Nexhat Ibrahimi

Nexhat Ibrahimi
SHKOLLA JURIDIKE HANEFITE

DHE KARAKTERISTIKAT THEMELORE
T DOKTRINS S SAJ
Recensues:
Dr. Zejnullah Gruda, prof. ordinar
Fakulteti Juridik Prishtin
Dr. Ejup Sahiti, prof. ordinar
Fakulteti Juridik Prishtin
www.zeriislam.com
2003
DY-TRI FJAL RRETH PUNIMIT

HYRJE
I. KA N KONCEPT T S DREJTS ISLAME SOLLI DERI N
KRIJIMIN E SHKOLLAVE JURIDIKE
a. Faktori politik
b.
Faktori fetar
c. Faktori shkencor
II. KRIJIMI I SHKOLLAVE T HERSHME JURIDIKE
A.
ZHVILLIMI I T DREJTS ISLAME
1.
Baza n Kuran dhe Sunnet
2.
Zhvillimi i t drejts islame te ashabt dhe m von
Juristt nga Medineja:
Juristt nga Basra:
Juristt nga Egjipti:
Juristt nga Jemeni:
B.
KRIJIMI I SHKOLLAVE T HERSHME JURIDIKE
C.
FLEKSIBILITETI DHE KONTINUITETI I DISA
SHKOLLAVE JURIDIKE
Drejtimi tradicionalist (i hadithit)
III. KARAKTERISTIKAT E PIKPAMJEVE JURIDIKE HANEFITE
A.
FAKTORT THEMELOR N KRIJIMIN E SHKOLLS
JURIDIKE HANEFITE
B.
MNYRA E PUNS S SHKOLLS JURIDIKE HANEFITE
C.
MARRDHNIET RECIPROKE DHE SFERA E NDIKIMIT
1.
Marrdhniet reciproke n shkoll

a. Marrdhniet brenda shkolls
b.
Marrdhniet reciproke me shkollat tjera juridike dhe
filozofike - dogmatike
2.
Sfera e ndikimit
IV. BURIMET E S DREJTS ISLAME SIPAS KLASIFIKIMIT

HANEFIT
A.
KURANI I MADHRUAR
B.
SUNNETI I MUHAMMEDIT (a.s.)
C.
FETVAT E ASHABVE
IXHMAI
D.
KIJASI
DH.
ISTIHSANI
E.
ISTISHABI
URFI
F.
MASLAHA
G.
ABSTRAKSIONET - RASTET E SUPOZUARA
GJ.
FIKSIONET JURIDIKE
V. PRFAQSUESIT E SHKOLLS JURIDIKE HANEFITE

A.
PARARENDSIT E HANEFITVE
B.
PRFAQSUESIT KRYESOR
1.
Ebu Hanife (80-150 H./699-767)
2.
Ebu Jusuf (113-182 H. /731-798)
3.
Muhammed ibn Hasan esh-Shejbaniu (132-189 H. /748804 e.r.)
4.
Zufer Ibn Hudhejli (110-158 H./728-775 e.r.)
5.
Hasan ibn Zijad El-Lului (? - 204 H./ ?-819 e.r.)
C.
PERIUDHA E VONSHME
VI. KOMPILIMI DHE KODIFIKIMI I DOKTRINS JURIDIKE

HANEFITE
A.
KOMPILIMI I DOKTRINS HANEFITE
B.
KODIFIKIMI I DOKTRINS HANEFITE
VII. ZGJERIMI DHE SHTRIRJA E SHKOLLS HANEFITE

A.
ZGJERIMI I SHKOLLS HANEFITE
B.
SHTRIRJA E SHKOLLS HANEFITE
PRFUNDIM
BURIMET, PERIODIKU DHE LITERATURA
A.
BURIMET:
B.
PERIODIKU
C.
LITERATURA N GJUHN SHQIPE E BOSHNJAKOS.KROATE
C. 2.
LITERATURA N GJUHN ANGLEZE
C. 3.
LITERATURA N GJUHN ARABE
N VEND T PASTHNIES
DY-TRI FJAL RRETH PUNIMIT
Punimi historiografik Shkolla juridike Hanefite dhe karakteristikat

themelore t doktrins s saj i autorit Nexhat Ibrahimi trajton
problematik shum t rndsishme t doktrins dhe jurisprudencs
islame, me ka i ofron lexuesit shqiptar njohuri themelore pr Shkolln
juridike Hanefite, e cila sht m e prhapura ndr muslimant n bot.
Ksaj shkolle i prkasin edhe muslimant e Ballkanit.
N periudhn e hershme t Islamit jan paraqitur edhe shkolla tjera
juridike, shum prej t cilave nuk i rezistuan kohs. N krahasim me
shkollat tjera, Shkolla juridike Hanefite sht m fleksibile. Me rastin e
trajtimit dhe t gjetjes s zgjidhjes pr rastet konkrete ajo angazhohet
pr zbulimin e qllimit t rregulls juridike, prpiqet t msoj se ka
sht dashur t rregullohet me at dispozit, n mnyr q edhe me
zgjidhjen e rastit konkret t sigurohet arritja e atij qllimi. N mungesn
e zgjidhjes adekuate me mbshtetje n burimet themelore t t drejts
s sheriatit Kuran, Hadith apo ixhma pr raste dhe situata t
caktuara, t shtyr nga domosdoshmria q e impononte jeta shoqrore
n bashksin muslimane pr zgjidhjen e tyre, Shkolla juridike Hanefite
iu qas plotsimit t zbraztive juridike duke u mbshtetur n burime t
cilat pr nga rangu konsiderohen si burime sekondare apo dytsore.
Kshtu, ajo zbaton analogjin (kijas) si metod interpretimi (por jo n t
drejtn penale), mbshtetet n interes t prgjithshm, prioritet dhe n
arsyeshmri (istihsan, maslaha), si dhe n t drejtn zakonore (urf).
sht me rndsi t theksohet se zgjidhjet q i ofron kjo shkoll,
veanrisht zgjidhjet me mbshtetje n burimet dytsore, nuk i
konsideron zgjidhje t dhna njher e prgjithmon, por si zgjidhje q
m s miri u prgjigjen nevojave n hapsir dhe koh. Ksisoj, duke e
zbatuar ixhtihadin, i cili n realitet sht nj institut mjaft i rndsishm
pr vitalizimin e t drejts s sheriatit, u trasua rruga pr sajim t
normave dhe veprim t mtejshm n frymn e ideologjis islame.
Prkundr ksaj nisme t mir, me kalimin e kohs, n shoqrin
muslimane mbizotroi mendimi se dera e ixhtihadit sht mbyll.
Ksisoj shekuj me radh jan ndrydhur dhe jan penguar prpjekjet e
mvonshme pr krkimin e zgjidhjeve t reja juridike.
Prkitazi me vlern aktuale t msimit t shkollave juridike, edhe
sot e ksaj dite mund t dgjohen mendime t ndryshme: prej asaj se
zgjidhjet e muxhtehidve t vjetr askush nuk mund ti kontestoj, e
deri te mendimi tjetr, i cili paraqitet ndoshta si revolt ndaj mendimit
t par joelastik se Multekan (korpusin juridik t Shkolls hanefite)
duhet hedhur n det! Pa marr parasysh qndrimin e prfaqsuesve t
ktyre mendimeve, i cili, shikuar sipas botkuptimeve t tyre mund t
jet qllimmir, sdo mend se q t dy kto botkuptime jan t
skajshme dhe si t tilla t pavend.
Gjithsesi mendimet dhe qndrimet e Shkolls juridike Hanefite si
edhe t shkollave tjera juridike me themel duhet studiuar, posarisht
metodologjin juridike t shkolls Hanefite q ajo e ndoqi me rastin e
ixhtihadit, n mnyr q pastaj t ofrohen zgjidhje adekuate pr
rregullimin e marrdhnieve shoqrore bashkkohore. Ska dilem se
studimi i s kaluars duhet t ket pr qllim themelor aftsimin e atij
studimi pr aplikim t shabllonizuar t zgjidhjeve nga e kaluara, por
qllimi kryesor duhet t jet q nprmjet atij studimi t fitohen aftsi
t duhura pr zgjidhje adekuate t problemeve aktuale, zgjidhje t cilat
do t prkonin me frymn e ideologjis islame dhe q kan mbshtetje
n t arriturat shkencore bashkkohore. N kt drejtim n vendet

muslimane krkohet bashkpunimi i ndrsjell, i ngusht dhe serioz i
ligjvnsit dhe njohsve t s drejts s sheriatit. Pse nj bashkpunim i
ktill nuk sht n nivel t duhur, secila pal duhet ti bj pyetje
vetvetes dhe ti rishqyrtoj qndrimet e veta.
N libr autori shkurtimisht bn fjal edhe pr shkollat tjera juridike
q i prkasin ortodoksis islame (sunizmit). Krejt shkurt ai bn fjal
edhe pr shkolln shiite dhe harixhite. Dihet se ndrmjet disa shkollave
juridike ekzistojn dallime n nuanca, ndrsa te disa t tjera dallimet
jan m t thella. Sidoqoft, e konsiderojm me vend konstatimin e
autorit se trashgimia e arritur te ne prsri duhet t studiohet e
analizohet pa ngarkesa subjektive e pa fanatizm sektar ... nga shkaku
se fryma e prgjithshme e Islamit nuk prkon me ekskluzivitetin ... por
me prmirsime, riorientime e udhzime n t drejt.
Me sa u vrejt m lart, n kt vepr autori ia ven vetes pr detyr
trajtimin e Shkolls juridike Hanefite, me ka edhe prcakton lndn e
punimit.
Me rastin e shkrimit t tekstit autori shfrytzon literatur bukur t
gjer t ciln edhe e shnon n fusnota. Me rastin e paraqitjes s
mendimeve t huazuara do t ishte mir q n mas m t madhe t
prdoren thonjzat. M tutje, me rastin e shkruarjes sht mir q n
vend t radhitjes s mendimeve t ndryshme t bhen prpjekje pr
sintetizimin e tyre.
Prishtin, nntor 1997
Dr. Zejnullah Gruda
Dr. Ejup Sahiti
HYRJE
Paraqitja dhe shtruarja e Shkolls hanefite dhe msimit t saj

juridik, sht pun mjaft interesante e kureshtare, por edhe e
strholluar e komplekse. Karakterin e till t studimit e kushtzojn
faktor t shumt t karakterit subjektiv e objektiv: njohja
tejetpikpamse e periudhs s problematizuar kohore, sepse krijimi
prkatsisht lindja e ksaj dhe shkollave t tjera juridike, por edhe
krijimi i shkollave t ekzegjezs, t tradits, i atyre dogmatiketeologjike e filozofike, sht rezultat i rrethanave dhe ndodhive
religjioze, shoqrore - politike, ekonomike, kulturore e shkencore.
Vshtirsia vijuese gjat hulumtimit dhe studimit t ksaj materieje
paraqitet n vet shtjet e shtruara: fillet e para t T drejts islame,
paraqitja e individualistve, specialistve - msuesve t par,
kristalizimi i doktrinave t caktuara, trajtimi i Kuranit, Sunnetit,
Ixhtihadit e kshtu me radh.
Vshtirsia tjetr paraqitet n faktin se kjo materie nuk sht
trajtuar e prpunuar aq sa duhet e si duhet n veprat e juristve
(fakihve) musliman, si n bot ashtu edhe te ne. Nj pjes e
literaturs s ktij lloji m tepr preokupohet me shtjet periferike e
margjinale, prplot panegjirizm e emocionizm n favor t heronjve
t vet. Prezentimi i msimit t tyre sht br me mjaft anomali,
paqartsi dhe n mnyr joanalitike, kshtu q pa mdyshje nuk i
plotsojn nevojat dhe krkesat teoriko - praktike shkencore e
shoqrore.
Viteve t fundit inkurajojn disa prpjekje q jan fryt i lvizjeve t
gjalla brenda dhe jasht shteteve arabo - islame. Vlen t veohen emrat
e Muhammed Ebu Zehres, Abdulkerim Zejdanit, Jusuf el Kardavit etj.,
rezultatet e t cilve do ti shfrytzojm gjat shtruarjes s ksaj
shtjeje n faqet e ardhshme.
Sa u prket krkimeve n kt fush n nnqiellin ballkanik, vlen t
prmendet kontributi i akademik Mehmed Begoviq, i studiuesit
relativisht t ri boshnjak dr. Fikret Kariq, i cili e aktualizoi kt fush
dhe e ngriti n nivel t lart intelektual-shkencor si dhe shkroi edhe disa
studime. Po ashtu duhet prmendur edhe mr. I. Xhananoviq. Puna e
tyre n mas t caktuar do t reflektohet edhe n studimin ton.
Sa i prket puns hulumtuese - krkimore t njerzve n nnqiellin
shqiptar t periudhs para Lufts s Dyt Botrore, nuk kemi t dhna
t plota. Por sa i prket periudhs pas Lufts s Dyt Botrore,
rezultatet jan t disfavorshme. Prve disa tentimeve dhe disa
shkrimeve t rastit,1[1] thuajse nuk kemi asnj punim, q n mnyr
serioze, analitike e shkencore i qaset ksaj teme. Gzon fakti q n vitin
1995 u prkthye n gjuhn shqipe vepra e F. Kariqit, Historia e t
drejts s sheriatit, q sht m tepr pun entuziaste e prkthyesit
se sa nj pun e planifikuar nga institucionet prkatse dhe prgjegjse.
1[1]
N gjuhn shqipe kemi disa shkrime: R. Rexhepi, Ebu

Hanife, Edukata islame, 26/80, fq. 37-44; N. Ibrahimi,
Fillimi, veorit dhe prfaqsuesit e Shkolls juridike
Hanefite, GLASNIK VIS-a, Sarajev, 4/84, fq. 440-449; N.
Ibrahimi, Shkolla juridike hanefite, Edukata islame, nr.
43, 44-45, 46-47, 48-49,50 dhe Separat, Prizren, 1990, fq.
78, dhe disa shkrime t rastit n Hna e Re, Shkup, etj.
Pr kt gjendje t amullis e letargjis n mesin ton ekzistojn

shum faktor, por m thelbsor, sipas bindjes son, jan: fryma e
trashguar e dekadencs n botn islame, bindja e rrnjosur te disa se
do gj e kan thn imamt e par (taklidi), laicizimi i shoqris dhe
flakja e religjionit n margjina t jets, e diku-diku n depo e muzeume,
por edhe mbyllja e institucioneve arsimore-fetare dhe mungesa e kuadrove kompetente.
Duke e marr parasysh kt gjendje t deritashme n rrafshin
shkencor, duhet pranuar e theksuar se n kt ast as ne nuk do t
mund t shkojm shum prpara:
- sepse, mungon rruga e trasuar, prandaj krkohet q n kt plan
t vehen themelet pr nj pun m origjinale pr brezat e rinj;
- mosmundsia e konsultimit t disa burimeve dhe literaturs n
arabishte e anglishte n vendin dhe kohn kur po shkruhet ky studim.
Sa jan kto arsyetime subjektive, aq jan edhe objektive, dhe
sigurisht do t ulin vlern e prgjithshme t studimit.
Pr kt arsye, synimet kryesore t studimit ton mund t
redukohen n:
- Grumbullimin e burimeve dhe literaturs themelore pr kt
studim dhe shtruarja, ballafaqimi (krahasimi) i fakteve, analiza e tyre,
vlersimi objektiv dhe aktualizimi gjithkohor dhe gjithhapsinor i t
drejts islame (jo vetm) sipas Shkolls hanefite e kshtu me radh.
- Ofrimin e nj qasjeje m sistematike e m t themelt, m
sintetike e informative t temave e problemeve q ndrlidhen me kt
problematik, qoft trthorazi, qoft drejtprdrejt. Studimi yn do ta
realizonte synimin e vet parsor po qe se hap dhe nxit diskutime dhe
shqyrtime konstruktive e produktive.
Studimi i Shkolls hanefite, prkatsisht i msimit juridik t saj
sht i arsyeshm dhe i rndsishm nga dy pikpamje thelbsore, e
ato jan: pikpamja teorike dhe praktike.
Pikpamja teorike sht e rndsishme dhe e arsyeshme ndr t
tjera pr at se me studimin e msimit juridik t ksaj shkolle do t
ndriohej dhe do ti jepej vendi meritor ksaj shkolle n sistemin e
prgjithshm t t drejts islame, dhe pastaj, vendi meritor i t drejts
islame n sistemin e kulturs dhe civilizimit islam n trsi dhe n at
botror. Po ashtu do t krijoheshin kushte pr nj njohje m t mir,
m komplete t rrethanave, rasteve dhe ndodhive si n planin e
brendshm ashtu edhe n at t jashtm.
Kurse n planin e perspektivs, pikpamja teorike e aktualizimit t
sistemit t sheriatit (dmth. shkollave juridike) konsiston n at q t
ofroj zgjidhje prkatse juridike pr ndodhit dhe problemet e reja
gjat epokave t ndryshme historike edhe n mjediset shoqrore dhe
civilizimet e ndryshme, meq prmban elemente t gjersis,
elasticitetit, produktivitetit dhe veansis personale.
Pikpamja praktike sht e rndsishme sepse me studimin e ksaj
shkolle do t hulumtoheshin metodat m efikase n aplikimin praktik t
Islamit dhe n mundsit, aftsit dhe fuqin e sistemit juridik islam q
t sendrtoj mirqenie dhe lumturi t bashksive q veprojn sipas tij,
duke ju siguruar drejtsin, sigurin, stabilitetin dhe prparimin.2[2] Pra,
pr besimtart kjo pikpamje ka interes edhe m t lart praktik.
Edhe pse shekulli njzet karakterizohet me ndarjen e fes prej
shtetit, si ishte rasti edhe n ish-RSFJ-s (ku nj pjes e shqiptarve
jetonte nn administrimin jugosllav), n RP t Shqipris ateiste e t
tjera, n disa vende dhe koh t caktuara ka ekzistuar mundsia e
aplikimit t shum dispozitave - normave juridike, veanrisht n
marrdhniet private juridike, pastaj n t drejtn martesore, t
2[2]
Shih: Jusuf el-Kardavi, Islamsko pravo, Sarajev, 1987,

fq. 14-15.
trashgimis, t vakufit e t ngjashme.3[3] Pr m tepr, tendenca e

shum shteteve islame, gjegjsisht e popujve t tyre, sikur n Egjipt,
Algjeri, Tunizi, Sudan, Turqi, Afganistan, Bosnj, Shqiprin etnike e
kshtu me radh dhe muslimanve n diaspor, q jetn e tyre ta
rregullojn sipas normave t Islamit n t gjitha sferat e jets (politike,
ekonomike, sociale, kulturore etj.), prcaktimin ton pr ta studiuar
kt problematik e arsyeton si n aspektin teorik ashtu edhe n at
praktik.
Gjat hulumtimit dhe shtruarjes s materies s ktij studimi kemi
prdorur kryesisht metod t dyfisht: ekspozimin kronologjik t
ngjarjeve dhe metodn problemore t prpunimit t lnds, duke iu
prmbajtur metods socio-historike, e her-her metods normative e
komparative, ashtu q pjest e caktuara t materies t ken peshn
meritore n trsi.
Gjat ktij studimi i jemi prmbajtur ktij procesi apo sistemi t
puns: Studimi prfshin Hyrjen; Krijimin e shkollave juridike si rezultat i
faktorit fetar, politik e shkencor; Zhvillimin e shkollave t hershme
juridike duke u bazuar n burimet islame, gjat kohs s ashabve dhe
m von, vazhdimsia e disa shkollave dhe zhdukja e disa t tjerave;
Karakteristikat e pikpamjeve t Shkolls juridike Hanefite duke shtruar
faktort q ndikuan n krijimin e ksaj shkolle, metodn e puns dhe
raportet ndrmjet shkollave e sistemeve tjera; Klasifikimin hanefit t
burimeve juridike me Kuranin, Sunnetin, Fetvat e ashabve, Ixhmain,
Kijasin, Istihsanin, Istishabin, Urfin, Maslahn, Abstraksionet dhe
Fiksionet juridike; Prfaqsuesit e ksaj shkolle n krye me Ebu Hanifen,
Ebu Jusufin, Muhammedin etj.; Literaturn hanefite; Shtrirjen e ksaj
shkolle, Prfundimin dhe Literaturn e shfrytzuar pr kt shkrim.
3[3]
P.sh., shih: Valbona Begolli, Pozita e gruas.
I. KA N KONCEPT T S DREJTS ISLAME SOLLI DERI N

KRIJIMIN E SHKOLLAVE JURIDIKE
Brenda nj shekulli Islami si fe e sistem jete zuri vend prej Spanjs

deri n Kin dhe prej thellsis s Afriks deri n pjest kontinentale t
Evrops e Azis Perndimore. N kt hapsir t gjer muslimant
jan ballafaquar me zakonet, traditat dhe gojdhnat e nduarnduarta
kundrthnse,1[4] apo si e shpreh kt dijetari J. el-Kardavi: Sheriati
sht ndeshur dhe sht pranuar nga popuj t ndryshm: me civilizim
t lasht, popuj mesatarisht t zhvilluar dhe me popuj mjaft primitiv.
Dmth. Sheriati u ballafaqua me sistemet e prparuara financiare,
administrative, shoqrore-politike, sikur q sht ballafaquar edhe me
ngjarjet e parndomta dhe problemet e reja q nuk kan qen t
njohura n kohn e Pejgamberit a.s.2[5] Kshtu, dijetart e asaj kohe u
obliguan q kushtet e reja t jetess ti shqyrtojn e ti studiojn n
dritn e fryms islame, respektivisht n frymn e burimeve t doktrins
islame. Kt obligim ata edhe e kuptuan t ciln gj m s miri na e
argumenton vrojtimi i M. Ikballit, kur thot: sht me vler t
theksohet se, q nga gjysma e shekullit t par e deri n fillim t
shekullit IV, jan paraqitur nntmbdhjet shkolla dhe shkenca juridike
n Islam. Vet ky fakt sht i mjaftueshm t tregoj se sa kan punuar
juristt tan t par q tju prgjigjen nevojave t nj civilizimi n
rritje.3[6] Kurse autori i proveniencs kristiane G. Makdisi thot se
veprimtarin intensive n fushn e drejtsis e dshmon e dhna pr
ekzistimin e rreth 500 shkollave t ndryshme t mendimit juridik.4[7]
Kt zhvillim t papar ideor e shkencor, B. Lewis e komenton
kshtu: Ekzistimi i shkollave t shumta ideore n komentimin dhe
aplikimin e sheriatit sht dshmia ... e tolerancs dhe maturis
islame....5[8]
Por, nse shtrohet pyetja se cilt jan faktort kryesor pr nj
degzim apo ndarje t till, do t prpiqemi ti prezentojm disa faktor,
q sipas bindjes son jan qensor. Ata jan faktori politik, fetar dhe
shkencor deri te ai etnik, ekonomik, social e kshtu me radh.6[9] Ne nuk
do t flasim pr t gjith kta faktor, sepse kshtu do t zgjeroheshim
1[4]
Abdulkerim
Zejdan,
El-Medhalu
li
diraseti
shsheriati-l-islamijjeh, botimi IV, El-Iskenderijjeh, (-),
fq. 142.
2[5]
Jusuf el-Kardavi, op. cit., fq. 15.
3[6]
Muhammed
Ikbal,
Obnova
vjerske
misli
u
Islamu,
Sarajev, 1979, fq. 121 (libri sht i prkthyer n gj.
shqipe n dorshkrim nga ne).
4[7]
George Makdisi, Sunni Schools of Law in Islamic
Religions History, International Journal of Middle East
Studies, X/1979, fq. 3, cituar sipas: Fikret Kar~i}, Op{ti
pogled na pravo u Islamu (OPPI), Zbornik radova Islamskog
teolo{kog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, 3/90, 1990, fq.
9. Sigurisht autori me kt rast i numron edhe shkollat m
t vogla, q gjat kohs jan shkrir n shkollat m t
mdha ose jan zhdukur trsisht.
5[8]
Bernard Lewis, El-Garbu ve-sh-sharku-l-evsat, fq. 8384, cituar sipas: J. el-Kardavi, op. cit., fq. 50.
6[9]
Shih: Miroslav Brandt, Srednjovjekovno doba povijesnog
razvitka, I, Zagreb, 1980, fq. 371 e tutje.
tejmase por shkurtimisht e shohim t nevojshme t japim disa vrojtime

pr tre faktort e par.
a.
Faktori politik
Prkundr problemeve q vazhdimisht dilnin n siprfaqe, gjat

jets s Muhammedit a.s. nuk hasim n prarje e mospajtime t dors
s par. Mosmarrveshjet Muhammedi a.s. i zgjidhte shpejt, n
mnyr efikase dhe autoritative, si ato brendaislame ashtu edhe me
grupacionet tjera fetare e etnike n Medine. Nj klim e till deri diku
vazhdoi edhe gjat kohs s Ebu Bekrit r.a. dhe Umerit r.a., por jo edhe
gjat hilafetit t Osmanit r.a. dhe Aliut r.a., kur shteti islam u rrit edhe
m shum si n aspektin territorial ashtu edhe n pikpamje t
etniteteve, gjuhve, doktrinave dhe traditave t ndryshme. N
periudhn pas Halifve t drejt, ndonse u shtri n shum vende t
reja, mosmarrveshjet rreth hilafetit, por edhe rreth shkaqeve t tjera,
doln n siprfaqe, dhe shum individ, grupacione e fraksione t asaj
kohe prkundr motiveve fetare, morn ngjyra t ndryshme politike.7[10]
b.
Faktori fetar
Funksioni i hilafetit gjat kohs s Muhammedit a.s. ka qen unik.

At e kemi udhheqs fetar, politik, edukator e msues. E kemi
bashkshort, baba, lufttar, gjyqtar e shum t tjera. Thjesht, aty nuk
kemi funksione t ndara religjioze e shekulare. M von, gjat periudhs
s Halifve t drejt, ithtart e lvizjeve dhe fraksioneve t caktuara
filluan t shrbehen n mnyr perfide me burimet islame pr ti konfirmuar t drejtat e veta, gjoja legjitime, dhe pr ti realizuar aspiratat e
vlerave inferiore. Kshtu, pikpamjet e tyre n syt e mass, por edhe
t nj numri intelektualsh, morn karakter fetar.8[11]
c.
Faktori shkencor
Faktori shkencor, pa dyshim, sht faktori m i rndsishm,

prandaj edhe do t ket vendin meritor. Shum dijetar, e veanrisht
jurist islam, kan krijuar pikpamje t pavarura pr shtjet e
caktuara islame, q pr motiv kan pasur aspektin shkencor e jo
skizmat e motivuara politikisht me ngjyrime politike e fetare. Nj ndr
shkaqet e para dhe fundamentale pr ndarjet q pasuan, sht edhe
teksti i shenjt, Kurani.
1. Kurani nuk sht as trajtes teologjike e as filozofike, ai nuk
sh as Prmbledhje e dispozitave t prpunuara, por sht Libr i
parimeve dhe rregullativave t prgjithshme, prvoj e gjall e
Sovranit.9[12]
7[10]
Shih:
Nerkez
Smailagi},
Leksikon
islama,
njsia
enciklopedike: Ebu Bekri fq. 10-11; Umeri fq. 462-463;
Osmani, fq. 465-467; Aliu, fq. 32-34; Halifat, fq. 229-231,
Sarajev, 1990.
8[11]
M gjersisht mbi kt: Kasim Dobra~a, Iz islamskog
prava i njegove istorije, Glasnik VIS-a, Viti IV, nr.
4/1936, Beograd, fq. 167-168; Henri Laost, Raskoli u Islamu
(Uvod u prou~avanje islamske religije), Zagreb, 1989.
9[12]
Nerkez Smailagi}, Uvod u Kuran, Zagreb, 1975, fq. XXX;
Krhs.: Ebu-l Ala El-Mewdudi, Osnovne pretpostavke za razumjevanje Kurana, Sarajev, 1984 fq. 49 ose n gjuhn
shqipe, Muhammedi a.s. dhe Kurani i shenjt, Prizren,
1989, fq. 118.
Nse i bhet nj shkoqitje mund t konfirmohet se qllimi m i

rndsishm i Kuranit sht vnia e bazave religjioze, thirrja n
monoteizm, edukimi i shpirtit, vnia e parimeve morale. Qllimi
legjislativ sht vetm dytsor.10[13]
Prej mbi 6000 ajeteve n Kuran, dijetart islam konsiderojn se
gjithsej jan rreth 200 ajete q u prkasin normave juridike. Disa jurist
musliman i kan analizuar t gjitha ajetet kuranore dhe pohojn se
numri i ajeteve q drejtprdrejt apo trthorazi i prkasin t drejts
(ajat-ul-ahkam) sht rreth 500 deri m 600 sosh.11[14] Njri nga juristt
q edhe m decidivisht i ka hyr ksaj pune sht autori egjiptian
Abdulvehhab Hal-lafi, i cili pohon se t drejts familjare i prkasin 70
ajete, t drejts civile 70, t drejts penale 30, gjyqsis dhe
procedurs gjyqsore 13, t drejts kushtetuese 10, marrdhnieve
ndrkombtare 25 dhe ekonomis dhe financave 10.12[15]
Konsiderohet se edhe hadithe t karakterit juridik ka pak, edhe pse
hadithet n krahasim me Kuranin jan n numr m t madh.13[16]
Zgjerimi territorial i Islamit solli krkesa dhe nevoja t reja dhe,
natyrisht, interesimin e dijetarve kompetent q kto krkesa e nevoja
ti trajtojn cilsisht. N kt prpjekje, gjat zgjidhjes s shtjeve t
ndryshme, e n munges t burimeve (Kuranit dhe Sunnetit); i jan
qasur formimit t mendimeve (gjykimeve) personale, individuale, q,
sipas ibn Kethirit, jan t nxitura nga ana e T Drguarit t Zotit...14[17]
2. Si motiv thelbsor pr ndarjen midis shkenctarve islam, e
sidomos midis juristve islam, numrohet edhe t kuptuarit e
llojllojshm t vet gjuhs arabe, q, pr shkak t veorive t veta,
ofron mundsi t tilla: ngjyrat, nuancat, dinamika, fuqia, konciziteti,
elokuenca, karakteri universalist, idealizmi metafizik, kiraetet (leximet)
e Kuranit etj.15[18]
3. Disa shkenctar n metodat e komentimit t shtjeve juridike
rigorozisht i jan prmbajtur shprehjes - tekstit t ligjit (el-lafdh), kurse
disa shkenctar t tjer, n rastet kur nuk ekzistonte norma eksplicite,
m tepr e kan hulumtuar frymn dhe kuptimin e ligjit (el-man), dhe
n baz t ksaj kan vendosur norma e rregullativa juridike.
10[13]
Ahmed Emin, Fexhru-l-islam, cituar sipas: Georges G.

Corm, Prilog prou~avanju multikonfesionalnih dru{tva
dru{tveno
pravne
i
politi~ke
zajednice
religioznog
pluralizma, Sarajev, 1977, fq. 178 e m tej.
11[14]
Ahmed Emin, Fexhru-l-islam, botimi XIII, Kajro 1982,
fq. 228 e tutje; Gjithashtu: Mehmed Handì}, Kodificiranje
{erijatskog prava kod raznih pravnih {kola, Zagreb, 1944,
fq. 3-4; Ebu Zehre, Ebu Hanife - hajatuhu ve asruhu,
arauhu ve fikhuhu, (Kajro), 1976, fq. 147 dhe Ibrahim
Dànanovi}, Id`tihad u prva ~etiri stolje}a islama,
Sarajev, 1986, fq. 16 (m tej: Id`tihad).
12[15]
Fikret Kariq, Historia e s drejts s sheriatit,
Prizren, 1994, fq. 32, (m tej E drejta e sheriatit),
Shih: Muhammed Jusuf, Tarihu-l-fikhi-l Islami, Kajro, (-),
I, fq. 6-7; Fethi Uthman, El-Fikru-l-kanuni el-islami
bejne usuli-sh - sheriati ve turathihi-l-fikhi, Kajro, (), fq. 65-66.
13[16]
M. Handì}, Kodificiranje {erijatskog prava, op. cit.
fq. 4.
14[17]
Ibn Kethir, Tefsiru-l-Kurani-l-adhim, I, botimi II,
Bejrut, 1970, fq. 5-15.
15[18]
Shih: Osman Emin, Filozofija arapskog jezika, Islamska
misao; viti VI, nr. 67/1984, fq. 2-21.
4. N ndarjen e mendimeve ka ndikuar edhe t kuptuarit tjetrfare

t disa sjelljeve t T Drguarit t All-llahut16[19] nga ana e
bashkkohasve - transmetuesve t tij, e q disa prej tyre do ti
prmendim n faqet vijuese.
Kta faktor dhe t tjert si faktori etnik, gjeografik, social,
ekonomik, filozofik etj., ktu jo t analizuar, i kan kontribuar krijimit t
mospajtimeve e dhe paraqitjes s specialistve t devotshm, m von
juristve (fakihve), deri te lajmrimi i shkollave t veanta juridike.
16[19]
Fikret Kar~i}, Pravna priroda, mjesto i zna~aj fetve u

{erijatskom pravu, Glasnik VIS-a, Sarajev, viti XLIV, nr.
5-6/1981, fq. 477.
II. KRIJIMI I SHKOLLAVE T HERSHME JURIDIKE
A.
ZHVILLIMI I T DREJTS ISLAME
1.
Baza n Kuran dhe Sunnet
Lvizjet e shumta e t llojllojshme brenda ummetit (ummetun bashksia e par islame), n pikpamje shkencore n msimin islam
jan t njohura brenda parimit t Ixhtihadit.
Nocioni ixhtihad sht infinitivi i llojit VIII (ixhtehede jexhtehidu) t foljes xhehede, jexhhedu, xhehdun, q do t thot: pr
tu prpjekur, pr t tentuar, zell, kujdes; zgjidhja (vendimi) e pavarur
islame (e shtjeve fetare - juridike n t komentuarit e burimeve);
gjykimi i lir1[20] e kshtu me radh.
Derisa n terminologjin e t drejts islame ixhtihad dmth. t
orvatesh nga qllimi q t formulohet gjykim i pavarur mbi nj shtje
juridike.2[21] Kurse n Enciklopedin islame N. Smailagiq e prkufizon
kshtu ixhtihadin: Ixhtihad dmth. t orvatesh deri n shkalln m t
lart q t arrihet ndonj synim, kurse n kuptimin teknik dmth. t
orvatesh maksimalisht q t formulohet ndonj mendim (dhann) n
ndonj rast (kadijja) ose n lidhje me ndonj rregull (hukm) t
ligjit.3[22]
M. Ikballi, filozofi i mirnjohur musliman, n veprn e vet
madhshtore thekson se baza e ixhtihadit qndron n ajetin e
mirnjohur kuranor:
Ata q luftojn pr Ne (duke krkuar t vrtetn), Ne, patjetr do
ti udhzojm n rrugt q shpiejn deri te Ne...4[23] dhe n hadithin e
mirnjohur t Muhammedit a.s. n bised me Muadh ibn Xhebelin, me
rastin e emrimit t tij pr kadi - guvernator n Jemen. Me kt rast
Pejgamberi i All-llahut e ka pyetur Muadh ibn Xhebelin:
- N baz t kafit do t gjykosh?
- N baz t Librit t All-llahut! - u prgjigj Muadhi.
- E nse aty nuk e gjen?- pyeti srish Muhammedi a.s.
- N baz t Sunnetit t Pejgamberit t All-llahut! - tha Muadhi.
- E nse as aty nuk e gjen! - pyeti Pejgamberi a.s.
- Ather do t prpiqem ta formoj gjykimin (mendimin) tim
personal - tha Muadhi, e Muhammedi a.s. tha:
- Lavdia i qoft All-llahut q T Drguarit t Tij i dha t deleguarin
me t cilin Pejgamberi i All-llahut sht i knaqur.5[24]
1[20]
Teufik
Mufti},
Arapsko-srpskohrvatski
rje~nik,
I,
Sarajevo, 1973, fq. 551.
2[21]
M. Ikbal, op. cit. fq. 110; Ibrahim Dànanovi},
Id`tihad, op. cit. fq. 12-14.
3[22]
Nerkez Smailagi}, Leksikon islama, op. cit. fq. 263.
4[23]
Shih: Prkthimi me komentim i Kuranit, nga Sherif
Ahmeti, sure el-Ankebut, 69. Shih ajetet 36 t sures elAhzab, dhe 44, 45, e 47 t sures El-Maide.
5[24]
Prkthimi i citatit prej Seid Ramadan, Islamsko pravo izvor i razvoj, Sarajevo, 1984; fq. 62 e tutje (Vepra sht
e prkthyer n dorshkrim n gj. shqipe nga ne). Krhs.: M.
Ikbal, op. cit., fq. 111; Abdulal Salim Muksim, Islamska
misao izme|u razuma i objave u oblasti zakonodavstva,
Prandaj, parimi i ixhtihadit ka qen i pranuar dhe i praktikuar edhe

nga ana e Muhammedit a.s. Pr kt kemi mjaft shembuj, por ne do ta
prcjellim transmetimin n t cilin I Drguari e krkon mendimin e Ebu
Bekrit dhe Umerit, duke thn: Kshillonu, sepse n munges t
shpalljes un jam sikurse edhe ju.6[25]
2.
Zhvillimi i t drejts islame te ashabt dhe m

von
Parimi i ixhtihadit ka jetuar edhe pas vdekjes s Muhammedit a.s.

