Jzef Kossecki

HISTORIA SYSTEMU
STEROWANIA
SPOECZNEGO
KOCIOA KATOLICKIEGO

Kielce 1999

PRZEDMOWA

Koci katolicki i jego system sterowania spoecznego bardzo czsto

postrzegany jest u nas przez pryzmat tzw. mrokw redniowiecza. Przez wiele lat
propaganda i urzdowa nauka historii w PRL staraa si utrwali w wiadomoci
naszego narodu stereotyp mrokw redniowiecza. Ten stereotyp nadal funkcjonuje w
spoeczestwie. Feudalizm charakteryzuje si przy tym jako ustrj, w ktrym szlachta i
duchowiestwo uciskay bezlitonie chopw - nic im w zamian nie dajc, odsuway od
wszelkiego wpywu na ycie publiczne mieszczastwo, posugujc si aparatem
kocielnym i religi jako swoistym opium dla ludu (wedug znanego sformuowania K.
Marksa). Nad tymi mrokami redniowiecza unosi si upir inkwizycji jako symbol
klerykalizmu i zacofania.
W wydanej w 1951 r.
Historii Polskinapisanej przez dwie znane historyczki wychowawczynie caego pokolenia naszych oficjalnych badaczy historii - Gryzeld
Missalow i Janin Schoenbrenner, czytamy:
(...) moni panowie, biskupi, opaci i
1
rycerze yli w dostatkach z owocw pracy chopw, kosztem ich krzywdy
.
Ziemia za
naleaa do tych, ktrzy stanowili si zbrojn i sprawowali rzdy, ale sami ju nie
pracowali. yli oni z wyzysku pracy chopa. Tego ich przywileju strzego prawo,
bronio pastwo. (...) Magnaci wieccy i duchowni, szlachta, krl - to klasa feudaw,
2
klasa wyzyskiwaczy. Wanie na chopach ciy ich feudalny wyzysk
. W teje ksice
znajduje si przemawiajcy do wyobrani rysunek przedstawiajcy chopa w tzw.
gsiorze, obok ktrego stoi dumny i bezlitosny szlachcic3.
Stereotypowa, wbijana ludziom do gowy, wiedza o redniowieczu, stanowia (i
nadal stanowi) bardzo istotne narzdzie walki z wpywami Kocioa katolickiego w
Polsce, faktem jest bowiem, e to Koci by gwnym wychowawc spoecznoci
redniowiecznej Europy i zasadniczym orodkiem wczesnych procesw sterowania
spoecznego. Nic wic dziwnego, e propaganda PRL - zwaszcza w okresie
stalinowskim - tumaczya ludziom, e religia i Koci to redniowieczny przeytek,
ktry w nowym ustroju sprawiedliwoci spoecznej musi zanika, aby w kocu ulec
cakowitej likwidacji. Wspczeni cakowicie zlaicyzowani - czy wrcz zateizowani liberaowie w gruncie rzeczy najczciej wyznaj podobne pogldy.
Stereotyp mrokw redniowiecza okaza si tak skuteczny, e w pewnym
okresie zosta przyjty niemal jako pewnik nawet przez wielu tzw. postpowych
intelektualistw katolickich. Nawet ksia bardzo czsto woleli milcze ni dawa
wiadectwo prawdzie o redniowieczu (o ile j znali). Jaka wic jest ta prawda?
1 G. Missalowa, J. Schoenbrenner, Historia Polski, Warszawa 1951, s. 30.
2 Tame, s. 37.
3 Tame, s. 92.

Przede wszystkim warto zauway, e nawet Karol Marks i Fryderyk Engels ktrych wszak trudno podejrzewa o klerykalizm albo uwaa za piewcw feudalizmu wyranie stwierdzili, e na okrelonym etapie rozwoju spoecznego, redniowieczny
ustrj feudalny stanowi bardzo istotny postp w stosunku do staroytnego ustroju
niewolniczego, za przejcie od niewolnictwa do feudalizmu to przede wszystkim
zasuga chrzecijastwa. Marks stwierdzi te, e religia jest sumieniem nieczystego
wiata. O tych konstatacjach Marksa i Engelsa wielu zawodowych marksistw w PRL
zdawao si zapomina. Ale na tym nie koniec.
W okresie rozkwitu stosunkw feudalnych w redniowieczu panowa system
rwnowagi spoecznej. Zasadniczym elementem redniowiecznej gospodarki byo
rolnictwo i znaczna wikszo ludnoci wczesnej Europy mieszkaa na wsi, ludno
miast bya stosunkowo nieliczna. Np. w roku 1000 ludno Polski szacowana jest na
okoo 1 milion, na przeomie XIII i XIV wieku okoo 2 miliony. W XIV wieku stolica
Polski Krakw mia ok. 12-14 tysicy mieszkacw, Wrocaw ok. 17 tysicy, Gogw
11 tysicy, waniejsze stolice ksistw po 4 do 6 tysicy, inne waniejsze miasta jak
Nowy Scz, Racibrz, po 2 do 3 tysice, za 75% miast polskich stanowiy miasteczka
liczce mniej ni tysic mieszkacw. Mieszczastwo stanowio w tym okresie okoo 14
% ludnoci Polski, nic wic dziwnego, e nie ono byo dominujcym stanem
spoecznym.
Rycerstwo obowizane byo do penienia suby wojskowej, penic
rwnoczenie inne rodzaje suby publicznej, zapewniajc bezpieczestwo caemu
krajowi, a przede wszystkim chopom (mieszczanie byli obowizani tylko do obrony
swego miasta).
Chopi nie musieli peni suby wojskowej i w zamian za ochron, ktr im
zapewniao rycerstwo, byli zobowizani do pacenia czynszu, skadania danin, a take
renty odrobkowej, ktra w redniowieczu - w XII i XIII wieku, w Polsce, we wsiach na
prawie niemieckim, nie bya zbyt uciliwa i wynosia dwa dni w roku lub obowizek
uprawy na rzecz pana dwu morgw gruntu. Chopi osadzani na prawie niemieckim mieli
swoje organy samorzdowe oraz sotysw, ktrzy otrzymywali dzia ziemi wolnej od
czynszw, a take partycypowali w dochodach z czynszw i byli namiestnikami pana w
stosunku do wsi - z tej racji sotysi byli obowizani do suby wojskowej.
Jeszcze na przeomie XV i XVI wieku, gdy szlachta zacza ogranicza prawa
chopw (a by to ju okres Odrodzenia, nie za redniowiecza) przeprowadzajc na
sejmach w 1520 r. w Bydgoszczy i w 1521 r. w Toruniu ustawy dotyczce poddastwa
chopw, praca na paskim gruncie zostaa okrelona w wymiarze jednego dnia w
tygodniu. Jeeli wemiemy pod uwag wczesn redni wieku i redni ilo lat
aktywnoci zawodowej naszych chopw, wwczas atwo si przekona, e sumaryczna
liczba dni odpracowanych przez statystycznego chopa, w cigu jego ycia, na paskim
gruncie, wyniesie ekwiwalent kilku lat, co mona uzna za swego rodzaju ekwiwalent
suby wojskowej. A wic pod tym wzgldem chopi odbywali co w rodzaju zastpczej
suby wojskowej w postaci paszczyzny, a wic posiadali prawa, o ktre nasza
modzie do niedawna musiaa ciko walczy naraajc si niejednokrotnie na szykany
i represje ze strony wadz.
Autentyczny wyzysk i ucisk chopw rozwin si najbardziej, bynajmniej nie
w redniowieczu, lecz od XVI wieku, w okresie rozwoju gospodarki towarowopieninej. Obserwacja ruchu cen i pac w tym czasie w Polsce wskazuje, e najszybciej
wzrastay ceny artykuw zboowych. Warunki rynkowe - zarwno krajowe jak i
4

europejskie - zdecydowanie uprzywilejoway produkcj roln, zachcajc do jej

rozwijania.
Dawna szlachta rycerska, ktra ya w stosunkowo surowych warunkach,
kultywujc cnoty chrzecijaskie, zaczyna zamienia si w szlacht folwarczn, ktra
bardzo chtnie obowizek obrony kraju przerzuca na wojska najemne, sama za nabiera
zamiowania do zbytku, starajc si bogaci.
Dawna redniowieczna rwnowaga spoeczna zostaje zachwiana, powstaje
bardzo niebezpieczna spoeczna mieszanka wybuchowa skadajca si z pozostaoci
dawnych stosunkw feudalnych, ktre szlachta wykorzystuje do wyzysku i ucisku
chopw, oraz nowych stosunkw rynkowych, bdcych zalkiem nowego systemu
kapitalistycznego. To wanie ta mieszanka - nie za zrwnowaony system spoeczny
redniowiecza - stworzya warunki nie do zniesienia zarwno dla mieszczastwa, jak i
dla chopw, ktre prdzej czy pniej musiay doprowadzi do rewolucji, albo te do
upadku pastwa.
A jak byo z osawion inkwizycj, ktra wszak powstaa i rozwina si w
redniowieczu?
Religia katolicka stanowia ideowo-moraln podstaw redniowiecznego
systemu spoecznego w Europie, a Koci katolicki by gwnym organizatorem ycia
duchowego i wychowawc spoeczestw europejskich. wczesne monarchie traktoway
religi chrzecijask jako ideologi pastwow. W tej sytuacji wszelkie herezje,
podwaajce panujcy system religijny musiay by traktowane jako niebezpieczne dla
panujcego porzdku spoecznego. Trzeba te bra pod uwag, e przedstawiciele
niektrych ruchw dysydenckich - jak np. francuscy albigensi, nie byli niewinnymi
barankami, ograniczajcymi si do dziaalnoci apostolskiej, lecz potrafili mordowa
ksiy katolickich i katolikw wieckich, ktrzy nie chcieli si przyczy do ich ruchu.
W tej sytuacji trudno si dziwi, e wadze - zarwno kocielne jak i pastwowe zastosoway wobec nich typowe dla wczesnej epoki policyjne metody walki.
Instytucja inkwizycji speniaa w owym czasie faktycznie funkcje policji
politycznej i sdw politycznych, ktrych metody nie rniy si wiele od
standardowych metod policyjnych i procesowych stosowanych przez wczesny wiecki
aparat pastwowy, a tylko w sferze procesw informacyjnych znacznie je wyprzedzay.
Powszechnie znane s zewntrzne efekty dziaalnoci inkwizycji - w postaci
tortur i stosw, na ktrych ponli heretycy, mniej natomiast znana jest jej tajna
dziaalno informacyjna, ktra stanowia podstaw skutecznoci jej dziaania i w
ramach ktrej inkwizytorzy stosowali zaawansowane - jak na owe czasy - metody
policyjne. W okresie szczytowego rozwoju inkwizycji, na przeomie schyku
redniowiecza i pocztkw czasw nowoytnych, jej przedstawiciele, do czynnoci
czysto represyjnych wykorzystywali aparat pastwowy, natomiast informacyjna strona
ich dziaalnoci bya przez Koci pilnie strzeona.
Czytelnik rnych publikacji wydawanych w PRL (a i teraz czsto jest nie
lepiej), w ktrych wspomina si o dziaalnoci inkwizycji, moe sobie wyrobi o niej
bardzo ze zdanie, dochodzc do przekonania, e wystarczy jaki byle donos
rozhisteryzowanej baby, by posa na tortury, a nawet na stos niewinnego czowieka.
Oczywicie mogy zdarza si i takie przypadki, ale bynajmniej nie stanowiy one reguy
w okresie szczytowego rozwoju inkwizycji.
Kiedy ekipa inkwizytorw przystpowaa do rozpracowywania jakiej
organizacji heretyckiej, z reguy rozpoczynaa sw dziaalno od ogoszenia tygodnia
5

miosierdzia; kto z heretykw zgosi si w tym okresie do inkwizytorw dobrowolnie,

szczerze wyzna wszystkie winy i wyrazi al na grzechy, w zasadzie nie by
torturowany, karany mierci ani wizieniem, lecz stosowano wobec niego agodne kary
kanoniczne takie jak np. odbycie pokutnej pielgrzymki do miejsc witych, stanie
podczas naboestw w kruchcie z gow posypan popioem itp. By wic w pewien
sposb chroniony jak kady informator policyjny, czy dzi tzw. wiadek koronny.
Rzecz jasna, musia on da dowody szczerego nawrcenia i dopomc w
ratowaniu dusz innych grzesznikw-heretykw, o ktrych wiedzia, przekazujc
informacje o nich inkwizytorom - i to nie pod tajemnic spowiedzi, lecz na uytek
dziaalnoci inkwizycji. Gdyby co ukry przed inkwizycj, byby to dowd, e jego
nawrcenie nie byo szczere, a wwczas mg atwo narazi si na kary ju nie tylko
agodne kanoniczne, o ktrych pisalimy wyej, lecz na kary jak najbardziej fizyczne tortury, a nawet stos. Inkwizytorzy szczerze wierzyli, e jest to najskuteczniejszy sposb
ratowania dusz grzesznikw uprawiajcych dziaalno wywrotowo-heretyck. Dawali
zreszt tego dowody przyjedajc nieraz do miast opanowanych przez przeciwnikw i
naraajc si na mier z rki heretykw, ktrzy bez skrupuw potrafili ich mordowa,
czemu zreszt te trudno si dziwi w wczesnej sytuacji.
Inkwizytorzy zakadali swego rodzaju kartotek policyjn, w ktrej gromadzili
uzyskane informacje o dziaalnoci wywrotowo-heretyckiej. Stosowali te typowe
policyjne metody obrbki informacji. Postpowanie karne wdraano w zasadzie
wwczas, gdy o przestpczej dziaalnoci danego osobnika uzyskano informacje co
najmniej z dwu niezalenych rde. W zasadzie odrzucano te donosy w sposb
oczywisty spowodowane chci zemsty lub uzyskania korzyci materialnych, jeeli nie
byy potwierdzone z innego rda. Nastpnie na podstawie zebranych i w opisany
wyej sposb przetworzonych informacji przystpowano do energicznych dziaa
procesowych i dalej represyjnych, podczas ktrych, zgodnie ze stosowan w owych
czasach procedur, wymuszano informacje i przyznanie si do winy za pomoc tortur.
Takie postpowanie nie byo zreszt monopolem redniowiecza - w XX wieku
analogiczne metody stosoway organy policyjne hitlerowskie, stalinowskie, a nawet
francuskie podczas wojen kolonialnych (np. w Algierii), nie mwic ju o brytyjskich.
Warto te zaznaczy, e w krajach, w ktrych religie niekatolickie staway si
ideologiami pastwowymi, stosowano analogiczne metody do zwalczania religii
katolickiej.
Metody stosowane przez inkwizycj - to typowe metody policji politycznej (nie
tylko redniowiecznej) - pozyskiwanie informatorw, zapewnianie im ochrony,
gromadzenie i obrbka informacji, a nastpnie na podstawie tych informacji czynnoci
procesowe i stosowanie represji w stosunku do nieprawomylnych buntownikw.
Dziaalno policyjna i procesowa inkwizycji miaa swe religijno-ideologiczne
uzasadnienie i bya wspomagana przez propagand (podstawowym rodkiem masowego
przekazu informacji bya w redniowieczu kazalnica) oraz system wychowawczy
pozostajcy w rku Kocioa. Wszystkie te elementy skaday si na bardzo skuteczny
kocielny system sterowania spoecznego. Metody sterowania ludmi byy dostosowane
do mentalnoci wczesnych ludzi i dziki temu bardzo skuteczne. Umysowo ludzi
redniowiecza bya cakowicie opanowana przez system poj i stereotypw religijnych,
a wobec tego zarwno ruchy wywrotowe przybiera musiay posta herezji religijnych,
jak i skuteczna propaganda i system wychowawczy Kocioa katolickiego musiay
znajdowa religijne uzasadnienie dziaa instytucji inkwizycji.
6

Podobnie jak kada policja polityczna, rwnie i inkwizycja miaa swoje bdy
i wypaczenia - np. gdy brakowao rzeczywistych przeciwnikw, potrafiono ich
fabrykowa represjonujc niewinnych ludzi. Sporo naduy miaa na sumieniu
inkwizycja kontrolowana przez wadze wieckie (np. w Hiszpanii). W kocu zreszt
inkwizycja przestaa skutecznie peni funkcje policji politycznej, zacza si stopniowo
rozkada, w kocu ulegajc likwidacji. Przykady dziaalnoci inkwizycji z tego
schykowego okresu s najczciej przytaczane przez jej przeciwnikw, ktrzy jednak
czsto zapominaj, e rwnie wieckie i cakowicie laickie organa pastwowej policji
politycznej i nie tylko politycznej, niejednokrotnie wyrodniej i popeniaj naduycia a
nawet zbrodnie, za przykadw tego nie trzeba szuka w redniowieczu.

WSTP

Jeeli przez sterowanie rozumie bdziemy wywieranie podanego wpywu

na okrelone zjawiska1, wwczas jest spraw oczywist, e odgrywa ono zasadnicz rol
w funkcjonowaniu wszelkich organizacji spoecznych, a w szczeglnoci organizacji
religijnych. Cybernetyka to nauka o sterowaniu, za cybernetyka spoeczna (zwana
te socjocybernetyk) to nauka o procesach sterowania spoecznego2.
Warto przypomnie, e w. Pawe aposto zalicza dar rzdzenia - kybernezis do charyzmatw Ducha witego, ktre winny si rozwija w gminie chrzecijaskiej.
Natomiast wspczesny filozof katolicki Christoph Wagner stwierdzi, e: Od czasu
swego zaoenia Koci, celem rozwizywania problemw, samorzutnie stosowa wiele
rnych metod kierowania3.
Podstawowym rodkiem sterowania ludmi s bodce, ktre mog mie
charakter energetyczny lub informacyjny. O bodcach informacyjnych mwimy
wwczas, gdy do wywoywania odpowiednich skutkw - w postaci zmian dziaa
spoecznych - nie s konieczne zmiany nakadw energomaterialnych na wytwarzanie i
przesyanie bodcw, w przeciwnym razie mwimy o bodcach energetycznych.
Przykadem bodcw informacyjnych mog by komunikaty propagandowe
przekonujce o ideologicznej susznoci okrelonego dziaania. Skuteczno
oddziaywania takich komunikatw moe by zwikszona dziki samej tylko zmianie
ich treci informacyjnej - np. gdy zamiast ideologicznej drtwej mowy zacznie si
ludziom mwi o uznawanych przez nich wartociach ideowo-moralnych - przy staych
nakadach materialnych zuywanych na propagand. Jako przykad bodcw
energetycznych suy mog oddziaywania represyjne, ktrych skuteczno zaley od
nakadw energomaterialnych na utrzymanie aparatu represyjnego, a jej zwikszenie
wymaga zwikszenia tych nakadw, albo te zapata za prac, ktrej skuteczno zaley
od nakadw na zaspokajanie potrzeb spoeczestwa, a jej zwikszenie wymaga
zwikszenia tych nakadw.
Niejednokrotnie w procesach sterowania spoecznego wystpuj bodce o
charakterze mieszanym - energetyczno-informacyjnym; przykadem ich moe by
zapata za prac, ktr ludzie zuywaj na zakup modnych luksusowych artykuw,
ktre s odpowiednio reklamowane i dlatego podane, co moe mie tylko czciowy
zwizek z ich cen lub nakadami na ich wyprodukowanie, za czciowo zalee od
informacyjnej treci reklamy.
1 Por. M. Mazur, Cybernetyczna teoria ukadw samodzielnych, Warszawa 1966, s. 11-12.
2 Por. J. Kossecki, Cybernetyka spoeczna, Warszawa 1981, s. 10.
3 Ch. Wagner, Cybernetyka spoeczna jako stae zadanie Kocioa,
Concilium
, Midzynarodowy Przegld
Teologiczny, 1-10, 1968, Pozna-Warszawa 1969, s. 250.

Oglnie mona stwierdzi, e w wypadku stosowania bodcw o charakterze

informacyjnym, zuywa si na sterowanie spoeczne mniejsze iloci energii sterowniczej
(na produkowanie i rozprowadzanie bodcw), ni w wypadku stosowania bodcw o
charakterze energetycznym. Ludzie, ktrzy dziaaj pod wpywem motyww ideowomoralnych, lub wiedzeni chci odkrycia prawdy, nie musz by tak kontrolowani,
pobudzani karami, ani te tak wysoko opacani, jak ludzie pracujcy z chci zysku,
awansu lub ze strachu przed represjami.
W wyniku spoecznego wspycia ludzi ksztatuj si okrelone reguy
zachowania ludzkiego, zwane normami spoecznymi4.
Oddziaywanie bodcw na spoeczestwo moe prowadzi do
natychmiastowych rezultatw w postaci odpowiednich dziaa spoecznych, tylko
wwczas, gdy w chwili dziaania tych bodcw istniej ju w spoeczestwie
uksztatowane wczeniej odpowiednie normy spoeczne, sprzgajce dany bodziec z
odnonym dziaaniem - w takim wypadku mwimy o motywacyjnym oddziaywaniu
bodca. Jeeli natomiast w chwili dziaania bodca odpowiednia norma spoeczna nie
jest jeszcze uksztatowana, wwczas bodziec nie spowoduje natychmiastowej reakcji,
lecz wpyn moe na uksztatowanie odpowiedniej normy - w takim wypadku mwimy
o wychowawczym oddziaywaniu bodca. Oczywicie czsto oddziaywanie bodca
ma charakter mieszany - motywacyjno-wychowawczy. Motywacyjne oddziaywanie
bodcw nazywane bywa w cybernetyce spoecznej sterowaniem bezporednim, a
oddziaywanie wychowawcze sterowaniem porednim.
W socjocybernetyce dzielimy normy spoeczne na sze podstawowych
rodzajw5: normy poznawcze, ideologiczne, etyczne (moralne), prawne, ekonomiczne i
witalne.
Normy poznawcze reguluj zachowania (dziaania) ludzi zmierzajce do
poznania prawdy (zdobycia informacji). Na nich opiera si dziaanie instytucji
naukowych, publikatorw, wywiadu i kontrwywiadu itp.
Normy ideologiczne okrelaj zasadnicze cele dziaa spoecznych. Na nich w
duej mierze opiera si funkcjonowanie instytucji religijnych, jak rwnie ruchw
spoecznych inspirowanych jakimi ideaami.
Normy etyczne (moralne) i normy prawne okrelaj dopuszczalne lub
nakazane jak rwnie zakazane (ze wzgldw zasadniczych nie za np.
technologicznych, czy socjotechnicznych) metody osigania celw spoecznych, czyli
reguy postpowania ludzi w spoeczestwie. Przy czym - z punktu widzenia cybernetyki
spoecznej - normy etyczne (moralne) opieraj si na dziaaniu bodcw informacyjnych
(przekonanie o susznoci danego postpowania), prawne za na bodcach
energetycznych (przymus, sankcja). Normy etyczne, podobnie jak ideologiczne, wi
si z funkcjonowaniem instytucji religijnych, prawne za przede wszystkim z dziaaniem
instytucji pastwowych (cho nie tylko gdy istnieje np. prawo kanoniczne).
Normy ekonomiczne okrelaj funkcjonowanie gospodarki.
Normy witalne okrelaj metody ochrony ycia i zdrowia ludzi oraz
zapewnienia im bezpieczestwa. Na nich opieraj si instytucje wojskowe i policyjne,
jak rwnie instytucje ochrony zdrowia.

4 Por. H. Pitka, Teoria prawa, cz. II, Nauka o normach spoecznych, Warszawa 1947.
5 Por. J. Kossecki, Tajniki sterowania ludmi, Warszawa 1984, s. 75-80.

Najwikszy udzia bodcw informacyjnych wystpuje przy wywoywaniu

dziaa zwizanych z normami poznawczymi, na drugim miejscu pod tym wzgldem
stoj normy ideologiczne, dalej kolejno normy etyczne, prawne, ekonomiczne i wreszcie
witalne. Odwrotnie wyglda udzia bodcw energetycznych, ktry jest najwikszy w
wypadku dziaa zwizanych z normami witalnymi, za najmniejszy w wypadku dziaa
zwizanych z normami poznawczymi.
Bodce wywoujce dziaania ludzi nazywamy bodcami motywacyjnymi,
albo krtko motywacjami.
Wszelkie bodce (zarwno motywacyjne jak i wychowawcze) - zgodnie z tym
co powiedzielimy wyej - moemy podzieli na energetyczne i informacyjne. Ponadto
moemy zarwno bodce motywacyjne (motywacje) jak i wychowawcze podzieli - w
zalenoci od tego, na jaki rodzaj norm spoecznych oddziauj - na: poznawcze,
ideologiczne, etyczne, prawne, ekonomiczne i witalne.
Zarwno u poszczeglnych ludzi, jak i caych spoeczestw, mog dominowa
rne typy norm i zwizanych z nimi motywacji. Prawidowe rozpoznanie ukadw
motywacji u ludzi, na ktrych postpowanie chce si wywiera wpyw, ma zasadnicze
znaczenie dla skutecznoci wszelkich procesw sterowania spoecznego, przy czym
najwaniejsze jest rozpoznanie typu motywacji dominujcych w danym spoeczestwie.
Sprawy te mog si wydawa oczywiste, ale w praktyce spoecznej popeniane
s bdy wywoane niedostosowaniem systemu sterowania spoecznego do motywacji
dominujcych w konkretnym spoeczestwie. Jako przykad moe tu suy polityka
prawna w PRL i III RP. W polskim narodzie w drugiej poowie XX wieku motywacje
prawne s stosunkowo sabe (a w kadym razie nie s dominujce), tymczasem wadze
PRL wydaway wielkie iloci norm prawnych, co nie tylko nie przyczyniao si do
umocnienia praworzdnoci, ale powodowao zamieszanie (trudno byo bowiem unikn
sprzecznoci midzy poszczeglnymi normami prawnymi, przy wielkiej ich iloci) w
systemie prawnym, osabiao to - i tak sabe - poczucie prawne spoeczestwa. Skutki
tego mona byo przez wiele lat obserwowa w wielu dziedzinach. Po przeomie 1989
roku popenia si ten sam bd - i to nawet w jeszcze wikszym stopniu - wydajc
nadmierne iloci norm prawnych, co powiksza baagan w pastwie uatwiajc dziaania
rnych aferzystw6.

6 Por. J. Kossecki, Cybernetyczna analiza systemw i procesw spoecznych, Kielce 1996, s. 37-39.

10

1. POJCIE SYSTEMU STEROWANIA SPOECZNEGO

Stare przysowie mwi, e kade spoeczestwo ma tak wadz, na jak

zasuguje1. Mona to interpretowa w taki sposb, e jeeli wadza chce skutecznie
sterowa spoeczestwem, to musi stosowa bodce dostosowane do ukadu motywacji
istniejcych w narodzie i takie, ktre bd zaspokaja odpowiednie potrzeby spoeczne
(rwnie zalene od tych motywacji). W przeciwnym razie skuteczno oddziaywa
sterowniczych bdzie niewielka.
Jeeli przez system sterowania spoecznego danego spoeczestwa rozumie
bdziemy zorganizowany ukad procesw sterowniczych w nim zachodzcych, wwczas
moemy przeprowadzi okrelon klasyfikacj tego rodzaju systemw2.
Systemy sterowania spoecznego moemy podzieli z punktu widzenia ich
zasadniczego celu oraz z punktu widzenia gwnej metody sterowania spoecznego,
ktra jest w nich stosowana. Jeeli zasadniczym celem danego systemu sterowania
spoecznego jest utrzymanie istniejcego stanu spoeczestwa - wwczas mamy do
czynienia z systemem stacjonarnym, jeeli za tym celem jest dokonanie zmian stanu
spoeczestwa - wwczas mamy do czynienia z systemem dynamicznym. (...)3.
Gwna metoda sterowania spoecznego w danym systemie jest uzaleniona od
rodzaju motywacji dominujcych w danym spoeczestwie, od niej bowiem zaley
rodzaj gwnych bodcw, ktre s stosowane.
Moemy w zwizku z tym mwi o systemach sterowania spoecznego o
dominujcych bodcach witalnych, ekonomicznych, prawnych, etycznych,
ideologicznych i wreszcie poznawczych.
Biorc pod uwag podzia systemw sterowania spoecznego z punktu
widzenia ich zasadniczego celu - na dynamiczne i stacjonarne, oraz podzia z punktu
widzenia gwnej metody sterowania spoecznego, ktra jest w nim stosowana - przy
uwzgldnieniu podziau bodcw na poznawcze, etyczne, ideologiczne, prawne,
ekonomiczne i witalne, otrzymamy dwanacie zasadniczych typw systemw sterowania
spoecznego.
Ukad norm spoecznych, ktre okrelaj zachowania ludzi w danym
spoeczestwie we wszystkich zasadniczych dziedzinach jego ycia zbiorowego,
nazywany jest w socjocybernetyce kultur spoeczn albo normotypem
cywilizacyjnym spoeczestwa. Mona te w zwizku z tym okreli kultur spoeczn
jako system zdobywania, przetwarzania i przekazywania informacji oraz podejmowania
decyzji we wszystkich dziedzinach ycia zbiorowego.
1 J. Kossecki, Tajniki sterowania ludmi, Warszawa 1984, s. 254.
2 Por. tame, s. 255.
3 Tame, s. 255.

11

Midzy systemem sterowania spoecznego danego spoeczestwa, a jego

kultur spoeczn, wystpuje sprzenie zwrotne, gdy rodzaj bodcw dominujcych w
procesach sterowania spoecznego zaley od typu norm spoecznych i motywacji
dominujcych w spoeczestwie, a z kolei metoda sterowania spoecznego wywiera
istotny wpyw na ukad norm funkcjonujcych w spoeczestwie. Inaczej mwic,
bodce dominujce w danym systemie steruj porednio jego kultur, ale te w drugiej
strony s od niej uzalenione - jeeli oczywicie maj by skuteczne w duszym okresie
czasu.
Zalenoci te omwimy poniej, analizujc poszczeglne systemy sterowania
spoecznego i zwracajc uwag na rol, jak w nich odgrywa normotyp cywilizacyjny
(kultura spoeczna). W dalszych rozdziaach wiedz t zastosujemy do analizy systemu
sterowania spoecznego Kocioa katolickiego.
1. System stacjonarny o dominujcych bodcach witalnych. Jego
zasadniczym celem jest utrzymanie istniejcego stanu spoeczestwa - co w praktyce
oznacza utrzymywanie przy yciu mniej wicej staej liczby osobnikw wchodzcych w
skad danej spoecznoci (rodu, plemienia). Dominujcy rodzaj norm spoecznych - to
normy witalne okrelajce sposoby zdobywania rodkw utrzymania i metody leczenia.
Dominuj bodce witalne - dostp do rodkw utrzymania uzaleniony jest od pozycji
spoecznej; stosowane te s ewentualne sankcje, z ktrych najgroniejsza, to usunicie
poza obrb spoecznoci, co jest waciwie rwnoznaczne z kar mierci, bowiem
jednostka sama, bez wsparcia swej gromady, nie jest w stanie wygra walki z przyrod o
swe ycie. Funkcje organizatora, w spoeczestwach o tym systemie sterowania,
speniaj osobnicy odznaczajcy si du sprawnoci w walce o byt - silniejsi lub
zrczniejsi fizycznie albo te posiadajcy wiksz wiedz i dowiadczenie. Tego
rodzaju system sterowania funkcjonowa przez dugie wieki (a waciwie tysiclecia) w
spoeczestwach pierwotnych zajmujcych si zbieractwem i owiectwem, ktrych
skromne moliwoci wytwrcze nie pozwalay na rozwj demograficzny ani te na
rozwj kultury spoecznej. Dopiero wynalazki pozwalajce na rozwj si wytwrczych
umoliwiy zmian tego systemu sterowania, co czyo si ze zmian normotypu
cywilizacyjnego.
2. System dynamiczny o dominujcych bodcach witalnych. Zasadniczym
jego celem jest rozbudowa stanu posiadania i wzrost liczebnoci sterowanego
spoeczestwa. W procesach sterowania spoecznego dominujc rol odgrywaj bodce
zwizane z motywacjami witalnymi - gwnie represje fizyczne (cznie z mordowaniem
opornych) i nagrody w postaci przede wszystkim awansw. Gwn norm spoeczn,
na ktrej opiera si tego rodzaju system, jest bezwzgldne posuszestwo wobec wadzy,
a wszelkie naruszenie tej normy podlega ostrym karom. Gwnym organizatorem
spoeczestw posiadajcych tego rodzaju system sterowania jest wojsko wraz z policj,
a wszelkie dziedziny ycia spoecznego s cile podporzdkowane wymogom
bezpieczestwa i najczciej zmilitaryzowane. Nie ma w tym systemie miejsca na
szerszy wszechstronny rozwj kultury, a we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego,
ktre nie maj znaczenia dla wojska i obronnoci kraju lub jego bezpieczestwa
wewntrznego, panuje najczciej indyferentyzm i s one niedorozwinite. Tego rodzaju
system sterowania spoecznego panowa w imperium mongolskim, pewne jego elementy
wystpoway rwnie w Rosji carskiej - np. w okresie panowania cara Iwana Gronego,
day te zna o sobie w okresie stalinowskim z Zwizku Radzieckim, a pozostaoci jego
12

wystpuj nawet w Rosji pod wadz Jelcyna, ktry potrafi nawet w 1993 roku
rozstrzela nieposuszny parlament.
3. System stacjonarny o dominujcych bodcach ekonomicznych.
Zasadniczym jego celem jest utrzymanie istniejcego stanu gospodarki, a take innych
dziedzin ycia spoecznego. Podstawow metod sterowania spoecznego s bodce
zwizane z motywacjami ekonomicznymi - zapata, zysk i w ogle wszelkiego rodzaju
korzyci materialne jak rwnie represje ekonomiczne. Gwnym organizatorem
spoeczestwa jest spetryfikowany aparat gospodarczy niechtny wszelkim zmianom, a
wszelkie dziedziny ycia spoecznego podporzdkowane s skostniaym ukadom norm
ekonomicznych. O systemie tym w skali caego pastwa mona mwi waciwie tylko
teoretycznie, gdy nie znamy adnego historycznego ani wspczesnego jego przykadu.
Natomiast wystpuje on niejednokrotnie w mniejszej skali w przedsibiorstwach, ktre
np. uzyskawszy na rynku pozycj monopolisty, przestay si rozwija.
4. System dynamiczny o dominujcych bodcach ekonomicznych.
Zasadniczym jego celem jest rozwj spoeczestwa, a gwn metod sterowania jest
oddziaywanie za pomoc bodcw ekonomicznych - zysk, zapata, represje
ekonomiczne. W spoeczestwach o tym systemie sterowania funkcje gwnego
organizatora odgrywaj sfery gospodarcze, a gwnymi kryteriami oceny wszelkich
dziaa spoecznych s kryteria ekonomiczne. Wszystkie obowizki istotne z punktu
widzenia gospodarczego egzekwowane s konsekwentnie, natomiast w innych sprawach
panowa moe liberalizm lub nawet indyferentyzm - dotyczy to np. ideologii, nauki czy
kultury. System taki panuje w wikszoci pastw Europy Zachodniej, a take Ameryki
Pnocnej, zapewniajc im rozwj gospodarczy.
5. System stacjonarny o dominujcych bodcach prawnych. Celem
zasadniczym tego systemu jest utrzymanie istniejcego stanu spoeczestwa, a przede
wszystkim jego organizacji opartej na odpowiednich normach prawnych, za gwn
metod sterowania spoecznego jest oddziaywanie za pomoc norm i bodcw
prawnych, na og do szczegowo formuowanych i obejmujcych praktycznie
wszystkie dziedziny ycia spoecznego. Gwnym organizatorem ycia spoeczestw o
tym systemie sterowania jest szeroko rozbudowana biurokracja, starajca si
kontrolowa i krpowa rozwj wszystkich dziedzin ycia spoecznego - od nauki i
kultury a po gospodark. Odpowiednie akty normatywno-prawne okrelaj przy tym
zarwno ideologi pastwow (w formie religii lub ideologii laickiej) jak i
funkcjonowanie ekonomiki spoecznej, zastpuj te faktycznie (przynajmniej w
biurokratycznej praktyce) etyk. We wszystkich dziedzinach ycia spoecznego
decydujca rola przypada rnego rodzaju autorytetom urzdowym a wzgldy
merytoryczne s podporzdkowane wymogom biurokratyczno-prawnym i orzeczeniom
rnych biurokratw - np. w nauce uznaje si za prawd to co jest zgodne z
twierdzeniami okrelonych urzdowych autorytetw uznanych za naukowe przez
biurokracj. Pozycja spoeczna w spoeczestwie o tym systemie sterowania jest cile
uzaleniona od pozycji w aparacie biurokratycznym - przede wszystkim pastwowym.
Wyksztacenie zdobywane jest nie po to, aby posi okrelon wiedz merytoryczn,
lecz gwnie po to, aby uzyska odpowiednie uprawnienia formalne umoliwiajce
zajcie okrelonej pozycji w strukturze biurokratycznej. Aby tego rodzaju system
sterowania mg by skuteczny, musi doprowadzi do wytworzenia w spoeczestwie
okrelonych rutynowych biurokratycznych nawykw postpowania, poniewa za
wytwarzaniu takich nawykw przeszkadza istnienie odmiennych wzorcw
13

postpowania, biurokracja stara si postpowanie ludzi ujednolica i niechtna jest

wszelkim postawom nietypowym, jak rwnie wszelkim zmianom. Prowadzi to do
jednostajnoci we wszystkich dziedzinach - w nauce, kulturze, gospodarce czy yciu
politycznym. System taki funkcjonowa np. w Bizancjum, za w czasach najnowszych
mona go byo obserwowa w Zwizku Radzieckim i innych krajach komunistycznych
w okresie wadzy L. Breniewa, obecnie za wiele jego elementw wystpuje w Unii
Europejskiej, ktra coraz bardziej si biurokratyzuje.
6. System dynamiczny o dominujcych bodcach prawnych. Rni si tym
od przedstawionego wyej analogicznego systemu stacjonarnego, e jego celem jest
dokonywanie zmian stanu spoeczestwa w rnych dziedzinach. Z dynamizmu wynika
konieczno takiego formuowania norm prawnych, aby nie hamoway one rozwoju
spoeczestwa. W zwizku z tym biurokracja musi mie inny charakter - nie jest ona
nastawiona na krpowanie rozwoju spoecznego w kadej dziedzinie, lecz stara si ten
rozwj dynamizowa, ujmujc go jednak cile w ramy norm prawnych oraz poddajc
swej kontroli. Mona powiedzie nawet, e w tym systemie biurokracja planuje rozwj
spoeczny w rnych dziedzinach, krpujc tylko wszelkie nieplanowane i
niekontrolowane przez siebie formy tego rozwoju - przede wszystkim niechtna jest
wszelkim spontanicznym procesom rozwoju spoecznego. Awans w strukturze
biurokratycznej - podobnie jak w omwionym powyej systemie stacjonarnym - jest
gwnym pozytywnym bodcem stymulujcym aktywno spoeczestwa, przy tym w
kryteriach awansu znaczn rol, obok kryteriw formalno-prawnych, graj odpowiednie
kryteria merytoryczne. W spoeczestwach o tego rodzaju systemie sterowania rozwija
si nauka, sztuka, gospodarka i inne dziedziny ycia spoecznego, przy czym rozwj ten
jest regulowany przez biurokracj. System taki panowa w pastwie pruskim, w
Cesarstwie Niemieckim i wreszcie w hitlerowskiej III Rzeszy.
7. System stacjonarny o dominujcych bodcach ideologicznych. Jego
zasadniczym celem jest utrzymanie istniejcego stanu spoeczestwa - zwaszcza za
jego struktury uksztatowanej w myl zasad okrelonej ideologii - natomiast podstawow
metod sterowania spoecznego jest programowanie ideologiczne. Gwnym
organizatorem spoeczestwa jest odpowiednio zorganizowany aparat programowania
ideologicznego, ktry najczciej wystpuje w formie sakralnej (duchowiestwo).
Aparat ten skupia w swym rku monopol informacji potrzebnych do sterowania
spoeczestwem i monopol rodkw rozpowszechniania tych informacji - np. dysponuje
miejscami zebra religijnych. Dostp do wspomnianych informacji jest cile
uzaleniony od pozycji w aparacie ideologicznym (tzn. przede wszystkim w hierarchii
sakralnej). Awans w tym aparacie zaleny jest od kwalifikacji ideologicznych i
umiejtnoci sterowania ludmi. Cao ycia spoecznego podporzdkowana jest
odpowiednim normom ideologicznym. W spoeczestwach o tym systemie sterowania
wszelka wiedza traktowana jest przede wszystkim jako rodek panowania nad ludmi i
zastrzeona jest dla wtajemniczonych. Sztuka i w ogle kultura suy jako dodatkowe
narzdzie dla ideologii. Tego rodzaju system sterowania funkcjonowa w
spoeczestwach staroytnych o cywilizacjach sakralnych, ktre uksztatoway si w
strefie rozcigajcej si od Indii, poprzez Iran, Irak a do Egiptu.
8. System dynamiczny o dominujcych bodcach ideologicznych. Rni si
tym od analogicznego, opisanego wyej systemu stacjonarnego, e nastawiony jest na
dokonywanie zmian stanu spoeczestwa. Z dynamizmu tego systemu wynika
konieczno takiego podejcia do ideologii, aby nie krpowaa ona rozwoju
14

spoecznego, lecz tylko wyznaczaa jego zasadnicze cele. Wprawdzie rwnie w tym podobnie jak w opisanym wyej analogicznym systemie stacjonarnym - funkcje
zasadniczego organizatora spoeczestwa spania aparat zajmujcy si ideologicznym
programowaniem ludzi (najczciej aparat sakralny), za ideologia zajmuje pozycj
nadrzdn w stosunku do wszystkich rodzajw norm spoecznych, ale ten aparat
stymuluje rozwj spoeczny w rnych dziedzinach, starajc si tylko podda go swojej
kontroli. Poza aparatem ideologicznym funkcjonuj te rne inne kanay awansu
spoecznego, moe si - oczywicie w sposb zgodny z ideologi - rozwija nauka,
sztuka i w ogle kultura spoeczna. W ocenie zarwno poszczeglnych ludzi, jak i ich
dzie, obok kryteriw ideologicznych mog te pewn znaczc rol odgrywa kryteria
merytoryczne - np. w nauce zgodno z rzeczywistoci jako kryterium prawdy
obiektywnej, z tym jednak, e w wypadku kontrowersji kryteria ideologiczne maj
pierwszestwo. Oczywicie wszelkie wystpienia przeciw obowizujcej ideologii s
zwalczane, a w walce tej schodz na dalszy plan nie tylko normy ekonomiczne, witalne i
poznawcze, ale nawet etyczne, oczywicie rwnie prawo jest podporzdkowane
ideologii. Taki system sterowania funkcjonowa w redniowieczu w wielu krajach
Europy Zachodniej, jego analiz zajmiemy si bliej w jednym z nastpnych
rozdziaw.
9. System stacjonarny o dominujcych bodcach etycznych (moralnych).
Zasadniczym jego celem jest zachowanie istniejcego stanu spoeczestwa, opartego na
staym systemie norm etycznych, za podstawow metod sterowania spoecznego jest
programowanie etyczne; gwnym organizatorem spoeczestwa jest odpowiednio
zorganizowany aparat zajmujcy si tym programowaniem, a gwny rodzaj awansu w
hierarchii spoecznej odbywa si w ramach tego aparatu. Jest on zorganizowany w ten
sposb, e dysponuje informacjami koniecznymi do sterowania ludmi, przy czym
zakres tego rodzaju informacji, do ktrych ma dostp dany osobnik, zaley od jego
pozycji w aparacie. Wspomniany aparat jest niechtny wszelkim zmianom. Inne rodzaje
norm spoecznych podporzdkowane s normom etycznym, w myl ktrych programuje
si spoeczestwo. Normy te w stosunkowo dugich okresach czasu s stae i w zwizku
z tym struktura spoeczna jest do stabilna, czy wrcz spetryfikowana, co utrudnia
awans spoeczny. Caa kultura i nauka podporzdkowana jest normom etycznym i
bardzo konserwatywna. Jeeli normy etyczne i oparta na nich kultura s odpowiednio
utrwalone w spoeczestwie, wwczas wykazuje ono du odporno na wpywy
zewntrzne i jest niechtne wszelkim zmianom. Tego rodzaju system sterowania
panowa np. w cesarstwie chiskim po 209 r. p. n. Chr. gdy rozpoczy si rzdy
dynastii Han i konfucjonizm sta si oficjaln ideologi pastwow. W nauce
Konfucjusza pierwiastek etyczny zdecydowanie growa nad ideologiczno-religijnym.
10. System dynamiczny o dominujcych bodcach etycznych (moralnych).
Od przedstawionego wyej analogicznego systemu stacjonarnego rni si oczywicie
tym, e jest nastawiony na dokonywanie zmian stanu spoeczestwa. Std wynika
konieczno takiego formuowania norm etycznych i takiego ich stosowania, by nie
krpoway rozwoju spoeczestwa lecz tylko go reguloway. Programowanie etyczne ktre podobnie jak w analogicznym opisanym wyej systemie jest podstawow metod
sterowania spoecznego - ma na celu nie tyle wdroenie ludziom pewnych staych,
szczegowych norm postpowania, ile nauczenie ich oglnych zasad postpowania
zgodnego z etyk, dziki ktrym mogliby sami rozwizywa rne nowe problemy
yciowe. W programowaniu istotn rol odgrywa rodzina, a take rne instytucje o
15

odpowiednim autorytecie moralnym, ktre speniaj funkcje gwnego organizatora

spoeczestwa. Wszelkie zaniedbania w programowaniu etycznym s bardzo
niebezpieczne dla organizacji spoeczestw o tym systemie sterowania. Wszelkie
dziedziny ycia spoecznego (w tym kultura, nauka i gospodarka), a take wszystkie
rodzaje norm spoecznych, s podporzdkowane normom etycznym faktycznie (a nie
tylko deklaratywnie) uznawanym przez og spoeczestwa. Nawet prawo jest
podporzdkowane etyce, panuje przy tym zasada, e w imi nakazw etycznych mona,
a nawet naley, sprzeciwia si tego rodzaju przepisom prawnym, ktre s sprzeczne z
etyk spoeczestwa. Nauka, kultura i sztuka, jak rwnie gospodarka, mog si w takim
systemie rozwija, ale musz by podporzdkowane pewnym normom etycznym, w
przeciwnym bowiem razie ich rozwj moe si spotka ze sprzeciwem spoecznym (np.
uczeni mog odmwi prowadzenia bada naruszajcych normy etyczne). Rwnie przy
ocenie ludzi i ich dziaalnoci wzgldy etyczne odgrywaj zasadnicz rol - i to we
wszystkich dziedzinach. Np. walory artystyczne dzie sztuki musz i w parze z
walorami moralnymi, w przeciwnym bowiem razie nie spotkaj si one z akceptacj
spoeczn. Tego rodzaju system sterowania funkcjonowa w staroytnej republice
rzymskiej, za w czasach nowoytnych w Polsce.
11. System stacjonarny o dominujcych bodcach poznawczych.
Zasadniczym jego celem jest - podobnie jak w innych systemach stacjonarnych utrzymanie istniejcego stanu spoeczestwa, a podstawow metod sterowania
spoecznego jest dostarczanie informacji. Funkcje gwnego organizatora spoeczestwa
speniaj ludzie zwizani z procesami zdobywania, przetwarzania, gromadzenia i
przekazywania informacji - tacy jak naukowcy, dziennikarze, nauczyciele itp. Pozycja w
hierarchii spoecznej czy si z posiadan wiedz, a z kolei od niej uzaleniony jest
dostp do informacji majcych znaczenie dla procesw sterowania spoecznego. Od
nauki, kultury i sztuki wymaga si przede wszystkim prawdziwoci, przy czym jednak
chodzi gwnie o konserwowanie istniejcego dorobku, nie za o dokonywanie nowych
odkry i zdobywanie nowych informacji. Denie do zachowania staego stanu struktury
spoeczestwa musi doprowadzi do stworzenia rnych blokad wymiany informacji
ograniczajcych ich przekaz do niszych szczebli struktury spoecznej. Moe to
doprowadzi do sytuacji, w ktrej spoeczestwem steruje biurokracja nauczycielskonaukowa, niechtna wszelkim nowociom i pielgnujca stary dorobek. W skali caego
spoeczestwa mona o takim systemie mwi tylko teoretycznie, nie znamy bowiem
adnego konkretnego jego przykadu. Natomiast w mniejszej skali wystpuje on
niejednokrotnie w instytucjach naukowych i dydaktycznych, ktre przestay si rozwija
i nastawione s tylko na konserwowanie starego, uznanego dorobku. Rwnie cay
system nauki, edukacji i propagandy moe by w ten sposb sterowany.
12. System dynamiczny o dominujcych bodcach poznawczych.
Zasadniczym jego celem jest rozwj spoeczestwa, a gwn metod sterowania
spoecznego zdobywanie i masowe rozpowszechnianie informacji - zarwno za
porednictwem publikatorw, jak i poprzez system edukacji. Spoeczestwa o tym
systemie sterowania d do znoszenia wszelkich barier utrudniajcych zdobywanie i
przekaz informacji. Funkcje gwnego organizatora spoeczestwa speniaj rodowiska
twrcze - zwaszcza w dziedzinie nauki i sztuki, a take ludzie zatrudnieni przy
rozpowszechnianiu i przetwarzaniu informacji (np. dziennikarze oraz nauczyciele). O
pozycji w hierarchii spoecznej decyduje nie tylko faktycznie posiadana wiedza ale
rwnie i zdolnoci twrcze danego osobnika. Od nauki, podobnie jak od sztuki i caej
16

kultury, wymaga si przede wszystkim prawdziwoci, a take oryginalnoci. Od

twrcw za wymaga si aby przedstawiali rzeczywisto tak jak j naprawd widz, nie
krpujc si przy tym adnymi innymi wzgldami (nawet gospodarczymi, etycznymi,
prawnymi czy ideologicznymi). Wobec kryterium prawdy naukowej, czy prawdy
artystycznej, wszelkie wzgldy - nawet utylitarne - schodz na plan dalszy. Oczywicie,
poszukiwanie prawdy prowadzi rwnie do wykrywania wielu prawd praktycznie
uytecznych, a w zwizku z tym w spoeczestwach o tym systemie sterowania rozwija
si nie tylko nauka i kultura, ale rwnie gospodarka, medycyna i inne dziedziny ycia
spoecznego. Tego rodzaju system sterowania funkcjonowa w staroytnoci w Grecji przede wszystkim w Atenach. Uczeni greccy postpowali inaczej ni kapani egipscy zdobywanej przez siebie wiedzy nie ukrywali przed spoeczestwem lecz starali si j
rozpowszechnia i publicznie dyskutowa, aby dochodzi do prawdy. Poznanie wiata i
rzdzcych nim praw byo dla nich waniejsze ni zgodno z twierdzeniami oficjalnych
autorytetw. Pozycja uczonych w staroytnej Grecji bya wysoka, tam te powstaa
teoria pastwa opartego na wiedzy, na czele ktrego staliby filozofowie.
Oprcz omwionych wyej jednolitych systemw sterowania spoecznego
wystpowa mog rwnie systemy mieszane - powstaj one w spoeczestwach, w
ktrych ukad motywacji jest niejednolity i konieczne jest rwnoczesne stosowanie
rnych metod sterowania, a adna z nich nie moe dominowa.
W spoeczestwie o mieszanym systemie sterowania powstaje konflikt midzy
rnymi metodami sterowania, przy czym nie ma jasnoci jakim normom przyzna
pierwszestwo i ktre maj decydowa (np. w wypadku konfliktu midzy etyk a
prawem nie wiadomo, czy sucha wadzy, czy raczej swego sumienia). Nie wiadomo
te jakie normy preferowa w systemie wychowawczym, co moe atwo prowadzi do
niekonsekwencji i waha, ktre zniweczy mog rezultaty procesw wychowania
modych pokole.
Ostatecznie te w takich spoeczestwach albo powstaje denie do dominacji
jednego systemu sterowania w yciu spoecznym, albo te do rozpadu spoeczestwa na
dwie (lub wicej) czci o rnych systemach sterowania. Widowni takich procesw
byo w staroytnoci cesarstwo rzymskie, w ktrym najpierw cesarze prbowali
stosowa jeden system sterowania dla caego imperium, a w kocu doszo do rozpadu
tego imperium na dwie czci, z ktrych kada miaa inny system sterowania. W czasach
wspczesnych widowni takich procesw rozpadu pastw o mieszanym systemie
sterowania staa si Jugosawia i Zwizek Radziecki wraz ze swym imperium.
Oglnie mona stwierdzi, e system sterowania spoecznego funkcjonuje
prawidowo wwczas, gdy jest dobrze dostosowany do ukadu motywacji
spoeczestwa, jeeli za ukad ten jest niejednolity, wwczas aden system nie jest
odpowiedni dla caego spoeczestwa i w zwizku z tym powstawa musz tendencje
odrodkowe w poszczeglnych grupach spoecznych rnicych si ukadami
motywacji. W takiej sytuacji jedna cz spoeczestwa moe caoci narzuci taki
system sterowania jaki jej odpowiada, nie liczc si z potrzebami innych, co jednak
najczciej na dusz met nie daje si utrzyma, dochodzi wic do rozpadu caoci.
Trwae s przede wszystkim te spoeczestwa, ktre maj stosunkowo jednolity
ukad motywacji, gdy wwczas moe z powodzeniem funkcjonowa w nich jednolity i
konsekwentny system sterowania. Przykadem takiego spoeczestwa moe by nard
japoski.
17

