecisin do entrevistado ou do entrevistador, o ALPI non tia en conta, como alegan
os nosos acadmicos, la regin gallega.
Quen descubriu o lapsus (ou o agravio) e alertou Academia foi Carlos Martnez Barbeito, acadmico correspondente da Galega, daquela residente en Barcelona. sa carta (18-IX-1952) contstalle don Manuel Cass, Presidente, nestes termos:
Esper a contestarle a reunir a los compaeros
de Junta de Gobierno para darles cuenta de su llamada de atencin, y ello fue la causa de que tardase algn tiempo en hacerlo.
Se tom el acuerdo de agradecer a usted su
indicacin y formular ante el Consejo S. de I.
Cientficas la respetuosa reclamacin del caso.

Para ello se redact una exposicin, de la cual por


separado le remito unos ejemplares, para circular
por todas las organizaciones gallegas expandidas
por el mundo... Por este mismo correo se enva un
ejemplar a la revista Destino... Tiene usted medio
de influir cerca de su director? (17-X-1952).

En carta posterior reitralle:


A usted le cabe la satisfaccin de haber
dado la voz de alarma en lo que respecta al
Atlas lingstico, y as se hizo constar en
el acta correspondiente. Noble y provechosa
preocupacin de usted que mucho tenemos
que estimarle (12-XI-1952).

Que eu saiba, das revistas publicaron completa a Exposicin (sen a Nota final) da
Academia, as das da nosa dispora americana:
Mundo Gallego (Buenos Aires, n. 4, octubrediciembre, 1952) e Galicia (Centro Gallego de
Caracas, n. 5, enero-febrero, 1953)12. Nesta
revista publica Eduardo Blanco-Amor un artigo
que titula Galicia ignorada y preterida e que
subtitula Una alcaldada lingstica. O autor,
alleo tamn existencia do ALPI, permtese ironas facilonas como esta:
Y todo ello para que un seor D. Manuel
Snchez (sic) Guarner muy seor nuestro,
nada menos que miembro del Consejo Superior de
Investigaciones Cientficas, cometa la alcaldada...

Sabemos que a Academia Galega fixo outro


tipo de esforzos para evitar que el Atlas... de la
Pennsula Ibrica no se limite al portugus sino
que se respete la hermandad tradicional del galaico-lusitano. As lle escriba o Presidente a don
Ramn Menndez Pidal (10-X-1952)13.
Hai que supoer que a Xunta de Goberno da
Academia galega non tia, en 1952, noticia do
ALPI, nin sequera do drama vivido en 1936 (e
despois) polo colaborador galego, Anbal Otero.
As as cousas, ten sentido a protesta acadmica
ante o que foi, por parte de Sanchs Guarner, un
lapsus e non un agravio. En canto a BlancoAmor, mgoa que un escritor tan culto e tan preocupado polos infortunios dos vencidos da Guerra
Civil, non tivese noticia da dramtica biografa

11
12
13

13-IX-1952.
Convia facer unha esculca na prensa diaria de Galicia do mes de outubro de 1952.
Na Academia obra o borrador manuscrito da carta, que procurou para min o arquiveiro da institucin don Xos Luis Axeitos
Agrelo. A el, motu proprio ou por indicacin mia, debo o coecemento de boa parte dos documentos aducidos neste traballo para
examinar a relacin Real Academia Galega-Anbal Otero. Gratitude!

18

Madrygal, 2009, 12 11-24

11-24 Alonso Montero.qxd

07/07/2009

Xess Alonso Montero

14:37

Pgina 19

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

lingstica de Anbal Otero, nin datos sobre


Sanchis Guarner, capitn republicano.
Non sabemos cndo a Academia foi alertada
do seu despiste, tan inxusto para Anbal Otero,
pero o certo que, quizais para desagravialo,
catro anos despois, a institucin nomao membro
correspondente nun oficio asinado por tres numerarios, dous dos cales (Leandro Carr e Vales
Villamarn) asinaran haba pouco a requisitoria
cotra o ALPI, na que ignoraban o nome e, por
tanto, o labor do noso lingista. No oficio do 22
de xuo de 1957, lemos estas gabanzas:
... proponer para Correspondiente de la
Corporacin a don Anbal Otero, notable escritor y
relevante fillogo de la lengua gallega, autor de
muy excelentes estudios...