M 632. Ibnul-Kajjimi regjistron ndodhi t shumta pr kt. Nj prej
atyre sht edhe rasti kur Aliu dhe Zejdi e gjykuan nj rast, e n
ndrkoh Umeri u pyet nga nj njeri, se a kan gjykuar drejt ata?, kurse
Umeri u prgjigj: Sikur t kisha qen gjyqtar, un do t gjykoja
ndryshe.7[26]
Halift e drejt jan mjaft t zellshm n planin e ixhtihadit. Ata
ishin t vetdijshm se vetm nj pun permanente mund ti siguroj
perspektiv bashksis s re muslimane, duke pasur pr baz Kuranin
madhshtor dhe praktikn e Muhammedit a.s. Kshtu, pr shembull,
djegia e kuranve jokanonik, jozyrtar sipas urdhrit t Osmanit r.a.,
ndezja e heretikve nga Ehadidi sipas urdhrit t Aliut r.a., pastaj
internimi i Nasr ibn Haxhaxhit sipas urdhrit t Umerit r.a., pr shkak se
n t dashuroheshin femrat pa fajin e tij, pr shkak t bukuris s tij,
dhe ndezja e homoseksualve nga Halid ibn Velidi, sipas fetvas s
ashabve n krye me Ebu Bekrin r.a., jan ixhtihad i tyre, e n interes
t bashksis s gjer muslimane.8[27]
Angazhimi n gjetjen e zgjidhjeve (vendimeve) pr rastet e
shumllojshme t shoqris n rritje e zhvillim e sipr, edhe m tej ka
vazhduar, dmth. edhe pas periudhs s Shpalljes (Vahjit), Halifve t
drejt dhe tabiinve. N kt aktivitet dallohen disa personalitete q me
vendimet - mendimet e tyre kan kontribuar n vendosjen e themeleve
kryesore t godins q pr nj koh t shkurtr do t quhet E drejta
islame - Sheriati islam.9[28]
Kto personalitete jan kadinjt apo muftinjt lokal, vepra e t
cilve pashmangshm bhej gjithnj e m e specializuar. Interesimi e
preokupimi kryesor i ktyre specialistve n klimn intelektuale t
periudhs s vonshme Emevite ka qen, natyrisht, t msojn e
Islamska misao, Viti VI, nr. 67/1984, Sarajevo, fq. 29 e
tutje. Shih: Mustafa es-Sibai, Es-Sunnetu ve mekanetuha fit-teshrii-l-islami, Bejrut, 1976, fq. 55. M. es-Sibai
thot se kt hadith e transmetojn Ahmedi, Ebu Davudi,
Tirmidhiu dhe Bejhekiu, Shih. I. Dànanovi}, Id`tihad, op.
cit., fq. 26.
6[25]
Abdulaziz el-Buhari, Keshfu-l- esrari fi sherhi Usul-lBejdevi, 1307 H., II. fq. 930, cituar sipas, S. Ramadan,
op. cit., fq. 65.
7[26]
Ibnu-l-Kajjim, Ilamu-l-muvekkiin an rabbi-l-alemin,
Kajro, I, fq. 81-85, cituar sipas: S. Ramadan, op. cit.,
fq. 65; Krhs.; Muhammed Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahibi-lislamijjeti
fi-s-sijaseti
ve-l-akaidi
ve
Tarihu-lmedhahibi-l-fikhijjeh, Kajro, fq. 235-272 (M tej: Tarihul-medhahib).
8[27]
J. el-Kardavi, op. cit., fq. 23-28; shih edhe fq. 3435; I. Dànanovi}, Id`tihad, kaptina mbi ashabt, op. cit.
9[28]
Joseph Schacht, An Introduction to Islamic Law, Oxford,
1964, cituar sipas: Nerkez Smailagi}, Klasi~na kultura
islama, II, Zagreb, 1976, fq. 286. (M tej: Schacht,
Islamic Law).
sheshojn se a sht e drejta zakonore (kanunore) n pajtim me normat

kuranore e sunnetike dhe prgjithsisht me normat islame. Ky proces
ka filluar prej fillimeve modeste nga fundi i shekullit t par sipas
Hixhretit, kurse kta individ mund t quhen muftinjt e par n
Islam.10[29]
Kta individ pr shkak t puns s tyre n planin fetaro-shkencor
filluan t respektohen dhe mohen si prej mass s gjer ashtu edhe
prej intelektualve. Kshtu erdhi deri te dalja n siprfaqe e ktyre
njerzve t specializuar n disa qendra - metropola. Sigurisht se nuk do
t jemi monoton, por prkundrazi, do t jet n interes shkencor nse i
theksojm s paku emrat m kryesor q, trthorazi apo drejtprdrejt,
e kan obliguar ndrgjegjen ton me angazhimin e tyre n zhvillimin e
t drejts islame dhe msimit islam n trsi.
Juristt nga Medineja:
1. Seid ibn Musejjeb (vd. 94 H.); 2. Urveh ibn Zubejri (vd. 94 H.);
3. Alij ibn Husein ibn Alij, m i njohur si Zejnu-l-abidin (vd. 94 H.); 4.
Salim ibn Abdull-llah ibn Umer (vd. 106 H.); 5. Sulejman ibn Jesar (vd.
107 H.); 6. Kasim ibn Muhammed ibn Ebi Bekr (vd. 106 H.); 7.
Muhammed ibn Muslim (Zuhriu) (vd. 124 H.); 8. Ebu Zinad (vd. 131
H.); 9. Rebia (vd. 136 H.); e t tjer.11[30]
Juristt nga Basra:
1. Hasan ibn Jesar (vd. 110 H.); 2. Muhammed ibn Sirin (vd. 110
H.); 3. Katde (vd. 118 H.); e t tjer.
Juristt nga Egjipti:
1. Ebul Hajr Mersad el-Jezeni (vd. 90 H.); 2. Jezid ibn Habib (vd.
128 H.); e t tjer:
Juristt nga Jemeni:
1. Tuvus ibn Kejsan (vd. 106 H.); 2. Velid ibn Munebbih (vd. 114
H.); 3. Jahja ibn Ebi Kethir (vd. 129 H.); e t tjer.
N kt periudh kohore ende nuk kemi jurist (fakih) t
prcaktuar sipas degve - profesioneve, kshtu q shohim njerz duke
krkuar fetva (mendime juridike) prej kujtdo qoft. Madje edhe vet
muftinjt kan krkuar ndihmn e muftinjve t tjer pr ndonj shtje
t caktuar.12[31]
B.
KRIJIMI I SHKOLLAVE T HERSHME JURIDIKE
Grupet e ktyre specialistve t devotshm nga dit n dit

rriteshin edhe numerikisht dhe kohezionisht dhe brenda nj kohe prej
disa dekadash puna e ktyre individve - specialistve rezultoi me
10[29]
Ibid, fq. 287-288.

K. Dobraa, 5-6/1936, op. cit., fq. 200-201; Krahaso:
Schacht, Islamic Law, op. cit., fq. 291.
12[31]
K. Dobraa, 5-6/1936, op. cit., fq. 201-203.
11[30]
zhvillimin e shkollave t hershme t s drejts, medhhebeve n

sheriatin islam.13[32]
sht interesant t theksojm se kta jurist (fakih) edhe m tej
kan qen individ privat t interesuar pr shkenc. Ky status i tyre ka
ndikuar n mvetsin dhe gjersin e tyre shkencore nga influenca e
pushtetit aktual, e dihet se t gjith ata q nuk kan qen jurist
zyrtar, po ky status ka ndikuar q t jen t pranuar e t respektuar
prej popullit.
Tashm, si theksuam, numri i madh i ktyre shkollave, dmth. i
mendimeve t ndryshme jurisprudenciale ka shpjer, pos tjerash, n
prarjen dhe trazimin e mass popullore. Pr kt arsye u ndie nevoja
pr zvoglimin dhe kufizimin e mendimeve dhe komentimeve t tilla t
lira, t pacensuruara, prve tjerash, pr ruajtjen e unitetit t prgjithshm t shtetit.
Rol t rndsishm n kt plan kan luajtur disa sundues t cilt
pr arsye t unitetit sa m t mir t pushtetit caktuan disa persona t
zgjedhur - dijetar, pr dhnien e fetvave dhe gjrave tjera t
nevojshme t natyrs s ngjashme.
Rol hi m t vogl n kt pikpamje kan luajtur edhe vet
dijetart, t cilt kan hequr dor nga t gjykuarit e vet personal, duke i
konsideruar mendimet e pararendsve ose bashkkohsve autoritativ,
m s shumti nga respekti ndaj m t vjetrve, e her-her nga besimi i
dobt n vet prgatitjen dhe aftsit intelektuale personale.
Ksaj i kan kontribuar konsiderueshm edhe masat e gjera
popullore, t cilat, qoft pr arsye t aftsive, qoft simpatis, qoft
faktorve etnik e gjeografik, jan tubuar rreth disa njerzve t cakuar
- juristve t specializuar, dhe i kan pranuar komentimet e tyre si
meritore e t drejta.14[33]
Nn ndikimin e ktyre faktorve dhe faktorve t tjer t
ngjashm, u paraqitn disa shkolla t s drejts, m t organizuara e
m t sistemuara, komentimet dhe fetvat e t cilave jan pranuar si
autoritative.
N formimin e ktyre shkollave dallohen dy sisteme juridike:
- Sistemi i par q mbshtetet n Tekst (Kuran e Sunnet) dhe n
shkenc e popull, t njohur si ehlu-l-hadith (Sunnitt), dhe
- Sistemi i dyt q pjesrisht, prkatsisht n mnyr tendencioze
mbshtetet n Tekst dhe n vete prmban elemente ekstreme, shpesh
politike, dhe quhet ekstrem dhe si i till ka numr t vogl ithtarsh, q
dmth. se nga shumica muslimane jan refuzuar si t pabaza dhe
joautentike. Ndr shkollat kryesore ekstreme jan: Shiitt (esh-shiatu)
dhe Havarixht ose Harixhitt (el-Hevarixhu), doktrina e t cilve
karakterizohet me elemente politike-fetare. Edhe njrn edhe tjetrn,
ortodoksia islame (sunizmi) i ka hedhur si t pabaza, jokorrekte e jo t
rregullta.15[34]
13[32]
Schacht, Islamic Law, fq. 288. Sa her t prmendet

sintagma shkoll juridike sht fjala pr medhhebet q
n kuptimin terminologjik nnkuptojn rrethin e juristve
q ndjekin metodat e njjta t komentimit dhe krijimit t
t drejts, pa hierarki t rrept t brendshme dhe
doktrinn prfundimisht t formsuar. F. Kar~i}, Op{ti
pogled na pravo u Islamu, njegov historijski razvoj,
teorijske i prakti~ne mogu}nosti reforme, n: Zbornik
radova Islamskog teolo{kog fakulteta u Sarajevu, 3/1990,
Sarajevo 1990, fq. 9.
14[33]
Kt mir e ka vrojtuar edhe K. Dobraa n studimin e
tij, Ibid, 5-6/1936, op. cit., fq. 203-204. Shih: F.
Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 56.
15[34]
Mbi shiitt shih: Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op.
cit., fq. 30-60 dhe 687-722, Po ashtu: Ahmed M. Subhi, Fi
Konsiderojm se trashgimia e arritur te ne prsri duhet t

studiohet e analizohet pa ngarkesa subjektive e pa fanatizm sektar a
priori, edhe prkundr msimit t tyre tendencioz e ekstrem. Kjo duhet
t bhet nga shkaku se fryma e prgjithshme e Islamit nuk prkon me
ekskluzivitetet, nihilizmin, sarkazmn e t drejtve, por me prmirsime, riorientime e udhzime n t drej. N qindvjetshin e fundit
fryms s mirkuptimit i kan kontribuar mjaft Xh. Afganiu dhe M.
Abduhuja, ndrsa n nnqiellin ballkanik H. Gjozo.16[35]
C.
FLEKSIBILITETI DHE KONTINUITETI I DISA SHKOLLAVE

JURIDIKE
Duke i shqyrtuar shtjet e siprme, doli konstatimi se ata q

prpjekjet e angazhimet e veta shkencore i mbshtesin n Kuran dhe
Sunnet quhen ehlu-s-sunneh, q do t thot: ithtar t tradits,
gjegjsisht ata q i pranojn dhe ndjekin fjalt, veprat dhe plqimet e
Muhammedit a.s. n komentimin e Kuranit.
Shkolla sunnite i mposhti t gjitha shkollat, drejtimet e rrymat tjera
pr shkak t karakteristiks thelbsore t tyre, ngase Burimet islame n
sistemin e doktrins s tyre mbanin vendin parsor n teorin dhe
praktikn e tyre.
Edhe fikhu17[36] i ktij drejtimi sht ndar n shkolla t
shumnumrta. Pos atyre m t njohurave - hanefite, malikite, shafiite
e hanbelite - meritojn t prmenden edhe shkolla e Hasan el-Basriut
(vd. 110 H.),18[37] me elemente t ezoterizmit, e sirianit el-Evzaiut (vd.
157 H.) - prfaqsues i tipit arkaik t doktrins q na shpie mjaft afr
fillimeve t dituris juridike islame, e kufjanit Sufjan eth-Thevriut (vd.
161 H.), msimet e t cilit i kemi nga vepra Kitab ihtilaf ul-fukaha nga
et-Taberiu, Sufjan bin Ujejne, Ishak ibn Rahoviu, Ibn Xherir etTaberiu,19[38] dhahirite20[39] e t tjera.
ilmi-l-kelam, El-Iskenderijjeh, (-), 1969; fq. 295-451;
Ahmed Emin; Fexhru-l-islam, op. cit., fq. 266-279; Henry
Corbin, Historija islamske filozofije, I, Sarajevo, 1977,
fq. 35-120 dhe II, Sarajevo, 1980, fq. 79-123 (Vepra n
trsi sht prkthyer e botuar n shqipe n Shkup), N.
Smailagi}, Leksikon islama, op. cit., fq. 582-588; M. M.
Sharif, Historija islamske filozofije, II, op. cit., fq.
135-146.
Mbi harixhitt shih: Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op.
cit., fq. 60-80; A. Emin, Fexhru-l-islam, op. cit., fq.
256-265; N. Smailagi}, Leksikon islama, op. cit., fq. 240242.
16[35]
Pr kt shih: Xh. Afganij, Er-rreddu ale-d-dehrijjin
(Prgnjeshtrimi i materialistve); M. Abduhu, Islamski
monoteizam, - Risaletu-t-Tewhid, Sarajevo, 1989; M. M.
Sharif, Kaptina pr Xh. Afganiun e M. Abduhun, op. cit.; N.
Smailagi}, Leksikon islama, op. cit., fq. 12-15 dhe 421423. Husein \ozo, Islam u vremenu, Sarajevo, 1976 (ekziston
prkthimi shqip Islami n koh, Shkup), Husein \ozo,
Fetve - Pitanja i odgovori, Novi Pazar, 1995, etj.
17[36]
Fikhu - dituria mbi t drejtn fetare n Islam, e
bazuar n burimet kryesore dhe ka karakter universal, dmth.
aplikohet mbi muslimant pa kufizime hapsinore dhe kohore,
Shih: I. Dànanovi}, Id`tihad, op. cit., fq. 10-12; N.
Smailagi}, Leksikon islama, op. cit., fq. 186-191.
18[37]
N. Smailagi}, Leksikon islama, op. cit., fq. 244.
19[38]
Ahmed Emin, Duha-l-islam, II, botimi IX, Kajro, 1979,
fq. 174.
M s gjati nga t gjitha kto shkolla ka rezistuar ajo dhahirite, t

ciln disa madje e numrojn edhe n vend t asaj hanbelite,21[40] e disa
t tjer e numrojn n mesin e pes medhhebeve.22[41]
Sipas karakteristikave e veorive shkencore - metodologjike - fikhu
i sunnitve sht zhvilluar kryesisht n dy drejtime: 1) Drejtimi i
tradits (ehl-ul-hadith) dhe 2) Drejtimi i analogjis dhe gjykimit t lir
(ehl-ul-kijas verr-rreji).
Drejtimi tradicionalist (i hadithit)
Kjo shkoll apo ky drejtim fikhun (jurisprudencn) e zhvillon n
baz t hadithit, duke iu shmangur kijasit (analogjis), pos n situatat e
domosdoshme. N kt pa dyshim ka ndikuar shumsia e hadithit dhe
influenca e fikhut n Medine23[42] Pr kt arsye, juristt (fakiht)
musliman nuk e pan t nevojshme ta prdorin rejin (mendimin,
kuptimin, gjykimin e lir). Faktori tjetr n shmangien e rejit sht
edhe thjeshtsia e jets n Medine dhe mungesa e ndodhive t reja.24[43]
Pr t mosprfillurit, apo m drejt, pr kufizimin e elementit
racional te drejtimi tradicionalist kundrejt tradits, sht interesant t
theksohet observimi vetjak se mungesa e prparsis s racios n
Siujdhesn Arabe sht sigurisht edhe rezultat i veorive psiko-fizike,
prkatsisht i mentalitetit kongenital, q m tepr anon nga tradita,
prkundr nnqiellit t Lindjes, ku njerzit anojn nga meditimi, spekulimi e prsiatja. Si argument pr kt na shrben historia: nse i
bhet nj restrospektiv shkencs s tefsirit, hadithit, akaidit, fikhut,
gjuhs, leksikografis, filozofis, tesavufit, do t shohim se shumica
drrmuese jan me prejardhje nga Lindja islame e di m pak nga
Perndimi islam.
Pra, afrsia e burimit t Vahjit (Shpalljes) dhe Sunnetit sht
faktori kryesor, por jo edhe i vetmi q juristt tradicionalist rigorozisht
ti prmbahen hadithit, kurse ti shmangen arsyetimit dhe spekulimit
teorik. Prfaqsuesit m t njohur t ktij drejtimi jan: Malik ibn Enesi
(93-179 H.), Muhammed ibn Idris esh-Shafiu (150-204 H.), Ahmed ibn
Hanbeli (164-241 H.).25[44]
Nga t gjitha kto shkolla, m e afrt me Shkolln hanefite ishte
ajo e Shafiut, i cili, pas shkuarjes n Irak dhe prej Irakut n Egjipt,
prjetoi transformim n qndrimet dhe botkuptimet shkencore, ku i
20[39]
Shih: Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq. 544598; Gjithashtu: K. Dobraa, 8/1936, Sarajev, Glasnik VISa, fq. 320-322; N. Smailagiq, Leksikon islama, op. cit. fq.
256-257; dhe 676; M. M. Sharif, op. cit., I. fq. 290-303, e
t tjera.
21[40]
El-Makdisi, Ahsenut-tekasim, cituar sipas: K. Dobraa,
op. cit., 8/36, fq. 321.
22[41]
Ibnu Ferhum, Dibaxhu-dh-dhehebi fi ulemai-l-medhahib,
cituar sipas: K. Dobraa, nr. 8/1936, op. cit., fq. 321322.
23[42]
Ibn Haldun, El-Mukkadimeh, fq. 440, cituar sipas: A.
Zejdan, op. cit., fq. 139.
24[43]
A. Zejdan, op. cit., fq. 139.
25[44]
M gjersisht pr kto shkolla shih studimet e M. Ebu
Zehres mbi Malikun, Shafiiun, Ibn Hanbelin. Gjithashtu: A.
Emin, Duha-l-islam, II, op. cit., Maliku - fq. 206-218;
Shafiiu - fq. 218-234; dhe Ibn Hanbeli fq. 234-238; N.
Smailagi}, Leksikon islama, Maliku - fq. 375-378; Shafiiu fq. 571-572; Ahmed ibn Hanbeli - fq. 255-256; F. Kariq, E
drejta e sheriatit, Kaptina mbi Malikun, Shafiiun dhe Ibn
Hanbelin, op. cit.
lshoi pjesrisht pozicionet e vjetra, kurse mori disa pikpamje t reja,

edhe at, mund t themi, duke iu falnderuar Shkolls hanefite (vean
imam Muhammedit) n Irak. Pozicionet e reja Shafiun e bn shum
m produktiv e m fleksibil se q i kishte t parat.
2. Pr drejtimin e kijasit dhe t rejit do t flitet n faqet vijuese,
prandaj nuk do t bjm prsritje t panevojshme.
III. KARAKTERISTIKAT E PIKPAMJEVE JURIDIKE HANEFITE
A.
FAKTORT THEMELOR N KRIJIMIN E SHKOLLS JURIDIKE

HANEFITE
Ithtart e ktij drejtimi ose shkolle quhen Ehl-ul-Irak (Irakien).

Masat e gjera popullore kt shkoll m tepr e njohin me emrin
Medhhebu Ebi Hanife (Shkolla e Ebu Hanifes), kurse n shkenc sht
e njohur me emrin Ehlu-rr-rreji ve-l-kijasi (Ithtart e gjykimit t lir e
t analogjis). Ekzistojn edhe emra t tjer.
Nga e msiprmja konkludojm se:
- Vendlindja e ksaj shkolle sht Iraku;
- Njeriu kryesor i ksaj shkolle sht Ebu Hanife, dhe;
- N punn e tyre shkencore m s teprmi mbshteten, n
munges t Burimeve, n gjykimin e lir dhe n analogji.
Nse i hedhet nj vshtrim kohs kur u lind, prkatsisht kur filloi
t krijohet kjo shkoll, rrethanave politike, shoqrore, fetare e kulturore,
mund t konkludojm se faktort kryesor q kan ndikuar dhe q kan
determinuar nj zhvillim t ktill t ides n doktrinn hanefite, mund
t prmblidhen n disa:
1. Ndr faktort e par konsiderohet veprimi i Abdull-llah ibn
Mesudit, i cili pr msues t vetin kishte Umer ibn el-Hattabin, t njohur
me ndrmarrjet dhe vendimet e tij t guximshme e t arsyeshme. Si
transmetues e kultivues kryesor i msimit t Ibn Mesudit tregohet
Ibrahim en-Nahija (vd. 95 H.), ndonse ky nuk ka pasur kontakt
personal me Ibn Mesudin historik.1[45] Po ashtu, kjo shkoll e Kufes
bazohej n Ali ibn Ebi Talibin.2[46]
2. Shumica e juristve t Kufes, prejardhjen e kan nga fiset
jemenase: Neha, Hemdan, Kinde, Shab, Eshar e t tjera. Nse e
marrim parasysh faktin se n Jemen ka vepruar sahabiu i njohur Muadh
ibn Xhebeli, i njohur si racionalist, ather na bhet e qart natyra dhe
karakteri i ksaj shkolle.3[47]
3. Ibn Halduni thekson se n Irak hadithi ka qen numerikisht i
pamjaftueshm,4[48] n krahasim me Mekken e Medinen, dhe pr kt
arsye sht shtuar nevoja pr t gjykuarit e lir.5[49] Shkaku i ksaj
gjendjeje ishte largsia e Irakut prej djepit t Shpalljes, Hixhazit. M
tej, Kufeja n fillim ka qen qendr politike, gj q ashabt nuk kan
qen aq t lir, sepse kan qen t preokupuar me punt luftarake dhe
me punt tjera shtetrore.6[50] N ann tjetr, edhe disa parime t
ksaj shkolle n komentimin e hadithit (si prioritet i el-kijasu-l-hal-lij
ndaj hadithit) pamundsuan q shum hadithe t trajtohen si norma
juridike.7[51]
1[45]

F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 55.
3[47]
M. Handì}, Kodificiranje {erijatskog prava, op. cit.,
fq. 7.
4[48]
Ibn Haldun, El-Mukaddimeh, cituar sipas: A. Emin,
Fexhru-l-islam, op. cit., fq. 241.
5[49]
A. Zejdan, op. cit., fq. 139.
6[50]
K. Dobraa, 5-6/1936, op. cit., fq. 205.
7[51]
Ibid, fq. 205. Rreth hadithit t shkruar n kohn e
Muhammedit a.s. dhe prmbledhjeve t shkruara atbot shih:
2[46]
4. Iraku sht vend i popujve dhe besimeve t lashta e t

nduarnduarta, vendlindja e feve, kulturave e qytetrimeve t vjetra.
Edhe pas ardhjes s Islamit, Iraku paraqiste konglomerat popujsh e
simbioz kulturash t ndryshme me ide divergjente e kundrthnse t
karakterit politik, social, kulturor e dogmatik. Atje hasim filozofin greke
dhe urtsin persiane, elemente t filozofve t Lindjes s Largt, pastaj
i hasim shiitt, harixhitt, mutezilitt,8[52] me elemente t kulturs
asiriase e babilonase, filozofin hinduse e t tjera.9[53] Ballafaqimi me t
gjitha kto krkon elasticitet e kuptueshmri shum m t madhe.
Aplikimi i traditave konkrete do t shkaktonte pasoja t
padshirueshme.10[54]
B.
MNYRA E PUNS S SHKOLLS JURIDIKE HANEFITE
Para se t flasim pr vet mnyrn, karakteristikat e puns e

kshtu me radh, sht e nevojshme ti ekspozojm kalimthi disa
vrejtje pr metodn e puns s ksaj shkolle11[55]:
- Nuk guxojm ta heqim nga mendja se n kt periudh ende nuk
kemi ndonj metod t zhvilluar sistematike n kuptim t metodave t
sotme. Ajo q e hasim tek ata sht vetm zanafilla e metodave t
zhvilluara m von;
- Kur ti shtrojm n vazhdim disa argumente e raste, ato kryesisht
kan t bjn me Ebu Hanifen dhe lidhen pr personalitetin e tij. Mirpo,
me kt nuk konsiderojm se dijetart para e pas Ebu Hanifes nuk kan
merita pr kt. Jo!, por vetm pr shkakun se pikrisht n kt koh
kan ndodhur ngjarjet dhe kthesat m t rndsishme, m interesante e
m t mdha.
Ebu Hanifeja mjaft ka pranuar nga msuesit e tij, si n aspekt t
msimeve ashtu edhe n aspekt t metodave t puns. Ndonse ka
pasur shum msues, megjithat Ebu Hanifeja ka krijuar edhe metodn
e vet origjinale dhe jashtzakonisht produktive. Rruga e tij e studimit hulumtimit ka qen e ngjashme me at t Sokratit.12[56] Ebu Hanifeja ka
qen i orientuar nga thelbi, esenca e fakteve, nga t kuptuarit se
qndron pas Teksteve (Nass - Kuranit dhe Hadithit). Gjat nxjerrjes s
nj dispozite nga Kurani, s pari ai do t drejtohej n t kuptuarit e
synimit, qllimit dhe shkakut t Kuranit.13[57]
Omer Naki~evi}, Uvod u hadiske znanosti, HADIS I, Sarajevo,
1986, fq. 38-40; M. Handì}, Uvod u tefsirsku i hadisku
nauku, bot. III, Sarajevo 1972, fq. 76-77. Vepra e M.
Hanxhiqit sht botuar n gj. shqipe m 1997 nga SHB
Logos-A, Shkup. (M tej: Uvod.).
8[52]
Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq. 349.
9[53]
Shih: Nerkez Smailagi}, Leksikon islama, op. cit., Irak
274-278 dhe Iran 278-288; Krhs: M. M. Sharif, op. cit., I.
fq. 80-97.
10[54]
A. Emin, Fexhru-l-islam, op. cit., fq. 241; Po ashtu;
A. Zejdan, op. cit., fq. 138-139.
11[55]
Kur shkruhet pr kt shkoll/medhheb, punimet apo
studimet rndom titullohen me Ebu Hanife. Kjo, sipas
mendimit ton, ssht n pajtim me njmendsin, sepse Ebu
Hanife nuk ka qen as i pari as i fundit dhe se n
afirmimin e ksaj shkolle kan merita t gjith - msuesit
e nxnsit. P.sh. vepra e Ebu Zehres Ebu Hanife, edhe pse
flet pr kt shkoll, n mnyr tradicionale, por edhe
joproporcionale, mban emrin e imamit.
12[56]
13[57]
Ibid, fq. 356.
Eksperti i njohur egjiptian Muhammed Ebu Zehre pr shkolln e Ebu

Hanifes thot se rrugn q e ka trasuar dhe s cils i sht prmbajtur
ka qen m tepr metod e t studiuarit. Ai nuk ka mbajtur ligjrata n
stilin e ligjruesit. Kur i shtrohej ndonj shtje - pyetje, e kishte zakon
tua parashtroj nxnsve t vet e ti inkuadroj n t menduarit e
prgjithshm n zgjidhjen e shtjes prkatse. donjri prej tyre ishte
i lir t shtroj mendimin e vet, q nganjher i kundrvihej mendimit
t Ebu Hanifes. Kjo shpeshher shkaktonte diskutime t nxehta, madje
edhe znka. Kshtu derisa rasti nuk u bhej i qart, Ebu Hanifeja nuk i
jepte rezyme ktij studimi t prbashkt dhe nuk sugjeronte ka
mendon ai pr problemin.14[58] Mbi pyetjen e shtruar mendonin me dit
t tra, madje edhe me muaj t tr. Mendimi q aprovohej, shkruhej
dhe regjistrohej dhe kjo vlente si norm.15[59]
Punn e shkolls hanefite El-Kardavi e prshkruan si vijon:
Nxnsit e saj kan shqyrtuar do pyetje gjer e gjat, dhe nga t
gjitha aspektet. Ebu Hanifeja deri aty n mnyr t qet e ka dgjuar
diskutimin. Kur ai fillonte t flas, mbretronte heshtje e till saq dukej
se aty nuk gjendet askush.16[60]
Mendimi juridik i Ebu Hanifes n literatur sht vlersuar si
superior n krahasim me juristt e athershm. Ebu Hanife konsiderohet
si sistematizues teorik q ka shnuar nj kthes dhe prparim t
lakmueshm n teknikn juridike. Interpretimi i tij sht konzistent,
teknikisht mir i zhvilluar dhe i rafinuar. Aftsia e tij n shfrytzimin e
logjiks e detyroi Malik ibn Enesin t deklaroj se Ebu Hanifeja sht i
aft t argumentoj se nj shtyll e thjesht sht e ndrtuar prej
ari.17[61]
Ebu Hanifeja interpretimin e tij pr t drejtn nuk e ka konsideruar
fjal t fundit t shkencs, e as dogm. Ai thot: Kjo njohuria jon
sht vetm nj mendim; kjo sht m e mira q kemi mundur ta
arrijm. Kush sht n gjendje t vij deri te ndonj prfundim tjetr,
ka t drejt n mendimin e tij, sikur q edhe ne kemi t drejt n
mendimin ton.18[62]
N lidhje me kt vlen t ceket edhe ky rast. Njher e vrejti Ebu
Jusufin duke shkruar do gj q e thoshte ky, dhe i tha: Ndalu!... Un
sot kam nj mendim, e nesr mund t kem mendim tjetr. Ajo q do ta
mendoj nesr mund t dallohet nga ajo pasnesr.19[63]
Nxnsit mjaft i trhiqte metoda e tij. Duke e zhvilluar kt metod
t puns, ai dhe nxnsit e tij kryesor sikur e kishin parapar
perspektivn e mir t doktrins s tyre.20[64]
14[58]
Ebu Zehre, Ebu Hanife, hajatuhu ve asruhu, arauhu ve

fikhuhu, (Kajro), (1976), fq. 77; Krhs.: S. Ramadan, op.
cit., fq. 80.
15[59]
El-Mekkij, Menakibu Imam Ebi Hanife, II, fq. 26, cituar
sipas, Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq. 357.
Gjithashtu: Muhammed F. el-Berazijj, Imamu-l-eimmeti Ebu
Hanifete en Numan, Menaru-l-islam, viti V. nr. 4/1980,
El-Imaratul-muttehide, fq. 145.
16[60]
El-Kardavi, vll. II. op. cit., fq. 108, cituar sipas;
El-Mewdudi n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 100 e tutje.
17[61]
18[62]
Anwar Ahmad Qadri, Islamic Jurisprudence in the Modern
World, Lahore, 1981, fq. 94, cituar sipas: F. Kariq, E
drejta e sheriatit, op. cit., fq. 62.
19[63]
Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq. 79; I.
Dànanovi}, Id`tihad, op. cit., fq. 64.
20[64]
Le t analizohet thnia vijuese: Ai q hulumton
hadithin e nuk e kupton at, sht i ngjashm me
farmacistin q i ka tubuar ilaet, e nuk di se pr cilin
Shkenctari boshnjak F. Kariq thot se mendimet e juristve

irakian pr nga ana juridike - teknike kan qen m precize dhe t
bazuara m mir. Kan shprehur liri m t madhe t mendimit pr
dallim nga fryma tradicionaliste e medinasve.21[65]
Kjo pun e vyeshme, s cils do t duhej tia ken lakmi edhe
institutet e akademit bashkkohore me renome, bashkkohore, ka
ndikuar mjaft n formimin e personalitetit t nxnsve t Ebu Hanifes. E
kan zhvilluar e kultivuar parimin e ujdis (esh-shr), kmbimit t
mendimeve dhe polemiks n nivel t lart.22[66]
Kjo metod dhe mnyr e puns, hanefitt i ka br nxns t
prhershm, dija e t cilve vazhdimisht ngrihej nga thellsit dhe
lartsit m t mdha intelektuale e shkencore.
C.
MARRDHNIET RECIPROKE DHE SFERA E NDIKIMIT
Rndsia dhe kompleksiviteti i materies na imponon q kt pjes

ta shkoqisim si vijon:
1.
Marrdhniet reciproke n shkoll
a.
Marrdhniet brenda shkolls
Marrdhniet brenda Shkolls hanefite mund ti kundrojm n

aspekt t:
1. Marrdhnieve t Ebu Hanifes kundrejt pararendsve. Lirisht mund t konfirmohet se marrdhniet e Imam Ebu Hanifes me
msuesit e vet kan qen mjaft t mira, korrekte e produktive. Ai
shum i moi e respektoi msuesit e vet, madje edhe ata me t cilt nuk
ka pasur kontakte historike. Pohimin ton do ta ilustrojm me faktin t
cilin e thekson el-Bagdadi n veprn e vet: Nj dit shkoi Ebu Hanifeja
te halifi el-Mensuri, e aty ishte i pranishm Isa ibn Musa, i cili i tha elMensurit: Ai sht dijetari aktual! E el-Mensuri iu drejtua Ebu Hanifes
me fjalt: O Numan, prej kujt ke msuar? Ebu Hanifeja u prgjigj:
Prej shokve t Umerit, kurse ata prej Umerit, prej shokve t Aliut,
kurse ata prej Aliut; prej shokve t Abdull-llah ibn Mesudit, kurse ata
prej Abdull-llah Ibn Mesudit...23[67]
Ndodhia tjetr q edhe m prafrsisht e prshkruan kt sfer
sht rasti kur msuesi i tij Hammadi u largua nga Kufeja pr nj koh
t caktuar, e n vendin e vet e emroi nxnsin m t mir, Ebu
Hanifen. Edhe pse ai ka mundur ta themeloj katedrn e vet, kt nuk e
bri vetm nga respekti ndaj msuesit.24[68] N nj rast Ebu Hanifeja pat
deklaruar: Hammadi m nevojitet; nuk njoh asnj t ngjashm i cili m
duhet m shum se ai. Ose Hammadi sht m i dituri se t gjith t
cilt i kam par.25[69]
ila ka nevoj pacienti, derisa nuk vjen mjeku. N pozit
t ngjashme sht edhe hulumtuesi i hadithit; nuk e di
aplikimin e hadithit t tij derisa nuk vjen fakihu. ElMekkij, op. cit., II, fq. 1, i cituar sipas Ebu Zehre,
Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq. 356.
21[65]
F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 56-57.
22[66]
A. Zejdan, op. cit., fq. 158; El-Berazijj, op. cit.,
fq. 148.
23[67]
El Berazijj, op. cit., fq. 145; Gjithashtu: Ebu Zehre,
Ebu Hanife, op. cit., fq. 65.
24[68]
Muhammed Imam, Ebu Hanifetu ve Malik, El-Vaju-l-Islamij, viti XV, nr. 170/1979, Kuvajt, fq. 47.
25[69]
A. Emin, Duha-l-islam, II, op. cit., fq. 182-183.
2. Marrdhnieve ndrmjet Ebu Hanifes dhe nxnsve t tij.

- Qndrimi i Ebu Hanifes qoft ndaj nxnsve t rregullt, qoft ndaj
atyre me korrespondenc ka qen n nivel t knaqshm, si n jetn
private ashtu edhe n at shkencore. Kt shklqyeshm e vrejti Ebu
Zehre, i cili thot: Qndrimi i tij me t gjith ata me t cilt ka pasur
lidhje ka qen qndrimi i babait e fmijve. Jan ndihmuar shkencrisht
e materialisht...26[70]
Ebu Hanifeja ka pasur numr t konsiderueshm t nxnsve, t
cilt vet ai i ka ndar n tri kategori:
- e para, ata q e njohin mir shkencn juridike dhe i quan
shkenctar;
- e dyta, ata q mund t japin mendime juridike, t cilt i quan
kshilltar;
- e treta, ata q mund ti zgjidhin kontestet, t cilt i quan
gjyqtar.27[71]
Konsiderohet se numri i nxnsve t Ebu Hanifes ka arritur n
shtatqind deri m tetqind, t cilt m von jan shprndar npr
pjes t ndryshme t bots islame dhe kan zn vende me rndsi n
arsim. Si cekm m par, atyre u qe besuar marrja e vendimeve
juridike dhe arsimimi i mass, kurse gzonin autoritet e respekt nga
pjesa drrmuese e popullats. Rreth pesdhjet prej tyre, pas vdekjes
s Imamit, jan caktuar pr gjyqtar gjat sundimit abasit.28[72] Pra,
edhe pse vet nuk ka pranuar poste pr shrbime publike, nxnsve nuk
ua ka ndaluar t punojn. N gjith kt i ka kshilluar q t merren me
at pr t ciln jan t aft, t punojn pr shtjen e fes, e jo pr
komoditet t ksaj bote,29[73] dukuri kjo q e prcjell do gjenerat.
N ann tjetr, edhe nxnsit e Ebu Hanifes n veprat e veta kan
ln dshmi burimore pr disa personalitete dhe pr raportin e tyre me
Ebu Hanifen si dhe pr ndodhit dhe rrethanat n t cilat jan miratuar
disa fetva t rndsishme.
N kto vepra jan shtruar edhe prsiatjet personale t vet
autorve, n t cilat kan br edhe valorizimin e vendimeve t
caktuara juridike, n t gjitha hollsit q nuk korrespondonin me
qndrimet e Ebu Hanifes.30[74]
Respektin dhe nderin e dftuar ndaj Ebu Hanifes e vrejm edhe n
veprn e mirnjohur t Ebu Jusufit Kitab-ul-haraxh. Ai s pari e
thekson mendimin e msuesit, e pastaj plqimin apo mosplqimin e
tij.31[75]
Prej diskutimeve e polemikave t nxehta, natyrisht, pr shkak t
shkencs dhe pr hir t shkencs, ka pasur vetm dobi dhe interes
shkencor e intelektual, dhe, lirisht mund t themi edhe gjithnjerzor.
Qndrimin e Ebu Hanifes ndaj nxnsve dhe zellin e shpresn q ka
pasur tek ata, mund ta shohim edhe nga sentenca vijuese: Ju jeni
shtigjet e zemrs sime dhe drita (gzimi) e dshprimit tim.32[76]
3. Marrdhnieve reciproke t nxnsve t Ebu Hanifes.Atmosfern dhe marrdhniet e gjetura t krijuara gjat kohs s
msuesit i vazhduan dhe i zhvilluan edhe nxnsit e tij, m von edhe
vet muxhtehid e msues.
26[70]
Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq. 357-358.