2. OGLNA ANALIZA SYSTEMU STEROWANIA SPOECZNEGO

KOCIOA KATOLICKIEGO

Koci katolicki mona rozpatrywa jako ukad samodzielny posiadajcy swj

specyficzny system sterowania spoecznego. System ten niewtpliwie ulega pewnym
zmianom w cigu wiekw (zmianami temi zajmiemy si w dalszych rozdziaach
niniejszej ksiki), niemniej jednak wykazywa pewne stae cechy.
Przede wszystkim trzeba stwierdzi, e system sterowania Kocioa
katolickiego by zawsze (i jest nadal) systemem dynamicznym, jego celem jest zarwno
nawracanie coraz wikszej liczby ludzi na wiar katolick - prowadzona jest w zwizku
z tym szeroka dziaalno misyjna, jak te rozmnaanie si wyznawcw w sposb
naturalny - Koci zawsze popiera rodziny wielodzietne, przeciwstawia si
przerywaniu ciy, dopuszczajc tylko naturalne metody regulacji urodze.
Wymienione wyej cechy kocielnego systemu sterowania spoecznego mona
nazwa dynamizmem zewntrznym. Oprcz tego zaobserwowa moemy rwnie
dynamizm wewntrzny: Koci dy do sterowania wszelkimi - a nie tylko religijnymi
- sferami ycia spoecznego jak rwnie ycia osobistego czowieka, zgodnie z zasadami
religii. Sterowanie to w rnych okresach historii Kocioa przybierao rne formy.
Wspczesny specjalista w dziedzinie prawa kanonicznego stwierdzi na ten temat:
Chocia Koci Chrystusowy, zorganizowany jako spoeczno zosta przez

Chrystusa ustanowiony w tym celu, by wspomaga wiernych w realizowaniu

wsplnoty ycia Boego, jednak jest i dziaa tutaj na ziemi. Skadajc si z ludzi i
bdc powoany dla ludzi, czonkw pastwa doczesnego, Koci ma konieczne
powizania z innymi spoecznociami ludzkimi, z ktrymi dzieli ziemski los.
Powoany zosta, by sta si fermentem i dusz wspycia ludzkiego, ktre winno
odnawia si w Chrystusie i prowadzi do utworzenia Boej rodziny.
W ocenie i ukadaniu stosunkw midzy Kocioem i spoecznociami ludzkimi
majcymi na uwadze cele doczesne, wierni obowizani s do przestrzegania zasad,
podanych przez pasterzy Kocioa. Dotyczy to w sposb szczeglny ukadania relacji
pomidzy Kocioem a spoecznoci polityczn, wyposaon we wadz publiczn dla
realizowania doczesnego dobra wsplnego obywateli.
Waciwe posannictwo Kocioa nie ma charakteru politycznego,
gospodarczego czy spoecznego: cel bowiem jaki Chrystus nakreli Kocioowi ma
charakter religijny. Ale z teje wanie religijnej misji wypywa zadanie, wiato i siy,
ktre mog suy zaoeniu i utwierdzeniu wsplnoty ludzkiej wedug prawa Boego.
Rwnie tam, gdzie zalenie od okolicznoci czasu i miejsca bdzie to potrzebne,
Koci moe, owszem - powinien, powodowa powstawanie dzie, jakimi s dziea
miosierdzia lub inne tego rodzaju przeznaczone na posug wszystkim, zwaszcza
ubogim.
18

(...) Wierni, na pierwszym miejscu wieccy, powinni czuwa nad tym, aeby
1
sprawy ziemskie i doczesne ukaday si zgodnie z prawem Boym
.
Ostatni Sobr przypomnia, co Koci zaofiarowuje ludzkiej spoecznoci i

do czego ma niezbywalne prawa. Ot penic wasn posug przez swoj nauk i

wiadectwo ycia wiernych, przynosi pomoc caej ludzkoci oraz przyczynia si do
rozwoju spoeczestw, poniewa leczy i uszlachetnia godno osoby ludzkiej,
wzmacnia wi spoeczn, nadaje te gbszy sens i znaczenie codziennej ludzkiej
dziaalnoci.
Poniewa Koci, zgodnie ze sw natur i posannictwem, nie wie si z
adn okrelon form kultury ludzkiej lub systemem politycznym, gospodarczym czy
spoecznym, std moe z racji swej powszechnoci stanowi wi midzy rnymi
ludzkimi wsplnotami i narodami, byle by tylko miay one do niego zaufanie i przyznay
mu prawdziw wolno w wypenianiu wasnej misji, jak rwnie same broniy godnoci
2
czowieka i uszanoway niezbywalne prawa ludzi
.
Powysze obszerne cytaty pozwalaj zorientowa si co jest istot
wspomnianego wyej dynamizmu wewntrznego, sterowniczych oddziaywa Kocioa,
na ycie narodw wspczesnych, stanowic zarazem syntetyczne uoglnienie
dowiadcze Kocioa w tej dziedzinie w caej jego historii.
Podstawow metod sterowania stosowan przez Koci jest sterowanie
porednie polegajce na wdraaniu spoeczestwu okrelonych religijnych norm
etyczno-ideologicznych, jest ono rwnie podstaw stosowanego take przez Koci
sterowania bezporedniego polegajcego na wysyaniu konkretnych nakazw i zakazw
adresowanych do okrelonych ludzi.
Podstaw sterowania poredniego jest odpowiedni system wychowawczy, ktry
znajdowa si zawsze w centrum uwagi Kocioa.
Papie Pius XI w Encyklice
O pooeniu Kocioa katolickiego w Rzeszy
Niemieckiej
(Mit brennender Sorge) z dnia 14 marca 1937 r. stwierdzi:
aden przymus, adne czysto ziemskie ideay, choby byy nawet same w sobie

szlachetne i wzniose, nie bd w stanie zastpi na dusz met ostatecznych i

decydujcych bodcw, pochodzcych z wiary w Boga i Chrystusa. (...) Sumienne
przestrzeganie dziesiciorga przykaza Boych i przykaza kocielnych, bdcych
jedynie przepisami wykonawczymi zasad ewangelicznych, jest dla kadej jednostki
niezrwnan szko systematycznego wychowania samego siebie, tyzny moralnej i
wyrobienia charakteru. (...) Uzalenienie nauki moralnoci od subiektywnej, zmiennej
opinii ludzkiej zamiast oparcia jej na witej Woli Boga wiekuistego, na Jego
przykazaniach, otwiera szeroko wrota siom rozkadowym. Rozpoczte przez to
zaprzepaszczanie wiecznych norm obiektywnej nauki moralnej, przeznaczonej dla
wyszkolenia sumie, dla uszlachetnienia wszystkich dziedzin ycia, jest grzechem
przeciwko przyszoci narodu, a gorzkie owoce grzechu tego kosztowa bd musiay
3
przysze pokolenia
.
Jak wida wychowanie narodu - zdaniem Kocioa - powinno by oparte na
religii.
1 Ks. E. Sztafrowski, Podrcznik Prawa Kanonicznego 1, Warszawa 1985, s. 15-16.
2 Tame, s. 17.
3 Pius XI, Encyklika O pooeniu Kocioa katolickiego w Rzeszy Niemieckiej (Mit brennender Sorge) z 14
marca 1937 r., p. 38; cyt. wg.
Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa
, cz 1, Rzym - Lublin 1987, s. 117.

19

II Sobr Watykaski ogosi

Deklaracj o wychowaniu chrzecijaskim
, w
ktrej czytamy:
wity Sobr owiadcza te, e dzieci i modzie maj prawo, aby pobudzano

ich do oceny wartoci moralnych wedle prawidowego sumienia i do przyjmowania

owych wartoci przez osobisty wybr, a rwnie do doskonalszego poznawania i
4
miowania Boga. (...)
.
Zasadnicze znaczenie przypisuje Koci wychowaniu w rodzinie, w cytowanej
Deklaracji soborowej czytamy na ten temat:
Obowizek wychowywania ciy w pierwszym rzdzie na rodzinie, potrzebuje

5
pomocy caej spoecznoci
.
Oprcz rodziny rwnie szkoa i inne instytucje majce wpyw na wychowanie
stanowi przedmiot zainteresowania i oddziaywania Kocioa, omawiana Deklaracja
stwierdza na ten temat:
W wypenianiu swego obowizku wychowawczego Koci, zapobiegliwy o

wszystkie odpowiednie rodki, troszczy si szczeglnie o te, ktre s mu waciwe, a z

ktrych pierwszym jest katechizacja; ona to owieca i wzmacnia wiar, karmi ycie
wedle ducha Chrystusowego, doprowadza do wiadomego i czynnego uczestnictwa w
misterium liturgicznym i pobudza do dziaalnoci apostolskiej. Koci wysoko ceni i
stara si duchem swoim przepoi oraz udoskonali take i inne pomoce, ktre nale do
wspczesnego dziedzictwa ludzkoci i ktre bardzo przyczyniaj si do rozwijania
umysw i ksztatowania ludzi, rodki spoecznego porozumiewania si, rozmaite
zrzeszenia, ktrych celem s wiczenia duchowe i cielesne, stowarzyszenia
modzieowe, a zwaszcza szkoy.
Midzy wszystkimi rodkami wychowania szczeglne znaczenie ma szkoa,
ktra moc swego posannictwa ksztatuje z wytrwa troskliwoci wadze umysowe,
rozwija zdolno wydawania prawidowych sdw, wprowadza w dziedzictwo kultury
wytworzonej przez przesze pokolenia, ksztaci zmys wartoci, przygotowuje do ycia
zawodowego, sprzyja dyspozycjom do wzajemnego zrozumienia si, stwarzajc
przyjazne wspycie wrd wychowankw rnicych si charakterem i
pochodzeniem; ponadto stanowi jakby pewne centrum, w ktrego wysikach i
osigniciach powinny uczestniczy rwnoczenie rodziny, nauczyciele, rnego
rodzaju organizacje rozwijajce ycie kulturalne, obywatelskie, religijne, pastwowe i
6
caa spoeczno ludzka
.
Z dynamizmem systemu sterowania Kocioa czy si te jego denie do
staego unowoczeniania metod swej pracy, a zwaszcza dziaalnoci wychowawczej.
Ogoszony przez II Sobr Watykaski
Dekret o formacji kapaskiejnakazuje, by
alumnw w seminariach duchownych
pouczy, jak korzysta z pomocy, ktrych mog
dostarczy nauki pedagogiczne, psychologiczne lub socjologiczne wedug waciwych
7
metod i zgodnie z przepisami wadzy kocielnej
. Wspomniany Sobr ogosi te
Dekret
o rodkach spoecznego przekazywania myli Inter mirifica
, w ktrym zawarte s
4 Sobr Watykaski II, Deklaracja o wychowaniu chrzecijaskim, p. 1; cyt. wg.
Sobr Watykaski II
,
Konstytucje, dekrety, deklaracje, Pozna 1968, s. 315.
5 Tame, s. 316.
6 Tame, s. 317-318.
7 Sobr Watykaski II, Dekret o formacji kapaskiej
Optatam Totius
, p. 20; cyt. wg.
Sobr Watykaski II
,
wyd. cyt., s. 299.

20

zalecenia dotyczce korzystania z nowoczesnych publikatorw. W Dekrecie tym

znajdujemy stwierdzenie:
Poniewa Koci katolicki ustanowiony zosta przez Chrystusa Pana, aby

wszystkim ludziom nie zbawienie, i wobec tego przynaglany jest koniecznoci

przepowiadania Ewangelii, przeto uwaa on za swj obowizek gosi ordzie
zbawienia rwnie przy pomocy rodkw przekazu spoecznego oraz uczy ludzi
waciwego korzystania z nich.
Kocioowi wic przysuguje naturalne prawo uywania i posiadania
wszelkiego rodzaju owych rodkw, o ile s one konieczne lub pomocne w
chrzecijaskiej dziaalnoci wychowawczej i w kadej jego pracy, podejmowanej dla
zbawienia dusz. Zadaniem za pasterzy jest takie pouczenie wiernych i kierowanie nimi,
by przy pomocy tych rwnie rodkw zmierzali oni do zbawienia i doskonaoci
wasnej oraz caej rodziny ludzkiej.
Zreszt do wieckich przede wszystkim naley oywianie tego rodzaju rodkw
duchem humanizmu i chrzecijastwa, aby odpowiaday one w peni wszelkim
8
oczekiwaniom ludzkoci oraz zamierzeniom Boym
.
W systemie sterowania spoecznego Kocioa katolickiego dominuj bodce
etyczno-ideologiczne. Uznanie rodowiska, a zwaszcza odpowiednich autorytetw
ideowo-moralnych, jak rwnie aprobata Kocioa stanowi w takim systemie istotny
pozytywny bodziec stymulujcy aktywno spoeczn. Istotne znaczenie ma te
zgodno wasnego postpowania w wasnym sumieniem (poczuciem moralnym
czowieka).
Zasadnicz norm ideologiczn (w znaczeniu socjocybernetycznym nie za
tradycyjnym politologicznym) w systemie sterowania Kocioa katolickiego jest
uzyskanie zbawienia wiecznego, a drog wiodc do jest ewangelizacja wiata i ycie
zgodne z religi katolick. Wszystkie inne rodzaje norm spoecznych - normy
poznawcze, prawne jak rwnie witalne i ekonomiczne, s podporzdkowane religijnym
normom ideowo-moralnym.
Normy etyczne (moralno katolicka), ktrych przestrzeganie jest konieczne
dla osignicia wiecznego zbawienia, dotycz rnych dziedzin ycia - nie tylko cile
religijnego - i w duej mierze maj charakter oglnoludzki, z dziesiciu przykaza
dekalogu siedem jest uznawanych nie tylko przez wyznawcw religii katolickiej, ale
rwnie innych religii, a nawet uczciwych ateistw.
Niewtpliwie jednak normy etyczne cile religijne s przez Koci stawiane
na pierwszym miejscu - dotyczy to trzech pierwszych przykaza dekalogu i wszystkich
przykaza kocielnych, ktre maj charakter dyscyplinujcy wiernych wewntrznie i
zewntrznie. Niewtpliwie staym elementem etyki katolickiej i opartego na niej
wychowawczego oddziaywania Kocioa, jest denie do uksztatowania ludzi na
wiernych synw Kocioa, ktry jest depozytariuszem prawdziwej wiary. W jednym z
podrcznikw etyki katolickiej stwierdzono:
Chrzecijaska moralno, jako
najdoskonalsza ze wszystkich moliwych, nie moe ju by ulepszana i jest
9
przeznaczona dla wszystkich czasw i wszystkich narodw
.
Zarwno teologia dogmatyczna (normy ideologiczne i podporzdkowane im
normy poznawcze) jak i moralna (normy etyczne) s w religii katolickiej ze sob cile
8 Sobr Watykaski II, Dekret o rodkach spoecznego przekazywania myli
Inter mirifica
, p. 3; cyt. wg.
Sobr Watykaski II

, wyd. cyt., s. 79.

9
Ateneum Kapaskie
, 1957, zeszyt 2, s. 218-220.

21

zwizane - prawdy wiary musz suy praktyce wychowawczej natomiast normy

etyczne (moralne) s przedmiotem wiary.
Troska o moralno w praktycznej dziaalnoci Kocioa przejawia si przede
wszystkim w deniu do wywierania wpywu na wychowanie moralne spoeczestwa (a
waciwie caej ludzkoci).
Etyka katolicka ma charakter religijny i zarwno pod wzgldem genezy jak i
treci jest podporzdkowana religii. Nakazy religijne s traktowane jako nakazy moralne
nadrzdne w stosunku do wszystkich innych nakazw. Wychowanie w rozumieniu
katolickim ma prowadzi do wytworzenia i pogbienia przekonania o prawdziwoci
wiary katolickiej, a wolno jest rozumiana przede wszystkim jako wolno
postpowania we wszystkich dziedzinach ycia zgodnie z nakazami religii.
Penej integracji katolickiej etyki z dogmatyk, w jednolity system wiary
opartej na odpowiednim fundamencie filozoficznym, dokona w. Tomasz z Akwinu.
Ogoszony przez Sobr Watykaski II
Dekret o formacji kapaskiej
nakazuje by alumni
w seminariach uczyli si gbiej wnika w tajemnice zbawienia
i wykrywa midzy nimi
10
zwizek za pomoc spekulacji, majc tu za mistrza w. Tomasza
.
Wedug nauk Soboru Watykaskiego II podporzdkowanie norm poznawczych
(nauki) etyce nie oznacza krpowania swobody bada naukowych, ogoszona przez ten
Sobr
Deklaracja o wychowaniu chrzecijaskim
stwierdza:
Rwnie szkoy wysze otacza Koci gorliw opiek, zwaszcza uniwersytety

i fakultety. Nawet w tych, ktre zale od niego, dba usilnie o to, aby poszczeglne
dyscypliny tak rozwijay si w oparciu o wasne zaoenia, wasn metod oraz wasn
swobod badania naukowego, iby z dnia na dzie mona byo osiga gbsze ich
zrozumienie i aby po najdokadniejszym rozwaeniu nowych problemw i bada
biecej doby mona gbiej pozna, w jaki sposb wiara i rozum prowadz do jednej
prawdy, podajc tu ladami Doktorw Kocioa, a szczeglnie w. Tomasza z
Akwinu. Takim sposobem ma wytwarza si jakby publiczna, staa i powszechna
obecno myli chrzecijaskiej w caym wysiku skierowanym ku rozwijaniu wyszej
kultury, a wychowankowie tych instytutw maj ksztatowa si na ludzi naprawd
odznaczajcych si nauk, przygotowanych do speniania powanych obowizkw
11
spoecznych oraz na wiadkw wiary w wiecie
.
W ogoszonej rwnie przez Sobr Watykaski II
Konstytucji duszpasterskiej
o Kociele w wiecie wspczesnym
czytamy:
wity Sobr, podejmujc to, czego uczy Sobr Watykaski I, gosi, e

"istnieje dwojaki, rny porzdek poznania", mianowicie wiary i rozumu, i e Koci

nie wzbrania, "eby w uprawianiu ludzkich umiejtnoci i nauk stosowano we wasnym
ich zakresie waciwe dla nich zasady i metody"; przeto "uznajc ow suszn wolno",
potwierdza Koci prawowit autonomi kultury ludzkiej, a zwaszcza nauk.
To wszystko te wymaga, by czowiek, zachowawszy porzdek moralny i
wzgld na powszechny poytek, swobodnie mg szuka prawdy i opinie swoje gosi i
rozpowszechnia oraz uprawia jakkolwiek umiejtno, a wreszcie wymaga, eby
12
zgodnie z prawd by informowany o wydarzeniach publicznych
.
10 Sobr Watykaski II, Dekret o formacji kapaskiej
Optatam totius
, p. 16; cyt. wg.
Sobr Watykaski II
,
wyd. cyt., s. 296.
11 Sobr Watykaski II, Deklaracja o wychowaniu chrzecijaskim
Gravissimum educationis
, p. 10; cyt.
wg.
Sobr Watykaski II
, wyd. cyt., s. 321-322.

22

Analogicznie jak do nauki podchodzi Koci do innych dziedzin ludzkiej

kultury, a zwaszcza do sztuki, ktra silnie oddziaujc na psychik ludzi i pobudzajc
odpowiednie emocje, bya zawsze szeroko wykorzystywana przez Koci - zwaszcza
w liturgii. II Sobr Watykaski w
Konstytucji o liturgii witej
stwierdza:
Do najszlachetniejszych dzie ducha ludzkiego susznie zalicza si sztuki

pikne, zwaszcza sztuk religijn i jej szczyt, mianowicie sztuk kocieln. Z natury
swej d one do wyraenia w jaki sposb w dzieach ludzkich nieskoczonego pikna
Boego. S one tym bardziej powicone Bogu i pomnaaniu Jego czci i chway, im
wyczniej zmierzaj tylko do tego, aby swoimi dzieami dusze ludzkie pobone
zwraca ku Bogu.
Z tych przyczyn Matka Koci zawsze by przyjacielem sztuk piknych, stale
szuka ich szlachetnych usug i ksztaci artystw, aby nalece do kultu przedmioty byy
godne, ozdobne i pikne, jako znaki i symbole rzeczywistoci nadziemskiej. Koci
susznie uwaa si zawsze za arbitra w sprawach sztuki, osdzajc, ktre z dzie
artystw zgadzaj si z wiar, pobonoci i tradycyjnymi zasadami oraz nadaj si do
uytku sakralnego.
Ze szczegln trosk Koci dba o to, aby sprzty liturgiczne godnie i piknie
uwietniay kult, dlatego dopuszcza takie zmiany w materiale, ksztacie i ozdobach,
13
jakie z biegiem wiekw przynosi postp techniczny
.
Konstytucja nakazaa rwnie by ordynariusze dbali raczej
o szlachetne pikno
14
anieli o sam przepych
. Po Soborze denie do prostoty i odchodzenie od przepychu
w liturgii i sztuce kocielnej poszo tak daleko - zwaszcza w pastwach Europy
Zachodniej i Ameryki Pnocnej - e niejednokrotnie wpyno na osabienie jej
spoecznego oddziaywania - zwaszcza w sferze emocjonalnej.
W systemie sterowania spoecznego Kocioa katolickiego rwnie normy
prawne s cile zwizane z normami ideowo-etycznymi religii katolickiej, ktrym s
podporzdkowane i z ktrych si wywodz. Papie Pawe VI zwracajc si do
uczestnikw midzynarodowego sympozjum kanonistw w Rzymie, w dniu 26 maja
1968 r. powiedzia:
Jeeli bierzemy pod uwag czowieka jako chrzecijanina i czonka Ludu

Boego, wtedy dobrze rozumiemy, e funkcja prawna nie moe by w adnym stopniu
wyobcowana z tajemnicy zbawienia, ani te, e tak si wyrazimy, nie moe si
znajdowa na jego granicy. Cokolwiek bowiem dotyczy osoby ludzkiej jako takiej,
wszystko to czy si jak najbardziej z Boym planem zbawienia. Z tej racji ekonomia
zbawienia obejmuje take dziedzictwo prawa, poniewa czy si ona
nierozerwalnym wzem ze sprawiedliwoci i osob ludzk... Std te prawo kocielne
nie moe by uwaane za co obcego w organimie Kocioa, jakby przez kogo si
wtoczonego w jego struktur. Przeciwnie, prawo kanoniczne winno speni w yciu
Kocioa niezwykle wane zadanie, wzmacniajc i potgujc wszystkie wsplne
15
poczynania, dotyczce ycia chrzecijaskiego
.
12 Sobr Watykaski II, Konstytucja duszpasterska o Kociele w wiecie wspczesnym
Gaudium et spes
, p.
59; cyt. wg.
Sobr Watykaski II
, wyd. cyt., s. 587.
13 Sobr Watykaski II, Konstytucja o liturgii witej
Sacrosanctum concilium
, p. 122; cyt. wg.
Sobr
Watykaski II
, wyd. cyt., s. 67.
14 Por. tame, p. 124, s. 68.
15
L'Osserwatore Romano
, z dn. 28.V.1968 r., s. 1; cyt. wg. E. Sztafrowski, Podrcznik Prawa
Kanonicznego 1, wyd. cyt., s. 19.

23

Papie Jan Pawe II w Konstytucji

Sacrae Disciplinae Leges
, promulgujcej
nowy Kodeks prawa kanonicznego stwierdzi:
Kodeks prawa kanonicznego jest bardzo potrzebny Kocioowi. Ustanowiony

jako spoeczno widzialna potrzebuje on take norm: czy to, aby si wyrazia jego
struktura hierarchiczna i organizacyjna, czy te aby sprawowanie suby Boej, a w
szczeglnoci witej wadzy i posugi sakramentw, byo starannie uporzdkowane;
czy aeby wzajemne relacje wierzcych byy regulowane zgodnie ze sprawiedliwoci
opart na mioci, by byy zagwarantowane i wyranie okrelone prawa
poszczeglnych osb; czy wreszcie, aby wsplne inicjatywy podejmowane w celu
16
doskonalenia ycia chrzecijaskiego byy popierane za pomoc norm kanonicznych
.
Z drugiej wszake strony wypada wskaza i na to, e prawo kanoniczne musi

uczestniczy w zbawczej misji Kocioa. Wolno te powiedzie, e ostatni Sobr

wystpi w pewnej mierze przeciw jurydyzmowi, ujmowanemu w sensie jakiego
17
przejaskrawienia roli prawa w yciu Kocioa
.
w. Tomasz z Akwinu stwierdza, e:
Prawo oznacza zarzdzenie rozumne,
majce na uwadze dobro wsplne, a promulgowane przez tego, kto ma piecz o
18
spoeczno
.
Wspczesny specjalista z dziedziny prawa kanonicznego stwierdza:
Godzi si
natomiast doda, e ma ono cisy zwizek nie tylko ze sprawiedliwoci, ale rwnie
z chrzecijask mioci. Jest charakterystyczne, e kanony Kodeksu wprost polecaj
w niektrych wypadkach zaatwia co zgodnie ze sprawiedliwoci i mioci (por.
19
kan. 686 3, 702 2)
.
Waciwe uoenie wzajemnych relacji midzy osobami, w tym rwnie

relacji pomidzy czowiekiem i Bogiem (ktry jest take Osob), warunkuje

zaprowadzenie adu i harmonii. Fundamentem za tego wszystkiego jest tzw. naturalny
porzdek rzeczy, poznawalny przez kadego czowieka korzystajcego z wadz
umysowych. Skoro tylko czowiek dochodzi do wiadomoci, od razu jakby narzucaj
mu si pierwsze zasady wzajemnego wspycia: naley czyni dobro a unika za,
albo co chcecie, aby wam inni czynili, wy im czycie.
Mwic wszake o uoeniu relacji midzyludzkich zdajemy sobie spraw, e
jest to zadaniem nie tylko prawa. S bowiem take inne normy, ktre w tej dziedzinie
speniaj wcale niema rol. Wystarczy wskaza na rnego rodzaju zwyczaje panujce
w jakim kraju czy okolicy, na normy regulujce ycie towarzyskie, przede wszystkim
za na normy moralne, ktre maj swoje oparcie gwnie we wntrzu czowieka, w
jego sumieniu. Suszna norma prawna ma na pewno zwizek z normami moralnymi i
obowizuje w sumieniu, ale jednoczenie wychodzi poza tzw. zakres wewntrzny
20
dziaania czowieka
.
W katolickiej teologii moralnej jak rwnie w nauce prawa kanonicznego
eksponuje si rol prawa naturalnego. Cytowany specjalista z dziedziny prawa
kanonicznego stwierdza:
16 Cyt. wg. E. Sztafrowski, Podrcznik Prawa Kanonicznego 1, wyd. cyt., s. 19.
17 E. Sztafrowski, Podrcznik Prawa Kanonicznego 1, wyd. cyt., s. 19.
18 Summa Theologica, I-II, q. 90, a. 4; cyt. wg. E. Sztafrowski, Podrcznik Prawa Kanonicznego 1, wyd.
cyt., s. 25.
19 E. Sztafrowski, Podrcznik Prawa Kanonicznego 1, wyd. cyt., s. 25.
20 Tame, s. 24.

24

Autorem prawa naturalnego jest Pan Bg, ale posiada ono swoj specyfik,

poniewa zostao wypisane przede wszystkim w sercach ludzi. (...)

Naturalne prawo moralne zostao zczone z rozumn natur czowieka. (...)
Kady czowiek korzystajcy z wadz umysowych, odkrywa bez trudnoci najpierw
najbardziej oglne zasady moralne (np. naley czyni dobro i unika za), a nastpnie
szczegowe wnioski, ktre - oglnie rzecz biorc - zawarte zostay w Dekalogu.
Prawo naturalne jest prawem etycznym obowizujcym rwnie w porzdku
odkupienia i to nadal jako prawo naturalne. Chrystus bardzo wyranie podkreli jego
obowizywalno. Std suszne jest twierdzenie, e aby by dobrym chrzecijaninem,
trzeba najpierw sta si dobrym czowiekiem. Prawo naturalne jednak nie tylko
wspistnieje z prawem ewangelicznym, ale doznaje od niego podniesienia i
udoskonalenia. W wietle Objawienia prawo naturalne zyskuje na jasnoci i mocy,
zostaje peniej zrozumiane i obdarzone nowym sensem.
Szeroko na ten temat mwi etyka i teologia moralna. Rwnie jednak w prawie
kanonicznym naley o tym wspomnie, przede wszystkim z tej racji, e prawo naturalne
ley u podstaw wszelkiego porzdku moralnego i prawnego. Ponadto wiele
przepisw zawartych w prawie Kocielnym zostao zaczerpnitych wprost z prawa
naturalnego lub stanowi jego interpretacj (np. niektre przeszkody maeskie). Std
Kodeks prawa kanonicznego niejednokrotnie odwouje si bezporednio do prawa
21
naturalnego (por. np. kan. 199, n. 1; kan. 1084 1)
.
Jednake samo prawo naturalne bynajmniej nie wystarczy, a w zwizku z tym
nie moe - wedug Kocioa, wystarczy etyka wiecka. Polski Episkopat w swych
listach pasterskich stwierdza na ten temat:
(...) religia stanowi dla czowieka warto
niezastpion. Nauki matematyczno-przyrodnicze nie daj odpowiedzi na pytania
dotyczce sensu ycia i mierci, technika nie stanowi trwaego zabezpieczenia szczcia
ludzkiego, a etyka wiecka nie dostarcza absolutnej normy moralnej i nie jest
22
dostatecznie silnym punktem oparcia w yciu czowieka
.
Odnonie stosunku katolikw do zlaicyzowanego prawa pastwowego
stwierdzi biskup Z. Goliski:
Zlaicyzowane prawo pastwowe, za ktrym nie stoi Bg i
sumienie, utracio sw si wic... A amanie przez prawodawc zasad religii i
susznej moralnoci odbiera prawu racj susznoci i zwalnia sumienia obywateli od
23
obowizku zachowania takiego prawa
.
Papie Pius XI w swej Encyklice
Mit brennender sorge
stwierdzi:
Na prawdziwej i czystej wierze w Boga opiera si moralno ludzkoci.

Wszelkie prby oderwania nauki moralnej i porzdku moralnego od fundamentu wiary,

silnego jak skaa, i oparciu ich na piasku norm ludzkich, prowadz jednostki i
spoeczestwa prdzej czy pniej do upadku moralnego. Gupiec, ktry mwi w swym
sercu, e nie ma Boga, bdzie chodzi drogami zepsucia moralnego. Gupcw tych,
24
ktrzy zamierzaj obecnie rozdzieli religi i moralno, jest legion
.
Czasy obecne maj to do siebie, e i nauka moralna, i podstawy ycia

prawnego, i nauki prawa odrywaj coraz bardziej od wiary w Boga i od objawionych

przykaza Boskich. Mamy tu na myli szczeglnie tzw. prawo naturalne, ktre rk
21 Tame, s. 31-32.
22 Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945-1974, Paris 1975, s. 521.
23 Z. Goliski bp., Prawo i moralno; [w:]
Konferencje dla prawnikw polskich
, Czstochowa 1958, s. 4.
24 Pius XI, Encyklika O pooeniu Kocioa katolickiego w Rzeszy Niemieckiej (Mit brennender sorge), p.
37; cyt. wg.
Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa
, cz. 1, wyd. cyt., s. 117.

25

samego Stwrcy zostao wpisane do serca ludzkiego; a w sercu tym moe je odczyta
25
zdrowy rozum, nie zalepiony grzechem i namitnoci
.
Ostatecznie wic - wedug nauki Kocioa - zarwno prawo kanoniczne jak i
prawo wieckie, powinny by podporzdkowane normom etycznym (moralnym), ktre
w sposb najdoskonalszy formuuje etyka katolicka. Najwyszym za autorytetem
uprawnionym do orzekania co jest zgodne z etyk katolick, a co nie jest z ni zgodne jest Koci i jego hierarchia.
W systemie sterowania spoecznego Kocioa katolickiego rwnie normy i
motywacje ekonomiczne s podporzdkowane etyce (moralnoci). Papie Pius XI w
Encyklice
Quadragesimo anno
stwierdza:
(...) chcemy podkreli, co ju przedtem jasno
Leon XIII powiedzia, e mamy prawo i obowizek sdzenia najwysz Swoj wadz o
sprawach spoecznych i gospodarczych. Z pewnoci zadaniem Kocioa nie jest
prowadzi ludzi do przemijajcego i znikomego szczcia, ale do wiecznego, a nawet
uwaa Koci, e nie wolno mu si miesza do tych ziemskich spraw bez powodu. Ale
te Koci w aden sposb nie moe zrezygnowa z obowizku, ktry na Bg naoy,
a ktry mu kae wystpowa, wprawdzie nie w sprawach techniki ycia spoecznogospodarczego, bo do tego nie ma ani rodkw odpowiednich, ani powoania, ale w tych
wszystkich sprawach, ktre, maj zwizek z moralnoci. Powierzenie Nam przez Boga
skarbu prawdy i obowizku goszenia prawa moralnego w caej jego rozcigoci,
wyjaniania go i przynaglania w czas i nie w czas poddaje naszemu najwyszemu
26
sdowi tak ustrj spoeczny, jak i gospodarczy
.
W dalszym cigu cytowanej Encykliki papie Pius XI stwierdza:
(...) chocia
ycie gospodarcze i moralno rzdz si swoimi prawami, bdem jest twierdzi, e
porzdek gospodarczy i moralny tak s od siebie oddzielone i tak sobie obce, i
pierwszy zupenie nie zaley od drugiego. Tzw. gospodarcze prawa, wynikajce z natury
rzeczy materialnych i z waciwoci ciaa i ducha ludzkiego, ucz nas tylko o celach,
ktrych sprawno ludzka w yciu gospodarczym nie zdoa osign, i o celach, ktre
osign zdoa, a take o rodkach do nich prowadzcych. Z tej te natury rzeczy
materialnych, jak i z indywidualnej i spoecznej natury czowieka rozum dowiaduje si o
celu, ktry Bg zakreli yciu gospodarczemu jako caoci.
Innym jest prawo moralne. Ma ono moc rozkazywania nam, bymy w kadym
naszym czynie zmierzali do naszego celu najwyszego i ostatecznego, a w kadej z
dziedzin ycia szukali tych celw, ktre im natura, a raczej Stwrca natury, Bg,
wyznaczy, i bymy Mu je po ustaleniu wzajemnego ich stosunku do siebie
podporzdkowywali. Wystarczy, e bdziemy posuszni temu prawu, a wszystkie
szczeglne nasze cele w yciu gospodarczym, tak jednostkowe, jak spoeczne bez
trudnoci wcz si w cay ustrj celw, i my, jakby po stopniach wstpujc,
osigniemy ostatecznie cel wszystkich rzeczy, Boga, najwysze i niewyczerpane dla nas
27
i dla Niego dobro
.
Z punktu widzenia etycznego ocenia te Koci wspczesne konflikty
spoeczno-gospodarcze. Papie Jan Pawe II w Encyklice
Laborem exercens
stwierdzi:
W lad za encyklik Rerum novarum i wielu kolejnymi dokumentami

Magisterium Kocioa trzeba da wyraz przewiadczeniu, e bya to suszna, z punktu

25 Tame, p. 39, s. 118.
26 Pius XI, Encyklika O odnowieniu ustroju spoecznego i dostosowaniu go do normy prawa Ewangelii
(Quadragesimo anno), p. 41; cyt. wg.
Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa
, cz. 1, wyd. cyt., s. 77.
27 Tame, p. 42-43, s. 77.

26

widzenia moralnoci spoecznej, reakcja na cay system niesprawiedliwoci, krzywdy

woajcej o pomst do nieba, jaki ciy nad czowiekiem pracy w okresie gwatownej
industrializacji. Takiemu stanowi rzeczy sprzyja liberalny ustrj spoeczno-polityczny,
ktry wedle swoich ekonomistycznych zaoe popiera i zabezpiecza inicjatyw
gospodarcz posiadaczy i przedsibiorcw, ale nie troszczy si dostatecznie o
zabezpieczenie praw czowieka pracy utrzymujc, e praca ludzka jest tylko narzdziem
28
produkcji, ktrej podstaw, czynnikiem sprawczym oraz celem jest sam kapita
.
Cae ycie gospodarcze i zwizane z nim normy ekonomiczne powinny wedug nauki Kocioa - by podporzdkowane normom etyczno-ideologicznym o
charakterze religijnym, ktre wyznaje Koci katolicki.
Analogicznie sprawa si przedstawia z normami i motywacjami witalnymi. Od
zarania swych dziejw Koci katolicki gosi prymat duszy nad ciaem i domaga si
od swych wiernych opanowywania popdw cielesnych w imi wartoci wyszych moralnych (etycznych). Cae ycie cielesne czowieka winno by - wedug nauki
Kocioa - podporzdkowane etyce katolickiej i opartemu na niej prawu.
Zachodzi tu jednak rwnie oddziaywanie w odwrotnym kierunku - etyka
katolicka zdecydowanie broni ycia ludzkiego. Sobr Watykaski II w
Konstytucji
duszpasterskiej o Kociele w wiecie wspczesnym (Gaudium et spes)stwierdza:
(...)
wszystko, co godzi w samo ycie, jak wszelkiego rodzaju zabjstwa, ludobjstwa,
spdzanie podu, eutanazja i dobrowolne samobjstwo; wszystko cokolwiek narusza
cao osoby ludzkiej, jak okaleczenia, tortury zadawane ciau i duszy, wysiki w
kierunku przymusu psychicznego; (...) wszystkie te i tym podobne sprawy i praktyki s
czym haniebnym; zakaajc cywilizacj ludzk, bardziej habi tych, ktrzy si ich
dopuszczaj, ni tych, ktrzy doznaj krzywdy, a jak najbardziej sprzeciwiaj si chwale
29
Stwrcy
.
Gwnym obowizkiem moralnym katolickich maestw jest przekazywanie
ycia. W cytowanej Konstytucji soborowej czytamy na ten temat:
Maestwo i mio maeska z natury swej skierowane s ku podzeniu i

wychowywaniu potomstwa. (...)

Maonkowie wiedz, e w spenianiu obowizku, jakim jest przekazywanie
ycia i wychowywanie, obowizku, ktry trzeba uwaa za gwn ich misj, s
30
wsppracownikami mioci Boga-Stwrcy i jakby jej tumaczami. (...)
.
Mona wic stwierdzi, e wedug nauki Kocioa normy i motywacje witalne
s podporzdkowane normom etyki katolickiej, ale rwnoczenie zachodzi midzy nimi
relacja dwustronna (sprzenie zwrotne).
Najwyszego stopnia opanowania motywacji witalnych i cakowitego ich
podporzdkowania motywacjom etyczno-ideologicznym, wymaga Koci od swej
kadry - tj. duchowiestwa, ktre musi zachowa celibat.
Ogoszony przez Sobr Watykaski II
Dekret o posudze i yciu kapanw
stwierdza:
Doskonaa i dozgonna powcigliwo, zalecana przez Chrystusa Pana ze

wzgldu na Krlestwo niebieskie, a w cigu wiekw, jak rwnie i w naszych czasach,

28 Jan Pawe II, Encyklika O pracy ludzkiej (Laborem exercens), p. 8; cyt. wg.
Dokumenty Nauki Spoecznej
Kocioa
, cz. 2, wyd. cyt., s. 215.
29 Sobr Watykaski II, Konstytucja duszpasterska o Kociele w wiecie wspczesnym (Gaudium et spes),
p. 27; cyt. wg.
Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa
, wyd. cyt., s. 330.
30 Tame, p. 50; s. 346-347.

27

przez wielu chrzecijan chtnie przyjta i chwalebnie zachowywana, bya zawsze

uwaana przez Koci za rzecz wielkiej wagi, szczeglnie dla ycia kapaskiego. Jest
ona bowiem znakiem, a zarazem bodcem mioci pasterskiej i szczeglnym rdem
31
duchowej podnoci w wiecie
. Jednake nie chodzi tu o wzgldy dogmatyczne,
cytowany Dekret stwierdza wyranie, e wspomniana powcigliwo
Nie jest
wymagana jednak przez kapastwo z jego natury, jak to okazuje si z praktyki Kocioa
pierwotnego i tradycji Kociow Wschodnich, gdzie oprcz tych, ktrzy z daru aski ze
wszystkimi biskupami wybieraj zachowanie celibatu, wystpuj rwnie bardzo
zasueni prezbiterzy onaci. Gdy wic ten wity Sobr zaleca celibat, wcale nie
zamierza zmieni tej odmiennej dyscypliny, ktra jest prawnie uznana w Kocioach
Wschodnich, a wszystkich, ktrzy w maestwie przyjli prezbiteriat, z wielk mioci
zachca, by trwali w witym powoaniu, cakowicie i wielkodusznie nadal powicali
32
swoje ycie trzodzie im powierzonej
.
O tym, e w wypadku celibatu, chodzi Kocioowi gwnie o wzgldy
spoeczno-sterownicze, wiadczy nastpujcy fragment cytowanego Dekretu
soborowego:
Celibat z wieku wzgldw odpowiada kapastwu. Cae bowiem posannictwo

kapana powicone jest subie nowego czowieczestwa, ktre Chrystus, zwycizca

mierci, wzbudza przez Ducha swego w wiecie i ktre ma swj pocztek nie z krwi
ani z dzy ciaa, ani te z woli ludzkiej, ale z Boga (J 1, 13). Przez dziewictwo za lub
celibat zachowywany ze wzgldu na Krlestwo niebieskie, prezbiterzy s powiceni
Chrystusowi z nowych i wyjtkowych powodw, atwiej, niepodzielnym sercem trwaj
przy Nim, z wiksz swobod w Nim i przez Niego powicaj si subie Boga i ludzi,
sprawniej su Jego Krlestwu i dzieu nadprzyrodzonego odrodzenia i staj si w ten
sposb zdatniejszymi do przyjcia szerszego ojcostwa w Chrystusie. W ten sposb wic
wyznaj przed ludmi, e chc si powici niepodzielnie powierzonemu sobie
zadaniu, a mianowicie polubienia wiernych jednemu mowi i okazania ich
Chrystusowi jako dziewic czyst. (...) Staj si oni ponadto ywym znakiem tego
przyszego wiata, obecnego ju przez wiar i mio, w ktrym synowie
33
zmartwychwstania ani nie wychodz za m, ani si nie eni
.
Warto wiedzie, e obowizek zachowania celibatu przez kapanw zosta
wprowadzony przez Koci pod bardzo siln presj wiernych, ktrzy mieli do
nepotyzmu panoszcego si wrd duchowiestwa i ponoszenia wysokich kosztw tego
nepotyzmu (np. utrzymywania wielodzietnych rodzin ksiy). Doszo do tego, e
powsta spontaniczny ruch wiernych, ktrzy si wzbraniali dostpu do otarza tym
kapanom, ktrzy nie yli w celibacie.
Trzeba te stwierdzi, e zachowywanie celibatu ma zasadnicze znaczenie dla
dyscypliny i dyspozycyjnoci duchowiestwa wobec wadz kocielnych, byoby wic
powanym bdem w sztuce sterowania spoecznego gdyby Koci zrezygnowa z
celibatu duchowiestwa.
Spord duchowiestwa najwysze wymagania stawia Koci zakonom,
ktrych czonkowie lubuj nie tylko zachowanie czystoci, ale rwnie ubstwa i
31 Sobr Watykaski II, Dekret o posudze i yciu kapanw, p. 16; cyt. wg.
Sobr Watykaski II
, wyd. cyt.,
s. 509.
32 Tame, p. 16; s. 509.
33 Tame, p. 16; s. 509-510.