Supoemos que os excelentes estudios refrense s oito traballos publicados en Cuadernos


de Estudios Gallegos (Santiago) entre 1949 e ese
ano14, e a dous na revista Archivum, de Oviedo,
desde 195315.
No oficio faise referencia condicin de
notable escritor, referencia que supoemos
retrica. Nesa altura Anbal Otero s tia publicado un poema, Eso (na revista Ns, n.
101, 1932). Non se fai referencia seu labor
daquela anda indito de colaborador no
ALPI.
4. PUBLCASE EN 1962 O PRIMEIRO (E
NICO) TOMO DO ALPI: REPERCUSIN
EN GALICIA
Cando xa moitos sospeitaban que nunca se
publicara a magna obra, reiniciada en 1950, aparece, en abril de 1962, o primeiro tomo do ALPI,
acontecemento que celebran en Madrid, cun xantar, o 17 dese mes (non o 14), os colaboradores
con don Ramn Menndez Pidal e Rafael de
Balbn. Eu publiquei esa foto nun artigo necrolxico do Faro de Vigo (Na morte de Anbal
Otero, 23-IV-1974).
Anda ben non regresara Anbal Otero a
Barcia, al fun eu, desde Lugo, no auto do doutor
Celso Rodrguez, para entrevistar lingista,
entrevista que se publicou en El Progreso o 25 de
abril de 1962. Titulei a reportaxe (ou foi o peri-

dico?) Anbal Otero, un fillogo lugus cuyo


nombre empieza a recorrer el mundo / Es uno de
los autores del Atlas Lingstico de la Pennsula
Ibrica. Ilustrei a reportaxe con das fotos significativas: Otero entrevistando a un pastor en vila
(1934) e Otero cos seus colegas do ALPI (Sanchis
Guarner, Rodrguez Castellanos e Aurelio M.
Espinosa [fillo]). Iniciaba a entrevista con esta
informacin:
Acaba de aparecer, hace justamente diez das,
el Atlas Lingstico de la Pennsula Ibrica, una
de las hazaas de nuestra Filologa. Un atlas lingstico, cuando se realiza con la inteligencia y
minucia del presente, es una fotografa de lo ms
esencial de una lengua. La gallega, en este atlas
peninsular, ha sido indagada por Anbal Otero.
Para ello tuvo que visitar, hace casi treinta aos, 52
pueblos de nuestra geografa. Con la Guerra Civil,
los materiales del Atlas fueron a parar, con su
director, el gran fonetista Navarro Toms, a Nueva
York. Un buen da regresaron estos materiales y
los antiguos colaboradores (Otero, Castellanos,
Guarner y uno nuevo, Cintra) emprendieron las
ltimas andanzas filolgicas. El primer tomo del
Atlas -sern diez- est llegando hoy a todos los
grandes centros lingsticos del mundo, y con l,
el nombre de Anbal Otero.

Supoo que esta presentacin debeu facer sorrir


lingista de Ribeira de Piqun, xa, de novo, exercendo de labrego e sachando os seus leirios.
De volta de Barcia, trouxen comigo o Atlas
o monumental primeiro tomo, que consultei
na mia casa das e das. Non tardei en publicar,
noutros xornais galegos, das reseas mis:
Galicia en el Atlas Lingstico de la Pennsula
Ibrica / Anbal Otero, fillogo y colaborador, La
Noche, Santiago, 1-V-1962, e El Atlas Lingstico
de la Pennsula Ibrica, Faro de Vigo, 3-VI-1962.
Na primeira faca esta observacin:
Quienes slo conocen el gallego literario ignoran la castellanizacin que est sufriendo, en su
lxico, la lengua hablada. Abuelo, por ejemplo,
se registra en la geografa gallega ms veces que el
autctono ab; gallego, 49 veces, contra tres
de galego, localizadas estas al lado de la frontera portuguesa. La lengua literaria prodiga abusivamente albre, forma slo en un punto atestiguada
por el Atlas. Es sorprendente ver como en ningn
lugar se encontr ar, probablemente portugue-

14 Co ttulo Hiptesis etimolgicas referentes al gallego-portugus, salvo dous (Una versin latina popular de las doce palabras
retornadas, 1951, e Irregularidades verbales del gallego, 1952).
15 Co ttulo Contribucin al lxico gallego y castellano.