F. Kariq. E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 64.
28[72]
El-Mewdudi, n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 86.
29[73]
F. Kariq. E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 64.
30[74]
I. Dànanovi}, Ebu Hanife, op. cit., fq. 26.
31[75]
Muhammed-bek
El-Hudarij,
Tarihu-teshrii-l-islamij,
botimi II, Kajro, 1926, fq. 145.
32[76]
27[71]
Pas vdekjes s msuesit e autoritetit numr nj, Ebu Hanifes, Ebu

Jusufi u b personaliteti kryesor i shkolls, e njkohsisht edhe msuesi
i Muhammed ibn Hasanit. Mirpo, m von vrejm se marrdhniet
ndrmjet ktyre dyve nuk kan qen aq t mira.33[77]
Nj ndr shkaqet e ksaj gjendjeje sht edhe zgjerimi i shkolls s
tyre dhe zhvillimi e prparimi i vet nxnsve n shkalln e muxhtehidit.
Me kt erdhi deri te largimi i nxnsve, edhe pse edhe m tej i kan
respektuar pararendsit ose bashkkohsit e tyre. Kjo ndodh kshtu,
mbase, pos t theksuars, edhe pr shkak t mungess s nj
personaliteti t rangut t Ebu Hanifes, dhe n ann tjetr, pr shkak t
rnies s intensitetit t ixhtihadit dhe fillimit t kalimit n taklid
(prgjasim e ngecje).
b.
Marrdhniet reciproke
filozofike - dogmatike
me
shkollat
tjera
juridike
dhe
1. Marrdhniet e hanefitve me shkollat tjera ortodokse

juridike. - Marrdhniet reciproke me shkollat autoritative ortodokse
juridike, mund t konstatojm se kan qen relativisht t mira. Me kt
nnkuptojm se n esenc asnj shkoll nuk sht krijuar si prgjigje
tjetrs, por si shprehje e fryms s imamit t caktuar, rrethanave
shoqrore - politike, kulturore e religjioze n at vend e n at koh,
prkatsisht si ushqim i nj civilizimi n rritje. Pastaj, gjat orvatjes s
zgjerimit t shkolls vetjake, filloi t paraqitet edhe njfar fryme
garuese, q m tepr ka rezultuar pozitivisht, se sa anasjelltas. T
nxitur nga kjo frym, edhe ithtart e Shkolls hanefite kan br mjaft
n simplifikimin dhe lehtsimin e msimit t vet, pr shkak t t
kuptuarit sa m t mir nga ana e mass s gjer, dhe nga ana tjetr,
q m leht t mbrohen nga vrejtjet dhe kritikat e huaja.
Nga aspekti shkencor kjo ka ndikuar keq, sepse sa u prket masave
t gjera, shpeshher ka ardhur deri te polemikat e panevojshme, madje
edhe deri te ekskluziviteti dhe fanatizmi i hapur.
Gjat qndrimeve t veta n Mekke e Medine dhe n qytetet tjera,
Ebu Hanifeja ka kontaktuar me ulemat e tyre, mirpo nuk kemi ndonj
ndodhi t veant q tregon mospajtim e ndarje jasht suazave t
ortodoksis.
M von, pas vdekjes s Ebu Hanifes, shohim Ebu Jusufin dhe
Muhammedin se si shum m tepr varen nga tradita (hadithi), q
tregon e dshmon mbi mirkuptimin reciprok t shkollave. Po kjo
gjendje dftohet edhe te Shafiiu, q nn ndikimin e drejtprdrejt t
Shkolls juridike hanefite e lshoi qndrimin e vet t hershm, deri n
njfar mase konservativ e ekskluziv ndaj hanefitve.34[78]
Me meritn e Muhammed ibn Hasanit, q mbante lidhje t ngushta
me Malik ibn Enesin, u vendosn marrdhnie m t mira t
mirkuptimit ndrmjet Shkolls juridike racionaliste t hanefitve dhe
tradicionaliste t malikitve.35[79]
Kjo frym ka vazhduar edhe m von, kshtu q fakihu i njohur
Ebu Bekr ibnul Arebiu (imam e kadi malikit) e mbshtet msimin e Ebu
Hanifes mbi obligueshmrin e zekatit n t gjitha prodhimet bujqsore,
e edhe mbi perimet. Mbshtetje gjen n ajetin 141 t sures el-Enam:
Ai sht Ai q krijoi kopshte t ngritura lart dhe t rrafshta, edhe
hurmt dhe drithrat me frute t ndryshme; ullinjt dhe shegt t
33[77]
Salih S. Ba{i}, Kratak pregled na razvoj {erijatskog

prava Ne{to iz povijesti ilmi kelama, Zagreb, 1943, fq.
19.
34[78]
Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq. 443-450; N.
Smailagi}, Leksikon islama, op. cit., fq. 571-572.
35[79]
N. Smailagi}, Leksikon islama, op. cit., fq. 375-378.
ngjashme e jo t ngjashme. Hani frutat e tyre kur t piqen dhe n ditn

e vjeljes s frutave jepni at pjes q sht obligim....
Ibnul Arebiu n veprn e vet s pari shtron t gjitha mendimet e
m pastaj anon n dobi t Medhhebit hanefit.36[80]
Sa u prket marrdhnieve me hanbelitt - shkolla m e ashpr e
m ekskluzive midis shkollave juridike tradicionale t sunnizmit, mund
t pohohet se kan qen t pezmatuara, jotolerante e madje her-her
brengosse. Kt fatkeqsisht e vrejm dhe e lexojm edhe te
kapaciteti m i madh i shkencs s hadithit, el-Buhariu, i cili n veprn e
vet Et-Tarih-ul-evsat pohon se Ebu Hanifeja e ka shkatrruar fen
pjes-pjes, dhe nuk i ka pranuar transmetimet e tij. Rasti i njjt sht
edhe me Muslimin.37[81] Shkakun pr kt mund ta krkojm n faktin
se edhe el-Buhariu edhe el-Muslimi jan nxns t Ahmed ibn
Hanbelit.38[82]
Si vrehet nga historia, raportet e respektit reciprok dhe t
tolerancs q nga koht e juristve t mdhenj jan shuar. Pas ksaj
vijn ekskluzivitetet dhe glorifikimet e shkollave (teassubatu-lmedhhebijjeh), si n nivel t shkencs ashtu edhe n nivel t
praktiks.39[83] N nivel t shkencs kemi paprekshmrin e shkolls,
kurse n nivel t praktiks dallimet ndrmjet shkollave kan sjell deri
te pabarazia juridike: t njjtat raste jan zgjidhur ndryshe.40[84]
N fush t ibadetit (ritualeve) njanshmria e shkollave sht
shfaqur dukshm. Psh. sipas Shkolls shafiite, nse personit i rrjedh
gjaku, abdesti nuk i prishet, por, sipas Shkolls hanefite ky abdest
prishet. Nse imami sht shafii e muktediu hanefi, sipas ithtarve
ekstrem, abdesti i muktediut dhe namazi i tij nuk jan t vlefshm,
nse rrjedh gjaku te imami. Mirpo, e drejta qndron n rregulln elibretu fi-l-iktidai bi medhhebi-l-Imami la bi medhhebi-l-memumi
(Vlefshmria e faljes pas imamit vlersohet sipas shkolls s imamit e jo
sipas shkolls s muktediut).41[85]
Se deri n far shkalle kan arritur marrdhniet ndrmjet
shkollave t ndryshme, flet edhe konflikti i hapur dhe jotoleranca, si ka
ndodhur me rastin e dijetarit t famshm Ibn Xherir et-Taberiut. Me
fjal t tjera, me krkes t hanbelitve xhenazja e imam et-Taberiut
sht falur natn, sepse ky jurist nuk e ka llogaritur Ahmed ibn
Hanbeliun n radht e juristve, por t muhaddithve (literalistve).42[86]
N shekullin V-VI H./11-12, mosmarrveshjet midis hanbelitve
dhe shafiitve kan kulmuar me luftra t prgjakshme rrugve t
Bagdadit, kurse hanefitt i kan masakruar shafiitt n Isfahan.43[87]
Mirpo, kemi edhe periudha t ndritshme, ku gjat mesjets
raportet reciproke t shkollave juridike ortodokse, prkundr fanatizmit,
jan toleruese e demokratike.44[88]
36[80]
Ibnul-Arebiu, Ahkamu-l-Kuran, II, shih. fq. 479-752,

cituar sipas: J. El-Kardavi, op. cit., fq. 73.
37[81]
Husein
\ozo,
Mutezila
(Islamska
racionalisti~ka
teozofska {kola), Novi Behar, Viti XIV, nr. 10-12/1942,
Sarajevo, fq. 277.
38[82]
Mehmed Handì}, Uvod, op. cit., fq. 88.
39[83]
40[84]
Ibid, fq. 99.
41[85]
Ibid, fq. 99.
42[86]
Ibid, fq. 99; N. Smailagi}, Leksikon islama, op. cit.,
fq. 256.
43[87]
F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 99; N.
Smailagi}, Leksikon islama, op. cit., fq. 572.
44[88]
Sot marrdhniet ndrmjet shkollave juridike dhe prgjithsisht

shkollave filozofike-dogmatike jan relativisht t qeta e normale, me
mospajtime e pezmatime t kohpaskohshme. Mirpo, kjo sdo t thot
se jan edhe t mira. Ende vrehen individ, madje edhe intelektual
akademik, t cilt pr shkak t aftsive t veta t kufizuara, apo t
ngarkuara, i mohojn vlerat e shkollave tjera. Favorshm jehon e
vepron ideja e prgjithshme e mirkuptimit t prgjithshm reciprok
doktrinar.
2. Marrdhniet e hanefitve me shkollat juridike-dogmatike
dhe shkollat e grupet tjera m pak autoritative. - Na ka mbetur t
themi disa fjal edhe pr marrdhniet e Ebu Hanifes dhe t shkolls s
tij me shkollat tjera apo bashkkohs t tjer t tij, shkolla kto q nuk
i bn ball kohs pr shkaqe t ndryshme, por q kan pasur rol t pakontestueshm n ndrtimin e godins t t drejts islame.
Lidhjet e Ebu Hanifes me bashkkohsit e tij jurist nuk kan qen
aq t mira. Nse u bhet nj analiz veprave t tyre klasike dhe
polemikave t tyre t ndrsjella, mund t konkludohet globalisht, se
kto marrdhnie jo m t mira kan qen rezultat i koncepcioneve e
pikpamjeve t ndryshme n metodologjin e puns, e nuk kan qen
n pyetje shtjet personale, egoizmi apo karrierizmi, si sht rasti me
Sufjan eth-Thevriun, jurist i njohur i asaj kohe q ishte ithtar i tradits,
e me t cilin Ebu Hanifeja ka qen n marrdhnie t ftohta. Sufizmi e
konsideron eth-Thevriun si njrin prej prfaqsuesve t vet m t
mdhenj. Ky ndonse nuk u ngrit kundr abbasitve, megjithat e
refuzoi bashkpunimin me ta.45[89]
Bashkkohs tjetr ka qen Imam el-Evzaiu, me prejardhje nga
Balbeku, i cili jetoi kryesisht n Damask ku gzonte mbshtetjen e
emevitve t fundit, e pas ardhjes s abasitve u trhoq n rrethinn e
Bejrutit. Raportet me t mund ti vrejm nga vepra e Ebu Jusufit ErrRreddu ala sijeri-l-Evzaij.46[90]
shtja kontestuese me bashkkohsin tjetr Ibn Ebi Lejlan sht
paraqitur pr arsye se Ebu Hanifeja ka dhn nj fetva n kundrshtim
me at t Ibn Ebi Lejlas, i cili ather e ka ushtruar detyrn e kadiut t
qytetit. Kjo i pengoi atij dhe krkoi nga pushteti q ti ndaloj Ebu
Hanifes dhnien e fetvave. Kt polemik e dshmon vepra e Ebu Jusufit
Ihtilafu Ebi Hanifete ve Ibni Ebi Lejla.47[91]
Shkak i mospajtimit ndrmjet Ebu Hanifes dhe bashkkohsit tjetr
t tij Shurejhut ka qen nj konflikt ndrmjet gjeneratave, por pr kt
nuk kemi t dhna m t hollsishme.48[92]
Ebu Hanifeja ka bashkpunuar e polemizuar me shum mendimtar
e jurist t tjer t kohs, si me: Zejd ibn Alij Zejnu-l-Abidinin, Xhafer
es-Sadikun, Abdull-llah ibn Hasanin,49[93] q do t thot me shiitt
imamit, zejdit, edhe at pr arsye, si thot Ebu Zehre, se ata
rrjedhin nga trungu i familjes s Pejgamberit (a.s.).50[94] Pr shkak t
45[89]
M. el-Hudarij, op. cit., fq. 144; H. Laost, op. cit.,

fq. 87. Shkolla e eth-Thevriut rezistoi deri m 1015, kur
vdiq muftiu i fundit i ksaj shkolle n Bagdad, Shih: H.
Laost, op. cit., fq. 87.
46[90]
Varri i tij vizitohet edhe n kt koh n Bejrut. Edhe
pse e gjykoi masakrn ndaj emevitve, abasitt i lejuan q
n Siri t ekzistoj shkolla e tij. Kjo shkoll ka
ekzistuar edhe n Spanjn muslimane. Ajo shkoll ka pushuar
s ekzistuari m 958, kur vdiq muftiu i saj i fundit. Shih:
H. Laost, op. cit., fq. 86-87.
47[91]
M. el-Hudarij, op. cit., fq. 144.
48[92]
Ibid., fq. 144.
49[93]
A. Zejdan, op. cit., fq. 156;
50[94]
lidhjeve t tij t mira me ta, disa theksojn se sht e mundur q

(Imami) t ket qen nga shiitt e Aliut...51[95]
Por, edhe vet ata, imamitt, her-her e kan prvetsuar Ebu
Hanifen, duke e paraqitur si nxns t Xhafer es-Sadikut.
Simpatit q m von Ebu Hanifeja i ka shprehur ndaj imamitve,
shpjegohen me at q Thabiti, babai i Ebu Hanifes, dashurin e vet dhe
respektin ndaj familjes s Aliut ka arritur ta prcjell edhe n djalin e
vet.52[96]
Edhe Zejdizmi e ka pranuar pr dijetar t vetin Ebu Hanifen, duke e
proklamuar si ithtar t vendosur t Husejnid Zijad Ibn Aliut dhe Hasanid
Muhammed ibn Abdil-lalut.53[97] Sipas historianve t t drejts islame,
vepra m e rndsishme e zejditve El-Mexhmuu fi-l-fikh e Zejd ibn
Aliut, ka ngjashmri me zgjidhjet juridike e komentimet e Ebu Hanifes,
q mund t shpjegohet se edhe Ebu Hanifeja edhe Zejd ibn Aliu kan
jetuar dhe vepruar n territorin e Irakut dhe se kan qen nn ndikimin
e mendimit juridik irakian.54[98]
Prkundr mospajtimeve, mund t thuhet se Ebu Hanife ka qen i
matur ndaj shiizmit; nuk e gjykon asnj ashab, por as nuk e mbshtet
asnjrin prej tyre.55[99]
Se a i ka takuar Ebu Hanife ndonj shkolle juridike, filozofikedogmatike shiite apo tjetrfare, na flasin m s qarti burimet e
shkruara t ksaj shkolle. Psh. vepra El-Fikhu-l-ekber56[100] kt e
argumenton m s miri.
N Basra ka udhtuar shpesh, m tepr se 27 her,57[101] q t
diskutoj me mutezilitt dhe harixhitt,58[102] q ta kundrshtoj
prtacin, dyshimet n sheriat; ka diskutuar me Xhahm ibn Safvanin
derisa nuk e heshti at. Pra, qndroi kundrejt mutezilitve, harixhitve,
shiitve dhe t tjerve dhe i kontestoi e kundrshtoi mendimet e
tyre.59[103]
Ebu Hanifeja aktivitetin e vet e zgjeroi edhe jasht rrethit t
besimtarve. Kt e vrejm veanrisht n nj citat paksa m t gjat,
me t cilin do ta ilustrojm frymn e tij polemizuese, mosprkuljen dhe
gjeturin. Njher Ebu Hanifen e sulmoi nj grup ateistsh, duke br
presion n t q t mohoj se Zoti ekziston!, e ai n heshtje iu prgjigj
q s pari ta dgjojn at q pason e vetm ather le t bjn t
duan. Ai u tha atyre: far sht mendimi juaj pr njeriun q ju thot:
E kam par anijen t ngarkuar me barr t rnd, t ciln n hapsirn
e detit e sulmojn valt dhe e rrokopisin shtrngatat e detit, e ajo
ndrmjet tyre lundron n mnyr t rrafsht (simetrike) pa timonier q
e drejton at. Ju pyes, a lejon di t till logjika? Ata u prgjigjn: Di
t till logjika nuk mund ta pranoj. I knaqur Ebu Hanifeja tha: I
hyjnuar dhe i lavdruar qoft All-llahu i madhrueshm. Nse ligjet e
logjiks nuk e lejojn mundsin e lundrimit t rehatshm t anijes
51[95]
Th. W. Yoynboll, Ebu Hanife, Dairetu-l-mearifi-lislamijjeh (Enciklopedia islame), Vllimi I, Kajro, (-),
fq. 330.
52[96]
53[97]
H. Laost, op. cit, fq. 85.
54[98]
55[99]
H. Laost, op. cit., fq. 86; N. Smailagi}, Leksikon
islama, op. cit., fq. 572.
56[100]
H. Laost, op. cit., fq. 86. Vepra El-Fikhu-l-ekber
sht e botuar n Edukata islame, nr.41-42, fq. 24-32,
Prishtin, n prkthimin ton:
57[101]
El-Berazijj, op. cit., fq. 143.
58[102]
59[103]
npr det pa timonier e mbikqyrs, si sht ather i mundur

funksionimi i ksaj bote me shfaqjet e saj t llojllojshme dhe situatat e
ndryshuara, hapsirat e mdha, dallimet reciproke dhe kontrastet e
viseve t saj pa Krijues dhe Mirmbajts!
T hutuar me kto fjal, njerzit britn: T vrtetn e the.60[104]
2.
Sfera e ndikimit
Me sfern e ndikimit nnkuptojm ndikimin e elementeve t huaja

kulturore e doktrinore n Shkolln hanefite dhe ndikimin e hanefitve n
shkollat tjera. Kjo sht tem mjaft e gjer, komplekse dhe fare pak e
hulumtuar ndr ne, prandaj edhe elaborimet n pajtim me kt gjendje
jan mjaft suprficiale, kontraverse e divergjente.61[105] Shkenctari i
njohur M. Hamidull-llahu konsideron se t gjitha shkollat e t drejts
islame jan jasht ndikimit bizantin.62[106]
Nj numr i hulumtuesve konsiderojn se hanefitt kan qen nn
ndikimin e kulturs persiane,63[107] dhe n baz t trashgimis
intelektuale iraniane kan zhvilluar nivel t lart teknik.64[108]
Nuk bn t lshohemi n ekskluzivitete dhe nuk bn t refuzohet
fardo ndikimi qoft, i drejtprdrejt apo i trthort, por prgjithsimin
e ktij mendimi duhet argumentuar, apo t cilsohet si tendencioz dhe
zhvlersues i t drejts islame - bazamenteve dhe veorive t saj. Pak a
shum pr kt folm n kaptinn paraprake.
Nj mundsi e ndikimit t ksaj shkolle mbi shkollat e lvizjet tjera
ekziston edhe n faktin se kjo shkoll dy her ka qen medhheb zyrtar,
n periudhn abasite dhe at osmane. Duke e marr parasysh faktin se
mendimet e juristve irakian pr nga ana juridiko-teknike kan qen
m t sakta dhe t bazuara m mir, se kan shprehur liri m t madhe
t mendimit pr dallim nga fryma tradicionaliste e medinasve, nuk sht
e uditshme q kjo shkoll ka br ndikim t fuqishm n t prqafuarit
e saj.
Shumica e shkenctarve musliman e botror konsiderojn se
Ebu Hanifeja ka vendosur themele origjinale dhe doktrin t
harmonizuar,65[109] kurse Fon Kremeri shkon madje edhe m larg dhe
Shkolln hanefite si sistem t ides religjioze-juridike e konsideron t
arriturn m t madhe e m t lart t ciln Islami ka qen n gjendje
ta arrij.66[110]
60[104]
Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq. 356, kurse

prkthimin e citatit e bm sipas: El-Menufi, Filozofija
islama, Sarajevo, 1983, fq. 93.
61[105]
Muhammed Hamidullah, Uticaj rimskog prava na fikh,
Islamska misao, Viti V, nr. 57/1983, Sarajevo, fq. 11-16.
62[106]
Ibid, fq. 13.
63[107]
Alija Silajxhiq, Neke karakteristike islamskog prava,
Prilozi za Orijentalnu filologiju, Viti XXIV, 1974,
Sarajevo, 1976, fq. 162.
64[108]
N. Smailagi}, Klasi~na kultura islama, vllimi II, op.
cit., fq. 55.
65[109]
Th. W. Yoynboll, op. cit., fq. 330-331.
66[110]
Filip Hiti, Istorija Arapa od najstarijih vremena do
danas, botimi II, Sarajevo, 1973, fq. 281.
IV. BURIMET E S DREJTS ISLAME SIPAS KLASIFIKIMIT

HANEFIT
E drejta islame filloi n periudhn e hershme t paraqitjes s

Islamit. Sikurse edhe do e drejt apo sistem tjetr juridik, edhe e
drejta islame i posedon burimet e veta n baz t t cilave zhvillohet.
Kto burime jan me prejardhje Hyjnore dhe si t tilla jan t
pacenueshme dhe jasht do dyshimi. Kto jan Kurani dhe Sunneti. Pr
kt kemi mbshtetje n Kuran, ku All-llahu i madhruar thot:
Ne ta zbritm ty (Muhammed) Librin (Kuranin) me plot t vrteta,
q t gjykosh midis njerzve me at q t msoi All-llahu... (en-Nisa,
105);
E bindjuni All-llahut dhe T drguarit, ashtu q t mshiroheni.
(Ali Imran, 132).1[111]
Prve ktyre burimeve parsore, fundamentale, ekzistojn dhe ato
t dors s dyt plotsuese, si jan; ixhmai (konsensusi), kijasi
(analogjia), istihsani (paraplqimi) e t tjera. N kuptimin m t gjer t
fjals, kto burime dytsore mund t konsiderohen si burime, por m
par mund t thuhet se paraqesin mnyra t komentimit t t drejts
dhe plotsim (prmbushje) t zbraztirave n jurisprudenc.2[112] Edhe
kto burime e kan bazn n Kuran dhe Sunnet dhe si t tilla e fitojn
peshn e tyre juridike.3[113]
Derisa kjo paraqet nj mbshtetje pr t gjith sunnitt, ne do ti
qasemi n pika t shkurtra klasifikimit t burimeve t s drejts islame
sipas hanefitve, her-her duke marr shembuj se si jan zgjidhur
shtjet e caktuara, e her-her duke br krahasime midis vet
prfaqsuesve kryesor hanefit apo edhe me shkollat tjera. Pr kt do
t na ndihmoj mjaft thnia e Ebu Hanifes, q do t na shrbej si moto
n prpunimin e burimeve juridike n kt shkoll:
(Pr zgjidhjen e nj shtjeje) Marr Librin e Zotit, e kur nuk gjej
(zgjidhje) n Kuran, e marr Sunnetin e T drguarit t All-llahut (a.s.),
e kur nuk gjej as n Librin e Zotit as n Sunnetin e T drguarit t Allllahut (a.s.), i marr thniet e ashabve. I marr fjalt e cilit dua prej tyre
dhe i l fjalt e cilit dua prej tyre, dhe nuk i l fjalt e tyre q ti marr
fjalt e t tjerve. Nse shtja prfundon ose vjen deri te Ibrahimi, Ibn
Shabiu, Ibn Sirini, Hasani, Atai dhe Seid ibn Musejjebi dhe te disa
njerz t tjer - ata jan njerz q jan marr me ixhtihad, prandaj
edhe un po merrem sikurse q edhe ata po merren me ixhtihad.4[114]
1[111]
Shih Kuranin sipas prkthimit t Sh. Ahmetit dhe t

Besim Korkutit, bot. II i OIS n Sarajev, 1977.
2[112]
Alija Silajxhiq, op. cit., fq. 158.
3[113]
Shih: Ibn Kethir, op. cit., fq. 5-15.
4[114]
El-Hatib el-Bagdadi, Tarihu-l-Bagdad, vll. XIII, fq.
368, i cituar sipas: Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq.
239; Krhs: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 92. Kt thnie
e citojn edhe autoritetet klasike si: El-Mekkij, Menakib
ul-Imam al-Azam Ebu Hanife, vll. I, bot. I, Hyderabad,
1321/1903, fq. 89; Edh-Dhehebij, Menakib ul-Imam Abu Hanife
va Sahibaihi, Egypt, 1366/1946, fq. 115.
Vlen t theksohet edhe kjo ndarje e burimeve q e bn nj
autor bashkkohor. Ky burimet e sheriatit i ndan n:
I. Burime themelore: 1) Kurani dhe 2) Sunneti;
A.
KURANI I MADHRUAR
Kurani sht burimi i par dhe m autoritativ i t gjitha shkollave,

e natyrisht edhe i Shkolls juridike hanefite. Ai nuk sht prmbledhje e
normave t prpunuara, porse Libri i parimeve dhe rregullativave t
prgjithshme; karakteristik dalluese e Kuranit sht aspekti q ai anon
nga vendosja e parimeve universale t vlers fetare e morale.5[115]
Respektivisht, qllimi i tij parsor sht q ta nxis te njeriu vetdijen
cilsore mbi lidhjet e tij me All-llahun dhe me gjithsin. Prse sht
kshtu, do t na bhet e qart nse i hedhim nj vshtrim historis,
respektivisht nse e sodisim frymn e ligjshmris n Judaizm dhe
frymn e shpirtroritetit n Kristianizm. Edhe njra edhe tjetra nuk i
plotsuan krkesat e njerzimit, dhe si t tilla edhe jan
shkatrruar.6[116]
E gjith e theksuara sht n frymn e t kuptuarit hanefit t
Kuranit, t cilt e pranojn kuptimin, frymn, domethnien (elmana), por jo edhe artikullimin, verbalitetin, tekstualitetin (el-lafdh).
Sepse, vetm kuptimi ose fryma, shpirti, sht n gjendje t evoluoj, e
jo tekstualiteti, verbaliteti, q sht i ndodhur, i krijuar (elmuhdethetu). Prkundr ksaj, domethnia sht e prhershme,
permanente, ndrsa dim se Kurani sht i prhershm, i
pashtershm.7[117]
Edhe pse ka mjaft vrejtje n kt, sepse shumica konsiderojn se
Kurani prmban edhe kuptimin (el-mana) edhe verbalitetin (el-lafdh),
hanefitt konsiderojn se kjo u l mjaft hapsir pr manovrim dhe
operim n gjetjen e zgjidhjeve pr shtjet e caktuara. Kt ua
mundson edhe vet parimi lvizs n strukturn e Kuranit dhe n
prezentimin konceptik t Kuranit.8[118]
Disa ajete kuranore, prkatsisht disa norma juridike kuranore,
prcaktojn njmendsin esenciale t njeriut dhe kushtet e ekzistimit
t tij. Kto paraqesin vlerat permanente, imanente pr gjinin njerzore
n trsi. Deri te kjo sht ardhur me analizn dhe meditimin e thell
komplet, si n kuptimin e fsheht (batin) ashtu edhe n kuptimin e
jashtm (dhahir), si trsi koherente nga e cila nxirren synimet e
prgjithshme t sheriatit (mekasidu-sh-sheriati).
Kto synime, intenca t msimit islam, jan t orientuara drejt
mbrojtjes s pes vlerave themelore t prhershme q prbjn thelbin
themelor t fes dhe t t drejts islame. Sipas dijetarve islam, me
sheriatin islam imperativisht krkohet:
II. Burime plotsuese: 1) Shpalljet e All-llahut para
Pejgamberit, a.s., pejgamberve dhe popujve t tjer; 2)
Marrveshja
(ixhmai)
e
ashabve
apo
juristve
t
kualifikuar; 3) Gjykimi i ndriuar i nj ashabi t
kualifikuar; 4) Urfi - doket, traditat, adetet etj., dhe
III.
Burimet
racionale:
1)
Analogjia
(kijasi);
2)
Paraplqimi
(istihsani);
3)
Interesi
i
prgjithshm
(Maslaha), 4) Mjetet apo shkaqet (dherai); 5) Nnkuptimi
pr vazhdimsi (istishab); 6) Gjykimi i pavarur e i
strvitur (ixhtihad). (Shih: Hamude Abdulati, Struktura
familjare n Islam, Shkup, 1995, fq. 16).
5[115]
El-Mewdudi,
Osnovne
pretpostavke
za
razumevanje
Kurana, Sarajevo, 1984, fq. 49. Botimi shqip i po ktij
libri me titullin: Muhammedi a.s. dhe Kurani i shenjt,
Prizren, 1989, fq. 60-118.
6[116]
Parafrazim nga: M. Ikbal op. cit., fq. 121-122.
7[117]
Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 245.
8[118]
M gjersisht: M. Ikball, op. cit., fq. 105-132; Krhs.:
S. Ramadan, op. cit., fq. 26-28 e m tej.
a) mbrojtja e jets dhe trupit;

b) mbrojtja e bindjes fetare;
c) mbrojtja e pasuris private dhe t prbashkt;
) mbrojtja e martess, nderit dhe moralit publik, dhe;
d) mbrojtja e arsyes dhe syelsis.
Mosrespektimi i njrs prej ktyre vlerave paraqet vepr penale,
pr t ciln Legjislatori n Kuran ka parapar sanksione q quhen
hudud.
Ebu Hanife n punn e tij kreative n plotsimin e zbraztive
juridike veanrisht e ka zhvilluar parimin e synimeve t prgjithshme
t sheriatit.9[119]
N disa shtje jetsore q Kurani nuk i ka sqaruar, por q vet
jeta krkonte q ato t normohen, Ebu Hanife e zbatonte parimin e
synimeve (intencave) t prgjithshme t sheriatit. Fetvaja e Ebu
Hanifes, sipas s cils mbrojtja e jets dhe trupit sht parimi universal
islam, n mnyr t barabart ka t bj edhe me muslimant edhe me
jomuslimant. Prkatsia fetare e kryesit t veprs penale nuk mund t
ndikoj n lartsin e dnimit, kshtu q dnimi me vdekje e pret
muslimanin nse e mbyt jomuslimanin dhe anasjelltas. Ebu Hanife
konsideron se nse Islami i pranon fet tjera (Sikur t kishte dashur
Zoti yt, do ti besonin ka jan n tok q t gjith. A ti do ti detyrosh
njerzit t bhen besimtar? - Junus, 99; N fe nuk ka dhun. sht
sqaruar e vrteta nga e kota. E kush nuk i beson t pavrtetat, e i beson
All-llahut, ai sht kapur pr lidhjen m t fort, e cila nuk ka
kputje... - el-Bekare, 256); ather duhet ti respektoj edhe
prcaktimet fetare tjetrfare.10[120] Konsekuentsisht ksaj, sikur q jan
t mbrojtura bindjet fetare, ashtu sht e mbrojtur edhe pasuria e
jomuslimanve. Kurani prcakton sanksionin e prerjes s dors s
vjedhsit (Vjedhsit dhe vjedhses preniu duart, si shpagim i veprs q
kan br, (kjo mas sht) dnim nga All-llahu. All-llahu sht i
fuqishm, ligjdhns i urt. - el-Maide, 38), q zbatohet edhe ndaj
muslimanit nse vjedh nga jomuslimani.11[121] Ebu Hanife ka qen i
pakompromis n lidhje me ajetet q prmbajn dispozita pr sanksionet
e caktuara. Do t theksojm nj shembull paksa t gjat si ilustrim: N
qytetin e Kufes, gjyqtari (kadiu) Ibn Ebi Lejla ka dgjuar llafosjen e nj
gruaje me nj mashkull, me rast kjo e ofendoi edhe me shprehjet bir i
pushtit e i lavires. Kur i dgjoi kto fjal, Ibn Ebi Lejla u zemrua dhe
urdhroi q kt grua tia sjellin n xhami dhe menjher e dnoi me
dnim t dyfisht t shpifjes (haddi kadhf) - nj pr shpifje ndaj babait
e tjetrn pr shpifje ndaj nns s njeriut me t cilin ishte llafosur.
N realitet, Ibn Ebi Lejla aplikoi ajetin 4 t sures en-Nur:
Edhe ata t cilt bjn shpifje pr grat e ndershme dhe nuk sjellin
katr dshmitar, ti rrihni ata me nga tetdhjet t rna dhe atyre mos
ua pranoni dshmin kurr. T tillt jan t pabesueshm.
Meq jetonte n Kufe, Ebu Hanife dgjoi po at dit pr kt rast, u
takua me nxnsit e vet dhe pas nj analize t rastit t siprtheksuar,
vendimin e shqiptuar ndaj gruas me emrin Ummu Umran, e shpalli t
gabueshm e t paqndrueshm.
Vrejtjet e Ebu Hanifes dhe t nxnsve t tij ishin t shumfishta:
Gjyqtari ka gabuar si gjat procedurs s hetuesis ashtu edhe n
shqiptimin e dnimit, sepse gjyqtari, sipas hadithit t Muhammedit a.s.,
nuk guxon t gjykoj derisa sht i zemruar. Procedura e gabuar
domosdo shpie edhe n vendimin e gabuar dhe n aplikimin e sanksionit
joprkats. Ebu Hanife n lidhje me kt rast ka konstatuar:
9[119]
10[120]
11[121]
I. Dànanovi}, Ebu Hanife, op. cit., fq. 27-28.

Ibid., fq. 28.
Ibid. fq. 28
- Dnimi sht shqiptuar n xhami, kurse sht konfirmuar se n

xhami nuk guxon t shqiptohet dhe t aplikohet asnj sanksion.
- I ka bashkuar dy dnime: shpifjen ndaj babait dhe shpifjen ndaj
nns, kurse sht e njohur se kadhfi (shpifja) sht vetm nj, pa
marr parasysh numrin e personave pr t cilt sht shpifur.
- Procedura sht e gabuar sepse sht dashur t vrtetohen
aftsit psikike t t pandehurs. sht konstatuar se ajo ka qen
mentalisht e smur, kurse sipas Islamit, dnimeve u nnshtrohen
personat plotsisht t shndosh mental.
- Gruaja sht dnuar pr shkak t akuzs se nj mashkull dhe nj
femr kan br kurvri dhe se vetm atyre u sht shkaktuar dmi
moral, kshtu q vetm ata kan mundur t ngrisin padi.12[122]
N vazhdim do t marrim dy shembuj nga Kurani, ku do t
demonstrohen pikpamjet hanefite lidhur me t kuptuarit dhe t
derivuarit e dispozitave t fikhut n baz t mundsis s leximit t
ndryshm t tekstit kuranor, apo kiraeteve t Kuranit. Si shembull do
ta marrim ajetin 43 t sures en-Nisa:
Nse ajeti ev lamestumu-n-nisae - prkthimi apo nse jeni takuar
me grat vokalizohet sipas shkolls s Asimit dhe Hafses, dmth. sikur
m sipr, ather duhet prfunduar se intenca sht se duhet pastruar,
n rastin ton, duhet marr abdest.
Por, nse po ky ajet vokalizohet ev lemestumu-n-nisae - abdestin
nuk duhet ndrruar.
Forma e par lamese sht lloji i tret i foljeve dhe sht m
intensiv se lloji i par lemese. Sipas M. A. es-Sabunit Ev lamestumunnisae dmth. koitus (xhima), kurse sintagma ev lemestumu-n-nisae,
dtth. prekje e gruas me dor.13[123]
Ebu Hanife pranon leximin e forms lemese dhe normalisht mendon
se abdesti nuk prishet me prekjen e gruas qoft me epsh apo pa
t.14[124]
Shembullin e dyt e kemi n mnyrn e leximit t ajetit 222 t
sures el-Bekare, q e imponon edhe domethnien. Kshtu, nse ajeti la
takrebuhunne hatta jathurne - lexohet n formn jathurne, ather
aludon n ndalesn e koitusit me grat derisa ato nuk pastrohen nga
gjaku i t prmuajshmeve. E nse ajeti lexohet la takrebuhunne hatta
jutahharne n formn jutahharne, aludon n ndalesn e koitusit me
grat jo vetm pas pastrimit t gjakut menstrual, por edhe pas
pastrimit, larjes fizike. Hamza dhe Kisai, dy ekspert t leximit t
Kuranit, e pranojn solucionin e dyt, q dmth. se sipas tyre larja e
trupit pas pushimit t gjakut menstrual sht kusht pr koitus legal
sheriatik, dhe nuk mjafton vetm ndalja apo pushimi i plot i gjakut t
t prmuajshmeve.
Ebu Hanifeja konsideron se mund t bhet koitusi para se gruaja t
lahet, me kusht q t jet ndalur gjaku menstrual, q dmth. se Ebu
Hanifeja ka pranuar leximin n formn la jathurne.15[125]
12[122]
Shih: Abdulhalim Xhundij, Ebu Hanife, Kajro, (-), fq.

