Professional Documents
Culture Documents
Para A Biografía de Aníbal Otero Como Lingüista - Documentos e Datos Inéditos Ou Descoñecidos
Para A Biografía de Aníbal Otero Como Lingüista - Documentos e Datos Inéditos Ou Descoñecidos
RESUMO
A intencin do autor facer unha aproximacin admirada figura do lingista galego Anbal Otero (19111974) e percorrer os aspectos mis destacados da sa carreira como investigador da lingstica galega mediante
algns documentos persoais inditos, en especial dous episodios: a sa colaboracin na redaccin do ALPI e a sa
entrada na Real Academia Galega.
PALABRAS CHAVE:
ALONSO MONTERO, X., (2009): Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou
descoecidos. Madrygal (Madr.), 12: 11-24.
RESUMEN
La intencin del autor es realizar una aproximacin a la admirada figura del lingista gallego Anbal Otero
(1911-1974) y recorrer los aspectos ms destacados de su carrera como investigador en lingstica gallega mediante algunos documentos personales inditos, en especial dos episodios: su colaboracin para la redaccin del ALPI
y su entrada en la Real Academia Galega.
PALABRAS CLAVE:
ALONSO MONTERO, X., (2009): Para la biografa de Anbal Otero como lingista: documentos y datos inditos o
desconocidos. Madrygal (Madr.), 12: 11-24.
ABSTRACT
The author aims to approach the admired linguist Anbal Otero (1911-1974) by reviewing the most important
aspects of his career as a researcher in Galician linguistics through some unpublished personal documents, paying
special attention to his collaboration in ALPI and his arrival to the Galician Academy.
KEY WORDS:
ALONSO MONTERO, X., (2009): For a biography of Anbal Otero as a linguist: unpublished or unknown facts and
documents. Madrygal (Madr.), 12: 11-24.
SUMARIO: 1. Notas biogrficas 2. Traballar os meus leirios 3. Anbal Otero de 1951 a 1957: do ALPI e da Real
Academia Galega 4. Publcase en 1962 o primeiro (e nico) tomo do ALPI: repercusin en Galicia. 5. En 1963
a Real Academia Galega proponse facer numerario a Anbal Otero.
Madrygal, 2009, 12 11-24
ISSN:1138-9664
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
NOTA PRELIMINAR
O presente estudo indito nunha gran parte.
S os dous primeiros apartados foron publicados,
recentemente, co ttulo Para a biografa de
Anbal Otero: da sa relacin con Otero Pedrayo, Homenaxe ao profesor Xos Lus Couceiro,
USC, 2008, pp. 25-31). Tamn indito, no presente traballo, o Apndice.
1. NOTAS BIOGRFICAS
Anbal Otero lvarez naceu o 21 de xaneiro
de 1911 na aldea de Barcia (Ribeira de Piqun,
Lugo), onde morreu, s 63 anos de idade, o 11 de
marzo de 1974. Temos noticia de que a sa verdadeira vocacin era a poesa, razn pola cal, quizais, se matriculou, en 1926, na Facultade de
Filolosofa e Letras da Universidade Central onde
cursou a case totalidade das materias de Filoloxa
Romnica1. En calquera caso, Anbal Otero
coecido hoxe, dentro e fra de Galicia, pola sa
colaboracin no Atlas Lingstico de la Pennsula
Ibrica, (ALPI), obra magna da cartografa lingstica romnica, da que s se publicou o volume I (1962). Hai lingistas no mundo que anda
non perderon a esperanza de que se publiquen os
nove volumes seguintes (e o anexo), entre eles o
profesor canadiano David Heap2. Cmpre saber
que os cadernos cubertos por Anbal Otero en
Galicia e Portugal (51+191), xa s, xa en colaboracin cun lingista portugus (Nobre de Gusmo
ou Cintra) estn agora comuncanos o profesor Antn Santamarina depositados no Instituto
da Lingua Galega porque Asuncin lvarez, a
muller de Otero, mos cedeu despois da morte do
fillogo, en 19773.
Xa rematada a investigacin lingstica no
territorio de lingua galega, Otero, no vern de
1936, inicia, con Gusmo, a recolleita no norte de
Portugal, onde estaba a fins de xullo dese ano, xa
Galicia en poder dos militares sublevados. o
momento en que as autoridades salazaristas portu-
1 Os bigrafos, incluso o mis documentado, Antn Santamarina (Verba, 2, 1975, p.7), non precisan o curriculum universitario
de A. O. O seu fillo, Horocel, envioume, en 1974, unha nota mecanoscrita nestes termos:
Rematou os estudos de Filoloxa Romnica polo ano 1931, no que entrou a colaborar no desaparecido Centro de Estudios
Histricos (sabido que nunca chegou a licenciarse, e coido que lle faltaba unha asignatura, concretamente Hebreo).
Na documentacin da Causa (que coezo e estou examinando), sempre que o encausado ten que declarar a profesin, consigna estudiante.
2 V. o seu art. Segunda noticia histrica del ALPI (A los cuarenta aos de la publicacin de su primer tomo), Revista de Filologa
Espaola, Madrid, enero-junio, 2002.
