Repercusins medioambientais da accin humana

A accin humana sobre o medio natural presenta unha dobre dimensin. Por unha banda, causa
graves problemas ambientais. Pola outra, como consecuencia do incremento da conciencia
ecolxica, trata de corrixir e/ou aminorar este negativo impacto e protexer os escasos espazos
naturais que anda restan.

A pegada ecolxica.
Historicamente, a relacin entre home e natureza e o medio natural en Espaa foi difcil. En
boa parte do territorio, as duras condicins climticas e o desenvolvemento das actividades
agropecuarias contriburon deforestacin e perda de solo en amplas superficies. Pero os
problemas ambientais acrecentronse nas ltimas dcadas. O crecemento da poboacin, a
modernizacin das actividades agrarias, o desenvolvemento industrial, a urbanizacin acelerada e o
aumento do nivel de vida, medido en termos de consumo, tiveron e teen un elevado custo
ambiental. Necesitan dun elevado consumo de enerxa, obtida fundamentalmente de combustibles
fsiles e xeran, ademais, un enorme e crecente volume de refugallos.
Un dos mellores indicadores para cuantificar o impacto do ser humano sobre o medio ambiente
a pegada ecolxica. Esta exprsase como o total de superficie ecoloxicamente produtiva necesaria
para producir os recursos consumidos e para asimilar os refugallos que xera un individuo medio
dunha determinada comunidade humana durante un ano independentemente da sa localizacin. En
termos globais calclase que cada ser humano deste planeta estara consumindo recursos e xerando
refugallos que requiriran unhas 2'3 ha. mentres que a biocapacidade per cpita do planeta sera de
1'8 ha. EE.UU. e algns emiratos petrolferos do Golfo Prsico acadaran unha pegada ecolxica
dunhas 10 ha. por persoa e ano.
En Espaa, os valores da pegada ecolxica medraron significativamente nas ltimas dcadas.
Segundo as estimacins Ministerio de Medio Ambiente, en 1955 necesitbanse 2'2 ha. de territorio
por habitante e ano para cubrir esas demandas. En 2005, esta cifra ascenda a 6'4 ha. Mentres que a
biocapacidade dispoible era de 2'5 ha. Polo tanto, Espaa presentara un dficit ecolxico notable.
O crecemento do impacto humano sobre o medio natural en Espaa o resultado dun proceso
de modernizacin econmica e social que foi realizado, ata datas ben recentes, sen a penas
consideracins medioambientais provocando a degradacin da vexetacin natural, a desertificacin
e a contaminacin do aire, as augas e os solos.
Paralelamente, as causas e os efectos de moitos problemas medioambientais teen unhas
dimensins globais. Neste sentido cmpre destacar o aumento da emisin dos gases de efecto
invernadoiro e o conseguinte cambio climtico.

A contaminacin.
O crecemento econmico e o aumento do benestar ocorrido nos dous ltimos sculos,
nomeadamente nos pases desenvolvidos, tivo lugar a costa de emitir ao medio substancias
contaminantes en volumes que a propia natureza non d asimilado e que poden ser prexudiciais para
a sade e o benestar da poboacin e para a vida vexetal e animal.
A contaminacin ambiental presenta mltiples formas. Podemos clasificala, en primeiro lugar,
atendendo ao axente contaminante que a produce. Segundo este criterio, podemos enumerar:
Contaminacin qumica: resulta da introducin no medio de substancias qumicas
1

Repercusins medioambientais da accin humana

potencialmente perigosas para a sade, os solos, o aire ou a auga (fertilizantes, produtos

fitosanitarios, refugallos industriais).
Contaminacin radioactiva: deriva da liberacin de perigosos istopos radioactivos
xerados por centrais nucleares, probas atmicas, instalacins hospitalarias, centros de
investigacin, manexo de residuos, etc.
Contaminacin acstica: provocada polo rudo de fbricas, obras, vehculos ou certas
actividades de lecer. Repercute na calidade de vida e pode provocar problemas de sade para
o ser humano e outros animais: malestar, irritabilidade, insomnio, xordeira parcial, etc.
Resulta especialmente intensa e continuada nas cidades. Espaa o segundo pas de Europa,
despois de Portugal, en poboacin afectada por esto problema ambiental, e o terceiro da
OCDE, despois de Xapn.
Contaminacin trmica: significa a modificacin artificial da temperatura do medio con
consecuencias negativas para a vida. Por exemplo, a emsisin de auga quente a un ro pode
reducir a solubilidade do osxeno na auga afectando negativamente s plantas acuticas e
provocando unha gran mortalidade nos peixes.
Contaminacin electromagntica: a producida polas emisins de equipos electrnicos e
instalacins elctricas. As polmicas provocadas polas lias de alta tensin, as antenas de
telefona mbil ou as redes wi-fi xorden da preocupacin polos seus efectos.
Contaminacin lumnica: designa o resplandor presente no ceo nocturno como
consecuencia da luz artificial procedente de cidades, vehculos, instalacins industriais, etc,
que repercuten nos hbitos de moitas especies vexetais e animais.
En segundo lugar, pdese clasificar a contaminacin atendendo aos medios afectados. Deste
xeito distnguese entre a contaminacin dos solos, a contaminacin acutica e a contaminacin
atmosfrica.