78-79; cituar sipas: I. Dànanovi}, Ebu Hanife, op. cit.,
fq. 28-30. Ky ishte shkaku q Ebu Hanife ra n konflikt me
pushtetin dhe me kt rast iu ndalua dhnia e fetvave dhe
komentimi i vendimeve, por nn presion t opinionit dhe
dijetarve, mkmbsi i Kufes kt vendim e trhoqi.
13[123]
Muhammed Alij es-Sabuni, Tefsiru-l-ajati-l-ahkam I,
Damask, 1977, fq. 487.
14[124]
Enes Kari}, Uticaj kiraeta Kurana (Qiraat al-Quran)
na fikh razli~ita normativna tuma~enja Kurana (skica),
n: Zbornik radova Islamskog teolo{kog fakulteta u
Sarajevu, Sarajevo, 3/1990, fq. 51. (m tej: Uticaj
kiraeta Kurana).
Shembuj t till ka mjaft, por ne do t ndalemi vetm n kta t

cekurit sa pr ilustrim t pikpamjeve hanefite rreth Kuranit.
B.
SUNNETI I MUHAMMEDIT (a.s.)
Burimi i dyt i t drejts islame, sipas klasifikimit t Shkolls

hanefite, sht Sunneti. Ai sht, si e quajn, Kurani n praktik. Ibn
Kethiri n Tefsirin e vet pohon se Kurani sht m s miri t
komentohet me Kuran, e nse nuk kemi Kuran, ather me Sunnet,
sepse ai sht komenti i tij.16[126]
Juristi egjiptian A. H. Abdulkadir thekson se n personalitetin e
Muhammedit a.s. kan qen t grshetuara funksionet vijuese: risalet
(dorzimi i Shpalljes s Zotit); futja (dhnia e sqarimeve pr shtjet
fetare); kada (zgjidhja e kontesteve) dhe imamet (udhheqja e punve
publike t bashksis muslimane). Dy funksionet e tij t para paraqesin
sjelljet e T drguarit t Zotit dhe kan karakter normativ (psh. si jan
sqarimet rreth namazeve, haxhxhit, zekatit etj.).17[127] N periudhn e
shpalljes s sheriatit, veprimet e Muhammedit a.s., q bjn pjes n
funksionin e kada-s dhe imame-tit, kan pasur obligueshmri
juridike, mirpo me ndryshimin e rrethanave shoqrore-historike kan
mundur t jen t modifikuara. (P.sh. kto jan vendimet n cilsi t
gjyqtarit n prcaktimin e kthimit t borxhit, shkurorzimit, pastaj
kontratat me fiset e ndryshme arabe e t tjera).18[128]
Di ngjashm mendon edhe Shah Velijull-llah ed-Dehleviu (17031762) kur thot se metoda pejgamberike e msimit (instruktivitetit)
prbhet, prgjithsisht, duke folur, n at q ligji, i shpallur prej T
drguarit, u kushton posarisht kujdes shprehive, mnyrs s jetess
dhe veorive t popullit t cilit n mnyr speciale i sht drguar. Ai
ka dashur ta msoj nj popull t caktuar dhe ta prdor si nukleus
pr ndrtimin e sheriatit universal. Duke vepruar kshtu, ai i thekson
parimet t cilat jan fundament i jets shoqrore t mbar njerzimit
dhe i aplikon ato n rastet konkrete n dritn e zakoneve specifike t
popullit, i cili gjendet drejtprsdrejti para tij. Vlerat e sheriatit (elahkam) q rezultojn prej ktij aplikimi (...), n kuptimin specifik jan
pr at popull, e meq plotsimi i tyre nuk sht qllim pr vete, ato
nuk mund tu imponohen prpikshm gjeneratave t ardhshme. Kjo,
mbase, ka qen arsyeja pr shkak t t cils Ebu Hanifeja, q
prndryshe ka pasur koncepcion mjaft t qart mbi karakterin universal
t Islamit, praktikisht nuk i ka prdorur kto tradita.19[129]
Arsyeja vijuese pr pranimin e kufizuar t haditheve pr nxjerrjen e
normave juridike n kt shkoll sht numri i vogl i haditheve
autentike. Hadithi pr shkak t kompilimit t vonshm (fillimi i shekullit
t dyt), shpesh sht objekt i diskutimeve t mdha kontraverse q
edhe sot e ksaj dite vazhdojn me vrull her m t madh e her m t
vogl. Problemi pra, nuk sht n vet esencn e hadithit, por n
besnikrin, autenticitetin e hadithit. Shkolla hanefite e pranon hadithin
dhe rreth ksaj shtjeje nuk sht shtruar pyetje. Ashtu si edhe
Kuranit, Ebu Hanife i sht qasur edhe hadithit. Domethn, duke iu
prmbajtur forms s jashtme ashtu edhe t deprtoj n kuptimin e
norms dhe prmbajtjen e saj t brendshme. P.sh. hadithin e Muham15[125]
Shih: M. A. es-Sabuni, op. cit., fq. 301. sipas: Enes

Kari}, Uticaj kiraeta Kurana, op. cit., fq. 52-53.
16[126]
Ibn Kethir, op. cit., fq. 7.
17[127]
18[128]
Ibid, fq. 36.
19[129]
M. Ikbal, op. cit., fq. 125-126.
medit a.s. me t cilin muslimant i urdhron q n 40 dele t ndajn nj

dele ose ta kryejn obligimin n kundrvler (psh. n para), sepse edhe
me mundsin tjetr plotsohet funksioni themelor i norms.20[130]
Pos t theksuars, n rigorozitetin e pranimit t haditheve nga
hanefitt, ka ndikuar edhe vendosja e disa kushteve q duhet ti
plotsoj do hadith, e ato jan:
1. Hadithi refuzohet nse sht n kundrshtim me shkronjn e
Kuranit (edh-dhahiru), ose me kuptimin e prgjithshm t nj fjale t tij
(ummu-l-Kuran). Kt Ebu Hanife e konfirmon me fjalt e
Muhammedit a.s. se: Hadithi duhet domosdo t pajtohet me Kuranin, e
nse e kundrshton Kuranin, ai nuk sht prej meje.21[131]
2. Nse nj hadith sht n kundrshtim me hadithin tjetr
autoritativ (el-meshhur), qoft transmetuesi me fjal (kavl) apo me
vepr (fil);22[132]
3. Nse transmetuesi i hadithit nuk sht jurist (fakih). T ktij
kuptimi jan fjalt e kolosit t hadithit Ameshit, q duke e vrejtur
talentin dhe shkathtsin e Ebu Hanifes, tha: O grup i fakihve, ju jeni
doktor, e ne farmacist.23[133]
4. Nse transmetuesi i hadithit sillet n kundrshtim me hadithin e
transmetuar, q sht n pajtim me ajetin kuranor: O besimdrejt,
prse nj e flitni e tjetr veproni... (es-Saff, 2-3);
5. Nse nuk pajtohen fakiht e metropoleve pr prdorimin e
hadithit prkats;
6. Nse hadithin e transmeton vetm nj person, kurse n t sht
prfshir institucioni i nevojs s prgjithshme; e n pajtim me at,
hadithin duhet ta dijn numr m i madh i transmetuesve;
7. Nse hadithi vjen n kundrshtim me hadithin t cilin e
konfirmon edhe analogjia;
8. Nse ashabt nuk e kan marr parasysh hadithin prkats
gjat shqyrtimit t shtjeve kontestuese.24[134]
20[130]
I. Dànanovi}, Id`tihad, op. cit., fq. 65.

A. Emin, Duha-l-islam, II, op. cit., fq. 186; I.
22[132]
K. Dobraa, 9/1936, Sarajevo, op. cit., fq. 366; I.
23[133]
El-Mekkij, I. op. cit., fq. 163, sipas: A. Emin, Duhal-islam, II, op. cit., fq. 190; I. Dànanovi}, Id`tihad,
op. cit., fq. 65. Si pasoj e kushtzimit q transmetuesi
t jet fakih kan ardhur n shprehje dallimet edhe n
veprimet liturgjike - n ibadet. P.sh. Shkolla juridike
hanefite nuk e njeh ngritjen e duarve me rastin e kryerjes
s namazit kur shkohet dhe kthehet nga rukuja (krrusja),
sepse transmetuesit e tradits s Muhammedit a.s. dhe t
mnyrs s ktill t kryerjes s ktij rituali fetar, kan
qen fakih m t mir nga ata q transmetojn ndryshe.
Shih: Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 314.
24[134]
K. Dobraa, 9/36, op. cit., fq. 366.
Dr. M. Sibai pos ktyre kushteve m sipr i cek edhe kto
kushte:
1. Q hadithi me nj transmetim nuk prmban ndonj obligim
me rndsi t veant, si sht, psh., prcaktimi i
sanksioneve n t drejtn penale;
2. Q mos tu kundrvihet veprimeve t vrtetuara t
ashabve dhe praktiks s tyre, edhe pse ata nuk kan
mundur t punojn n kundrshtim me Sunnetin. Praktika e
ashabve nuk kufizohet vetm n Mekke ose n Medine;
3. Vet transmetuesi i hadithit duhet t jet i sigurt, ta
mbaj mend mir transmetuesin, kohn dhe vendin kur e ka
21[131]
Rigoroziteti i Ebu Hanifes n pranimin e hadithit nuk ka qen i

motivuar nga mosdija, prkatsisht nga mosnjohja e tij e materies, apo
nga shtjet tjera q i mvishen, por ka qen produkt i rrethanave reale:
1. Prhapja e Islamit me nj shpejtsi marramendse n tr at
hapsir, takoi popuj, kultura, filozofi e civilizime t ndryshme, por nuk
pati koh q besimi t krijoj shtratin e vet, t forcohet n shpirtrat e
tyre, kshtu q nj numr njerzish kaloi n kamuflazh. Ilustrimi m i
qlluar pr kt sht rasti i Sahihut t el-Buhariut dhe muhaddithve
t tjer, q pr shkaqet e njjta si t Ebu Hanifes, nga 600.000 hadithe
t tubuara pr Sahihun e vet, n versionin prfundimtar radhiti di m
shum se 4000 hadithe.25[135]
2. Klimn e prshtatshme pr paraqitjen e haditheve t
apokrifizuara e krijuan edhe armiqsit, n rastin konkret mospajtimet
politike, s pari ndrmjet Aliut (Fatimes) dhe Ebu Bekrit, Aliut e
Osmanit, Aliut e Muaviut, pastaj Abdull-llah ibn Zubejrit dhe
Abdulmelikut, ndrmjet Emevitve dhe Abasitve e kshtu me radh.
Ithtart e tyre pr ti konfirmuar t drejtat e tyre, gjoja legjitime,
trilluan hadithe apokrife.26[136]
3. N shtrembrimin e hadithit ka ndikuar edhe rivaliteti ndrmjet
disa popujve, si arabt - joarabt, t bardht - t zit, t cilt i
theksonin prparsit e veta (nacionale, etnike, fisnore e territoriale)
dhe ato i konfirmonin me hadithe t trilluara.
4. Motive dhe rast jo m t vogl kan ofruar edhe kundrshtimet
ndrmjet apologjetve dhe juristve islam, filozofve e mendimtarve
t tjer. Disa ithtar nga kta, prej fushs intelektuale e shkencore
kaluan n perfiditet, kshtu q kan trilluar hadithe q ti prforcojn
pikpamjet e tyre.
5. Ksaj situate t ndrlikuar i ndihmuan edhe disa njerz, q nga
motivet fisnike trilluan hadithe (tergib ve terhib), si pr shembull, kan
theksuar vlern e nj kaptine ose ajeti t Kuranit n krahasim me
tjetrin, duke e cekur aty edhe numrin e sevapeve t fituara e t tjera.
Kt e kan br m s shumti me qllim q ti nxisin njerzit n
kryerjen e disa veprave t caktuara apo n abstenimin nga disa t
tjera.27[137]
Duke mos i njohur kto shkaqe dhe shkaqet tjera, hulumtuesit
superficial,
prkatsisht
hulumtuesit
me
prirje
polemizuese,
konfirmuan se pranimi i vogl i haditheve nga ana e Ebu Hanifes sht
pr shkak t mosnjohjes s tij t haditheve, e sidomos i atyre t
karakterit juridik (el-ehadithu ul-ahkam), dhe se n kohn e tij ende nuk
ka ekzistuar asnj prmbledhje me hadithe t karakterit juridik. Nuk e
dgjuar hadithin dhe q n ndrkoh nuk ka pasur prirje nga
harresa ose ska qen i ekspozuar ndaj disa pengesave tjera
psikike;
4. Q nuk sht n kundrshtim me metodologjin e prvetsuar q e ka prvetsuar dhe me t ciln sht shrbyer
etj. Shih: Mustafa es-Sibai, Es-Sunnetu ve mekanetuha fi-tteshri i-l-islami, Bejrut, 1976, fq. 422-423, cituar
sipas: I. Dànanovi}, Id`tihad, op. cit., fq. 65-66.
25[135]
Shih: El-Buharij, Sahihu-l-Buharij, vll. I, Prijedor,
1974, fq. 3-4. Kohve t fundit sht br edhe prkthimi
shqip i nj pjese t Sahihut t Buhariut nga disa
prkthyes.
26[136]
Shih:
N.
Smailagi},
Leksikon
islama,
njsia
enciklopedike Ebu Bekri, Umeri, Osmani, Aliu, Emevitt,
Abasitt, op. cit.
27[137]
Afif Abdulfettah Tabbareh, Ruhud-dini-l-islamij, botimi
XXIII, Bejrut, 1982, fq. 461-462. Krhs.: Husein \ozo, Islam
u vremenu, Sarajevo, 1976, fq. 22-24.
kemi rnd t dshmojm se ky mendim nuk sht i sakt, sa e kemi

rnd q nga nj varg faktesh ti zgjedhim vetm disa sosh:
1. Dhehebiu (vd. 748 H.), mendimtar e kritik i njohur, n veprn e
vet Tabekatu-l-huffadh e thekson Ebu Hanifen si muhaddith.28[138]
2. Hatib el-Bagdadi transmeton prej Ebu Jusufit se ka thn: Nuk
kam par askend q m mir e njeh komentimin e hadithit dhe
prdorimin e tij, se sht Ebu Hanifeja. Ka qen m inteligjent dhe m
penetrues n hadith nga ne.29[139]
3. Hafidh Zekerija ibn Jahja n veprn e vet El-Menakib e thekson
transmetimin e Jahja ibn Nasr ibn Haxhibit, i cili thot: E kam dgjuar
Ebu Hanifen (r.a.), i cili ka thn: Posedoj disa arka plot me hadithe;
nuk kam transmetuar prej tyre prve pak q sht e dobishme.
4. Ebu Jusufi thot: Nuk kam par askend q m mir e di
komentimin e hadithit dhe vnien e shenjave diakritike n hadithe e n
fikh prej Ebu Hanifes.30[140]
5. Muhammed ibn Mahmud el-Havarizmi (vd. 665 H.), i ka tubuar
t gjitha hadithet e transmetuara nga Ebu Hanifeja n nj libr. Ky libr
sht botuar n Egjipt m 1326 H. dhe prmban 800 faqe t
mdha.31[141]
Mendimi se n at koh nuk ka pasur prmbledhje t kompiluar t
normave juridike sht i pavend dhe i gabuar, pasi q prmbledhjet e
Abdulmelikut dhe ez-Zuhriut kan qen t hartuara jo m pak se 30 vjet
para vdekjes s Ebu Hanifes. Ibn Shihab ez-Zuhriu (vd. 124 H.), me
krkes t halifit Umer ibn Abdulazizit tuboi hadithe, e dihet se halifi
sundoi gjat viteve 99-101 H.32[142] Edhe me supozimin se nuk kan
ekzistuar prmbledhje t tilla, Ebu Hanife leht ka mundur ta hartoj
prmbledhjen e vet, si kan vepruar m von Malik ibn Enesi dhe
Ahmed ibn Hanbeli.33[143]
28[138]
K. Dobraa, 9/1936, op. cit., fq. 366.

El-Berazijj, op. cit., fq. 146-147.
30[140]
Ebu Jusuf, Ez-Zijadat, sipas: F. A. Rida, Vasijjetu-lImami-l-adham - Ebu Hanife, Bejrut, bot. I, 1976, fq. 40.
Ekziston prkthimi shqip i ksaj trajtese n Edukatn
islame, nr. 37-38, 1983, fq. 51-56, Prishtin.
31[141]
A. Zejdan, op. cit., fq. 157, fusn. nr. 1.
32[142]
Mehmed Handì}, Uvod, op. cit., fq. 77.
33[143]
M. Ikbal, op. cit., fq. 126; Gjithashtu: Duncan B.
Macdonald, M. A. D., Development of Muslim Theology,
Jurisprudence and Constitutional Theory, 1903, fq. 91-92;
Krhs. M. Brandt, op. cit., fq. 371.
Se hadithi sht shkruar qysh gjat kohs s Muhammedit
a.s. argumentojn:
- Prmbledhja e njohur me emrin es-Sadikatu. N kt prmbledhje jan mbshtetur t katr imamt e mdhenj. (Mehmed
Handì}, Uvod, op. cit., fq 76; Omer Naki~evi}, Uvod u
hadiske znanosti, HADIS I, op. cit., fq. 39.
- Prmbledhja e Sad ibn Ubade el-Ensarij, me emrin EsSahifetu.
- Prmbledhja e madhe e haditheve t Samure ibn Xhundubit
me emrin En-Nushatu el-kebiretu ani-l-ehadithi.
- Prmbledhja e Xhabir ibn Abdull-llahut me emrin EsSahifetu.
- Kodeksi i rregullave t Pejgamberit a.s. me emrin
Kitabu-n-nebijji a.s..
- Prmbledhja e Abdull-llah ibn Abbasit me emrin EsSahifetu.
29[139]
Ksaj mund tia shtojm edhe faktin vijues, kur thuhet se n Irak
nuk ka qen mjaft i prhapur hadithi, ka edhe qndron n krahasim me
Mekken dhe Medinen. Mirpo, t gjeneralizohet kjo gjendje edhe te
dijetart e kalibrit t till, duket se pak sht e tepruar.
T dhnat historike na flasin se nxns t Hammadit racionalist
kan qen Shabiu tradicionalist dhe Ibrahim en-Nahiu racionalist. Kurse
Ebu Hanifen racionalist m s pari n shkenc e ka udhzuar po ky
Shabi tradicionalist!
T dhnat historike q na i ofrojn biograft na dftojn se Ebu
Hanifeja ka kryer haxhxhin 56 her dhe gjat ksaj kohe ka msuar
vet, i ka msuar t tjert, ka ligjruar, ka diskutuar e polemizuar.
Vall, a thua nuk ka mundur gjat ksaj kohe t msoj di m shum
n kt aspekt dhe ta ndrroj mendimin? Duket qart se n kt rast
nuk kemi t bjm me mosnjohjen e haditheve, por me prcaktimin e
vetdijshm.34[144]
Megjithkt nuk pretendojm n at se Ebu Hanifeja i ka ditur t
gjitha hadithet q i kan ditur imamt pas tij, por nuk qndron as
pretendimi se ka qen njohs i dobt i haditheve. Problemi, nse
observohet realisht, qndron n at se n at koh mungonin
prmbledhjet me hadithe autentike.
Nga arsyeja e siprme mund t pohohet se Ebu Hanifeja ka
deklaruar se mund t shiten vakufet. Ai nuk ka ditur q Pejgamberi a.s. i
ka thn Umerit q vakufi nuk mund t shitet, trashgohet e as t
dhurohet.
Ebu Jusufi m von ka thn: Sikur ky hadith t kishte arritur tek
ai, sigurisht do ta kishte pranuar dhe do ta refuzonte shitjen e
vakufit.35[145]
Pra, mosnjohja e nj numri t caktuar hadithesh kurrsesi nuk do t
thot se ai nuk e ka njohur shkencn e hadithit. Madje, nuk mund t
pranohet as pretendimi se Ebu Hanifeja ka pasur qndrim shum rigoroz
ndaj hadithit, duke i dhn prparsi kijasit. Dihet sakt, dhe mund t
provohet n veprat e hanefitve, se Ebu Hanifeja vrejtjet e tilla vendosmrisht i ka refuzuar, e sidomos fakti se analogjin (kijasin) nuk e ka
marr e as se ka pranuar n t drejtn penale. Nga studimet
kompetente u konstatua se madje disa zgjidhje t tij nga ibadeti, e
sidomos nga e drejta familjare (el-ahval ush-shahsijjeh), jan bazuar
madje edhe n hadithe t dobta (daif), q shpie n prfundimin se
vrejtjet, n baz, jan t sakta.36[146]
Kt e argumenton edhe shkrimi i Ibn Hazmit: T gjith nxnsit e
tij pajtohen me pohimin, se mendimi i Ebu Hanifes ka qen se madje
- Prmbledhja e Ebu Hurejres ose nprmjet nxnsit t tij

Hamam ibn Munebbehut etj. Omer Naki~evi}, op. cit., fq. 3840 a. Shih pr dokumentet m t vjetra nga shkenca e
hadithit: Ibid., op. cit., fq. 40 a - 52 etj.
34[144]
35[145]
El-Kehlani, Subulu-s-selam, Kajro, 1960, vll. III, fq.
88, cituar sipas: I. Dànanovi}, Id`tihad, op. cit., fq.
65; Shih: N. Smailagi}, Leksikon islama, op. cit., fq. 659661.
36[146]
Mustafa es-Sibai, op. cit., fq. 241. Dijetari i njohur
shqiptar q vepron n botn arabe, Vehbi Sulejman Gavoi,
pohon se n terminologjin e brezit t athershm, hadith
i dobt sht ai q m von sht shnuar si hadith hasen i mir. Shih: Vehbi. S. Gavoi, op. cit., fq. 235, cituar
sipas; I. Dànanovi}, Ebu Hanife, op. cit., fq. 32.
edhe hadithi i dobt sht m i mir se qndrimi i krijuar me analogji

(kijas) ose me vlersimin personal (rej).37[147]
Q mos t zgjerohemi s teprmi, do ti theksojm disa thnie t
vet Ebu Hanifes, pr t prfunduar se sulmet ndaj tij jan t
paqndrueshme:
1. N vrejtjen e halifit el-Mensurit se po i jep prparsi analogjis,
Ebu Hanife prgjigjet: O sundues i besimdrejtve, at q e ke dgjuar
ssht e vrtet! Un e marr s pari Librin e Zotit, pastaj Sunnetin e
Pejgamberit, pastaj vendimet e Ebu Bekrit, Umerit, Osmanit dhe Aliut, e
vetm ather vendimet e ashabve t tjer, e nse tek ata gjej
qndrime t ndryshme, un i drejtohem gjykimit.38[148]
2. Ebu Hanifeja ka thn: S pari e marrim Librin e Zotit, pastaj
Sunnetin e Pejgamberit, pastaj gjykimin e ashabve dhe punojm sipas
asaj n ka jan pajtuar ata. Nse jan ndar n fjal, krahasojm
normn me norm, i kundrojm dobsit derisa nuk kuptohet
domethnia.39[149]
3. Ebu Hanife thot: E kundrshtoj do njeri q flet pr
Muhammedin a.s. n kundrshtim me Kuranin; ky nuk sht
kundrshtim ndaj Muhammedit a.s. as gnjeshtar ndaj tij, porse
kundrshtim ndaj t gjith atyre q flasin pr Muhammedin a.s. me
josaktsi....40[150]
4. Ebu Hanife thot: Nse hadithi sht sahih (autentik), ai sht
medhhebi im.41[151]
C.
FETVAT E ASHABVE
Burimi i tret juridik, sipas klasifikimit hanefit, jan fetvat e

ashabve...42[152] Kjo konkludohet prej thnies tashm t njohur t Ebu
Hanifes, ku thot: ... Kur nuk gjej as n Kuran as n Sunnet, i zbatoj
vendimet (zgjidhjet) e ashabve; i marr zgjidhjet e cilit dua prej tyre,
kurse i l t cilit dua prej tyre....
sht interesant t theksohet se nj shumic e shkenctarve
islam kaluan heshturazi pran ktij fakti, duke mos i radhitur edhe
fetvat (mendimet juridike) t ashabve.
Prandaj, sht me vend qndrimi i hanefitve pr kt shtje,
mirpo n far shkalle na obligon mendimi i ashabve dhe se a
pranohet me do kusht mendimi i tyre, sht shtje m vete.
Ekzistojn mendime se fetvat e ashabve na obligojn absolutisht
dhe mendime se ato nuk na obligojn fare. T part mbshteten n
hadithin: Shokt e mi jan sikur yje: pas cilitdo q t shkoni, do t jeni
37[147]
Edh-Dhehebi, Menakib ul-Imam Abu Hanife ve Sahibaihi,

Egypt, 1366/1946; fq. 21, cituar sipas: El-Mewdudi, Ebu
Hanifa i Ebu Jusuf, n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 92.
38[148]
Ash-Shrani, Kitab ul-mizan,Egjipt, bot. III, 1925,
vll.I, fq. 61, sipas: El-Mewdudi, Ebu Hanifa i Ebu Jusuf,
op.cit., fq. 92-93.
39[149]
Ebu Jusuf, El-Mebsut, cituar sipas: F. A. Rida, op.
cit., fq. 39. Version t ngjashm tashm kemi cituar.
40[150]
Ebu Hanife, El-Alimu ve-l-muteal-limu, cituar sipas: F.
A. Rida, op. cit., fq. 40.
41[151]
K. Dobraa, 9/1936, op. cit., fq. 367.
42[152]
Termi Fetava pl. i Fetva sht fjal arabe q
dmth.: mendim (vendim) (sheriat) juridik, fetva, decizion
e t tjera. Shih: T. Muftiq, Vllim. II, op. cit., fq.
2556; N. Smailagi}, Leksikon islama, op. cit, fq. 186; H.
\ozo, Fetve - Pitanja i odgovori, Novi Pazar, 1995.
n rrug t drejt.43[153] T dytt mbshteten n at se ata jan njerz

sikur edhe ne, prandaj me ndryshimin e rrethanave n koh e hapsir,
ndryshojn edhe kriteret pr vlefshmri.
Mirpo, nuk pajtohemi me asnjrn pal, sepse pranimi i
domosdoshm i fetvave t tyre duke u mbshtetur n hadithin e cekur,
mendimet e tyre do ti absolutizonte, do ti shenjtronte pa t drejt.
Harrohet se madhshtia e tyre konsiston n angazhimin e tyre
konsekuent, dhe se mendimet e tyre pr gjrat e reja joprezente n
kohn e Muhammedit a.s. duhet t na shrbejn si mostr, shembull
gjat zgjidhjes s rrethanave e problemeve tona shumfish m t
ndrlikuara. Prandaj edhe miratimi i pjesrishm i ktyre fetvave nga
ana e hanefitve e ka arsyetimin e plot.
N favor t pohimit ton shkon edhe thnia e Umerit r.a., se po t
ishte gjyqtar n rastin kur Aliu r.a. dhe Zejdi r.a. e gjykuan nj rast konflikt, ky do t gjykonte m ndryshe.44[154]
Q kt ta kuptojm m drejt, do t theksojm nj shembull
praktik. Shumica (xhumhuri) mendon se hutbeja sht kusht pr
vlefshmri t namazit t xhumas. Hasan el-Basriu dhe Ibn Maxhishuni
thon se hutbeja sht e dshirueshme, kurse Seid ibn Xhubejri pohon
se hutbeja sht sikur dy rekate t namazit t dreks.45[155]
Sipas mendimit t shumics, q t jet hutbeja e vlefshme,
nevojitet q hatibi ti falnderohet All-llahut, t sjell salavat mbi
Pejgamberin, t dftoj devotshmri e adhurim dhe t lexoj nj ajet
nga Kurani. Pjesa e dyt dallon nga e para vetm q n vend t ajetit
lexohet duaja.
Ebu Hanife mendon se hutbeja do t jet e vlefshme madje nse e
reduktojm n tahmid (el-hamdu lil-lah), tesbih (subhanall-llah) dhe
tekbir (All-llahu ekber).46[156]
sht shnuar q Osmani r.a. nga minberi ka lexuar. El-hamdu lillah, e pastaj me z t dridhur ka thn: Ebu Bekri dhe Umeri me kt
rast kan prgatitur fjalime. Juve, ndrkaq, m shum ju nevojitet
imami q sht produktiv nga ai q sht orator, kurse fjalime (hutbe)
do t ket. Pas ksaj ka zbritur dhe me ashabt ka falur dy rekate t
namazit t xhumas, e q askush prej tyre nuk kundrshtoi, as q
veprimin e tij e kontestoi.
Kurse nxnsit e Ebu Hanifes, Ebu Jusufi dhe Muhammed ibn
Hasani, thon: Vaxhib sht ajo q parashtron vetm emri hutbe, e ky
sht mendimi edhe i Shafiiut.47[157]
43[153]
Jakup Memiq, (zgjodhi e prktheu), Izbor Poslanikovih

hadisa, Sarajevo, 1984, nr. i hadithit; 88.
44[154]
Ibn Kajjim, vllimi I, op. cit., fq. 81-85, cituar
sipas: S. Ramadan, op. cit., fq. 65. Ksaj i shrbeu edhe
mendimi mjaft interesant i Shah Veliull-llah ed-Dehleviut,
i theksuar n veprn e M. Ikballit, op. cit., fq. 125.
45[155]
Muhammed ibn Ahmed ibn Ferh el-Kurtubi, El-Xhamiu li
ahkami-l-Kuran, Kajro, 1967, XVIII/114-116, cituar sipas:
Jusuf Rami}, Fikhska ({erijatsko-pravna) tuma~enja Kurana,
n: Zbornik radova Islamskog teolo{kog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, 3/1990, fq. 44-45.
46[156]
El-Kurtubi, op. cit., sipas: J. Ramiq, op. cit., fq.
45.
47[157]
Ibid., fq. 45. Pr formn dhe tekstin e hutbeve t
Muhammedit a.s. shih: Jusuf Ramiq (ed.), Hutbe t zgjedhura
t Muhammedit a.s., Prizren - Sarajev, 1411/1991, fq. 126.
IXHMAI
Burimi i katrt pr formimin e mendimit juridik te hanefitt sht

ixhmai, i njohur si konsensus (lat. communis opinio doctorum).
Ixhmai48[158] sht vendim unik i t gjith juristve e dijetarve
autoritativ t nj epoke sipas ndonj shtjeje t caktuar.49[159] N nj
vend tjetr prkufizohet si pajtim i muxhtehidve, dmth. i atyre q
kan t drejt q duke u mbshtetur n dijen e vet, t sjellin gjykime
vetjake, pas vdekjes s Muhammedit a.s., pr t gjitha koht, pr t
gjitha shtjet e fes. Ka mund t shprehet me fjal (ixhmaul-kavl),
me akt (ixhmaul-fil) ose me heshtje q shpreh pajtimin (ixhmaussukut ose ixhmaut takrir).50[160]
sht karakteristike se zgjidhjet e tyre gjithnj duhet t jen t
mbshtetura n ajet apo n hadith. Ixhmai sht nj lloj kuvendi,
forum pr
komentimin autoritativ (kompetent) t parimeve dhe
normave fetare. Ai paraqet etap me rndsi n sistematizimin e t
drejts islame, sepse i tejkalon edhe mendimet individuale edhe
komentimet sistematiko-analogjike,51[161] dhe me kt i pamundson
mendimet arbitrare dhe sektare.
sht mendim dominues se ixhmai prcakton sht e vlefshme n
t kaluarn dhe n t tashmen; ai n realitet, ka vendosur pr at ka i
ka takuar Sunnetit t Pejgamberit dhe far sht komentimi i sakt i
Kuranit, q dmth. se u ka dhn autoritet Kuranit dhe Sunnetit.52[162]
Kuptimi i ixhmait n Islam v theks t fuqishm n at praktik, dhe
nuk ka fjal mbi vrtetsin absolute t prmbajtjes s tij, por vetm
mbi korrektsin (prpikshmrin) e tij praktike.53[163]
E larttheksuara do t na ndihmoj ta kuptojm ixhmain m drejt te
Shkolla juridike hanefite. Hanefitt e konfirmojn ixhmain si burim dhe e
lidhin pr Ebu Hanifen dhe nxnsit e tij (Ebu Jusufin dhe
Muhammedin), qoft at verbal (kawlij) qoft at t heshtur
(sukutij).54[164]
Konsiderohet se Ebu Hanifeja nuk e ka futur nocionin e trajtuar
(formuar) t ixhmait me kuptim t caktuar juridik,55[165] porse kt e
kan br dijetart hanefit, t cilt pas vdekjes s msuesit Ebu
Hanifes, i nxorn rregullat juridike prej mendimeve t tubuara t Imamit
mbi rastet e shumllojshme.56[166]
Hanefitt e pranojn ixhmain e ashabve nse ata jan unik n
zgjidhjen e shtjes s caktuar juridike, por nse ata nuk jan unik dhe
ndahen n mendime, ata e zgjidhin at q sht n pajtim me mnyrn
e puns s tyre.57[167]
Mendimi dhe qndrimi i Shkolls hanefite ndaj ixhmait ka shkaktuar
mjaft mosmarrveshje. Nj nga shtjet kontestuese sht pyetja se a i
48[158]
Ixhmai
ka
disa
kuptime
si:
plqim,
unanimitet,
konkluzion unanim, njzri, konsensus etj. Shih: T. Mufti},
I. op. cit., fq. 531.
49[159]
N. Smailagi}, Klasi~na kultura islama, II, op. cit.,
fq. 73.
50[160]
51[161]
N. Smailagi}, Klasi~na kultura islama, II, op. cit., fq
73.
52[162]
Fazlur Rrahman, Duh islama, Beograd, 1983, fq. 114.
53[163]
Ibid., fq 114.
54[164]
Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 317-318.
55[165]
S. Ramadan, op. cit., fq. 82.
56[166]
Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 309; S. Ramadan,
op. cit., fq. 80.
57[167]
Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq 319.
obligon ixhmai i ashabve gjeneratat e mvonshme?! Prgjigjja sht

komplekse, prandaj vmendjen ton sht me rndsi ta prqndrojm
n at se sht e nevojshme t bhet dallimi ndrmjet vendimit q ka t
bj me pyetjen e aktit (veprs) dhe vendimit q ka t bj me pyetjen
e t drejts. I pari obligon, sepse ashabt jan dshmitar kohor dhe
hapsinor dhe ktu nuk ka kundrshtim. I dyti nuk obligon, sepse ka t
bj vetm me interpretimin, dhe, natyrisht, gjeneratat e mvonshme
nuk jan t obliguara me kt vendim t ashabve. N kt kuptim, kemi edhe mendimin e dijetarit Kerhit, i cili thot: Sunneti i ashabve
sht i obligueshm n shtjet q nuk mund t shpjegohen me kijas,
por nuk sht i obligueshm n shtjet q mund t vendosen me
kijas.58[168]
Sa i prket ixhmait t tabiinve, juristt hanefit nuk e pranojn,
duke e arsyetuar kt me at se tabiint n asgj nuk kan prparsi
ndaj tyre dhe n pajtim me kt edhe nuk mund tu shrbejn si
burim.59[169] N lidhje me kt kemi nj thnie t Imam Adhamit Ebu
Hanifes: Ata jan njerz q pavarsisht kan gjykuar, edhe ne
pavarsisht gjykojm sikur q kan gjykuar edhe ata; ata jan njerz
edhe ne jemi njerz.60[170]
D.
KIJASI
Kijasi61[171] sipas komentimit t juristve musliman dmth. gjykim

n baz t analogjis, respektivisht konkludim n baz t parimit t
dhn n Kuran, Sunnet ose Ixhma, t mishruar n shembullin
paraprak q nj rast i ri t prfshihet nn parimin e njjt ose sht i
ngjashm me at shembull pr shkak t karakteristiks s prgjithshme
thelbsore t quajtur shkak (il-le).62[172]
sht mjaft interesant pohimi se konkludimi sipas analogjis
(kijasit), q teoria tradicionale e sheriatit e cek si burim t t drejts,
realisht paraqet nj metod t komentimit dhe formulimit t
norms.63[173]
Gjat shkoqitjes s ktij prkufizimi vrejm se bazat e Kijasit jan
n Kuran dhe Sunnet, e edhe n Ixhma. Dmth. nse pr ndonj objekt
(lnd) m t rafinuar ose m t ndrlikuar, pr t cilin Kurani dhe
Sunneti nuk japin prgjigje eksplicite, sht shfrytzuar ndonj ajet
kuranor ose parim i prgjithshm apo i veant n Sunnet; ather
sipas ktij ose n frymn e tij formulohet vendimi, duke i pasur
parasysh kushtet, faktort dhe raportet bashkkohse.64[174] Zakonisht
merret ajeti i dyt i sures el-Hashr.
58[168]
Shih pr kt shtje m gjersisht: M. Ikbal, op.