3 Trinta anos de Atlas Lingstico Galego, A trabe de ouro, Santiago, n. 72, 2007, p. 54.
12
07/07/2009
14:37
Pgina 13
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
4
5
Verba, n. 2, 1975, p. 6.
Revista de Dialectologa y Tradiciones Populares, Madrid, 1962, p. 545.
13
07/07/2009
14:37
Pgina 14
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
14
Ningun escribu a prehistoria e historia internas desta monumental Historia de Galiza da que
s se publicaron, serodiamente, tres volumes: I,
1962; II, 1962, e III, 1973. Foi unha Historia ideada polo galeguismo do exterior (Castelao,
Manuel Puente) e deseada polo galeguismo do
interior (Otero Pedrayo et alii); unha Historia que,
desde o inicio, tropezou cunha proxectada por
Snchez Cantn e Filgueira Valverde no Instituto
P. Sarmiento de Estudios Gallegos, traballo -non
cmpre ser moi agudo- que estara presidido por
un esprito mis oficialista. Algo dixen, verbo
destas das Historias, nun libro meu de 19556.
Nese libro ofrezo algunhas cartas inditas non
alleas historia interna da grande obra, como
lle chamaba don Ramn desde 19487.
Qu noticias tia Otero Pedrayo da formacin
filolxica de Anbal Otero? Dirixiuse a el motu
proprio ou aconsellado por Ramn Pieiro, xa,
daquela, home na sombra deste tipo de iniciativas? Era, Anbal Otero, a persoa axeitada para
redactar unha monografa sobre a historia da lingua galega? O que se saba, por moi poucos, do
noso lingista, que era experto en dialectoloxa,
lexicografa e fontica do galego, pero ningun
tia datos de que se interesase pola gramtica histrica. Agora ben, era tal o ermo, en Galicia, no
eido da Romanstica, que un fillogo das caractersticas de Anbal Otero non era, daquela, unha
escolla desaxeitada (Lmbrese que, en 1948, Jos
Luis Pensado Tom anda non finalizara, en
Madrid, os cursos de Filoloxa Romnica).
Vexamos qu contesta e cmo Anbal Otero
seis das despois,a volta de correo:
Sr. D. Ramn Otero Pedrayo
Muy distinguido seor mo: Agradezco mucho el
honor que me hace solicitando mi colaboracin para
la magnfica Historia de Galicia que Vd. dirige;
pero no puedo corresponder a l porque no tengo la
preparacin necesaria para hacer concienzudamente el trabajo que me pide. Yo slo conozco un poco,
a travs de pequeas encuestas realizadas en algunos pueblos, el gallego actual, pero nunca tuve en
Lingua e literatura galegas na Galicia Emigrante, Xunta de Galicia, 1995, pp. 138-42.
V. op. cit. na n. 6, pp. 227-35
07/07/2009
14:37
Pgina 15
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
en ningn dos seus tres volumes, existe un captulo dedicado lingua galega, quizais o mis cobizado polos ideadores e o director da obra. Agora
xa sabemos que Anbal Otero non asumiu a responsabilidade de redactalo.
Pero os responsables da grande obra non
renunciaron a ese captulo, razn pola cal encargronllo a Aquilino Iglesia Alvario. Non era un
romanista pero era un bo latinista, un extraordinario coecedor do lxico galego e non estaba alleo
a outras ponlas da Lingstica galega. Foi, por
tanto, naquel case ermo filolxico, unha boa eleccin. Aquilino fixo o traballo, un traballo que a
don Manuel Puente, o mecenas da obra, susctalle, en carta a don Ramn, este comentario:
Sinto decirlle que a a min e aos amigos patriotas a quenes teo ao tanto de tudo o referente
Historia, nos produxo magoante impresin. Non,
dende logo, polo que fai ao aspeuto cientfico e
tcnico do traballo, que estimamos [...] de outsimo mreto, senn ao esprito derrotista ou de
subestimacin da nosa lingua [...] Sexa que se
refaga o traballo ou que se encomende a outro,
convn meter a misima presa, pois ise captulo
ten de ir no segundo dos tomos...
Carmina (trad., prlogo, notas de...), Santiago, Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos, 1951.
Op. cit. na n.6, p. 139.
15
07/07/2009
14:37
Pgina 16
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
Madrid varias veces para consensuar criterios cartogrficos e de transcricin fontica cos seus colegas do ALPI, especialmente con Sanchs Guarner.
s veces, o noso lingista achegbase caf Lyon
dOr no que funcionaba, sobre todo os sbados,
unha numerosa tertulia galega presidida por don
Ramn Cabanillas e Ben-Cho-Shey10. Al o
coecn eu xurara que en 1953 e al coecn,
mis por boca de Ben-Cho-Shey e Fermn
Penzol ca por el, o seu drama de 1936. Para min,
que cursaba nesas datas o ltimo ano de Filoloxa
Romnica, era o noso lingista mrtir.