Madrygal, 2009, 12 11-24

19

11-24 Alonso Montero:11-24 Alonso Montero.qxd 01/10/2009 09:32 Pgina 20

Xess Alonso Montero

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

sismo en nuestra literatura. Anlogas observaciones pueden hacerse ante el mapa de dulce y otras
palabras.

Antes de que apareceran en revistas especializadas recensins do ALPI (Garca de Diego a fins
de 1962, F. Schurr en 1963...), as mias tres reseas foron as nicas que alertaron en Galicia sobre
o significado da obra e sobre o traballo, nela, de
Anbal Otero.
Un ano despois, Epifanio Ramos e mais eu,
responsables, en Lugo, da mostra Cen anos de
literatura galega, dedicmoslle lingista unha
subseccin no apartado de Lingstica Galega.
Titulbase Obra de Anbal Otero, e, nela, amosbamos seis separatas de Archivum e catorce de
Cuadernos de Estudios Gallegos. Cando, en
1964, se publicou o correspondente catlogo, Cen
anos de literatura galega, os editores aclarbamos na nota 3:
convertir a obra de Anbal Otero en subseccin, pretendeuse destacar o traballo do mis
importante lingista galego desta hora.

Pero Anbal, home con moi poucos azos para


estas mundanidades, non visitou a mostra bibliogrfica na que, noso modo, lle facamos un
recoecemento, unha homenaxe.
5. EN 1963 A REAL ACADEMIA GALEGA
PROPONSE FACER NUMERARIO A
ANBAL OTERO
Foi o 24 de decembro dese ano, coincidindo
coa mostra bibliogrfica de Lugo Cen anos de
literatura galega, que visitou, moi atento, don
Sebastin Martnez Risco, presidente da institucin. A proposta (que reproducimos) asnana el,
Antonio Fraguas Fraguas e Xess Carro Garca:
REAL ACADEMIA GALEGA
Os acadmicos numerarios que suscriben teen
a honra de se dirixir nosa ilustre Corporacin pra
facer a proposta de D. Anbal Otero Alvarez pra
cubrir a vacante producida polo falecemento do
noso inesquecble compaeiro D. Gonzalo Lpez
Abente, cuia desaparicin privu nosa poesa de
unha das suas voces mis rexas e puras.
Por concurriren na persoa de D. Anbal Otero
Alvarez mritos realmente singulares dende o
punto de vista da formacin lingstica discpulo predileito e colaborador ntimo de D. Ramn

20

Menndez Pidal e mis de D. Toms Navarro


Toms, colaborador do Atlas Lingstico de la
Pennsula Ibrica, misima autoridade nos estudos de fontica e lexicografa galega, estamos
seguros de que a nosa proposta ser ben acollida
polos restantes compaeiros da Corporacin e
merecer a sua plena simpata e adhesin.
Non queremos deixar de someter consideracin dos seores acadmicos unha razn que
pesu decisivamente no noso nimo pensar na
presente candidatura e que, na nosa opinin, reviste unha importancia esceicional: a de ser D. Anbal
Otero, entre todolos galegos aitualmente vivos, o
mis profundo e amplio conocedor da nosa realidade idiomtica ademis de ser o investigador que
mis traballos cientficos leva aportado lingstica galega nos derradeiros 20 anos.
Si o estudo da nosa lngoa unha das misins
mis importantes da Academia, a incorporacin de
Anbal Otero seu seo ser, coidamos, da meirande oportunidade e proveito.
A Crua, 24 de Nadal de 1.963
Antonio Fraguas Fraguas
Jess Carro Garca
Sebastin Martnez Risco