cit., fq. 127, dhe vepra t tjera.
59[169]
60[170]
N: Muhammed ibn Hasan esh-Shejbanij, Xhamiul-l-kebir,
i cituar sipas: F. A. Rida, op. cit., fq 37.
61[171]
Kijas-i
prve
tjerash
dmth.:
krahasim,
barazim,
analogji, konkluzion sipas analogjis. Shih: T. Mufti}, II,
op. cit., fq. 2938.
62[172]
F. Rrahman, op. cit., fq. 110.
63[173]
F. Kar~i}, [erijatski sudovi, op. cit., fq 13. N
burimet e pavarura nuk bn pjes as miratimi i dobis s
prgjithshme (maslaha, utilitas publica) dhe drejtsis
(istihsan), por bjn pjes n synimet me t cilat
komentuesi i s drejts udhhiqet. Ibid., fq. 13.
64[174]
N. Smailagiq, Klasi~na kultura islama, II, op. cit.,
fq. 74.
Konsiderohet se Kijasin s pari e prdorn hanefitt. Edhe ne e

konsiderojm t njjtn sa i prket sistematizimit dhe metods, mirpo
sht m se e sigurt se Kijasi ka ekzistuar edhe m par; por pa metod
specifike t karakterit pozitiv me termin juridik Kijas.65[175]
Disa shkojn madje edhe m larg dhe pohojn se institucioni i
Kijasit tashm ka ekzistuar, pra n trsin e vet, porse ka qen i
fshehur, dhe tek m von ka fituar karakter deklarativ.66[176]
Ebu Hanifeja dhe shkolla e tij e kan kufizuar prdorimin e
mendimit t lir, askund t bazuar (rej), duke futur n vend t tij
konkludimin sistematik sipas analogjis (kijas). Duke e pranuar
aplikimin e Kijasit, Shkolla hanefite ka shkuar nga ajo q ta mohoj
lirin kreative dhe arbitrazhin e jets dhe ka tentuar ta ndrtoj sistem
juridik t prkryer logjikisht n vijn e arsyes s pastr.67[177]
Prve dobis evidente Kijasi ka dhn edhe rezultate t kqija.
Shpesh te dijetart e pandrgjegjshm ka shrbyer si mjet apo mnyr
nprmjet s cils jan bishtruar e keqprdorur normat e Kuranit dhe
t Sunnetit. Pr kt arsye, mjaft hert lajmrohet njfar reaksioni
kundr zbatimit t analogjis.68[178]
Mirpo, reaksionet nuk kan qen gjithnj reaksion kundr
keqprdorimit dhe arbitraritetit t analogjistve, porse prezumimi i
pastr i sugjeruar pjesrisht me kristalizimin e ides juridike n Islam, e
pjesrisht me at prtaci intelektuale, q, posarisht n periudhat e
dekadencs shpirtrore i transferon mendimtart e mdhenj n
idhuj.69[179]
Me t drejt n shekullin X hixhrij reagoi esh-Sherkesi, q
konfirmoi: Nse ithtart e ksaj premise (tradicionalistt - N. I.)
dshirojn t thon se shkrimtart e hershm kan pasur m shum
lehtsi, e shkrimtart e vonshm m shum vshtirsi, kjo sht
absurditet ngase nuk ka nevoj pr mendjemprehtsi t madhe t
shihet se ixhtihadi pr juristt e vonshm sht m i leht se sa pr
juristt e hershm.70[180]
I mendimit t ngjashm sht edhe el-Maverdi, i cili konsideron se
prdorimi i analogjis, posarisht n t drejt, sht i arsyeshm apo i
domosdoshm.71[181]
65[175]
I. Goldcier, Die Zahiriten, Leipzig, 1884, fq. 5-8,

cituar sipas: S. Ramadan, op. cit., fq. 67.
66[176]
K. Dobraa, 1/1936, op. cit., fq. 17-18.
67[177]
M. Ikbal, op. cit., fq. 128; F. Kariq, E drejta e
sheriatit, op. cit., fq. 63.
68[178]
Mehmed Begovi}, O izvorima {erijatskog prava, Beograd,
1933, fq. 21.
69[179]
M. Ikbal, op. cit., fq. 129.
70[180]
Ibid., fq. 129.
71[181]
Ebu Hasan El-Maverdi, El-Ahkamu-s-sultanijjeh, Kajro,
(-), fq. 63, cituar sipas: M. Begoviq, op.cit., fq. 22.
Sa pr pluralitet mendimesh po e ofrojm dialogun e Xhafer
es-Sadikut t zhvilluar me Ebu Hanifen n Medine:
Xhaferi: Cili sht mkat m i madh: vrasja apo kurvria?
Ebu Hanife: Vrasja!
Xhaferi: Pr arsye ather pr vrasjen jan t
mjaftueshm dy dshmitar, kurse pr kurvrin katr - A ka
ktu analogji?
Ebu Hanife: Nuk ka.
Xhaferi: sht m i vlefshm: namazi apo agjrimi?
Ebu Hanife: Namazi!
Edhe vet halifi abasit Xhafer el-Mensuri e akuzoi Ebu Hanifen se

po i jep prparsi analogjis ndaj hadithit, sipas njoftimeve q ka, kurse
Ebu Hanifeja i prgjigjet: .... Gabimisht je njoftuar. Un s pari krkoj
n Kuran, pastaj n Sunnet, n vendimet e Ebu Bekrit, Umerit, Osmanit
dhe Aliut, pastaj n vendimet e ashabve. Nse ata jan kundrshtuar,
ather e zbatoj analogjin...72[182]
N vazhdim do ta shohim m konkretisht aplikimin e analogjis nga
ana e Shkolls hanefite. Ebu Hanife ka kushtzuar q analogjia t
aplikohet n situatn kur nuk ka hadith t besueshm (autentik). Edhe
ather, konkludimi n analogji patjetr duhet t bazohet n dispozitn
e Kuranit ose Sunnetit. Me kt prmbajtja e dispozits deri te e cila
arrihet prmes konkludimit analogjik, bhet e varur nga prmbajtja e
dispozits e cila rrjedh nga teksti i shpallur, gj q edhe e pengon
arbitraritetin e mendimit t lir.73[183]
Me fjal t tjera, nuk ka analogji pa kto katr elemente:
1) asl - baza e dhn kuranore - sunnetike ose me ixhma;
2) fer - rasti i ri q krkon zgjidhje;
3) ile - apo vasfu-l-xham - shkaku, d.m.th. q rasti i ri ti ket
karakteristikat e njjta apo t ngjashme sikur edhe baza (asl) dhe;
4) hukm-ul-asl - q zgjidhja n baz t jet plotsisht e njohur dhe
e caktuar ashtu q sakt t dihet se a sht norma - imperative,
ndaluese apo autorizuese.74[184]
Me aplikimin e parimeve t ktilla, erdhi deri te ndalesa e t gjitha
pijeve alkoolike. Psh. vera sht cekur n Kuran dhe kjo do t ishte asli
(baza); pijet tjera alkoolike jan feri (nuk jan cekur); il-le sht
veoria e prbashkt e verrave dhe e t gjitha pijeve tjera alkoolike q
dehin dhe q kan pasoja t njjta negative, q sht edhe shkak i ndaless; hukm-ul-asli sht ndalesa shprehimore kuranore e vers, dhe
se, analogjikisht vers, jan arritur t gjitha kushtet q edhe t gjitha
pijet tjera alkoolike t ndalohen.75[185]
Shkolla hanefite, prkundr aplikimit t madh t analogjis, jo
vetm q nuk i ka dhn prparsi kijasit ndaj haditheve haberi ahad
(q i kan prmbushur kriteret e shtruara), por ka plot shembuj ku u
Xhaferi: Pr arsye ather femra nuk i kompenson namazet
e lshuara n menzes (hajd), kur e plotson agjrimin? A ka
ktu analogji?
Ebu Hanife: Nuk ka.
Xhaferi: Kush sht m i dobt: mashkulli apo femra?
Ebu Hanife: Femra!
Xhaferi: Prse ather femrs i sht dhn nj pjes e
trashgimis, kurse mashkullit dy? A ka ktu analogji?
Ebu Hanife: Nuk ka.
Xhaferi: Friksoju Zotit dhe n fe mos e prdor
analogjin!
Shiitt thon se Ebu Hanife pas kthimit n Irak ka thn:
Lev-les-senetan leheleken - Numan (Sikur t mos ishin
ato dy vjet (t shoqrimit me Xhaferin, N. I.), do t
shkatrrohej Numani. Ebu Zehre, El-Imam es-Sadik, f. 63
dhe 192, cituar sipas; I. Dànanovi}, Id`tihad, op. cit.,
fq. 54, fusn. 28.
72[182]
Vehbi Sulejman el-Albani, Ebu Hanife en-Numan; Damask
- Bejrut, 1973, fq. 133, cituar sipas: I. Dànanovi},
Id`tihad, op. cit., fq. 66.
73[183]
74[184]
Umer M. Abdulhamid, Huxhxhijjetu-l-kijasi fi usuli-lfikhi-l-islami, Bengazi (-), fq. 79 e tutje.
75[185]
I. Dànanovi}, Id`tihad, op. cit., fq 67.
sht dhn prparsi madje edhe haditheve t dobta kundrejt

analogjis (daif n at koh sht quajtur ai hadith q m von sht
quajtur po ai hadith hasen). Lidhur me kt kemi si shembull
mosaplikimin e sanksionit pr vjedhje n dhjet dirhem, ndonse
hadithi sht i dobt.76[186] Shembull tjetr sht shtja e prcaktimit
t periudhs m t gjat t shtatznis pas vdekjes s burrit ose pas
divorcit nga ai (pr shkak t prcaktimit t paternitetit t fmijs), ku
kjo shkoll ka prdorur hadithin e dobt, n t cilin nuk mbshtetet
asnj shkoll tjetr juridike.77[187]
N ann tjetr, nga burimet juridike vrejm se hanefitt,
prkundr akuzs pr prdorimin e tepruar t analogjis, ndalojn
aplikimin e analogjis n t drejtn penale. Qndrimin e vet e bazojn
n hadithin: Idreu-l-hadude bi-sh-shubuhati q n prkthim dmth:
Mos shqiptoni dnime n dshmi t dyshimta. Hanefitt n mnyr
rigoroze i prmbahen parimit sheriatik beraetu-l-aslijjeh (pafajsia
juridike) derisa nuk dshmohet fajsia.
Analogjia (kijasi) sht delil dhanni (e vrteta e mundshme) e jo
delil kati (dshmia e sigurt), e pasi n analogji ekziston dyshimi,
dispozitat nuk mund t ngrihen (t bazohen) n dyshime e pasiguri, e ti
rrezikojn vlerat m t mdha t njeriut: trupin dhe jetn.78[188]
Disa qarqe t tjera u kan br vrejtje hanefitve se ashabt
(shokt e Pejgamberit a.s.) e kan aplikuar analogjin n t drejtn
penale, mirpo hanefitt e kundrshtojn kt pohim t tyre duke u
thn se zgjidhjet e ktilla juridike jan ixhmau-s-sahabeh (ixhma i
shokve t Pejgamberit) e jo analogji, dhe se ixhmai i sahabve sht
burim i s drejts. Zgjidhjet juridike t tyre deri te t cilat kan ardhur
jan obligative, por metodologjia q sht prdorur sht di
tjetr.79[189]
DH. ISTIHSANI
Kushtet dhe rrethanat m t ndrlikuara e t ndryshueshme t
jets dhe llojllojshmria e relativiteti i ixhmait dhe kijasit, e imponuan
nevojn e aplikimit m dinamik. Po ashtu, duke vrejtur se rregullsia
rigoroze e t gjykuarit juridik gjithmon nuk sjell deri te zgjidhja e
drejt, Ebu Hanifeja lejon mundsin e korrigjimit t konkluzionit n
baz t analogjis. Kjo sht arritur me futjen e Istihsanit n mesin e
burimeve t s drejts, m tepr si mnyr e komentimit dhe
prmbushje e zbraztirave juridike.80[190]
Folja istahsene dmth. t konsiderosh t bukur, t mir, korrekt,
t prshtatshm; e arsyeshme, e dobishme; t lejosh, derisa infinitivi
istihsan dmth. pranim, miratim i tij.81[191] Kjo do t thot se do t
bhet shmangie nga dispozitat juridike deri te t cilat kan arritur
nprmjet
analogjis,
nse
kt
e
krkojn
arsyet
e
rregullshmris.82[192]
76[186]
M. es-Sibai, op. cit., fq. 241.

Ahmed el-Kubejs, El-Ahvalu-sh-shahsijjeti fi-l-fikhi-lkadai ve-l-kanuni, Bagdad, 1970, fq. 305, cituar sipas: I.
Dànanovi}, Id`tihad, op. cit., fq. 68; Krhs.; M. es-Sibai,
op. cit., fq. 241.
78[188]
Shih: I. Dànanovi}, Id`tihad, op. cit., fq. 68.
79[189]
Ibid., fq. 68, fusn. 29. Shih fq. 68-70.
80[190]
H. Laost, Raskoli u islamu, Zagreb, 1988, fq. 86.
81[191]
T. Muftiq, op. cit., I, fq. 666.
82[192]
77[187]
Istihsani prbhet n at q muxhtehidi t abstenoj, t zbrapset

nga nj zgjidhje juridike t vrtetuar para s gjithash me analogji,
dmth. prej precedentit, dhe t pranoj zgjidhjen tjetr pr shkak t
arsyes s rndsis juridike, apo pr shkak t paraqitjes s nevojs ose
lehtsis s fsheht, por t theksuar shoqrore, n kryerjen e punve t
lejuara me fe, q zbrapsjen e till e krkon, sepse aplikimi i analogjis
rigoroze do t shpie deri te rezultatet e pamarrura me mend.83[193]
Ka mendime se aplikimi i istihsanit sht kundr tradits, zakonit,
si mendon esh-Shafiu,84[194] e t tjer, mirpo kt e konsiderojm t
papranueshme, kur dim se edhe Kurani edhe Sunneti e urdhrojn
parimin; All-llahu dshiron tju lehtsoj, e jo vshtirsi t keni. (elBekare, 185) dhe: Lehtsoni e mos vshtirsoni.85[195] Pr pranimin e
ktij burimi dytsor mendojm se hanefitt m s shumti kan qen t
udhzuar me kt parim.
sht me rndsi t shtrohet pohimi se Shkolla hanefite sht e
mendimit q n rastin kur ekzistojn m shum solucione pr nj
shtje konkrete, duhet zgjedhur at zgjidhje q m s miri u prgjigjet
nevojave lokale dhe t kohs.86[196]
Nse u hedhet nj vshtrim shkrimeve burimore, do t konstatohet
se istihsani m s shumti ka gjetur aplikim n prpunimin e ksaj fushe
juridike - n t drejtn pasurore (el-muameletu-l-malijjeh) te shkolla
hanefite.87[197]
Sidoqoft, edhe ky burim plotsues, dytsor i s drejts islame, ka
luajtur e edhe sot luan rol relativisht me rndsi n jurisprudenc.
Ndryshe nga m par, kjo tash sht detyr shtetrore, institucionale...
E.
ISTISHABI
Istishabi (status quo ante) merret si burim ndihms, dytsor i

sheriatit, ndonse m tepr ka t bj me rregullin sheriatik-juridik se
sa me burimin e t t drejts islame.
Istishabi dmth. vazhdim i nj dispozite, gjendjeje ose cilsie t
caktuar n t kaluarn, derisa nuk dshmohet e kundrta.88[198]
Edhe Shkolla shafiite e pranon Istishabin n mesin e burimeve
ndihmse, ndonse konsiderohet se n fillim kjo kshtu nuk ka
qen.89[199]
Duke u mbshtetur n parimin e Istishabit hanefitt konstatojn se
do njeri lindet i virgjr, i pamkat dhe kjo cilsi e prcjell derisa nuk
dshmohet e kundrta. Dyshimi nuk mjafton q dikush t shpallet fajtor.
Muhammedi a.s. thot: Dnimet nuk mund t shqiptohen me dshmi t
dyshimta, prandaj Ebu Hanife krkon q personi i fajsuar n baz t
dyshimeve, pa e argumentuar fajin, t lirohet. Me kt Ebu Hanife e
aplikon rregulln q m mir fajtorin e vrtet t mos e dnoj se t
pafajshmin ta gjykoj.90[200]
83[193]
S. Ramadan, op. cit., fq. 17; Krhs.: Mehmed Handì},

Kodificiranje {erijatskog prava, op. cit., fq. 5; I.
Dànanovi}, Ebu Hanife, op. cit., fq. 34.
84[194]
85[195]
El-Buharij, Vll. I, op. cit., fq. 99; Krhs.: Ebu
Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 349.
86[196]
M. Begovi}, op. cit., fq. 20.
87[197]
Shih: Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 387-395.
88[198]
Abdulkerim Zejdan, El-Wexhizu fi usuli-l-fikh, Bagdad,
1970, fq. 224-225.
89[199]
90[200]
URFI
Jeta gjithnj e m e pasur dhe mungesa e zgjidhjeve t prfshira

nga Kurani, Sunneti dhe burimet tjera, imponuan nevojn q pr
zgjidhjen e rasteve t reja t merret parasysh edhe praktika zakonore
(kanunore)91[201] e shoqris prkatse.
Konsiderohet se baza e Urfit sht nj hadith mewkuf (sipas disave
hadith merfu), q prve t tjerve e citon edhe Ahmed ibn Hanbeli n
Musnedin e vet, t cilin e transmeton Ibn Mesudi, i cili thot: Ajo q
te muslimant konsiderohet e mir, ajo edhe te Zoti sht e mir.92[202]
Duke u mbshtetur n kt, hanefitt Urfin e kan konsideruar
thelbsor n sistemin juridik (fikhor).
Po ashtu, bazn e Urfit duhet krkuar edhe n faktin se
konsiderohet se n zakonet e popujve dhe kulturave t ndryshme
ekzistojn elementet e t mirs q reflektojn gjurmt e shpalljeve t
dikurshme qiellore q njerzit gjat kohs i kan prishur e
bastarduar.93[203] N shekujt e par n sheriatin islam jan inkorporuar
zakone lokale dhe disa institucione t s drejts bizantinase dhe
persiano-sasanidase.94[204]
Juristi indo-pakistanez Amin A. Islahi, me t drejt pohon se baza e
Urfit gjendet n konceptin kuranor ajo q sht konstatuar si e mir
(el-maruf).95[205]
Urfi apo doket (zakonet) juridike prgjithsisht, por edhe te
hanefitt, ndahen n:
1) Doke (zakone) t kqija (el-munker), q jan n kundrshtim
me intencat e burimeve;
2) Doke (zakone) t mira, t dobishme (el-maruf), q nuk jan n
kundrshtim me intencat e burimeve, dhe si t tilla vrehen, e vendimi i
marr n baz t tyre sht i obligueshm.
El-Br n veprn e vet Sherhu-l-eshbahi ven-nedhairi pohon: T
provuarit (t vrtetuarit) me urf sht t provuarit me provn e
Ligjit.96[206] Ngjashm pohon n veprn e vet El-Mebsut es-Serahsi:
T provuarit me urf sht sikurse t provuarit me tekst (nass).97[207]
Urfi ndahet n:
- Urfi amm - doket e prgjithshme;
- Urfi hass - doket e kufizuara n koh dhe hapsir.98[208]
Jusuf el-Kardavi pohon se Urfi nuk ka permanenc juridike, sepse
me ndryshimin e rrethanave shoqrore, t mentalitetit e t tjera,
ndryshojn edhe shprehit e njerzve.99[209]
El-Mekkiu transmeton se Ebu Hanifeja ka qen ndjeks i prpikt i
tradits s prgjithshme t qytetarve t vet.100[210]
91[201]
Termi el-urfu dmth.: zakon, doke, shprehi, zakon

juridik, e drejta ligjore etj. Shih.: T. Mufti}, II, op.
cit., fq. 2225.
92[202]
J. el-Kardavi, Islamsko pravo, op. cit., fq. 112; Ebu
Zehre, Ebu Hanife, fq. 357.
93[203]
F. Kariq, OPPI, op. cit., fq. 16.
94[204]
Mehmed Begovi}, Dali je rimsko pravo uticalo na
{erijatsko pravo, Balcanica, VIII/1977, fq. 593-600,
cituar sipas: F. Kar~i}, OPPI, op. cit., fq. 16.
95[205]
Amin
Ahsan
Islahi,
Islamic
Law,
Concept
and
Codification, Lahore, 1978, fq. 78-80, cituar sipas: F.
Kar~i}, OPPI, op. cit., fq. 16.
96[206]
97[207]
Ibid., fq. 357.
98[208]
99[209]
J. el-Kardavi, Islamsko pravo, op. cit., fq. 112-117.
Po kjo vlen edhe pr nxnsit e Ebu Hanifes, Ebu Jusufin dhe

Muhammed ibn Hasanin.101[211]
Istihsani s bashku me pranimin e Urfit - dokeve si burim i t
drejts, n fushn e muamelatit, ka pasur si rezultat fleksibilitetin e
trsis s interpretimit hanefit t s drejts. Kjo gj i ka mundsuar
m von ksaj shkolle shkall t lart t prshtatjes s nevojave t
shoqris n zhvillim.102[212]
Mund t prfundojm se Urfi dhe e drejta zakonore kan luajtur rol
t rndsishm si n periudhn e ndrtimit t sistemit juridik islam
ashtu edhe n procesin e aplikimit t normave t tij; me fjal t tjera,
Urfi ka ndikuar n evoluimin e jurisprudencs islame dhe n kalimin e
jazit ndrmjet teoris dhe praktiks.103[213]
F.
MASLAHA
Ebu Hanife dhe shkolla e tij jan udhhequr me parimin e

prgjithshm sipas t cilit msimi islam, si n hollsi, ashtu edhe n
trsi, sht e mir e prgjithshme dhe publike (maslaha amma),
synimi themelor dhe i vetm i t cilit sht sigurimi i lumturis s
individit dhe bashksis. Sipas tij, porosia kuranore - sunnetike, e me
kt edhe tr msimi islam, n qendr t vmendjes e v njeriun si
individ. Bashksia sht e lumtur vetm ather nse jan t lumtur t
gjith individt e saj, kurse ska lumturi t plot personale pa liri t do
antari t bashksis.104[214]
Liria dhe interesi individual i individit (maslahatu-l-ferd) mund t
kufizohen dhe ti nnshtrohen kontrollit shoqror vetm ather kur
bhet atak me njrin prej postulateve kryesore t msimit islam dhe kur
rrezikohet njra prej vlerave permanente t mbrojtura nga Islami.
Shkenctart pohojn se Ebu Hanife ka dhn zgjidhje t shumta
juridike duke u mbshtetur n maslaha. P.sh. Ebu Hanife shtjen e
tutoris ndaj t miturve, shkaprderdhsve dhe personave me shenja
m t vogla t ngecjes shpirtrore, e kufizon kohrisht, pr shkak t
keqprdorimeve t mundshme t tutorit, dhe pas ktij afati pasuria
duhet tu dorzohet pronarve t vrtet. P.sh. Ebu Hanife tutorin ndaj
t miturit me t meta m t vogla mentale e kufizon dhe pohon se ajo
mund t zgjas deri n moshn 25 vjeare t tij.105[215] Ebu Hanife
vazhdimin e tutoris e konsideron t padrejt dhe dhun ndaj individit
mbi t cilin sht aplikuar kjo mas. Shkollat tjera juridike: malikitt,
shafiitt dhe hanbelitt nuk e njohin kufizimin n mosh, gj q ka
pasur pr pasoj q vendet islame ta aplikojn mendimin e Ebu Hanifes
edhe n ato vende ku nuk ka hanefit.106[216]
Ebu Hanife maslahan e ka prdor edhe n shtjen e trajtimit t
borxhliut, ku dallon nga shkollat tjera. Ky mendon se borxhliut nuk
mund ti shitet pasuria, as q borxhliu duhet ta humb aftsin afariste,
as ather kur ai madje ka mundsi ta kthej borxhin.
100[210]
El-Mekkij, I, op. cit., fq. 89, cituar sipas: Ebu

Zehre, Ebu Hanife, fq. 314.
101[211]
102[212]
F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit., fq.
63.
103[213]
Amin A. Islah, op. cit., fq. 78-80.
104[214]
105[215]
Ibid., fq. 451-458.
106[216]
Shih: I. Dànanovi}, Ebu Hanife, op. cit., fq.
32-33.
Nse personi i caktuar me arsye ka hyr n borxh dhe

momentalisht ska mundsi ta kthej at, pasurin ekzistuese t tij
duhet ruajtur nga krkuesit, kurse bashksia e gjer duhet t gjej
mnyr pr larjen e borxhit nprmjet institucionit t zekatit. Ebu Hanife
sht mbshtetur n ajetin kuranor t sures et-Tevbe ku thuhet: Allllahu caktoi obligim q lmoshat (zekati etj.) tju takojn vetm: ... t
mbyturve n borxhe... (et-Tevbe, 60).107[217]
Ebu Hanife i vetmi nga muxhtehidt dhe shkollat e mdha ka lejuar
q vasha madhore dhe e menur t mund mvetsisht t hyj n
martes, pa plqimin dhe pa lejen e tutorit. Normalisht, vasha ka mund
ta bj kt nse i zgjedhuri i plotson kushtet e caktuara me sheriat.
Po ashtu, n kt dispozit jan t barabart edhe mashkulli edhe
femra: q t dy mund ta zgjedhin bashkshortin eventual.108[218]
Nga kta shembuj mund t vrehet cilsia dhe fleksibiliteti i ksaj
shkolle n aplikimin e s Drejts islame te muslimant.
G. ABSTRAKSIONET - RASTET E SUPOZUARA

Ebu Hanife, e m von edhe nxnsit e tij, kan dftuar prirje nga
preokupimi me abstraksione. Jan zgjidhur edhe rastet e supozuara, q
ende nuk kan ndodhur. Me prgjithsimin e prmbajtjes s nj varg
normave individuale, vjen deri te rregullat e prgjithshme juridike (elkavaidu-l-kul-lijjeh).109[219]
Q kt ta kuptojm m leht, do ta shtrojm nj rast ndrmjet
Ebu Hanifes dhe Katades, prfaqsues i Shkolls juridike t Hixhazit.
Ebu Hanife e pyeti Kataden se si do t rregullohet pyetja kur burri nuk
paraqitet vite me radh, dhe gruaja e tij, duke menduar se ai ka vdekur,
martohet me nj burr tjetr. do t bhet me mehrin e pranuar nga
burri i par? Katade iu prgjigj: Prse m pyet pr at ka nuk ka
ndodhur? Ne po prgatitemi pr problemin para se t imponohet, e kur
ai t aktualizohet, ne duhet t dijm si ti hyjm problemit dhe si t
dalim nga ai - tha Ebu Hanife.110[220]
GJ. FIKSIONET JURIDIKE

Pr Ebu Hanifen dhe nxnsit e tij Ebu Jusufin dhe Muhammed ibn
Hasanin sht e lidhur ngusht shtja e fiksioneve juridike
(gjetshmrive juridike arab. el-hijelu-sh-sheriijeh; tur. hil-lei
sherijjeh).111[221] Kto kan qen konstruksione apo fiksione juridike, q
sht dashur tua lehtsojn muslimanve ndjekjen e sheriatit n koh
t caktuar. Me to sht provuar pajtimi ndrmjet t drejts ideale dhe
realitetit. N koh t kqija njerzve duhet lehtsuar ndjekjen e
107[217]
Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq. 169;

108[218]
Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq. 166167; I. Dànanovi}, Id`tihad, op. cit., fq. 71.
109[219]
63.
110[220]
Mustafa es-Sibai, op. cit., 403.
111[221]
Veprimi me t cilin drejtprdrejt nuk shkelet
ligji, por n mnyr mashtruese bishtrohet. N t drejtn
e sheriatit quhet fiksion juridik, gjeturi juridike,
n
arab.:
el-hijelush-sherijjeh,
n
turq.:
hil-lei
sherijjeh.
sheriatit, me rast domosdoshmria e bn t lejuar at q prndryshe

sht e ndaluar.112[222]
Me fjal t tjera, domethnia e fiksioneve juridike konsiston n
at q veprat, lejueshmria e t cilave nga pikpamja teorike e
sheriatit ka qen e dyshimt, t ofrojn pamjen e jashtme t veprs s
lejuar juridike, me ka edhe prmbajtja e brendshme ka marr
kualifikim t njjt.113[223]
Origjina e fiksioneve juridike vlen t krkohet n faktin se fikhu
ka filluar t formohet dhe sht formuar si mendim teorik juridik, pak a
shum i larguar nga jeta reale. Nga kjo arsye, mjaft hert sht
paraqitur nevoja e harmonizimit t teoris dhe praktiks. Njra prej
rrugdaljeve nga kjo gjendje e ndrlikuar sht gjetur n hijel
(fiksionet juridike), si shprehje kompromisi. Ato kan qen objekt i
interesimit t veant n Shkolln juridike hanefite, e cila n fikh
(jurisprudencn islame) i futi n mnyr t veant. Si mbshtetje jan
marr dy faktor:
- prishja e kohs (fesadu-z-zeman) pas selefit dhe
- parimi se nevoja e domosdoshme e bn t lejuar at q sht e
ndaluar (ed-daruratu tubihu-l-mahdhurat).114[224]
Dijetari i njohur hanbelit Ibn Kajjimi ka konsideruar se jan t
lejuara ato fiksione ku sht i lejuar qllimi dhe nijeti, ndrkaq n t
kundrtn jo.115[225]
Fiksionet juridike nuk jan gj e re n t drejtn e sheriatit. Ato
kan ekzistuar edhe n t drejtat tjera ku sht paraqitur problemi i
prshtatjes s teoris strikte dhe nevojave praktike. N t drejtn
romake ka ekzistuar institucioni in fraedem legis agere ku
drejtprdrejt nuk shkelet ligji apo ndonj dispozit tjetr, mirpo n
mnyr mashtruese iket apo bishtrohet synimi apo qllimi i tij.116[226]
N t drejtn islame, nprmjet hanefitve, Fiksionet m s
shumti kan ardhur n shprehje n betime, vakufe, vasijete, kontrata,
furnizime e kshtu me radh.
Forma m e shpesht n bishtrimin e ligjit ka qen psh.: ndalesa
(haram) e kamats sht bishtruar me lidhjen e kontrats fiktive mbi
shitblerje me kontratn pr hua, ashtu q borxhliu s bashku me
kthimin e kryegjs s borxhit, e ka paguar edhe kamatn n form t
mimit blers pr sendin q kredituesi gjoja ia ka shitur. Se bhet fjal
pr punn juridike fiktive shihet nga e dhna se pagesa e gjoja mimit
blers gjithnj arrin n kohn e kthimit t borxhit dhe se ajo shum
kryesisht i prgjigjet lartsis s kamats ligjore n kohn e
caktuar.117[227]
Shembulli vijues do ta sqaroj edhe m tepr shtjen e fiksioneve:
Halifi abasit Harun err-Rreshidi e thrret nj dit Ebu Jusufin, q tia
zgjidh rastin vijues. Ai ka plqyer nj robresh q ishte n pronsi t
Isa ibn Xhaferit. Haruni ka krkuar nga ky q tia fal ose tia shes at.
Mirpo, Isa ibn Xhaferi e refuzon, e Haruni i krcnohet me vdekje,
duke u betuar n Zotin. Pr t gjetur shtegdalje, Ebu Jusufi interesohet
112[222]

67; F. Kar~i}, OPPI, op. cit., fq. 17.
113[223]
67.
114[224]
115[225]
M.
A.
Buhajri,
El-Hijelu
fi-sh-sheriati-lislamijjeti, Kajro, 1974, cituar sipas: F. Kariq, E drejta
e sheriatit, op. cit., fq. 68.
116[226]
117[227]
F. Kar~i}, OPPI, op. cit., fq. 17.
te Isa ibn Xhaferi pr shkakun pse e refuzon shitjen ose faljen e

robreshs dhe e sjell veten n nj pozit aq t rnd.
Isai i ka thn se sht betuar se kt robresh as nuk do ta
shes, as nuk do ta dhuroj, sepse n t kundrtn duhet t
shkurorzohet nga gruaja, ti liroj robrit dhe tr pasurin ta
shprndaj sadak. Pas nj analize, Ebu Jusufi e jep kt mendim: Isa
ibn Xhaferi gjysmn e robreshs tia shes halifit e gjysmn le tia fal,
kshtu q as nuk e ka shitur t trn as nuk e ka falur t trn.
Ashtu edhe u veprua: gjysma e robreshs sht shitur pr njqind
mij dinar.118[228]
Ja edhe nj shembull. Shkolla hanefite konsideron se zekati nuk
lejohet t harxhohet pr ndrtimin e xhamis, as pr prgatitjen e t
vdekurit etj., sepse sipas tyre, kushti kryesor i zekatit sht dhnia n
pronsi, e kjo nuk arrihet me shpenzimin n institucion, ose n t
vdekurin. Mirpo, ka mjedise ku nuk ka xhami, apo duhet doemos t
bhet restaurimi i saj, ose haset i vdekuri q duhet t prgatitet e nuk
ka trashgimi, dhe nse kto shtje nuk zgjidhen me zekat, zgjidhje
tjetr nuk ka. N kt rast do t zbatohet, fiksioni bishtrimi, ashtu q
zekati do ti jepet si sadak varfanjakut dhe do ti urdhrohet q ti
kryej kto pun, me ka dhnsi i zekatit do ta ket shprblimin pr
zekatin, kurse varfanjaku shprblimin pr veprn e mir t br.119[229]
Si shihet, shum nga kto bishtrime kan qen mjet efikas pr
dalje nga ngushtsit e nj shkolle juridike n gjersin e shkolls
tjetr.
Gzon e dhna se n kohn m t re sht botuar libri Fiksionet
juridike nga Muhammed ibn Hasan esh-Shejbaniu, n botim t
orientalistit J. Schachtit,120[230] kshtu q mundsit pr studime e
analiza t drejtprdrejta jan m t mdha.
118[228]
Xhelaludin es-Sujuti, Tarihu-l-hulefai, fq. 270272, cituar sipas: F. Kariq, E drejta e sheriatit, op.
cit., fq. 68.
119[229]
Jusuf el-Kardavi, Fikhu-z-zekat, II, fq. 839;
Jusuf el-Kardavi, Islamsko pravo, op. cit., fq. 70-71.
120[230]
67.
V. PRFAQSUESIT E SHKOLLS JURIDIKE HANEFITE
A.
PARARENDSIT E HANEFITVE
Kur kemi folur pr Karakteristikat e pikpamjeve juridike t

hanefitve, deri diku i kemi prfshir prfaqsuesit e hershm,
prkatsisht pararendsit e ksaj shkolle, prandaj takimin e srishm do
ta konsiderojm t nevojshm dhe plotsim t t ekspozuars.
Si premis hyrse na shrbeu thnia tashm e theksuar e Ebu
Hanifes, kur prej halifit abasit Xhafer el-Mensurit sht pyetur se prej
kujt ka msuar, e ai diturin e vet e zgjeroi n ashabt e Umerit, Aliut,
Abdull-llah ibn Mesudit dhe nga vet ata. Kjo prgjigje elastike e
diplomatike na ofron mjaft,1[231] dhe na mson se t part - msuesit e
ksaj shkolle nuk jan vetm nga Kufeja, prkatsisht vetm nga Iraku,
por edhe nga vendet tjera.
Megjithat, ata q n mnyr t drejtprdrejt kan ndikuar n
krijimin - lindjen e ksaj shkolle jan: Abdull-llah ibn Mesudi, jurist i
shklqyeshm, n precizitetin e ides, gjersin e pikpamjeve dhe n
lirin e mendimit t t cilit ka ndikuar Umeri r.a.2[232] N krijimin e ksaj
shkolle ka ndikuar edhe Ali ibn Ebi Talibi, r.a., i cili ka pasur numr t
madh t ithtarve n kto vise; Alkamete ibn Kajs en-Nahij, nxnsi m
i mir i Ibn Mesudit; Mesruk ibn Exhde el-Hamdani, i cili popullit irakian
i dha mjaft fetva; Shurejh ibn el-Harith el-Kindij; Amir ibn Sheraxhil
esh-Shabij, El-Esved ibn Jezid en-Nahij,3[233] Ibrahim en-Nahij, q
njihet si besnik; Ejjub Sihtijani, njri prej juristve m t mdhenj, me
besnikri dhe autoritet t madh; Salim ibn Abdull-llah ibn Umer ibn
Hattabi, njri prej shtat juristve t Medines, i njohur si i sinqert, i
devotshm e i virtytshm; Sulejman ibn Jesar el-Heali, i njohur si i
sinqert e i sjellshm dhe njri prej shtat juristve t Medines,4[234]
Ubejd ibn Amr Es-Selmani dhe shum t tjer, emrat e t cilve n kt
studim t shkurtr sht e pamundur ti theksojm.5[235]
T gjith kta dijetar dhe t tjer jo t cekur, jan meritor pr
lindjen e shkolls irakiane, mirpo prfaqsuesi m i drejtprdrejt dhe i
pari, n kuptim t plot t fjals, i shkolls s Kufes - Irakut, n brezin
q i ka paraprir Ebu Hanifes sht Hammadi.6[236] Emri i plot i tij sht
Hammad ibn Sulejman el-Esharij, klienti i Ibrahim bin Ebi Musa elEshariut.
1[231]

Ahmed Emin, Duha-l-islam, II, op. cit., fq. 181.
3[233]
M. Imam, op. cit., fq. 47; Gjithashtu; Ahmed Emin,
Duha-l-islam, II, op. cit., fq. 181.
4[234]
El-Berazijj, op. cit., fq. 144. sht evidente se t
gjith pararendsit q i cekm nuk i posedojn gradat
shkencore. Megjithse bm prpjekje q nga literatura q
disponojm ti sigurojm kto t dhna, kt nuk arritm ta
bjm. Shih po ashtu: M. Imam, op. cit., fq. 47; Abdulkerim
5[235]
6[236]
Ebu Jusuf, Athar, pp. 32, cituar sipas: Joseph Schacht,
The Origins of Muhammadan Jurisprudence, London, Oxford
University Press, 1959, pp. 237.
2[232]
Hammadi sht arsimuar n Kufe, kurse fikhun e msoi tek Ibrahim

en-Nahiu (vd. 95 H.) dhe esh-Shabiu, personalitete t shquara t
shkencs s asaj kohe. Hammadi sht quajtur shtyll e fikhut t
Kufes,7[237] pr arsye t arsimimit t tij t lart.
Ka qen i pasur, shpirtmadh e bujar. N Kufe e kishte katedrn /
halkn e vet t madhe, ku ligjronte, i msonte t interesuarit, pastaj
jepte fetva pr pyetjet dhe problemet e ndryshme q ia shtronin
besimtart e asaj kohe. Nga Hammadi Ebu Hanife msoi 18 vjet - deri
n moshn 40 vjeare, kur vdiq Hammadi. Gjat ksaj kohe Ebu Hanife
me t ka polemizuar e diskutuar. Kur vdiq Hammadi, Ebu Hanife tha:
Hammadi m nevojitet, nuk njoh asknd t ngjashm me t q do t
m nevojitej m shum.... Indikative jan edhe fjalt e Hammadit t
drejtuara nxnsit t vet Ebu Hanifes: Mu ka afruar, dmth., e ka
nxjerr krejt kam pasur.8[238] Pr autoritetin dhe famn q e gzonte
n Kufe, dhe at me t drejt, dshmon edhe thnia vijuese: Sikur mos
tishte Hammadi, n Kufe nuk do t kishte fikh (jurisprudenc).9[239]
Shkurtimisht, t gjith kta n njfar mnyre jan nismtart dhe
kontribuesit n lindjen e doktrins hanefite, kurse m meritor ndr t
gjith t cekurit kan qen Ibrahim en-Nahiu (vd. 95 H.) dhe Hammad
ibn Sulejmani (vd. 120 H.).
B.
PRFAQSUESIT KRYESOR
Ata q Shkolls hanefite i dhan fizionomin, argumentsin e

themelsin, gjersin e fleksibilitetin, konsekuencn e vitalitetin,
elasticitetin e elegancn, ata q e kan obliguar jo vetm jurisprudencn
/ fikhun por edhe shkencn islame dhe prgjithsisht at botrore, jan:
Ebu Hanife, Ebu Jusufi dhe Muhammed ibn Hasani, n rend t par, dhe
Zufer ibn Hudhejli dhe Hasan ibn Zijadi, n rend t dyt.
1.
Ebu Hanife (80-150 H./699-767)
a. Rrethanat shoqrore-politike dhe jeta

Kufa, por edhe tr Iraku e bota islame, n vitet tetdhjet sipas
Hixhretit, prjetonte tronditje e trazira t pikpamjeve t ndryshme; ajo
ishte qendr e konflikteve, djep i shum sekteve, dinastive, doktrinave
teologjike, filozofike e politike. N t dominonin ngatrresat dhe
antagonizmat etnike, sociale e ideore. Dallimet ndrmjet muslimanve
gjat kohs s Osmanit e veanrisht Aliut e Muaviut e m von,
kulmuan n kohn e Emevitve dhe Abasitve, Abasitve dhe Alevitve.
Atbot mbretronin kriza morale, ndretnike e ndrkonfesionale. Kjo
koh karakterizohet edhe me paraqitjen e filozofive t reja nprmjet
prkthimeve dhe shkrimeve t vogla origjinale. Me prhapjen e Islamit
n Indi, Afrikn Veriore, n Spanj dhe n vendet tjera, dhe krahas
ksaj, natyrisht, me rritjen e t mirave materiale e shoqrore, bhen
tentime pr harmonizimin e jets materiale-shoqrore me tekstet
fetare.10[240]
7[237]