28

posuszestwa. Zakony - z punktu widzenia Kocioa - posiadaj najwysze waciwoci

sterownicze, stanowic najbardziej elitarn i dyspozycyjn cz duchowiestwa.
Powstaa w XX wieku praatura personalna pod nazw
Opus Dei
, ktrej
czonkowie uczestnicz na codzie w normalnym yciu spoecznym, od niszego
szczebla swego stowarzyszenia nie wymaga celibatu, jednak od osb na wyszych
szczeblach jej struktury celibat jest wymagany.
Duchowiestwo jako cao spenia w systemie sterowania spoecznego
Kocioa katolickiego funkcje organizatora i gwnego kanau sterowniczego. Jest ono
zorganizowane w sposb hierarchiczny, cile podporzdkowane papieowi, jako
gwnemu orodkowi decyzji religijnych. W terenie za podporzdkowane s biskupom,
przy czym zakony podlegaj bezporednio papieowi.
Duchowiestwo te dysponuje podstawowymi narzdziami i rodkami
sterowania spoecznego, ktre s w dyspozycji Kocioa, takimi jak: ambona stanowica najstarszy rodek masowego przekazu informacji; konfesjona - stanowicy
najbardziej intymny i zarazem skuteczny rodek sterowania indywidualnego ycia
duchowego czowieka; katechizacja - stanowica podstawowy rodek sterowania
poredniego w skali masowej; wreszcie katolickie publikatory (prasa, radio i TV).
Wszystkie powysze elementy skadaj si na niezwykle sprawny i skuteczny
system sterowania spoecznego Kocioa katolickiego, ktry, chocia pewne zasadnicze
swe cechy - takie jak dynamizm i dominacja bodcw etycznych i ideologicznych przejawia zawsze, w rnych okresach swej historii ksztatowa si jednak nieco
odmiennie. Te wanie zmiany w kocielnym systemie sterowania spoecznego
postaramy si w skrcie przedstawi w nastpnych rozdziaach.

29

3. SYSTEM STEROWANIA SPOECZNEGO KOCIOA KATOLICKIEGO

OD ZAOENIA DO EDYKTU MEDIOLASKIEGO W 313 R.1

Od pocztku istnienia Kocioa katolickiego jego system sterowania

spoecznego by systemem dynamicznym. Mimo przeszkd, trudnoci i przeladowa
zarwno ze strony wadz pastwowych, jak i ze strony ludnoci niechrzecijaskiej, a
take mimo rozamw w organizmie kocielnym, katolicyzm rozszerza si niezwykle
szybko. Wanie w pierwszym okresie istnienia Kocioa - do edyktu mediolaskiego w
313 r. - rozwj jego by najbardziej dynamiczny. Koci tworzy swoje gminy daleko
poza miejscem powstania chrzecijastwa - Palestyn; jego ekspansja bardzo szybko
obja wszystkie wybrzea Morza rdziemnego i pooone na tym morzu wyspy;
rwnoczenie chrzecijastwo docierao nawet do odlegych od centrum prowincji
rzymskiego wiata.
Dynamiczny rozwj Kocioa katolickiego doprowadzi bardzo szybko do
konfliktu nowej religii najpierw z dawn religi i kultur ydowsk, a nastpnie z
kultur hellesk i rzymsk. Konflikt ten zaowocowa przeladowaniami chrzecijan,
ktre jednak bynajmniej nie zahamoway rozwoju Kocioa, wpyny natomiast
pozytywnie na charakterologiczny dobr wyznawcw chrystianizmu - do nowej religii
garnli si gwnie ludzie o dominujcych motywacjach etycznych lub etycznoideologicznych, ktrzy mieli na tyle silny charakter, e decydowali si znosi
ewentualne przeladowania w imi wyznawanych przez siebie ideaw (inaczej mwic
potrafili opanowywa swe motywacje witalne jak rwnie ekonomiczne w imi
motywacji etycznych i ideologicznych).
Etyka wczesnego staroytnego wiata bya na wskro egoistyczna,
sankcjonowaa wyzysk i ucisk niezdolnych do obrony i sabszych. Na tej etyce opieraa
si instytucja niewolnictwa oraz stosunek nie tylko do niewolnikw, ale rwnie do
ludzi niedonych i kalek, a take kobiet i dzieci. Miosierdzia nie tylko nie znano, ale
nawet nie miano dla niego zrozumienia. Szpitali i przytukw poganie nie posiadali.
Etyka staroytna bya cile zwizana z panujc wwczas formacj niewolnicz - byo
to typowe sprzenie zwrotne, etyka stanowia integraln cz nadbudowy
niewolnictwa, a z drugiej strony umacniaa je i utrwalaa.
ycie rodzinne i seksualne rwnie byo zwyrodniae, dawne ideay prostego i
surowego ycia, ktre panoway w Rzymie w pierwszym okresie republikaskim,
przestay odpowiada zamonym nobilom, ktrzy za wszelk cen dyli do
wzbogacenia si i luksusu, nie liczc si z adnymi normami etycznymi. Prawdziw
plag Rzymu stay si skandale erotyczne i rozwody, ktre bardzo si w tym okresie
rozpowszechniaj. Na przykad
Katon Modszy odstpuje on Kwintusowi
1 Materia faktograficzny z historii Kocioa, w tym i nastpnych rozdziaach, zaczerpnito z dziea ks. dr
Jzefa Umiskiego pt. Historia Kocioa, Opole 1960.

30

Hortensjuszowi; Sulla rozwodzi si piciokrotnie; filozof i wielki moralista republiki,

Cyceron, rozwodzi si z on Terencj, eby zalubi kobiet bogatsz od niej i aby
mc spaci dugi, potem rozwodzi si z t drug on, poniewa - jak twierdzi - za
mao smucia si po stracie jego crki Tulii. Zaczyna si szerzy homoseksualizm.
Posiadanie dzieci (zwaszcza wielu dzieci) zaczyna by uwaane za niepotrzebny ciar.
Petroniusz powiada o Rzymie: W tym miecie nikt nie uznaje dzieci, bo kto
ma potomkw, ten nie otrzymuje zaprosze na uczty albo zabawy, omijaj go wszystkie
korzyci i prowadzi ycie habice i nie znane nikomu. Ale ci, ktrzy si nie poenili i
nie posiadaj bliskich krewnych, dochodz do najwyszych zaszczytw i uwaani s za
jedynie doskonaych, ba! nawet wolnych od wszelkiej winy.
Podnosiy si liczne gosy protestu przeciwko zanikowi norm etycznych w
yciu spoecznym. Publiusz Syrus gromi luksus w stroju kobiet, przejrzyste szaty, pery,
szmaragdy itp., bdce - jego zdaniem - narzdziami nierzdu. Tacyt utrzymywa, e
deprawacja obyczajw jest do ukrcenia podbitych narodw i utrzymania ich w jarzmie
niewoli rodkiem skuteczniejszym anieli or. Cezar i August starali si ratowa
sytuacj, uchwalajc odpowiednie prawa dajce przywileje rodzicom wielu dzieci.
August wyda w 18 r. p.n.e. prawa Rogationes Iuliae, ograniczajce zbytek (lex Iulia
sumptuaria), prawo o moralnym prowadzeniu si i zwalczaniu nierzdu (lex de pudicitia
et de adulteriis coercendis) oraz prawo o maestwie (lex de maritandis ordinibus).
Po pewnym czasie zacza jednak spada liczba urodze nie tylko w miecie,
2
ale rwnie na wsi. (...)
.
Etyka ycia publicznego Rzymu rozkadaa si ju u schyku republiki, za w
okresie cesarstwa procesy te zaszy jeszcze dalej. Namiestnicy zarzdzajcy
prowincjami imperium dorabiali si wielkich majtkw na lichwiarskich spekulacjach,
sprzeday koncesji czy dzierawie podatkw.
Zatwierdzanie nominacji na stanowiska
namiestnikw prowincji zaczo coraz bardziej zalee nie od osobistych wartoci
poszczeglnych kandydatw, lecz od zjednywania sobie przez nich wzgldw narodu
rzymskiego za pomoc odpowiednio wysokich apwek. Zarzdca prowincji mg
piastowa t godno tylko przez rok.
W Rzymie dziaao jeszcze wwczas prawo i skorumpowany namiestnik musia
si liczy z tym, i moe mie wytoczony proces po powrocie do kraju. Jednak od 121 r.
p.n.e. panowaa zasada, e namiestnik mg by sdzony tylko przez osoby rwne mu
stanem, a tymczasem wikszo czonkw senatu stanowili byli namiestnicy, tzn. ludzie,
ktrzy swj majtek i piastowane przez siebie godnoci pastwowe zawdziczali
najczciej bezlitosnemu wyzyskowi podbitych przez Rzym prowincji. Nic wic
dziwnego, e przymykali oni oczy na praktyki swych nastpcw (zwaszcza gdy
otrzymali odpowiednio wysokie apwki). W rezultacie namiestnik po roku urzdowania
w zarzdzanej przez siebie prowincji musia si dorobi fortuny, jaka by pozwalaa na
opacenie kosztw wyborczych, na apwki dla sdziw w ewentualnym procesie, ktry
mg mu by wytoczony po powrocie do kraju, oraz na luksusowe ycie a do mierci.
W ostatnim stuleciu istnienia republiki senatorzy i prokonsulowie podorabiali si
kolosalnych majtkw. Dua cz chopw musiaa opuszcza ziemi z powodu
dugw, ktrych nie bya w stanie spaci. Gospodarstwa chopskie przechodziy w rce
wielkich wacicieli ziemskich, zatrudniajcych niewolnicz si robocz. Pozbawieni
ziemi chopi nie mogli znale pracy w miecie, gdy tam sytuacja robotnikw stale si
2 J. Kossecki, Gry si i interesw w historii, Warszawa 1981, s. 39-40.
Por. W. Majdaski, Koyski i potga, Warszawa 1946, s. 12-15.

31

pogarszaa wskutek konkurencji sprowadzanych na du skal niewolnikw z podbitych

3
prowincji
.
W tej sytuacji oglnego rozkadu etyki w schykowym okresie ustroju
niewolniczego nie tylko niewolnicy, ale rwnie szlachetne jednostki spord ludzi
wolnych, wyczekiway i pragny zmiany i nadejcia jakiego nowego porzdku
moralnego, stanowic spoeczne podoe, na ktrym mogo rozwin si
chrzecijastwo, jako religia nadziei i pociechy, dajca jasne i pozytywne odpowiedzi
na wiele pyta i zagadnie trapicych ludzi. Rozwizywao zagadnienie za na ziemi,
mwio o przebaczeniu, pojednaniu i podniesieniu skaonej natury ludzkiej, gosio
nauk o yciu pozagrobowym i wiecznej nagrodzie.
W wiat staroytny rzdzony prawami ustroju niewolniczego wnosio
chrzecijastwo ducha rwnoci, zjednujc sobie tym wszystkich upoledzonych, a
przede wszystkim niewolnikw i kobiety. Ksztacio u swych wyznawcw poczucie
wasnej godnoci ludzkiej, wyrabiao szacunek dla czowieka, domagao si prawa do
ycia dla kadego, podnosio warto pracy, dotychczas niedocenianej, a nawet
pogardzanej. w. Pawe, bdc czowiekiem wysokiej kultury, by rwnoczenie dumny
z tego, e yje z pracy rk wasnych, a podobnie do niego inni naczelnicy pierwszych
gmin chrzecijaskich utrzymywali si z wasnej pracy. Dziki tym swoim cechom
stawao si chrzecijastwo zaczynem przewrotu, ktry w przyszoci mia doprowadzi
do upadku ustroju niewolniczego.
Wan cech chrzecijastwa, sprzyjajc jego rozprzestrzenianiu si, by
uniwersalny charakter chrystianizmu, nadany mu przez samego Chrystusa, ktry kaza
apostoom naucza
wszystkie narody
. Oznaczao to zerwanie z ekskluzywizmem
zarwno ydowskim jak i rzymskim.
Chrystianizm wprowadzi te dotychczas w wiecie pogaskim prawie wcale
nie znan - zasad miosierdzia i mioci bliniego. Goszc prawo do ycia dla
kadego, kto y zacz, wyksztaci poczucie koniecznoci opieki nad yciem, a w
konsekwencji opieki nie tylko nad dzieckiem ju urodzonym, ale nawet dopiero
pocztym, jak rwnie nad ludmi chorymi, starcami, wdowami i sierotami. Obowizek
miosierdzia chrzecijaskiego posunity by niejednokrotnie a do obowizku
powicenia si i cnoty ofiarnoci, ktra budzia podziw nawet u wrogw
chrzecijastwa.
Czystymi obyczajami, proklamowaniem witoci i unikaniem wszelkiego za,
chrzecijastwo pocigao ludzi o dominujcych motywacjach etycznych, ktrzy
dotychczas wyczekiwali polepszenia obyczajw i tsknili za nim.
Przeladowania, z ktrymi chrzecijastwo spotykao si od pocztku swego
istnienia, tylko podniecay religijny zapa u przeladowanych, przycigajc ludzi
odwanych, o silnym charakterze, odstraszajc za jednostki sabe i zdemoralizowane.
Prowadzio to do bardzo pozytywnej selekcji charakterologicznej wrd pierwszych
chrzecijan, ktrych cechowaa sia przekonania i odwaga ich goszenia. Odznaczali si
te oni duchem apostolstwa. Do obowizku apostolstwa i czynnego krzewienia wiary
poczuwa si wwczas kady wierny.
W systemie sterowania spoecznego Kocioa katolickiego w tym okresie
obserwujemy zdecydowan dominacj motywacji etycznych. ycie wiernych cechowao
postpowanie zgodne ze wskazaniami danymi przez Chrystusa i rozwinitymi pniej w
listach apostolskich. Pierwszych chrzecijan nazywano wiernymi lub witymi. Zwracali
3 J. Kossecki, Gry si i interesw w historii, wyd. cyt., s. 36-37.

32

oni uwag przede wszystkim na cnot czystoci oraz czynnej mioci bliniego. Brali
udzia w yciu spoecznym, nie izolujc si od spoeczestwa.
Wielk wag spoeczn miao to, co Koci uczyni dla podniesienia na
wyszy poziom, uwicenia i utrwalenia ycia rodzinnego oraz zrwnania praw obojga
maonkw - czego dawne prawa pogaskie ani ydowskie nie znay.
Rwnie wane byo uwicenie i podniesienie godnoci pracy fizycznej, ktrej
w ustroju niewolniczym nie szanowano. W stosunku do niewolnikw gosi Koci
zasad rwnoci wobec Boga i chocia nie nawoywa do rewolucji w obronie praw
niewolnikw, przygotowywa stopniowo grunt pod ich wyzwolenie. Warto zaznaczy,
e ju od samego pocztku istnienia Kocioa obserwujemy praktyki zwalniania
niewolnikw, motywowane duchem Ewangelii. Wytworzy si nawet zwyczaj
zwalniania niewolnikw w wityniach z okazji rnych uroczystoci kocielnych.
Niejednokrotnie te troska o uwalnianie niewolnikw sza tak daleko, e niektrzy z
chrzecijan oddawali siebie samych w niewol by pozyska wolno dla innych.
Najlepszym dowodem podniesienia rangi niewolnikw i zrwnania ich w obliczu
Kocioa z ludmi wolnymi byo to, e w III wieku papieem zosta Kalikst I (217-222
r.), dawny niewolnik. Kalikst I wbrew prawom rzymskim ogosi wano lubw
maeskich midzy niewolnikami a osobami wolnymi.
Rozwija te Koci ju w pierwszych wiekach swego istnienia opiek
spoeczn nad ludmi potrzebujcymi pomocy, powoujc nawet do tego celu
specjalnych urzdnikw w postaci diakonw.
Wyrazem podporzdkowania ekonomii normom etycznym bya stanowcza
walka wypowiedziana przez Koci lichwie, a nawet przeciwstawianie si pobieraniu
jakichkolwiek procentw od poyczanych sum. Uwaano, e nie jest godne
chrzecijanina wyzyskiwanie w ten sposb bliniego bdcego w potrzebie, a wobec
tego pobieranie jakichkolwiek procentw jest nie tylko przeciwne mioci, ale wrcz
niesprawiedliwe. Synod w Elwira ustanowi dla klerykw przyapanych na pobieraniu
lichwy kar degradacji, za osoby wieckie pobierajce procent kaza najpierw
upomina, a gdyby si nie poprawili, wyczy z Kocioa.
Wyrazem dominacji norm etycznych nad normami witalnymi bya, wspomniana
wyej, obrona ycia i goszone przez chrzecijastwo haso prawa do ycia dla kadego.
Std wanie pochodzia walka Kocioa z plag bardzo czstego wwczas wrd pogan
samobjstwa, zabijania podu i porzucania dzieci. Koci zakada przytuki
miosierdzia, obki dla niemowlt, schroniska dla bezdomnych dzieci, opiekowa si
chorymi, starcami i kalekami.
Szczeglnego opanowania motywacji witalnych domaga si Koci od
duchowiestwa. Wprawdzie w pierwszym okresie istnienia chrzecijastwa nie byo
jeszcze prawnego obowizku celibatu, wytworzya si jednak praktyka, e kto w
wolnym stanie przyj wysze wicenia, ten ju nie powinien si eni, a jeli si
oeni, to wprawdzie jego maestwo byo wane, ale traci stanowisko duchowne.
Pniej zaczto si domaga, by czowiek onaty, jeeli przyjmie wicenia
wysze, zaprzesta poycia maeskiego. Synod w Elwira okoo 300 roku uj to w
prawo, nakazujc duchowiestwu powstrzymywa si od stosunkw maeskich.
Powoli to prawo stawao si norm dotyczc biskupw, kapanw i diakonw caego
Zachodu, natomiast Wschd poszed odmienn drog.
W ogle umiarkowanie pciowe, a zwaszcza dobrowolne dziewictwo, od
pocztku istnienia Kocioa traktowane byo jako pewna cecha wyszoci i
33

doskonaoci. Nawet ludzie wieccy, dcy do ycia doskonaego, praktykowali

dobrowolne dziewictwo.
Natomiast odnonie duchowiestwa bezenno miaa jeszcze inn zalet czowiek bezenny, nieobarczony rodzin, mg bez adnych przeszkd suy
Kocioowi i wypenia swoj misj. Miao to szczeglnie due znaczenie w okresie
przeladowa chrzecijastwa, kiedy to duchowni w pierwszym rzdzie byli naraeni na
wizienie i mier. Std wanie duchowni bardzo czsto unikali w ogle ycia
rodzinnego i nie wchodzili w zwizki maeskie.
Od koca II wieku powstaj formalnie szkoy katechetyczne, ktrych zadaniem
byo przygotowywa kandydatw do chrztu - czyli tzw. katechumenw; szkoy te
suyy niejednokrotnie rwnie ksztaceniu kandydatw do stanu duchownego oraz
samych duchownych. Najbardziej sawne w tym czasie byy takie szkoy w Rzymie,
Aleksandrii, Antiochii i Cezarei Palestyskiej.
Od czasw apostolskich przy obsadzaniu stanowisk kocielnych starano si
uwzgldnia wol poszczeglnych gmin. Szczeglne znaczenie miao obieranie biskupa,
od czasu gdy struktura organizacyjna Kocioa si wyksztacia i powstay diecezje oraz
metropolie - obejmujce wszystkie biskupstwa w danej prowincji - duchowiestwo za
zgod ludu obierao swego biskupa, uznanie za dawa mu metropolita i inni biskupi
danej prowincji.
Wane funkcje w yciu chrzecijan od samego pocztku peniy sakramenty;
miay one zasadnicze znaczenie dla programowania etycznego wiernych. Szczeglnie
wana rola przypadaa przy tym sakramentowi pokuty. Pierwsi chrzecijanie byli
spoecznoci nie tylko wiernych ale i witych, z ktrej wykluczano tych co hodowali
innym wierzeniom, albo te splamili si cikim grzechem - czyli nie mieli witoci.
Ju jednak w czasach apostolskich byo znane i praktykowane pojednanie - czyli
powrcenie do Kocioa tych ludzi, ktrzy zostali ze wyczeni (czyli
ekskomunikowani). Std wanie powstaa kocielna praktyka pokuty. Jako warunek
pojednania stawia Koci wyznanie grzechw - czyli spowied - i zadouczynienie czyli pokut. W wypadku grzechw cikich, jawnych, poczonych z publicznym
zgorszeniem - takich jak odstpstwo od wiary, zabjstwo i ciki grzech nieczystoci,
obowizywaa spowied publiczna - skadana wobec biskupa i zgromadzonych
wiernych. Inne grzechy ukryte, popenione bez publicznego zgorszenia, a take grzechy
mniejszej wagi podlegay spowiedzi tajnej, ktra zreszt miaa rne formy - np. tajn
nazywano rwnie spowied skadan wobec biskupa i prezbiterium bez udziau
wiernych. W ten sposb stopniowo wyksztacia si tzw. spowied uszna. Pocztkowo
zwykli kapani tylko na polecenie biskupa lub w razie koniecznoci mogli przyjmowa
spowied, stopniowo jednak zaczto ustanawia specjalnych kapanw spowiednikw
(penitencjarzy).
W pocztkowym okresie rozwoju chrzecijastwa motywacje prawne nie byy
zbyt silne u wiernych - prawo pastwowe suyo zbyt czsto przeladowaniu Kocioa,
zdecydowane pierwszestwo przyznawano normom etycznym.
Rwnie motywacje poznawcze nie byy zbyt silne - podporzdkowywano je
motywacjom ideologicznym i oczywicie etycznym. W zwizku z tym ludzie o silnych
motywacjach poznawczych czsto stawali si heretykami. Jednym ze rde herezji byy
podejmowane przez ludzi o odpowiednio silnych motywacjach poznawczych prby
zrozumienia i wyjanienia zasad religii na wasn rk, w sposb niezgodny z tym co
34

byo przyjte i uznane przez Koci. Gwn herezj powsta na tym tle by
gnostycyzm.
Gnoz w ogle nazywano gbsze, lepsze poznanie wiary. W pierwszych
wiekach istnienia Kocioa powstao wiele systemw gnostycznych, ktre stanowiy
mieszank elementw wiatopogldu hellenistycznego, ezoterycznych religii Wschodu,
chrzecijastwa i religii ydowskiej. Miay one w zaoeniu swych twrcw dawa
wysze zrozumienie zasadniczych prawd, dajc im m. in. odpowiedzi na zagadnienie
bytu najwyszego, pocztku wiata, pocztku i celu czowieka, czy wreszcie na pytanie
skd si wzio zo. Problemy te trapiy ludzi o silnych motywacjach poznawczych, a
poniewa nauka bya wwczas zbyt mao rozwinita, by na nie odpowiedzie, szukano
ich rozwizania w filozofii lub religii.
Bardzo czsto systemy gnostyczne byy cakowicie sprzeczne z religi
chrzecijask. Koci walczc z herezjami - z zwaszcza z gnostycyzmem - w
pierwszych wiekach swego istnienia, musia ustali sw regu wiary, komplet ksig
kanonicznych, metody dyskusji i przekonywania ludzi ulegajcych herezjom, wreszcie
zasady rozpoznawania kto jest prawowitym biskupem. Wszystko to wpywao na rozwj
motywacji poznawczych w samym Kociele, co jednak nigdy nie oznaczao prymatu
norm poznawczych nad etycznymi czy ideologiczno-religijnymi.
Ostatecznie zarwno przeladowania, jak i herezje nie tylko nie zniszczyy
Kocioa katolickiego, ale przyczyniy si do jego okrzepnicia zarwno pod wzgldem
etyczno-ideologicznym, jak i organizacyjnym.

35

4. SYSTEM STEROWANIA SPOECZNEGO KOCIOA KATOLICKIEGO

OD EDYKTU MEDIOLASKIEGO
DO POWSTANIA PASTWA KOCIELNEGO

Mimo przeladowa liczba chrzecijan stale wzrastaa, przy czym jednak

zachodzia w chrystianizmie ewolucja polegajca na stopniowym osabieniu dawnych
akcentw wrogoci wobec panujcych stosunkw. Niewtpliwie przyczynio si to do
zmiany stanowiska wadz pastwowych wobec religii chrzecijaskiej - wydane zostay
edykty - Galeriusza w 311 r., a nastpnie Konstantyna w 313 r. (edykt mediolaski),
ktre zakoczyy epok przeladowa chrzecijan, zapewniy chrystianizmowi
rwnouprawnienie z uznanymi przez pastwo religiami i otwieray drog do dalszego
legalnego rozwoju.
Cesarz Konstantyn okazywa chrzecijastwu specjalne wzgldy. Uwolni
kapanw od ciarw i sub publicznych, biskupom dawa do rozporzdzenia powane
sumy ze skarbu pastwowego, uwolni od podatkw majtki kocielne, dajc
rwnoczenie Kocioowi prawo przyjmowania zapisw. Popiera chrzecijaskie
dziewictwo ograniczajc w 320 r. prawo zwane lex Julia Poppaea, ktre byo wydane
przeciwko ludziom bezennym i bezdzietnym; ograniczy te pogask patriam
potestatem w sprawie sprzeday lub zabijania dzieci. W roku 321 nakaza swobodne
witowanie niedziel, uznajc je za wita pastwowe dla chrzecijan. Rwnie inne
prawa agodzi w duchu chrzecijaskim - zabroni pitnowania na czole, znis kar
krzyowania, ograniczy kary stosowane wobec niewolnikw, zezwalajc na ich
uwalnianie in facie Ecclesiae, zamiast kary skazywania na walki gladiatorskie
wprowadzi kar pracy w kopalniach.
Wprawdzie poganizmu nie zniesiono jeszcze w tym czasie, ale przewag
zyskiwa coraz bardziej chrystianizm.
Konstantyn w coraz wikszym stopniu opiera si na chrzecijanach, starajc
si jednak unika dranienia pogan. Po pokonaniu swego konkurenta Licyniusza (ktry
rzdzi wschodni czci cesarstwa) w roku 323, Konstantyn coraz wyraniej sprzyja
chrzecijastwu; wysze stanowiska pastwowe powierza prawie wycznie
chrzecijanom, znosi miejsca kultu pogaskiego uwaane przez chrzecijan za
niemoralne, nie naprawia zrujnowanych wity pogaskich, czasami nawet je burzy,
budowa natomiast witynie chrzecijaskie. Klerowi katolickiemu wyznacza dochody.
Zacz te zmienia prawo maeskie w duchu chrzecijaskim - zabroni
utrzymywania konkubin, ograniczy rozwody, ogosi kar mierci za niedozwolone
poycie osoby wolnej z niewolnikiem, ustanowi te kar za uprowadzenie dziewczt.
Wyda dekrety popierajce przechodzenie z judaizmu na chrystianizm, a kace
przejcie z chrystianizmu na judaizm, zabroni ydom skupowania chrzecijaskich
36

niewolnikw i obrzezywania ich. Wreszcie przyzna biskupom prawo sdzenia nawet w

sprawach cywilnych.
Przy takim poparciu ze strony cesarza Koci rozwija si i rozszerza, przy
czym jednak coraz wicej ludzi zaczo nawraca si nieszczerze, a ponadto cesarz mia
coraz wikszy wpyw na sprawy kocielne. Wpyw ten czciowo sam sobie
przywaszczy, a czciowo przyznali mu go wdziczni biskupi. Rozpocz si w historii
Kocioa okres zwany cezaropapizmem, a w pniejszym okresie bizantynizmem. Po
przeniesieniu przez Konstantyna stolicy cesarstwa do Bizancjum, zwanego odtd
Konstantynopolem, rozpocza si rywalizacja midzy Zachodem i Wschodem, ktra w
kocu miaa doprowadzi do rozamu.
Nastpiy te w zwizku z tym istotne zmiany w systemie sterowania Kocioa
katolickiego - coraz wiksz rol zaczy w nim odgrywa bodce i motywacje oraz
normy prawne i ideologiczne, a dalej ekonomiczne i witalne.
W okresie panowania nastpcw Konstantyna pogastwo byo jeszcze ywotne.
Cesarz Gracjan (375-383 r.) wsppracujc z papieem Damazym (366-384 r.), znis
przywileje i immunitety pogaskich kapanw i westalek, a take - mimo protestw
pogaskiej czci senatorw - usun z senatu posg Zwycistwa (Dea Victoria), przed
ktrym palono kadzida. Teodozjusz I (379-395 r.) nakaza na caym Wschodzie
trzyma si nicejskiego symbolu wiary, wznowi zakaz wrbiarstwa politycznego i
ogosi kary za przejcie na poganizm. Od 386 roku na Wschodzie zaczo si
niszczenie wity pogaskich zarwno przez urzdnikw cesarskich jak i przez
biskupw, a take przez ludno nakanian do tego przez mnichw. W roku 391
Teodozjusz cznie z cesarzem Zachodu, Walentynianem II, zabroni publicznych
naboestw pogaskich, a w nastpnym roku ogoszono kary nawet za uprawianie
prywatnego kultu pogaskiego. Kiedy w 394 r. Teodozjusz zosta jedynowadc caego
pastwa, antypogaskie prawa wydane przedtem tylko dla Wschodu rozcign na reszt
pastwa.
Po mierci Teodozjusza i ostatecznym podziale pastwa na dwa odrbne
cesarstwa - Wschodnie o Zachodnie, nastpcy Teodozjusza zaostrzyli jeszcze wydane
przez niego prawa. Jego synowie zabrali pogastwu resztki posiadoci i przywilejw,
za wnuk Teodozjusz II (408-450 r.) wyda w roku 416 edykt, wykluczajcy
sprawowanie przez pogan urzdw pastwowych, a nastpnie wsplnie z cesarzem
zachodnim (swym kuzynem) rozkaza spali wszystkie polemiczne pisma pogaskie.
Na Wschodzie pogastwo zniko szybciej ni na Zachodzie, gdy po najazdach
germaskich i upadku cesarstwa zachodniego w 476 roku pogastwo zaczo si na
Zachodzie odradza. Zwolennicy pogastwa gosili, e nieszczcia spady na Rzym z
powodu zemsty porzuconych przez wadze i lud bogw pogaskich.
Poniewa w tym czasie hasa pogan znajdoway posuch, a cesarstwo zachodnie
upado, nie mogo wic si broni chrzecijastwa, musia si wic Koci broni si
argumentw. W zwizku z tym dochodz wwczas w Kociele do gosu i zyskuj
poczesne miejsce w jego systemie sterowania spoecznego ludzie o dominujcych
motywacjach nie tylko ideologicznych ale i poznawczych, ktrych najwybitniejszym
przedstawicielem by w. Augustyn (ktry y i tworzy jeszcze przed upadkiem
cesarstwa zachodniego), a jego wielkie dzieo filozoficzne
De civitate Deibyo
niewtpliwie szczytowym osigniciem intelektualnym wczesnej epoki.
Tymczasem na Wschodzie ju w 423 roku Teodozjusz II stwierdzi i ma
nadziej, e w jego pastwie nie znajduje si ju ani jeden poganin. Byo to yczenie
37

cesarza nie cakiem jednak zgodne w rzeczywistoci. Szkoa filozoficzna w Atenach

stanowia ostatni intelektualn ostoj poganizmu; dopiero cesarz Justynian zlikwidowa
t szko konfiskujc jej majtki. Na Wschodzie nie tylko wadze pastwowe ale
rwnie i lud czsto wystpowa przeciwko poganom, tak, e gwatowne - nawet zbrojne
- starcia zdarzay si niejednokrotnie.
Ostatecznie poganizm jako wyznanie religijne zosta pokonany, ale w yciu
publicznym i obyczajach, a zwaszcza systemie sterowania spoecznego pozostao wiele
elementw pogaskich. Pozostay arbitralne i despotyczne rzdy, tumice swobody
osobiste i korporacyjne, a w tym rwnie kocielne, opierajce si na skorumpowanej
biurokracji.
Byo to szczeglnie dokuczliwe zwaszcza na Wschodzie, gdzie pozostaoci
dawnego - cesarsko-pogaskiego - systemu sterowania byy ywotne przejawiajc si
nie tylko w tytulaturze i etykiecie dworskiej, ale przede wszystkim w ubstwieniu
wadzy pastwowej.
Cesarskie dekrety nazywano na Wschodzie
sacraalbo
apices sacri
, cesarza
nazywano
Wasza Wieczno
, mwiono o
boskich doniachczy
boskich paacach
cesarskich. Poddani w stosunku do cesarzy przejawiali serwilizm analogiczny jak w
okresie pogaskim.
Tymczasem Zachd - chocia w wierzeniach poganizm duej si tu
utrzymywa ni na Wschodzie - mniej ulega politycznym pozostaociom pogastwa.
Ten stan mia rne przyczyny. Pierwsz bya niewtpliwie stara tradycja rzymska,
wywodzca si jeszcze z czasw republiki, w ktrej wyksztacia si kultura oparta na
praworzdnoci, przy czym jednak prawo miao oparcie w systemie etycznym
spoeczestwa - na tej wanie kulturze mona byo atwo zaszczepi chrzecijastwo,
opierajc si rwnie na zasadzie dominacji norm etycznych. Drug przyczyn byo to,
e Zachd stosunkowo szybko uwolni si od wadzy cesarskiej wraz z jej ujemnymi
wpywami. Trzeci przyczyn wspomnianych rnic midzy Wschodem a Zachodem
byo istnienie na Zachodzie papiestwa, ktre w owym czasie opierao si nie tylko na
prawie, ale take na etyce. Papiestwo stanowio orodek wadzy w zasadzie niezaleny
od wadzy monarchy i majcy prawo oceniania postpowania wadcy.
Trzeba jednak stwierdzi, e w pniejszym okresie jeszcze niejednokrotnie
wpyw Wschodu dawa si odczuwa na Zachodzie - zwaszcza w okresach mniej
skutecznego niezalenego oddziaywania Kocioa, ktre miay miejsce zwaszcza
wtedy, gdy aparat kocielny ulega rozkadowi oraz korupcji i zdobywali w nim wikszy
wpyw ludzie o dominujcych motywacjach ekonomicznych i witalnych. Zjawiska te
day o sobie zna zwaszcza w okresie redniowiecza, gdy wpyw Bizancjum na ca
Europ by dominujcy, a bizantyska
liturgia dworskaprzyja si rwnie na
Zachodzie.
Na przeomie epoki antycznej i redniowiecza Koci doskonali swj system
sterowania spoecznego. w. Augustyn tworzy now koncepcj historiozoficzn,
dowodzc, e ludzko skada si z dwch walczcych ze sob obozw: dzieci Boga i
dzieci szatana. Pierwszy z tych obozw tworzy Pastwo Boe, drugi za Pastwo
Ziemskie. Dzieje wiata to zmaganie si tych dwch obozw. Wprawdzie ludzie li i
dobrzy wspyj i egzystuj obok siebie, ale przeciwiestwa midzy nimi pogbiaj
si coraz bardziej. Ostateczny cel ludzkoci to cakowite oddzielenie si ludzi
wybranych od potpionych i zapewnienie triumfu Pastwu Boemu. Ta historiozofia
spenia podstawowe wymogi skutecznej socjotechniki propagandy - wyranie oddziela
38

dobro od za, swoich od obcych, a ponadto zapewnia o zwycistwie wasnego obozu - tj.
obozu dobra, podnoszc w ten sposb morale wasnych wyznawcw.
Istotn rol w kocielnym systemie sterowania zaczynaj w tym czasie
odgrywa zakony, ktre zaczy powstawa na Wschodzie. Zakonnicy chcieli dokadniej
ni reszta spoecznoci chrzecijaskiej zachowywa przepisy ewangeliczne, a
zwaszcza stosowa si do sw Chrystusa
pjd za mn, sprzedaj, co masz, i daj
ubogimoraz do rady w. Pawa dotyczcej dziewictwa. Z punktu widzenia procesw
sterowania spoecznego ycie zakonne stanowio prb szczeglnie silnego opanowania
motywacji witalnych i ekonomicznych przy cisej dominacji motywacji etycznoideologicznych. Od pocztku swego istnienia zakony odgryway w kocielnym systemie
sterowania spoecznego bardzo istotn rol, stanowic kadr najbardziej ideow i
oddan Kocioowi. Zakonnicy wywierali te wielki wpyw na spoeczestwo, a ich rola
w miar upywu czasu wzrastaa. Bardzo szybko ycie zakonne rozszerzyo si zarwno
na Wschodzie jak i na Zachodzie, za sobr w Chalcedonie w 451 r. podda klasztory
pod nadzr biskupw, zabraniajc pod kar ekskomuniki odstpstwa od reguy zakonnej
i oenku.
W sprawie celibatu kleru diecezjalnego powsta na soborze nicejskim w 325
roku projekt rozszerzenia na cay koci praktyki, ktra zaczynaa obowizywa na
Zachodzie, ale na skutek sprzeciwu egipskiego biskupa w. Pafnucjusza z Tebaidy,
utrzymano na Wschodzie obowizujce ju przedtem prawo, zabraniajce tylko
wchodzenia w zwizki maeskie po otrzymaniu wyszych wice. Prawo to
potwierdzili potem zarwno cesarz Justynian I jak i synod Trullaski w 692 roku, ktry
jednoczenie zobowiza wszystkich biskupw do powstrzymywania si od poycia jak
rwnie zwizku maeskiego. Tymczasem na Zachodzie obowizywaa nadal decyzja
synodu w Elwira z 300 r., od czasw Leona I rozcignita rwnie na subdiakonw duchownym nie wolno si byo eni, w razie za gdy byli onaci winni byli zaprzesta
poycia maeskiego, jeeli za tego nie uczynili, tracili swoje stanowiska. Wprawdzie
nie zawsze i nie wszdzie praktyka ta bya jednakowo zachowywana, ale zasada
obowizywaa.
Od kandydatw do stanu duchownego wymagano nie tylko odpowiednich
kwalifikacji moralnych, ale rwnie przygotowania naukowego. Zazwyczaj udzielanie
wice byo poprzedzane egzaminem, przeprowadzanym przez biskupa albo w jego
obecnoci. Domy biskupw, wsppraca i ycie pod jednym dachem z innymi
duchownymi wyszych stopni, day pocztek seminariom dla kleru.
Od czasw Konstantyna Wielkiego kler otrzyma od wadcy szereg
przywilejw, ale te rwnoczenie cesarze zaczli ogranicza wstpowanie do stanu
duchownego, by nie ucierpiay na tym zbytnio interesy pastwowe. M. in. ludzie
specjalnie uzdolnieni albo zobowizani do suby wojskowej lub obejmowania urzdw
cywilnych zaczli by przez pastwo wykluczani z grona kandydatw do stanu
duchownego.
rdem utrzymania kleru byy ofiary wiernych, wasne majtki duchownych
(bona patrimonialia) jak rwnie ich osobista praca, roso te znaczenie darowizn, ktre
Koci otrzymywa od osb monych a nawet monarchw. Majtki biskupw coraz
bardziej si powikszay, przy czym kler niszy by czciowo utrzymywany przez
biskupa. Duchowni podlegali coraz wikszej dyscyplinie, a samowolne porzucenie stanu
duchownego, lub przyjcie urzdw publicznych, ktrych nie mona byo pogodzi z
tym stanem, byo ostro karane - a do ekskomuniki wcznie. Biskupi, kapani i diakoni
39

zobowizani te byli trwa przy kocioach, dla ktrych byli wywiceni, tylko
wyjtkowo, gdy interes kocielny tego wymaga, pozwalano im przenosi si do innych
kociow.
Ronie w tym okresie znaczenie papiestwa, a biskupi rzymscy s w peni
wiadomi swego naczelnego stanowiska. Zabieraj gos we wszystkim co dotyczy
dogmatw, ycia kocielnego, podejmuj decyzje dotyczce Kocioa, karz i dziaaj w
charakterze rzeczywistych zwierzchnikw chrzecijastwa. Niewtpliwie przeniesienie
stolicy cesarskiej do Bizancjum, a potem upadek cesarstwa zachodniego przyczyniy si
te do wzrostu znaczenia papiestwa - odtd najwysz powag, przede wszystkim
moraln, w oczach spoeczestw Zachodu, byli tylko papiee, ktrzy te w burzliwym
okresie wdrwki ludw i najazdw barbarzyskich, stanowili faktycznie jedyn ostoj
cywilizacji i adu na Zachodzie, ktra trzymaa si niewzruszenie, w czasie gdy
wszystko inne upadao.
Papiee - podobnie jak inni biskupi - byli obierani przez kler przy wspudziale
ludu, z czasem jednak, by zabezpieczy wybr przed ewentualnymi zamieszkami,
zapewniono rwnie pomoc wadz wieckich, w rezultacie pastwo zyskao wpyw na
wybr biskupw Rzymu.
Na Wschodzie na czoo stolic patriarszych wysun si w tym czasie
Konstantynopol, zwaszcza gdy w 637 r. Jerozolima, w 638 r. Antiochia, za w 640 r.
Aleksandria przeszy w rce muzumaskie. Na pocztku VI wieku biskupi
Konstantynopola przyjli tytu patriarchy ekumenicznego.
Wadza metropolitw na Wschodzie zostaa bardziej - ni na Zachodzie ograniczona na korzy wadzy patriarszej. Natomiast metropolici Zachodu utrzymali
wadz nad biskupami diecezjalnymi - mieli prawo zwoywa i prowadzi synody,
wizytowa swe prowincje, wywica biskupw diecezjalnych w swej prowincji i
wystawia im listy uwierzytelniajce. Wpyw wieckich na wybr biskupw jest coraz
bardziej ograniczany. Na synodzie w Sardyce w 343 r. uznano, e nie wolno udziela
sakry biskupiej zbyt popiesznie, pomijajc nisze stopnie hierarchiczne oraz prby na
niszych stanowiskach.
Zwykli kapani osadzeni poza stolicami biskupimi otrzymuj coraz wiksze
uprawnienia duszpasterskie i kocielne w swoich okolicach - czyli tzw. parafiach.
Duchownych utrzymywanych w grodach i na paskich dworach zaczto nazywa
kapelanami.
Rozwija si w tym okresie ycie sakramentalne Kocioa, a sakramenty
odgrywaj coraz wiksz rol. Rozbudowuje si coraz bardziej liturgia. Msza wita
przybiera formy coraz bardziej uroczyste i wystawne. Uroczyst form przybieraj
rwnie sakramenty. Rne dziedziny sztuki s coraz szerzej wykorzystywane w yciu
liturgicznym Kocioa, speniajc bardzo wane funkcje spoeczno-sterownicze pomagaj sterowa nastrojami wiernych i wzbudza w nich odpowiednie uczucia.
Papie Leon I zakaza spowiedzi publicznej, pozostaa tylko spowied uszna,
ktra stanowia bardzo skuteczny instrument sterowania spoecznego, oparty na
sprzeniu zwrotnym bezporednim midzy spowiednikiem a penitentem. Dziki
spowiedzi usznej mona byo indywidualnie i subtelnie sterowa yciem
poszczeglnych ludzi zgodnie z nauk Kocioa.
Koci okrzep na tyle, e podj akcj misyjn poza terenem Cesarstwa
Rzymskiego, rwnoczenie przeszczepiajc kultur rzymsk zamieszkujcym pozostae
kraje Europy ludom germaskim, celtyckim i wreszcie sowiaskim, ktre w starym
40

pimiennictwie greckim i rzymskim nosiy nazw barbarzyskich. Z harmonijnej syntezy

czynnikw starorzymskich, chrzecijaskich i tzw. barbarzyskich powstaa kultura
zachodnia, przez niektrych badaczy nazywana acisk.
Rozwojowi Kocioa towarzyszy rozwj wielkich herezji oraz pogbiajcy si
podzia midzy systemem sterowania Wschodu i Zachodu. Warto zauway, e terenem,
na ktrym rozwiny si i zarazem byy przez Koci zwalczane, herezje teologiczne i
chrystologiczne - takie jak arianizm, nestorianizm, monofizytyzm czy monoteletyzm,
ktre wywodziy si z abstrakcyjnych spekulacji umysowych, by Wschd. atwo to
wytumaczy tym, e umysowo ludzi wczesnego Wschodu, wyksztacia si na
filozofii helleskiej i hodowaa abstrakcyjnym dociekaniom. Natomiast terenem
powstawania i rozwoju herezji antropologicznych takich jak pelagianizm czy
semipelagianizm, by Zachd, bowiem mentalno ludzi Zachodu wyksztacia si
gwnie na prawie rzymskim przeznaczonym dla ycia i codziennej praktyki (nie za dla
abstrakcyjnych docieka) oraz na tzw. cnocie rzymskiej (virtus romana). Inne byy te
motywacje dominujce na Wschodzie i na Zachodzie. U ludw wczesnego Wschodu
silne byy motywacje ideologiczne i poznawcze, za u ludw Zachodu - motywacje
etyczne i prawne.
Cezaropapizm wadcw bizantyskich, ktrych posusznym narzdziem stawali
si biskupi Konstantynopola zmierzajcy do opanowania kocielnej organizacji caego
Wschodu, pogbia rnice midzy Wschodem i Zachodem, przygotowujc grunt do
przyszego rozamu w Kociele, ktrego podstaw byy przede wszystkim rnice
systemw sterowania spoecznego i dominujcych motywacji na Wschodzie i na
Zachodzie.

41

5. CHRZECIJASKI SYSTEM STEROWANIA SPOECZNEGO

W REDNIOWIECZU1

W okresie redniowiecza chrzecijaski system sterowania spoecznego

przechodzi dalsz ewolucj - wzrasta w nim rola norm, bodcw i motywacji prawnych i
ideologicznych, a czciowo rwnie ekonomicznych i witalnych. Wystpoway przy
tym jednak i coraz bardziej si pogbiay rnice midzy systemem sterowania
Wschodu i Zachodu. We wschodnim systemie sterowania spoecznego zdecydowanie
dominoway normy, bodce i motywacje prawne, natomiast w systemie zachodnim coraz
wiksz rol odgryway normy, bodce i motywacje ideologiczne.
Na przeomie epoki staroytnej i redniowiecza jedyn trwa potg wieck w
wczesnej Europie oraz w basenie Morza rdziemnego byo Bizancjum, czyli
cesarstwo wschodniorzymskie, ktre ostao si po upadku staroytnego imperium
rzymskiego. Kultura bizantyska promieniowaa na redniowieczn Europ. Ludno
Bizancjum w 500 roku liczya 26 milionw, stanowic okoo 10% zaludnienia caego
wczesnego wiata, armia bizantyska liczya 150 tys. onierzy, bya dobrze
zorganizowana i dowodzona.
W pastwie bizantyskim funkcjonowa typowy stacjonarny system sterowania
spoecznego o dominujcych bodcach prawnych. System ten dziaa zarwno w
pastwie jak i w Kociele. O dominacji norm, bodcw i motywacji prawnych w
Bizancjum moemy si najatwiej przekona badajc dominujc rol biurokracji w
spoeczestwie cesarstwa wschodniorzymskiego.
Ju za panowania Justyniana I nastpia w Bizancjum szczegowa kodyfikacja
prawa, a nastpnie poddanie cisej kontroli pastwa religii, nauki, gospodarki i niemal
wszystkich dziedzin ycia spoecznego. Z nadrzdnoci norm i motywacji prawnych
czya si nadrzdna rola biurokracji, ktra stanowia podstawowy kana sterowniczy
oraz speniaa funkcje gwnego organizatora pastwa bizantyskiego.
Charakterystycznym przejawem ujcia zarwno ideologii jak i etyki w system
norm prawnopastwowych bya stworzona w IV wieku, przez biskupa Euzebiusza z
Cezarei doktryna polityczna, ktr mona nazwa
teologi imperialn
. U jej podstawy
leaa koncepcja boego namiestnictwa cesarza, ktry by zastpc Boga do spraw
ziemskich. Tak jak - dla bizantyczykw - jeden by Bg na niebie, tak te by jeden
cesarz na ziemi.

1 Materia faktograficzny dotyczcy historii Bizancjum i wpywu cywilizacji bizantyskiej na Europ

Zachodni, w tym rozdziale, zaczerpnity zosta z ksiek: N. H. Bayness, H. S. L. B. Moss, Bizancjum.
Wstp do cywilizacji wschodniorzymskiej, Warszawa 1964. J. Baszkiewicz, Myl polityczna wiekw
rednich, Warszawa 1970. J. Baszkiewicz, F. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa
1970.