Na proposta salintanse, entre outros mritos,


o ser colaborador do Atlas Lingstico de la
Pennsula Ibrica e o mis profundo e amplio
conocedor da nosa realidade lingstica. No
informe que adxuntan, ademais de insistir no
ALPI, ofrecen datos como este:
O Instituto de Filoloxa Lingstica Galega, da
Fundacin Penzol, encomendoulle o estudo idiomtico da comarca da Fonsagrada, que levar a
cabo coa colaboracin de Antonio Santamarina,
alumno da Seicin de Romnicas da Universidade
compostelana, e mais das terras do Eo, que ofrecen
un gran inters lingstico. Baixo a direicin de
Anbal Otero, e coa colaboracin dos alumnos de
Romnicas da nosa Universidade, proseguirase o
estudo da nosa realidade lingstica aitual a traves
das distintas comarcas da rea idiomtica galega.

proposta dos tres acadmicos contesta


Ricardo Carballo Calero nestes termos:
Vista a proposta en favor de don Anbal Otero
Alvarez pra que ocupe, como Acadmico Numerario, a vacante producida polo falecemento de
don Gonzalo Lpez Abente, e os mritos aducidos
en apoio de tal proposta, o que suscribe informa,
en execucin do encrrego que se lle ten feito, que
o candidato figura de grande relevo no campo da
fontica e da lesicoloxa galegas, e que a sa incorMadrygal, 2009, 12 11-24

11-24 Alonso Montero:11-24 Alonso Montero.qxd 01/10/2009 09:32 Pgina 21

Xess Alonso Montero

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

poracin ao noso Instituto sera, por tal motivo, de


grande utilidade para a Corporacin, un de cuios
fins primordis , segundo os Estatutos, o estudo
da lingua de Galicia.
Lugo, 27 de xuo de 1964
R. Carballo Calero

Reproduzo tamn a resposta de don Leandro


Carr (un dos acadmicos que, en 1952, ignoraba
a existencia de Anbal Otero):
Cumprindo a encomenda que me foi conferida
pol-a Xunta Xeral do da 7 de Xunio, comprceme
manifestare:
Que o meu distinto amigo e fillogo Dr. Josepf
M. Piel, tenme falado algunha vez con louvor do
Sr. Anbal Otero Alvarez, presentndomo como
estudoso e traballador entusiasta a prol da filoloxa
galega.
Pol-a mia parte len algns dos estudos do Sr.
Otero encol de Hiptesis etimolxicas referentes
ao galego-portugus, as como tamn das suas
Contribuciones al lxico gallego y asturiano
ouservando neles unha sitematizacin de fondo
inters, e que acreditan a sua preparazn e mais o
amor con que se ven adicando aos estudos da nosa
lingua verncula, tan precisada de atenzn na R.
Academia Gallega para podermos cumprir un dos
principaes ouxetos para que foi creada.
O Sr. Otero Alvarez pode ser un elemento de
grande importancia neste senso para os fins da
Corporazn, e estimo, pol-o tanto, que ten mritos
para ocupar dinamente a vacante para que foi proposto.
Na Crua, a 7 de Xulio de 1964
Leandro Carr

O texto expresa ben a inxenuidade de don


Leandro, especialmente nas lias en que se refire
s informes do profesor Piel.
significativo que asinen a proposta para acadmico numerario Martnez Risco (un antifranquista claro, se ben prudente), Antonio Fraguas
(profesor represaliado no 36) e Xess Carro
(sacerdote que, motu proprio, declarou ante o
xuz franquista en favor de lingista tan sospeitoso). Nesta lia, non debemos desdear o informe,
moi expresivo, de Carballo Calero, outro camarada de infortunio en 1939.
Quizais convea ter en conta que, cando a
Academia designa a Anbal Otero como numerario, o que verdadeiramente interesa institucin
incorporar seu seo un lingista con curricuMadrygal, 2009, 12 11-24