Ahmed Emin, Duha-l-islam, II, op. cit., fq. 182; ElMewdudi, n: M. M. Sharif, II. op. cit., fq. 86.
9[239]
Tirmidhiu i cituar sipas: Joseph Schacht, The Origins
of Muhammadan Jurisprudence, op. cit., fq 237. Pr Hammadin
shih n kt vepr prej fq. 237-240.
10[240]
Fuad A. Rida, op. cit., fq. 30; El-Mewdudi, Politi~ka
misao u ranom islamu, n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq.
8[238]
N kt koh dinamike e t vshtir, u lind Ebu Hanife. Emri i tij i

plot sht: En-Numan ibn Thabit ibn Zutij el-Farisij. Sipas burimeve
m autentike Ebu Hanife u lind n vitin 80 Hixhrij, kurse vdiq n vitin
150 Hixhrij, apo 699-767 e.r.. Gjithsej jetoi 70 vjet lunare, 52 vjet gjat
sundimit t Emevitve dhe 18 gjat sundimit t Abasitve.11[241] U lind
n Kufe, gjat kohs s sundimit t Abdulmelik ibn Mervanit, kur
Haxhxhaxh ibn Jusufi ka sunduar me Irakun. Gjyshi i tij Zuta erdhi n
Kufe si rob lufte, me origjin nga Kabuli, e pranoi Islamin dhe mbeti nn
mbrojtjen miqsore t fisit Benu Taim.12[242] Vinte nga nj familje
autoritative e mesatarisht t pasur. Gjyshi i tij Zuta ishte tregtar sipas
profesionit dhe njihej mir me Aliun r.a.; n t vrtet, ishte i afrt me
t dhe her-her e nderonte me dhurata.13[243]
Babai i Ebu Hanifes, Thabiti, merrej me disa pun n Kufe. Sipas
vet Ebu Hanifes, babai i tij n Kufe e mbante furrn e bukve.14[244]
Thabiti n Kufe sht njofur me halifin e katrt, Aliun r.a., sht
shoqruar me t, e ka njoftuar familjen e Aliut dhe prej tyre ka dgjuar
drejtprdrejt pr Muhammedin a.s.. Ndonse sht krejt e sigurt se ka
qen n ann e Aliut n konfliktin me Muaviun, nuk sht vrtetuar q
edhe aktivisht ka marr pjes n radht e ushtris s tij.15[245] Nga
burimet tjera msojm se Thabiti sht marr me tregtin e mndafshit
e gjsendeve t tjera.16[246]
Lindja e Ebu Hanifes te nj pjes e bots islame, madje edhe te
disa shkenctar lidhet pr, kinse, disa hadithe, q transmetohen n
prmbledhjet e tyre, si Taberaniu, Xh. Sujuti e disa t tjer, t cilt i
citojn hadithet prej Sahihut t Muslimit dhe t tjerve, sikurse ky:
Midis ithtarve t mir do t lajmrohet nj njeri q do t quhet Ebu
Hanife - En-Numan; ai sht drita e ummetit tim.17[247] Ky dhe hadithet
tjera t ngjashme jan apokrif dhe fare nuk e rrisin emrin dhe veprn e
Ebu Hanifes para shkencs dhe shkenctarve.
Pr periudhn e tij t hershme dim fare pak. Do ti cekim vetm
hollsit m kryesore dhe t provuara shkencrisht.
N literatur, qoft biografike qoft historike, Ebu Hanifen e hasim
me pseudonime apo ofiqe t ndryshme. M s shpeshti quhej Imamull-Adham (Imami m i madh); pastaj Fekh-ul-Irak (Jurist i Irakut);
Imamu ehli-rr-rreji (Imami i ithtarve t gjykimit t lir); Ebu
Hanife (Babai i Hanifes, i thirrur sipas t birit t tij Hammadit, i cili me
vete i barte mjetet pr shkrim). Quhej edhe Et-Tejmi - pr shkak t
kujdesit q fisi Et-Tejmi e ka treguar ndaj tij dhe familjes s tij.
Kur vdiq el-Haxhxhaxhi, Ebu Hanife kishte vetm 15 vjet ndrkaq
gjat kohs s sundimit t Umer ibn Abdulazizit ishte djalosh 20 vjear.
Po ashtu, gjat kohs s sundimit t Emevitve, Jezid ibn Muhal-labit,
Halid ibn Abdull-llah el-Kasriut dhe Nasir bin Sejjare n Irak i prcolli
nga afrsia t gjitha turbullirat e trazirat brenda ummetit musliman,
78;
N.
Smailagi},
Leksikon
islama,
njsia
encikl.
Emevitt, fq. 638-647 dhe Abasitt, fq. 9-10, op. cit.
11[241]
12[242]
El-Kardavi,
Menakib
ul-Imam
il-Azam,
Hyderabad,
1321/1903, vol. I, fq. 65, cituar sipas El-Mewdudi, n: M.
M. Sharif, II, op. cit., fq. 85; F. Kariq, E drejta e
sheriatit, op. cit., fq. 61.
13[243]
El-Kardavi, op. cit., fq. 66.
14[244]
El-Mekki, Menakib..., op. cit., sipas: M. M. Sharif,
II, op. cit., fq. 85.
15[245]
16[246]
17[247]
Mahmud Karali}, Hadis i hadiske znanosti, Islamska
misao, viti IV, nr. 46/1982, Sarajevo, fq. 21.
ngjarje kto q do t ln prshtypje t thella n veprimtarin e

mvonshme t tij politiko-shoqrore dhe shkencore.18[248]
sht mendim dominues se Ebu Hanife u takon tabiinve. Kt e
argumentojn disa muhaddith, mendimtar e historian, si: Ibn Sadi,
Dhehebiu, Ibn Haxheri, Irakiu, Darekutni, pastaj Sujutiu, Hatib elBagdadi, Ibn Xhevziu, Ibn Abdul-birri, Senani, en-Neveviu, Makdisi,
Xhuzejriu e t tjer.19[249]
Sipas disa transmetimeve Ebu Hanife sht takuar me shtat
ashab: Enes ibn Malikun, Abdull-llah ibn Enesin, Abdull-llah ibn Harisin,
Xhabir ibn Abdull-llah el-Ensariun, Abdull-llah ibn Ebi Evfan, Vasileh ibn
es-Sekun dhe femrn Aisha binti Axhredin.20[250]
Nga disa dgjoi edhe ligjrata, si sht rasti me Enes ibn
Malikun.21[251]
Ebu Hanife, sikur edhe t part e tij, merrej me zeje, me shitjen e
mndafshit n dyqanin personal q kishte. N Kufe prodhonte nj lloj
plhure q quhej hazz. Pas nj kohe, kjo pun u zhvillua aq sa u b
pronar i fabriks ku prodhohej kjo plhur. Kjo pun nuk u kufizua
vetm n Kufe, por prodhimet e tij filluan t shiten edhe n vendet e
huaja.22[252]
Besimi i madh i konsumatorve dhe afaristve n nderin dhe
besnikrin e Ebu Hanifes, ishte rezultat i shkathtsis edhe puns
pedante t tij ndaj blersve. Kjo ndikoi q ndrmarrja e Ebu Hanifes t
shndrrohet n bank ku njerzit n besim kan depozituar sasi t
mdha t hollash. Kto depozitime arrinin rreth 50 milion derhem n
ditn kur vdiq msuesi.23[253]
Prvoja e madhe n punt financiare dhe tregtare i ka mundsuar
qasje t thell n aspektet e ndryshme t ligjit, deri te t cilat rrallher
vijn teoricient e ligjit.
Pr aftsit e tij n punt praktike dshmon fakti se el-Mensuri n
vitin 145/762, kur ka vendosur ta ndrtoj Bagdadin e ri, e emroi Ebu
Hanifen mbikqyrs t punve. N kt pun Ebu Hanife mbeti katr
vjet.24[254]
N punt e veta ka qen i prpikt, i shkatht dhe i suksesshm,
sepse ka qen i besueshm dhe i afrt me t gjith njerzit. Asnjher
nuk e teproi n fitim.25[255] sht prpjekur q do gjje tia jap vlern
prkatse. Rasti q do ta citojm sht ilustrimi m i mir pr kt. Nj
dit Ebu Hanife dshiroi t blej rroba t cilat i shiste nj femr. I tha
asaj: Sa kushtojn?. Ajo u prgjigj: Njqind! Ebu Hanife i tha se
rrobat kushtojn m shum se njqind!. Sa po thua? - i tha prsri
Ebu Hanife asaj. Ajo e rriti mimin n katrqind. Ebu Hanife i tha asaj:
18[248]
Shih: El-Mewdudi, Ebu Hanife i Ebu Jusuf, n: M. M.

Sharif, II, op. cit., fq. 85.
19[249]
20[250]
El-Havarizmi, Xhamiu-l-mesanid El-Imamu-l-Adham, I,
Hajderabad, Indi, 1332 H. fq. 23-26. Krhs.; el-Berazijj,
op. cit., fq. 142.
21[251]
22[252]
Al-Xhafii, Miratu-l-Xhinan wa Ibratu-l-Jakdhan, I,
fq. 30, cituar sipas: El-Mewdudi, Ebu Hanife... n: M. M.
23[253]
El-Mekki, op. cit., fq. 220, cituar sipas: El-Mewdudi,
Ebu Hanife... n; M. M. Sharif, II. op. cit., fq. 87.
24[254]
Et-Taberi, vol. VI, fq. 238; Ibn Kethir, al-Bidaje venNihaje, vol. X, fq. 97, cituar sipas: El-Mewdudi, Ebu
Hanife..., n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 87.
25[255]
El-Havarizmi, op. cit., fq. 23-26; Krhs.; el-Berazijj,
op. cit., fq. 142.
Ky sht mim m i mir se mimi i mparshm! Ajo i tha ktij: A po

tallesh me mua?. Ai u prgjigj: Sille nj tregtar q ta vlersoj kt!
Ajo e solli nj njeri q ato rroba i vlersoi n pesqind (dinar). Ather
Ebu Hanife i bleu ato pr pesqind.26[256]
Me nj rast, q e shnojn biograft e tij, e drgoi bashkpuntorin
e vet afarist ta shes nj mall n treg. Mirpo, nj pjes e mallit nuk
ishte n gjendje t rregullt. Ebu Hanife i tregoi shitsit q ti njoftoj
konsumatort pr t metat e mallit. Mirpo, bashkpuntori i tij e harroi
kt gj, dhe u kthye pas shitjes s tr mallit, duke mos i njoftuar
konsumatort pr t metat e mallit. Ebu Hanife i mori parat nga ky
tregtim, dhe tr sasin ua ndau sadak t varfrve (rreth 35.000
derhem).27[257]
Pr nga natyra e karakteri Ebu Hanife ka qen bujar e shpirtgjer,
kurr nuk ka kursyer, kurse m s shumti ka shpenzuar n nxnsit dhe
msuesit e vet. Posarisht e ka ndihmuar Ebu Jusufin, i cili kishte nj
gjendje t rnd materiale. Meq familja e Ebu Jusufit dshironte q ai
ti lshoj studimet e t punoj dika pr jet, Ebu Hanife nuk lejoi dhe i
mbuloi t gjitha shpenzimet familjare t Ebu Jusufit.28[258] Nj pjes e t
ardhurave sht caktuar pr ta dhe sht harxhuar gjat tr vitit. Ebu
Hanife i tha: Bhu i knaqur q t shpenzosh pr nevojat tua dhe pr
kt mos iu falndero askujt pos Zotit. Asgj timen sta kam dhn. Kjo
sht dhurat e Zotit. Ai ma ka dhn pr ty.29[259]
Nxnsi i tij i madh Hasan ibn Zijadi pohon se Ebu Hanifeja kurr
nuk ka pranuar dhurat ose peshqesh nga pasanikt, q flet mjaft pr
karakterin e tij t pavarur e konsekuent.30[260]
b. Rruga deri n shkenc
Q n vitet e para t rinis sht vrejtur talenti dhe zgjuarsia e
tij. Ebu Hanife pr vete thot se i sht prkushtuar leximit t Kuranit,
Hadithit, gramatiks, poezis, letrsis, filozofis dhe shkencave tjera q
msoheshin n at koh.31[261] Si fmij e msoi hifdhin e Kuranit, kurse
ka transmetime se Kuranin e msoi nga Imam Asimi, njri prej shtat
lexuesve (karive) t njohur t Kuranit.32[262]
N fillim, sipas pohimit t tij personal, n shkenc e udhzoi eshShabiu, i cili tha: Un te ti shoh zgjuarsi dhe zhdrvjelltsi.33[263] Para
ksaj kohe ka diskutuar me moshatart e vet n rrug e gjetiu. Pas
ksaj kohe iu prkushtua shkencs dhe msimit, ndrsa punonte sa pr
t jetuar.
26[256]
Fudd A. Rida, op. cit., fq. 34.

El-Hatib el-Bagdadi, Tarih ul-Bagdad, Egypt, 1931, vol.
XIII, fq. 358. cituar sipas: El-Mewdudi, Ebu Hanife..., n:
M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 87.
28[258]
Ibn Hal-likan, Vefajat ul-ajan, Kajro, 1948, V, fq.
422-423, cituar sipas: El-Mewdudi, Ebu Hanife..., n: M. M.
29[259]
El-Hatib el-Bagdadi, op. cit., fq. 360, cituar sipas:
El-Mewdudi, Ebu Hanife... n: M. M. Sharif, II, op. cit.
fq. 87.
30[260]
Shih: Edh-Dhehebi, Menakib ul-Imam Ebu Hanife ve
Sahibaihi, Egypt, 1366/1946, fq. 115, cituar sipas: ElMewdudi, Ebu Hanife... n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq.
87.
31[261]
El-Mekki, op. cit., fq. 57-58, cituar sipas: ElMewdudi, Ebu Hanife... n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq.
86.
32[262]
33[263]
Fuad A. Rida, op. cit., fq. 32.
27[257]
N fillim ka lexuar do gj, sintaksn, q shum shpejt iu b

monotone, poezin e t tjera. Prirjet e tij rinore pr polemik nuk ka
mund ti plotsoj asgj, pos ilm-ul-kelamit (apologjetiks), q
njkohsisht ka qen stacion i tij i par serioz nga shkenca, me t ciln
n prmas m t vogl sht preokupuar deri n fund t jets, me
personat t cilt kan diskutuar mbi akaidin dhe religjionet e
ndryshme.34[264] Pas ksaj periudhe sht dhn n specializimin e
teologjis dialektike ku u b me fam dhe konsiderohej autoritet n at
fush t shkencs.35[265] N kt etap, ta quajm kalimtare, Ebu Hanifen e gjejm midis mutekel-liminve (apologjetve), hallkave t poezis
dhe fikhut. N kt etap ndodhi edhe kthesa dhe tash e shohim
kryesisht t preokupuar me fikhun. Mbase kt e bri pr shkak t
preokupimit t gjat me polemika, nga t cilat u smur.36[266] Ebu Hanife
ka pohuar; ... Msova se sikur n t (ilm-ul-kelam, N. I.) t ket dobi,
do t preokupohej selefi salihi, dhe at e lshova.37[267]
Pas ksaj periudhe iu kthye fikhut, prkatsisht shkolls
racionaliste irakiane me qendr n Kufe, ku ka msuar nga dy msuesit
kryesor, Hammad ibn Sulejmani (vd. 120 H.) dhe Ata ibn Ebi Rebaha
(vd. 114 ose 115 H.). Me Hammadin u shoqrua gjat koh, rreth 18
vjet, deri n vdekjen e msuesit, kurse pas vdekjes s Hammadit, Ebu
Hanife u zgjodh trashgimtar i tij, q zgjati plot 30 vjet, duke ligjruar,
diskutuar, polemizuar e duke dhn fetva.38[268]
Edhe n fikh u dallua menjher, kshtu q pr shkak t autoritetit
t madh t fituar te msuesi, zinte vend menjher pran Hammadit.
Shkolln e vet e formoi pas vdekjes s msuesit t vet Hammadit.
Me ardhjen n krye t shkolls, Ebu Hanife e ngriti punn n nivelin
m t lart. Aty erdhn n shprehje dituria e tij enciklopedike dhe
intelekti maksimal. Theksohet se tubimi - mexhlisi i Ebu Hanifes ka
qen tubim i nxnsve t mdhenj. Nuk ka pasur t pranishm prej
mass s gjer, por prej atyre q kan dshiruar dituri.39[269] Ka pasur
jurist, filozof, mistik, apologjet, gjuhtar e kshtu me radh.
Sipas biografve dhe analistve t prpikt, gjat 30 vjetve t
udhheqjes s shkolls, Ebu Hanife ka hulumtuar rreth 60.000 pyetje
juridike, e sipas disa vlersimeve 83.000, q gjat jets s tij jan
tubuar n kaptina t ndryshme.40[270]
Numri i madh i pyetjeve dhe shumngjyrsia e aftsia profesionale
e Ebu Hanifes dshmojn se ai ka qen i aft n gjuh, akaid, hadith,
fikh dhe shkencat tjera t ndryshme aktuale.41[271]
sht fakt se ka qen talent n msim e njohje, i shklqyeshm n
t medituar e filozofuar,42[272] por n nj mas t madhe ka qen
34[264]

El-Mewdudi, op. cit., sipas: M. M. Sharif, II, op.
cit., fq. 86.
36[266]
Ibid., fq. 86. N kt koh ishte specializuar n
teologjin dialektike, ku u b me fam dhe konsiderohej
autoritet n at fush. El-Mewdudi, Ibid, fq. 68.
37[267]
El-Mekkij, op. cit., fq. 59 e tutje, cituar sipas:
Ahmed Emin, Duha-l-islam, II, fq. 179.
38[268]
El-Mewdudi, op. cit., n: M. M. Sharif, II, op. cit.,
fq. 86; F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 61.
39[269]
40[270]
El-Mekki, I, op. cit., fq. 9, II, fq. 132-136, cituar
sipas: El-Mewdudi, op. cit., n: M. M. Sharif, II. op.
cit., fq. 86.
41[271]
42[272]
Ibid., fq. 37.
35[265]
student akadem, mund ta quajm jurist spekulativ ose filozof. Sistemi

i tij i s drejts nuk ka qen i mbshtetur n nevojn e prvojs.43[273]
c. Angazhimi publik
Ebu Hanife ka jetuar 40 vjet nn sundimin e dinastis emevite dhe
ka qen dshmi e gjall e lufts s rrept pr sundim dhe rnies
definitive t ksaj dinastie, q me forc imponoi hilafetin trashgues
kurse e abrogoi sistemin zgjedhor t halifit q ishte vendosur menjher
pas vdekjes s Muhammedit a.s., me rastin e Halifve t drejt.
Ndonse i ka gjykuar persekutimet e kundrshtarve politik, e
vean pasardhsit e Aliut r.a., n ann tjetr Ebu Hanife i ka muar disa
t arritura t Emevitve, si sht zgjerimi i kufijve t mbretris
islame.44[274]
Sunduesit emevit ishin ata q masn e gjer e kishin trazuar me
sundimin e tyre. Rezistenca kundr regjimit rritej, prandaj ata
prkundr masave tjera dshironin q nprmjet njerzve autoritativ
ta qetsojn masn. I pari q Ebu Hanifen dshiroi ta angazhoj pr
kt qllim ishte Jezid ibn Umer ibn Hubejri, sundues emevit n Irak, q
i ofroi n vitin 130/747 funksion publik.45[275]
Gjat konflikteve m t rrepta ndrmjet Emevitve dhe Abasitve
dhe rnies s Emevitve, Ebu Hanife u strehua n Mekke. N Irak u
kthye pas qetsimit t gjendjes dhe mendonte se me sunduesit e rinj do
t jet m mir. Por gjendja nuk ndryshoi shum, sepse edhe kta m
tepr e mbronin pushtetin se sa rregullimin e gjendjes s rnd t
popullit. Ebu Hanife filloi t distancohet nga veprimet e pushtetit, derisa
nuk ra n konflikt t hapur me pushtetin. Kjo sidomos kulmoi kur iu
ndalua dhnia e fetvave dhe komentimi i aktgjykimeve zyrtare, e q
sipas Ebu Hanifes ishin t gabuara dhe jo t bazuara n sheriat.
Prkundr ndaless s shtetit, njerzit i vinin dhe krkonin
mendimin e tij pr pyetje t ndryshme. N kt mnyr populli i
injoronte instancat zyrtare duke ju shprehur mosbesim.46[276]
Q ti shmanget konfrontimit t hapur me Ebu Hanifen dhe me
masn e gjer t popullit, pushteti i ofroi Ebu Hanifes vendin e gjyqtarit
suprem t sheriatit (kadi-l-kudat), t ciln ofert Ebu Hanife e refuzoi
energjikisht. Kt ofert Ebu Hanife e refuzoi edhe kur kt ia ofroi
personalisht halifi abasit Ebu Xhafer el-Mensuri. I ofenduar nga refuzimi
i tij, el-Mensuri urdhroi q Ebu Hanife t burgoset.47[277]
Ebu Hanife ka qen revolucionar n do pikpamje. M s shumti
ka punuar n humanizimin e njeriut dhe lirimin e tij nga t gjitha
prangat. Politika ishte pika m e dobt e tij, jo pse nuk e kuptonte, por
pse smund ti ndrronte disa fytyra, karakteristika prcjellse kto t
politiks. Ai ishte kundrshtar i vendosur kundrejt korrupsionit dhe
eksploatimit, pas t cilave rndom qndronte sunduesi. Pasi ishte
cilsuar si i paprshtatshm, e me pretekst se po refuzon detyrn, u
hodh n burg ku prjetoi torturat m t rnda.48[278]
43[273]
Gjykimi
i
Macdonaldit
sht
tepr
ekskluziv,
prjashtues dhe i prgjithsuar; Shih: D. B. Macdonald,
Development
of
Muslim
Theology,
Jurisprudence
and
Constitutional theory, op. cit., fq. 95. Shih nntitullin:
Abstraksionet - rastet e supozuara, n kt shkrim.
44[274]
45[275]
El-Mewdudi, op. cit., n M. M. Sharif, op cit. II. fq.
96.
46[276]
47[277]
Ibid, fq. 25. El-Mewdudi, op. cit., n: M. M. Sharif,
II, op. cit., fq. 96-97.
48[278]
Tarihu Ibni Hal-likan, vll. II. fq. 146, cituar sipas:
M. Omerdi}, Ebu Hanifin doprinos akaidologiji, Islamska
Rreth burgosjes dhe vdekjes s Ebu Hanifes kemi disa versione:

mendimtari egjiptian Ahmed Emin pohon se refuzimi i detyrs s kadiut
suprem e ofruar nga Abasitt qe shkak q Ebu Hanife ra n burg, u
dnua me krba, ku edhe vdiq.49[279]
Mendimtari tjetr egjiptian Shejh Ebu Zehre shtron tri mendime:
1) Me futjen n burg u torturua fizikisht dhe vdiq n burg;
2) Edhe pse ka qen i munduar fizikisht, megjithat vdiq i helmuar;
3) Nga burgu sht drguar n shtpi ku nga lndimet fizike s
shpejti vdiq.50[280]
Kurse M. A. Abdurrahim supozon se Ebu Hanife sht helmuar n
burg dhe vdekja e tij sht fshehur pothuaj dhjet dit.51[281]
Enciklopedia islame cek se disa transmetime t dobta pohojn se
Ebu Hanife nuk ka vdekur n burg.52[282]
Mbi varrin e tij n Bagdad sht ngritur tyrbe (mauzole m 459
H./1066), e cila sot vizitohet nga shum vizitor.53[283]
. T tjert pr Ebu Hanifen
Modestia sht virtyt q e prcolli Ebu Hanifen gjat tr jets.
Kurr nuk e konsideronte mendimin e vet m superior, m t mir e m
t sakt. Njher tha: Ky sht mendimi yn dhe kjo sht ajo q m
s miri kemi mundur mbi kt, dhe kush na vjen me mendim m t mir
se sa i yni, ai sht m i mir (m korrekt) se i yni.54[284]
Rastin vijues e transmeton Zuferi, nxnsi i tij: E vizitonim Ebu
Hanifen, e me ne ishte Ebu Jusufi. Ne shkruanim nga ai (nga Ebu
Jusufi), e Imami nj dit i tha Ebu Jusufit: Vall pr ty, o Jakub!, mos e
shno at q e dgjon prej meje, sepse un sot e kam kt mendim, e
nesr e l, nesr nj, e pasnesr e l.55[285]
Sikur ti tubonim t gjitha q jan thn pr Ebu Hanifen, mund t
hartohet ndonj vepr e veant n disa vllime, sepse ai sht takuar
me aq njerz saq sht e pamundur t gjith t numrohen. Biograft
e tij theksojn se drejtprdrejt ose trthorazi ka msuar prej rreth 4000
msuesve, dhe kt prej shtat ashabve, nntdhjet e tre tabiinve
dhe t tjerve.56[286]
Ja vetm disa nga thniet m karakteristike pr t:
- Hermele ibn Jahja, sipas rrfimit t El-Hatibit, ka thn: Kush
prpiqet t mbrrij dituri detesh n shkencn sheriatiko-juridike dhe
misao, viti I, nr. 11/1979, fq. 15. Shih n lidhje me kt

hadithin e Muhammedit a.s. t cilin e transmeton Ebu
Hurejre: Kur ta shohish alimin se shum po shoqrohet me
sunduesin, dije se sht mashtrues, n: Jakup Memi}, Izbor
Poslanikovih hadisa (Zgjodhi e prktheu), Sarajevo, 1984,
nr. 302.
49[279]
Gjersisht: Ahmed Emin, Duha-l-islam, II, op. cit., fq.
183.
50[280]
51[281]
M.
A.
Abdurrahim,
The
Principels
of
Muhammedan
Jurisprudence, Westport Connecticut (USA), 1987, fq. 27,
cituar sipas: I. Dànanovi}, Id`tihad, op. cit., fq. 84.
52[282]
Shih: Th. W. Yaynboll, Ebu Hanife, op. cit., fq. 332.
53[283]
54[284]
Hatib el-Bagdad, Tarihu-l-Bagdad, vll, XIII, fq. 352,
cituar sipas: Ebu Zehre, Tarihu-l-medhahib, op. cit., fq.
362.
55[285]
Ibid, fq. 462.
56[286]
n kt arrin sukses, ai gjithashtu n kt shkenc prsri mbetet

sikurse fmij kundruall Ebu Hanifes.57[287]
- Imam Maliku thot: Nuk kam par njeri q do t ishte i barabart
me Ebu Hanifen. Kur t thoshte se kjo shtyll sht prej ari, do ta
arsyetonte me mendimin e vet. Gjithnj ka pasur dshmi aq t fuqishme
dhe t pakontestueshme.58[288]
- Abdulmelik ibn el-Mubareku ka thn: Vrtet ai sht truri
(shpirti) i shkencs.59[289]
Si prfundim i t gjith ksaj do ti cekim fjalt e imamit t madh
esh-Shafiut, q me kt fjali t shkurtr e ka thn gjith at q mund
t thuhet: Njerzit n fikh jan t varur nga Ebu Hanifeja.60[290]
2.
Ebu Jusuf (113-182 H. /731-798)
a. Jeta dhe veprimtaria

Koha kur u lind Ebu Jusufi karakterizohet me trazira e konflikte
politike, sektare e politiko-sociale. Ishte ky fillimi i shekullit II hixhrij.
Emri i tij i vrtet sht Ebu Jakub ibn Ibrahim ibn Habib el-Ensarij. U
lind n vitin 113/731 n Kufe dhe i takonte shtress s varfr. Babai i tij
kishte prejardhje nga fisi arab Bagila, kurse nna ishte nga Ensart nga
Medineja. Kto dy fise ishin n aleanc mes vete.
Msimet e para Ebu Jusufi i mori n fikh prej Ibn Ebi Lejlas, me t
cilin sht shoqruar nj koh t gjat. M von e ndrpreu
bashkpunimin me t dhe kaloi te Ebu Hanifeja, q m von t bhet
nxnsi i tij m i madh dhe mbrojtsi m i vyeshm i shkolls.61[291]
Mirpo, prindrit i kishte mjaft t varfr dhe ata nuk kishin mundsi
ta shkollojn, por me t kuptuarit e problemit, Ebu Hanifeja iu lut
prindrve t Ebu Jusufit q i biri i tyre ti vazhdoj msimet, sepse ky do
t kujdeset pr Ebu Jusufin dhe tr familjen e tij.62[292]
Kt Ebu Hanife e bri pr hir t asaj se ishte optimist sa i prket
perspektivs s nxnsit t vet.
Ebu Jusufi ka msuar edhe nga dijetart tjer t kohs s vet,
kshtu q msoi traditn, tefsirin, siren, historin, gjuhn, letrsin dhe
teologjin skolastike. Sidomos ishte i preokupuar me hadithet q i ka
ditur prmendsh.63[293]
N rini ka punuar shum n transmetimin e hadithit si prej: Hisham
ibn Urvehut, Ebu Ishak esh-Shejbaniut, Ata ibn es-Saibit e t tjer.
Gashtmbdhjet vjet pas vdekjes s Ebu Hanifes iu prmbajt
tradits s shkolls q t jet indiferent ndaj pushtetit. N ndrkoh ka
vazhduar punn n shkrimin e librave nga t gjitha fushat e
legjislacionit. Kur u dgjua pr kto libra, pr to filloi t interesohej edhe
shteti, sepse mungonte ligji dhe kto libra do ta plotsonin nevojn e
sunduesit. Fitoi vmendjen e tyre para se t bhet i fuqishm.64[294]
Ai edhe m tej do ta ruante traditn e shkolls, sikur pozita
ekonomike e Ebu Jusufit t ishte m e mir, prkatsisht nuk do t
pranonte detyra shtetrore. Por, pas vdekjes s Ebu Hanifes, ishte n
57[287]
Tarihu Ibn Hal-likan, II, op. cit., fq. 164, cituar

sipas; M. Omerdiq, op. cit., fq. 16.
58[288]
Ibid.
59[289]
60[290]
Ibid.
61[291]
Shih: El-Mekki, II, op. cit., fq. 212, cituar sipas ElMewdudit n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 102.
62[292]
Shih. Ibid.
63[293]
El-Mewdudi, Ebu Hanife... n: M. M. Sharif, II, op.
cit., fq. 102.
64[294]
Ibid., fq. 103.
gjendje t vshtir materiale. E shiti shtpin e gruas, pr ka vjehrra i

bri vrejtje. N Kufe ka jetuar, derisa nuk e pranoi shrbimin e kadiut
n Bagdadin lindor nn sundimin e halifit el-Mehdiut m 166/782. Kt
funksion e ushtroi deri n kohn e Hadiut.65[295] sht interesante se
duke e kryer detyrn e kadiut n kohn e Hadiut si halif,n nj kontest
gjyqsor gjykoi n dm t halifit Hadiut, q tregon pavarsin e tij dhe
guximin pr nj veprim t till.66[296]
Kur n postin e halifit erdhi Harun err-Rreshidi, Ebu Jusufi u
avancua n gjyqtar suprem pr tr halifatin abasit, pr her t par n
shtetin musliman, q sht risi n historikun e jurisprudencs
islame.67[297]
Edhe pse ky ka qen titull nderi q i jipej gjyqtarit t kryeqytetit,
Ebu Jusufi bhet kshilltar i halifit pr shtjet gjyqsore, t financave,
administrats, gjykonte dhe emronte gjyqtar, kshillonte qeverin n
t gjitha shtjet juridike, si t brendshme ashtu edhe t jashtme.68[298]
Gjat sundimit t Harunit, nj i krishter ngriti padi kundr halifit
prkitazi me nj kopsht, kurse Ebu Jusufi gjykoi n favor t t krishterit.
Raste t tilla kemi disa sosh.69[299]
Me fjal t tjera, duke u dalluar si jurist i mir, ai i fitoi simpatit e
sunduesit dhe kreu detyra t kadiut madje edhe t kadi-l-kudatit
(gjyqtarit suprem).70[300]
Pr respektin q Haruni e kishte ndaj tij dhe besimin q e gzonte,
ka qen n cilsi t ministrit t drejtsis, m s shumti emronte kadi
hanefit, gj q ndikoi n zgjerimin e ksaj shkolle juridike.71[301]
Pr arsye t puns korrekte, Haruni Ebu Jusufin e ka shprblyer
begatshm. Rrfehet se Ebu Jusufi si muderris i kaloi 17 vjet n varfri
t madhe, e si npuns i lart shtetror 17 vjet n pasuri t
madhe.72[302]
sht interesante dhe kuriozitet pr t gjith ne edhe nj gj n
lidhje me Ebu Jusufin. Deri ather ulemaja me asgj nuk dallohej nga
populli. Me zgjerimin e vendit dhe shtimin e popullsis, Ebu Jusufi e pa
t arsyeshme t vendos e t caktoj uniform t veant pr
uleman.73[303]
I pyetur njher pr Ebu Jusufin, se prse e nderon kaq shum,
Harun err-Rreshidi tha: do gj q e pyeta, pash se ishte i prsosur.
sht po ashtu njeri i ndershm, me karakter t fort. Sikur t ishte
dikush i ngjashm me t, do t isha i knaqur vetm ta shoh!74[304]
65[295]
Ibid. fq. 103.