Xa en actividade, de novo, os colaboradores
do ALPI (desde 1951), a Real Academia Galega
redacta e fai pblico este chamamento, que reproducimos enteiramente:
REAL ACADEMIA GALLEGA
(DECLARADA OFICIAL POR REAL
DECRETO DE 25 DE AGOSTO DE 1908)
LA CORUA
EXPOSICIN DE LA REAL ACADEMIA
GALLEGA AL CONSEJO SUPERIOR DE
INVESTIGACIONES CIENTFICAS, PARA
TRANSMITIR A DON MANUEL SANCHS
GUARNER, PROFESOR LINGISTA,
ENCARGADO DE LOS TRABAJOS DEL
ATLAS LINGSTICO DEL CONSEJO
Enterada esta Real Academia Gallega de que
estn terminados los estudios relacionados con
dos de las lenguas romnicas de la Pennsula: castellana y catalana, y que van a ultimarse los trabajos para completar el ATLAS con la parte correspondiente a Portugal,
Este Cuerpo Literario ha de agradecer a V. S.
que, al referirse a la tercera de las lenguas romnicas de la Pennsula, y a su correspondiente estudio,
no sea olvidada la regin gallega, poblada por dos
millones y medio de habitantes que, aun hoy,
hablan en su mayora el lenguaje regional, hermano del portugus, pues es sabido que la nacin portuguesa se constituy en el siglo XII por segregacin e independencia del Condado Portucalense,
creado con la parte Sur (del Mio al Mondego) del
antiguo Reino de Galicia, y dado en dote por
Alfonso VI a don Enrique de Borgoa al casarlo
con su hija doa Teresa.
10 V. o meu artigo Escritores galegos. Letras galegas en Madrid: a tertulia do caf Lyon dOr (1952-1954), Madrid, Madrygal, n.
7, 2004, p. 16.
16
07/07/2009
14:37
Pgina 17
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
EL SECRETARIO
Francisco Vales Villamarn
Que eu saiba, das revistas publicaron completa a Exposicin (sen a Nota final) da
Academia, as das da nosa dispora americana:
Mundo Gallego (Buenos Aires, n. 4, octubrediciembre, 1952) e Galicia (Centro Gallego de
Caracas, n. 5, enero-febrero, 1953)12. Nesta
revista publica Eduardo Blanco-Amor un artigo
que titula Galicia ignorada y preterida e que
subtitula Una alcaldada lingstica. O autor,
alleo tamn existencia do ALPI, permtese ironas facilonas como esta:
Y todo ello para que un seor D. Manuel
Snchez (sic) Guarner muy seor nuestro,
nada menos que miembro del Consejo Superior de
Investigaciones Cientficas, cometa la alcaldada...
11
12
13
13-IX-1952.
Convia facer unha esculca na prensa diaria de Galicia do mes de outubro de 1952.
Na Academia obra o borrador manuscrito da carta, que procurou para min o arquiveiro da institucin don Xos Luis Axeitos
Agrelo. A el, motu proprio ou por indicacin mia, debo o coecemento de boa parte dos documentos aducidos neste traballo para
examinar a relacin Real Academia Galega-Anbal Otero. Gratitude!
18
07/07/2009
14:37
Pgina 19
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
14 Co ttulo Hiptesis etimolgicas referentes al gallego-portugus, salvo dous (Una versin latina popular de las doce palabras
retornadas, 1951, e Irregularidades verbales del gallego, 1952).
15 Co ttulo Contribucin al lxico gallego y castellano.
19
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
sismo en nuestra literatura. Anlogas observaciones pueden hacerse ante el mapa de dulce y otras
palabras.
Antes de que apareceran en revistas especializadas recensins do ALPI (Garca de Diego a fins
de 1962, F. Schurr en 1963...), as mias tres reseas foron as nicas que alertaron en Galicia sobre
o significado da obra e sobre o traballo, nela, de
Anbal Otero.
Un ano despois, Epifanio Ramos e mais eu,
responsables, en Lugo, da mostra Cen anos de
literatura galega, dedicmoslle lingista unha
subseccin no apartado de Lingstica Galega.
Titulbase Obra de Anbal Otero, e, nela, amosbamos seis separatas de Archivum e catorce de
Cuadernos de Estudios Gallegos. Cando, en
1964, se publicou o correspondente catlogo, Cen
anos de literatura galega, os editores aclarbamos na nota 3:
convertir a obra de Anbal Otero en subseccin, pretendeuse destacar o traballo do mis
importante lingista galego desta hora.
20
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
07/07/2009
14:37
Pgina 22
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
16 Sobre esta relacin, consltese o Vocabulario de San Jorge de Piqun, reelaborado por Antn Santamarina (Instituto da Lingua
Galega, 1977).
17 Lembro estes nomes: X. Alonso Montero, Celestino F. de la Vega, Emilio Gil, nxel Fole, Antn Figueroa, Ricardo Lpez Pardo,
Epifanio Ramos de Castro, Ramn Varela Mndez, Amable Veiga e Anxel Xohn.
22
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
18
23
07/07/2009
14:37
Pgina 24
Para a biografa de Anbal Otero como lingista: documentos e datos inditos ou descoecidos
APNDICE
24