42

Religijna misja cesarza (cezaropapizm) zapewniaa mu kierownictwo nad

Kocioem. W zwizku z tym cesarz bizantyski uwaa si za gow wsplnoty
chrzecijaskiej zarwno w sferze religijnej, jak i politycznej; by on zarwno
zwierzchnikiem organizacji kocielnej jak i gwnym misjonarzem goszcym wiar,
mia te prawo mianowa biskupw, zwoywa sobory, decydowa o liturgii, a nawet o
dogmatach. Pastwo istniao po to, aby suy szerzeniu wiary (jedynej susznej), ta za
suya jako swoista ideologia pastwowa. Wobec tego legalna opozycja przeciwko
wadzy cesarskiej bya niedopuszczalna, a wszelki bunt przeciw wadcy uwaany by za
witokradztwo (stanowi wic nie tylko przestpstwo ale i ciki grzech). Bizancjum
jednak nie byo pastwem teokratycznym, bowiem duchowiestwo i religia byy
podporzdkowane pastwu i jego wadcy, a nie na odwrt.
Bizantyczycy twierdzili, e s ludem wybranym przez Boga, ktry sam
wskazuje osob wadcy. Z woli Boej cesarstwo miao istnie do koca wiata. Wiara w
wieczne istnienie cesarstwa bya bardzo istotna z punktu widzenia sterowniczego,
bowiem w Bizancjum nie utrwalia si cigo dynastyczna. Formaln podstaw wadzy
cesarza stanowia elekcja dokonywana przez senat, wojsko i lud, przy czym jednak rola
ludu w praktyce sprowadzaa si do aklamacji nowego wadcy. Uwaano przy tym, e to
sam Bg inspiruje zarwno senat, jak wojsko i lud, aby wybra danego cesarza.
Co prawda niejednokrotnie obalano wadz cesarza poprzez rewolt lub
przewrt paacowy, ale jak dugo wadca panowa, stanowi najwyszy autorytet we
wszystkich sprawach i nie wolno go byo krytykowa; krytyka bya dopuszczalna
dopiero po upadku wadcy w wyniku przewrotu, ktry by interpretowany jako widomy
znak, e Bg odwrci si od swego zastpcy ziemskiego.
Chocia Bizancjum miao swoj oficjaln doktryn ideologiczn o charakterze
teologiczno-imperialnym, ktra mwia o cesarzu jako o namiestniku boym i
nakazywaa posuszestwo wobec niego w kadej dziedzinie, w rzeczywistoci nieraz
mordowano cesarzy (spord 88 tylko 37 zmaro w okresie sprawowania wadzy
mierci naturaln), wyupywano im oczy, obcinano nosy, a okaleczonych zsyano do
odlegych klasztorw. W paacach cesarzy bizantyskich panowaa z jednej strony
atmosfera sualczoci, a z drugiej intryg i spiskw, w ktrych brali udzia nie tylko
dygnitarze dworscy, wysi dowdcy wojskowi i biskupi, ale nawet ony i matki cesarzy.
Te fakty wiadcz o sabych motywacjach ideologicznych i oczywicie etycznych w
bizantyskim spoeczestwie i jego elitach, oraz maej roli bodcw ideologicznoetycznych w zasadniczych procesach sterowania spoecznego w Bizancjum. Ideologia
bizantyska bya w sposb formalny skodyfikowana i miaa gwnie zewntrznourzdniczy charakter - mona j nazwa prototypem ideologii biurokratycznej.
O dominujcym charakterze norm i motywacji prawnych w bizantyskim
systemie sterowania, wiadczy moe fakt, e kada wana dziedzina ycia spoecznego
bya tam dokadnie uregulowana ustawami pastwowymi. Od czasw Justyniana, ktry
dokona caociowej kodyfikacji prawa, Kodeks, a potem Nowele okrelay prawn tre
wadzy cesarza. Cesarz by samowadc, rdem prawa, najwyszym sdzi, a take
najwyszym zwierzchnikiem caej administracji i wojska. Uwaano go za gow caej
wsplnoty chrzecijaskiej (oikumene). Wedug pogldw panujcych w Bizancjum nie mona by chrzecijaninem i nie by poddanym cesarza. Oczywicie te wszyscy
poddani cesarza winni wyznawa chrzecijastwo (w wydaniu wschodnim).
Ten swoisty imperializm religijno-ideologiczny mia rwnie - podobnie jak
inne sfery ycia bizantyskiego - charakter raczej biurokratyczny, gdy cesarstwo
43

wschodniorzymskie najczciej podbojw nie prowadzio, a jego system sterowania by

nastawiony na utrzymywanie istniejcego stanu we wszystkich dziedzinach ycia
spoecznego.
Euzebiusz z Cezarei - twrca bizantyskiej
teologii imperialnej
, pisa, e
cesarstwo rzymskie uwolnio ludzi od wielu rnych orodkw wadzy politycznej i
zjednoczyo ich, aby uatwi szerzenie Ewangelii. Uniwersalne cesarstwo - wedug
niego - przygotowao sukces uniwersalnej wiary. Bya to teoria, gdy faktycznie gwne
sukcesy w rozszerzaniu wiary miay miejsce poza Bizancjum. Ide uniwersalnej wiary
wyraa miaa obecno portretw cesarza we wszystkich urzdach, Kocioach oraz w
miejscach publicznych. Wizerunki cesarza umieszczane byy nie tylko na monetach,
nakryciach gowy i piercieniach dostojnikw oraz znakach wojskowych, ale rwnie na
odwanikach i przyrzdach pomiarowych.
Idea rzymskoci i uniwersalnoci imperium stanowia bardzo istotny czynnik w
utrzymaniu jednoci pastwa, ktre byo bardzo zrnicowane pod wzgldem etnicznym
i kulturowym. Waniejsz rol odgrywao tu jednak prawo i stosujca je biurokracja.
Aby zespoli rnorodne elementy kraju i stworzy jednolity organizm pastwowy,
stworzono w Bizancjum aparat biurokratyczny, ktry kontrolowa wszystkie dziedziny
ycia i sam by skrupulatnie kontrolowany.
Cay system biurokratyczny mia cile wsppracowa z cesarzem i dy do
skutecznego urzeczywistniania jego woli. Administracja bizantyska bya mdrze
zorganizowana i silnie scentralizowana, pozwalajc pastwu, bez popadania w anarchi,
przetrwa do czste zmiany cesarzy.
Urzdy byy nadawane rozkazem cesarskiego gabinetu. Cesarz osobicie
kontrolowa nominacje, promocje i dymisje. Perspektywa awansu, z ktrym czy si
nie tylko wzrost uposaenia ale rwnie postp w hierarchii spoecznej, bya gwn
podniet ambicji urzdnikw.
Biurokracja miaa by w zasadzie kanaem sterowniczym, ktrym dysponowa
miaa wadza centralna, faktycznie za rzdy biurokracji nieustannie si umacniay i
obejmoway niemal wszystkie dziedziny ycia. Ona programowaa wszelkie normy
spoeczne (nie tylko prawne), ona moga nawet uniemoliwi realizacj woli cesarza,
jeeli ta nie bya zgodna z jej interesem. Nawet ksia byli waciwie urzdnikami
pastwowymi, ktrych zadaniem byo programowanie ideologiczne i ewentualnie
etyczne spoeczestwa w myl obowizujcej religii (ideologii) pastwowej.
Stosunkowo wczenie ustalono w Bizancjum szereg rang urzdnikw, ustalajc
w ten sposb ich hierarchi. Niszy urzdnik, zanim obj pierwsze (najnisze)
stanowisko musia uzyska aprobat cesarza. Kolejne awanse przebiegay zgodnie z
ustalon pragmatyk subow, w ktrej zasadnicz rol odgrywaa zasada starszestwa.
By zadowoli pragnienia urzdnikw i dogodzi ich ambicjom, cesarze hojnie
rozdawali pompatyczne tytuy, z ktrych niektre - jak
magnificencjaczy
ekscelencjaprzetrway do dzi. Biurokracja bizantyska rozrosa si do tego stopnia, e pensje
urzdnikw (ktrzy zreszt oprcz tego pobierali rnego rodzaju wynagrodzenia
nadzwyczajne) powanie obciay budet pastwa. O liczebnoci biurokracji
bizantyskiej wiadczy moe fakt, e oglna liczba urzdnikw w dwu wschodnich
prefekturach wynosia okoo 10 tysicy.
Oprcz biurokracji pastwowej powanym obcieniem budetu
bizantyskiego byo utrzymanie armii oraz dworu cesarskiego, na ktrym panowa
wielki przepych, zwizany z wymogami niesychanie rozbudowanej liturgii dworsko44

pastwowej; trzeba te byo odpowiednio opaca biurokracj dworsk zoon z

dygnitarzy.
Wielk zalet bizantyskiej biurokracji byo doskonae wyszkolenie jej
pracownikw. Pastwo byo zainteresowane w posiadaniu wykwalifikowanej
biurokracji, w zwizku z tym Konstantyn Porfirogeneta przyzna studentom swego
uniwersytetu uposaenie.
Teoretycznie dostp do wpywowych i lukratywnych urzdw mia kady
obywatel, faktycznie jednak z biegiem czasu wytworzya si swego rodzaju arystokracja
urzdnicza, ktra do skutecznie blokowaa moliwoci kariery ludziom spoza swego
krgu.
Z czasem w ramach bizantyskiej biurokracji zaczy zachodzi procesy
rozkadowe - szerzyy si korupcja i nepotyzm, ktre cesarze usiowali zwalcza, bez
wikszego jednak powodzenia. Raz ustanowiona machina biurokratyczna wykazywaa
tendencj do stawiania biernego oporu wzgldem woli cesarzy, ktry czsto paraliowa
podejmowane przez nich prby uzdrowienia sytuacji.
Biurokraci starali si coraz wiksz cz publicznych pienidzy przeznacza
na wasne potrzeby, cesarz za mg faktycznie kontrolowa tylko oficjalne
sprawozdania, odpowiednio redagowane przez urzdnikw. W rezultacie, mimo daleko
posunitej formalnej centralizacji aparatu biurokratycznego, nastpowaa ukryta, nie
kontrolowana, faktyczna decentralizacja.
Spoeczestwo bizantyskie miao wprawdzie wasn organizacj
nieidentyczn z organizacj pastwow, ale dostaa si ona pod opiek urzdnikw,
ktrzy reprezentowali nie tylko pastwo ale i spoeczestwo.
Gospodarka bizantyska bya ujta w zbiurokratyzowany system cechowy.
Kada ga produkcji stanowia korporacj. Poszczeglne cechy miay w zasadzie
monopol, ale te podlegay surowej i drobiazgowej kontroli pastwa, a praktycznie
biurokracji, ktra ustalaa dochody, warunki dopuszczania nowych czonkw oraz
ograniczenia wywozu towarw i wiele innych przepisw. Ceny towarw byy w
Bizancjum ustalane przez pastwo, nie za przez prawo popytu i poday; import i
eksport podlegay restrykcjom. Zbiurokratyzowanie gospodarki bizantyskiej
spowodowao jej ma elastyczno i utrudniao dostosowywanie si do nowych
sytuacji. W miar za postpujcej korupcji aparatu urzdniczego, jego ustawiczna
ingerencja wyrzdzaa gospodarce wicej szkody ni poytku.
rdem dochodw publicznych bya pastwowa wasno przemysowa, rolna
i miejska, a poza tym podatki pacone przez ludno i wiadczenia nadzwyczajne - w
gotwce, w naturze czy wreszcie w formie przymusowej robocizny.
Stosunkowo wysoka - jak na owe czasy - stopa yciowa oraz bogactwo
ludnoci i pastwa pochodziy gwnie std, e Bizancjum odziedziczyo infrastruktur
po imperium rzymskim, a take wiedz techniczn, ktra w Rzymie bya bardzo
rozwinita. W cigu tysica lat swego istnienia Bizancjum nie wnioso do niej wiele
nowego.
Zbiurokratyzowanie i konserwatyzm cechoway w Bizancjum rwnie procesy
wychowawcze i nauk. Pewna jaowo doktryny bizantyskiej pochodzia rwnie std,
e przygniata j ciar greckiej i rzymskiej spucizny. Bizantyczycy uwaali si za
spadkobiercw zarwno imperium rzymskiego, jak i kultury greckiej, sdzili wic, e
caa mdro zawarta jest w przeszoci - zwaszcza w dzieach klasykw. W zwizku z
tym zadaniem ludzi zajmujcych si nauk byo nauczanie i opracowywanie starego
45

dorobku (pisanie komentarzy i przeprowadzanie analizy pism klasykw), nie za

tworzenie nowych oryginalnych dzie.
W pastwie bizantyskim panowa kult uczenia si - uczyy si wszystkie
dzieci, ktrych rodzicw sta byo na to. O gruntownoci wyksztacenia orzekano na
podstawie reputacji i pism osb wyksztaconych, uprawnionych do ich wydawania, nie
za na podstawie badania rzeczywistych kwalifikacji danego osobnika.
Nauka nie bya traktowana jako metoda poznawania prawdy, za wyksztacenie
zdobywano przede wszystkim po to, by osign formalne uprawnienia do zajcia
odpowiedniej pozycji w hierarchii spoecznej. Panowa te raczej utylitarny stosunek do
nauki - sekretarze cesarscy uczyli si szybkiego pisania, mnisi kaligrafii i sztuki
malarskiej, onierze studiowali przedmioty wojskowe itp. Uwaano, e nauczyciele s
konieczni, a samodzielne studiowanie poczytywano za objaw chorobliwej
zarozumiaoci. Pozycja nauczycieli bya w Bizancjum bardzo mocna.
Wszechwadza cesarska nie sprzyjaa wolnoci myli - zarwno w sferze nauki
jak i religii. Nastpia te niesychana formalizacja nauki. Spory naukowe staway si
coraz bardziej retoryczno-formalne i nie wnosiy nic nowego.
Zlanie si funkcji pastwowych i ideologiczno-religijnych cesarstwa krpowao
rozwj oryginalnej twrczoci naukowej. Sztywne ramy obowizujcego w Bizancjum
stylu retorycznego utrudniay nawet formuowanie jakichkolwiek koncepcji niezgodnych
z obowizujcym kanonem; nieraz te forma growaa nad treci.
Biurokracja dya do ujednolicania i ujednostajniania wszystkich dziedzin
ycia oraz obejmowania wszystkiego swoj kontrol, prowadzio to do zaniku
samodzielnoci spoeczestwa, ludzie przyzwyczajali si robi tylko to, co im
nakazywaa biurokracja. Nastpowa zanik inicjatywy jednostek, jak rwnie zdolnoci
twrczych w spoeczestwie; wszyscy powoli upodabniali si do urzdnikw.
Podstawowym spoiwem spoeczestwa w coraz wikszym stopniu stawaa si
biurokracja, konserwujca istniejcy stan spoeczestwa i tpica wszelkie odstpstwa
od oficjalnej doktryny pastwowej. Konflikty spoeczno-polityczne w Bizancjum
toczyy si wskutek tego nurtem podziemnym.
Przechowujc dorobek cywilizacyjny staroytnoci, Bizancjum zdecydowanie
growao nad Zachodem, ktry w redniowieczu podnosi si powoli z upadku
spowodowanego najazdami barbarzycw i zniszczeniem wikszej czci dorobku
antycznego. Nic wic dziwnego, e wpywy bizantyskie przenikay w redniowieczu
do Europy oddziaujc silnie zarwno na sfer wieck jak i duchown.
Papie Grzegorz Wielki u schyku VI wieku z wielkim respektem traktowa
cesarstwo i uznawa nawet polityczne zwierzchnictwo cesarzy bizantyskich.
Przyjmowa te takie pojcie celw pastwa, ktre w bizantyskiej tradycji utrwalio si
od czasw Euzebiusza z Cezarei i Konstantyna.
Powizania Kocioa z wadz wieck na Zachodzie utrwaliy si i pogbiy w
VIII wieku, kiedy doszo do utworzenia Pastwa Kocielnego. Karol Wielki,
rozszerzywszy swe pastwo po Rzym na poudniu i po ab na wschodzie, sta si u
schyku VIII w. najpotniejszym wadc Zachodu. Stworzy on karolisk ide
imperialn. W imi czystoci wiary zwrci si przeciw Bizancjum; w jego otoczeniu
cesarzy wschodniorzymskich traktowano jako heretykw, potpiano ostro wschodni kult
cesarzy, nazywajc go wrcz powrotem do pogaskich zbrodni Babilonu i Rzymu.
Jednake w najwaniejszym sporze midzy Wschodem i Zachodem - o to, czy
cesarz jako gowa pastwa powinien mie wadz rwnie nad Kocioem i wobec tego
46

czy nakazy wadzy pastwowej (cesarza) s waniejsze ni nakazy norm etycznych

uznawanych przez spoeczestwo (inaczej mwic, czy w imi nakazw etyki mona si
przeciwstawia nakazom wadz pastwowych), Karol Wielki sta na stanowisku, ktre w
istocie niewiele rnio si od bizantyskiego. Pastwo swe Karol utosamia z
imperium chrzecijaskim, uwaajc, e przysuguje mu rwnie wadza nad
Kocioem; mianowa i usuwa biskupw, udziela poucze papieowi, za jego
urzdnicy pilnowali moralnoci nie tylko ludu ale rwnie kleru.
Prawo pastwowe narzucao poddanym Karola Wielkiego przymus praktyk
religijnych, przewidujc wobec opornych surowe sankcje. Ludzie uchylajcy si od
praktyk religijnych byli traktowani jako winni wobec pastwa - analogicznie jak np.
ludzie uchylajcy si od penienia suby wojskowej.
Wprawdzie imperium Karola Wielkiego po jego mierci ulego rozkadowi, ale
bizantyskie idee i koncepcje nadal oddziayway na Europ. Bardzo atrakcyjna bya
bizantyska liturgia dworska, pocigajca wyobrani wadcw, a z ni przyjmoway si
bizantyskie koncepcje wadzy pastwowej. Szerzya si moda szerokich tronw,
bizantyskich szat i insygniw. Niektrzy wadcy Zachodu prbowali nawet
wprowadza wschodni zwyczaj padania na twarz przed monarch. Ostatecznie jednak
podawanie poddanym stopy do ucaowania stao si na Zachodzie prawem
przysugujcym papieowi.
W X wieku, po maestwie cesarza Ottona II z bizantysk cesarzwn
Teofano, na zachodnim dworze cesarskim umacnia si wpyw bizantyskich idei
politycznych.
Z kolei w wieku XIII cesarz rzymski, krl Niemiec, Sycylii i Jerozolimy,
Fryderyk II Stauf przyj tradycyjne zasady bizantyskiej filozofii politycznej. W
kodeksie sycylijskim przedstawi si on jako rdo prawa, ojciec i pan sprawiedliwoci.
Chocia w gruncie rzeczy Fryderyk II by wolnomylny, na jego dworze panowao
ubstwienie monarchy, porwnywano go do Zbawiciela, ktrego nadejcia wszyscy
niecierpliwie oczekiwali; monarcha sam twierdzi, e jego decyzje owieca Niebo.
Rwnie bizantyska teoria o wszechobecnoci wadcy zostaa przyjta przez Fryderyka
II, ktry powtarza, e chocia nie moe by wszdzie osobicie, potencjalnie jest
obecny w kadym zaktku swego pastwa.
Zarwno kodyfikacja sycylijska z 1231 r. jak i inne, szczegowe akty prawne
Fryderyka maj charakter raczej pragmatyczny i w swych uzasadnieniach wyzute s z
moralistyki. S one typowym przejawem dominacji prawa nad etyk.
Dominacja norm i bodcw prawnych w systemie sterowania Fryderyka II
przejawiaa si rwnie w prbach rozszerzenia kompetencji pastwa na wszystkie
niemal dziedziny ycia spoecznego - widzimy tu rwnie analogi z systemem
bizantyskim. W sferze dziaania pastwa i jego prawa znalazy si takie zagadnienia
jak stan sanitarny kraju i czysto powietrza, problemy hodowli, produkcji rolnej, stan
drg i rodkw transportu, a nawet tpienie wilkw. Wydany te zosta nakaz
studiowania wycznie na pastwowym uniwersytecie w Neapolu. Wiele z tych ustaw
byo nieyciowych, ale to nie zraao ustawodawcy.
Chocia potencja, ktrym dysponowa Fryderyk II nie dawa mu realnej
moliwoci kontroli politycznej nad wiatem chrzecijaskim, a nawet nad wszystkimi
ssiadami Niemiec, ale w doktrynie traktowano wiatow wadz cesarza jako
potencjaln (de jure) i mogc si zawsze zaktualizowa de facto. Wyksztaceni na
prawie justyniaskim legici Zachodu traktowali redniowiecznych cesarzy jako panw
47

wiata i dziedzicw imperatorw rzymskich, akcentowano przy tym rol cesarza w

caym wiecie chrzecijaskim jako namiestnika Boga i rzdcy witego imperium.
Z religijnej misji cesarza wyprowadza Fryderyk II i jego nastpcy prawo
wkraczania w sprawy kocielne - np. prawo zwoywania soborw, a take wewntrznego
reformowania Kocioa, jak te prawo do podbojw na ziemiach pogan. Fryderyk
usiowa te dla swych celw wskrzesi ide krzyow i patronowa akcji Krzyakw.
O ile jednak na Wschodzie Koci ostatecznie podporzdkowa si wadzy
pastwa (cesarzowi), o tyle na Zachodzie sytuacja wygldaa inaczej: tam Koci
jurysdykcj papiesk rozciga na sprawy wieckie, takie jak koronowanie cesarzy i
krlw czy decydowanie o rnych dziedzinach codziennego ycia spoeczestwa.
W czasie koronacji Karola Wielkiego przez papiea Leona III w 800 r., ktrej
towarzyszyo papieskie homagium, dano wyraz stosunkowi, jaki powinien istnie
pomidzy obu wadzami - wieck i duchown. Cesarzem mia by odtd ten, kogo
papie ukoronuje i namaci (sakra cesarska), natomiast papie mia oddawa cesarzowi
wszystko to, co mu si naley. Cesarze mieli by rozjemcami przy wyborze papiey, za
papiee przy wyborze cesarzy. Koci mia mie udzia przy wykonywaniu wadzy
wieckiej, a wadza wiecka przy wykonywaniu wadzy kocielnej; zgoda obu wadz
miaa by celem witego imperium. Karol Wielki przejmowa do prawa pastwowego
prawo kocielne jak rwnie uchway i nakazy synodalne, czc cile zadania
pastwowe z kocielnymi. Duchowni zostawali urzdnikami pastwowymi;
administracja pastwowa poczya si cile z kocieln.
Karoliski system sterowania opiera si na dominacji norm i bodcw
ideologicznych i prawnych. Wszystko to jednak kryo w sobie zarodek przyszych tar i
konfliktw, ktre za nastpcw Karola Wielkiego i Leona III day zna o sobie.
Po mierci Karola Wielkiego wadza cesarska coraz bardziej podupada,
natomiast wadza papieska stale ronie, a Stolica Apostolska odgrywa coraz wiksz
rol polityczn, za wieccy monarchowie musz liczy si z jej stanowiskiem.
W X wieku w krajach romaskich rozpoczyna si okres wojen, gwatw i
przemocy, za papiee bior w tych walkach czynny udzia. W X wieku zarzdza Stolic
Apostolsk a 25 papiey, przy czym niejednokrotnie cesarze interweniuj w sprawy
kocielne, wywierajc naciski na elekcje papiey.
W XI wieku spr midzy Wschodem i Zachodem zaogni si do tego stopnia,
e w 1054 r. - gdy patriarch w Konstantynopolu by Micha Cerulariusz - dochodzi do
wielkiej schizmy wschodniej. Legaci papiescy na gwnym otarzu kocioa w. Zofii w
Konstantynopolu skadaj bull ekskomunikacyjn na Cerulariusza, ktry j spali
wydajc pismo synodalne obraliwe dla Zachodu.
O ile na Wschodzie Koci by cakowicie uzaleniony od cesarza, o tyle na
Zachodzie - mimo podejmowanych prb ingerencji cesarzy w sprawy papiestwa - rola
Stolicy Apostolskiej wzrasta, wytwarza si nawet praktyka, zgodnie z ktr dla
powstania nowego tronu krlewskiego konieczna jest sankcja papieska. Krlowie staraj
si utrzymywa jak najblisze i najczstsze stosunki ze Stolic Apostolsk, za tzw.
opieka papieska nad pastwami, ktrej zewntrznym wyrazem jest czynsz regularnie
pacony Stolicy Apostolskiej, staje si zjawiskiem pospolitym. Wyczn prerogatyw
papiey staje si erygowanie nowych metropolii i biskupstw. Ograniczeniu ulega te w
tym czasie rola metropolitw, ktrzy od koca IX wieku staj si coraz wyraniej tylko
primi inter pares w stosunku do biskupw podlegej im prowincji.
48

Poniewa w tym okresie kler posiada najwiksze wyksztacenie i obycie ze

sprawami publicznymi, bardzo czsto monarchowie dobierali sobie doradcw
politycznych i urzdnikw spord kleru. Kancelarie monarchw skaday si prawie
wycznie z duchownych. Biskupi i opaci bardzo czsto przebywaj w otoczeniu
monarchw, suc im i uzyskujc za to wynagrodzenie w postaci olbrzymich dbr
ziemskich, stajc si feudaami. W synodach wczesnych oprcz duchownych bior
udzia rwnie wieccy panowie feudalni, nabieraj wic one charakteru pastwowego.
rdem utrzymania kleru staj si w coraz wikszym stopniu majtnoci kocielne,
nadawane przez monarchw biskupom i opatom uprawnienia zwierzchnie (regalia) - np.
prawo targw, wasnej monety, pobierania rnych opat itp. - jeeli za chodzi o niszy
kler ofiary wiernych i dziesiciny, rozpowszechniaj si te tzw. stypendia mszalne.
Rozwija si liturgia rzymska.
W systemie sterowania Kocioa wzrasta rola bodcw i motywacji
poznawczych, czego dowodem jest rozwj prowadzonej przez Koci nauki i owiaty.
Pocztek tego procesu obserwujemy w okresie tzw. odrodzenia karoliskiego. Karol
Wielki stara si w swym pastwie i na swym dworze skupia najwybitniejsze umysy
wczesnego wiata chrzecijaskiego, tworzc przy swoim dworze jak gdyby sta
akademi nauk, ktra regularnie odbywaa posiedzenia, a take szko paacow, do
ktrej uczszcza sam wraz ze swymi dziemi jak rwnie jego dworzanie i dzieci osb
monych w jego pastwie.
Po mierci Karola Wielkiego proces ten ulega zahamowaniu, ale za panowania
Ottonw obserwujemy nowy rozwj szkolnictwa i nauki. Rozwijaj si szkoy
parafialne, w ktrych oprcz przedmiotw religijnych naucza si czytania, pisania,
rachunkw, elementw aciny i piewu. Oprcz tego istniay ju wwczas studia
doskonalsze z podziaem na siedem nauk wyzwolonych (odpowiadajcych naukom
humanistycznym i fizyko matematycznym). Kompletny kurs tych nauk trwa 8 lat. Po
ukoczeniu omioletniego kursu nauk (sztuk) wyzwolonych pragncy osign wysze
wyksztacenie przechodzili do szk powiconych wyszym specjalnym studiom
kocielnym, ktre istniay przy najznakomitszych klasztorach lub w wikszych miastach.
Oprcz tego jednak w X i XI wieku nadmierne bogactwo kleru i wpywy
Kocioa na ycie wieckie spowodoway, e w kocielnym systemie sterowania
spoecznego nadmiernie wzrosa rola bodcw i motywacji ekonomicznych i witalnych,
kupowanie stanowisk kocielnych, amanie celibatu przez duchowiestwo coraz bardziej
si w tym czasie rozpowszechnia. Pod koniec XI wieku walk z tymi
nieprawidowociami w yciu Kocioa podj papie Grzegorz VII. Chcia on
przywrci dominujc rol motywacji i bodcw ideologicznych i etycznych w
systemie sterowania spoecznego Kocioa. W imi prymatu norm religijnych (etycznoideologicznych) podj on te walk z cesarstwem, znan w historii jako zatarg o
inwestytur. Synod rzymski w 1075 r. potpi inwestytur wieck. Obudzio to czujno
cesarza Henryka IV, ktry na zwoanym w dniu 24 I 1076 r. synodzie biskupw
niemieckich zaatakowa legalno wyboru papiea i skoni obecnych do wypowiedzenia
mu posuszestwa. Papie Grzegorz VII na synodzie rzymskim w dniu 14 II 1076 r.
rzuci kltw na cesarza Henryka IV i zwolni jego podanych ze zoonej mu przysigi.
Skoczyo si publiczn pokut cesarza pod murami Canossy. Spr rozgorza jednak
znowu po mierci Henryka IV i zakoczy si dopiero w 1122 r. kompromisow ugod
w Wormacji, ktra stanowia jednak powany krok na drodze emancypacji Kocioa
spod wadzy wieckiej.
49

Idee gregoriaskie podj papie Urban II, ktry zainicjowa pierwsz krucjat,
uzasadnian wyranie wzgldami ideologicznymi. Inicjatywa papieska zostaa przyjta
przez chrzecijan z wielkim entuzjazmem. Ludzie nalecy do rnych stanw
powtarzali zawoanie
Bg tak chcei przypinali krzye jako znak gotowoci do
wyprawy. Chocia niewtpliwie motywy ideologiczne nie byy jedynymi motywami
skaniajcymi krzyowcw do wypraw krzyowych, niemniej jednak w okresie krucjat
wzrasta w systemie sterowania spoecznego Kocioa katolickiego rola bodcw i
motywacji ideologicznych.
Ruch krzyowy mia charakter masowy, trwa okoo dwa wieki i nada swoiste,
specjalne pitno caemu temu okresowi, wpywajc w sposb zasadniczy na system
sterowania spoecznego nie tylko Kocioa ale rwnie wadzy wieckiej. Cao
wczesnego ycia europejskiego zarwno w dziedzinie spoecznej, politycznej, jak i
gospodarczej, wojskowej czy wreszcie naukowej stana pod znakiem tego ruchu.
Stolica Apostolska wysuna si na czoo caego wczesnego ycia europejskiego,
skupiajc w swych rkach decyzje w sprawach wojny i pokoju; uczestnicy krucjat
otrzymali specjalne przywileje nie tylko natury kocielnej, ale rwnie i czysto
wieckiej - jak np. zawieszenie na czas krucjat wszystkich ich dugw. Powstay te w
tym czasie specjalne zakony rycerskie - Joannici, Templariusze i Krzyacy - ktre do
trzech zwykych lubw zakonnych doczyy jeszcze czwarty lub suby wojskowej.
Walki cesarstwa z papiestwem nie zdoay trwale osabi pozycji Stolicy
Apostolskiej, ktra w tym okresie zaja centralne stanowisko w Chrzecijastwie,
nawet wobec najwyszej wadzy wieckiej. Teoretycznie mwi si wprawdzie jeszcze o
wspdziaaniu naczelnej wadzy wieckiej i duchownej, faktycznie jednak ustala si
zasada, e tylko czonek Kocioa moe piastowa najwysz wadz w pastwie - tzn.
ludzie ekskomunikowani nie mog tej wadzy peni. Stwarzao to moliwo usuwania
monarchw przez papiey, podczas gdy cesarze ju nie wspdziaali w obsadzaniu
Stolicy Apostolskiej, jeeli za prbowali nawet mianowa swoich kandydatw, to ci nie
znajdowali powszechnego uznania i byli uwaani za antypapiey.
Katoliccy monarchowie w tym okresie podlegaj prawom Kocioa na rwni z
innymi wiernymi, tak, e mimo ich formalnej niezalenoci w sprawach pastwowych,
faktycznie zale od wadz kocielnych.
Wyrazem dominacji norm etycznych i ideologicznych nad normami prawnymi
byo to, e sprawy pastwowe podlegay sdom kocielnym, o ile zahaczay o dziedzin
obyczajow - byo to tzw. zwierzchnictwo ratione peccali, ktre m.in. znalazo wyraz w
wyjanieniach, ktre dawa papie Bonifacy VIII krlowi francuskiemu Filipowi
Piknemu.
Wadza papieska w tym czasie uwaa si za najwyszego stra pokoju midzy
pastwami chrzecijaskimi, opiekuna adu wewntrznego i sprawiedliwych rzdw,
uprawnionego rwnie (w imi dominacji religijnych norm ideologicznych i etycznych
nad prawem pastwowym i innymi rodzajami norm spoecznych) do ukrcania tyranii i
samowoli monarszej, czyli realizatora
Krlestwa Boegona ziemi wedug w.
Augustyna. Urzdowym wyrazem stanowiska wadzy papiey w tym okresie jest synny
"Dictatus Papae" spisany w 27 tezach w roku 1075 przez papiea Grzegorza VII.
Dalszym krokiem naprzd w skupianiu rzdw Kocioa w rku papiea by ogoszony
w 1234 r. zbir
Dekretaw Grzegorza IX
.
O sile motywacji ideologicznych i etycznych w kocielnym systemie sterowania
spoecznego w tym okresie wiadczy moe rwnie fakt, e mimo wadzy absolutnej
50

papiey, gosy rzeczowej ideologicznie lub etycznie uzasadnionej z punktu widzenia

religii katolickiej krytyki, byy nie tylko dozwolone, ale nawet z wdzicznoci
przyjmowane przez Stolic Apostolsk - jak np. upomnienia, ktre papieowi
Eugeniuszowi III przesya w. Bernard.
W okresie krucjat rozwijaj si rwnie normy i motywacje poznawcze poznano nowe, odlege kraje, nowe cywilizacje, rozszerzyy si widnokrgi
Europejczykw, powstay nowe zainteresowania, zacza si rozwija nauka i sztuka.
Formuj si wanie w tym okresie pierwsze uniwersytety, w ktrych wykadaj
najwiksi myliciele tego okresu. Rozwija si scholastyka, ktrej celem byo wykazanie
zgodnoci wiary z rozumem.
Najwybitniejszym filozofem tego okresu by niewtpliwie w. Tomasz z
Akwinu, a jego synne dzieo
Summa Theologicastanowi dowd cisego zwizku
midzy procesami poznawczymi a etyk i w ogle religi katolick w redniowieczu.
w. Tomasz bynajmniej nie deklaruje si jako fanatyczny zwolennik prywatnej
wasnoci. Stwierdza on m. in.:
Dwa s rodzaje sprawiedliwoci, jedna wymienna, ktra normuje wzajemne

stosunki midzy dwiema osobami; druga rozdzielcza, wedug ktrej dzieli si dobra
1
wsplne stosownie do pewnej proporcji
.
Dwa prawa przysuguj rodzajowi ludzkiemu w stosunku do dbr

zewntrznych: jednym z tych praw jest mono zarzdzania i rozporzdzania; co do

tego prawa godzi si, by poszczeglny czowiek posiada dobra na wasno. Jest to
bowiem z trzech powodw konieczne dla ycia ludzkiego: po pierwsze, poniewa kady
zabiega z wiksz starannoci koo rzeczy, ktra stanowi jego wyczn wasno, ni
koo rzeczy, ktra jest wsplna wszystkim lub wielu; po drugie, poniewa zdarza si
przy wikszej iloci zarzdzajcych, i kady poszczeglny czowiek spycha na innych
trosk o to, co stanowi wasno wspln; mwic innymi sowy, sprawy ludzkie
zaatwiaj si w lepszym porzdku, jeeli poszczeglnym jednostkom przypada zadanie
zarzdzania jak cile okrelon rzecz, panuje natomiast zamieszanie, jeeli bez
odpowiedniego podziau odpowiedzialnoci ktokolwiek bd czymkolwiek bd
zarzdza; po trzecie, poniewa ludzie yj w lepszej zgodzie, gdy kady zadowala si
swoj wasnoci. Jako e widzimy czste spory midzy tymi, ktrzy co posiadaj
wsplnie i bez odpowiedniego podziau. Drugim natomiast prawem, przysugujcym
rodzajowi ludzkiemu w stosunku do dbr zewntrznych, jest ich uywanie; odnonie za
do tego prawa, nie powinien czowiek mie dbr zewntrznych za swoje, lecz za
wsplne, to znaczy e dobra te maj by zarzdzane w taki sposb, by z atwoci
mogy by uyte przez waciciela na korzy innych ludzi, bdcych w potrzebie.
(...) wsplno dbr wywodzi si z prawa naturalnego, nie jakoby prawo
naturalne nakazywao wsplne posiadanie wszystkich dbr, i jakoby czowiekowi nie
byo wolno posiada dbr na swoj wycznie wasno; lecz dlatego, e prawo
naturalne nie zawiera adnych przepisw co do przydziau dbr na wasno
poszczeglnym ludziom, a przydzia ten nastpuje raczej stosownie do porozumienia si
ludzi midzy sob, co naley do zakresu prawa pozytywnego. (...) Std wniosek, e
posiadanie dbr na wasno przez poszczeglnych ludzi nie jest sprzeczne z prawem

1 Summa Theologica, 2,2, q. LXI, a. 1, a. 2; cyt. wg. A. Doboszyski, Gospodarka narodowa, Warszawa
1936, s. 19.

51

naturalnym, lecz stanowi uzupenienie prawa naturalnego, wprowadzone dodatkowo

2
przez rozum czowieka
.
Jak wynika z tych cytatw, w. Tomasz z Akwinu wywodzi z prawa
naturalnego wsplno dbr, natomiast dopuszczalno prywatnej wasnoci uzasadnia
cakowicie pragmatycznymi wzgldami.
Jeszcze ciekawsze s wypowiedzi w. Tomasza na temat wymiany rzeczy i
pienidzy, stwierdza on:
(...) wymiana rzeczy moe by dwojakiego rodzaju: jedna
zupenie naturalna i konieczna, przez co rozumie si wymian rzeczy za rzecz,
wzgldnie rzeczy za pienidze, celem zaspokojenia potrzeb yciowych. (...) Drugi za
rodzaj wymiany polega na wymianie pienidzy w zamian za pienidze czy te
jakichkolwiek rzeczy w zamian za pienidze, nie dla zaspokojenia potrzeb yciowych,
ale w pogoni za zyskiem. (...) Pierwszy rodzaj wymiany godzien jest pochway,
poniewa suy koniecznociom przyrodzonym. Drugi za rodzaj susznie si gani, jako
e w samym swym zaoeniu suy dzy zysku, ktra nie zna granicy, lecz ronie w
3
nieskoczono
.
Tutaj ju w. Tomasz staje si nieomal prekursorem Marksa. Postpowe
elementy myli spoeczno-gospodarczej w. Tomasza z Akwinu wystpuj jeszcze
bardziej wyranie w jego stosunku do problemw lichwy, stwierdza on wyranie:
(...)
poyczajcy pienidze przenosi posiadanie ich na tego, ktry od niego poycza; ten
przeto, ktremu pienidze poyczono, posiada je na wasne ryzyko, i obowizany jest
odda je w caoci: std wniosek, e nie wolno wierzycielowi da wicej ni poyczy.
Natomiast czowiek ktry powierza swe pienidze czy to kupcowi, czy wytwrcy, w
formie jakiegokolwiek rodzaju spki, nie przenosi na tego kupca czy wytwrc
posiadania swoich pienidzy, przeciwnie, te pienidze pozostaj nadal jego wasnoci;
skutkiem tego kupiec handluje tymi pienidzmi na ryzyko ich waciciela, podobnie
wytwrca na jego ryzyko uywa tych pienidzy do produkcji; wobec takiego stanu
rzeczy, wolno poyczajcemu godziwie domaga si czci zysku, pyncego z danego
4
przedsibiorstwa, jako e zysk ten pynie z jego wasnoci
.
Wida z tego wyranie, e w. Tomasz potpia lichw, uwaajc wszelkie
poyczanie na procent za czyn niedopuszczalny, natomiast za dziaalno godziw
uwaa zakadanie spek.
Godne uwagi, e w. Tomasz nie przecenia skutecznoci dziaa
administracyjnych - zwaszcza w dziedzinie gospodarczej, uwaa natomiast, e
ustrj
gospodarczy powinien by tak zorganizowany, by sprowadzi do minimum ilo
5
wypadkw, w ktrych poyczanie w zamian za odsetki staje si koniecznoci
. Te
myli w. Tomasza do dzi nie straciy aktualnoci.
Rosncy w okresie krucjat wpyw Kocioa na cae ycie wczesnej Europy,
pocign rwnie za sob nadmiern kumulacj bogactw, ktrymi dysponowa kler.
Bogactwa te byy niejednokrotnie naduywane, pompa i wystawno ycia wielu
duchownych prominentw razia ludzi, u ktrych dominoway motywacje etyczne i
ideologiczne, za budzia zawi ludzi, u ktrych dominoway motywacje ekonomiczne i
2 Summa Theologica, 2,2, q. LXVI, a. 2; cyt. wg. A. Doboszyski, Gospodarka narodowa, wyd. cyt., s. 2223.
3 Summa Theologica, 2,2, q. LXXVII; cyt. wg. A. Doboszyski, Gospodarka narodowa, wyd. cyt., s. 27.
4 Summa Theologica, 2,2, q. LXXVIII, a. 2, ad. 5; cyt. wg. A. Doboszyski, Gospodarka narodowa, wyd.
cyt., s. 39.
5 A. Doboszyski, Gospodarka narodowa, wyd. cyt., s. 42.

52

witalne. Rwnoczenie zetknicie si Europejczykw z Zachodniej Europy z innymi

wyznaniami chrzecijaskimi na Bliskim Wschodzie uatwio przenikanie odmiennych
ni katolickie koncepcji chrzecijaskich. Stworzyo to podatny grunt pod rnego
rodzaju herezje, ktre zaczy si w owym czasie rozszerza w Europie Zachodniej.
Najbardziej prne z tych herezji byy wyrose na podou gnostyckim ruchy
katarw albo albigensw i waldensw. Ruchy te - zwaszcza albigensi - miay charakter
wrogi wobec katolicyzmu, zwalczay szczeglnie ostro katolicki kler, kocioy i
klasztory. Odrzucali oni zewntrzne formy katolickie, posiadali swj wasny kult,
wasn hierachi, a nawet swego papiea. W 1167 roku odbyli albigensi swj synod
powszechny w Tuluzie. Rozszerzyli swe wpywy szczeglnie w poudniowej Francji,
przenikajc rwnie do innych krajw.
Poniewa religia katolicka stanowia w tym czasie ideowo-moralny fundament
wczesnych monarchii europejskich, wobec tego ruchy heretyckie stanowiy przejaw
dywersji ideologicznej wobec panujcego systemu, a e albigensi nie ograniczali si do
dziaa w sferze ideologicznej, lecz rozpoczli dziaalno zmierzajc nawet do
fizycznej likwidacji kleru katolickiego - w 1208 r. zamordowali legata papieskiego
Piotra z Castelnau - zatem potraktowani zostali jako ruch wywrotowy zmierzajcy do
obalenia si panujcego wwczas porzdku spoecznego.
Papie Innocenty III ogosi przeciw albigensom w 1208 r. krucjat, powiedzia
o okruciestwach i barbarzystwie albigensw, stwierdzajc, e s gorsi od Saracenw.
Wezwa zarwno kler jak i wadze francuskie do stumienia herezji. Do walki przeciw
albigensom stawio si do duo rycerstwa, ktre niejednokrotnie liczyo na przejcie
skonfiskowanych albigensom dbr. Zagroona szlachta z obozu albigensw, w duym
stopniu z motyww oportunistycznych wracaa do katolicyzmu, jednake znaczna cz
katarw stawiaa twardy opr, rozpocza si wic wojna prowadzona przez obie strony
bardzo okrutnie; cigna si ona do 1229 r. powodujc ruin wielu miast i zamkw.
W okresie wojny z albigensami synody poudniowo-francuskie - w 1209 r. w
Avignon i w 1215 r. w Montpelier - zobowizay biskupw, aby w kadej parafii by
kapan, ktry by wraz z przeznaczonymi do tego godnymi zaufania i zaprzysionymi
laikami czuwa nad bezpieczestwem od herezji, za winnych pociga do
odpowiedzialnoci. Sobr Lateraski IV w 1215 r. uzupeni odnone przepisy, za
wadcom zagrozi kltw, a w wypadku jej zlekcewaenia usuniciem od rzdw, gdyby
niedostatecznie dbali o walk z herezjami. W ten sposb wytworzya si w Kociele
synna instytucja inkwizycji (inquisitio haereticae pravitatis). Normy postpowania
inkwizycyjnego ustali dokadniej synod w Tuluzie, odbyty w 1229 r. po zakoczeniu
wojny z albigensami. W myl tych norm osoby winne wystpku sekciarstwa miay by
karane wedug obowizujcego prawa (animadversio debita), za osoby ukrywajce
heretykw miay traci majtek i podlega rwnie stosowanej karze cielesnej.
Heretykom aujcym za swe winy naleao darowa ycie, ale publicznych stanowisk
powierza im nie byo wolno. Heretyk za ktry nawrci si nieszczerze (np. z obawy
mierci) mia by doywotnio zamknity w wizieniu. Ostateczne przepisy dla
inkwizycji ustali papie Grzegorz IX w 1231 r.
Zadaniem inkwizycji byo zabezpieczanie krajw katolickich przed herezjami i
ich spoecznymi skutkami. Metodami dziaania inkwizycji miao by wyszukiwanie
bdnowiercw, agitatorw oraz poplecznikw heretyckich, nawracanie ich i karanie, w
wypadku gdy zachodzia potrzeba. Speniaa wic faktycznie inkwizycja funkcje policji
politycznej.
53

Biskupi - na ktrych pocztkowo spoczywa obowizek sterowania inkwizycji okazali si zbyt mao operatywni, wyodrbni wic papie trybunay inkwizycyjne,
powierzajc je prawie wycznie zakonom ebraczym, a wrd nich gwnie
dominikanom. W ten sposb w miejsce dawnej biskupiej, wysuna si na czoo
inkwizycja papieska.
W okresie panowania papiea Innocentego IV do sdw inkwizycyjnych
wprowadzono tortury, mimo e jeszcze papie Mikoaj I w swych - wydanych w IX
wieku w roku 867 -
Responsa ad consulta Bulgarorum
, okreli uywanie tortur jako
grzech przeciw Boskim i ludzkim prawom, uwaajc, e wyznanie wiary winno by
dobrowolne, a nie wymuszone. Niektrzy inkwizytorzy zasynli z okruciestwa naruszajc normy etyki katolickiej w imi motywacji i norm ideologicznych. Z powodu
naduywania wadzy przez inkwizytorw Stolica Apostolska - aby zapobiec bdom i
wypaczeniom - musiaa dokadniej precyzowa zasadny postpowania inkwizycyjnego
jak rwnie przywrci biskupom wgld w sprawy inkwizycji. Powstay nawet specjalne
podrczniki postpowania inkwizycyjnego.
Bardzo czsto jednak wszystkie te zabiegi okazyway si mao skuteczne, za
inkwizycja - jak to nieraz bywao z policj polityczn - rozszerzaa swe kompetencje,
obejmujc swym postpowaniem coraz wikszy zasig wykrocze takich jak
witokradztwa, blunierstwa, sodomi, wrbiarstwo, czary, magi, alchemi itp.
Oprcz papieskiej powstaa te inkwizycja sterowana przez wadze wieckie, za synna
inkwizycja hiszpaska staa si narzdziem despotyzmu pastwowego.
Trzeba w tym miejscu doda, e w pniejszym okresie inkwizycj
zorganizowano w pastwach protestanckich, a take w Anglii po oderwaniu si od
Kocioa katolickiego. Spord 300 tysicy spalonych na stosie czarownic 200 tysicy
stanowi ofiary inkwizycji protestanckiej, za 70 tysicy inkwizycji anglikaskiej.
Inkwizycja katolicka najczciej stosowaa pokuty kocielne, za wyrokw mierci
wydawaa stosunkowo niewiele i w dodatku nie wszystkie byy wykonywane. Np. w
caym okresie dziaania inkwizycji w Hiszpanii wydano 3 - 5 tys. wyrokw mierci
(dokadnymi danymi nie dysponujemy), przy czym nie wiadomo ile z nich wykonano
naprawd6.
6 Por. M. Chaadaj, Nic si nie zgadza,
Nasza Polska
, 2 grudnia 1998, s. 8-9.
Niezalene Trybunay Inkwizycyjne - wit Inkwizycj powoa Koci w 1215 roku, na dobre
zostaa ona zorganizowana waciwie w XV za odwoana w XVIII wieku (we Woszech dopiero w 1859 r.).
Przy tworzeniu Trybunau obowizywaa cisa procedura. Rzym wysya do danego kraju

inkwizytora, ktry skada listy uwierzytelniajce u miejscowego biskupa. Ten zapewnia mu pomoc wadz
wieckich i duchownych oraz stawa si jednym z dwu sdziw-asesorw. Drugim zostawa przeor
najwikszego, miejscowego klasztoru. Nastpnie powoywano notariusza (wraz z pomocnikami-pisarzami),
ktry jako sekretarz musia w aktach sprawy zamieszcza in extenso wszystkie zeznania i protokoy
posiedze (...).
Do Trybunau wybierano nastpnie szeciu viri probi (mw prawnych), ktrzy mieli obowizek
kontrolowania i oceniania dokumentw, take moralnoci i prawdomwnoci wiadkw i dysponowali
prawem veta. Dopuszczano wreszcie do procesu rzeczoznawcw, prawnikw itp. do 20, a nawet do 50,
zawsze zacnych obywateli.
Przywrcono zatem prawo rzymskie, ale wprowadzono do elementy cakowicie nowe: przymus
posiadania przez oskaronego obrocy - zawodowego prawnika; obowizek przedstawienia im obu
wszystkich dowodw winy i nazwisk wiadkw, ktrym w razie udowodnienia faszywych zezna grozia
kara mierci. Niektrzy historycy podaj jednak, e nazwisk wiadkw nie podawano, gdy czsto oskarano
o herezj wysoko urodzonych, a wtedy zemsta ich rodzin lub przyjaci bya okrutna, a wiadek musia
mie swobod wiadczenia. I to obowizuje do dzi.