Contaminacin dos solos.

A degradacin e esgotamento dos solos adquire en Espaa dimensins preocupantes. No seu
avance interveen diferentes factores. En primeiro lugar, a intensificacin da producin
agropecuaria nas ltimas dcadas foi posible grazas ao emprego masivo de produtos qumicos
(fertilizantes, produtos fitosanitarios) que, utilizados abusivamente, poden contaminar solos e, logo
de incorporarse a augas pluviais e de rega, a ros e acuferos. Nas zonas de regado, o emprego de
augas cun contido de sales excesivo ten contribudo salinizacin dos solos.
En segundo lugar, o crecemento da gandara intensiva incrementou a xeracin de xurros e
refugallos orgnicos animais, repercutindo negativamente tanto nos solos como nas augas e na
atmosfera. O mesmo acontece coas filtracins de augas residuais e coas verteduras incontroladas de
refugallos industriais, algns deles moi txicos (derivados de petrleo, disolventes, metais pesados).

A contaminacin das augas.

A vertedura, directa ou indirecta, s augas superficiais (ros, lagoas, mares) e subterrneas de
refugallos provoca a degradacin destas. Como xa queda dito, estes proceden fundamentalmente
das actividades agropecuarias (xurros, fertilizantes, produtos fitosanitarios), das industrias
(refugallos orgnicos e qumicos, augas relativamente quentes) e das cidades (augas residuais).
Os seus efectos son o deterioro da calidade das augas (s un 25% das augas superficiais
espaolas presentan un nivel bo ou aceptable), a morte dos seres vivos que nelas habitan e a
contaminacin dos solos. As repercusins mis graves percbense na Espaa seca (franxa
mediterrnea, arquiplagos balear e mediterrneo) e na proximidade dos grandes centros urbanos e
industriais. Deste xeito, os ros mis contaminados, nomeadamente nos seus cursos baixos, son o
Llobregat, o Xquer, o Segura, o Guadalquivir e o Nervin.
2

Repercusins medioambientais da accin humana

A contaminacin afecta tamn as augas marias. O Mediterrneo, mar case pechado, resulta
ameazado polas verteduras urbanas e industriais da numerosa poboacin que vive sa beira. As
costas atlnticas sofren tamn os frecuentes accidentes derivados do intenso trfico mario que pasa
diante das nosas costas (por exemplo, o do Prestige no 2002).
A contaminacin afecta tamn s augas subterrneas. A intensificacin da producin
agropecuaria require do uso intensivo de fertilizantes e produtos fitosanitarios e xera grandes
volumes de xurros que se filtran degradando os acuferos. Ademis a sa sobreexplotacin ten
provocado a desecacin completa dalgunhas zonas hmidas (lagoa de Janda, en Cdiz) e a parcial
doutras (Tablas de Daimiel, Albufera de Valencia) e a sa salinizacin pola intrusin de augas
marias, problema especialmente grave no SE peninsular e nas Illas Canarias.

A contaminacin atmosfrica.
A maiora das emisins contaminantes atmosfera procede da queima de combustibles fsiles
(centrais elctricas, vehculos a motor, caldeiras de calefaccin, etc.) e das actividades fabrs
(refineras, cementeiras, papeleiras, industrias qumicas e siderrxicas). Todas estas emisins son
prexudiciais para a sade e provocan cambios nas condicins medioambientais dando orixe a
problemas diversos, entre os que podemos salientar:
A choiva cida. A combustin de carbn e derivados de petrleo produce, entre outros
moitos gases, dixido de xofre e xidos de nitrxeno que reaccionan coa auga da atmosfera
formando diversos cidos nocivos para o medio. Cando esta choiva cida precipita sobre a
superficie provoca a diminucin do pH das augas superficiais afectando negativamente s
plantas e aos animais. Ao caer sobre os bosques, as rbores perden as follas e debiltanse
podendo ser vtimas de diversos andazos. Ao precipitar sobre a superficie, lavan os solos
eliminando nutrintes esenciais para a vexetacin e liberando metais txicos (Al, Mg).
Os ventos poden espallar os gases responsables deste problema a grandes distancias polo
que chega a adquirir dimensins internacionais. Por iso, en 1999, asinouse o Protocolo de
Gotemburgo (1999) que fixaba lmites mximos de emisin destes axentes por pas para
2010. Este acordo foi complementado polas directrices europeas e a lexislacin espaola.
O burato da capa de ozono. A reducin do espesor da capa de ozono estratosfrico, situada
entre 15 e 55 km. de altura, que filtra as prexudiciais radiacins ultravioleta do Sol, foi
detectada por primeira vez en 1985 sobre a Antrtida e, pouco despois, sobre o rtico. Sobre
territorio espaol, esta diminucin foi cifrada na dcada de 1990 nun 6%. A sa causa
fundamental a emisin de gases como os clorofluorurocarburos (CFCs), empregados como
refrixerantes (frigorficos, aparatos de aire acondicionado) e propelentes (escumas,
aerosois). O cloro contido neles reacciona facilmente co ozono (O 3) convertndoo en
osxeno normal (O2), que non cmpre a mesma misin protectora. O aumento das radiacins
ultravioleta acepta a toda a vida sobre a Terra e tradcese, no caso dos seres humanos, nun
aumento da incidencia do cancro de pel e das cataratas oculares.
Para facerlle fronte a este grave problema asinouse o Protocolo de Montreal (1987), acordo
internacional que limitou a fabricacin, comercializacin e uso dos CFCs. Espaa
subscribiuno e cumpriuno con rigor reducindo drasticamente as sas emisins.
A camp de contaminacin urbana. Tanto a natureza como o ser humano liberan
atmosfera partculas lquidas e slidas que, polo seu pequeno tamao, flotan no aire. O po,
as cinzas e os fumes procedentes da combustin (vehculos, caldeiras de calefaccin)
constiten un grave problema. Sobre as cidades, sobre todo en inverno e con situacins
anticiclnicas, a sa concentracin pode medrar ata formar unha perigosa nboa (smog) que
provoca alteracins nas plantas e nos edificios e graves problemas respiratorios e cardacos
s persoas.
3