El-Kardavi, op. cit., vol. I, fq. 125, sipas ElMewdudit, n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 104.
67[297]
El-Mekkij, op. cit., II, fq. 211-239, sipas: ElMewdudit, n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 103; F.
68[298]
F. Kariq, E drejt e sheriatit, op. cit., fq. 64; ElMewdudi, Ebu Hanife..., n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq.
103.
69[299]
El-Mekki, vol. II, op, cit., fq. 243-244, sipas: ElMewdudit, n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 104.
70[300]
Shih: M. el-Hudarij, op. cit., fq. 144; Ahmed Emin,
Duha-l-islam, II, op. cit., fq. 198; Ebu Zehre, Ebu Hanife,
op. cit., fq. 196-197.
71[301]
K. Dobraa, 9/1936, op. cit., fq. 367.
72[302]
S. S. Bashiq, op. cit., fq. 19.
73[303]
Ibid.
74[304]
El-Mekki, vol. II, op. cit., fq. 232, sipas: ElMewdudit, n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 104.
66[296]
Vdekja e Ebu Jusufit ka qen humbje pr t gjith muslimant, jo

vetm pr hanefitt. Vdiq m 182 H./798, ku vet halif Haruni mori
pjes n varrim, i fali xhenazen dhe e varrosi n varrezat e veta
familjare.75[305]
b. Disa veori shkencore

Dijetari i madh islam Ibn Xherir et-Taberiu pohon: Ebu Jusuf ibn
Ibrahimi ka qen kadi, fakih, mendimtar dhe hafidh, dmth. hafidh i
Kuranit dhe Hadithit.76[306]
Kt m hollsisht na e dshmon interesimi dhe kureshtja e tij dhe
drejt ktij rrafshi duhet ti drejtojm prpjekjet tona. Nse i bhet nj
analiz, pak a shum konstruktive veprs s tij per alend dhe per se n
nj prezentim konciz, do ti shtrojm veorit thelbsore t msimit t
Ebu Jusufit, ka e bashkon dhe ka e ndan me Ebu Hanifen:
1) Msimi i Ebu Jusufit n mas t konsiderueshme nnkupton
msimin e Ebu Hanifes, ndjek metodologjin juridike t Ebu Hanifes dhe
e konsideron pr msues; madje, disa raportet e tyre i krahasojn me
ato t Sokratit dhe Platonit n antikn e vjetr.77[307]
2) Veoria tjetr e Ebu Jusufit m e dalluar e ides juridike ishte se
ai m shum varet nga Hadithi (tradita) se sa Ebu Hanifeja. N kt
ndoshta kan ndikuar takimet me Malik ibn Enesin, kur ai ka hequr dor
nga disa pikpamje t veta t hershme.78[308] Kjo shpjegohet edhe me
rrethanat se n kohn e tij ka pasur m tepr burime autoritative,
autentike t Hadithit, me rast Ebu Jusufi mjaft ka punuar n argumentimin e qndrimeve t Shkolls juridike hanefite me Hadith.79[309]
3) Msimi i Ebu Jusufit, shpesh paraqet reaksion n t rezonuarit
di m t lir t Ebu Hanifes,... por msimi i Ebu Hanifes sht msim
m mendjempreht dhe m i zhvilluar.80[310] sht interesant t ceket
ktu mendimi i Ebu Jusufit se: T gjitha pyetjet ku jam ndar me
Imamin nuk rrjedhin vetm prej meje, por kan mbshtetje n zgjidhjet
- fetvat e mhershme t Imamit, prej t cilave m von ai ka hequr
dor.81[311] sht orvatur q Kijasin dhe Istihsanin sa m tepr tia
ofroj jets, e jo vetm n prezumimet teorike.82[312]
4) Sa m shum q plakej, ndryshimet n t mir t msimit t tij
kan qen m t shpeshta. N ndryshimet e tilla sigurisht ka ndikuar
prvoja e tij si kadi suprem,83[313] ku erdhi n shprehje aftsia e tij. Ai i
pari erdhi n sprov q parimet shkencore hanefite ti provoj n
mnyr praktike.84[314]
75[305]
el-Kardavi, vol, II. op. cit., fq. 120, sipas: ElMewdudit, n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 104.
76[306]
Shih: Ahmed Emin, Duha-l-islam, II, op. cit., fq. 200;
77[307]
78[308]
79[309]
Shih: F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit.,fq.
65; A. Zejdan, op. cit., fq. 159; Krhs.; Schacht, Islamic
Law, op. cit., fq. 301.
80[310]
81[311]
S. S. Bashi}, op. cit., fq. 19.
82[312]
A. Zejdan, op. cit., fq. 159-160.
83[313]
84[314]
5) Nganjher interpretimi i Ebu Jusufit paraqet ngushtim t

mendimit t lir t Ebu Hanifes; prmenden, po ashtu, edhe ndrrimet e
shpeshta t qndrimeve t tij, q me siguri ka qen rezultat i ushtrimit
t funksionit t juristit etj.85[315]
Pas rikapitulimit t emrimit t Ebu Jusufit pr kadi-l-kudat (gjyqtar
suprem), rezultojn tre segmente me rndsi:
1) Fusha e diskutimeve, kuvendimeve dhe polemikave nga shkolla
dhe nga rrethi i studentve, nga studimi i librave, u zgjerua n fush t
gjer t veprimit - n fushn ku praktikisht sht marr me punt e
perandoris m t madhe t asaj kohe. Ky ishte rasti q msimi hanefit
t lidhet me jetn reale dhe t bhet sistem praktik ligjor.
2) Emrimi i gjyqtarve i ishte besuar Ebu Jusufit dhe
konsekuentsisht ksaj, dijetart e lidhur me Shkolln hanefite, kan
qen t vendosur n shumicn e vendeve, kshtu q doktrina hanefite u
promovua n ligj t mbretris.
3) Shteti emevit kishte fituar karakter autokrat; aty sundonin
arbitrariteti dhe dora e fort. Nuk kishte ligje unike. Mirpo Ebu Jusufi,
me ndikimin e vet moral e intelektual, formoi nj shtet t fuqishm t
mbshtetur n ligj.86[316]
Prkitazi me kt Ibn Hal-likani shkruan n baz t autoritetit t
Talha ibn Muhammedit, se Ebu Jusufi ka qen i pari q i ka sajuar librat
pr t gjitha fushat fundamentale t Ligjit n pajtim me msimin
hanefit, me ka dija e Ebu Hanifes u prhap n bot.87[317]
3.
Muhammed ibn Hasan esh-Shejbaniu (132-189 H. /748-804

e.r.)
a. Jeta dhe veprimtaria

Nj ndr dijetart m meritor n Shkolln hanefite sht edhe
Muhammed ibn Hasan ibn Ferdek esh-Shejbaniu. Babai i tij ishte
ushtarak. U lind n vitin 132 Hixhrij /748 n Vasit, me prejardhje prej
nj fshati n periferi t Damaskut, i quajtur Hursta. Nj koh e kaloi n
Kufe ku i mori msimet e para mbi shkencn, e pastaj u shprngul n
Bagdad ku u njoftua me Imam Adhamin, Ebu Hanifen. Nj koh i ka
dgjuar ligjratat e tij dhe ishte nxnsi m i ri i tij. Mirpo, Ebu
Hanifeja vdiq e ky ather kishte 18 vjet. Msimin e vazhdoi te Ebu
Jusufi. Po ashtu ka msuar edhe nga Sufjan eth-Thevriu dhe el-Evzaiu.
Gjat qndrimit t tij trevjear n Medine u njoh me fikhun dhe
pikpamjet e Malik ibn Enesit dhe t shkolls s tij.88[318]
Duke u shoqruar me el-Evzaiun n Siri dhe me dijetart e asaj
kohe n at vend, arriti nj arsimim solid, t gjer dhe nj shikim t
plot edhe mbi drejtimet tjera ideore.89[319]
sht marr me studime letrare e gjuhsore: me poezi, me gjuh,
sintaks, me lndt fetare: me Kuran, Hadith, fikh etj. Kjo i ndihmoi ta
zgjeroj dhe thelloj diturin e vet, veanrisht ndaj legjislacioneve t
ndryshme.90[320]
85[315]

El-Mewdudi, Ebu Hanife... n: M. M. Sharif, II. cit.,
fq. 123.
87[317]
Ibn Hal-likan, Vefajat-ul-ayjan, Kajro, 1948, vol. V,
fq. 423, cituar sipas: El-Mewdudi, Ebu Hanife, n: M. M.
88[318]
89[319]
90[320]
Ahmed Emin, Duha-l-islam, II, op. cit., fq. 203;
Gjithashtu: Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 208.
86[316]
Rrfehet se ka qen n gjendje t mir materiale. Pr msimin e

sintakss, poezis, Hadithit dhe fikhut pagoi 30.000 derhem.
Theksohet se materialisht e ka ndihmuar edhe Ebu Jusufin.91[321]
Biograft shnojn se prej tij msuan: Imam Shafiu, Ebu Sulejman
el-Xhurxhani, Hisham ibn Abdull-llah err-Rraziu, Jahja bin Mujini, Ahmed
ibn Hafsi, Ahmed ibn Hanbeli (nga literatura).92[322] I pyetur prej nga
kto njohuri t larta, Ahmed ibn Hanbeli tha: Prej librave t Imam
Muhammedit.93[323]
Biograft po ashtu shnojn se Imam Muhammedi kishte shoqri t
ngusht me malikitt, por ai i mbeti besnik shkolls s vet hanefite, e
madje edhe shkroi nj libr kundr tyre Err-Rredu ala ehli-lMedineti.94[324]
Pr shkak t autoritetit t lart n shkenc, halifi abasit Harun errRreshidi e emroi kadi suprem n provincn Rika, por s shpejti e
braktisi kt shrbim me pretekst t pavarsis dhe paansis.95[325]
Autoritetin e vet e prdori me rastin kur u burgos Shafiiu n Jemen
pr shkak t shpifjeve se sht prkrahs i Alevitve. Imam Muhammedi
e shptoi pasi intervenoi te halifi.96[326] Ishte i pathyeshm para halifit
dhe ia thoshte n fytyr gabimet, aq sa njher kjo e iritoi halifin dhe e
goditi Imam Muhammedin.
Do ti cekim disa thnie t bashkkohsve t tij q Muhammed ibn
Hasanin ta shohim n petkun e tij t plot. Thuhet se Imam Muhammedi
ka qen i pashm, i veshur mir, elokuent, ekspert i fikhut. Shafiiu
pohon: Ka qen Muhammed ibn Hasani i denj pr sy dhe zemr.
Imam Shafiiu ka thn edhe kt: M tepr preferonte t rrij afr
imamit se sa t jet n pallatin e halifit.97[327]
Qysh si i ri krijoi emr, kshtu q n moshn m t re Ismail ibn
Hamdiu pr t thot: Imam Muhammedi ishte 20 vjear dhe kishte
vendin n xhamin e Kufes ku ai mbante ligjrata.98[328]
Kurse Ebu Ubejdi thot: Nuk kam par njeri q e kupton Kuranin
si Imam Muhammedi.99[329]
Vdiq n moshn 58 vjeare n vitin 189 H./804, gjat nj shtitjeje
me Harun err-Rreshidin n qytetin Rej. Po at dit vdiq edhe Imam
Kesaiu, e Haruni i prekur me kt q ndodhi tha: Sot u varrosn s
bashku fikhu dhe gjuha.100[330]
b. Disa veori shkencore
Kontributi i Muhammed ibn Hasanit q ia dha Shkolls juridike
hanefite mund t observohet n disa drejtime, e si m thelbsore jan:
91[321]

Mahmudrijad Haziri, Imam Muhammedi - dijetar i t
gjitha kohve, Hna e re, gazet kulturore-informative
islame, nr. 113/95, Shkup, fq. 20.
93[323]
Ibid.
94[324]
95[325]
F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 65; Ebu
Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 208; H. Laost, op. cit.,
fq. 89.
96[326]
M. Haziri, op. cit., fq. 20.
97[327]
Ibid.
98[328]
Ibid.
99[329]
Ibid.
100[330]
65; M. Haziri, op. cit., fq. 20.
92[322]
1) Muhammed ibn Hasanit i atribuohet merita e shnimit t teoris

s Shkolls hanefite dhe sht vlersuar si njohs i mir i dialektiks, si
sistematizues i materialit t pasur pozitiv-juridik dhe si teoricien.101[331]
2) Muhammed ibn Hasani sht shum m i varur nga tradita se sa
Ebu Jusufi, e edhe m shum se Ebu Hanifeja. Kjo vrehet prej
ndrrimit t tij t msimit dhe t dyfishuarit e tij t argumenteve gjat
t menduarit sistematik. Po ashtu, edhe formula e tij e prhershme ne
kt e ndjekim dfton qndrimin e tij ndaj tradits, madje edhe ather
kur ata nuk i ndjek.102[332]
3) Muhammedi sht i njohur me analizat e ngjarjeve reale dhe t
supozuara, apo t abstraktuara, gjat shqyrtimit t t cilave me t
madhe i ka shfrytzuar metodat e deduksionit dhe induksionit.103[333]
4) Muhammed ibn Hasani sht i njohur edhe pr fiksionet juridike
(hijel), q sht rezultat her-her i mospajtimeve t mdha ndrmjet
ligjit q e kan prpunuar teologt dhe njmendsis shoqrore, dhe
dftimi i sensit t regjimit pr kompromis dhe rafinitet.104[334]
5) Karakteristik tjetr me rndsi e ides teknike-juridike t
Muhammedit sht t menduarit sistematik i cilsis s lart. Ai sht
sistematizuesi m i madh i fikhut. Pr kt dshmon edhe fakti se Imam
Maliku e sistematizoi Muvatan e vet sipas metods dhe sistemit t
Muhammedit. Pa dyshim ai sht shkrimtari m i frytshm i ksaj
shkolle, q e vazhdoi rrugn e msuesve t par, Ebu Hanifes dhe Ebu
Jusufit.105[335]
6) Ashtu si Ebu Jusufi edhe Muhammed ibn Hasani klasifikohet n
el-muxhtehid fi-l-medhheb. Mirpo, kjo nuk do t thot se Ebu Hanife
ka prparsi absolute ndaj tyre. Kt e argumenton fakti se her-her
vendimet e tyre merren si norm sipas t cils veprohet. I till sht
rasti kur Ebu Hanifeja i jep t drejt vakufit ta revokoj lnien vakuf
pasi q me vet lnien nuk e humb t drejtn e pronsis mbi sendin e
ln vakuf.
Sipas Ebu Jusufit dhe Muhammed ibn Hasanit, me vet deklaratn e
vakufit, ai e humb t drejtn e pronsis mbi vakufin dhe vakufimi sht
i parevokueshm.106[336]
7) Muhammed ibn Hasani punoi shum n zgjidhjen e problemeve
t rnda t fikhut (mesailu-l-mushkileh), e veanrisht atyre t cilt
mbshteten n t komentuarit gramatikor.107[337]
8) Kontribut t veant Muhammed ibn Hasani n shkencn juridike
ka dhn n marrdhniet ndrkombtare dhe n t drejtn
ndrkombtare n veprat Es-Sijer. Eksperti i njohur pr t drejtn
ndrkombtare C. Rhyne n veprn International Law (1975) shkruan:
Kodifikimi i par i t drejts ndrkombtare sht prmbledhja e
rasteve juridike dhe praktiks t ciln e ka br shkenctari musliman
Shejbaniu n veprat e tij Es-Sijer n shekullin VIII, me t ciln pr
shum shekuj i ka tejkaluar veprat e ngjashme perndimore.108[338]
101[331]
65.
102[332]
103[333]

65.
104[334]
H. Laost, op. cit., fq. 89-90.

Schacht, Islamic Law, op. cit., fq. 301-302;
106[336]
Shih: F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit.,
fq. 65 dhe 66.
107[337]
K. Dobraa, 9/1036, op. cit., fq. 367.
108[338]
66.
105[335]
Njerzit sot kan bindje t shtrembruar se Ligji ndrkombtar

sht realitet i epoks moderne, se themelues i tij sht Hugo Grotius
(991/1055 H./1583-1648). Mirpo, kushdo q ka par Es-Sijerin e
nxnsit t Ebu Hanifes, Muhammed ibn Hasan esh-Shejbaniut (132189/748-804), ai e di se kodifikimin e ktij lloji e ka zbatuar Ebu Hanife
900 vjet para Grotiusit, dhe jo vetm kjo: trajtesat e tij mezi q
lshojn cilindo aspekt t problemit kurse prfshijn shtjet m t
rafinuara dhe m vitale.
Kt para do kohe e pranoi edhe grupi i shkenctarve q n
shenj mirnjohjeje formoi Shoqrin Shejbani t Ligjit Internacional
n Gjermani.109[339] Sipas disa shnimeve t tjera, n Franc n vitin
1932 u formua Shoqata Esh-Shejbaniu.110[340]
4.
Zufer Ibn Hudhejli (110-158 H./728-775 e.r.)
Zuferi bn pjes n plejadn e personaliteteve m meritore pr

Shkolln juridike hanefite. U lind m 110 H./728. Me prejardhje ishte
arab nga Temimi. Babai i tij Hudhejli ka qen guvernator n
Basra.111[341] Nna e Zuferit ishte persiane. Si jepet t kuptohet, prej
babait ka trashguar gjuhn e oratorin, kurse prej nns meditimin.
Ka qen nxnsi m i vjetr i Ebu Hanifes, q vdiq shum i ri, n
vitin 158 H./775.
Hatib el-Bagdadi transmeton se nj njeri e pyeti Shafiiun pr
shkolln irakiane: thua pr Ebu Hanifen? Shafiiu u prgjigj: Zemra
e tyre!. thua pr Ebu Jusufin? U prgjigj: I ka tejkaluar n
hadith!. E Muhammed ibn Hasanin?. U prgjigj: I ka tejkaluar n
sistematizim!. E Zuferi? U prgjigj: Analogjisti m i madh!112[342]
Pas vetes nuk ka ln vepra t shkruara. Shkak i ksaj sht
vdekja e hershme e tij. Mirpo, mendimet e tij i gjejm n literaturn
hanefite. Nse jo me shkrim, ka sht evidente, ai kt shkoll e
prhapi me gjuh e oratori, dmth. gojarisht.113[343]
Theksohet se n fillim ka qen ithtar i shkolls s hadithit, mirpo
m von iu bashkangjit juristve irakian dhe bhet prfaqsues i flakt
i kijasit.114[344]
Gjat tr jets ka kryer shrbimin e msuesit dhe gjyqtarit. Gjat
kohs s Ebu Hanifes ka qen kadi n Basra, ku ka zhvilluar polemika t
rrepta me kundrshtart derisa nuk i bindi n korrektsin dhe
prpikshmrin e pikpamjeve t Ebu Hanifes.115[345]
Prej mendimeve m me rndsi t Zuferit n sfern juridike sht
ai q ka t bj me lejimin e lnies vakuf edhe t parave t gatshme, n
109[339]
El-Mewdudi, Ebu Hanife... n: M.M.Sharif, II, op.

cit., fq. 100.
110[340]
M. Haziri, op. cit., fq. 20.
111[341]
Ibn Nedimi n el-Fihristin e vet transmeton se
babai i Zuferit ka qen guvernator n Isfahan, cituar
sipas: Ahmed Emin, Duha-l-islam, II, op. cit., fq. 205.
112[342]
Hatib el-Bagdadi, Tarihu-l-Bagdad, vll. XIII,
op. cit., fq. 176, cituar sipas: Ahmed Emin, Duha-l-islam,
vll. II, op. cit., fq. 205; Ebu Zehre, Ebu Hanife, op.
cit., fq. 220.
113[343]
Shih: F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit.,
fq. 66.
114[344]
66.
115[345]
Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 220; F.
Kariq, E drejta, op. cit., fq. 66.
ka sht dalluar prej juristve tjer t mdhenj hanefit q kishin

qndrim t kundrt.
Pasi q mendimi i Zuferit m shum u sht prshtatur rrethanave
t ndryshuara t periudhs s mvonshme dhe e mbshtet me t
madhe shtjen e vakufit, ky mendim aprovohet n Perandorin
Osmane dhe n Indi.116[346]
5.
Hasan ibn Zijad El-Lului (? - 204 H./ ?-819 e.r.)
Nj ndr prfaqsuesit m meritor t Shkolls hanefite t brezit t

hershm sht edhe Hasan ibn Zijad El-Lului El-Kufi. Nuk dihet data e
tij e lindjes, kurse vendi i tij i lindjes duhet t jet n Kufe. Ka qen
klient i el-Ensariut dhe njri prej nxnsve t vyeshm t Ebu Hanifes,
pastaj t Ebu Jusufit, Muhammedit dhe t tjerve.
N vitin 194 H. ka qen kadi n Kufe, por jo me aq sukses sikurse
n fikh. sht i njohur si transmetues i hadithit. Njher pohoi: Kam
shkruar prej ibn Xhurejxhit 12.000 hadithe.... Mirpo, disa muhaddith
i refuzojn transmetimet e tij, mbase nga shkaku i njjt sikurse edhe
t Ebu Hanifes. Edhe juristt nuk i kan ngritur transmetimet e tij n t
drejtn hanefite n nivelin e librave t rivajetit t qart prej
Muhammed ibn Hasanit.117[347]
Me Hasan ibn Zijadin prfundon plejada e art e shkenctarve
udhheqs, origjinal e kreativ dhe produktiv t pikpamjeve juridike
hanefite.
C.
PERIUDHA E VONSHME
Kjo periudh, sipas ndarjes son t lir, sht m e gjat se

periudhat tjera dhe e prfshin etapn kohore prej shekullit III hixhrij e
deri m sot. Pr
kt periudh sht karakteristike se prve
prjashtimeve t vogla, prkatsisht individve t rrall, nuk ka punime
origjinale, apo pun t re kreative. Kjo periudh n t vrtet sht
mbyllje e dyerve ixhtihadit, lojalitet, shpeshher i verbr i shkollave
ekzistuese dhe vetm ndonj plotsim i zbraztirave juridike n t cilat
nuk kan gjetur prgjigje nga paraardhsit e tyre.118[348]
Tashm prafrsisht me Shafiiun filloi t marr prmasa ideja se
vetm imamt e mdhenj kan pasur t drejt n mendime t pavarura.
Qysh n fillim t shekullit IV erdhi deri te botkuptimi i prgjithshm se
t gjitha pyetjet qensore jan prpunuar dhe konfirmuar dhe se askush
nuk ka t drejt t merret me ixhtihad; e vetmja q mund t bhet
sht shpjegimi, aplikimi dhe komentimi i asaj diturie t shablonizuar.
Kshtu arriti periudha e taklidit (imitimit), prngjasimit, dmth. t
praktikuarit e msimit ekzistues pa t drejt n shqyrtim t
srishm.119[349]
N kt periudh kemi disa emra q vlejn t ceken, kurse
funksioni i t cilve m tepr ka qen plotsimi i zbraztive juridike
(mesailu-n-nevazil). M t dalluar jan: Hilal err-Rrej (245/859); Ahmed
ibn Umer el-Hassaf (vd. 261 / 874), ka shkruar pr hijelin (fiksionet)
116[346]
66.
117[347]
Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 221; Krhs.:

Muhammed el-Hudarij, op. cit., fq. 145.
118[348]
Bernard Lewis, Vjera i vjernik, n: B. Lewis
(ed.), Svijet islama, Beograd, 1979, fq. 41.
119[349]
Schacht, Islamic Law, op. cit., fq. 316-317.
dhe vakufin; Ebu Xhafer et-Tahaviu (vd. 321/933), autor i librit pr

kundrthniet e juristve.120[350]
N periudhn prej shekullit IV deri VI kemi dijetar t shumt t
rangut m t ult, q n mnyra t ndryshme do t ceken n kaptinn
vijuese,121[351] e t cilt pr shkak t puns s tyre jan atakuar nga
konservatort (muhafidhin) dhe imitatort (mukal-lidin).
120[350]
68.
121[351]
Shih: Ibid., fq. 93-94.
VI. KOMPILIMI DHE KODIFIKIMI I DOKTRINS JURIDIKE

HANEFITE
do dit me vete sillte probleme t reja, pyetje t reja, e natyrisht

edhe mendime t reja e prgjigje t reja. Numri i rasteve t tilla ka
arritur nivelin saq sht ndier nevoja e organizimit dhe e sistemimit t
tyre n fusha e kategori t caktuara. Ky proces sht i njohur si
periudha literare e t drejts islame n shekullin e dyt hixhrij e m
von.1[352] Gjat tr shekullit t dyt, ideja teknike-juridike islame
mjaft shpejt sht zhvilluar prej fillimeve t veta, t cilat kan qen
konkludime t pagdhendura dhe primitive t bra me ndihmn e
analogjis.2[353]
Mund t konfirmojm se ideja juridike islame, dhe jo vetm ajo, ka
kaluar npr dy periudha karakteristike, e ato jan:
E para: Ideja juridike islame n fillim ka synuar nga
prkryeshmria, specializimi personal, q sht rasti me katr imamt e
mdhenj: Ebu Hanifen, Malik ibn Enesin, Shafiiun dhe Ahmed ibn
Hanbelin dhe t tjert si Thevriu, Evzaiu etj.,
E dyta: Ideja juridike islame m nuk karakterizohet me at
kreativitetin fillimor, me at elanin krijues, duke e pasur parimin lvizs
t strukturs islame ideal, por filloi t ndihet varshmria gjithnj e m e
madhe nga imamt e mdhenj, si sht rasti me nxnsit e Ebu
Hanifes, Ebu Jusufin dhe Muhammed ibn Hasanin, dhe nxnsit e
imamve t tjer t mdhenj.
Medhhebi hanefit sht ruajtur n veprat e shkruara t nxnsve
m t njohur t Ebu Hanifes, q pas vdekjes s tij kan zn funksione
t rndsishme gjyqsore dhe drejtuese n dinastin abasite.
Nga veprat e tyre jo vetm q msohet pr fetvat e tij, mnyrn e
komentimit t burimeve themelore t sheriatit, pr metodologjin e
futjes dhe rangimit t burimeve ndihmse n procedurn e plotsimit t
zbraztirave juridike dhe formimit t t drejts islame, por fitohet
pasqyr e plot edhe n fetvat e vet nxnsve t Ebu Hanifes.3[354]
Sipas autenticitetit dhe burimsis, tr literatura hanefite
klasifikohet n tri kategori:
- Kategoria e par: N kt kategori bn pjes literatura Bazore,
themelore (el-Usul), q dmth. literatura e rivajetit (transmetimit) t
qart, e q prfshin fjalt e Ebu Hanifes, Ebu Jusufit dhe Muhammed
ibn Hasanit, e q i shkroi Muhammed ibn Hasani n gjasht veprat
(kutubu-s-sitteh) e veta, t cilat m von do ti cekim.
- Kategoria e dyt: N kt kategori bn pjes literatura E rrall,
individuale (en-Nevadir), dmth. literatura e rivajetit (transmetimit) jo
t qart, q i prfshin fjalt e Ebu Hanifes, Ebu Jusufit, Muhammed ibn
Hasanit, Hasan ibn Zijadit e t tjerve, e q nuk jan prmendur n
gjasht veprat e Muhammed ibn Hasanit, por n veprat tjera t tij dhe
n veprat e t tjerve.
- Kategoria e tret: N kt kategori bjn pjes Fetvat dhe
ndodhit (el-Fetava ve-l-vakiatu). Ktu bjn pjes fetvat t cilat i
1[352]
F. Kar~i}, Pravna priroda, mjesto i zna~aj fetve u

{erijatskom pravu, op. cit., fq. 480; Shih: Schacht,
Islamic Law, op. cit., fq. 298.
2[353]
3[354]
dhan muxhtehidt e mvonshm pasi q nuk gjetn zgjidhje nga

muxhtehidt e mparshm. Ata jan shokt e Ebu Jusufit, Muhammed
ibn Hasanit dhe t tjerve.4[355]
A.
KOMPILIMI5[356] I DOKTRINS HANEFITE
1. N kt pjes shkurtimisht do t paraqiten burimet m

autoritative dhe veprat e doktrins hanefite, sepse fardo zgjerimi do
t na shpiente larg dhe do t dilnim prtej piksynimit t ktij shkrimi.
a.) Ebu Hanife. - Tashm kemi par se personaliteti m i madh i
ktij medhhebi sht Ebu Hanife. Edhe pse shum ka punuar dhe
zgjidhur, sht evidente se asgj ska shkruar, respektivisht deri te ne
nuk ka arritur asnj vepr e tij.
Ibn Nedimi thekson disa traktate q i atribuohen atij, si: El-Fikhu-lekber6[357], El-Alimu ve-l-muteal-limu, Risaletun ila Uthman el-Betti, errRredu ale-l-kaderijjeh, El-Ilmu sharkan ve garben,7[358] e kshtu me
radh. T gjitha kto vepra bjn pjes n sfern e akaidit dhe t
daves.
Vepra tjetr q i atribuohet atij e q sht vepra m e rndsishme
e Ebu Hanifes nga lnda e fikhut sht El-Fikhu-l-ebsut.8[359]
Vepra tjetr q i atribuohet Ebu Hanifes sht edhe Musnedi.
Mirpo, mendimi dominues sht se Ebu Jusufi e ka tubuar pjesn m t
madhe, e Muhammed ibn Hasani pjesn tjetr. Edhe njri edhe tjetri
kt vepr e quajtn El-Athar. Musnedi prmban hadithe t cilat i
prkasin t drejts.9[360]
Juristi Muhammed ibn Mahmudi n shekullin VII Hixhrij zbuloi 15
dorshkrime t ndryshme t Musnedit dhe prej tyre prpiloi nj
dorshkrim komplet duke i klasifikuar hadithet sipas kaptinave t
fikhut.10[361]
4[355]

N pjesn m t madhe, jo vetm t literaturs
juridike, kur sht fjala pr tubimin, sistematizimin dhe
hartimin e haditheve, fetvave e t ngjashme, prdoret termi
kodifikim. Mirpo, duke e marr parasysh se prapa
kodifikimit
gjithher
medoemos
qndron
shteti,
legjislatori, q te kto nuk sht gjithnj kshtu, del n
shesh se pakujdesshm dhe n mnyr joadekuate sht
prdorur. Ne n punimin ton, n munges t termit m
adekuat - prkats, e prdorm termin kompilim. Edhe pse
kjo fjal n kuptimin e saj don t thot; joorigjinale,
vepr e varur..., nuk do t thot se literatura hanefite
nuk sht origjinale, fundamentale. Shih pr kto terma:
Pravna enciklopedija, I-II, Beograd, 1985, leksikonet e
fjalve t huaja apo fjalort juridik.
6[357]
Shih prkthimin shqip t br nga ne n revistn
Edukata islame, nr. 41/42, Prishtin, fq. 24-32.
7[358]
Ibn Nedim, el-Fihrist, fq. 285, cituar sipas; Ebu
Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 188.
8[359]
Ahmed Smajlovi}, Akaidologija I, fq. 79, material i
pabotuar. Sarajev. Pr veprn El-Fikhu-l-ebsut nuk kemi
kurrfar t dhnash.
9[360]
Gjersisht: Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 191193; Shih: Mehmed Handì}, Uvod u tefsirsku i hadisku
nauku, op. cit., fq. 80.
10[361]
J. Goldcier, Muhammedan Studen, vll. II, fq. 320,
cituar sipas: Th. W. Yaynboll, Ebu Hanife, op. cit., fq.
331.
5[356]
Sipas t gjitha gjasave, tr kjo q i atribuohet Ebu Hanifes sht

shkruar e sistematizuar nga nxnsit e tij Ebu Jusufi dhe Muhammed ibn
Hasani.11[362]
b.) Ebu Jusufi: - Shkrimtari e kompiluesi i par dhe nj ndr m t
mdhenjt t shkolls hanefite sht Ebu Jusufi. Shkroi shum. Ibn
Nedimi i thekson veprat e tij q u prkasin fundamenteve t fes dhe
marrdhneve pronsore. Ai i cek kto vepra: Kitab-us-salat, El-Vesaja,
Es-sajdu ve-dh-dhebaihu, El-Gasbu ve-l-istibrau, El-Ihtilafu-l-emsari,
Err-Rreddu ala Malik ibni Enes, Kitabu-l-xhevamil12[363] etj.
Edhe pse Ibn Nedimi nuk i cek, ai i shkroi edhe: El-Ihtilafu Ibni Ebi
Lejla (ku flet pr dallimet e Ebu Hanifes ndaj kadiut t Kufes, Ibn Ebi
Lejlas); Err-Rreddu ala sijeri-l-Evzai (prgjigje n shqyrtimin e Evzaiut
pr t drejtn ndrkombtare); Kitabu-l-hijel (ku flet pr Fiksionet
juridike) etj. Prmenden edhe libra pr ibadetin (namazin, zekatin,
agjrimin), t drejtn trashgimtare t sheriatit, t drejtn e
testamentit, Libri i kodit penal etj.13[364]
Nj ndr librat me rndsi sht libri Kitabu-l-athar. Libri
prmban prmbledhje hadithesh t rndsishme q i ka transmetuar
Ebu Jusufi e q i ka prdorur Ebu Hanifeja, dhe n t cilat ka sajuar disa
fetva t veta, sikur q ceken edhe fetvat e ashabve dhe jep shikim n
vendin e tyre n plotsimin e zbraztirave juridike. Mendohet se
bashkautor i ktij libri sht Ibn Jusufi, i biri i Ebu Jusufit.14[365] Kt
vepr do ta moj edhe literalisti Ibn Hanbeli.15[366]
Vepra m kapitale e Ebu Jusufit me siguri sht Kitab-ul-haraxh,
q Ebu Jusufi e shkroi me krkesn e halifit abasit Harun err-Rreshidit
pr tia lehtsuar qeverisjen dhe administrimin e shtetit. Kjo vepr
trajton shtjet e financave publike t administrats, gjykats etj. M
von kjo vepr me t madhe ka ndikuar n rregullimin e marrdhnieve
pronsore n Perandorin Osmane dhe n Indi.16[367]
Nse i bhet nj vshtrim pr s shkurti, kjo vepr trajton temat si
vijojn:
- Lshimi i tradits bizantine dhe iraniane n shtjet pronsore
dhe kthimi hilafetit t drejt;
- Prgjegjsia e halifit jo vetm para Zotit por edhe para popullit;
- Obligimet e halifit ndaj popullit;
- Obligimet e popullit ndaj halifit;
- Thesari sht i Zotit dhe i popullit e jo i halifit;
- Tatimet t jen t drejta;
- T drejtat e shtetasve jomusliman;
- shtjet pronsore;
11[362]
F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 62; M.

M. Sharif, op. cit., II, fq. 92-98; N. Smailagi}, Leksikon
islama, op. cit., fq. 11-12.
12[363]
Ibn Nedim, el-Fihrist, cituar sipas: Ebu Zehre, Ebu
Hanife, op. cit., fq. 198. I. Dànanovi}, Ebu Hanife, op.
cit., fq. 26. Libri El-Vesaja sht prkthyer n gj.
shqipe
me
titullin
Kitabu-l-vasijjeh,
n
revistn
Edukata islame, nr. 37-38/1983, Prishtin, fq. 51-56.
13[364]
F. Kariq, E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 64-65;
14[365]
I. Dànanovi}, Ebu Hanife, op. cit., fq. 26; H. Laost,
op. cit., fq. 89; F. Kariq, E drejta e sheriatit, op.
cit., fq. 64.
15[366]
H. Laost, op. cit., fq. 89.
16[367]
F. Kariq; E drejta e sheriatit, op. cit., fq. 64; H.
Laost, op. cit., fq. 89, Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit.,
fq. 188-189; Ahmed Emin, Duha-l-islam, II, op. cit., fq.
201-202.
- Gjyqsia;
- Liria personale;
- Reformat e burgut etj. etj.17[368]
sht evidente se n t gjitha veprat e tij s bashku jan t
pranishme tradita dhe arsyeja. Evidente sht edhe ajo se ai gjithnj
kur sht e domosdoshme s pari e shtron mendimin e msuesit e
pastaj plqimin ose mosplqimin e tij, q Ebu Jusufin e bn t
respektuar dhe autentik te shkenctart. Konsiderueshm sht m
tradicionalist se Ebu Hanifeja.18[369]
c. Shpirti letrar shkencor i Shkolls hanefite dhe prgjithsisht
shkrimtari m i aft q me veprat e veta t shumta e kodifikoi t drejtn
e sheriatit sht Muhammed ibn Hasan esh-Shejbaniu.19[370] Veprat e tij
tregojn tendencn n rritje nga hadithi. Ai shkroi shum.
Pr nga pikpamja e autenticitetit, veprat e Muhammed ibn Hasanit
klasifikohen n dy kategori:
1) Veprat e rivajetit t qart (dhahiru-rr-rrivajeh) ose shtjet
fundamentale (mesailu-l-usul), ku bjn pjes gjasht veprat e
njohura (kutubu-s-sitteh): El-Mebsut, Ez-Zijadat; El-Xhamiu-s-sagir, ElXhamiu-l-kebir. Ktyre veprave mund tua shtojm edhe veprat ElAthar dhe Err-rreddu ala ehli-l-medineh.20[371] Kto vepra shrbejn si
burim pr njohjen e interpretimit juridik t hanefitve. N radhn e
Veprave me rivajet t qart juristi boshnjak dr. Fikreti i radhit edhe
Es-sijeru-l-kebir dhe Es-sijeru-s-sagir, por nuk i cek El-Athar dhe
Err-Rreddu ala ehlil-medineti.21[372]
2) Veprat e rivajetit jo t qart (gajru dhahiru-rr-rrivajeh) ose
shtjet e rralla, individuale (mesailu-n-nevadir), q prmbajn
plotsimet e zbraztirave juridike, dmth. zgjidhjet q kan t bjn me
pyetjet pr t cilat ska pasur prgjigje. Veprat m t njohura t ktij
lloji jan: El-Kejsanijjat, El-Harunijjat, El-Xhurxhanijjat, Err-Rrekijjatu,
Zijadatu-z-zijadat.22[373] Kto jan mendime t disa juristve q kan
arritur deri te Muhammed ibn Hasani.23[374]
Kto gjasht vepra t rivajetit t qart n fillim t shekullit IV i
prmblodhi n nj vend me emrin El-Kafi dijetari i njohur Ebu l Fadl
el-Mervazi, m i njohur si Hakimu-sh-shehid (vd. 344 H.). Juristt
theksojn se, nse n kto vepra nuk theksohet ndryshe, qndrimet e
prezentuara jan t Ebu Hanifes dhe t Ebu Jusufit.24[375]
N shekullin e pest Hixhrij kt vepr (El-Kafi) e komentoi
gjersisht e hollsisht dijetari i njohur Es-Serahsi n veprn e vet ElMebsut, q prfshin 30 vllime. Kjo vepr m von sht br vepra
m e rndsishme hanefite e prcjell nga msuesit e par.25[376]
. Sa i prket Zuferit ai vdiq i ri, kshtu q nuk la asgj t shkruar.
N ann tjetr, Hasan ibn Zijadi shkroi disa libra, ndr t cilat: El-
17[368]
Gjersisht pr Kitabu-l-haraxh shih: El-Mewdudi, Ebu

Hanife... n: M. M. Sharif, II, op. cit., fq. 104-109.
18[369]
H. Laost, op. cit., fq. 89.
19[370]
Mehmed
Handì},Kodificiranje
{erijatskog
prava,
op.cit.,fq. 7.
20[371]
Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 210; Krhs.: A.
Zejdan op. cit., fq. 160-161.
21[372]
22[373]
Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 210-219; A.
23[374]
24[375]
Ibid., fq. 66.
25[376]
A. Zejdan, op. cit., fq. 161; Ebu Zehre, Ebu Hanife,
op. cit., fq. 219.
Muxherr-rred, El-Edebu-l-kadi, El-Kitabu-l-meani-l-iman, Kitabu-nnefehat etj.26[377]

d. E konsiderojm t domosdoshme, m tepr pr shkak t
informimit, q n vazhdim t ceken edhe disa nxns t Ebu Jusufit, t
Muhammed ibn Hasanit, e t tjerve, karakteristik qensore e t cilve
sht komentimi i veprave t msuesve, i glosave e t tjera, duke
sjellur pak pun dhe frym t re produktive. Ja disa prej tyre:
1) Ibrahim ibn Rrustem El-Merviu. Fikhun e msoi prej
Muhammedit ndrsa e ka dgjuar edhe Malikun. Vdiq n vitin 211 H.
2) Ahmed ibn Hafsi. Fikhun e msoi prej Muhammedit. I ka
transmetuar veprat e tij.
3) Bishr ibn Gijath el-Merisi. Fikhun e msoi prej Ebu Jusufit. Ishte i
devotshm dhe zahid (i trhequr). Vdiq n vitin 228 H. Mjaft transmetoi
prej Ebu Jusufit.
4) Bishr ibn El-Velid el-Kindij. Fikhun e msoi prej Ebu Jusufit. Prej
tij i transmetoi veprat e tij. Vdiq n vitin 238 H.
5) Isa ibn Ebane. Msoi prej Muhammedit dhe Hasan ibn Zijadit.
Ishte njeri i tradits i cili shkroi disa vepra. Vdiq n vitin 220 H.
6) Muhammed ibn Semaat et-Temimi. Ishte nxns i Muhammedit,
Hasan ibn Zijadit dhe Ebu Jusufit. Di edhe shkroi. Vdiq n vitin 223 H.
7) Halid ibn Jahja. Ishte nxns i Ebu Jusufit, Zuferit, Muhammedit
e t tjerve. Vdiq n vitin 246 H.
8) Ahmed ibn Umer ibn Muhejri. Fikhun e msoi prej babait t tij, e
ai prej Ebu Hanifes dhe Hasan ibn Zijadit. Ai sht nj ndr nxnsit m
t frytshm n planin e shkrimit. Vdiq n vitin 261 H.
Ka edhe t tjer mirpo ne do t knaqemi q vetm ti
prmendim. Ndr ta jan: Muhammed ibn Shexhabi, Ebu Sulejman
Musa Ibn Sulejmani, Ebu Xhafer Ahmed ibn Ebu Imran, Buhar ibn
Kutejbeh, Ebu Hazim Abdu-l-hamid ibn Abdul-aziz, Ebu Seid Ahmed ibn
el-Husein, e t tjer.27[378]
Kur flitet pr literaturn e ksaj shkolle, sht me rndsi t ceken
edhe librat shkollor nprmjet t cilve sht prhapur dhe sht
shtrir ky medhheb apo kjo shkoll juridike.
Ndr veprat e para t ktij karakteri jan veprat e Muhammed ibn
Hasanit, e posarisht vepra Xhamiu-s-sagir. Pastaj kemi veprn e
Ebul Husein Ahmed ibn Muhammed el-Hudarij nga Bagdadi (vd. 428 H.)
me titull El-Muhtesar. Autori Burhanuddin Ali ibn Ebu Bekr elMerginanijjeh (vd. 593 H.) shkroi veprn El-Hidaje, q paraqet koment
pr veprn e shkurtr Bidajetu-l-mubtedi, q sht po ashtu vepr e
tij. Ebul Fadl Mexhduddin (vd. 603 H.) e shkroi veprn El-Muhtar.
Muzaferuddin Ahmed e shkroi veprn Mexhmeu-l-bahrejn.
Vmendje t veant do ti kushtojm veprs s rndsishme t
dijetarit t njohur Burhanuddin Ibrahim ibn Muhammed el-Halebi (vd.
956 H./1549), me titull Multeka-l-ebhur (Piktakimi i deteve). Kt
vepr Ibrahim-el-Halebiu e shkroi me krkes t sulltan Sulejmanit II
(1520-1566). Ajo sht prmbledhje e dispozitave t fikhut hanefit,
kurse sht bazuar n veprat juridike t periudhs s mhershme.
Respektin m t madh e ka gzuar n vendet ku kan sunduar
osmanlinjt dhe ku Islami sht prhapur nprmjet tyre. Kjo vepr
paraqiste burim t shkencs juridike, doracak pr gjyqtart dhe libr
shkollor kryesor pr medreset.28[379]
Ajo sht prdorur edhe npr medreset n tokat shqiptare: n
Prizren, Gjakov, Prishtin, Shkup, Tetov, Tiran, Shkodr e kshtu me
26[377]