54

O ile inkwizycja miaa wyranie funkcje defensywne i suya zabezpieczeniu

wadzy Kocioa tam, gdzie j ju posiada, dziaalno misyjna suya pozyskiwaniu
nowych wyznawcw. Dziaalno t prowadziy przede wszystkim dwa zakony franciszkanie i dominikanie. Zarwno jeden jak i drugi zakon stosowa bardzo skuteczne
metody propagandy - przede wszystkim oddziaujc na due skupiska miejskie, ktre w
owym czasie nadaway ton yciu spoecznemu. Byy jednak midzy nimi istotne rnice
powodujce niejako wzajemne uzupenianie si.
Franciszkanie byli zakonem bardziej masowym - ich liczb w XIII wieku
ocenia si na okoo 200 tys. - i starali si oddziaywa na szerokie masy; nie mieli
gbszego wyksztacenia teologicznego i trzymali si raczej z daleka od dysput natury
teologicznej, oddziaywali natomiast na spoeczestwo przykadem swego ycia i prac
kaznodziejsk, dostosowan do potrzeb propagandy masowej.
Dominikanie byli (i s do dzisiaj) zakonem elitarnym - ich liczb w XIII wieku
oceniaj historycy na kilkanacie tysicy - mieli gruntowne wyksztacenie teologiczne.
Metod ich dziaalnoci apostolskiej byo oddziaywanie na intelekt spoeczestwa wcigali swych rozmwcw w dysputy teologiczne, starajc si ich przekonywa w
drodze logicznej argumentacji. W swej pracy w. Dominik i jego nastpcy nie
lekcewayli elementw uczuciowych. Majc do czynienia z przeciwnikami, ktrzy
czsto reprezentowali wysoki poziom motywacji ideowo-moralnych i wysoki poziom
intelektualny, przystpujc do walki z nimi, musieli im dominikanie przeciwstawi
wasne kadry co najmniej na tym samym poziomie. Zakon kaznodziejski w. Dominika
przyj wic zasady ubstwa oraz pracy apostolskiej o ebraczym chlebie (na wzr
franciszkaski). Poczenie w jednym rku instrumentw inkwizycji - czyli policji
politycznej, i pracy kaznodziejskiej - czyli propagandy, spowodowao, e dominikanie
stali si gwnymi dysponentami instrumentw sterowania informacyjnego, ktrymi
dysponowa Koci w redniowieczu.
W okresie gdy od 1309 r. papie Klemens V osiedli si na stae w Awinionie,
krlowie francuscy uzyskali wielki wpyw na procesy sterowania Kocioem. Dowodem
Teraz ogaszano czas aski. W tym okresie heretyk, ktry sam si zgosi i odwoa bdy, by
zwalniany od wszelkiej odpowiedzialnoci i nie mg by sdzony przez sdy wieckie (...). Najwyej
dostawa pokut kocieln. Mg te w tym czasie uciec lub ukry si pod skrzydami monych protektorw
(...).
Wobec oskaronego stosowano najpierw wizienie celularne. Nie by to jednak loch ociekajcy
wod, (...) lecz cela w klasztorze lub specjalnym domu, do ktrej przynoszono mu ksiki, przychodzili
wieccy, kapani, nawet czonkowie Trybunau, dyskutowali, przekonywali. Celem inkwizycji byo bowiem
nie przyznanie si do winy, tylko szukanie prawdy.
Oskaronego przed procesem musia zbada medyk, ktry mg zabroni tortur ze wzgldu na
stan zdrowia, a choroba psychiczna w ogle zwalniaa od odpowiedzialnoci. Tortury za byy
dopuszczane tylko w ostatecznoci i pod okrelonymi warunkami: nie mg ich da inkwizytor, mogy
by przeprowadzane tylko przez wieckich (bardzo wygodne dla Kocioa...); nie mogy pociga za sob
utraty zdrowia lub kalectwa (?!); uzyskane t drog zeznania oskarony musia powtrzy dobrowolnie, po
upywie co najmniej 24 godzin (anglikanie stosowali tortury rwnie wobec wiadkw).
Nie dziwmy si tak bardzo torturom: w owych czasach stosowano je powszechnie. (...)
Oskarony mia szereg praw. W czasie procesu mg zakwestionowa bezstronno sdziw, a
nawet inkwizytora, ktry wtedy musia zoy funkcj. Po wyroku mia prawo odwoa si do Rzymu, co
blokowao wykonanie wyroku na lata. Jeszcze tu przed egzekucj mg odwoa herezj i uratowa
ycie.
Wyrokw-kar istnia cay arsena: w kategorii zadouczynienie od ofiarowania wiecy do
otarza po udzia w wyprawie krzyowej, za w kategorii kar realnych od datkw pieninych, przez
chost, prgierz, konfiskat majtku, banicj po przekazanie w rce sdu wieckiego
. (M. Chaadaj, Nic si
nie zgadza,
Nasza Polska
, 2 grudnia 1998, s. 8-9.)

55

tego moe by fakt, e krl Filip Pikny wywar skuteczny nacisk na Klemensa V w
sprawie likwidacji zakonu templariuszy, ktrych dobrami zawadn krl francuski.
Nastpca Klemensa V - Jan XXII - potrzebowa duo pienidzy zarwno na
utrzymanie rozbudowywanych coraz bardziej urzdw kurialnych, jak i na rozwinit
intensywn akcj misyjn na Wschodzie. Poniewa za woskie rda nie daway
papiestwu dostatecznych dochodw, rozwijano wic szeroki system fiskalny Stolicy
Apostolskiej, ktry wywoywa coraz wiksze niezadowolenie w caym
Chrzecijastwie.
Usiowa si te papie miesza w sprawy cesarstwa, domagajc si
rozstrzygnicia przed swoim trybunaem sporu midzy Ludwikiem Bawarem, a
Fryderykiem Piknym austriackim. da te papie dla siebie wikariatu cesarstwa we
Woszech - co gniewao ksit niemieckich. W rezultacie wojna domowa w Niemczech
zamienia si w wojn ze Stolic Apostolsk. W kocu ksita niemieccy ogosili
zasad, e na przyszo ten ma by uwaany za krla i cesarza, kogo obierze wikszo
elektorw, papieskie za potwierdzenia s zbyteczne. Kres wojnie pooy dopiero
wybr na cesarza Karola Luksemburczyka w 1346 roku. Wkrtce jednak potem przysza
do Europy Zachodniej ze Wschodu tzw. czarna mier, ktra zdziesitkowaa ludno
Europy. Ludno Anglii zmniejszya si wskutek zarazy o okoo 40%, ludno Niemiec
o ok. 35%, ubytki ludnoci Francji, Hiszpanii i Woch byy jeszcze wiksze. Ogem
zaraza pochona kilkadziesit milionw ofiar. O ile w roku 1300 ludno Europy
liczya okoo 80 mln, to w roku 1400 zaledwie 45-50 mln. W wyniku zarazy
rozprzeniu ulego ycie w Europie - w tym rwnie ycie religijne.
Papiee Innocenty VI i Urban V podjli prby uzdrowienia Kocioa pracowali nad napraw obyczajw duchowiestwa, usuwali naduycia kocielne,
pitnowali wystawne ycie kleru. Wochy byy jednak nadal widowni walk, w trakcie
ktrych akomym okiem patrzono na Pastwo Kocielne. W latach 1378-1417 trapia
Koci schizma zachodnia, ktra doprowadzia do rozbicia centrum decyzyjnego
Kocioa - dziaali w tym czasie papiee i antypapiee. Dopiero Sobr w Konstancji
wybra w 1417 r. papiea Marcina V koczc okres schizmy.
Na Soborze w Konstancji (1414-1418 r.) wybitny polski prawnik, rektor
uniwersytetu krakowskiego - Pawe Wodkowic podj w imi nadrzdnoci etyki oraz
w imi idei tolerancji polemik z obrocami polityki krzyackiej. Stara si on nada
szeroki sens idei tolerancji w stosunku do wszystkich niechrzecijan. Tolerancja wedug
niego miaa oznacza nie tylko bierne znoszenie, ale i pozytywn ochron przed
wypdzeniem, rabowaniem, nawracaniem przemoc, nie mwic ju o mordowaniu.
Podstaw tej tolerancji u Pawa Wodkowica by nakaz etyczny - by to wic spr o
zasadniczym znaczeniu dla systemu sterowania spoecznego Kocioa katolickiego chodzio o nadrzdno norm etycznych w stosunku do wszystkich norm, w tym nawet
ideologicznych (ktre wszak stanowiy podstawow motywacj dziaalnoci inkwizycji,
naruszajcej czsto normy etyczne). Pawe Wodkowic wyprzedzi tu swoj epok.
Sobr w Konstancji zaj si problemami reformy, ale zaatwi je
powierzchownie i poowicznie - gwnie zreformowano funkcjonowanie kurii
papieskiej. Penej reformy Kocioa nie przeprowadziy rwnie nastpne sobory, a
tymczasem Stolica Apostolska pograa si w otchani nepotyzmu, za motywacje
witalne i ekonomiczne w centrum decyzyjnym Kocioa coraz bardziej bray gr nad
motywacjami etycznymi i ideologicznymi.
56

Obradujcy w latach 1512-1517 Sobr Lateraski V rwnie nie dokona

reformy Kocioa. Tymczasem w Kociele coraz mocniej daway zna o sobie gosy
domagajce si reformy. Pocztkowo byy to gosy wystpujce z pozycji
wewntrzkocielnych - wystpowali ludzie, ktrzy chcieli dobra Kocioa. Spord
przedstawicieli Kocioa w Polsce mona tu wymieni Jakuba z Paradya, w. Jana
Kantego czy wreszcie prymasa Mikoaja Trb.
Potem rozpoczy si ju ruchy spoeczne wrogo nastawione do Kocioa, ktre
byy zwiastunami powstawania zarodkw nowej kapitalistycznej formacji. W XV wieku
najpowaniejszym ruchem tego rodzaju by ruch husycki. W XVI wieku synne
wystpienie Marcina Lutra w wigili Wszystkich witych 1517 r. z jego 95 tezami,
ktre wywiesi na drzwiach kocioa zamkowego w Wittenberdze, dao pocztek
rewolucji religijnej, ktra dopiero zmusia kierownictwo Kocioa do przeprowadzenia
zasadniczej reformy systemu sterowania spoecznego na Soborze Trydenckim, ktry
obradowa od 13 grudnia 1545 r. do 4 grudnia 1563 r.

57

6. SYSTEM STEROWANIA SPOECZNEGO KOCIOA KATOLICKIEGO

OD SOBORU TRYDENCKIEGO DO WIELKIEJ REWOLUCJI FRANCUSKIEJ

Podoe spoeczne dla protestantyzmu i jego walki z Kocioem katolickim

stanowio rozwijajce si w tym czasie mieszczastwo europejskie, zainteresowane w
zmianie istniejcego wwczas feudalnego porzdku spoecznego, ktrego gwnym
filarem by Koci katolicki.
Klasycy marksizmu, ktrzy byli bystrymi badaczami procesw powstawania i
rozwoju ustroju kapitalistycznego, stwierdzili na ten temat:
redniowiecze rozwino si na gruncie zupenie surowym. Ze staroytnej

cywilizacji, staroytnej filozofii, polityki i jurysprudencji uczynio ono tabula rasa, by

we wszystkich dziedzinach rozpocz wszystko od nowa. Z minionego wiata
staroytnego przejo ono jedynie chrzecijastwo i pewn ilo na wp zburzonych
miast, odartych zupenie z caej swej cywilizacji. Wynik by taki, e duchowiestwo tak jak na wszystkich szczeblach rozwoju - uzyskao monopol na wyksztacenie
umysowe, a wskutek tego samo wyksztacenie przybrao zasadniczo teologiczny
charakter. Polityka i jurysprudencja, jak i wszystkie inne nauki, stay si w rkach
klechw po prostu gaziami teologii i traktowane byy wedug tych samych zasad, ktre
panoway w teologii. Dogmaty Kocioa byy zarazem aksjomatami politycznymi, a
cytaty z Biblii miay moc prawa przed kadym trybunaem. Nawet gdy utworzy si
odrbny stan prawniczy, jurysprudencja dugo jeszcze pozostawaa pod kuratel
teologii. To zwierzchnictwo teologii nad kad dziedzin dziaalnoci umysowej
wynikao rwnie nieuchronnie ze stanowiska Kocioa, bdcego najwyszym
uoglnieniem i najwysz sankcj istniejcego ustroju feudalnego.
Jasne jest wobec tego, e wszystkie w oglny sposb formuowane ataki na
feudalizm, a przede wszystkim ataki na Koci, wszystkie rewolucyjne doktryny
spoeczne i polityczne musiay by zarazem i w gwnej mierze herezjami
teologicznymi. Aby mona byo zaatakowa istniejce stosunki spoeczne trzeba byo
zerwa z nich aureol witoci.
Opozycja rewolucyjna przeciwko feudalizmowi cigna si przez cae
redniowiecze. Wystpuje ona, zalenie od warunkw epoki, to jako mistyka, to jako
1
jawna herezja, to znw jako powstanie zbrojne. (...)
.
W powyszym cytacie - przy caej niechci do Kocioa - mamy pene
potwierdzenie, e herezje nie byy niczym innym jak ruchami wywrotowymi
zmierzajcymi do obalenia istniejcego w redniowieczu ustroju, za religijna ich forma
wynikaa z pewnej socjotechniki dziaania. A wszak inkwizycja tak je wanie
traktowaa.
1 K. Marks, F. Engels, W. Lenin, O religii - wybr, Warszawa 1984, s. 100-101.

58

K. Marks uwaa, e rodzcy si w XVI wieku protestantyzm stanowi

buruazyjn odmian chrzecijastwa. Etyka i teologia protestancka bya lepiej
dostosowana do potrzeb rodzcego si kapitalizmu, ni etyka i teologia katolicka.
Koci musia si broni przed atakujcym go protestantyzmem, wyrazem tej
obrony by wanie Sobr Trydencki. Wszystkie uchway tego Soboru dyktowaa
potrzeba wczesnej sytuacji wywoana rewolucj i doktryn protestanck.
Wyda wic Sobr Trydencki dekrety dogmatyczne okrelajce Pismo wite i
tradycj jako pene rda wiary, ustali ostatecznie kanon Pisma witego i sposb jego
wykadania; sprecyzowa rwnie dokadnie szereg innych spraw dogmatycznych.
W dziedzinie reformy organizacji kocielnej wyda Sobr Trydencki
postanowienia dotyczce wykadania Pisma witego w szkoach kocielnych i
wygaszania kaza, jak rwnie dotyczce naleytego penienia obowizkw przez
biskupw i kapanw. Zabroni kumulacji stanowisk kocielnych, okreli zasady
postpowania karnego przeciw biskupom i kapanom. Zasadnicze znaczenie mia dekret
o obowizku zakadania przez biskupw seminariw duchownych, w ktrych kandydaci
na kapanw otrzymywaliby odpowiednie wychowanie i wyksztacenie w naukach
wieckich i duchownych. Wydany te zosta dekret dotyczcy warunkw zawierania
maestw. Zalecono rozwane stosowanie kltw i cenzur; unormowano zbieranie
jamun kocielnych, a take zarzd dochodami i zakadami kocielnymi. Sobr poleci
te uoenie wyznania wiary (Professio fidei Tridentia), wydanie katechizmu
rzymskiego, jak rwnie indeksu ksiek zakazanych, zalecono poprawienie mszau,
brewiarza i tekstu Wulgaty. Te ostatnie zalecenia zostay wykonane przez Stolic
Apostolsk wkrtce po zakoczeniu Soboru. Wszystkie za uchway soborowe
potwierdzi papie Pius IV bull "Benedictus Deus" wydan w dniu 26 stycznia 1564 r.
Od Soboru Trydenckiego w systemie sterowania Kocioa katolickiego nadal
istotn rol odgrywaj bodce ideologiczne i etyczne, ale wzrasta rola norm i bodcw
poznawczych; wzrasta te rola sterowania poredniego - poprzez wyksztacenie i
wychowanie. Zasadnicz rol w tym procesie odegra zakon jezuitw i inne zakony
potrydenckie, zreformowane seminaria duchowne i wpyw Kocioa na szkolnictwo
wieckie.
Sobr Trydencki zapocztkowa w dziejach Kocioa okres kontrreformacji.
Koci energicznie w tym okresie przeciwstawia si protestantyzmowi, starajc si
nawet nawraca protestantw na katolicyzm, a rwnoczenie rozwija bardzo szerok
dziaalno misyjn poza Europ.
Papie Grzegorz XV zaoy w 1622 roku synn Kongregacj Propagandy
Wiary, skupiajc w swych rkach wszystkie poczynania misyjne; prbowaa ona
oddzieli misje katolickie od ekspansji kolonialnej europejskich pastw katolickich.
Nastpca Grzegorza XV, Urban VIII zczy z Kongregacj w 1626 r. specjaln
drukarni pracujc dla celw misyjnych, a w roku 1627 doczy rwnie do niej
misyjne seminarium duchowne, ktre zostao nazwane Collegium Urbanum de
Propaganda Fide, zadaniem tego seminarium byo ksztacenie kadr misjonarskich
rekrutujcych si spord wszystkich narodw. Kongregacja Propagandy Wiary skupia
wic w swym rku wszystkie konieczne instrumenty propagandy i wychowania
(sterowania poredniego).
Kontrreformacja stosowaa socjotechnik bardzo elastyczn i zrnicowan od agodnej perswazji, wychowania i propagandy do dziaa inkwizycji, od uczonych
polemik intelektualistw do odwoywania si do emocji, od surowej ascezy do bogatych
59

procesji, naboestw i barokowych kociow. Kontrreformacja staraa si wywrze swe

pitno na wszystkich dziedzinach ycia spoecznego, ale rwnoczenie popieraa i
wykorzystywaa rnorodne tradycje narodowe w poszczeglnych kocioach
prowincjonalnych, aby dziki temu atwiej trafi do wyobrani szerokich mas ludowych,
wielk wag przywizywano do oddziaywania na wyobrani mas przez sztuk przepych barokowych wntrz katolickich kociow mia zami surow prostot wntrz
kociow protestanckich. Rwnie nauka bya wykorzystywana przez kontrreformacj,
przy czym dbano o to by treci upowszechniane przez naukowcw byy zgodne z
wykadni potrydenck nauki Kocioa - wyrazem tej dbaoci byo ustanowienie przez
papiea Pawa IV wykazu ksiek niebezpiecznych, ktry przeszed do historii jako
index librorum prohibitorum.
Elit Kocioa i najsprawniejszym nowoczesnym narzdziem sterowania
spoecznego w rku papiestwa, sta si zakon jezuitw czyli Towarzystwo Jezusowe,
zaoone przez w. Ignacego Loyol i zatwierdzone w 1540 r. przez papiea Pawa III.
Zakon jezuitw zosta zorganizowany na zasadach bezwzgldnego
posuszestwa i wiernoci Stolicy Apostolskiej. Wybierani doywotnio generaowie
zakonu posiadaj wadz absolutn, majc przy swym boku asystentw i admonitora;
mianowani przez generaa przeoeni prowincji maj przy sobie konsultantw i
admonitora - w ten sposb zakon umia pogodzi siln centralizacj wadzy z
zabezpieczeniem si przed naduyciami wadzy absolutnej.
Jdro zakonu stanowi tzw. kapani profesi, ktrzy obok trzech uroczystych
lubw analogicznych jak w innych zakonach, skadaj jeszcze czwarty lub bezwzgldnego posuszestwa papieowi. Wielka karno, solidarno we wszystkich
wystpieniach zewntrznych oraz troska o jak najwysze wyksztacenie swych
czonkw, wreszcie specjalizacja zarwno studiw jak i zaj cechoway od pocztku
jezuitw. Due zasugi dla utrwalenia charakteru zakonu mia nastpca w. Ignacego
genera Jakub Lainez, natomiast dla studiw zakonnych najwicej uczyni pity z kolei
genera Klaudiusz Aquaviva, ktry dziaa na przeomie XVI i XVII wieku i za ktrego
kadencji zostaa ostatecznie ustalona
Ratio studiorumzarwno dla rednich jak i
wyszych szk jezuickich.
Zakon jezuitw rozszerzy si bardzo szybko, tak, e jeszcze za ycia swego
zaoyciela osign liczb okoo 1000 czonkw w 12 prowincjach i ponad 100 domach
zakonnych. Pod koniec XVI wieku jezuici dziaali ju we wszystkich krajach Europy, a
take we wszystkich dostpnych wwczas dla Europejczykw czciach wiata.
Zadaniem jezuitw, ktremu si z wielkim oddaniem powicali byo
rozszerzanie i utwierdzanie wiary katolickiej, w zwizku z tym prowadzili prac
zarwno wrd pogan i innowiercw, jak i wrd katolikw.
W pracy swej stosowali gwnie metody sterowania poredniego, zajmujc si
wychowaniem i wyksztaceniem (programowaniem zarwno norm ideologicznych i
etycznych jak i poznawczych). Zakadali i prowadzili szkoy i uniwersytety,
wychowujc modzie i przygotowujc nowe kadry dla kleru; prowadzili te dziaalno
naukow i pisarsk,, jak rwnie duszpastersk.
Na terenie Europy ich gwnym zadaniem - obok utwierdzania wiary - byo
zwalczanie herezji i nawracanie heretykw. Zadanie to wypeniali z wielkim zapaem i
skutecznie, spotkali si wic z niechci a niejednokrotnie nawet z wrogoci
wszystkich przeciwnikw Kocioa. Walka z protestantyzmem wywara swoje pitno nie
tylko na charakterze ale rwnie i na nauce teologicznej zakonu. Liberalizmowi i
60

laicyzmowi kierunkw protestanckich przeciwstawiali jezuici silne oparcie o Stolic

Apostolsk i dogmaty katolickie. Jezuici byli tak gorliwi, e na przeomie XVI i XVII
w. podczas synnego sporu teologicznego midzy Dominikiem Banezem a juzuit
Ludwikiem de Molina zaczli nawet denuncjowa dominikanw i oskara ich o
herezj, dominikanie zreszt nie pozostali duni - oskarali rwnie ostro jezuitw.
Dopiero wydany w 1607 r. dekret papiea Pawa V przerwa t polemik zabraniajc
wzajemnych na siebie napaci. Dekret stwierdza autorytatywnie, e ani dominikascy
tomici nie s kalwinistami - jak im zarzucali jezuici, ani te jezuiccy molinici nie s
pelagianami - jak twierdzili dominikanie. Ten spr wiadczy o przerocie motywacji i
norm ideologiczno-dogmatycznych w obu zakonach w owym czasie, ktre zaczy
dominowa nad normami etycznymi.
Oprcz jezuitw w okresie kontrreformacji bardzo oywion dziaalno
prowadziy rwnie inne zakony - zarwno istniejce ju od dawna a tylko w tym
okresie zreformowane - jak np. karmelici, benedyktyni czy cystersi, jak te powstae
wanie w tym okresie - jak oratorianie czy pijarzy; ci ostatni zajmowali si nauczaniem
modziey zakadajc w tym celu swoje kolegia. Specjalnie dla prowadzenia seminariw
duchownych zgodnie z naukami Soboru Trydenckiego, powstali w XVII wieku we
Francji sulpicjanie i eudyci. Zakony te, oywione ideami Soboru Trydenckiego,
stanowiy w tym czasie najbardziej gorliw i operatywn kadr Kocioa.
Wysiki Kocioa zmierzajce do podniesienia poziomu umysowego i
wyksztacenia duchowiestwa katolickiego - zarwno diecezjalnego jak i zakonnego oraz prby przeprowadzenia odrodzenia moralnego day pewne rezultaty. Ofensywa
protestantyzmu zostaa zahamowana, katolicyzm uleg wzmocnieniu, ale reformacja nie
zostaa pokonana w adnym z krajw, w ktrych w XVI w. zdobya wikszo
spoeczestwa i staa si religi panujc - caa pnoc Europy nie wrcia ju do
katolicyzmu. Pewien sukces odnis Koci katolicki na odcinku prawosawia - w 1596
r. doszo do podpisania unii na synodzie zjednoczeniowym w Brzeciu, w wyniku ktrej
biskupi ruscy zczyli si z katolicyzmem.
Natomiast misje katolickie w krajach pozaeuropejskich odnosiy w tym czasie
bardzo due sukcesy, a ich dziaalno przyczyniaa si bardzo czsto do podniesienia
poziomu kulturalnego i cywilizacyjnego poszczeglnych ludw. Niejednokrotnie ju po
krtkim okresie swej dziaalnoci misje mogy si opiera na tubylczej ludnoci.
Szczeglnie intensywn i skuteczn dziaalno misyjn prowadzili jezuici, ktrzy nawet
w Paragwaju zorganizowali spoeczno nawrconych Indian, tworzc tzw. republiki
jezuickie o charakterze teokratycznym, oparte na kolektywnej pracy.
Sukcesy misji katolickich poza Europ nie mogy jednak zrekompensowa
Kocioowi osabienia jego pozycji w Europie. Wadza papieska nie jest ju rozjemc w
sprawach polityki europejskiej, a wadze pastwowe - nawet w pastwach katolickich traktuj Koci i duchowiestwo coraz bardziej instrumentalnie; omnipotencja pastwa
powoli zaczyna si rozciga rwnie na sfer religijn. O ile dawniej monarchowie w
sprawach religijnych dziaali niejako na podstawie penomocnictwa kocielnego, o tyle
teraz dziaaj ju wasn tylko powag, niezalenie od Kocioa, a nawet wbrew niemu.
W systemie sterowania spoecznego - zarwno kocielnym jak i wieckim
(pastwowym) - coraz wiksz rol w tym okresie odgrywaj motywacje i normy
prawne oraz programujca i stosujca je biurokracja. Wadza wiecka zyskuje sobie
coraz wikszy wpyw na sprawy kocielne, czego wyrazem bya np. praktyka veta
stosowanego na konklawe w celu niedopuszczenia do wyboru papiea niewygodnego
61

dla monarchw katolickich, rywalizowali tu ze sob krlowie francuski i hiszpaski, a

potem rwnie i cesarz.
Natomiast Stolica Apostolska utrzymaa swe prerogatywy w stosunku do
prowincjonalnych wadz kocielnych, zwikszajc nawet centralizm swego systemu
sterowania. Organem, ktry okaza si bardzo pomocny w tej sprawie byy nuncjatury
apostolskie.
Coraz wiksza dominacja norm i motywacji prawnych w pastwowych
systemach sterowania spoecznego musiaa prowadzi do konfliktw z Kocioem. W
drugiej poowie XVII wieku do gronego dla Kocioa konfliktu doszo na tym tle we
Francji. Gallikanizm mia tam stare tradycje - denie do moliwie jak najwikszego
uniezalenienia Francji i jej kocioa od Stolicy Apostolskiej oraz ograniczenia
wpyww i uprawnie hierarchii kocielnej w yciu pastwowym, przy rwnoczesnym
zwikszeniu prerogatyw pastwa w Kociele, wystpoway ju w XV wieku. Sporo
teoretykw gallikanizmu wystpowao publicznie w XVI i XVII wieku. Ludwik XIV
zacz realizowa koncepcje gallikaskie - na jego rozkaz zostay opracowane tzw.
artykuy gallikaskie, ktre stwierdzay: 1) ani w. Piotr nie mia, ani jego nastpcy nie
maj wadzy nad krlami w sprawach doczesnych, a pastwa s cakowicie niezalene
od Kocioa; 2) papiee stoj niej od soborw powszechnych; 3) wadza papiey jest
ograniczona przez prawo kocielne, a we Francji ograniczaj j rwnie zwyczaje
gallikaskie; 4) decyzje papiey, nawet w sprawach wiary staj si nieomylne dopiero
gdy uzyskaj zgod caego Kocioa.
Artykuy gallikaskie zaczto we Francji wciela w ycie, co doprowadzio do
ostrego konfliktu ze Stolic Apostolsk. Papie odmawia zatwierdzenia mianowanych
przez krla Francji biskupw, w rezultacie w 1688 r. wakowao we Francji 35 stolic
biskupich. W 1687 r. papie stan wobec koniecznoci ekskomunikowania zbyt
aroganckiego ambasadora francuskiego przy swoim dworze, a wkrtce potem dotkn
kltw samego krla Francji, ktry z kolei odpowiedzia zerwaniem stosunkw ze
Stolic Apostolsk i uwizieniem nuncjusza papieskiego.
W kocu jednak Ludwik XIV nawiza ukady ze Stolic Apostolsk, a po
mierci Innocentego XI zacz odstpowa od swej antykocielnej polityki, w 1693 r.
donis papieowi Innocentemu XII, e uchyli obowizek stosowania si do artykuw
gallikaskich. Mianowani przez krla Francji biskupi zostali przez papiea
zatwierdzeni, musieli jednak potpi wszystkie swe wczeniejsze wykroczenia przeciw
wadzy papieskiej. Mimo to jednak pogldy gallikaskie szerzyy si nadal we Francji, a
wrd kleru francuskiego pogbiaa si niech do Stolicy Apostolskiej.
W Niemczech odpowiednikiem francuskiego gallikanizmu by febronianizm i
jzefinizm.
Febronianizm wyrs w Niemczech na gruncie czstych zatargw biskupw i
metropolitw niemieckich z nuncjuszami papieskimi. Biskupi niemieccy chcieli widzie
w nuncjuszach tylko przedstawicieli dyplomatycznych Stolicy Apostolskiej, nie godzc
si na ich interwencje w sprawy diecezjalne. Na tym tle w 1673 r. doszo do zestawienia
"Gravaminw" trzech niemieckich arcybiskupw - koloskiego, mogunckiego i
trewirskiego - przeciw Stolicy Apostolskiej, ktra wedug nich traktowaa koci w
Niemczech gorzej ni we Francji czy Hiszpanii.
Waciwym twrc koncepcji febronianizmu by pomocniczy biskup trewirski
Jan Mikoaj von Hontheim, ktry w 1763 r. ogosi pod pseudonimem Justus Febronius
swe dzieo
De statu ecclesiae et legitima potestate Romani pontificius(
O stanie
62

Kocioa i legalnej wadzy papiea

), w ktrym dowodzi, e Chrystus przekaza wadz
caoci Kocioa; biskupi s sobie rwni i otrzymuj jurysdykcj bezporednio od Boga,
papie za jest wprawdzie orodkiem jednoci kocielnej, ale przysuguje mu tylko
honorowe pierwszestwo (primatus honoris). Wszelkie prerogatywy, ktre papiee w
cigu wiekw uzyskali, a czciowo sobie uzurpowali, powinny by cofnite; zdaniem
autora one to wanie s najwiksz przeszkod w odzyskaniu dla Kocioa
protestantw.
Dzieo von Hontheima zostao potpione przez papiey Klemensa XIII i
Klemensa XIV, ale dopiero Pius VI w 1778 r. skoni autora do odwoania potpionych
przez papiey tez zawartych w jego ksice. Dzieo von Hontheima byo jednak nadal
poczytne i popularne, o czym wiadczy moe fakt, e w 1786 r. w miecie Ems czterej
niemieccy arcybiskupi ogosili sze punktw cile zwizanych z pogldami
febroniaskimi. Jednake krlowie i ksita niemieccy nie poparli tych punktw i
wskutek tego nie miay one praktycznych konsekwencji dla procesw sterowania
spoecznego Kocioa.
Natomiast biurokratyczno-etatystycznego przewrotu w systemie sterowania
Kocioem dokona cesarz Jzef II. Pocztki systemu, nazwanego potem jzefiskim,
zaobserwowa mona ju pod rzdami Marii Teresy, ktra bdc osobicie bardzo
pobon uwaaa, e wadza jej dotyczy rwnie Kocioa. Znalaza zwolennikw wrd
duchownych austriackich.
Reformy kocielne zacza Maria Teresa od naprawy ycia zakonnego.
Zakonnikom zarzucaa pasoytnictwo, naduywanie wielkich majtkw niezgodnie z
zadaniami Kocioa, niedostateczne wyksztacenie, zaniedbywanie regu ycia
zakonnego, gnun bezczynno i wczgostwo. Maria Teresa w wielu wypadkach
odebraa zakonnikom obsug parafii, przekazujc j klerowi diecezjalnemu, zmusia
klasztory do staego utrzymywania jednego lub dwu swych przedstawicieli na studiach
uniwersyteckich w Wiedniu, zabronia skadania uroczystych lubw przed 24 rokiem
ycia, wydalania si zakonnikw z murw klasztornych, zniosa klasztory i domy
zakonne, ktre nie posiaday dostatecznej liczby zakonnikw dla pielgnowania swej
reguy.
Dokonaa te Maria Teresa reorganizacji szk i wyszych uczelni
teologicznych w swym pastwie. Pooono nacisk na studia biblijne, histori Kocioa,
teologi pastersk i patrystyk, natomiast strona wychowawcza bya nastawiona na
uksztatowanie kleru bardziej na urzdnikw pastwowych ni duszpasterzy.
Syn Marii Teresy - Jzef II, doprowadzi do absurdu system jzefiski.
Postanowi on z rnorodnych etnicznie i jzykowo ziem swojej monarchii stworzy
jednolite pastwo austriackie, niezalene od wszelkich - nawet papieskich - wpyww
obcych, zamierza te z jednej strony ukrci wpywy klerykalne, ale z drugiej strony
chcia wzmocni Koci. Wszystkie dekrety kocielne - nie wyczajc papieskich musiay mie placet monarchy. Przeprowadzi ujednolicenie bractw i stowarzysze
religijnych, znoszc klasztory kontemplacyjne. Zlikwidowa seminaria biskupie i studia
klasztorne, w ich miejsce tworzc generalne instytuty teologiczne, w ktrych dogmatyk
i egzegez biblijn wykadano wedug zasad racjonalistycznych, za histori Kocioa i
prawo kanoniczne wedug podrcznikw febroniaskich i protestanckich. W miejsce
kocielnego wprowadzi Jzef II prawo maeskie i rozwodowe wieckie. Wyda te
przepisy okrelajce jak naley sprawowa sub duszpastersk, jak wygasza kazania,
drobiazgowo regulujce sposb odbywania naboestw i ceremonii religijnych; niektre
63

obchody religijne zostay wrcz zabronione. Krl pruski Fryderyk II nazwa zoliwie
Jzefa II
arcyzakrystianem w. Imperium Rzymskiego
.
Reformy Jzefa II miay typowy biurokratyczny charakter i byy
przeprowadzane w oparciu o aparat administracyjny i policyjny. Ich istot bya
dominacja motywacji i norm prawnych nad etycznymi i ideologicznymi. Papie Pius VI
prbowa Jzefa II zawrci z bdnej - wedug zdania Stolicy Apostolskiej - drogi, ale
bezskutecznie.
W XVIII wieku po objciu tronu hiszpaskiego przez Bourbonw, w Hiszpanii
zacz si absolutyzm na mod gallikask, co doprowadzio do sporw ze Stolic
Apostolsk. Hiszpania posiadaa w tym czasie 180 arcybiskupstw i biskupstw, 70 tys.
duchownych diecezjalnych i drugie tyle duchowiestwa zakonnego. Filip V ogosi si
patronem wszystkich biskupstw w pastwie, uzurpujc sobie cakowicie niezalene
prawo ich obsadzania. Powsta na tym tle konflikt ze Stolic Apostolsk, ktry dopiero
papie Banedykt XIV zaagodzi konkordatem z 1753 r., ktry przyzna krlom
hiszpaskim wspomniane prawo, papie zastrzeg sobie tylko nominacje w 52
beneficjach mniejszych.
Po oddzieleniu si Portugalii od monarchii hiszpaskiej, doszo rwnie do
konfliktu midzy monarchi portugalsk a Stolic Apostolsk, konflikt ten zaagodzi
dopiero Benedykt XIV, co jednak nie zapobiego dalszym konfliktom.
Stosunki kocielne we Woszech byy rwnie w tym czasie pene konfliktw
midzy wadzami kocielnymi i wieckimi. Gallikanizm i jzefinizm miay wielu
zwolennikw we Woszech, mwiono wrcz, e wpywy Kocioa we Woszech
sigay
tylko tak daleko, jak wpyw spowiednikw ksicych
.
Kolejnym zagroeniem dla Kocioa katolickiego i jego systemu sterowania
spoecznego okaza si prd mylowy, ktry przeszed do historii pod nazw filozofii
epoki Owiecenia. Katolicki eklezjolog biskup Edward Ozorowski pisze na ten temat:
Spustoszenie sia przede wszystkim racjonalizm, deizm i naturalizm. Pierwszy

z tych prdw podcina wiar. Przyjmujc bowiem rationabile za jedynie godne

czowieka odwraca si tym samym od fides. Drugi uderza w fundamenty religii. Bg
bowiem, ktry nie troszczy si o stworzony przez siebie wiat, ktry jest tak daleki i
obcy, e nie mona Go pozna ani osign, nie jest dostpny - w myl tych zaoe kultowi religijnemu. Naturalizm natomiast, odrzucajc ask i wszelk
nadprzyrodzono, w gruncie rzeczy rwnie obraca si przeciwko Kocioowi.
Pierwsi piewcy Owiecenia byli w wikszoci ludmi wierzcymi (np. Bacon
de Vrulan, Herbert de Cherbury, Collins). Nawet Voltaire (
1778) i Rousseau (
1778)
wychodzili z pozycji wiary. Ich wszake uczniowie (Diderot, d'Alambert, Maupertius.
Le Mettrie) wybrali ateizm i materializm. Ludziom Owiecenia w pocztkowej fazie
przywiecaa szlachetna myl zjednoczenia ludzkoci, znalezienia takiej religii, ktra
mogaby by przyjta przez wszystkich ludzi. Std te chcieli sprowadzi poszczeglne
wyznania do jednego chrzecijastwa, to za wczy w religi jako tak. Niestety,
operacja ta koczya si odrzuceniem religii w ogle.
Eklezjologia, ulegajca wpywom prdw owieceniowych, ewoluowaa ku
desakralizacji, demityzacji i ograniczeniu obszaru misterium. Corpus mysticum
zastpiono przez corpus morale. Racj bytu Kocioa widziano w jego roli jako
wychowawcy. Oczywicie, chodzio tu o wychowanie intelektualne, na gruncie praw
natury, do cnoty i ycia w pokoju. Idea porzdnego czowieka przenikna take do
Polski. Opowiadali si za ni Antoni d-Poniski, Konstanty wicicki, Samuel
64

Chrocikowski i inni. H. Kotaj (

1812) i S. Staszic (
1826) widzieli potrzeb Kocioa
do utrzymania adu spoecznego i pastwowego. S. Konarski (
1773) za, centrum ycia
religijnego upatrywa we Mszy w. i sowie Boym. Efektem owiecenia bya kasata
zakonu jezuitw, rewolucja francuska, zuboenie niemal na caej linii ycia duchowego
2
i mistycznego, zewiadczenie duej czci kleru
.
W upowszechnianiu idei wieku Owiecenia istotn rol odegrao zaoone
formalnie w 1717 r. w Anglii wolnomularstwo (masoneria).
(...) Kroczce od sukcesu do
sukcesu Owiecenie nie narodzio si w loach. Z jego dwu najgoniejszych i dla
wczesnego stadium rozwoju najwaniejszych twrcw, jeden - Rousseau - nigdy do
wolnomularstwa nie nalea, drugi za - Wolter - wstpi do dopiero u schyku swej
kariery intelektualnej, tu przed mierci. Rwnie denia do braterstwa, rwnoci,
wolnoci byy wytworem epoki, podobnie jak wraliwo i skonno do ez wywodziy
si - w ostatecznym rachunku - z twrczoci Rousseau. Lecz wolnomularstwo brao
niezmiernie czynny udzia w propagowaniu tych idei i postaw. W jego warsztatach nie
tylko zachowano je, ale przekadano na jzyk praktyki codziennej. (...) Duch tolerancji i
wyrozumiaoci wyraa si m.in. w tym, e w obrzdowoci zachowano wszystko, co
przypominao pewne pojcia i idee religijne, rwnoczenie za nie pozbawiono
czonkostwa - ze wzgldu na ich zapatrywania - ani materialistw w rodzaju
3
Helwecjusza, ani ateistw typu Lalande'a
.
Podstawow koncepcj, ktra lega u podstaw doktryny wolnomularskiej by
indywidualizm i zwizana z nim zasada, uznajca prawo jednostki ludzkiej do
posiadania wasnych pogldw, a take szacunek dla ludzi inaczej mylcych.
W okresie gdy powstay pastwa demokracji mieszczaskiej, zasada ta
umoliwiaa wolnomularstwu sterowanie porednie polegajce na wsplnym
programowaniu ideowo-moralnym elity rnych - niejednokrotnie rywalizujcych ze
sob - partii politycznych i ruchw ideowych. Dziki opartemu na tej zasadzie
programowaniu, walki midzy poszczeglnymi partiami i ruchami mieszczaskimi
mogy by w zasadzie utrzymywane w bezpiecznych dla ustroju demokratycznego
granicach.
Z przedstawionej wyej zasady podstawowej wynika prowadzona przez
wolnomularstwo walka z dogmatyzmem, ktra w okresie ksztatowania si
kapitalistycznych stosunkw odgrywaa bardzo istotn rol. W tym okresie mode i
prne mieszczastwo zwalczao w spoeczestwie to wszystko, co stanowio
przeszkod dla rozwoju kapitalistycznych stosunkw produkcji i wymiany, atakowao
wic Koci katolicki, ktrego aparat organizacyjny i system programowania etycznoideologicznego (sterowania poredniego) byy wwczas cile powizane z ustrojem
feudalnym, a nastpnie jego pozostaociami. Doktryna Kocioa katolickiego oparta
jest na systemie dogmatw, a kady prawowierny katolik zobowizany jest uznawa
wszystkie dogmaty, ktre Koci do wierzenia podaje. W tej sytuacji zwalczanie
dogmatyzmu przez masoneri, w imi poszanowania prawa jednostki do posiadania
wasnych przekona, stanowio skuteczn metod walki ideologicznej z Kocioem
katolickim.
Wadze Kocioa stosunkowo szybko zorientoway si w grocym ze strony
wolnomularstwa niebezpieczestwie i ju w 1738 roku papie Klemens XII wyda
skierowan przeciwko masonerii bull
In eminenti Apostolatus specula
, rzucajc na
2 Bp E. Ozorowski, Koci zarys eklezjologii katolickiej, Wrocaw 1984, s. 248-249.
3 L. Hass, Wolnomularstwo w Europie rodkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocaw 1982, s. 90-91.

65

wolnomularstwo ekskomunik. Stanowisko to potwierdzili potem papiee - Benedykt

XIV, Pius IX i Leon XIII.
Wolnomularstwo rwnie z innych wzgldw przyczyniao si do rozsadzania
panujcego w XVIII wieku w Europie ustroju.
Jednak ju samo istnienie l dezintegrowao podstawy wczesnego ustroju

polityczno-spoecznego. Wolnomularska zasada rwnoci czonkw i uzyskiwania

kolejnych stopni wtajemniczenia na podstawie indywidualnej wartoci czowieka chocia w praktyce ludziom z elity stopni tych udzielano szybciej - stanowia
zaprzeczenie ustalonej w spoeczestwie zasady, e urodzenie w warstwie
uprzywilejowanej nadaje jednostce uprawnienie do zajmowania przodujcej pozycji
wrd ludzi. W powstajcych od pierwszej poowy lat czterdziestych loach
wojskowych nie obowizywaa hierarchia wojskowa, dowdca nie by
przewodniczcym loy. W pozostaych za uczestnictwo, czy sama nawet tylko zasada
uczestnictwa ludzi rnych stanw bya wyomem w systemie konserwowanej przez
owiecony absolutyzm feudalnej stratyfikacji spoecznej, natomiast zetknicie si w nich
ludzi rnej pozycji spoecznej stwarzao ponadto przesank do utworzenia przez nich
koalicji opozycyjnej. W ten sposb wolnomularstwo, jeeli nawet samo nie stawao si
kaba, torowao jej drog, a nawet konspiracji antyabsolutystycznej, porednio
antyfeudalnej. Loowa zasada tolerancji zaczynaa tu funkcjonowa jako ideologiczny
rodek obrony przed rozbudowujcym si systemem wadzy absolutnej. (...) W loach
spotykali si mieszczanie i owiecona szlachta, ponad barierami stanowymi, by jako
tylko ludzie w spoecznym kontakcie ze sob i racjonalnej komunikacji czciowo
praktykowa, czciowo za przygotowywa to do czego tajne kancelarie monarchii
absolutnych z instynktu samozachowawczego nie mogy dopuci: rwno spoeczn,
jawno ycia publicznego, samowyzwolenie przez wiedz, pokj midzynarodowy i
4
obywatelstwo wiata. (...)
.
Dla nadbudowy ideologicznej demokracji mieszczaskiej indywidualizm
wolnomularski stanowi (i nadal stanowi) bardzo dobry fundament. Oglny cel,
wskazywany przez masoneri swym adeptom, to racjonalna budowa wiata (murarstwo)
przez udoskonalenie ludzkoci w imi zasad humanitaryzmu. Wolnomularstwo pojmuje
przy tym udoskonalenie ludzkoci jako wyniesienie
wolnego czowiekaponad wszelkie
zapory i wizy, ktre spoeczestwom stwarza pochodzenie, przynaleno narodowa,
klasowa, a take religia, historia, kultura czy ideologia. Streszczeniem tej zasady stao
si sztandarowe haso wolnomularskie
wolno, rwno, braterstwo
, ktre stao si
hasem Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Aby wspomniany cel osign adept wolnomularstwa powinien pracowa nad
podnoszeniem swego poziomu moralnego i intelektualnego. Ta praca nad sob ma
rwnie istotne znaczenie socjotechniczne dla programowania etycznego elity krajw
kapitalistycznych. Bya ona szczeglnie istotna w krajach, w ktrych programowanie
etyczne spoeczestwa byo oparte na zasadach katolickich i gdzie w zwizku z tym
podwaanie wpyww Kocioa katolickiego i zasad religii katolickiej powodowa
musiao jako skutek dodatkowy - obnienie poziomu etycznego spoeczestwa.
Natomiast z punktu widzenia potrzeb rozwoju kapitalizmu precyzyjnie sformuowane,
szczegowe normy etyki katolickiej, wkraczajce we wszystkie dziedziny ycia
spoecznego - w tym rwnie w sfer gospodarcz (np. potpienie lichwy) - stanowiy
niepodany hamulec. Buruazja w deniu do maksymalnego zysku wolaa nie by
4 Tame, s. 59-60.