lum de tal, figura realmente inexistente nesa


altura na Academia, unha institucin que tia a
obriga -mesmo por lei- de interesarse a fondo
polo idioma. Esta era unha das grandes preocupacins, en todo momento, de Ramn Pieiro, quen,
quizais, foi, desde a sombra, un dos valedores de
Anbal Otero. A esta preocupacin de fondo hai
que engadir a adhesin moral que suscitaba en
Pieiro e nos acadmicos citados a condicin de
Otero como mrtir da Lingstica galega.
A Academia, en oficio do 3 de decembro de
1964, comuncalle a Anbal Otero que foi nombrado Acadmico numerario de esta Real
Corporacin. No oficio tamn se lle fai saber do
deber en que est de presentar el correspondiente discurso de ingreso...
Anbal Otero contesta secretario da Corporacin, das despois, con este laconismo:
Sr. D. Francisco Vales Villamarn
Muy distinguido seor mio: agradezco el nombramiento de miembro numerario de la R.A.G.,
que Vd. me comunica. Ni que decir tiene que procurar corresponder a l en la medida de mis
fuerzas.
Aprovecho la ocasin para reiterarme muy
affmo. amigo y s.s.
q. e. s. m.
Anbal Otero
Barcia. Ribeira de Piqun. Lugo
7 diciembre 1964

Un ano xusto despois (o 7 de decembro de


1965), a Academia, que non recibira o discurso
preceptivo nin noticias sobre el, faille saber:
Esta Junta ha interpretado con gran amplitud las
normas por que la Institucin se rige en relacin al
extremo indicado, pues que son seis meses el plazo
concedido para remitir a la Academia el discurso
reglamentario a partir de la consiguiente eleccin,
resultando que la de V. S. tuvo efecto en 29 de
noviembre de 1964, comunicada oficialmente en 3
de diciembre del propio ao.
As pues, la Junta de Gobierno rugale se sirva
consagrar preferente atencin a la redaccin de
aquella pieza de la cual convendr informe oportunamente a esta Secretara expresando qu
Numerario habr de contestarle en nombre de este
regio Instituto.

Pasa case un ano e Anbal Otero non contesta


oficio da Academia, cuxa Xunta de Goberno
21

11-24 Alonso Montero.qxd

Xess Alonso Montero

07/07/2009

14:37

Pgina 22

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

transmtelle (en galego), o 18 de outubro de 1966,


o que lle comunicara, en casteln, dez meses
antes:
Esta Xunta interpretou co a meirande largueza
as normas pol-as que a Institucin rxese en relacin o extremo devandito, pois que son seis meses
o prazo concedido para remitir a Academia o discurso reglamentario a partir da conseguinte eleicin, resultando que a de V. S. tivo efeito en 29 de
novembro de 1964, comunicada oficialmente poucos das despois.
As, pois, a Xunta de Goberno prgalle consagre atencin preferente a redaccin de aquela peza,
da cal comenente informe oportunamente a esta
Secretara expresando qu Numerario haber de
respostarlle en nome deste rexio Instituto.

Otero non pode eludir contestar, se ben tarda


mis de dous meses. un home abatido que se
expresa deste xeito:
Sr. D.Sebastin Martnez Risco
Mi distinguido amigo: la mala salud, el poco
nimo consiguiente y las adversas circunstancias
me han impedido realizar el trabajo necesario
para mi ingreso en la Academia. Como no abrigo
esperanzas de mejora, lo ms conveniente ser
que Vds. elijan otra persona para la vacante de
Lpez Abente. Agradezco mucho a mis amigos
las molestias que se tomaron para sacar adelante
mi candidatura y hago votos por la prosperidad de la Academia, cuyos ideales comparto
plenamente.
Le saluda con la mayor cordialidad.
Anbal Otero
Barcia. Ribeira de Piqun. Lugo.
28 de Octubre de 1966

Poucos das despois, o Presidente, don


Sebastin Martnez Risco, rgalle muy encarezidamente que reconsidere su actitud (7-XI-1966).
Coa mesma data dirxese profesor Enrique
Santamarina, residente nos Estados Unidos
...para que ests tanto e, si che parece, dada a
ta boa amistade con Anbal, escribirlle de contado indicndolle o mal efecto que causara na opinin galega o seu propsito, o quebranto que tera
a Academia sin telo nas sas fas e a decepcin dos
Acadmicos que o propuxeron.

Ns confiamos nos teus bos oficios, como


sempre...