Repercusins medioambientais da accin humana

Para combater este problema promveuse o uso do tranporte colectivo e o aforro enerxtico,
a substitucin das caldeiras de carbn e gasleo por outras de gas natural e obrigouse
incorporacin de catalizadores nos motores de automocin.

Efecto invernadoiro, quencemento global, cambio climtico.

Denminase cambio climtico a unha variacin global do clima da Terra. Ao longo da historia
do noso planeta sempre aconteceron cambios climticos mis ou menos drsticos provocados pola
accin de mltiples factores (variacins na radiacin solar, variacins na rbitra terrestre, impactos
de meteoritos, deriva continental, cambios nas correntes ocenicas, mudanzas na composicin da
atmosfera, etc.). Os seres humanos son un mis dos factores que poden influr no cambio climtico,
pero ata hai pouco o seu impacto foi moi limitado.
O seu papel comezou coa deforestacin dos bosques para convertelos en terras de cultivo e
pastoreo e intensificouse coa emisin masiva dos gases que producen o efecto invernadoiro como
son o dixido de carbono (CO2) e o metano (CH4). O efecto invernadoiro un proceso natural da
atmosfera: estes gases deixan pasar a radiacin solar pero reteen unha parte da calor irradiada pola
superficie terrestre evitando que retorne ao espazo exterior como se fose a cuberta dun invernadoiro
e contribundo a regular a temperatura terrestre.
Pero, o exponencial incremento das emisins destes gases por mor da queima de combustibles
fsiles (producin de enerxa, actividades industriais, vehculos a motor), os incendios, a
deforestacin e certas actividades agrcolas e gandeiras, aumentou a retencin trmica e,
conseguintemente, est a provocar un aumento global da temperatura da Terra. O actual
quecemento global sera a manifestacin mis sobresante dun cambio climtico antropoxnico.
As accins humanas estn a condicionar o clima da terra a curto e longo prazo e as sas
consecuencias poden ser moi graves e irreversibles: o desxeo dos casquetes polares e dos glaciares,
a suba do nivel das augas marias, o asolagamento das zonas costeiras, a desertizacin das zonas
subtropicais e ridas, a maior frecuencia de fenmenos extremos como secas e inundacins, a perda
de biodiversidade pola extincin de especies animais e vexetais, etc.
No caso espaol semella que a incidencia do cambio climtico vai ser especialmente grave,
sobre todo na rea mediterrnea. Algns datos son xa ben indicativos: entre 1971 e 1978 a
temperatura media anual incrementouse en 46 sobre 50 observatorios meteorolxicos situados nas
capitais de provincia sendo o promedio de 1'63C; parellamente, as precipitacins invernais
reducanse nun 34'3% e o nmero de das de neve baixaba un 41%; as mesmo, o nmero de das
con temperatura superior aos 15C medrou en tdalas estacins observadas.
O problema do quecemento global foi abordado no chamado Protocolo de Kioto (1997). Por
este acordo, Espaa comprometerase a emitir en 2012 s un 15% mis de gases de efecto
invernadoiro dos que xeraba en 1990. Sen embargo, en 2007 o aumento fora xa do 52'3%. O
extraordinario crecemento demogrfico e econmico vivido polo pas entre 1995 e 2007 explicara
este desfase. Os efectos da crise comezada en 2008 s se traduciron nunha mnima reducin das
emisins completamente insuficiente para achegarse ao comprometido.
Os programas de actuacin promovidos a comezos do sculo XXI pretendan reducir as
emisins (apoio s enerxas renovables, mellora da eficiencia enerxtica, asignacin de cotas, etc.) e
incrementar a captacin de CO2 (reforestacin). Mesmo pensouse na posibilidade do seu
confinamento subterrneo ou submario. Sen embargo, tamn neste eido os efectos da crise
econmica e o recorte dos fondos pblicos foron perceptibles e as modestas pretensins iniciais
ficaron en nada.