66

skrpowana tego rodzaju normami. W procesach sterowania masami stosowaa przede

wszystkim bodce ekonomiczne i przymus ekonomiczny, a w zwizku z tym
programowanie etyczne caego spoeczestwa mogo by zaniedbane, za Koci jako
instytucja zajmujca si tego rodzaju programowaniem stawa si niepotrzebny. Jeeli
jednak chodzi o elit, to brak programowania etycznego moe atwo doprowadzi do jej
rozkadu (wida to byo na przykadzie elity feudalnej w schykowym okresie).
Wolnomularstwo zaspokajao wanie potrzeb programowania elity spoeczestw
kapitalistycznych. Normy etyczne wszczepiane swym adeptom przez wolnomularstwo
byy jednak (i s nadal) na tyle oglnie sformuowane, e nie krpoway rozwoju
kapitalizmu. Jak stwierdza polski badacz historii masonerii Ludwik Hass:
Wsplnym
mianownikiem s tu najoglniejsze ideay humanitaryzmu i ponadnarodowej jednoci
5
ludzi
.
Od pocztku swego istnienia rozwijajcy si kapitalizm by zainteresowany w
znoszeniu barier utrudniajcych zarwno wewntrzn, jak i midzynarodow wymian
towarw i informacji, cyrkulacj kapitau oraz przenoszenie si siy roboczej z miejsca
na miejsce. W zwizku z tym wolnomularskie denie do znoszenia barier midzy
ludmi suyo od pocztku interesom buruazji, za idea
wolnoci, rwnoci i
braterstwastanowia (i stanowi do dzisiaj) istotny element ideologicznej nadbudowy
kapitalizmu z jego gospodark wolnorynkow.
Wolnomularstwo ju w pierwszej poowie XVIII wieku zaczo rozwija si
nie tylko w Anglii - gdzie powstao - ale rwnie na kontynencie europejskim - przede
wszystkim we Francji, gdzie skupiao ono zarwno szlacht i arystokracj, jak i
przedstawicieli stanu trzeciego (finansistw, kupcw, przedstawicieli wolnych
zawodw).
Zainteresowania l na kontynencie poszy wyranie w kierunku zagadnie
spoecznych i wiatopogldowych. Wolnomularstwo na kontynencie (zwaszcza we
Francji) stao si bardziej radykalne i wolnomylne ni wolnomularstwo angielskie, co
niewtpliwie zaostrzyo konflikt z Kocioem katolickim.
Naczelna organizacja wolnomularstwa francuskiego - Wielki Wschd Francji nie wymaga od swych adeptw wiary w Boga ani w niemiertelno duszy.
Wolnomularstwo we Francji, a za jego przykadem rwnie i w wielu innych krajach na
kontynencie europejskim, stao si katalizatorem rnych prdw mylowych, z ktrych
powstaa ideologia rozwinitego Owiecenia. Loe wolnomularskie stay si te
intelektualnym laboratorium, w ktrym dojrzeway idee Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Organizacje polityczne i krgi spoeczne zwalczajce wolnomularstwo,
traktoway je jako co w rodzaju sztabu, ktry kierowa rewolucj - a waciwie
rewolucjami w rnych krajach. Rzeczywisto bya jednak inna. Wpyw masonerii na
rewolucj buruazyjn mia charakter sterowania poredniego nie za bezporedniego jego istot byo programowanie odpowiednich systemw norm ideologicznych i
etycznych. W warsztatach wolnomularskich odbywao si programowanie ideologiczne
w duchu ideologii Owiecenia, ktrej praktyczna i konsekwentna realizacja, w
warunkach istnienia absolutyzmu i silnych pozostaoci feudalizmu, musiaa prdzej czy
pniej doprowadzi do rewolucji buruazyjnej, ktr loe bynajmniej nie musiay
bezporednio kierowa. Konflikt z Kocioem katolickim na tym tle by nieunikniony,
nawet gdyby samo wolnomularstwo go unikao.
5 Tame, s. 13.

67

Mona te traktowa ideologi wolnomularsk jako co w rodzaju religii

liberalnego kapitalizmu, za samo wolnomularstwo jako koci tej religii, ktrego
dziaalno prowadzi do odebrania Kocioowi katolickiemu wpywu na spoeczestwo,
a zwaszcza na jego elit.
Oprcz wspomnianego wyej programowania ideologicznego w duchu
indywidualizmu, masoneria uczya swych adeptw dwu istotnych rzeczy: zachowywania
tajemnicy wobec osb niewtajemniczonych oraz lojalnoci wobec loowych wspbraci.
W warunkach gdy monarchie absolutne broniy swego istnienia przy pomocy aparatu
policyjnego, stosujcego metody szpiegostwa wewntrz caego spoeczestwa,
organizacje rewolucyjne byy zagroone i zasadnicze dla ich rozwoju znaczenie miao
istnienie grona ludzi, ktrzy umieli dochowa tajemnicy i mogli mie do siebie zaufanie.
W zwizku z tym z grona adeptw masonerii mogy czerpa swe kadry organizacje
przygotowujce buruazyjn rewolucj.
Mona wobec tego oglnie powiedzie, e wolnomularstwo byo laboratorium
ideowym i kuni kadr rewolucji buruazyjnej. Z reguy natomiast nie zajmowao si
ono prowadzeniem bezporedniej dziaalnoci rewolucyjnej - robot tak prowadzili
adepci masonerii dziaajcy w rnych innych organizacjach, natomiast nie samo
wolnomularstwo jako organizacja. Dlatego wanie przedsibrane niejednokrotnie przez
organy policyjne prby zbadania, czy wolnomularstwo nie prowadzi roboty wywrotoworewolucyjnej, nie daway rezultatw oczekiwanych przez policj.
Wanym elementem osabienia moliwoci sterowniczych Kocioa
katolickiego, w okresie poprzedzajcym wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej, bya
likwidacja zakonu jezuitw.
Towarzystwo Jezusowe stanowio elitarn kadr Kocioa i byo wielk potg.
Genera jezuitw - zwany
czarnym papieem
- w poowie XVIII wieku mia pod sob 50
prowincji zakonnych, 700 kolegiw, 170 seminariw, 270 misji, 1500 kociow i
ponad 24 tysice zakonnikw6. Jezuici odegrali wiodc rol w kontrofensywie
katolicyzmu w okresie potrydenckim. W XVIII w. zakon sta si gwn si Kocioa w
jego walce z filozofi Owiecenia, przy czym apologetyka jezuicka staraa si uywa
tej samej broni co przeciwnicy - tzn. argumentacji rozumowej, starajc si godzi ratio
z fides. Rozbudowali te jezuici sw sie szkoln, rozwinli swe wydawnictwa i
dziaalno misyjn. Czonkowie zakonu byli te spowiednikami wikszoci monarchw
katolickich - co dawao im due moliwoci wywierania wpywu politycznego. Potga
ekonomiczna i polityczna zakonu, oraz rzd dusz spowodowany poprzez szkolnictwo,
konfesjonay i ambony, wreszcie dua doktrynalna elastyczno jezuitw powodoway
nienawi nie tylko przeciwnikw Kocioa, ale rwnie zawi i ostr krytyk ze strony
innych zakonw katolickich i duchowiestwa wieckiego. Na tle uprawnie, jakie zakon
jezuitw posiada, dochodzio te czsto do sporw kompetencyjnych z wadzami
diecezjalnymi, a nawet z nuncjuszami papieskimi.
Zarzucano jezuitom w koach kocielnych, e s wicej jezuiccy anieli

kocielni, e posikuj si chtnie wykrtn taktyk, e sabotuj nawet rozporzdzenia

Stolicy Apostolskiej, o ile nie s im na rk, e jeeli partyjny ich interes tego wymaga,
uciekaj si do wadz wieckich przeciw dekretom papiey i biskupw, e powoduj
nawet aresztowania i represje w stosunku do przedstawicieli Kocioa, ktrzy im s
7
niewygodni. (...)
.
6 Por. E. Rostworowski, Historia powszechna wiek XVIII, Warszawa 1977, s. 711.
7 Ks. dr J. Umiski, Historia Kocioa, tom II, Opole 1960, s. 232.

68

Orodki wrogie Kocioowi posugiway si przeciw jezuitom metodami

czarnej propagandy
. Pomawiano zakon o sankcjonowanie mordw politycznych (w tym
te krlobjstwa) w myl zasady
cel uwica rodki
.
Wszystkie te czynniki spowodoway w poowie XVIII wieku gwatown akcj
w tzw. pastwach bourboskich - Francji, krlestwie Neapolu i Hiszpanii oraz
ssiadujcej z Hiszpani Portugalii - ktrej celem byo nie tylko usunicie w tych
pastw Towarzystwa Jezusowego, ale rwnie zupena likwidacja zakonu przez Stolic
Apostolsk. Przeciw jezuitom zwrcili si dotychczasowi ich penitenci - katoliccy
monarchowie.
Pierwszym krajem, w ktrym rozpocza si akcja przeciw jezuitom bya
Portugalia. Gdy po przejciu w 1754 r. od Hiszpanii posiadoci w Paragwaju nieufni
wobec rzdu Indianie stawiali zbrojny opr, wszechwadny w owym czasie minister
Pombal zrzuci odpowiedzialno za to na jezuitw. Papie Benedykt XIV w trakcie
rokowa z Portugali zaj stanowisko ustpliwe, mianujc patriarch Lizbony
generalnym wizytatorem zakonu w granicach Portugalii; patriarcha zabroni jezuitom
goszenia kaza i spowiadania wiernych - byo to rwnoznaczne z odebraniem jezuitom
podstawowych instrumentw sterowania spoecznego - zarwno przekazywania
informacji sterowniczych jak i uzyskiwania informacji. Nastpnie minister Pombal
skorzysta z okazji jak sta si zamach na ycie krla w 1758 r. i oskary o
wspudzia w nim jezuitw, w 1759 r. uwizi 2 tys. zakonnikw w Portugalii i jej
koloniach, reszt za deportowa okrtami do Pastwa Kocielnego. Sdziwy ojciec
Malagrida zosta w 1761 r. spalony na stosie, za cay majtek zakonu przejo pastwo.
Rwnoczenie Pombal poleci wynajtym agentom rozwin - nie tylko w Portugalii,
szerok dziaalno propagandow przeciwko Towarzystwu Jezusowemu. Wybrany po
mierci Benedykta XIV nowy papie Klemens XIII obawia si by w Portugalii wyposaonej niedawno w patriarchat - nie doszo do schizmy, protestowa wic
stosunkowo sabo.
Przeprowadzona konsekwentnie i bardzo umiejtnie akcja przeciwko jezuitom
w Portugalii, staa si impulsem dla analogicznych akcji w innych krajach.
Nastpny etap kampanii przeciw jezuitom rozegra si we Francji. Okazj dla
rzdu do wystpienia przeciw zakonowi staa si sprawa ogoszonej w 1760 r. upadoci
interesw handlowych prowadzonych przez ojca Lavalette, kierownika misji jezuickiej
na Martynice. Poszkodowani wierzyciele ojca Lavalette zwrcili si do sdw, chcc
dochodzi swych praw na majtku jezuickim we Francji. Jezuici nie chcieli uzna tych
roszcze, twierdzc, e za winy Lavaletta odpowiada nie mog. Rozpocz si wielki
proces w paryskim parlamencie, ktry by w tym czasie siedliskiem jansenizmu.
Rozpocza si agitacja przeciwko jezuitom - badano konstytucje zakonne i
wykazywano, e s sprzeczne z porzdkiem pastwowym i kocielnym, wytykano
autorom jezuickim dziea potpione przez Stolic Apostolsk, organizowano ankiety
wrd episkopatu na temat uytecznoci zakonu, szerzono pogoski o rzekomej
amoralnoci jezuickiej, domagano si zmiany konstytucji zakonnych, a nawet likwidacji
zakonu. Parlament uzna, e statuty zakonu jezuitw s niezgodne w prawami krlestwa,
rzd francuski interweniowa w Rzymie domagajc si ich zmiany. Klemens XIII mia
pono wwczas wypowiedzie synne sowa:
Sint ut sunt aut non sint
(
niech bd tak jak
s, albo niech nie bd
). W 1762 r. parlament paryski wyda dekret o rozwizaniu
zakonu jezuitw we Francji i konfiskacie jego majtku. W 1764 r. Ludwik XV
zatwierdzi te decyzje. Czonkom zakonu pozwolono pozosta w kraju i peni funkcje
69

kapaskie, pod warunkiem jednak, e zerw ze sw regu zakonn i poddadz si jako

ksia wieccy wadzy biskupw diecezjalnych.
Kolejny atak na jezuitw mia miejsce w Hiszpanii, gdzie w pierwszych latach
panowania Karola III ekipa ministrw-reformatorw rozpocza akcj ograniczania
pozycji kleru. Przeciw tym dziaaniom rzdu w marcu 1766 r. wybuchy rozruchy
ludowe. Usposobiony wolnomylnie prezydent Rady Kastylii, Pedro Aranda (bdcy
faktycznie w tym czasie najbardziej wpywow osobistoci w rzdzie), obarczy
jezuitw win za rozruchy, zarazem oskarajc ich przed krlem o organizowanie
spisku, majcego na celu usunicie go z tronu. Na kwiecie 1767 r. przygotowana
zostaa wielka operacja policyjna, w wyniku ktrej w jedn noc aresztowano
jednoczenie wszystkich jezuitw w Hiszpanii. W lecie 1767 r. przeprowadzono
analogiczne akcje w koloniach hiszpaskich. cznie uwizionych zostao okoo 6
tysicy jezuitw, zostali oni wywiezieni na okrtach do brzegw Pastwa Kocielnego,
gdzie jednak nie mogli ldowa i wwczas wikszo z nich wysadzono na Korsyce.
Karol III zadekretowa skasowanie w swym kraju Towarzystwa Jezusowego.
Podobn akcj przeprowadzono w Krlestwie Neapolu, gdzie krlem by
modociany syn Karola III - Ferdynand IV, w ktrego imieniu rzdy sprawowa minister
Tanucci. W 1767 r. Tanucci przeprowadzi nocn akcj wojskow
aby zabezpieczy
ycie krla
, w wyniku tej akcji wszyscy jezuici z Krlestwa Neapolu i Sycylii znaleli
si na terytorium Pastwa Kocielnego.
Nawet kawalerowie maltascy zostali ogarnici psychoz antyjezuick i ich
wielki mistrz kaza odesa papieowi jezuitw z tej wyspy.
Wreszcie nawet lenno papieskie - Parma, przeprowadzia akcj przeciw
jezuitom. W 1767 r. pierwszy minister parmeski Tillot kaza aresztowa jezuitw.
Wwczas to papie Klemens XIII, ktry by przyjacielem zakonu jezuitw (podobnie
jak jego sekretarz stanu kardyna Torrigiani), usiujc ich broni, wystpi ostro
ogaszajc, e panowanie Boubonw na terenie Parmy i Piacenzy (ktre w 1748 r.
przeszy pod bero Bourbonw bez pytania o zgod formalnego suwerena - papiea) jest
bezprawne. Doprowadzio to do stanu wojny midzy Pastwem Kocielnym a dworami
bourboskimi, ktre od 1761 r. poczone byy paktem familijnym. Wojska francuskie
zajy Avinion i Venaissin, a wojska neapolitaskie Benevent i Pontecorvo. Dwory
bourboskie domagay si skasowania przez Stolic Apostolsk zakonu jezuitw.
Klemens XIII opiera si naciskom, rozsyajc wezwania i upomnienia, dwory
jednak zabraniay publikowania w swych pastwach odnonych pism papieskich. Kiedy
jednak po mierci Klemensa XIII w 1769 r. papieem zosta Klemens XIV, zacz on
prowadzi polityk pojednawcz. Przez ponad cztery lata waha si, naradza i rozwaa,
odwoa dekret w sprawie lenna parmeskiego, nada godno kardynaa bratu Pombala,
ale dwory bourboskie domagay si stanowczo cakowitej likwidacji zakonu jezuitw.
W kocu papie uleg naciskom i 21 lipca 1773 r. wyda brewe kasacyjne
Dominus ac
Redemptor Noster
, wspominajc podnoszone przeciw jezuitom zarzuty stwierdzi, e w
obecnych warunkach zakon nie moe wypenia zada do ktrych zosta powoany, sta
si przyczyn niezgody wrd pastw katolickich i w Kociele.
Wprawdzie byym jezuitom pozwolono przej do innych zakonw lub jako
wieckim ksiom podda si wadzy biskupw, ale likwidacji zakonu towarzyszyy
ostre rodki zastosowane w Pastwie Kocielnym - w ktrym znajdowao si wielu
wygnanych jezuitw. Genera Ricci i cay sztab jezuicki zosta uwiziony w Zamku
70

witego Anioa. Wwczas dopiero Francja i Neapol zwrciy papieowi okupowane

przez siebie tereny.
Po kasacji jezuitw, na terenie pastw katolickich postpowaa akcja
sekularyzacyjna rwnie innych domw zakonnych. Papie Klemens XIV zgnbiony
zmar w rok po ogoszeniu kasacyjnego brewe (w dniu 22 wrzenia 1774 r.) zwolennicy jezuitw mwili, e go dotkna kara boska, za przeciwnicy twierdzili, e
zosta otruty przez jezuitw.
Filozofowie triumfowali. Dowiedziawszy si o kasacie, Wolter owiadczy, e

"za dwadziecia lat nie bdzie wicej Kocioa". Zdaniem d'Alamberta, "inni (poza
jezuitami) ksia s to tylko kozacy i pandurzy, ktrzy nie opr si naszym wojskom
regularnym". Wszystkie katolickie pastwa w spadku po jezuitach przejy rozlege
dobra i sie szkoln. Jakkolwiek nie obeszo si bez marnotrawstwa i grabiey, otwaro
si pole dla rnych reformatorskich inicjatyw w dziedzinie spraw charytatywnych i
owiatowych. Spora cz eks-jezuitw wykazaa jednak wybitne zdolnoci
pedagogiczne oraz umiejtno przystosowania si do nowych warunkw. Tumaczy to
do paradoksalny fakt, e kasata jezuitw nie obja posiadoci dwojga najbardziej
zaprzyjanionych z filozofami monarchw.
Fryderyk II i Katarzyna II nie dopucili do ogoszenia brewe Klemensa XIV na
lsku i Pomorzu Gdaskim oraz na Biaorusi. Przedstawiali to jako wyraz
lekcewaenia papieskich rozporzdze, przede wszystkim jednak mogli liczy na
lojalno zagroonych i pozbawionych zagranicznego kierownictwa resztek zakonu, a
dla swych katolickich poddanych potrzebowali katolickich szk. Fryderyk wyjania
zdziwionym przyjacioom: "Papie poucina im ogony, nie mog wic ju by uywani
do tego, aby, jak niegdy lisy Samsonowe, podpala zboa Filistynw". Nastpca
Klemensa XIV, Pius VI, wypuci z Zamku witego Anioa dogorywajcego ojca Ricci
i zaaprobowa istnienie reliktu zakonu na Biaorusi. Kolegia jezuickie miay tam
8
przetrwa a do przywrcenia zakonu w 1814 r.
Fryderyk II nie chcia, by po ewentualnej likwidacji studiw teologicznych w
Prusach kandydaci do stanu duchownego musieli udawa si na nauk za granic.
Pozostawi wic wszystkie zakady prowadzone przez jezuitw i wszystkich czonkw
Towarzystwa Jezusowego, nadajc im tylko nazw
Kapanw Krlewskiego Instytutu
Szkolnego
, z tym jednak, e na wszystkie stanowiska miaa ich odtd powoywa
wadza krlewska.
Likwidacja zakonu jezuitw bya decydujcym ciosem w system sterowania
spoecznego Kocioa katolickiego, zadanym w przeddzie Wielkiej Rewolucji
Francuskiej. Przede wszystkim Koci straci swj najsprawniejszy instrument
sterowania poredniego elit krajw katolickich. Otworzyy si natomiast wielkie
moliwoci pozyskania takiego wpywu przez przeciwnikw Kocioa ze sfer liberalnowolnomularskich. Niewtpliwie wyzyskali oni t okazj organizujc system ksztacenia,
ktry wychowa pokolenie, ktre zrobio rewolucj - wybucha ona we Francji w 25 lat
po kasacji jezuitw, a wic by to okres potrzebny do wychowania nowego pokolenia.
Osabieniu ulega rwnie w tym czasie - nie tylko z powodu likwidacji
Towarzystwa Jezusowego - dziaalno propagandowa Kocioa, osabiona te zostaa
dziaalno misyjna Kocioa poza Europ, ktra zreszt bya utrudniona ju w poowie
XVIII w., gdy papie Benedykt XIV w 1742 r. potpi tzw. system akomodacyjny i
odrbnoci chiskie (system ten wprowadzony przez jezuitw polega na bardzo
8 E. Rostworowski, Historia powszechna wiek XVIII, wyd. cyt., s. 714-715.

71

szerokim dostosowywaniu wiary katolickiej do kodu spoeczno-kulturowego

miejscowego spoeczestwa); cesarze chiscy zabronili wwczas propagandy katolickiej
w swoim kraju, rozpoczynajc przeladowania katolikw, ktrzy odpadli od Kocioa i
wrcili do pogastwa.
W takim stanie osabienia i dezorganizacji systemu sterowania spoecznego
zastaa Koci katolicki Wielka Rewolucja Francuska.

72

7. ZMIANY KOCIELNEGO SYSTEMU STEROWANIA SPOECZNEGO

W OKRESIE OD WIELKIEJ REWOLUCJI FRANCUSKIEJ
DO KOCA PONTYFIKATU PIUSA IX

Czasy nowoytne oceniane s zwykle przez historykw jako czasy upadku

wpyww Kocioa i stopniowej dechrystianizacji. Pocztek tego stanu rzeczy widz oni
w Reformacji XVI w., ktra zniszczya jedno religijn Europy. Drugim etapem w
dziejach pogbiania si tego konfliktu jest, ich zdaniem, wielka rewolucja francuska z
lat 1789-1799. Zwaszcza we Francji zostawia ona skutki, trwajce a po dzi dzie.
Jest to pogld w wysokim stopniu suszny. Rewolucja ta bya istotnie punktem
wyjcia dla caego wieku XIX i pocztku wieku XX. We Francji zapocztkowaa rzdy
mieszczastwa, opartego o system kapitalistyczny. Wywara wpyw ogromny i na ca
Europ. Tak rozpocz charakterystyk stosunku Kocioa do rewolucji francuskiej ks.
1
Mieczysaw ywczyski w swej pracy pt. Koci i rewolucja francuska (1951)
.
Przed rokiem 1789 we Francji roso niezadowolenie szerokich mas z powodu

uprzywilejowania stanw wyszych, krzywdzenia tzw. stanu trzeciego czyli

mieszczaskiego i ucisku mas ludowych. Na domiar zego dwr krlewski prowadzi
ycie rozrzutne i ten stan powiksza jeszcze natenie niezadowolenia. Przed
wybuchem rewolucji Koci katolicki we Francji by nader wpywowy i potny. Pod
wzgldem administracji kocielnej Francja wczesna dzielia si na 139 diecezji, a wraz
z wysp Korsyk i okrgiem Venaissin ilo diecezji dochodzia do 144.
Duchowiestwa wieckiego liczono okoo 70 tysicy. W liczbie tej miecio si ponad
50 tysicy proboszczw i wikariuszw. Ponadto dziaao jeszcze okoo 60 tysicy
zakonnikw i zakonnic. Obsuga wic duszpasterska dla 27 milionw mieszkacw
Francji bya a nadto wystarczajca, a mimo to Koci we Francji w czasie rewolucji
otrzyma najwicej ciosw od wasnych wiernych.
Koci mia zapewniony te w zupenoci byt materialny, skupiajc w swym
rku okoo 10% ziemi uprawnej na terytorium caego pastwa francuskiego. Stan
majtkowy powikszay te dochody z dziesicin. Rocznie wic Koci we Francji mia
okoo 180 do 200 milionw liwrw, ale niestety korzystay z nich tylko jednostki
uprzywilejowane, tzn. biskupi, czonkowie kapitu i opaci komendatariusze, mianowani
przez krla.
Doda tu trzeba, e szlachta i duchowiestwo, jako stany uprzywilejowane,
korzystay ze zwolnienia od wikszoci opat na rzecz pastwa. Nic wic dziwnego, e
jak w okresie powstania i szerzenia si protestantyzmu, tak i w przeddzie rewolucji
wszyscy wieccy w pastwie francuskim patrzyli niechtnie na majtnoci i fundusze
duchowne. (...)
1 Ks. dr J. Umiski, Historia Kocioa, tom II, wyd. cyt., s. 349-350.

73

Stosunki panujce wrd wczesnego episkopatu i wyszego duchowiestwa

francuskiego nie byy pocieszajce.
Czonkowie episkopatu pod wzgldem spoecznym wywodzili si wycznie ze
szlachty. Nasta taki stan, e niektre biskupstwa znajdoway si stale w rku jednej
rodziny szlacheckiej, ktra strzega zazdronie swych wpyww. Szlachta zdoaa skupi
w swym rku nie tylko biskupstwa, ale i bogatsze opactwa oraz intratniejsze beneficja
kocielne. W przeddzie rewolucji Francja nie miaa wielu gorliwych biskupw, moga
ich naliczy najwyej kilkunastu, wikszo z nich stanowia typ przecitny lub redni.
Nie zdoali oni porywa innych swymi wzorami.
W przeciwiestwie do wyszej hierarchii kocielnej duchowiestwo parafialne
wyrastao gwnie z mieszczan i chopw, a los jego nie by godny pozazdroszczenia.
Mody kapan, pochodzcy ze stanu plebejskiego, musia najpierw zabiega o ask u
proboszczw, aby otrzyma stanowisko wikariusza, a kiedy zamierzy zdoby placwk
duszpastersk w charakterze proboszcza, musia stara si o protekcj patrona, aby go
poleci przed biskupem, gdy biskup mg obsadza swobodnie tylko cz parafii.
Pooenie materialne duchowiestwa parafialnego w porwnaniu z
duchowiestwem wyszym byo cikie. Wielu ksiy wiejskich yo niekiedy w
biedzie, a nawet w ndzy.
Do osabiajcych przywilejw Kocioa we Francji w XVIII w. nalea te jego
2
szczeglny zwizek z monarchi
.
Powyszy obszerny cytat, pochodzcy z oficjalnego kocielnego podrcznika
historii, najlepiej moe nam uzmysowi jaka bya w tym okresie sytuacja Kocioa
katolickiego we Francji - podobna zreszt do sytuacji w innych monarchiach katolickich
- i jak cisy by zwizek kierowniczego aparatu kocielnego ze zmurszaym i gnijcym
ju wwczas systemem feudalnym. Konsekwencje tego stanu rzeczy wystpiy z ca
wyrazistoci w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ktra uderzajc w system
feudalny, automatycznie musiaa uderzy i w Koci.
Okres Wielkiej Rewolucji Francuskiej by okresem wielkiego triumfu

wolnomularstwa; dewiz republikask stao si wolnomularskie haso: wolno,

3
rwno, braterstwo, a gwn cz kadr rewolucji buruazyjnej stanowili adepci l
.
Spord 605 deputowanych do Stanw Generalnych 477 byo czonkami l
wolnomularskich (78,8%).
W 1789 r. podlegao Wielkiemu Wschodowi Francji 688 l,
w tym 59 znajdowao si w stadium organizacyjnym. Spord 629 czynnych 63
znajdowao si w Paryu, 442 na prowincji, 38 w koloniach, 69 w jednostkach
wojskowych i 17 za granic. W warsztatach paryskich 10 przewodniczcych byo
pochodzenia szlacheckiego (15,9%), 5 za duchownymi; na prowincji 74 szlachcicami
4
(16,7%) i 22 duchownymi (5,0%)
.
(...) Loe, tradycyjnie nie zajmujce stanowiska wobec problemw cile

politycznych, nie mogy jednak teraz pozosta bierne w odniesieniu do wydarze,

ktrych aren sta si kraj, zwaszcza e skaniay one do wyraenia oceny moralnej, do
czego warsztaty zawsze czuy si powoane. (...) Pocztkowo dopatryway si w tym co
si dziao urzeczywistnienia ideaw wolnomularskich w yciu publicznym. W la
parafaite Union w Rennes, w 10 dni po zdobyciu Bastylii, mwca gosi, i triumf
2 Tame, s. 350-352.
3 J. Kossecki, Tajemnice mafii politycznych, Kielce 1991, s. 69.
4 L. Hass, Wolnomularstwo w Europie rodkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocaw-WarszawaKrakw-Gdask-d 1982, s. 191.

74

wolnoci i patriotyzmu jest najpeniejszym triumfem prawdziwego wolnomularstwa.

Nawoywano by pj za przykadem wielkiego mistrza, ks. Filipa Orleaskiego, ktry
przyczy si do deputowanych stanu trzeciego, dokonujc tym opcji na stron
rewolucji. Wielu wolnomularzy, w tym rwnie wysoko postawieni w hierarchii
organizacyjnej, aprobowao pierwsze prace Konstytuanty oraz konstytucj cywiln
kleru. List-oklnik z 24 VI 1790 r. starej daty loy de l'Amitit w Bordeaux mwi o
penej zgodnoci zasad opracowywanej konstytucji z podstawami wolnomularstwa i
zawiadamia zaprzyjanione warsztaty w kraju i za granic, e odtd traktuje wszystkie
loe Francji jako sekcje wielkiej loy powszechnej, pierwszy za toast na jej
bankietach bdzie odtd nie - jak nakazywaa tradycja - na cze krla, ale na cze
5
narodu, prawa i krla
.
W miar jednak dalszego rozwoju rewolucji day si odczu nastpstwa

heterogenicznoci spoecznej wolnomularzy. W atmosferze zaostrzajcej si walki

politycznej stawao si nie do pomylenia, by np. J. P. Marat, Georges Couthom czy
Bertrand Barre mg si spotyka na stopie przyjacielskiej, nie mwic ju o
kurtuazyjnej i utrzymanej w duchu wzajemnego szacunku dyskusji w warsztacie z
rwnie tu nalecymi arystokratami-rojalistami. Teraz ludziom czynu bardziej
odpowiaday szumne i pene pasji kluby polityczne ni celebrujce swe posiedzenia i
obradujce w skupieniu loe. (...) W maju 1793 r. odbyo si ostatnie posiedzenie
Wielkiego Wschodu. By ju mocno zdekompletowany, poniewa w okresie terroru (19
VIII 1792 - 27 VIII 1794) wielu jego dostojnikw i aktywistw bd, jak ks. de
Liancourt, wyemigrowao, bd te, jak przewodniczcy jego Izby Administracyjnej
Aleksander Roettiers de Montaleau, zostao uwizionych. Mimo jednak podejrzewania
l o rojalizm nie byo uchway Zgromadzenia Ustawodawczego ani Konwentu
zabraniajcej ich istnienia. Tote jeszcze w sierpniu 1793 r. zostaa zaoona w Paryu
nowa placwka wolnomularska, Point Parfait. Wraz z dwu innymi czynna bya w
stolicy Francji przez pozosta cz okresu terroru, nie zawiesiy w tym trudnym
6
okresie swej dziaalnoci rwnie pojedyncze warsztaty na prowincji
.
Rewolucja uderzya w Koci podcinajc jego wpywy i rozbijajc dawn jego
organizacj. Uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 26 sierpnia 1789 r.
synna Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela gosia cakowit swobod religijn. 2
listopada 1789 r. Zgromadzenie Narodowe uchwalio dekret o konfiskacie dbr
kocielnych, ogaszajc je wasnoci narodow (zaznaczono przy tym, e musz by
uwzgldnione koszty kultu religijnego, utrzymania suby kocielnej i opieki nad
chorymi). Skonfiskowane dobra kocielne miay by sprzedane, a uzyskane ze
sprzeday rodki miay suy do pokrycia dugu pastwowego.
W dniu 13 lutego 1790
r. wydano dekret, ktry rozwizywa wszystkie zakony, oprcz nauczajcych i
charytatywnych. Duchownym przyobiecano pensje w zamian za sekularyzowane
majtki. Dnia 12 lipca 1790 r. uchwalono Konstytucj Cywiln Duchowiestwa
(constitution civile du clerg), ktra redukowaa liczb biskupstw we Francji do 83
stosownie do nowego podziau na departamenty. Biskupw i proboszczw mieli odtd
wybiera uprawnieni obywatele w diecezjach i parafiach. Wybory proboszczw mia
zatwierdza biskup, a metropolita wybory biskupw, papie mia jedynie otrzyma
powiadomienie o dokonanym wyborze biskupa, a nie potwierdza go. Bez zezwolenia
wadz wieckich nie wolno byo wyjeda biskupom i proboszczom. W razie sporu
5 Tame, s. 191-192.
6 Tame, s. 192-193.

75

biskupw z metropolitami trybunaem rozstrzygajcym miay by wadze wieckie.

Ograniczono te wadz biskupw, zniesiono kapituy.
Konstytucja ta rozbia katolicyzm francuski na dwa zwalczajce si ostro
7
kocioy: prawowierny rzymski i schizmatycki konstytucyjny
.
27 listopada 1790 r. postanowiono, e wszyscy biskupi, proboszczowie i inni
funkcjonariusze kocielni musz zoy przysig na ustaw cywiln, w przeciwnym
razie utrac swe stanowiska. Jednake w samym Zgromadzeniu tylko 4 biskupw i 1/3
duchownych zoya wymagan przysig, natomiast w caej Francji zoyo j mniej ni
50% ksiy. Reszta duchowiestwa znalaza si w opozycji do rewolucji.
(...) Krl Ludwik XVI, mimo upomnienia papiea, po pewnym wahaniu

8
zatwierdzi nowy porzdek (26 grudzie 1790)
. Wszed on wic formalnie w ycie.
Gorzej byo natomiast z zastosowaniem go w praktyce.
Zaczto wprawdzie w myl
ustawy wybiera biskupw, ale aden z dotychczasowych nie zgodzi si na udzielenie
im konsekracji. Kocioowi Konstytucyjnemu grozia mier w powijakach. Ocali go
Talleyrand (ktry by biskupem - przyp. J. K.), wicc 24 lutego 1791 r. dwch
9
wybranych biskupw, ci za zaczli wici innych wybracw ludu. (...)
. Stanowio to
ju bardzo grone uderzenie w system sterowania Kocioa i papie Pius VI w dniu 10
marca 1791 r. w breve przesanym do biskupw francuskich uczestniczcych w
Zgromadzeniu Narodowym, odrzuci Konstytucj Cywiln Duchowiestwa jako
niewan. Decyzj t papie ponownie ogosi 13 kwietnia 1791 r. w breve Charitas,
skierowanym do caego duchowiestwa i ludu francuskiego. Po wypowiedzi papieskiej
Zgromadzenie zabrao posiadoci pastwa kocielnego we Francji - hrabstwo Venaissin
i miasto Awinion.
7 maja 1791 r. Zgromadzenie Narodowe uchwalio ustaw, ktra ograniczaa
swobod wykonywania kultu przez ksiy, ktrzy odmwili zoenia przysigi na
ustaw cywiln. Wielu wierzcych Francuzw uznao walk z rewolucj za obowizek
sumienia.
1 padziernika 1791 r. rozpoczo dziaalno nowe Zgromadzenie
Prawodawcze, ktre rozszerzyo prawa czowieka, wprowadzio rozwody, zabronio
nosi strj duchowny poza wityni, znioso bractwa i stowarzyszenia religijne.
Rozpoczy si przeladowania ksiy, ktrzy nie chcieli zoy przysigi na konstytucj
- jednych wtrcano do wizie, innych za skazywano na wygnanie, owiadczano przy
tym, e ksia ci s
zdrajcami narodu
(czyli przeciwnikami rewolucji).
We wrzeniu 1792 r. ogoszono Francj republik, nasta okres rzdw
Konwentu. Wprowadzono obowizkowe luby cywilne, uatwiono rozwody, zniesiono
prawo celibatu, zmieniono kalendarz, wita chrzecijaskie zastpiono
republikaskimi. W miejsce religii objawionej ogoszono religi rozumu i natury,
witynie paryskie i prowincjonalne zaczto przeksztaca w witynie rozumu.
Arcybiskup paryski, Gobel, jak rwnie wielu innych duchownych stawio si przed
Konwentem skadajc swe urzdy i opowiadajc si za narodowym kultem
wolnoci i
rwnoci
.
Kult rozumu nie utrzyma si jednak dugo, 8 maja 1794 r. na wniosek
Robespierre'a Konwent wyda dekret, stwierdzajcy, e
nard francuski uznaje istnienie
7 Ks. dr J. Umiski, Historia Kocioa, tom II, wyd. cyt., s. 354.
8 Tame, s. 354.
9 M. ywczyski, Historia Powszechna 1789-1870, Warszawa 1977, s. 44-45.

76

Bytu Najwyszego i niemiertelno duszy

, a w miejsce kultu
rozumu
ustanowiono Kult
Istoty Najwyszej10.
Proces dechrystianizacji trwa jednak dalej i dopiero w 1795 r. natenie
przeladowania Kocioa osabo, a nawet zwrcono na potrzeby kultu kocioy, ktrych
jeszcze nie przekazano na inne cele. Po zamaniu dyktatury Robespierre'a wadz
zdobyy ywioy bardziej umiarkowane.
Komisja prawodawcza Konwentu wyjania, e
ustawa cywilna o duchowiestwie (z dnia 12 lipca 1790) nie obowizuje ju jako prawo
republiki. Niezaprzysieni duchowni mogli obecnie odprawia naboestwa, o ile pod
przysig zobowizali si podporzdkowa republikaskim prawom. Duchowni poczli
wic wraca z emigracji lub wygnania. Prawie w caym kraju zaczy si odbywa
11
zwyke naboestwa i obchody kocielne
.
Po Konwencie rzdy obj Dyrektoriat (1795-1799), zoony z piciu osb,

ktry zacz stosowa dawne prawa w stosunku do opornych ksiy, dajc zoenia
"przysigi nienawici do monarchii". W nastpstwie tego skazano wielu ksiy na
deportacj, na osadzenie na wyspie d'Olron, a kilkudziesiciu nawet na rozstrzelanie.
12
Zaczto te przeprowadza prby stworzenia nowej religii pastwowej
.
Prby tworzenia religii pastwowej nie day oczekiwanych rezultatw, ale za to
za rzdw Dyrektoriatu zaostrzy si konflikt ze Stolic Apostolsk, ktry zakoczy si
zdobyciem Pastwa Kocielnego przez wojska francuskie, zajciem Rzymu w 1798 r. i
ogoszeniem go rzeczpospolit.
Papie Pius VI zosta wywieziony najprzd do Sieny, potem do Certosy pod

Florencj, w kocu za a poza Alpy do twierdzy Valence nad Rodanem, gdzie rozsta
13
si z yciem 29 sierpnia 1799 r.
.
Nastpca Piusa VI - Pius VII - wybrany w Wenecji pod oson wojsk cesarza
austriackiego, ju w lipcu 1800 r., dziki sukcesom wojsk rosyjskich i austriackich,
mg obj rzdy w wyzwolonym od Francuzw Rzymie.
Napoleon Bonaparte, gdy zosta pierwszym konsulem dy do pojednania z
Kocioem i Stolic Apostolsk, uwaajc, e bdzie to poyteczne dla utrwalenia jego
rzdw i przywrcenia adu w pastwie. Po nowych zwycistwach swych wojsk we
Woszech okazywa wszdzie yczliwo dla kleru i rozpocz pertraktacje z papieem
Piusem VII. W lipcu 1801 r. zawarty zosta bardzo wany w dziejach Kocioa (w
przyszoci wzorcowy dla innych pastw w XIX wieku) Konkordat midzy Republik
Francusk a Stolic Apostolsk. By on bardzo istotny dla pniejszych dziejw
kocielnego systemu sterowania spoecznego.
Moc jego Koci utraca wprawdzie dawne swoje uprzywilejowane

stanowisko religii pastwowej we Francji, ale za to mia uzyska wolno zupen.

Papie godzi si na pozostawienie majtkw kocielnych, zabranych przez rewolucj, w
rkach ich wczesnych posiadaczy; biskupi i proboszczowie mieli otrzyma dotacje
rzdowe; pierwszym konsulom, o ile bd katolikami, miay przysugiwa te
uprawnienia i przywileje w Kociele, z ktrych korzystali krlowie. Biskupw mia
wyznacza pierwszy konsul, a papie mia ich zatwierdza; biskupi i funkcjonariusze

10 Ks. dr J. Umiski, Historia Kocioa, tom II, wyd. cyt., s. 356.

11 Tame, s. 356-357.
12 Tame, s. 357.
13 Tame, s. 358.

77

kocielni mieli skada przysig na wierno wadzom rzdowym. Ponadto

14
przewidywa konkordat nowe rozgraniczenie diecezji tudzie zmniejszenie ich liczby
.
Powsta problem co zrobi z dotychczasowymi biskupami - cile kocielnymi
(ktrych znaczna cz przebywaa na emigracji), oraz biskupami konstytucyjnymi
zwizanymi z rzdem. Postanowiono, e jedni i drudzy zgosz sw rezygnacj, a
nastpnie nastpi cakiem nowe nominacje. Cz biskupw wiernych Kocioowi
zaprotestowaa przeciw pozbawieniu ich stanowisk, a wwczas papie pozbawi ich
urzdw wbrew ich woli. Bya to decyzja do tego czasu w dziejach Kocioa
niespotykana. Grupa wiernych z okolic Lionu i Pitiers nie uznaa konkordatu, widzc w
nim zdrad praworzdnoci katolickiej i systemu monarchistycznego, oskarya nawet
papiea o herezj tworzc wraz ze swymi pasterzami wasny tzw. may Koci.
Tymczasem cz dawnego episkopatu i kleru konstytucyjnego, zwizanego z pastwem
15
po wyprzysieniu si swych bdw otrzymaa nawet stanowiska kocielne

.
Napoleon nie okaza si wobec Kocioa uczciwym kontrahentem - razem z
konkordatem ogosi w kwietniu 1802 r. tzw. Artykuy Organiczne, ktre miay
regulowa sposb wprowadzania go w ycie.
Uoone zostay za podniet Talleyrand'a.
Ograniczay one wadz papiey, legatw papieskich i soborw powszechnych we
Francji, wznawiay w niej w caej peni gallikanizm Ludwika XIV, oddaway w niewol
rzdu episkopat i duchowiestwo, tamoway kult katolicki w miejscowociach pod
wzgldem wyznaniowym mieszanych, nakazyway zawieranie maestw cywilnych
przed kocielnymi, polecay nawet w seminariach duchownych naucza zgodnie z
Artykuami gallikaskimi z roku 1682 (...). Papie na publicznym konsystorzu
16
zaprotestowa przeciw temu, Napoleon jednak ani myla zwaa na protest papieski
.
Mimo tego wszystkiego Pius VII w 1804 r. zgodzi si koronowa Napoleona
jako dziedzicznego cesarza Francuzw. W trakcie koronacji Napoleon sam woy
koron na gow sobie i swej onie Jzefinie.
W nastpnych latach sytuacja coraz bardziej si zaostrzaa w wyniku cigych
tar midzy Napoleonem a Stolic Apostolsk. W kocu Napoleon kaza zbrojnie zaj
Rzym i ogosi wcielenie Pastwa Kocielnego do Francji, papieowi za wyznaczy 2
miliony frankw pensji. Pius VII ekskomunikowa Napoleona. W nocy z 5 na 6 lipca
1809 r. papie zosta wywieziony z Rzymu najpierw do Grenoble w Delfinacie, a potem
do Savony - na zachd od Genui, wreszcie w czerwcu 1812 r. do Fintainbleau pod
Paryem. Napoleon uwizi kardynaa-sekretarza stanu, a wszystkim innym czonkom
witego kolegium poleci osi w Paryu.
Napoleon postanowi zaatwi sprawy Kocioa niezalenie od Stolicy
Apostolskiej, ustanowi w tym celu specjaln Rad Kocieln z kardynaem Feshem na
czele. Uwiziony jednak papie nie chcia uznawa napoleoskich nominacji biskupich.
Aby zaradzi trudnociom zwoa Napoleon w 1811 r. sobr narodowy do Parya. Sobr
ten owiadczy sw wierno dla Stolicy Apostolskiej i wyrazi al z powodu uwizienia
papiea, ale w sprawie nominacji biskupich, po krtkim sprzeciwie (i pozbawieniu
wolnoci najbardziej opornych biskupw) okaza si posuszny Napoleonowi,
uchwalajc, e o ile papie w cigu 6 miesicy nie da kanonicznej instytuacji
wyznaczonym przez rzd biskupom, prawo ich potwierdzenia przechodzi na metropolit
danej prowincji. Po powrocie z zakoczonej klsk wyprawy moskiewskiej wymg
14 Tame, s. 359.
15 Por. tame, s. 360.
16 Tame, s. 360-361.

78

Napoleon na papieu ukad, w ktrym zrzeka si on dobrowolnie swego wadztwa

wieckiego i potwierdza uchwa synodu francuskiego z 1811 r. Wkrtce potem
doszed papie do wniosku, e popeni bd i odwoa swe ustpstwa, ale Napoleon
ogosi je jako prawo obowizujce w pastwie dokonujc na ich podstawie kilkunastu
nowych nominacji na wakujce biskupstwa. Wywoao to wielki zamt w Kociele we
Francji - duchowiestwo i kapituy niektrych diecezji odmawiay posuszestwa
nowym biskupom. Napoleon kaza aresztowa nieposusznych, rozwizywa seminaria
duchowne, a alumnw zaciga do wojska. Trwao to jednak krtko i po klsce
Napoleona papie Pius VII w maju 1814 r. wrci triumfalnie do Rzymu.
W okresie gdy stosunki midzy wadz Francji a Kocioem katolickim
oscyloway midzy konfliktem a prbami kompromisu, wolnomularstwo rozwijao si, a
nawet w sensie organizacyjnym rozkwitao.
Dokonane przez rewolucj francusk obalenie tradycyjnych zasad i wartoci

byo eksportowane na zewntrz przez jej zwyciskie wojska wkraczajce do innych

krajw. Armiom rewolucji i Cesarstwa towarzyszyo w ich pochodach odrodzone
wolnomularstwo francuskie, ktre znw zaczo wywiera wpyw na umysowo
narodw kontynentu europejskiego. Po przerwie w latach terroru oywio si ono ju w
okresie termidora. Zwolniony z wizienia po upadku Robespierre'a de Montaleau stan
na czele ruchu. Kadubowe zebranie Wielkiego Wschodu Francji obrao go 7 VI 1796 r.
swoim przewodniczcym z tytuem Wielkiego Czcigodnego. W le Centre des Amis
inicjowano w 1796 i 1797 r. kilku czonkw Rady Piciuset i generaw, jak Jean
Charlesa Pichegru czy Victoria Amde Willota. Rwnoczenie odradzay si te inne
systemy i organizacje loowe. Minister Republiki Francuskiej Le Carlier 28 IX 1798 r.
stwierdzi, e stowarzyszenia wolnomularzy nie s przez prawo zakazane i mog si
swobodnie zbiera. Szybko nastpi teraz rozwj organizacji. Z 18 warsztatw
Wielkiego Wschodu pod koniec 1795 liczba jego placwek wzrosa w 1800 r. do 72, w
1806 r. do 674, zbliajc si w ten sposb do poziomu przedrewolucyjnego (688 l).
Wkrtce przekroczono go, w 1810 r. podlegao Wielkiemu Wschodowi 1161 l i
kapitu, w 1814 r. - 1219. W tych liczbach mieciy si warsztaty w krajach
przyczonych do Cesarstwa i na terenach, gdzie stacjonoway jego wojska. (...)
Wolnomularstwo francuskie przynosio teraz do krajw kontynentu zarwno
nowe czy bardziej sprecyzowane treci ideowe, jak i nowy, cakowicie dotd nie znany
styl bytu loowego. Jedno i drogie byo rezultatem ubocznym owych gbokich
wstrzsw, jakie przeya Francja. Wolnomularstwo porzucone przez wikszo
przedstawicieli klas feudalnych, ktrzy je podejrzewali o spiskowanie z rewolucj, na
ich zgub, stao si bardziej jednolite jako kierunek ideowy. Loe zapenili nowi ludzie
z now mentalnoci, przedstawiciele zamonej buruazji, przeradzajcej si w klas
panujc i stosownie do tego w miar ju zachowawczej; przewodzili w nich jej
rzecznicy duchowi oraz oficerowie i notable Cesarstwa. Wszyscy oni wynieli z
wielkiego tygla historii, w jakim si znaleli, do siln buruazyjn wiadomo
narodow, laicko i tradycj walki z klerykalizmem jako jedn z broni wrogiego im
starego wiata. Pozostali rzecznikami zasad Deklaracji praw czowieka i spodziewali si
zobaczy je w peni zastosowanymi we Francji i na wiecie. Postawy te wnieli do
ruchu. Jednak w warunkach Francji napoleoskiej, ktra policyjnie infiltrowaa wszelkie
organizacje spoeczne, nie mona byo myle o uprawianiu w przecitnej loy polityki
na wiksz skal. (...) Niemal upastwowionemu wolnomularstwu - na wielkiego mistrza
Wielkiego Wschodu wyznaczy Napoleon w 1805 r. swego brata Jzefa - pozosta
79

daleki od ateizmu antyklerykalizm jako niemal jedyna postawa poczona z niewinnymi

akcentami opozycyjnymi oraz wielbienie cesarza, ktry mu za to pozwala legalnie
istnie, i wychwalanie - w duym stopniu zreszt szczere - jego polityki. W niej
dopatryway si bowiem loe realizacji swoich dalekosinych, w duchu nowej epoki
17
interpretowanych, humanitarnych ideaw. (...)
.
Powyszy cytat pozwala si zorientowa jaki by stosunek masonerii do
Napoleona i jego polityki.
Trzeba jednak zaznaczy, e po kryzysie ekonomicznym w 1811 r. zachwiao
si zaufanie buruazji francuskiej do Napoleona i wwczas popierajca go dotd
wikszo masonerii zacza si do niego odnosi niechtnie18.
Cz wolnomularzy francuskich nie pogodzia si jednak z zamachem stanu

18 brumaire'a i, potpiajc oportunizm wikszoci, bya przeciwna dyktaturze.