Gjersisht: M. el-Hudarij, op. cit., fq. 146-148;
Gjithashtu; Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 221-224.
28[379]
F. Kar~i}, [erijatski sudovi, op. cit., fq. 102; F.
27[378]
radh.29[380] Edhe sot kjo vepr konsultohet nga autor t ndryshm si

burim autoritativ.30[381]
Se Multeka-l-ebhur ka gzuar autoritet tregon fakti se sht
komentuar nga autor t ndryshm. Nga ata kemi komentin me titull
Mexhmeu-l-enhur t autorit Abdurrahman Shejhi-zade Damadefendija (vd. 1078/1667).31[382] Edhe ky koment (sherh) sht ligjruar
npr medreset tona.
Kemi edhe veprn tjetr t shkruar nga Alauddin el-Haskefiu (vd.
1088/1677), mufti n Siri, me titull Tenviru-l-ebsar, t ciln nj autor i
panjohur e ka komentuar me titullin Ed-Durr-rru-l-muhtar.32[383]
B.
KODIFIKIMI I DOKTRINS HANEFITE
N periudhn e mvonshme do t kemi raste q veprat me rndsi

t Shkolls hanefite t kodifikohen nga ana e sundimtarve t caktuar.
Ne do ti prmendim disa q m s shpeshti theksohen n literatur.
Vepra e par e kodifikuar n Shkolln hanefite konsiderohet vepra
El-Fetava Taxharhanijjeh t ciln e prpiloi Alim Ibn Ala el-Hanefiu,
sipas urdhress s nj hani (sulltani) t panjohur tatar.
Vepra tjetr - prmbledhje e mendimeve juridike e paraqitur n
iniciativn e vezirit mogul Tatar - hanit (vd. 752/1351) quhet El-Fetava
et-Tatarhanijjeh.33[384] Se a kan lidhje kto dy vepra nuk kemi njohuri.
Prmbledhjen vijuese e kemi at t Ebu Suud efendis (vd.
982/1574), shejhu-l-islami i 14-t osmanli. Mendimet e veta i ka tubuar
n veprn e quajtur Marudati Ebi Suud, ku jep fetva pr vakufimin e
parave t gatshme, dhnien dhe pranimin e shprblimit t Kuranit dhe
pr rregulla t tjera fetare, lejimin e lojs me kukulla Karaxhoz, kurse
ka refuzuar t jap fetva pr ndalimin e pirjes s kafes.34[385]
M von kemi veprn edhe m interesante. Me iniciativn e
sunduesit indian mogul sulltanit Ebu Muzafer Muhammed Evrenk-Zib
Behadir Alemgirit (1028-1118 H./1619-1706) u formua grupi i dijetarve
n krye me Shejh Nidhamuddin nga Burhapuri, m 1075-1083/16641672, pr prpilimin e prmbledhjes s re juridike t Shkolls hanefite
n t ciln do t drejtohet, prkatsisht do t mbshtetet gjat sundimit
t tij pesdhjetvjear. Kjo vepr u shkrua dhe u titullua El-Fetava elHindijje ose El-Fetava el-Alemgirijjeh, q do t thot Fetvat e
Indis apo Fetvat e Alemgirit, q paraqet tentimin e kodifikimit t t
drejts s sheriatit n form mendimesh juridike. Kjo vepr sht respektuar dhe ka shrbyer si burim i vendimeve gjyqsore dhe
mendimeve juridike n shtetin osman dhe n vendet thera ku jetojn
muslimant e medhhebit hanefit si dhe te ne. Kjo prmbledhje ka disa
vllime dhe sht botuar disa her.35[386]
29[380]
M kujtohen fjalt e babait tim Salahudin ef. Ibrahimit

(1927-1983) - i cili pohonte se Multekan e Halebis ua
ka ligjruar Hasan ef. Nahi n medresen G. Mehmed Pasha
n Prizren.
30[381]
Gjersisht: Mehmed Handì}, Kodificiranje {erijatskog
prava, op. cit., fq. 9.
31[382]
F. Kar~i}, [erijatski sudovi, op. cit., fq. 103.
32[383]
Ibid., fq. 103, dhe fq. 102-104.
33[384]
34[385]
Ibid., fq. 111.
35[386]
Gjersisht: Mehmed Handì}, Kodificiranje {erijatskog
prava, op. cit., fq. 9; F. Kariq, E drejta e sheriatit,
op. cit., fq. 105; F. Kar~i}, [erijatski sudovi, op. cit.,
fq. 103.
Vepra vijuese me rndsi sipas rrjedhs kronologjike sht

Mexhel-la, t ciln e prpiloi nj komision duke pasur parasysh
literaturn e shum shkollave - medhhebeve juridike. Kjo u b pr arsye
q kjo materie e ngatrruar, e tollovitur dhe e tejngarkuar me qndrime
kontraverse e kundrthnse, t pastrohet, t sistemohet dhe t
organizohet n nj metod bashkkohore. Mirpo, kjo pun nuk arriti t
prfundohet, kshtu q sot kemi vetm norma nga e drejta civile. Kt e
kodifikoi Ali Pasha n vitin 1266 H.36[387]
Ka pasur edhe orvatje tjera t ngjashme, por sa na sht e njohur,
nuk ka asgj posarisht t re.37[388]
36[387]
Mexhel-la sht prkthyer n gjuhn boshnjake dhe

gjendet n Bibliotekn e Gazi Husrev - Beut n Sarajev.
Para disa vjetsh i sht br nj analiz n revistn
sarajevase Islamska misao.
37[388]
Mehmed Handì}, Kodificiranje {erijatskog prava, op.
cit., fq. 14-15.
VII. ZGJERIMI DHE SHTRIRJA E SHKOLLS HANEFITE
Zgjerimi i msimit t Shkolls hanefite ka qen i llojllojshm dhe i

ndikuar nga shum faktor. Ne do ti cekim disa q trthorazi tashm
jan prmendur, e ata jan:
1. Fleksibiliteti i zgjidhjes s problemeve n disa medhhebe. N
literatur ky faktor shpeshher sht ln pas dore, edhe pse sht fakt
historik se disa shkolla jan zhdukur pr shkak t vrazhdsis s
zgjidhjeve t ofruara dhe pamundsis q msimet e atij medhhebi ti
prcjellin ndryshimet shoqrore. Msimet e tyre jan karakterizuar me
ngushtsi, superficialitet, joprecizitet, jokonstruktivitet etj.1[389]
2. Lidhshmria e disa shkollave juridike me pushtetin shtetror.
Kt faktor e ka vrejtur edhe Ibn Halduni n Mukaddimen e vet.
Pushteti e shpallte medhhebin e caktuar t obligueshm n territorin e
vet, kshtu q gjyqtart ishin t obliguar t gjykojn sipas atij
medhhebi. Fakti se ky medhheb dy her ka qen zyrtar, ka ndikuar n
zgjerimin e shpejt dhe n dominimin e tij n t gjitha qendrat, e madje
edhe atje ku hanefitt ishin pakic.2[390]
3. N prhapjen e shpejt t Shkolls hanefite kan ndikuar edhe
ngjashmrit gjeografiko-klimatike dhe shoqrore t sfers n t ciln
sht formuar nj medhheb me sfern n t ciln prhapet. Edhe kt
faktor e ka vrejtur Ibn Halduni, si psh. medhhebi malikit i Hixhazit n
Magreb. Ky faktor m s shumti ka ndikuar n vendimet juridike q u
prkasin marrdhnieve pronsore-juridike. Ka ndikuar dhe nga shkaku
i migrimeve t popujve nga vendi n vend. Psh. lvizjet e osmanlinjve
n Ballkan etj.3[391]
4. Faktori tjetr me rndsi jo m t vogl sht pranimi i
medhhebit t caktuar si shenj dalluese apo si shenj mbrojtse nga
medhhebi tjetr. Emevitt me medhhebin malikit n Spanj jan dalluar
nga rivalt e tyre abasit n Bagdad, q i prkitnin medhhebit hanefit.
Berbert, po ashtu, pr ta ruajtur identitetin e vet nga pushtuesit
arab e kan pranuar medhhebin malikit.4[392]
5. Mnyra, metoda e studimit n kt shkoll juridike hapi shtigje
pr pranimin e msimeve dhe pr prhapjen e tyre, sepse pr vendosjen
e nj gjje merrnin pjes t gjith ku vinin n shprehje kshillimi,
sinqeriteti, fryma kritike, durimi reciprok dhe mbi t gjitha unanimiteti.
Autoriteti i madh i Ebu Hanifes, Ebu Jusufit dhe Muhammedit dhe numri
i madh i nxnsve t tyre si individ privat apo n detyra zyrtare, ka
pasur ndikim n prhapjen intensive t medhhebit, dhe at jo rreth
personaliteteve n pikpamje territoriale, por rreth personaliteteve t
shquara.5[393]
1[389]

Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq. 439-443; F.
3[391]
4[392]
Ibid., fq. 97.
5[393]
Ibid., fq. 65; Ebu Zehre, Ebu Hanife, op. cit., fq.
439-443.
2[390]
A.
ZGJERIMI I SHKOLLS HANEFITE
Kjo shkoll sht zgjeruar e prhapur n disa drejtime, deri n

kndet m t largta t bots.
Pikspari prej djepit t vet Kufes sht prhapur n Irak dhe at
n Basra, Bagdad dhe n qytetet tjera t Horasanit, Transaksonis.
Madje ka deprtuar edhe n Kin e Indi. Ka dominuar, po ashtu, n
Sanxhak, Azerbajxhan, Armeni, Kuzistan, Tabriz, Bengal dhe at
prafrsisht prej shekullit IV/X deri VII/XIII.6[394]
N ann tjetr, me sukses relativ sht prhapur n Siri dhe
Palestin. N Siujdhesn Arabike ka qen fare pak e pranishme pr
shkak t dominimit t tradicionalizmit n krye me Imam Malik ibn Enesin
dhe literalizmit n krye me Ahmed ibn Hanbelin.
Kjo shkoll u prhap shpejt edhe n trevat egjiptiane dhe n
vendet tjera t Afriks, si n Tripolis, Tunizi dhe Algjeri. Ktu qndroi
gjat koh sepse gjykata abasite qe e rregulluar sipas msimit hanefit.
Ktu ka dominuar prej shekullit II/VIII e n Magreb deri n shekullin
V/XI.7[395]
El-Makdisi thekson se muslimant e Sicilis dhe t ujdhesave t
Mesdheut i takonin msimit hanefit.8[396]
N Egjipt shkolla hanefite erdhi n kohn e Mehdiut, i cili si kadi e
drgoi n kt vend Ismail ibn El-Jese el-Kufiun. Mirpo, gjat kohs s
Fatimitve ky medhheb nuk ka guxuar t manifestohet, por me ardhjen
e Ejjubitve medhhebi hanefit prsri doli n siprfaqe. Salahuddini,
simboli i qndress kundr kryqzatave, madje pr hanefitt ndrtoi
medresen me emrin Sujufijjeh. M von Nexhmeddini ndrtoi nj
medrese me emrin Medresetu-s-salihijjeh pr t katr medhhebet.
Kt e praktikuan edhe Mamelikt m von.9[397]
Gjithashtu kjo shkoll u prhap edhe n Veri-Lindje, dmth. n
Turqi, prej nga deprtoi edhe n viset tona q e pranuan fen islame
dhe shkolln ton juridike hanefite.
Nuk e prjashtojm mundsin q n nnqiellin ballkanik, e
veanrisht n nnqiellin e shqiptarve etnik t jen prhapur edhe
medhhebe tjera n pakic, posarisht ai shafiit dhe malikit. Supozimin
e till e mbshtesim n t dhnat nga t cilat dim se Islami n trevat
shqiptare e boshnjake u paraqit para ardhjes s turqve disa shekuj m
par. Kontaktet ishin tregtare, diplomatiko-politike, ushtarake,
misionariste, udhprshkruese etj. Kto kontakte kan ardhur nga
territoret ku m s shumti kan gravituar shafiitt dhe malikitt (dmth.
brigjet e Mesdheut dhe Siujdhesa e Spanjs). Kta t fundit duke i ikur
inkuizicionit dhe torturave m t rnda, u drejtuan nga viset tona,
sidomos rreth bregdetit verior dhe Bosnj e Hercegovins, n ka na
shtyn t mendojm zbulimet dhe studimet m t reja.10[398]
Mirpo, me ardhjen e osmanlinjve dhe ndikimit t faktorve t tjer
aktual t asaj kohe, ata si pakic u asimiluan plotsisht n hanefit.
6[394]

Ibid., fq. 97.
8[396]
9[397]
Ibid., fq. 464-470; Shih: K. Dobraa, 9/1936, op. cit.,
fq. 397 dhe 10/1936, op. cit., fq. 393-394.
10[398]
Muhamed Haxhijahiq, Mahmud Traljiq, Nijaz Shukriq,
Islam i muslimani u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1979; Po
ashtu, pr trevat etnike shqiptare shih: Nexhat Ibrahimi,
Kontaktet e para t Islamit me popujt ballkanik n
periudhn paraosmane, Logos-A, Shkup 1997, fq. 102.
7[395]
B.
SHTRIRJA E SHKOLLS HANEFITE
Ky medhheb-shkoll juridike sot dominon n Irak e Siri, pastaj n

Pakistan, Afganistan, Kin, Indi, Kaukaz e Turkestanin Lindor, eeni,
Oseti, Kabardino-Ballkar, Ingushi; hanefit jan shumica e kurdve,
karaejt, uzbekt, kazast, azarbajxhanasit, turkment, kirgizt etj.
etj.11[399]
M pak jan t pranishm n Iran. N Egjipt gjithashtu jan m pak
t pranishm, edhe pse n kodin e tyre penal, disa segmente t t
drejts rregullohen sipas medhhebit hanefit, psh. e drejta martesore.
N Libi, Tunizi, Maroko dhe n vendet tjera t Afriks Qendrore ka
hanefit.
Sa i prket kontinentit t ri- Ameriks, nuk kemi t dhna t sakta:
nj, pasi q askund n bot nuk mbahet nj evidenc e till, dhe dy,
lvizjet e fundit n botn islame dhe n diaspor pamundsojn nj
vlersim m t sakt.
Popullata ballkanike e n t ajo e Rumanis, Bullgaris, Bosnjs,
Kroacis, Serbis, Malit t Zi dhe Shqipris etnike jan 100 pr qind
hanefit. Me kt prqindje sht edhe Turqia.
Muslimant e Evrops Perndimore q kapin numrin deri m 20
milion banor, m tepr jan hanefit (puntor nga Turqia,
Maqedonia, Kosova, Shqipria e Bosnja). Ka edhe medhhebe t tjera
(puntor nga shtetet e Magrebit etj). Por, duhet t kihet parasysh edhe
numri gjithnj e m i madh i muslimanve autokton n kto vende.
Kto t dhna m tepr po i theksojm pr ata q do t dshironin
tua msyejn hulumtimeve shkencore, migrimeve etj., q do t ken
pesh n nj t afrt jo fort t largt.
11[399]
Shih gjersisht: Amir Zimi}, Plani rus pr shprnguljen

e popujve musliman tejkaukazian, Hna e Re, 01.02.1995,
Shkup.
PRFUNDIM
Deprtimi i shpejt i Islamit si fe e sistem jete n t katr ant e

bots, rezultoi me ballafaqimin e muslimanve me kulturat, qytetrimet
dhe msimet filozofike t ndryshme e t shumta antagoniste. T nxitur
me frymn dhe shkronjn e Kuranit t madhrueshm (Ikre), t gjall
dhe gjithnj frymzuese, specialistt musliman, m von mendimtar
t denj, iu prkushtuan studimit dhe, natyrisht, zgjidhjes s krkesave
aktuale, dmth., problemeve aktuale n baz t Burimeve t
madhrishme.
Kshtu, nprmjet individve t specializuar t interesuar privat
erdhi deri te paraqitja e ekspertve n fushat e ndryshme t shoqris
islame, e edhe n jurisprudenc.
Njra nga shkollat e para juridike sht ajo hanefite, n krye me
njeriun m meritor Ebu Hanifen, q me msuesit dhe nxnsit e vet e
prbn kt shkoll. Prve ksaj, ka pasur edhe shkolla tjera, prej t
cilave disa edhe sot e ksaj dite ekzistojn e veprojn, e disa pr shkak
t shterjes s ideve, joelasticitetit dhe ekstremitetit n ide dhe veprime
u zhdukn gjat kohs.
Shkolla hanefite n punn e vet shkencore sht mbshtetur n
burimet parsore juridike: n Kuran dhe n Sunnet, dhe n burimet
dytsore juridike: n Ixhma dhe n Kijas, Fetvat e ashabve, pastaj n
Istihsan, Istishab, Urf, Maslaha, Abstraksione dhe Fiksione juridike.
I prmendm me kt radh, sepse kshtu i prdorn vet
hanefitt, e kjo njherit sht edhe prgjigje atyre q nga motive e
tendenca t ndryshme nuk i kursenin kritikat n llogari t ksaj shkolle.
T gjitha polemikat kan t bjn me qndrimin e Ebu Hanifes ndaj
Hadithit. Thon se Ebu Hanifeja ia ka paraprir Ixhtihadin, respektivisht
Kijasin e vet Hadithit gjat prdorimit, q ssht e sakt. Kt m s
miri e demanton vet Ebu Hanifeja:
Po gnjejn ata, pr Zotin, dhe po bigonisin mbi ne ata q thon
se ne ia paraprijm Kijasin Tekstit... Ne nuk bjm analogji pos te
nevojat e domosdoshme...1[400]
Gjithashtu, ksaj shkolle i kontestohet se shum teoretizon,
spekulon e abstrakton gjat puns shkencore. Kjo sht e sakt, por
mund t konstatojm se do gj ka qen brenda ortodoksis islame. do
prfundim tjetr vshtir do t jetonte gjat koh. Kt e themi pasi q
e kemi parasysh gjendjen politike, pastaj shoqrore, kulturore dhe
faktort tjer n kt nnqiell.
Mendimet tona m s miri i ilustron filozofi i teoricieni i njohur
francez Rozhe Garodi, i cili thot: Islami kurr nuk do t lshohet n
nivelin e trashgimit formal t sistemit t ndonj periudhe t caktuar
historike, sepse ai e shpreh dinamikn dhe ligjshmrin e ndrrimit
permanent... M tej ai thot se : Juristt e drejtimit hanefit
konfirmuan parimin e ligjshmris s ndrrimeve dhe zhvillimit t
domosdoshm, duke refuzuar n kt mnyr q t lidhen pr t
kuptuarit steril, dogmatik mbi statistikn e prhershme.2[401]
1[400]
Ebu Jusuf, El-Mebsut, cituar sipas: Fuad A. Rida, op.

cit, fq. 39.
2[401]
Roè Garodi, Islam, kultura i socijalizam, Sarajevo,
1981, fq. 78. Ekziston edhe prkthimi shqip: Rozhe Garodi,
Islami dhe kultura - Dialogu i Rozhe Garodit me mendimtart
musliman, Sarajev, 1991, fq. 162.
N kt pjes dshirojm t japim shenj n nj tem (jo)

gjithher aktuale, e kjo sht nevoja e ixhtihadit, q n mas t madhe
sht e lidhur ngusht pr Shkolln hanefite.
Tashm jemi t vetdijshm far angazhimi kan dhn msuesit
e par n gjetjen e vendimeve juridike. Mirpo, ky angazhim nuk zgjati
shum. Fatkeqsisht, e mbi t gjitha pr shkencn, qysh shekulli IV
Hixhrij/900 e r. shnon periudhn e ngecjes dhe dekadencs.3[402]
Kshtu sht ndalur e penguar zhvillimi i mtejm kreativ i ides
kuranore. Ideja kuranore sht gurzuar n format e aplikimit t par
praktik... dhe konceptimi i saj juridik ende qndron n prpunimin e
muxhtehidve t par.4[403]
Gjendja e till ka zgjatur gjat koh me tentime t
kohpaskohshme q t dilet nga kjo frym statike, ngulfatse, por pa
suksese t mdha.
Fundi i shekullit XIX dhe shekulli XX shnojn hov t ri n planin e
riaktivizimit t ixhtihadit. Gzon dshira e gjenerats s sotme t
muslimanve prparimtar q prsri ti interpretojn parimet
fundamentale n dritn e prvojs s vet personale dhe kushteve t
ndrtuara t jets bashkkohore.5[404] Vet karakteri i Kuranit krkon q
do gjenerat e udhhequr, por e papenguar nga puna e pararendsve
t vet, t ket t drejt ti zgjidh problemet e veta personale.6[405]
sht mjaft me rndsi t ceket se me kt lvizje paralelisht
lajmrohet edhe tendenca e unifikimit t medhhebeve n nj, ose q
t gjitha medhhebet t anulohen. Kt e bjn pr arsye se mendojn
q shkollat juridike jan penges pr prparim e kreacion t ri dhe
gjoja, keq po ndikojn n unitetin e muslimanve. Edhe pse ata n
konkludimet e veta deri diku kan t drejt, konsiderojm se prpjekjet
dhe synimet e ktilla jan t paqndrueshme.
Qllimi i unitetit t muslimanve sht n at q t gjitha
medhhebet ti ruajn msimet e veta specifike mbi besimin e liturgjin,
por n planin social, politik, ekonomik, kulturor duhet t jen ngusht t
lidhura me parimet e madhruara islame...7[406]
Tjetr, krijimi i shkollave juridike sht kushtzuar prej shkaqeve
shkencore dhe do asimilim apo unifikim do t thoshte tua marrsh
shkenctarve e mendimtarve t drejtn e liris s mendimit q e
garanton Kurani, q dmth. mbyllja e dyerve t ixhtihadit.
Pr kt shkak, perspektiva e angazhimeve t ktilla sht e
madhe. N interes fetar, shkencoro-kulturor, por edhe kombtar sht
q ksaj teme ti qasemi m seriozisht: aplikimi i s drejts islame gjat
historis te ne, intensiteti dhe vllimi i aplikimit, sferat e aplikimit,
raportet ndrmjet t drejts s sheriatit dhe asaj kanunore, aktualiteti i
sheriatit sot kur sistemet juridike botrore po psojn dshtim pas
dshtimi e t tjera. M t thirrur pr kt jan: Fakulteti i Studimeve
Islame n Prishtin e Shkup e nj dit edhe n Tiran, Katedra e
Orientalistiks, hapja e katedrs s sheriatit n kuadr t Fakultetit
3[402]
Schacht, Islamic Law, op. cit., fq. 318-319.

Husein \ozo, Islam u vremenu, op. cit., fq. 200; Husein
\ozo, Fetve - Pitanja i odgovori, Novi Pazar, 1995, fq.
5[404]
M. Ikbal, op. cit., fq. 123; Krhs; S. Ramadan, op.
cit., fq. 40-50.
6[405]
M. Ikbal, op. cit., fq. 123. Shih: M. Asad, Put u
Mekku, bot. III, Sarajevo, 1990; M. Asad, Islam na raspu}u,
Zagreb, 1994. T dy librat e M. Asadit jan prkthyer n
gj. shqipe nga ne dhe jan n dorshkrim.
7[406]
* * * Mslmanlar arasna tefrika salanlar tautlarn
u{adr, slam ars, nr. 16/1984, Teheran, Iran, fq.
11. (E prkthyer me ndihmn e z. Munir Bashs nga Prizreni,
orientalist).
4[403]
Juridik, hapja e nj instituti oriental dhe nj biblioteke t specializuar

orientale, themelimi i nj publikacioni shkencor (si sht Anali apo POFi n Sarajev) e kshtu me radh.
Me kt do ta prmbushnim obligimin ton ndaj t kaluars, t
tanishmes dhe t ardhmes!
BURIMET, PERIODIKU DHE LITERATURA
A.
BURIMET:
1.
13.
Ahmeti, Sherif, Kuran-i - Prkthim me komentim n gjuhn shqipe,

Medine, Arabia Saudite, 1993/1413.
El-Buharij, Sahihu-l-Buharij - Buharijina zbirka hadisa, vll. I,
Prijedor, 1974.
Es-Sabuni, Muhammed Alij, Tefsiru-l-ajati-l-ahkam, I, Damask,
1977.
\ozo Husein, Fetve - Pitanja i odgovori, Novi Pazar, 1995.
Grup autorsh, Darietu-l-mearifi-l-islamijjeh, vll. I, Kajro (-).
Ibnu Kethir, Tefsiru-l-Kurani-l-adhim, vll. I. bot., II, Bejrut, 1970.
Korkut, Besim, Prevod Kurana, bot. II i Orientalni Institut u
Sarajevu, Sarajevo, 1977.
Memi}, Jakup (ed.), Izbor Poslanikovih hadisa, Sarajevo, 1984.
Mexhel-la - norma iz gra|anskog prava, Sarajevo, Biblioteka e Gazi
Husrev beut n Sarajev.
Mufti}, Teufik, Arapsko-sprsko-hrvatski rje~nik, I-II, bot. I,
Sarajevo, 1973.
Pravna enciklopedija, I-II, Beograd, 1985.
Ramiq, Jusuf (ed.), Hutbe t zgjedhura t Muhammedit a.s., Prizren
- Sarajev, 1411/1991.
Smailagi}, Nerkez, Leksikon islama, Sarajevo, 1990.
B.
PERIODIKU
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
14. Edukata islame, revist tremujore fetare, nr, 26, 37-38, 43, 4445, 46-47, 48-49, 50, Prishtin.
15. El-Vaju-l-islamij, nr. 170, 1979, Kuvajt.
16. Hna e re - gazet kulturore informative islame, 01.02.1995; nr.
113/95, Shkup.
17. Glasnik - Vrhovno Starje{instvo Islamske Zajednice Kraljevine
Jugoslavije, nr. 4/1936, Beograd, nr. 5-6/1936, Beograd, nr.
8/1936, Sarajevo, nr. 9/1936, Sarajevo, nr. 10/1936, Sarajevo.
18. Glasnik, Vrhovno Islamsko Starje{instvo u SFRJ, nr. 2/1980,
Sarajevo, nr. 5-6/1981, Sarajevo, nr. 4/1984, Sarajevo.
19. slam agrs, nr. 16/1984, Teheran, Iran.
20. Islamska misao, nr. 11/1979, Sarajevo, nr. 46/1982, Sarajevo,
nr. 57/1983, Sarajevo, nr. 67/1984, Sarajevo.
21. Menaru-l-islam, nr. 4/1980; El-Imaratu-l-arabijjeti-l-muttehideh.
22. Novi Behar, nr. 10-12/1943, Sarajevo.
23. Prilozi za Orijentalnu filologiju, Orijentalni Institut u Sarajevu, viti
XXIV/1974, Sarajevo, 1976.
24. Zbornik radova Islamskog Teolo{kog Fakulteta u Sarajevu,
Sarajevo, 3/1990.
C.
LITERATURA N GJUHN SHQIPE E BOSHNJAKO-S.KROATE
25. Abduhu, Muhammed, Islamski monoteizam - Risaletu-t-tewhid,

Sarajevo, 1987.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
Abdulati, Hamude, Struktura familjare n Islam, Shkup 1995.

Asad, Muhammed, Islam na raspu}u, Zagreb, 1994.
Asad, Muhammed, Put u Mekku, bot. III. Sarajevo, 1990.
Ba{i}, Salih Safvet, Kratak pregled na razvoj {erijatskog prava
Ne{to iz povijesti razvoja Ilmi kelama, Zagreb, 1943.
Begolli, Valbona, Pozita e gruas n Kosov me nj vshtrim t
posam n t drejtn zakonore, Prishtin 1984.
Begovi}, Mehmed, O izvorima {erijatskog prava, Beograd, 1933.
Brandt, Miroslav, Srednjovjekovno doba povijesnog razvitka, I,
Zagreb, 1980.
Corm, Georges G., Prilog prou~avanju multi-konfesionalnih
dru{tava dru{tveno-pravne i politi~ke posljedice religioznog
pluralizma, Sarajevo, 1977.
El-Kardavi, Jusuf, Islamsko pravo, Sarajevo, 1990.
El-Menufi, Mahmud Ebul Fajd, Filozofija islama, Sarajevo, 1983.
El-Mewdudi, Ebul Ala, Osnovne pretpostavke za razumevanje
Kurana, Sarajevo, 1984.
El-Mewdudi, Ebul Ala, Muhammedi a.s. dhe Kurani i shenjt,
Prizren, 1989.
Garodi, Roè, Islam, kultura i socijalizam, Sarajevo, 1981.
Garodi, Rozhe, Islami dhe kultura, Sarajev, 1991.
\ozo, Husein, Islam u vremenu, Sarajevo, 1976.
Handì}, Mehmed, Kodificiranja {erijatskog prava kod raznih
pravnih {kola, Zegreb, 1994.
Handì}, Mehmed, Uvod u tefsirsku i hadisku nauku, bot. III.
Sarajevo, 1972.
Hiti, Filip, Istorija arapa od najstarijih vremena do danas, bot. II,
Sarajevo, 1973.
Ibrahimi, Nexhat, Shkolla juridike hanefite, Prizren, 1410/1990,
(Separat).
Ikbal, Muhammed, Obnova vjerske misli u islamu, Sarajevo 1979.
Kariq, Fikret, Historia e s drejts s sheriatit, Prizren 1994.
Kar~i}, Fikret, [erijatski sudovi u Jugoslaviji, Sarajevo, 1985.
Laost, Henri, Raskoli u islamu (Uvod u prou~avanju islamske
religije). Zagreb, 1989.
Lewis, Bernard (ed.), Svijet islama, Beograd, 1979.
Naki~evi}, Omer, Uvod u hadiske znanosti, HADIS I, Sarajevo,
1986.
Numani, Shibli, Abu Hanifa ìvot i djelo, Zagreb 1996.
Rahman, Fazlur, Duh islama, Beograd, 1983.
Ramadan, Seid, Islamsko pravo - Izvor i razvoj, Sarajevo, 1984.
Smailagi}, Nerkez, Klasi~na kultura islama, II, Zagreb, 1976.
Smailagi}, Nerkez, Uvod u Kuran, Zagreb, 1975.
Smajlovi}, Ahmed, Akaid I (material i pabotuar), Sarajevo.
[arif, M. M., Historija islamske filozofije, II, Zagreb, 1990.
Dànanovi}, Ibrahim, Id`tihad u prva ~etiri stolje~a islama,
Sarajevo, 1986.
C. 2.
LITERATURA N GJUHN ANGLEZE
59. Macdonald, Duncan, B., Development of Muslim Theology,

Jurisprudence and Constutional Theory, London, 1903.
60. Schacht, Joseph, The Origins of Muhammedan Jurisprudence,
London, 1959.
C. 3.
LITERATURA N GJUHN ARABE
61. Abdulhamid, Omer M., Huxhxhijjetu-l-kijasi fi usuli-l-fikhi-l-islami,

Bengazi, (-).
62. Ebu Zehre, Muhammed, Ebu Hanife - hajatuhu ve asruhu, arauhu ve
fikhuhu, (Kajro), 1976.
63. Ebu Zehre, Muhammed, Tarihu-l-medhahibi-l-islamijjeti fi-s-sijaseti
ve-l-akaidi ve tarihi-l-medhahibi-l-fikhijjeh, (Kajro), (-).
64. El-Havarizmi,
Xhamiu-l-mesanidi
el-Imamu-l-Adham,
I,
Hajderabad, 1332 hixhrij.
65. El-Hudarij, Muhammed-bek, Tarihu-t-teshriil-islamijj, bot. II.,
Kajro, 1926.
66. Emin, Ahmed, Fexhru-l-islam, bot. XIII., Kajro, 1982.
67. Emin, Ahmed, Duha-l-islam, II, bot., IX, Kajro, 1979.
68. Es-Sibai, Mustafa, Es-Sunnetu ve mekanetuha fi-t-teshrii-l-islamij,
Bejrut, 1976.
69. Rida, Fuad Alij, Vasijjetu-l-imami-l-adham Ebu Hanife, bot, I.,
Bejrut, 1970.
70. Subhi, Ahmed Muhammed, Fi ilmi-l-kelam, El-Iskenderijeh, Egypt,
1969.
71. Tabbareh, Afif Abdulfetahh, Ruhud-dinil-islamij, bot., XXIII, i
prmirsuar dhe i plotsuar, Bejrut, 1982.
72. Zejdan, Abdulkerim, El-Medhalu li diraseti-sh-sheriati-l-islamijjeh,
bot. IV, el-Iskenderijeh, Egypt.
73. Zejdan, Abdulkerim, El-Vexhizu fi usuli-l-fikhi, Bagdad, 1970.
N VEND T PASTHNIES
Bosht pr studimin Shkolla juridike hanefite dhe karakteristikat

themelore t doktrins s saj ka shrbyer shkrimi yn i mhershm
Shkolla juridike hanefite i shkruar m 1984 kurse i botuar n
Edukatn islame nr. 43, 44-45, 46-47, 48-49, 50, dhe vean si
separat, po me kt titull n 78 faqe, ktu i zgjeruar e i plotsuar me
material t ri e t freskt. Kshtu far po ia ofrojm auditorit, i pasuruar me literatur dhe tregues t emrave, mund t shrbej si
strumbullar pr studime t mtejme t specializuara, kurse pr ata q
nuk kan mundsi apo nuk dshirojn t thellohen m tej, paraqet baz
solide pr njohjen e ksaj shkolle juridike islame q ka hyr n shekullin
e trembdhjet t jets s vet.
N fazn e revizionit t fundit na ra n dor vepra monografike e
Shibli Numanit e prkthyer n boshnjakishte, mirpo n kt faz t
puns nuk patm mundsi pr plotsime, andaj studiuesve ua
rekomandojm kt vepr mjaft t mir.
T gjith atyre q e ndihmuan n fardo mnyre botimin e ktij
materiali, ju falnderohem dhe i lutem All-llahut q tju ndihmoj
pakufishm. Mangsit eventuale m prkasin mua, pr ka sinqerisht
krkoj falje nga I Madhrishmi.
Autori

Nexhat Ibrahimi - Shkolla Juridike Hanefite Dhe Karakteristikat Themelore Të Doktrinës Së Saj

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nexhat Ibrahimi - Shkolla Juridike Hanefite Dhe Karakteristikat Themelore Të Doktrinës Së Saj

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SHKOLLA JURIDIKE HANEFITE

DY-TRI FJAL RRETH PUNIMIT

KRIJIMI I SHKOLLAVE T HERSHME JURIDIKE

MNYRA E PUNS S SHKOLLS JURIDIKE HANEFITE

MARRDHNIET RECIPROKE DHE SFERA E NDIKIMIT

Marrdhniet reciproke n shkoll

IV. BURIMET E S DREJTS ISLAME SIPAS KLASIFIKIMIT

SUNNETI I MUHAMMEDIT (a.s.)

ABSTRAKSIONET - RASTET E SUPOZUARA

V. PRFAQSUESIT E SHKOLLS JURIDIKE HANEFITE

VI. KOMPILIMI DHE KODIFIKIMI I DOKTRINS JURIDIKE

KOMPILIMI I DOKTRINS HANEFITE

KODIFIKIMI I DOKTRINS HANEFITE

VII. ZGJERIMI DHE SHTRIRJA E SHKOLLS HANEFITE

ZGJERIMI I SHKOLLS HANEFITE

SHTRIRJA E SHKOLLS HANEFITE

LITERATURA N GJUHN ANGLEZE

LITERATURA N GJUHN ARABE

DY-TRI FJAL RRETH PUNIMIT

Punimi historiografik Shkolla juridike Hanefite dhe karakteristikat

n t arriturat shkencore bashkkohore. N kt drejtim n vendet

Paraqitja dhe shtruarja e Shkolls hanefite dhe msimit t saj

N gjuhn shqipe kemi disa shkrime: R. Rexhepi, Ebu

Pr kt gjendje t amullis e letargjis n mesin ton ekzistojn

Shih: Jusuf el-Kardavi, Islamsko pravo, Sarajev, 1987,

trashgimis, t vakufit e t ngjashme.3[3] Pr m tepr, tendenca e

P.sh., shih: Valbona Begolli, Pozita e gruas.

I. KA N KONCEPT T S DREJTS ISLAME SOLLI DERI N

Brenda nj shekulli Islami si fe e sistem jete zuri vend prej Spanjs

tejmase por shkurtimisht e shohim t nevojshme t japim disa vrojtime

Prkundr problemeve q vazhdimisht dilnin n siprfaqe, gjat

Funksioni i hilafetit gjat kohs s Muhammedit a.s. ka qen unik.

Faktori shkencor, pa dyshim, sht faktori m i rndsishm,

Nse i bhet nj shkoqitje mund t konfirmohet se qllimi m i

Ahmed Emin, Fexhru-l-islam, cituar sipas: Georges G.

4. N ndarjen e mendimeve ka ndikuar edhe t kuptuarit tjetrfare

Fikret Kar~i}, Pravna priroda, mjesto i zna~aj fetve u

II. KRIJIMI I SHKOLLAVE T HERSHME JURIDIKE

ZHVILLIMI I T DREJTS ISLAME

Baza n Kuran dhe Sunnet

Prandaj, parimi i ixhtihadit ka qen i pranuar dhe i praktikuar edhe

Zhvillimi i t drejts islame te ashabt dhe m

Parimi i ixhtihadit ka jetuar edhe pas vdekjes s Muhammedit a.s.

sheshojn se a sht e drejta zakonore (kanunore) n pajtim me normat

KRIJIMI I SHKOLLAVE T HERSHME JURIDIKE

Grupet e ktyre specialistve t devotshm nga dit n dit

Ibid, fq. 287-288.

zhvillimin e shkollave t hershme t s drejts, medhhebeve n

Schacht, Islamic Law, fq. 288. Sa her t prmendet

Konsiderojm se trashgimia e arritur te ne prsri duhet t

FLEKSIBILITETI DHE KONTINUITETI I DISA SHKOLLAVE

Duke i shqyrtuar shtjet e siprme, doli konstatimi se ata q

M s gjati nga t gjitha kto shkolla ka rezistuar ajo dhahirite, t

lshoi pjesrisht pozicionet e vjetra, kurse mori disa pikpamje t reja,

III. KARAKTERISTIKAT E PIKPAMJEVE JURIDIKE HANEFITE

FAKTORT THEMELOR N KRIJIMIN E SHKOLLS JURIDIKE

Ithtart e ktij drejtimi ose shkolle quhen Ehl-ul-Irak (Irakien).

Schacht, Islamic Law, op. cit., fq. 291.

4. Iraku sht vend i popujve dhe besimeve t lashta e t

MNYRA E PUNS S SHKOLLS JURIDIKE HANEFITE

Para se t flasim pr vet mnyrn, karakteristikat e puns e

Eksperti i njohur egjiptian Muhammed Ebu Zehre pr shkolln e Ebu