Da resposta, moi poucos das despois, escollo


estes pargrafos:
... comprendo as circunstancias que o motivaron. Vers:
O vran antepasado, cando eu tiven ah, il quera ir a Madrid cando fora o Congreso Internacional de Filoloxas Romnicas e esperaba que o
Consello lle pagara o viaxe. Pois nin o convidaron a ir nin foi pola sa conta por non [ter]
medios econmicos... Il quera aproveitar a ocasin para usar a Biblioteca do Centro de Estudios
pra facer o seu discurso. Eu coido que por ser
concenzudo demais e non poder ir a Madrid, non
poido facer o Discurso. Un discurso de ingreso
non se debe facer sin base documental seria,
dxome daquela.
Escrbolle a Anbal niste intre e prgolle que
reconsidere e aceite a vosa xerosa suxestin.
Tamn lle digo que ns, Leonardo [Santamarina] e
mais eu, temos unhos miles de pesetas na
Fundacin Penzol pra quen faga un tema ou laboura importante de filoloxa e lingstica galega e
que tal traballo debera ser o tema da sa
Disertacin...
... Fai anos deixamos 6.000 pts. pra il e outras
tantas pra un axudante pra que se encetaran os
estudos dialectales do galego da Fonsagrada, e
anda non recolleu o dieiro. Como meu sobrio
Tocho [Antn Santamarina] ta xa traballando nun
estudo do galego do Val de Suarna ten que el ir a
ver un da distes e xa el animar a que lle axude16.
Sara moi animado cando comramos xuntos
aquela tarde de vran. Eu confo que a sa sade,
que lle ben fraque, lle deixe desprazarse, anda
que sexa por pequenas distancias.

Todo foi intil. Lembro agora que, recn


nomeado numerario da Academia, os amigos
lugueses (fundamentalmente os da tertulia antifranquista do caf Mndez Nez) organizamos
un xantar de homenaxe en Lugo (malgr lui) no
restaurante Alameda17. Foi se mal non me lembro na primavera de 1965. Os que mis tratabamos a Anbal (Emilio Gil, Celestino F. de la Vega,
eu...) tiamos o temor de que non chegase a ler o
discurso acadmico. Non era un temor infundado,
dado o fondo desencanto que se desprenda das

16 Sobre esta relacin, consltese o Vocabulario de San Jorge de Piqun, reelaborado por Antn Santamarina (Instituto da Lingua
Galega, 1977).
17 Lembro estes nomes: X. Alonso Montero, Celestino F. de la Vega, Emilio Gil, nxel Fole, Antn Figueroa, Ricardo Lpez Pardo,
Epifanio Ramos de Castro, Ramn Varela Mndez, Amable Veiga e Anxel Xohn.

22

Madrygal, 2009, 12 11-24

11-24 Alonso Montero:11-24 Alonso Montero.qxd 01/10/2009 09:32 Pgina 23

Xess Alonso Montero

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

sas palabras, das sas opinins18. En 1965 ou


1966 non era frouxa a sa sade fsica; rao a psquica. Creo que as circunstancias econmicas e a
necesidade de consultar nas bibliotecas non sei
qu libros ou documentos, non son a razn fundamental de non acometer a elaboracin e redaccin
do discurso de ingreso na Real Academia Galega.
Marcado, loxicamente, pola experiencia, tan dura,
de 1936, a doenza do seu fillo foi magoando e
deteriorando o seu psiquismo nunha medida grande e progresiva. Xa antes, as sas perspectivas
profesionais e sociais no universo da Lingstica
eran nulas.
Home cada vez menos sociable, contou sempre co afecto (afecto republicano) dun grupo de
intelectuais e profesionais en Galicia, sobre todo
en Lugo, e coa solidariedade (incluso econmica)
de persoas de notable predicamento cientfico e
antifranquista, como os irmns Santamarina,
lugueses no exilio estadounidense. Nesta altura da
sa vida xa todo era intil.
Sabao ben o Presidente da Academia cando o
4 de decembro de 1968 insta por ltima vez a
Anbal Otero para que presente o preceptivo discurso. Reproducimos o oficio, que xa non tivo
(que se saiba) resposta.