Rekrutowaa si ona gwnie z dawnych jakobinw oraz oficerw niezadowolonych ze
staych wojen napoleoskich, m.in. z oficerw cudzoziemcw, zwaszcza Wochw.
Wolnomularze ci poczyli si z inn organizacj tajn antynapoleosk, powsta po
1800 r., tzw. filadelfami, do prawdopodobne zreszt, e byli jej inicjatorami. Okoo
1807 r. powstaa ponadto inna organizacja tajna, zwana adelfami, ktra stopniowo
wcigna do swoich szeregw wikszo filadelfw i wolnomularzy antynapoleoskich.
Jednym z najwybitniejszych przywdcw adelfw (a moe ich twrc) by znajdujcy
si w latach 1807-1813 na wygnaniu w Genewie, dawny uczestnik spisku Babeufa, Filip
19
Buonarotti
.
Po kongresie wiedeskim zakoczonym w 1815 r. rozpocz si okres tzw.
witego Przymierza. W tym czasie czynniki feudalne staray si przywrci stosunki
przedrewolucyjne. Wolnomularstwo w tym czasie przechodzi kryzys.
Cz
wolnomularzy, aby zachowa stanowiska, zaczyna i na coraz wiksze kompromisy, a
inna cz przeciwstawia si zdradzie ideaw liberalnych i zaczyna organizowa ruchy
rewolucyjno-demokratyczne i narodowo-wyzwolecze.
W tym czasie nastpio wrd adeptw l tak daleko posunite rozdwojenie,
e jedni z nich oddawali si na usugi systemw policyjnych w reakcyjnych pastwach
20
witego Przymierza, podczas gdy inni brali udzia w spiskach rewolucyjnych
.
W koach konserwatywnych wszelkie prby powsta i rewolucji chtnie
tumaczono dziaalnoci masonerii, co z kolei wywoywao represje w stosunku do niej.
W cakowicie odmiennej sytuacji znalaz si w tym okresie Koci katolicki.
Kongres wiedeski przywrci pastwo papieowi, ale przedrewolucyjnych wpyww
Kocioa nie przywrci.
We Francji Ludwik XVIII za swj pierwszy obowizek uwaa przywrcenie
adu religijnego, ktry panowa przed 1789 rokiem, odrzuci nie tylko Artykuy
Organiczne ale i napoleoski konkordat wznawiajc stary ukad ze Stolic Apostolsk
jeszcze z 1516 r. Buruazja jednak bya ju zbyt silna by dopuci do cakowitego
powrotu stosunkw przedrewolucyjnych. Stany francuskie nie chciay uzna ukadu z
1516 r. i nie pozwalay na odstpowanie od systemu wprowadzonego przez Napoleona.
W rezultacie niezadowolenie z krla i Kocioa szerzyo si we Francji. W innych
pastwach byo jeszcze gorzej dla Kocioa. Kocielny historyk stwierdza na ten temat:
17 L. Hass, Wolnomularstwo w Europie rdodkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, wyd. cyt., s. 222-223.
18 Por. M. ywczyski, Historia Powszechna 1789-1870, wyd. cyt., s. 248.
19 Tame, s. 248-249.
20 J. Kossecki, Tajemnice mafii politycznych, wyd. cyt., s. 69.

80

Pastwa katolickie w okresie tym przestay istnie. Miejsce ich zajy wszdzie

pastwa midzywyznaniowe (parytetowe) a czstokro bezwyznaniowe, albo nawet

pozytywnie wrogie dla Kocioa i zwalczajce go programowo. Fatalnym zwaszcza
byo, e w wikszym jeszcze, anieli dawniej stopniu na czele wszystkich mocarstw
obok Francji, coraz bardziej w rzdach swych antykocielnej, stay obce i niechtne
katolickiemu wyznaniu Anglia i Rosja, a do coraz wikszego gosu zaczy dochodzi
rwnie bardzo dla Kocioa nieprzyjazne Prusy i bezwyznaniowe Stany Zjednoczone
amerykaskie. W ten sposb Koci prawie wszdzie nie tylko by pozbawiony tych
pomocy i rodkw, ktre mu niejednokrotnie przedtem daway pastwa, ale wrcz
przeciwnie, znajdowa w czynnikach pastwowych prawie regularnie tylko zapor i
tam dla swej dziaalnoci i skazany by prawie wycznie na wasne tylko siy
wewntrzne, natury przewanie moralnej.
Rozpoczty w okresie poprzednim proces zewiecczania ycia obecnie zatoczy
21
szersze jeszcze krgi i zapuci silniej korzenie
.
Cytat powyszy wiadczy o tym, e buruazja i ustrj kapitalistyczny, ktry
mimo reakcji witego Przymierza, coraz bardziej dominowa w Europie i Ameryce,
bynajmniej nie byy dla Kocioa katolickiego przyjazne.
Domenami szczegowymi o ktre zazwyczaj najczciej i najbardziej uparcie

Koci z pastwami si uciera, s dziecko (szkoa) i rodzina. Dba wic zapobiegliwie o

utrzymanie chrzecijaskiego charakteru maestw katolickich i o wychowanie
22
katolickie modych pokole
.
W systemie sterowania spoecznego pastw kapitalistycznych dominujc rol
odgrywaj bodce, motywacje i normy ekonomiczne, nie za etyczne czy ideologiczne,
nic wic dziwnego, e w miar jak buruazja si umacniaa, Koci traci wpywy i by
zmuszony coraz bardziej ogranicza si do sterowania poredniego poprzez
wychowanie (programowanie ideologiczne i etyczne). Do dugo jednak orodki
kierownicze Kocioa nie chciay si z tym pogodzi.
W pierwszych latach po kongresie wiedeskim wydawa si mogo, e Koci
odzyskuje swe dawne pozycje. W 1814 r. papie Pius VII restytuowa zakon jezuitw,
ktry zacz si od razu szybko rozwija - w 1816 r. liczy tylko 614 czonkw,
dwadziecia lat pniej ju ponad 3 tysice, a pod koniec XIX wieku ju ponad 15
tysicy. Leon XII, ktry rozpocz swj pontyfikat w 1823 r., przywrci w 1824 r.
jezuitom Uniwersytet Gregoriaski i bardzo podnis szkolnictwo.
Ponadto obostrzy
prawa przeciw towarzystwom tajnym, a zwaszcza wolnomularstwu i karbonariuszom, w
pierwszej za encyklice do biskupw katolickich (z 1824 r.) zachca ich do zwalczania
23
obojtnoci religijnej, szerzonej pod pokrywk hase humanitarnych i liberalnych
.
Rwnie nastpny papie Pius VIII (1829-1830 r.) przestrzega wiernych przed
bezbonoci wolnomularsk.
Po kryzysie spowodowanym przez rewolucj i wojny napoleoskie, wobec
zaamania si dotychczasowych form spoecznych i politycznych, wielu ludzi (przede
wszystkim z grona arystokracji i szlachty, a nawet zamonej buruazji) szukao
pociechy i oparcia w religii. Ze spoecznego i politycznego znaczenia religii zdawali
sobie spraw monarchowie i rzdy pastw europejskich w tym okresie, popierajc
wyznania panujce i zarazem starajc si je uzaleni od pastwa. Przedstawiciele
21 Ks, dr J. Umiski, Historia Kocioa, tom II, wyd. cyt., s. 374-375.
22 Tame, s. 375.
23 Tame, s. 420.

81

wyzna chrzecijaskich, a w szczeglnoci Kocioa katolickiego, szukali w pastwach

pomocy w zwalczaniu bezbonoci oraz oparcia materialnego. W ten sposb w
wczesnych pastwach konserwatywnych dochodzio do sojuszu
tronu i otarza
.
Jednake buruazja szukaa nowych metod sterowania spoecznego nie chcc powrotu
do dawnych.
We Francji zarwno Ludwik XVIII jak i jego nastpca Karol X spotkali si z
opozycj. W obu francuskich izbach parlamentu doszo do ostrych wystpie zwaszcza przeciwko szkolnictwu kocielnemu i zakonowi jezuitw. Wreszcie w 1830 r.
rewolucja lipcowa pozbawia Karola X tronu. Wyniesiony na tron przez t rewolucj
mieszczaski krlLudwik Filip odebra katolicyzmowi prawa religii pastwowej.

Bardziej przyjazn wobec Kocioa polityk zacz on prowadzi dopiero pod koniec
swego panowania; obalony jednak zosta w 1848 r. przez rewolucj lutow, ktra
wprowadzia rzdy republikaskie z Ludwikiem Napoleonem Bonapartem jako
prezydentem, w 1852 r. zosta on ogoszony cesarzem - jako Napoleon III. Nowy cesarz
pocztkowo okazywa duo yczliwoci Kocioowi, ale po pewnym czasie zacz
uszczupla jego prawa.
Nielepsza bya sytuacja Kocioa w innych krajach Europy. W Hiszpanii w
1820 r. rewolta wojskowa spowodowaa zerwanie stosunkw ze Stolic Apostolsk,
wydalenie nuncjusza papieskiego, usunicie jezuitw i kasat ponad 800 klasztorw;
obalia te inkwizycj hiszpask - ktra zreszt bya w tym czasie raczej narzdziem
despotyzmu pastwowego ni kocielnego. Inkwizycja wprawdzie wkrtce oya, ale w
1834 r. ulega ostatecznej likwidacji. W trakcie kolejnych przewrotw i kotrprzewrotw
Koci w Hiszpanii ponosi straty. Dopiero w 1851 r. krlowa Izabella II zawara ze
Stolic Apostolsk konkordat, ktry uznawa religi katolick za religi pastwow,
jedyn dozwolon w Hiszpanii (inne byy zakazane); Kocioowi zwrcono wikszo
zabranych dawniej majtkw, powierzono mu decydujc rol w nauce i wychowaniu
modziey (chocia poziom moralny i umysowy wczesnego kleru hiszpaskiego nie
by bardzo wysoki). Nowa rewolucja w 1868 roku doprowadzia do detronizacji Izabelli
II, Hiszpania staa si monarchi konstytucyjn, wprowadzono swobod wyznania,
osabiajc rol kleru.
W Portugalii Don Miguel opiera si na arystokracji i klerze, po jego obaleniu
w 1833 r. rozpoczy si przeladowania Kocioa - wypdzono cz biskupw, a take
jezuitw, zabrano na rzecz skarbu cz klasztorw, zniesiono nuncjatur, spory
kocielne oddano sdom wieckim, a nawet sprawowanie sakramentw uzaleniono od
zatwierdzenia duchownych przez pastwo. Cz kleru, z patriarch Lizbony
arcybiskupem Silva, na czele, stana po stronie pastwa, a sam Silva konsekrowa
nawet biskupw, ktrzy nie otrzymali konfirmacji papieskiej. Papie Grzegorz XVI
protestowa przeciw temu, ale bezskutecznie. Wprawdzie po 1834 r. przeladowania
Kocioa zagodniay, ale cezaropapizm panowa w Portugalii prawie do koca XIX
wieku.
W pierwszej poowie XIX wieku po kongresie wiedeskim, obserwujemy z
jednej strony pewne oywienie i odrodzenie Kocioa katolickiego, a z drugiej strony
podmywanie jego wpywu na spoeczestwo przez buruazyjne ruchy liberalne i
wolnomularstwo, jak rwnie przez rne towarzystwa tajne o charakterze
demokratycznym, wrd ktrych najbardziej popularne byo wglarstwo (karbonaryzm).
We Francji do walki z niewiar i wolnomylnoci zabrali si nie tylko
duchowni, ale rwnie myliciele, pisarze i dziaacze wieccy tacy jak Franciszek de
82

Chateaubriand, Jzef de Maistre czy czoowy tradycjonalista Ludwik de Bonald. Nie

tylko we Francji wieccy katolicy niejednokrotnie zabierali gos w sprawach
teologicznych, tak e XIX wiek nazywano niekiedy stuleciem teologii laickiej.
W tym okresie przywdcy rodzcego si ruchu robotniczego wskazywali na
konserwatyzm spoeczny czynnikw kierowniczych Kocioa oraz na posugiwanie si
religi dla utrzymywania istniejcych stosunkw spoeczno-ekonomicznych.
Istotnie,
jedyny klucz do rozwizania sprawy spoecznej, czynniki rzdzce w Kociele widziay
w nawoywaniu bogatych do miosierdzia a biednych do cierpliwoci na tym wiecie.
Tylko bardzo nieliczni spord dziaaczy katolickich prbowali wyj poza ten schemat,
wskazujc na jego nierealno i podkrelajc konieczno pewnego zagwarantowania
robotnikom minimum egzystencji. Gwnym pionierem tego kierunku we Francji by
Lamennais, ktry stworzy mimo swego wycofania si z Kocioa ca szko (...). W
Niemczech gwnym pionierem tego kierunku by po 1848 r. ks. Wilhelm Kettler. Ale
24
nikt z nich nie wysuwa dania zasadniczej zmiany ustroju spoecznego
.
rodkiem, ktry pomaga najwicej w odrodzeniu katolickim Francji, byy

szkoy tzw. wolne (Enseignement libre) czyli katolickie. Wanie dziki wysikom
Montalemberta i przyjaci jego zostaa wywalczona w 1833 r. wolno nauczania dla
katolickich szk pocztkowych, po tym w 1850 r., dla szk rednich. Prowadzili je
gwnie zakonnicy, to te sfery liberalne, w miar, jak dochodziy do wadzy,
wypowiaday walk przede wszystkim zakonom, uderzajc tym samym w katolickie
wychowanie. Znaczna cz zakonnikw zostaa wwczas na swych stanowiskach w
przebraniu wieckim i w charakterze nauczycieli jak gdyby wieckich.
Za trzeciej Rzeczypospolitej, w 1875 r. otrzymaa Francja nawet mono
zaoenia a piciu uniwersytetw katolickich : w Paryu, Lille, Lionie, Angere i
Tuluzie. Wprawdzie ju w kilka lat pniej, w 1879 r., odebrano im prawo nadawania
stopni naukowych, niemniej dziaalnoci swojej jako wysze instytuty szkolne nie
przerway i do dzisiaj wychowuj cae pokolenia akademickiej inteligencji francuskiej, a
25
wrd profesorw miewaj bardzo czsto ludzi wszechwiatowej sawy. (...)
.
Pewn przeszkod w rozwijaniu francuskiego katolicyzmu stanowio w XIX
wieku czste (zwaszcza wrd szlachty i kleru) czenie przekona religijnych z
monarchistycznymi, co zraao do Kocioa szczerych republikanw. Dopiero
poczynajc od papiea Leona XIII Stolica Apostolska kilkakrotnie przypominaa
katolikom francuskim, e rzdy republikaskie same w sobie bynajmniej si
katolicyzmowi nie sprzeciwiaj, naley wic umie z nimi wsppracowa.
Gdy po powstaniu w 1830 r. Belgia wyodrbnia si jako odrbne krlestwo,
wprowadzona zostaa konstytucja przyjmujca zasad rozdziau Kocioa od pastwa.
Papie Grzegorz XVI ustosunkowa si negatywnie do powstania belgijskiego, ale
okazao si, e sytuacja w Belgii - mimo rozdziau Kocioa od pastwa - bya dla
Kocioa korzystna. Pastwo zobowizao si pokrywa koszty kultu religijnego,
zostawiajc rwnoczenie Kocioowi pen swobod dziaania i rozwoju wraz z
wolnoci szk, prasy, zakonw i katolickich stowarzysze. W rezultacie Belgia staa
si wzorem nowoczesnego pastwa katolickiego, mimo, e byy w niej rwnie do
silne wpywy wolnomularskie i wolnomylicielskie.

24 M. ywczyski, Historia Powszechna 1789-1870, wyd. cyt., s. 452-453.

25 Ks, dr J. Umiski, Historia Kocioa, tom II, wyd. cyt., s. 425.

83

W stolicy prymasw Belgii - Malines w 1834 r. powsta katolicki uniwersytet,

przeniesiony potem do Lowanium. By to pierwszy uniwersytet uywajcy nazwy
"katolicki".
Mimo jednak pewnego oywienia katolicyzmu i odrodzenia Kocioa, ktre
miao miejsce nie tylko we Francji i Belgii, ale rwnie w Niemczech, Holandii, Anglii,
Irlandii czy wreszcie Ameryce, katolicyzm w poowie XIX wieku wszed w faz
powanego, dugotrwaego kryzysu.
Niechtna Kocioowi liberalna buruazja w okresie Wiosny Ludw w latach
1848-1849 poniosa tylko chwilow klsk, a liberalizm jako ideologia nie tylko
polityczna nadal zdobywa sobie wpywy.
Nawet rzdy konserwatywne musiay si
pogodzi z postulatami liberalnymi w dziedzinie prawa karnego i cywilnego. Moda
inteligencja, nawet pochodzenia szlacheckiego, rwnie hodowaa na og
liberalizmowi, domagajc si np. wolnoci prasy, zebra, sowa, religii i sumienia.
Nawet wikszo konserwatystw odegnywaa si w drugiej poowie XIX w. od zasady
nietolerancji religijnej. Wikszo postulatw liberalnych przyjmowa take znaczny
odam buruazji katolickiej, pragncy zarazem pozosta wiernym nakazom Kocioa.
Nazywano ich katolikami liberalnymi, najaktywniejsi byli we Francji, Belgii, w
Niemczech i we Woszech. Mona ich zgrupowa w kilka kierunkw. Tylko jeden z
nich (Lamennais i inni...) chcia take reform spoecznych, co sprawio, e uwaano go,
czciowo susznie, za demokratyczny, czciej nazywano go katolicyzmem
spoecznym. Kierunek ten nie cieszy si sympati u czynnikw kierujcych Kocioem.
Inne kierunki katolicyzmu liberalnego rniy si midzy sob znacznie w pogldach na
stosunek Kocioa do pastwa i na to, co mona przyj z oglnej doktryny liberalnej.
Oglnie biorc, przyjmoway zasadnicze postulaty liberaw (pastwo konstytucyjne,
ale take i wolno wyzna), ale poza tym byy zgodne w swym konserwatyzmie
spoecznym i w walce z ruchem robotniczym. Socjalizmu bali si wszyscy liberaowie
jednakowo, zarwno katoliccy, jak i niewierzcy. Okres najwikszego rozwoju
26
katolickiego liberalizmu to lata 1848-1864
.
Wybrany w 1846 r. papie Pius IX rozpocz swe rzdy od prby kompromisu
z liberaami. Zaraz po wstpieniu na tron ogosi amnesti polityczn i nada Pastwu
Kocielnemu konstytucj. Utworzone zostay dwie izby prawodawcze, ktrych
czonkowie zaczli domaga si, aby papie zaprzesta faktycznego sprawowania
wadzy ograniczajc si tylko do funkcji duchownych. W listopadzie 1848 r. spiskowcy
zamordowali papieskiego ministra hr. de Rossi. Papie zbieg na terytorium
neapolitaskie, w Rzymie wybucha rewolucja i doszo do ogoszenia republiki. Dopiero
w kwietniu 1850 r. Pius IX mg pod oson wojsk francuskich i austriackich wrci do
swojej stolicy, we Woszech natomiast rosy nastroje antypapieskie. Po tych wypadkach
papie Pius IX skoni si zdecydowanie w kierunku konserwatyzmu.
Katoliccy przeciwnicy liberalizmu, zwani najczciej ultramontanami, nie byli
wprawdzie jednolici w swych pogldach spoecznych i politycznych, ale wszyscy byli
wyznawcami konserwatyzmu, zasady sojuszu
tronu i otarza
, pastwa wyznaniowego
oraz stanowego ukadu spoeczestwa.
Gwn ostoj ultramontanizmu i
konserwatyzmu katolickiego bya Kuria Rzymska. Papie Pius IX po krtkim okresie
prby kompromisu z liberaami (1846-1848) sta si jednym z najbardziej reakcyjnych
papiey XIX w. Zagroony w swym pastwie przez ruch narodowy woski, przez
liberaw i demokratw, gboko przekonany zarazem o koniecznoci posiadania
26 M. ywczyski, Historia Powszechna 1789-1870, wyd. cyt., s. 453.

84

wasnego, nieuszczuplonego pastwa, zwalcza nie tylko ten ruch, ale take zarwno
socjalizm, jak i liberalizm. Wreszcie po kongresie katolikw liberalnych w Mechlinie,
gdzie program liberalny rozwin Karol Montalembert (w sierpniu 1863), i po kongresie
uczonych katolickich w Monachium, gdzie historyk Dllinger mwi o niezalenoci
nauki (we wrzeniu 1863), papie uroczycie encyklik Quanta cura (8 XII 1864)
potpi gwne "bdy nowoytne", tj. racjonalizm, gallikanizm, socjalizm a take
wolno prasy, sumienia, rwno wyzna wobec prawa i w ogle ca doktryn
liberaln. Do encykliki zosta doczony wykaz (syllabus) bdw, oglnie tylko
wspomnianych w encyklice. Do takich bdw zaliczono m.in. niezaleno filozofii od
objawienia, tolerancj religijn, zasad nieinterwencji, mono wypowiadania
posuszestwa "prawowitym wadzom", nawet w imi mioci ojczyzny, zasad
rozdziau Kocioa od pastwa. Na kocu za bd uznano zdanie, e papie moe i
powinien pogodzi si "z postpem, z liberalizmem i z kultur nowoytn".
Akt papieski by przekreleniem katolicyzmu liberalnego, ktry ody dopiero
po 1878 r. (tj. po mierci Piusa IX), ale ju pod inn nazw (demokracja
chrzecijaska). Oglnie jednak akt ten nie powstrzyma szerzenia si ideologii
liberalnej, przyczyni si za to do wzrostu antyklerykalizmu, cho wikszoci liberaw,
zwaszcza we Francji, Belgii i Woszech, wcale nie byo to na rk. Liberaowie ci,
przeraeni rosncym w si ruchem robotniczym, a zwaszcza socjalizmem, pragnli
umocni znaczenie pastwa i Kocioa. O ile przed 1848 r. chcieli pastwu zostawi
najwyej rol polityczn, pilnowanie porzdku publicznego, o tyle teraz sdzili, e musi
ono by na tyle silne, by klasom posiadajcym zapewni skuteczn obron. Z tych te
powodw wikszo liberaw pragna utrzymania wpywu Kocioa na masy, ale nie
widzc monoci kompromisu z oficjalnymi czynnikami w Kociele zacza zwalcza
27
jego znaczenie polityczne, tj. - jak mwiono - katolicyzm polityczny
.
W samych Woszech rzd piemoncki kierowany przez hrabiego Cavour'a
wprowadzi szereg ogranicze Kocioa - znis dziesiciny, prawo azylu i sdownictwo
kocielne, wprowadzi pastwow administracj dbr kocielnych i maestwa cywilne,
wydali jezuitw i skasowa inne zakony oraz stowarzyszenia, ktre nie zajmoway si
szkolnictwem lub pielgnowaniem chorych. Wojska piemonckie dokonujc
zjednoczenia Woch opanoway znaczn cz Pastwa Kocielnego, wreszcie 20
wrzenia 1870 r. zajy sam Rzym. Papieowi zapewniono nietykalno osobist, prawa
i honory monarsze, nietykalno i bezpieczestwo posw akredytowanych przy Stolicy
Apostolskiej; pozostawiono papieowi paace watykaski i lateraski oraz letni w Castel
Gandolfo, gwardi przyboczn, wasne biura pocztowo-telegraficzne i 3 mln 225 tys.
lirw rocznej pensji. Pius IX nie uzna zaboru, nie przyj ani gwarancji ani dotacji,
zaoy protest wobec caego wiata, ekskomunikowa zaborcw jego pastwa i ogosi
si winiem w Watykanie. Natomiast wadze woskie rozcigny ograniczenia
dziaalnoci Kocioa, ktre dotychczas obowizyway w Piemoncie, na cae Wochy.
Zarwno encyklika Quanta cura jak i caa wczesna polityka Piusa IX
stanowiy prb ograniczenia w kocielnym systemie sterowania spoecznego bodcw
poznawczych, a nawet czciowo etycznych, na rzecz bodcw i motywacji prawnych i
ideologicznych. Rwnoczenie papie stara si o wzrost spoistoci Kocioa oraz
zwikszenie centralizmu w jego procesach sterowniczych. W tym te gwnie celu
zwoany zosta w grudniu 1869 r. Sobr Watykaski I. Sobr ten uchwali konstytucj
dogmatyczn De fide catholica ("Dei Filius") dotyczc podstawowych zasad
27 Tame, s. 453-454.

85

chrzecijastwa - o Bogu Stwrcy wszechwiata, objawieniu, wierze chrzecijaskiej i

rozumie.
Podstawowym dzieem Soboru Watykaskiego I byo uchwalenie dogmatu o
nieomylnoci papiea w sprawach wiary i moralnoci, gdy wystpuje on ex cathedra,
tzn. przemawia w charakterze najwyszego pasterza i nauczyciela wszystkich
chrzecijan. Wadz papiesk ogoszono jako otrzyman wprost i bezporednio od
Chrystusa i najwysz nie tylko w sprawach wiary i obyczajw, ale rwnie karnoci i
kierownictwa kocielnego. Tym samym zostay ostatecznie potpione tendencje
gallikaskie i feboniaskie, jak rwnie wszelkie partykularyzmy rnych episkopatw.
Ogoszenie powyszego dogmatu pooyo kres dotychczasowym dyskusjom na
jego temat w onie Kocioa, dotychczas przeciwni mu biskupi tacy jak Hefele, czy
Strossmayer ostatecznie mu si podporzdkowali. Stosunkowo nieliczne grono
przeciwnikw dogmatu o nieomylnoci papiea znalazo si poza Kocioem (np.
starokatolicy).
Powyszy dogmat stanowi ukoronowanie wielowiekowej ewolucji systemu
sterowania Kocioa katolickiego w kierunku centralizmu. Sobr mia jeszcze podj
inne uchway, ale wkroczenie do Rzymu wojsk piemonckich uniemoliwio dalsze
obrady. W padzierniku 1870 r. papie Pius IX odoy Sobr
do odpowiedniejszej i
pomylniejszej chwili
.
Dogmat o nieomylnoci papiea uchwalony przez Sobr Watykaski I zosta
bardzo le przyjty przez wadze niektrych pastw - zwaszcza Niemiec, Austrii i
Szwajcarii.
Austria zerwaa konkordat ze Stolic Apostolsk, uzasadniajc to tym, e
"papieski kontrahent sta si kim innym". W Niemczech natomiast, po zwyciskiej
wojnie z Francj w latach 1870-1871, zjednoczonych pod hegemoni Prus, kanclerz
Bismarck rozpocz walk z Kocioem katolickim, ktrej nadano nazw "walki o
kultur" ("Kulturkampf").
Bismarck precyzyjnie uderzy w najczulsze elementy kocielnego systemu
sterowania poredniego, opierajc si na bodcach i normach prawnych, ktre w
pruskim systemie sterowania spoecznego odgryway zawsze dominujc rol.
Pierwszym posuniciem byo zniesienie w 1871 r. wydziau katolickiego przy
pruskim ministerstwie owiaty; w 1872 r. oboono sekwestrem dochody biskupa
warmiskiego i zoono z urzdu pierwszego biskupa polowego armii pruskiej, za to, e
si przeciwstawi popieranej przez kanclerza agitacji starokatolickiej. Nastpnie
usunito kler ze szk pruskich i wydalono jezuitw oraz przedstawicieli
spokrewnionych z nimi zakonw, takich jak np. redemptoryci, Zgromadzenie Ducha
witego i zakonnice Najwitszego Serca Jezusowego.
W maju 1873 r. rzd pruski wyda szereg ustaw antykocielnych (znanych w
historii pod nazw "praw majowych"), ktre w nastpnych latach zostay jeszcze
uzupenione i zaostrzone. Zdecydowano, e kandydaci do stanu duchownego po
ukoczeniu gimnazjum musz si przez kilka lat ksztaci w "duchu pastwowym" poza
seminariami duchownymi - na pastwowych uniwersytetach, potem musz skada
egzaminy pastwowe z filozofii, historii i literatury niemieckiej. Wprowadzono te
nadzr rzdowy nad seminariami, duchowni na stanowiskach kocielnych mieli by
zatwierdzani przez wadze pastwowe i musieli sprawowa wadz kocieln wedug
przepisw pastwowych; ograniczono cenzur i karno kocieln, wprowadzono
obowizek suby wojskowej dla duchownych, osoby wieckie musiay zawiera luby
86

cywilne przed kocielnymi, od biskupw i osb zarzdzajcych diecezjami zadano

skadania przysigi, e bd si stosowa do powyszych przepisw. Ponadto
starokatolikom przyznano prawa do wity i majtkw katolickich. Niektre z
powyszych praw zostay przyjte rwnie przez inne (poza Prusami) pastwa
niemieckie, a poszczeglne z nich stay si nawet ustawami obowizujcymi w caej
Rzeszy.
Papie Pius IX w 1875 roku ogosi, e
prawa majowes niesprawiedliwe i
niewane, za og episkopatu i kleru, jak rwnie zdecydowana wikszo wieckich
katolikw w Niemczech rozpocza walk w obronie sprawy kocielnej. Niemieckie
wadze pastwowe odpowiedziay represjami. Wielu biskupw i kapanw pozbawiono
stanowisk, cz skazano na grzywny, a nawet wtrcono do wizie, niektrych nawet
wydalono z kraju. Wprowadzono te zarzdy wieckie do majtkw kocielnych oraz
wydano prawo, w myl ktrego wierni mogli obiera swoich proboszczw. O skali
dziaa represyjnych wiadczy moe fakt, e w samym tylko 1878 r. rzd usun 6
biskupw, a na 5 naoy kary pienine, ponad 2 tysice ksiy zostao ukaranych
grzywn lub wizieniem, a ponad tysic parafii byo pozbawionych proboszczw. Kary
byy wymierzane nawet za odprawianie mszy i udzielanie ostatnich sakramentw przez
kapanw, ktrzy opierali si rzdowi. Nieliczni kapani rzdowi byli bojkotowani przez
og wiernych.
W ramach
walki o kulturBismarck prbowa rwnie rozprawi si z
Polakami w zaborze pruskim, a jedn z pierwszych ofiar przeladowa by arcybiskup
gnieniesko-poznaski, Mieczysaw Ledchowski, ktremu rzd wytoczy a
kilkadziesit procesw, zarzucajc mu niezachowywanie "praw majowych" i
"naduywanie wadzy". W kocu arcybiskupa osadzono w wizieniu, a take uwiziono
jego dwu koadiutorw - biskupa Janiszewskiego z Poznania i biskupa Cybichowskiego z
Gniezna. Zaczto te represjonowa kler parafialny, ktry wykazywa jednomylno ze
swymi pasterzami. Przebywajcego w wizieniu arcybiskupa Ledchowskiego Pius IX
mianowa kardynaem.
Represje rzdu nie tylko nie poderway religijnoci w spoecznoci katolickiej
w Niemczech i w spoeczestwie polskim, ale zahartoway obz katolicki i utrwaliy go
w oporze. Coraz bardziej w tym czasie powana i wpywowa prasa katolicka w
Niemczech urabiaa opini publiczn w duchu nieprzychylnym dla antykocielnej
polityki rzdu, za przywdcy powstaego w tym czasie Centrum katolickiego, na czele
ktrego stali tak wybitni dziaacze jak Mallincrodt i Windthorst, rozpoczli walk
przeciw "prawom majowym" zarwno w parlamencie pruskim jak i oglno-niemieckim.
W kocu Bismarck zrozumia, e w interesie pastwa naley pooy koniec tej
walce. Moliwo wyjcia z kopotliwej sytuacji daa mu mier Piusa IX w 1878 r. i
okoliczno, e nowy papie Leon XIII notyfikowa swj obir rwnie rzdowi
pruskiemu. Rozpoczy si pertraktacje z dworem papieskim, wreszcie od roku 1880
Bismarck zacz agodzi, zawiesza i zmienia "prawa majowe". Rzd pruski zezwoli
na obsad wakujcych biskupstw i probostw, znis kary na duchowiestwo, w 1890 r.
zrezygnowa ze suby wojskowej duchowiestwa w czasie pokoju, w 1894 r. pozwoli
na powrt redemptorystw i ksiy Zgromadzenia Ducha witego, a w 1904 r. znis
nawet zakaz przebywania jezuitw w pastwie.
Koci katolicki wygra wic walk z Bismarckiem. Jest to zupenie
zrozumiae, jeeli wemiemy pod uwag, e w walce tej rzd pruski opiera si na
normach, motywacjach i bodcach prawnych, natomiast w kocielnym systemie
87

sterowania spoecznego zasadnicz rol odgrywaj motywacje, normy i bodce etyczne i

ideologiczne; chocia wic Bismarck uderzy precyzyjnie w czue miejsca kocielnego
aparatu sterowania poredniego, ale zrobi to za porednictwem innych instrumentw
ni te, ktre w katolickim systemie sterowania odgrywaj decydujc rol. W tej
sytuacji nie mg odnie sukcesu - podobnie jak niegdy przeladowcy Kocioa w
staroytnym Rzymie.
W tym samym czasie co Bismarck, nowy rzd zjednoczonej Italii rwnie
dy do ograniczenia wpyww Kocioa, wydajc w tym celu coraz to nowe
zarzdzenia, takie jak: w 1879 r. o zajciu na rzecz pastwa kilku tysicy klasztorw
mskich i eskich, w 1881 r. o zabraniu dbr Kongregacji Propagandy Wiary, w 1888
r. o wprowadzeniu szk bezwyznaniowych, w 1889 r. o sekularyzacji dobroczynnych i
pobonych zakadw, jak rwnie karach za naduywanie duchownych urzdw oraz o
subie wojskowej kleru, w 1898 r. o zniesieniu stowarzysze katolickich itd.
Zarzdzenia te byy dowodem, e zwyciska liberalna buruazja wstpowaa
konsekwentnie na drog laicyzacji ycia pastwowego i spoecznego. Ale w tym czasie
pojawio si ju inne niebezpieczestwo dla buruazji - tym niebezpieczestwem by
rosncy w si ruch robotniczy. Wrd bardziej dalekowzrocznych przedstawicieli
buruazji zaczto w zwizku z tym coraz czciej szuka drg zblienia z Kocioem.
Analogiczne tendencje zaczy si pojawia po stronie kocielnej.

88

8. PRZEOMOWE ZMIANY KOCIELNEGO SYSTEMU STEROWANIA

SPOECZNEGO OD PONTYFIKATU LEONA XIII DO ZWOANIA
SOBORU WATYKASKIEGO II

W 1878 r. zmar Pius IX, a jego nastpc zosta obrany Gioacchino Pecci,
ktry przybra imi Leona XIII, rozpocza si nowa epoka w dziejach Kocioa. Nowy
papie okaza si bardzo taktownym i zrcznym dyplomat - nawiza czno z
rzdem rosyjskim, zakoczy spraw kulturkampfu w Niemczech, poprawi sytuacj
Kocioa w Hiszpanii i Portugalii, doprowadzi do pojednania przynajmniej czci
katolikw francuskich z wadz republikask, umocni Koci w Ameryce, natomiast
nie mg doj do porozumienia z rzdem woskim.
Wiele uwagi powici te Leon XIII sprawom wewntrzno-kocielnym.
Przysporzy Kocioowi a 248 nowych biskupstw i arcybiskupstw oraz 48 wikariatw i
prefektur apostolskich, rozwija misje. Wiele uwagi powici zwartoci ideologicznej i
doktrynalnej katolicyzmu. Bdc czowiekiem niezwykle kulturalnym i wyksztaconym,
rozumia znaczenie nauki i wiedzia, e zwalczanie sprzecznych z religi i wrogich
Kocioowi kierunkw naukowych wymaga wytworzenia wasnego, dobrze
ugruntowanego programu dziaania i wasnej metody naukowej. Ju na pocztku swego
pontyfikatu stara si podnie rol norm, bodcw i motywacji poznawczych w
kocielnym systemie sterowania. W dniu 4 sierpnia 1879 r. ogasza encyklik
Aeterni
Patris
, w ktrej wzywa katolickich uczonych do pogbienia pracy w dziedzinie filozofii
i do przyjcia jednolitego wzoru studiw scholastycznych, ogaszajc zarazem w.
Tomasza z Akwinu naczelnym mistrzem studiw filozoficznych i teologicznych.
Encyklika ta zapocztkowaa neoscholastyk i jej podstawow posta - neotomizm,
ktry sta si doktryn obowizujc w seminariach i wyszych uczelniach katolickich.
Dziaania zmierzajce do podniesienia poziomu nauki katolickiej kontynuowa Leon
XIII przez cay okres swego pontyfikatu - w 1881 r. otworzy dla wszystkich uczonych
Archiwum Watykaskie, czynic z Rzymu jeden z gwnych orodkw bada
historycznych i podnoszc na wyszy poziom studia historyczno-kocielne.
Zorganizowa bardzo wane dla doktryny katolickiej studia biblijne i pod koniec swego
pontyfikatu utworzy w 1902 r. oddzieln Komisj Biblijn dla kierowania badaniami w
tej dziedzinie i ich koordynowania. Oprcz nauki teologii i filozofii poleca
duchowiestwu ksztacenie si w naukach wieckich - zwaszcza spoecznych i
przyrodniczych.
Nastpia te ewolucja stanowiska Watykanu wobec liberalizmu.
Leon XIII
zszed z nieugitych i nieprzejednanych pozycji swego poprzednika i ujrza nie tylko
widoki kompromisu i porozumienia z liberaln buruazj i z pastwem liberalnym, ale
rwnie moliwo uzyskania dla Kocioa pomylnych warunkw dziaania w wiecie
89

1
nowoczesnym
. Np. odnonie konstytucji belgijskiej z 1831 r. stwierdzi, e chocia
uwicia ona pewne zasady, ktrych jako papie nie moe uzna za suszne, ale
pooenie katolicyzmu w Belgii wskazuje, e system wolnoci zaprowadzony w Belgii
jest najbardziej korzystny dla Kocioa i katolicy belgijscy nie tylko nie powinni
atakowa swojej konstytucji, ale winni jej broni.
Baczn uwag zwrci te Leon XIII na problematyk spoeczn, a zwaszcza
na kwesti robotnicz. Ju na pocztku swego pontyfikatu w 1881 r. w encyklice
"Diuturnum illud" poruszy problem pochodzenia wadzy pastwowej, stajc na
stanowisku poredniego pochodzenia wadzy od Boga i przeciwstawiajc si teorii
umowy spoecznej, a take odrzucajc socjalizm, komunizm i nihilizm.
W 1885 r. ogosi encyklik
Immortale Deipowicon chrzecijaskiemu
ustrojowi pastwowemu. Stwierdzi w niej, e czowiek z woli Boga jest istot
spoeczn, wadza za pochodzi od Boga i jest niejako mandatariuszem Boga, powinna
wic w swoim dziaaniu kierowa si wol Bo. Prawa sprzeczne z wol Bo, czyli z
prawem Boym naturalnym czy objawionym s bezprawiem i obywatel nie jest
obowizany im si podporzdkowa. Wadza pastwowa uznajc najwyszy autorytet
Boga, winna uznawa take religi i popiera jej rozwj, co jest rwnoznaczne z
uznaniem Kocioa i przyznaniem mu prawa rozwoju. Koci i pastwo speniaj sw
misj zgodnie z oglnym planem Boga, ktry kieruje wiatem, powinny wic
wsppracowa. Koci nie potpia adnej formy rzdu, byle by odpowiadaa zasadom
mdroci i sprawiedliwoci.
Wydan w 1888 r. encyklik
Libertaspowici Leon XIII zagadnieniu
wolnoci i tolerancji. Przedstawi w niej chrzecijask koncepcj wolnoci, odrniajc
j od wolnoci goszonej przez liberaw. Wolnoci religijnej nie naley miesza z
liberalizmem religijnym, graniczcym z indyferentyzmem, za tolerancji nie mona
identyfikowa z relatywizmem odnoszcym si do prawdy i przekona religijnych. W
encyklice tej papie wiele miejsca powici wolnoci politycznej, odcinajc si jednak
od liberalizmu i zastrzegajc, e wolno polityczna nie moe by rwnoznaczna ze
swobod czynienia le i dziaania na szkod innych oraz dobra wsplnego. Pastwo
winno by praworzdne, a ustawy powinny obowizywa wszystkich w jednakowy
sposb. Podkreli te, e Koci popiera umiarkowane wolnoci obywatelskie.
W roku 1890 ukazaa si encyklika
Sapientia christianae
, w ktrej papie
sprecyzowa obowizki chrzecijanina-obywatela. Na pocztku stwierdzi, e rozwj
techniki stwarza niebezpieczestwo dominacji materii i w zwizku z tym trzeba broni
prymatu prawa moralnego w yciu spoecznym i gospodarczym. Papie stwierdzi w tej
encyklice, e Koci, ze wzgldu na swe powoanie nadprzyrodzone, winien sta ponad
polityk, tym bardziej, e ma cele niezalene od celw pastwa; cele Kocioa jako
nadprzyrodzone s wysze od celw pastwa. Leon XIII wyranie zastrzeg, e Koci
nie moe da si uy jako narzdzie do osigania celw politycznych jakiejkolwiek
partii. Prba wcigania Kocioa w rozgrywki partyjno-polityczne byaby
naduywaniem religii. Moe natomiast Koci wsppracowa z wszystkimi ustrojami,
ktre s zgodne z prawem natury i szanuj wolno sumienia stwarzajc moliwoci
normalnego rozwoju i doskonalenia czowieka.
Dla rozwoju katolickiej nauki spoecznej najwiksze znaczenie ma ogoszona
15 maja 1891 r. encyklika Leona XIII
Rerum novarumo kwestii robotniczej. Stanowi
ona w nauczaniu Kocioa now jako. Na pocztku tej encykliki stwierdza papie

1 J. Pajewski, Historia Powszechna 1871-1918, Warszawa 1978, s. 314.

90

istnienie kwestii spoecznej i walki spoecznej, ktrej przyczyn jest bdny ustrj
spoeczno-gospodarczy, w wyniku czego robotnik czuje si samotny i bezbronny.
Nastpnie w encyklice czytamy:
W ostatnim wieku zniszczono stare stowarzyszenia rkodzielnikw, nie dajc

im w zamian adnej ochrony; urzdzenia i prawa pastwowe pozbawiono tradycyjnego

wpywu religii; i tak robotnicy osamotnieni i bezbronni ujrzeli si z czasem wydanymi
na up nieludzkoci panw i nieokieznanej chciwoci wspzawodnikw. Zo
zwikszya jeszcze lichwa aroczna, ktr, aczkolwiek Koci ju nieraz potpi w
przeszoci, ludzie jednak chciwi i dni zysku uprawiaj w nowej postaci; doda
jeszcze naley - skupienie najmu pracy i handlu w rkach niewielu prawie ludzi, tak, e
gar monych i bogaczy naoya jarzmo prawie niewolnicze niezmiernej liczbie
2
proletariuszy
.
Po tej diagnozie do bliskiej diagnozom marksistowskim, papie jednak
odrzuca rozwizania socjalistyczne, stwierdzajc:
Socjalici, wznieciwszy zazdro (ubogich do bogatych) mniemaj, e dla

usunicia przepaci midzy nimi znie trzeba prywatn wasno, a zastpi j

wsplnym posiadaniem dbr materialnych, i to w ten sposb, eby nimi zarzdzali bd
naczelnicy gmin, bd kierownicy pastw. Przez t przemian posiadania prywatnego
we wsplne zapewniajc, jak sdz, rwny podzia rzeczy i korzyci, spodziewaj si
socjalici uleczy obecne zo. To jednak nie rozwie trudnoci, a samej klasie
robotnikw przyniesie w rezultacie szkod. Jest ponadto ten pogld niesprawiedliwym;
zadaje bowiem gwat prawym wacicielom, psuje ustrj pastwa i do gbi wzburza
3
spoeczestwo
.
Rozwizaniu socjalistycznemu przeciwstawia papie propozycj zdrowej

polityki spoecznej, ktrej podmiotami winny by: Koci, pastwo i stowarzyszenia

zawodowe samych robotnikw. Rola Kocioa w tej dziedzinie wyraa si w jego
potrjnej funkcji: nauczyciela, wychowawcy oraz podmiotu praktycznej, czynnej
mioci bliniego wyraajcej si take w rnych formach dziaalnoci spoecznej. We
wszystkich tych trzech dziedzinach swej dziaalnoci Koci powinien zmierza do
umocnienia zespolenia spoecznego oraz poprawy materialnego bytu wszystkich
czonkw spoeczestwa przez dziaalno dobroczynn w rnych jej formach.
Troska o dobrobyt ogu jest jednym z podstawowych obowizkw pastwa,
ktre powinno otoczy opiek prawn i faktyczn przede wszystkim tych, ktrzy tej
pomocy najbardziej w danym czasie potrzebuj, a wic aktualnie klas robotnicz.
Obowizek ten wynika rwnie std, e to wanie robotnikw pracy zawdzicza
pastwo ca swoj potg. Oni te wraz z innymi warstwami spoecznymi stanowi
cao organizmu spoecznego i maj prawo do korzystania z dobrobytu pastwa.
Pastwo wic powinno t klas otoczy opiek i zapewni jej wszystko, co jest
konieczne do praktykowania cnoty, a wic do rozwoju osobowego, zarwno fizycznego
jak i duchowego.
2 Papie Leon XIII, Encyklika o kwestii robotniczej, Rerum novarum, p. 2; cyt. wg.
Dokumenty nauki
spoecznej Kocioa
, cz 1, Rzym-Lublin 1987, s. 43-44.
3 Tame, p. 3, s. 44.
Tylko skrajne odamy ruchu komunistycznego dyy do zniesienia wszelkiej prywatnej wasnoci
i zastpienia jej wsplnym posiadaniem dbr materialnych. Ruch socjalistyczny - jeeli pomin skrajne
przypadki - dy i dy li tylko do uspoecznienia prywatnej wasnoci rodkw produkcji, nie za prywatnej
wasnoci w ogle. Mona natomiast z powodzeniem zastosowa papiesk krytyk do pomysu
uspoecznienia wszystkich rodkw produkcji.