SR. D. ANBAL OTERO LVAREZ


BARCIA.- RIBEIRA DE PIQUN.- LUGO
En sesin celebrada por esta Real Corporacin
en 24 de noviembre ppddo., se adopt, entre otros,
el acuerdo que transcribe a V. S.:
El seor Martnez-Risco propuso y as se
acord conceder, a partir de esta fecha, a los
seores Acadmico de nmero electos que, por
razones desconocidas, no han presentado an los
preceptivos discursos de ingreso, tres meses ms
de plazo para la remisin de los mismos, advirtindoles que, de no hacerlo como se indica, se declararn caducados sus nombramientos, de conformidad con lo dispuesto en el artculo 15 de los
Estatutos por que se rige esta Institucin.
Y encontrndose V. S. entre los aludidos seores
Acadmicos, por cuanto su eleccin se efectu con
data 29 de noviembre de 1964, rugole tenga a bien
remitir dentro del plazo indicado el referido discurso, al objeto de cumplimentar este acuerdo.
Dios guarde a V. S. muchos aos.
La Corua, 4 de diciembre de 1968.
EL SECRETARIO
V B
EL PRESIDENTE.

18

Referndome a este xantar, escriba eu na Gran Enciclopedia Gallega, xa falecido o lingista:


Elegido miembro numerario de la Real Academia Gallega en 1964, un grupo de amigos le tributaron un sencillo homenaje, que
l acept a su pesar. Preocupado muy seriamente desde haca aos por la enfermedad de su hijo, ajeno (Anbal) desde siempre a los
honores y vanidades, no lleg a tomar posesin de su silln acadmico.

Madrygal, 2009, 12 11-24

23

11-24 Alonso Montero.qxd

Xess Alonso Montero

07/07/2009

14:37

Pgina 24

Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos

APNDICE

Traballos e artigos de Xess Alonso Montero sobre Anbal Otero e o ALPI


(Atlas Lingstico de la Pennsula Ibrica, 1962)
I
En volumes colectivos
Atlas Lingstico de la Pennsula Ibrica, en Gran Enciclopedia Gallega, Santiago, vol. 3, p. 7.
Id, en Gran Enciclopedia Galega, Lugo, vol. 4, p. 95. trad. galega do anterior.
Otero lvarez, Anbal, en Gran Enciclopedia Gallega, Santiago, vol. 23, p. 150.
Id, en Gran Enciclopedia Galega, Lugo, vol 33, pp. 228-29. trad. gal. do anterior.
Para a biografa lingstica de A. O.: da sa relacin con Otero Pedrayo, Homenaxe ao profesor
Xos Lus Couceiro, Universidade de Santiago de Compostela, 2008, pp. 25-34.
II
Na prensa diaria
Ante el Atlas Lingstico de Andaluca, Hoja del Lunes, Lugo, 16-4-1962 (Recolleito no libro
La palabra en la realidad, Lugo, Celta, 1963, pp. 81-82). Flase do ALPI, hoy, al parecer, en prensa.
En l tendr cabida Galicia.
Anbal Otero, un fillogo lugus, cuyo nombre empieza a recorrer el mundo / Es uno de los autores del Atlas Lingstico de la Pennsula Ibrica, El Progreso, Lugo, 25-4-1962.
Galicia en el Atlas Lingstico de la Pennsula Ibrica / Anbal Otero, fillogo y colaborador, La
Noche, Santiago, 1-5-1962.
El Atlas Lingstico de la Pennsula Ibrica, Faro de Vigo, 3-6-1962 (Reproducido en Lugo,
Centro Lucense de Buenos Aires, nov., 1964.
Anbal Otero na Lingstica galega, El Progreso, 7-1-1965.
Na morte de A. O., Faro de Vigo, 23-5-1974 (reproducido en Lingua, literatura e sociedade en
Galicia, Madrid, Akal, 1977).
Ante a morte dun fillogo, La Voz de Galicia, 21-1-1982. Sobre M. Sanchis Guarner, colaborador do ALPI (e, tamn, sobre A. O.).
A. O.: no dcimo cabodano, Faro de Vigo, 25-3-1984 (con das cartas de T. Navarro Toms e
unha de R. Menndez Pidal).
David Heap e o ALPI: da desmemoria, La Voz de Galicia, 14-8-2004.
A. O. e o ALPI, de novo, id., 21-8-2004.
De A. O., mrtir da Lingstica, id., 5-7-2008.

24

Madrygal, 2009, 12 11-24

You might also like