91

Sami wreszcie robotnicy, stwierdza papie, maj prawo czy si w

stowarzyszenia zawodowe, ktre mogyby wypeni luk, jaka powstaa w organizmie
spoecznym po zniesieniu przez liberalne pastwo, istniejcych od czasw
redniowiecza, zrzesze zawodowych. To prawo robotnikw ma swoj podstaw w
samej naturze ludzkiej, gdy czowiek w wyniku swej spoecznej natury moe atwiej
osign cay szereg celw oraz wasn doskonao we wspdziaaniu z innymi.
Stowarzyszenia robotnicze, pisze papie, przyczyni si do wzmocnienia pozycji
spoecznej robotnika oraz stabilizacji stosunkw spoecznych w ogle. Winny one by
uznane przez prawo, aeby mogy mie charakter jawny, dziki czemu bd mogy
unikn szeregu niebezpieczestw, jakie niesie w sobie tajno stowarzysze. Charakter
tych stowarzysze powinien by rny w zalenoci od warunkw i okolicznoci, w
4
jakich powstaj i rozwijaj swoj dziaalno
.
Encyklika
Rerum novarumstaa si dla klas posiadajcych sygnaem, e
Koci moe odegra istotn rol w utrzymaniu istniejcego ustroju spoecznego; bya
ona jednak rwnie prb nawizania kontaktu w masami robotniczymi i odzyskania ich
dla religii oraz utrzymania przy niej.
Na gruncie zasad wyoonych w encyklice
Rerum novarumpowstaway
stronnictwa chrzecijasko-demokratyczne i ruchy chrzecijasko-spoeczne, jak
rwnie chrzecijaskie czy katolickie zwizki zawodowe.
Ostatni z serii encyklik Leona XIII powiconych problematyce spoecznej i
politycznej bya wydana w 1901 r. encyklika
Graves de communi
.
Papie przeciwstawia
w niej socjaldemokracj, czyli demokracj o zabarwieniu socjalistycznym, demokracji
chrzecijaskiej i stara si t ostatni bliej okreli. Przypomina, e sowo
"demokracja" ma charakter polityczny i oznacza jedn w form ustroju pastwowego,
zwracajc rwnoczenie uwag na to, e Koci nie preferuje jakiej jednej formy
5
rzdw, a w kadym razie nie uwaa jej za jedynie suszn
.
Nauczanie Leona XIII miao znaczenie przeomowe w dziejach katolickiej
nauki i dziaalnoci spoecznej. Stao si ono dla katolikw zacht i drogowskazem w
dziaalnoci spoeczno-politycznej w nowoczesnych pastwach.
Zwaszcza encyklika Rerum novarum jednym przypomniaa, a innych

utwierdzia w przekonaniu, e ustrj kapitalistyczny jest ustrojem krzywdy spoecznej,

domagajcym si rychej gruntownej naprawy, i e do udziau w tym dziele naprawy
katolicy s z wielu wzgldw powoani. S do tego powoani zarwno jako czonkowie i
kierownicy Kocioa, jak rwnie jako kierownicy polityki pastwowej, jako dziaacze
6
spoeczni i gospodarczy, jako teoretycy, wreszcie jako obywatele
.
Mimo wysikw Leona XIII zmierzajcych do pogodzenia katolikw z
ustrojem republikaskim, na przeomie XIX i XX wieku we Francji rozgorzaa walka
rodowisk liberalno-wolnomularskich z Kocioem.
W okresie tym zaostrzay si przeciwiestwa klasowe, a ruch robotniczy
przybiera na sile budzc niepokj buruazji, dla ktrej gwnym zagroeniem stao si
denie do reform spoecznych i zmiany ustroju.
W tej sytuacji obrocy kapitalizmu zaczli na szerok skal stosowa taktyk

serwowania szerokim masom produktw zastpczych postpu spoecznego. Na

przeomie XIX i XX wieku buruazja stosowaa dwa takie podstawowe produkty
4 Dokumenty nauki spoecznej Kocioa, cz 1, wyd. cyt., s. 23-24.
5 Tame, s. 24.
6 Tame.

92

zastpcze - socjalreformizm i walk z Kocioem katolickim. W ich rozpowszechnianiu

7
brali udzia wolnomularze
.
Rozdmuchiwany w tym okresie antyklerykalizm mia suy do odwrcenia
uwagi robotnikw od kwestii spoecznej i zagodzenia t drog walki klasowej.
(...) W roku 1899 prezydentem Francji zosta mile Loubet, ktry na premiera

powoa senatora Waldeck-Rousseau, w ktrego gabinecie obok socjalisty Milleranda

zasiada genera Gallifet, wsawiony krwawym stumieniem Komuny Paryskiej.
Kampani zmierzajc do osabienia i wyeliminowania wpyww Kocioa katolickiego
we Francji rozpoczto w tym czasie od zainicjowania przez Waldeck-Rousseau w 1899
8
roku dekretu o kongregacjach. (...)
.
Sfery liberalno-wolnomularskie przypuciy teraz ostry atak na duchowiestwo
i instytucje kocielne.
(...) Ustawa z 1901 r. stanowia, e zgromadzenia zakonne musz
uzyska dla swej dziaalnoci zezwolenie aktem ustawodawczym, czyli uchwa
9
parlamentu. W wikszoci wypadkw zezwole takich odmwiono. (...)
.
W 1902 r. premierem zosta mile Combes, ktry wykorzysta ustawowe
uprawnienia. W 1904 r. odebrano zakonnikom prawo nauczania modziey i zamknito
okoo trzech tysicy szk prowadzonych przez zakony.
(...) Wywoao to zamieszki,
przeciwko demonstrantom Combes wysa policj, a gdy ta nie poradzia sobie, posa
przeciw demonstrantom wojsko. Oficerowie jednak odmwili wykonania rozkazu uycia
broni przeciwko tumom. Wwczas minister spraw wojskowych, genera Andr, zacz
stawia oficerw przed sdem wojennym. Doprowadzio to do zerwania stosunkw
10
dyplomatycznych z Watykanem
.
(...) W 1905 r. wypowiedziany zosta konkordat, zawarty w 1801 r. przez

pierwszego konsula Napoleona Bonapartego z papieem Piusem VII i uchwalona

zostaa ustawa o rozdziale Kocioa od Pastwa. Pastwo przestao uznawa istnienie
we Francji Kocioa jako legalnej instytucji prawnej, ale zrzeko si wszelkiego wpywu
na obsadzanie stanowisk kocielnych. Majtki i budynki kocielne (kocioy, klasztory,
seminaria) miay przej na wasno stowarzysze wyznaniowych (associations
cultuelles). Papie Pius X encyklik Vehementer Nos z 11 lutego 1906 r. zabroni
katolikom tworzenia takich zrzesze. Wiksza cz majtku kocielnego ulega
11
konfiskacie
.
Buruazja francuska spodziewaa si przy pomocy tej walki z Kocioem
osabi czujno robotnikw, wkrtce si przekonaa, e jest w bdzie. Jeszcze w
padzierniku 1897 r. Jules Mline mwi, e antyklerykalizm to
taktyka radykaw dla
12
oszukania godu ich wyborcw
.
(...) w 1904 roku, pose Villenueve ogosi
rewelacyjn wiadomo, e genera Andr przy awansach oficerw posuguje si
fiszkami nadsyanymi przez loe wolnomularskie. Niedugo potem pismo "Figaro"
ogasza, e minister Andr posuguje si dwoma zbiorami fiszek nadsyanymi mu
potajemnie przez Wielki Wschd, jeden zbir nazywa si "Koryntem" i zawiera dane
personalne oficerw, ktrzy maj by awansowani, drugi zbir nazywa si "Kartagin" i
zawiera dane personalne oficerw, ktrzy nie maj by awansowani, lecz usunici z
7 J. Kossecki, Tajemnice mafii politycznych, wyd. cyt., s. 71.
8 Tame, s. 71-72.
9 J. Pajewski, Historia Powszechna 1871-1918, wyd. cyt., s. 172.
10 J. Kossecki, Tajemnice mafii politycznych, wyd. cyt., s. 72.
11 J. Pajewski, Historia Powszechna 1871-1918, wyd. cyt., s. 172.
12 Tame, s. 173.

93

wojska. "Figaro" ogosio nawet tre fiszek, w ktrych byy m.in. informacje, kto z
oficerw posya dzieci do kocioa i kto by np. obecny na pierwszej komunii swych
dzieci. Wywoao to wielki skandal; Andr poda si do dymisji.
Socjalici w tym czasie twierdzili, e caa ta walka z Kocioem katolickim bya
po prostu manewrem buruazji, ktry mia odwrci uwag mas od walki klasowej.
Liberalna buruazja woli w tym czasie sw postpowo wykazywa za pomoc walki z
Kocioem ni poprzez istotne reformy ustroju spoecznego, o ktre walcz socjalici.
13
Wolnomularze wwczas wychodz naprzeciw tym deniom buruazji
.
Wolnomularstwo w tym okresie we Francji byo si bardzo powan. O
dynamicznym rozwoju masonerii w III Republice wiadczy moe fakt, e liczba
warsztatw Wielkiego Wschodu na terenie Francji w cigu dekady 1879-1889 r. wzrosa
z 248 do 322 (129,9%). Mody narybek wstpowa do l po to by prowadzi walk z
Kocioem katolickim i rodzcym si ju wwczas nacjonalizmem francuskim. Koci
zreszt - mimo pojednawczej polityki Leona XIII wobec liberalizmu - masoneri
traktowa jako organizacj wobec siebie wrog. Bulla Leona XIII z 20 kwietnia 1884 r.
Humanum genusgosia, e celem wolnomularzy jest zniszczenie Kocioa katolickiego

i moralnoci oraz przeladowanie duchownych.

(...) Poufny oklnik generalnego
inkwizytora w. Officjum kardynaa Rafaela Monacco de la Valetta do biskupw
zawiera konkretne instrukcje w sprawie zorganizowania w zwizku z bull szerokiej
kampanii antywolnomularskiej. Przez Europ przetoczya si fala listw pasterskich.
Uwagi i myli bulli konkretyzowano w nich w zastosowaniu do warunkw lokalnych.
Listy i bulle byy odczytywane w kocioach, publikowane w czasopismach i
broszurach.
Po kilku kolejnych enuncjacjach przeciw loom Leon XIII zwrci si 8 XII
1892 r. z listem do narodu woskiego. Nawoywa do szerszej ni kiedykolwiek dotd
ofensywy przeciw tej sekcie: nie do jest utrzymywa si wzgldem niej na
stanowisku obronnym, trzeba zstpi na plac boju i wprost uderzy na wroga. Czycie
to drodzy synowie przeciwstawiajc publikacje publikacjom, szkoy szkoom, kongresy
kongresom, dziaania dziaaniom. Zaleca te formalny bojkot wolnomularzy,
przestrzega przed przyjmowaniem w domu osb, co do ktrych postawy religijnej nie
jest si dostatecznie poinformowanym, by przez to pod mask przyjaciela, nauczyciela
czy lekarza nie wpuci do siebie chytrego werbownika sekt. Kolejna encyklika z 20
VI 1894 r. o jednoci chrzecijastwa Praeclara gartulationis znw zawieraa
niesychanie ostre ataki na sekt masosk, ktra z niesamowit si naporu (...) uderza
14
w narody katolickie
.
W tym okresie wolnomularstwo - zwaszcza we Francji - zrywa z zasad, e
przekonania polityczne s spraw osobist kadego czonka loy, porzuca
dotychczasow rezerw wobec ycia politycznego i zaczyna kierowa swych adeptw
do bezporedniej zewntrznej akcji politycznej. W 1888 r. zostaa utworzona na terenie
parlamentu midzypartyjna grupa wolnomularska, ktra w rnych sprawach
wystpowaa wsplnie. "(...) Instytucja ta, funkcjonujca odtd stale, umoliwiaa
wolnomularstwu wywiera skuteczny nacisk na poszczeglne ogniwa aparatu wadzy,
m.in. w sprawach osobistych poszczeglnych adeptw. (...)"15.
13 J. Kossecki, Tajemnice mafii politycznych, wyd. cyt., s. 72.
14 L. Hass, Wolnomularstwo w Europie rodkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, wyd. cyt., s. 401-402.
15 Tame, s. 392.

94

(...) Dochodzi nawet do tego, e w 1892 roku Konwent Wielkiego Wschodu

Francji uchwaa utworzenie specjalnego funduszu propagandowego, przeznaczonego na

cele akcji politycznej. Zaczto te w loach dyskutowa o sprawach biecej polityki, o
problemach ustrojowych i spoecznych. Wolnomularstwo dy z powodzeniem do
ujcia w swe rce kierownictwa tego rodzaju ruchw spoecznych, jak ruch
16
wolnomylicielski czy feministyczny
.
Konwent w 1892 r.
(...) zobowiza wolnomularzy bdcych radnymi
miejskimi, departamentalnymi bd czonkami parlamentu do wystpowania za
rozdziaem kocioa od pastwa i odpowiedniego gosowania w sprawach konkretnych,
np. subwencji dla seminariw duchownych bd dla hierarchii kocielnej, czy likwidacji
17
ambasady w Watykanie. (...)
.
Mimo licznych powiza personalnych nie stao si wolnomularstwo Wielkiego

Wschodu przybudwk partii radykaw. Nadal skupiao w swych placwkach

wszelkiego rodzaju zwolennikw republiki, zarwno ludzi bezpartyjnych, jak i
nalecych do ugrupowa znajdujcych si na prawo od owej partii czy pojedynczych
dziaaczy stronnictw socjalistycznych. Zaprowadzenie za we wasnych szeregach
dyscypliny ideowo-politycznej zapewniao mu wpyw na wiele poczytnych dziennikw
stoecznych i prowincjonalnych, redagowanych przez jego czonkw. W ten sposb
brao udzia w ksztatowaniu postaw i pogldw szerokich rzesz spoeczestwa.
Opierajc si na tej dyscyplinie, powoywao te za porednictwem swych nalecych
do rozmaitych ugrupowa adeptw przy wyborach parlamentarnych i komunalnych
bloki wyborcze stronnictw antyklerykalnych. Mechanizm blokowy, funkcjonujcy
nastpnie przez ca kadencj danych organw przedstawicielskich, pozwala mu
18
wywiera wpyw na ycie polityczne. (...)
.
Tak wic od koca lat osiemdziesitych stao si wolnomularstwo francuskie

wanym elementem ycia politycznego. Nie bdc parti polityczn ani jej
odpowiednikiem stanowio wielki, scentralizowany ruch, mocno osadzony w potnej
sieci wpyww i powiza, goszcy szeroko zasad swej odpowiedzialnoci za kierunek
rozwoju wydarze w kraju. Uwaao siebie za stranika buruazyjno-demokratycznego
systemu republiki. Dopki wic ycie polityczne i spoeczne toczyo si - w sensie
buruazyjnym - wzgldnie normalnie i pokojowo, tendencje za goszce nietolerancj
wiatopogldow nie przybieray na sile, sowem pki mechanizm parlamentarny
funkcjonowa sprawnie i w sposb niesprzeczny z podstawowymi interesami skupionych
w loach grup spoecznych (tradycyjna drobna buruazja oraz nowe warstwy
porednie), obediencja nie ingerowaa bezporednio w polityk, nie wtrcaa si do
biecych walk midzypartyjnych i wewntrzpartyjnych. Jej oddziaywanie byo wtedy
nastawione na inspiracj ideow ugrupowa zabezpieczajcych taki kierunek rozwoju i
na zmniejszanie paszczyzny tar pomidzy nimi oraz na zaatwianie w duchu jej zasad
generalnych rnorodnych spraw humanitarnych w rodzaju zezwolenia na palenie zwok
(krematoria), zniesienia przejaww dyskryminacji prawnej, np. dzieci nielubnych, ludzi
obcego pochodzenia czy niektrych wsplnot religijnych. W zwizku z takim
ustawieniem dziaalnoci zabiegaa o obsadzanie stanowisk ministrw, w szczeglnoci
w resortach, na ktrych jej specjalnie zaleao (owiata, szkolnictwo, sprawy
wyznaniowe), jeeli nie swoimi adeptami, to przynajmniej ludmi jej bliskimi. Dopiero
16 J. Kossecki, Tajemnice mafii politycznych, wyd. cyt., s. 69-70.
17 L. Hass, Wolnomularstwo w Europie rodkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, wyd. cyt., s. 392.
18 Tame, s. 392.

95

w sytuacjach dla preferowanego przez ni mechanizmu rzdzenia, kiedy staway si

zagroone podstawowe wartoci ideowe reprezentowane przez wolnomularstwo, a wraz
z tym interesy grup spoecznych w jego placwkach skupionych, obediencja
wystpowaa, w zalenoci od sytuacji oficjalnie bd zakulisowo jako sia samodzielna,
czsto jako czynnik nadrzdny nad bliskimi jej ideowo ugrupowaniami politycznymi i
koordynator ich wsplnych dziaa. Do wykonywania pewnych zada w szerszych
rodowiskach powoano specjalne organizacje, jak utworzona w lutym 1898 r. w
zwizku ze spraw Dreyfusa Liga Praw Czowieka. Popierano te niektre
stowarzyszenia powstae niezalenie od wolnomularstwa, przede wszystkim zwizki
wolnomylicielskie. Konwent 1892 r. nazwa je uzupenieniem i przedueniem
19
wolnomularstwa, loom za zleci, by udzielay im na zebrania swoich pomieszcze
.
Koncentrowanie si na dziaalnoci w yciu publicznym nieuchronnie

pocigao za sob zmniejszenie uwagi powiconej stronie obrzdowej posiedze,

natomiast niemal cakowicie usuwao w cie zainteresowania ezoteryczne. Tote na
posiedzeniach loowych miejsce dawnych rozwaa na tematy z dziedziny mistyki czy
nauk hermetycznych zajy referaty i dyskusje o sprawach biecej polityki, formie
rzdw i reformach spoecznych. W stosunku do religii przewaaa postawa
filozoficznego agnostycyzmu, rozgraniczajcego sfery wiedzy i wiary. Konsekwentny
ateizm by tu natomiast sabo reprezentowany. Podstaw moralno-filozoficzn ruchu sta
si pozytywizm. W 1879 r. Littr proponowa nawet zaoenie Uniwersytetu
Pozytywistycznego jako uczelni wyraajcej ducha wolnomularskiego. Pniej - w
sytuacji zaostrzajcych si w spoeczestwie sprzecznoci klasowych - odwoywano si
do abstrakcyjnej, rzekomo ponadklasowej moralnoci solidarystycznej. Spoecznie
reformistycznym koom wolnomularskim odpowiaday jej zaoenia, e czowiek jest
czci ludzkoci, zatem wszystko co jest dla niej dobre czy ze powinno by takim
rwnie dla jednostki.
Ten nowy model funkcjonowania organizacji wolnomularskiej w oglnym
zarysie rwnie przyja powstaa w 1894 r. druga wielka obediencja francuska - Wielka
Loa Francji. Wynikao to nie z chci naladownictwa, lecz z podobiestwa sytuacji.
Rwnie w innych krajach, gdzie wolnomularstwo natkno si na silnych i bojowych
20
przeciwnikw, przeksztacio si w sposb podobny, jak francuskie. (...)
.
W 1871 r. z konstytucji Wielkiego Wschodu Belgii usunito formu
Wielkiego Budowniczego wiata oraz stwierdzenie, e krl jest protektorem
organizacji. Zrewidowany artyku 1 tej konstytucji stwierdza:
(...) Wolnomularstwo,
instytucja kosmopolityczna i postpowa, ma na celu poszukiwanie prawdy i
doskonalenie Ludzkoci. Opiera si na wolnoci i tolerancji; nie formuuje, ani nie
odwouje si, do jakiegokolwiek dogmatu. Od 1875 r. na posiedzeniach zaniechano
kadzenia na otarzu Biblii. Na zebraniach omawiano projekty ustaw, dyskutowano na
temat reform spoecznych i prawa wyborczego, programw i blokw wyborczych. Sporo
21
miejsca w dziaalnoci zajmowaa walka z nader ofensywnym klerykalizmem. (...)
.
Rwnie we Woszech w tym okresie wolnomularstwo szybko si rozwijao i
upolityczniao.
(...) Zwikszaa si liczba l i adeptw, rosy jego wpywy w yciu
kraju, m. in. w aparacie pastwowym, szkolnictwie i wojsku. Ju pod koniec lat
szedziesitych wchodzio w skad obediencji ok. 150 warsztatw symbolicznych
19 Tame, s. 393-394.
20 Tame, s. 394-395.
21 Tame, s. 395.

96

naleao do nich do 100 deputowanych do parlamentu. W osobie Francesco Crispi

zosta w 1887 r. po raz pierwszy wolnomularz prezydentem Woch. W rzymskiej tajnej
loy Propaganda, ktrej przewodniczcym by kadorazowy wielki mistrz W.
Wschodu Woch, inicjowano wysoko postawione osobistoci ze wiata politycznego i
dyplomatycznego, m. in. czonkw dynastii panujcej. Loe skupiay zwolennikw
wzgldnie szerokiego wachlarza pogldw politycznych, od liberaw po republikanw
i socjalistw. Wielki Wschd wystpowa jako spadkobierca i kontynuator idei
Garibaldiego i Mazziniego. (...) W latach osiemdziesitych Lemmi wyranie postawi
przed warsztatami zadanie, by swoimi czonkami obsadziy moliwie najwicej
stanowisk w szkolnictwie i administracji publicznej oraz pomagay im jak najliczniej
wej do parlamentu, gdy dopiero wtedy, wykorzystujc wszystkie dwignie maszyny
pastwowej, mona bdzie realizowa plany wolnomularstwa. Automatycznie czya
si z tym, podobnie jak we Francji, sprawa zaprowadzenia silnej dysypliny ideowoorganizacyjnej: "Musimy mie pewno - podkrela - e ludzie wysunici przez loe na
stanowiska publiczne wykorzystaj je po to, by w prawodawstwie pastwowym znalazy
22
swj wyraz zasady i dnoci wolnomularstwa"
. Wolnomularstwo woskie byo
rwnie bardzo antyklerykalne.
Jak wynika z powyszych obszernych cytatw, masoneria w krajach takich jak
Francja, Belgia czy Wochy, staraa si nie tylko o moliwoci sterowania poredniego,
ale rwnie - w tym okresie - staraa si bra udzia w procesach sterowania
bezporedniego yciem spoeczno-politycznym. W tej sytuacji konflikt z Kocioem ktry rwnie dy do poredniego, a czasami i bezporedniego sterowania
spoeczestwem, by nieunikniony.
Jak wskazalimy, wolnomularstwo precyzyjnie uderzao w instrumenty
sterowania poredniego Kocioa - tzn. przede wszystkim w szkolnictwo katolickie.
Jednake w tym czasie Koci zyska nowego, bardzo dynamicznego sojusznika w
postaci ruchw nacjonalistycznych, z ktrych najbardziej antywolnomularski by w tym
okresie nacjonalizm francuski, grupujcy si wok pisma
L'Action Franaise
. Gwnym
przywdc tego ruchu by Charles Maurras.
Nacjonalici francuscy przeciwstawiali si
bdowi roku 1789
, a take
liberalizmowi, romantyzmowi i republice. Wedug Charlesa Maurrasa republika wioda
do anarchii i zarazem do tyranii, do anarchii u szczytu machiny pastwowej poprzez
zwyrodnienie parlamentaryzmu, natomiast do tyranii dla narodu wskutek centralizacji
biurokratycznej. Maurras twierdzi, e w przeszoci wielk potg osigny te
pastwa, ktre miay rzd dziedziczny - monarchiczny lub arystokratyczny. Monarchia
daa potg Francji, natomiast arystokracja dziedziczna - staroytnemu Rzymowi. W
zwizku z tym Maurras panujcemu ustrojowi przeciwstawi monarchi dziedziczn,
nieparlamentarn i zdecentralizowan23.
Walka masonerii z Kocioem we Francji okazaa si nieskuteczna, w rezultacie
szykan i przeladowa Koci przeszed pozytywn selekcj charakterologiczn odpady ode elementy oportunistyczne o przewadze motywacji witalnych i
ekonomicznych, a pozostay elementy o silnych motywacjach ideologicznych i
etycznych. Ponadto Koci zosta zmuszony do szukania poparcia na prawicy i znalaz
je we francuskim nacjonalizmie.
22 Tame, s. 395-396.
23 Por. J. Pajewski, Historia Powszechna 1871-1918, wyd. cyt., s. 174.

97

Kiedy wybucha I wojna wiatowa zaamaa si antykatolicka polityka

inspirowana i prowadzona przez wolnomularstwo, natomiast do kontrofensywy
przystpi Koci w sojuszu z nacjonalistami. Ludwik Hass pisze na ten temat:
Wybuch I wojny wiatowej sta si - zwaszcza w pastwach wojujcych - dla

wolnomularstwa, opartego na zasadach humanitarystycznych i kosmopolitycznych,

formalnie uniwersalnego, na swj sposb ponadnarodowego i ponadpastwowego,
godzin cikiej prby. Potna fala szowinistycznego oszoomienia, jaka w pierwszych
miesicach wojny ogarna cae narody, gboko w nim podwaya - podobnie jak i w
wielu innych ruchach midzynarodowych czy ponadnarodowych - obowizujce tu
zasady solidarnoci midzyludzkiej. Wolnomularskie organizacje obu walczcych
blokw znalazy si u boku swych rzdw, stany na ich sub, zerway za stosunki z
bratnimi dotd organizacjami (obediencjami) przeciwnika i oskaryy je o zdrad
wsplnych ideaw. Zwrot ten szczeglnie ostry by w odamie francuskim, ktrego
dwie najwiksze organizacje - Wielki Wschd i Wielka Loa - w latach ostatnich, do
chwili wypowiedzenia wojny wcznie, gboko angaoway si w akcj zblienia
francusko-niemieckiego. Ju 4 sierpnia przewodniczcy Wielkiego Wschodu,
dziennikarz republikaski Georges Corneau, wysa w imieniu swej organizacji do
premiera Francji Ren Vivianiego, rwnie bdcego adeptem motka i kielni, telegram,
w ktrym zapewnia o jej oddaniu rzdowi Republiki i - powoujc si na precedens
wojny 1870 r. - postawi do jego dyspozycji pomieszczenia loowe w caym kraju.
Wielki Wschd cakowicie te zaprzesta atakowa swoich przeciwnikw,
przede wszystkim koa katolickie. (...) Wtedy te postanowiono, co zostao podane do
wiadomoci w oklniku (...) (z 13 grudnia 1914 r. - przyp. J. K.), e wszyscy, ktrzy
odpowiedzieli na zew Ojczyzny, s - niezalenie od swoich pogldw politycznych,
filozoficznych czy spoecznych - dobrymi i doskonaymi Francuzami, majcymi prawo
do jednakowego szacunku i jednakowego podziwu.
w peny i bez zastrzee akces do Union Sacre, wyraajcy si w
proklamowanym pojednaniu z dotychczasowymi przeciwnikami ideowymi, koa
katolickie potraktoway jako sabo czy bankructwo ideowe swego starego antagonisty.
Tam wic gdzie stanowiy jak si rozptyway kampanie antymasoskie, adeptom
kielni i motka zarzucay spiskowanie z wrogiem, podcigajc pod to niedawny udzia w
akcji zblienia francusko-niemieckiego czy w ruchu pacyfistycznym. Dziao si to za w
sytuacji kiedy po wybuchu wojny powrcili wygnani z kraju zakonnicy, by wzi udzia
w walce z nieprzyjacielem a propagandzici katoliccy rozwinli du agitacj w wojsku.
W tej atmosferze rzecznik owego zblienia, wybitny aktywista loowy Charles
Bernardin tylko dziki przypadkowi unikn uwizienia, wielu innych wolnomularzy
ukarano na podstawie nowej ustawy o szpiegostwie, pozwalajcej podcign pod to
przestpstwo stosunki przedwojenne z obywatelami pastw nastpnie wrogich.
Sterroryzowane loe nie tylko zawiesiy sw toczon od dziesicioleci kampani o
republikaskie i laickie oblicze kraju oraz odpowiadajc temu polityk zagraniczn,
lecz ograniczyy si do posuszestwa rzdowi. (...)
Stopniowo zaczy francuskie placwki wolnomularskie wychodzi w cigu
1916 r. ze swego pierwotnego otpienia wojennego i na swych posiedzeniach
dyskutowa wzowe zagadnienia dotyczce zasad i sposobw powojennego
uporzdkowania Europy. (...)

98

Jednym z efektw tego bya paryska Konferencja Wolnomularstw Narodw

Sprzymierzonych (14-15 I 1917) oraz zwoany na podstawie jej uchway do Parya
24
Kongres Wolnomularstw Narodw Sprzymierzonych i Neutralnych (28-30 VI 1917).
.
W okresie poprzedzajcym wybuch I wojny wiatowej rozwin si i zdoby
znaczne wpywy modernizm, ktry w pewnych sprawach zblia si ideologicznie do
wolnomularstwa. W zakresie filozofii opiera si on na sceptycyzmie, realtywizmie lub
racjonalizmie, w zakresie wiary na mglistym uczuciu religijnym oraz odgraniczaniu
wiary i nauki, natomiast w zakresie teologii nie przywizywa wielkiej wagi do formu
dogmatycznych.
Modernici pomniejszali bosko Chrystusa, nadprzyrodzono wiary
katolickiej i sakramentw, za Pismo wite uwaali za pd poetyckiego natchnienia i
wyobrani oraz czysto ludzki opis rnego rodzaju przey religijnych. W swej nauce o
Kociele twierdzili, e jest on wytworem zbiorowoci ludzkiej i rzdzony winien by
bardziej demokratycznie, a w zewntrznych swych formach winien podlega pastwom.
Odnonie prawdy i moralnoci twierdzili, e to jest prawdziwe i dobre, co jest w danej
chwili poyteczne, albo na co si wszyscy godz. Jeeli wic naley raczej uznawa
Koci katolicki, ni inne wyznania, to tylko dlatego, e daje on swym wiernym wicej
korzyci i pociech, anieli inne religie. Modernici dali usunicia ze studiw
teologicznych filozofii scholastycznej i zastpienia jej filozofi nowoczesn; zamiast
systemu filozofii kadli nacisk na jej histori. Zamiast nauki teologii postulowali
wykadanie historii dogmatw25.
Przede wszystkim jednak uderzyli modernici w kocielny system sterowania
spoecznego - podrywali prymat papieski i ustrj hierarchiczny Kocioa, domagali si
rozdziau Kocioa od pastwa, zmiany karnoci kocielnej, zniesienia celibatu
duchowiestwa, ograniczenia obowizkw ycia wewntrznego kapanw, chcieli
uzgodnienia nauki religii w szkoach z postpami wiedzy i wreszcie umniejszenia
praktyk religijnych i ceremonii kocielnych26.
Teoretycy modernizmu rekrutowali si przewanie spord ksiy, profesorw
uniwersytetw oraz przywdcw katolickiego ruchu spoecznego.
Wszystko to zaniepokoio Stolic Apostolsk do tego stopnia, e papie Pius X
(wybrany w 1903 r. po mierci Leona XIII) w 1907 roku wyda nowy syllabus bdw
teologicznych i egzegetycznych i encyklik
Pascendi domini gregispotpi bdy
modernistyczne oraz wyda szereg przepisw, dotyczcej pracy naukowej i
publicystycznej duchowiestwa, zaostrzone zostay przepisy dotyczce publikacji dzie
autorw duchownych, a ponadto Stolica Apostolska nakazaa duchowiestwu - a
zwaszcza nauczycielom szk teologicznych - skadanie tzw. przysigi
przeciwmodernistycznej.
Pius X stara si wprowadzi wiksz prostot na dworze papieskim i dba te o
podniesienie poziomu kleru. Zarzdzi nowe krytyczne wydanie tekstu Wulgaty, a w
Rzymie zaoy Instytut Biblijny prowadzony przez jezuitw, wyda wskazwki
dotyczce nauki religii i metod pracy pasterskiej, a take dokona reformy modlitw
brewiarzowych. Zapocztkowa publikacj specjalnego czasopisma kurii rzymskiej
Acta
24 L. Hass, Wolnomularski Pary w kocowym okresie I wojny wiatowej i w czasie konferencji pokojowej
1919 roku, [w:]
Polska Niemcy Europa
, UAM, Pozna 1977, s. 359-379.
25 Por. Ks. Dr J. Umiski, Historia Kocioa, tom II, wyd. cyt., s. 414-415.
26 Por. tame, s. 415-416.

99

Apostolicae Sedis i zapocztkowa prace nad opracowaniem kodeksu prawa

kanonicznego.
W wydanej w 1912 r. encyklice
Lacrimabili statuodmalowa nieludzkie
postpowanie z Indianami w Ameryce, wzywajc do ich obrony przed chciwoci
okrutnych handlarzy i przedsibiorcw.
W 1905 r. znis zakaz udziau woskich katolikw w wyborach do parlamentu.
Zmar w 1914 r. wkrtce po wybuchu I wojny wiatowej.
Wybrany w 1914 r. nowy papie Benedykt XV, kilkakrotnie wzywa uroczycie
do pokoju, podnoszc autorytet Stolicy Apostolskiej w oczach wiatowej opinii
publicznej. Rne kraje zaczy w tym czasie szuka zblienia w papiestwem. W 1914 r.
stosunki dyplomatyczne ze Stolic Apostolsk nawizaa Anglia, w 1916 r. Holandia, w
1918 r. Portugalia; w kocu w 1921 r. nawet liberalna Francja przysaa swego
przedstawiciela do Watykanu, nawet w Berlinie utworzona zostaa staa nuncjatura. W
sumie o ile na pocztku I wojny wiatowej przy Stolicy Apostolskiej byo tylko 14
poselstw, ona sama za miaa tylko 10 swoich przedstawicieli w rnych krajach, to w
1922 r. w chwili mierci Benedykta XV liczba reprezentacji obcych przy Watykanie
wynosia 27, za nuncjuszw i internuncjuszw papieskich byo 24.
W 1919 r. Benedykt XV rozszerzy udzielon przez Piusa X moliwo
uczestniczenia woskich katolikw w wyborach do parlamentu, zezwalajc im nie tylko
wybiera, ale rwnie pozwala si wybiera na czonkw wadz ustawodawczych.
Dziki temu powstaa we Woszech okazja do stworzenia katolickiej partii ludowej,
ktra szybko osigna liczb okoo 100 posw w parlamencie, stajc si znaczc si
polityczn.
Wanym dla kocielnego systemu sterowania spoecznego dzieem Benedykta
XV byo ogoszenie w 1917 r.
Kodeksu prawa kanonicznego
. Jego te dzieem byo
przeksztacenie i rozbudowa Kongregacji Studiw w Kongregacj Seminariw i
Uniwersytetw. Celem zintensyfikowania dziaalnoci Kocioa w Europie Wschodniej
istniejcy od 1862 r. w Kongregacji Propagandy Wiary odrbny wydzia do spraw
wschodnich, w 1917 r. Benedykt XV podnosi do godnoci odrbnej kongregacji, na
czele ktrej stan sam papie, rwnoczenie zakada odrbny Instytut Wschodni
(Institutum Orientale Pontificium)27.
Benedykt XV dy z jednej strony do penego urzeczywistnienia nauki Soboru
Watykaskiego I o prymacie i nieomylnoci papiea, a z drugiej strony do rozwijania
misji katolickich i pozyskiwania wiernych dla Kocioa. Nowy
Kodeks prawa
kanonicznegodawa najpeniejszy wyraz deniu do oparcia w Kociele wszystkiego o
Stolic Apostolsk, stanowic niejako apogeum rzymskiej centralizacji. Stworzy te
papie specjaln kongregacj kardynaw, ktrej zadaniem byo wyjanianie
postanowie Kodeksu. Duy nacisk kadzie te papie na rozwijanie dziaalnoci
misyjnej, a ponadto myli o kontynuowaniu polityki swych poprzednikw zmierzajcej
do rozszerzenia wpyww Kocioa w Europie Wschodniej poprzez rozwj Cerkwi
greckokatolickiej. W zwizku z tym udziela szerokiego poparcia dziaalnoci greckokatolickiego metropolity lwowskiego Andrzeja Szeptyckiego.
W okresie pontyfikatu Benedykta XV miao miejsce wydarzenie o zasadniczym
- nie tylko dla Kocioa i jego systemu sterowania - wydarzenie, jakim bya rewolucja
bolszewicka w Rosji w 1917 r. i powstanie pierwszego komunistycznego mocarstwa.
Polityka Stolicy Apostolskiej pod koniec I wojny wiatowej i w pierwszych latach po
27 Por. tame, s. 455, 515.

100

wojnie, jak rwnie w okresie pniejszym, musiaa ten fakt powanie bra pod uwag.
L. Hass pisze na ten temat:
(...) Plany papiestwa w odniesieniu do Europy pierwszych lat po I wojnie

wiatowej scharakteryzowa lapidarnie (...) czechosowacki pose przy Stolicy witej

Kamil Krofta w raporcie z 13 lutego 1920 r. w sposb nastpujcy: Adaptacja do
demokratycznego ducha na Zachodzie, popieranie reakcji monarchistycznej w Europie
rodkowej i duchowa kolonizacja Europy Wschodniej, wszystko to za pomoc
mistrzowskiej dyplomacji tajnej. Rzymski za korespondent paryskiej Information
Arnaud pisa latem tego roku: Wielka Polska, ktra za porednictwem Ukrainy
wywieraaby wpyw na tereny od Rygi po Odess, tak o wybra sobie Watykan dla
swej polityki wschodniej. Biorc udzia wsplnie w Entent w kampanii przeciw
komunizmowi czy szerzej - przeciw rewolucji proletariackiej, pukajcej do wrt
rodkowej Europy - mia Watykan na oku rwnie swj cel i interes specjalny,
katolicyzacj Rosji. Zmierza do niej rnymi drogami, m.in. wskrzeszajc dawne
rachuby papiea Urbana VIII: Per vos, mei Rutheni, Orientum cenvertendum spero.
W nowym wariancie tej starej koncepcji pierwszym etapem katolicyzacji Rosji miao
by pozyskanie dla katolicyzmu Ukrainy.
W tego rodzaju planach liczy mg teraz Watykan na wspprac rzdu
petlurowskiego, poszukujcego za wszelk cen pomocy midzynarodowej dla swej
walki z siami rewolucyjnymi. Jego przedstawiciel dyplomatyczny przy Stolicy witej,
hr. Micha Tyszkiewicz, jeszcze w poowie 1919 r. dorczy kardynaowi-sekretarzowi
stanu Pietro Gasparriemu memoria, datowany 26 czerwca, w ktrym zapewnia, i jego
programem jest utworzenie niezalenej Ukrainy, stray przedniej katolicyzmu w Rosji
i wyjania: Lecz eby Ukraina staa si pastwem niezalenym, trzeba, by jaka sia
zewntrzna przysza i j oderwaa od ona Rosji, postawia nie dajc si przeama
przegrod pomidzy dwu ludami i daa na wszystkie jej (Ukrainy) potrzeby. Nic te
dziwnego, i papie Benedykt XV w kilka dni pniej przyj delegata ukraiskiego na
audiencji prywatnej i zapewni go o swej gbokiej sympatii dla Ukrainy, Gasparri za
wystosowa do przewodniczcego Dyrektoriatu Ukraiskiej Republiki Ludowej list
potwierdzajcy akredytacj Tyszkiewicza jako przewodniczcego nadzwyczajnej
28
delegacji ukraiskiej
.
Jednake w tym okresie nie Koci katolicki by gwn potg ideowopolityczn w wiecie kapitalistycznym, nie jemu te przypada rola gwnego inspiratora
antysowieckiej polityki w skali midzynarodowej. Waniejsz rol odegraa tu
masoneria.
Po zwycistwie Wielkiej Rewolucji Padziernikowej problem stosunku ruchu

komunistycznego do wolnomularstwa podjty zosta bardzo ostro. Na terenie Rosji

radzieckiej loe wolnomularskie jako organizacje buruazyjne zostay zakazane ju na
pocztku 1918 r. Spraw t zaj si IV Kongres Midzynarodwki Komunistycznej w
1922 r. Problem ten by bardzo aktualny, gdy w tym czasie dua liczba komunistw
francuskich naleaa do l wolnomularskich. Kongres III Midzynarodwki powzi 2
XII 1922 r. uchwa, ktra uznaa ideologi wolnomularsk jako klasow wrog
ideologii rewolucyjnego proletariatu oraz stwierdzia kategoryczn niedopuszczalno
rwnoczesnej przynalenoci do loy wolnomularskiej i do partii komunistycznej.
Zobowizano czonkw partii wolnomularzy do zerwania z wolnomularstwem i zoenia
28 L. Hass, W trjkcie Ukraina - Watykan - Polska w latach 1919-1920,
Dzieje Najnowsze
, rocznik XII 1980, 1, s. 22.

101

odpowiednich owiadcze w prasie partyjnej. Stwierdzono, e zatajenie przynalenoci

do wolnomularstwa przez czonkw partii bdzie traktowane jako ch penetrowania
29
szeregw partyjnych przez wroga klasowego
.
Zakazano te czonkom partii byym wolnomularzom zajmowania
odpowiedzialnych stanowisk na okres dwch lat. Przy tej okazji skarcono komunistw
francuskich za ich zwizki z masoneri:
Fakt, ktry nieoczekiwanie wypyn na IV Kongresie - czytamy w organie

Midzynarodwki - e dua liczba francuskich komunistw naley do wolnomularskich

l, wprawdzie by podany do wiadomoci Midzynarodwki Komunistycznej, stanowi
jednak aosny dowd prawdy, e nasza francuska partia nie tylko zachowuje
reformatorskie, psychologiczne dziedzictwo wieku parlamentaryzmu i patriotyzmu, ale
utrzymuje ponadto kompromitujce partyjn czowk zwizki z politycznymi i
karierowiczowskimi tajnymi organizacjami radykalnej buruazji. W warunkach, kiedy
komunistyczna przednia stra proletariatu jednoczy wszystkie siy do bezlitosnej walki,
w imi dyktatury proletariatu - z mieszczaskimi grupami i organizacjami, liczni,
odpowiedzialni funkcjonariusze partii, posowie, dziennikarze, a nawet czonkowie
30
kierownictwa partyjnego utrzymuj cise zwizki z tajnymi organizacjami wroga
.
Wspomniany Kongres III Midzynarodwki podj analogiczn uchwa w
sprawie zakazu uczestniczenia w pracach Ligi Obrony Praw Czowieka i Obywatela,
ktr uznano z
istoty swojej za organizacj mieszczaskiego radykalizmu, a jej
izolowane dziaania przeciwko tej lub innej niesprawiedliwoci su jedynie do
rozsiewania iluzji i przesdw na rzecz mieszczaskiej demokracji
. Kongres uzna
za
absolutnie niemoliwe czenie czonkostwa w Lidze z honorem komunisty i z
31
zapatrywaniami komunizmu
.
Uchway te - z punktu widzenia komunistw - miay swoje uzasadnienie,
bowiem masoneria zaja wobec rewolucji bolszewickiej stanowisko wrogie. Stopie
wrogoci by rny w rnych krajach. L. Hass opisuje to w sposb nastpujcy:
We
francuskiej czowce loowej ju jesieni 1920 r. zaczto stosowa wobec rewolucji
proletariackiej i prawicowych ruchw skrajnie reakcyjnych waciwy liberalizmowi
formalno-abstrakcyjny punkt widzenia, oglnie odrzucajcy systemy rzdw
nieparlamentarnych, niezalenie od ich treci i funkcji klasowych, wystpowano wic
32
przeciwko dyktaturom w ogle
.
Inaczej przebiegaa natomiast reakcja na rozwj wydarze we woskich koach

"sztuki krlewskiej". W kraju tym, gdzie masowe wystpienia robotnicze znacznie

bardziej ni we Francji zagraay dalszemu istnieniu pastwa liberalnego,
wolnomularstwo ju w ostatnim roku wojny wci powtarzao, i tylko jeden jest wrg:
socjalizm w dwu wersjach - bolszewickiej i maksymalistycznej. Odpowiednio te wielki
mistrz Wielkiego Wschodu Woch, E. Nathan, ju w ordziu z 11 II 1919 r. postawi
przed loami jako naczelne zadanie "ocali kraj od zagraajcego mu bolszewizmu i
anarchizmu". Tu, gdzie nawet niektrzy wybitni dziaacze demokracji parlamentarnej
pocztkowo popierali organizacj faszystowsk, upatrujc w niej przeciwwag dla
wznoszcej si fali rewolucji spoecznej, pierwsze "fascio di combattimento" powstao z
29 J. Kossecki, Tajemnice mafii politycznych, wyd. cyt., s. 73.
30 L. Chajn, Polskie wolnomularstwo 1920-1938, Warszawa 1984, s. 61.
31 Tame, s. 62.
32 L. Hass, Ambicje, rachuby, rzeczywisto Wolnomularstwo w Europie rodkowo-Wschodniej 1905-1928,
Warszawa 1984, s. 170.

102

udziaem i przy finansowej pomocy wolnomularzy. W jego pierwszym, zaoycielskim

posiedzeniu 23 III 1919 r. w Mediolanie brao udzia - jeszcze na wasn rk - 15
adeptw kielni i motka z obu wielkich obediencji woskich (Wielki Wschd i Wielka
Loa). Niebawem w peni popary one nowy ruch, a ich czonkowie zajmowali w nim
kierownicze stanowiska. Nie wykluczone, e t ich rol mia na myli wielki mistrz
Wielkiego Wschodu, D. Torrigiani, kiedy w grudniu 1922 r., zatem po zwycistwie
faszyzmu, powiedzia w wywiadzie dla dziennika "Giornale d'Italia", i faszyzm "ma
dusz wolnomularsk". Dopiero praktyka rzdw Mussoliniego stopniowo zmuszaa
tych spord liberaw, ktrzy chcieli dochowa wiernoci chociaby resztkom swego
wiatopogldu, do zaprzestania wsppracy z faszyzmem, zwaszcza e groba rewolucji
proletariackiej zesza z porzdku dziennego. Na tle rywalizacji o rol kierownicz w
yciu publicznym doszo na przeomie lat 1922-1923 do pierwszych przejaww rozbratu
pomidzy Wielkim Wschodem Woch a faszyzmem. Zasygnalizowaa to uchwaa z 13 II
1923 r. Wielkiej Rady Faszystowskiej, ktra postawia przed faszystamiwolnomularzami alternatyw: przynaleno do loy bd organizacji faszystowskiej.
Pniej doszo do demolowania pomieszcze loowych i aktw terroru w stosunku do
dziaaczy wolnomularskich. Wreszcie w 1925 r. zostay organizacje wolnomularskie
ustawowo zabronione, za niektrzy przywdcy administracyjnie represjonowani. Teraz
ju negatywny stosunek do faszyzmu mg si sta powszechny w obediencjach Europy
33
i za oceanem
.
W Polsce po odzyskaniu niepodlegoci rozpocz si okres szybkiego rozwoju
wolnomularstwa. Z pomoc przysza polskim wolnomularzom Wielka Loa Woch, tak,
e na pocztku 1920 r. zaoona zostaa w Polsce loa obrzdku szkockiego
Kopernik
,
ktra od Wielkiej Loy Woch otrzymaa patent na definitywne jej ukonstytuowanie,
zostaa ona lo-matk powstajcych nastpnie polskich l wolnomularskich.
Ze sfer wolnomularskich wysza w Polsce inspiracja federalistycznej, a
nastpnie prometejskiej polityki realizowanej przez Jzefa Pisudskiego i jego obz.
Istot tej polityki byo podsycanie i wspomaganie nacjonalistycznych, antyradzieckich

ruchw wrd rnych mniejszoci narodowych na terenie ZSRR, m.in. konsekwentne

34
popieranie koncepcji utworzenia niepodlegej, nacjonalistycznej Ukrainy
.
Redagowany przez wybitnego wolnomularza (w latach dwudziestych
przywdc polskiego wolnomularstwa) Andrzeja Struga tygodnik
Rzd i Wojsko
, z
ktrym wsppracowa inny wybitny wolnomularz Adam Skwarczyski (a take szereg
innych znanych osobistoci takich jak Tadeusz Howko czy Wincenty Rzymowski), w
pierwszych miesicach 1919 roku odegra wiodc rol w inspirowaniu i propagowaniu
antysowieckich federalistycznych koncepcji, realizowanych nastpnie przez J.
Pisudskiego i jego obz35.
W duej mierze ze sfer wolnomularskich rekrutowali si czoowi organizatorzy
i realizatorzy powyszej polityki J. Pisudskiego. W poowie stycznia 1919 r. pierwsze
rozmowy z przybyymi do Warszawy przedstawicielami Ukraiskiej Republiki Ludowej
prowadzi ze strony polskiej m. in. wybitny mason Aleksander Wickowski. W
posiedzeniu delegacji URL i strony polskiej w dniu 28 padziernika 1919 r., Polsk
reprezentowao dwu wybitnych wolnomularzy - August Zaleski i Roman Knoll. Oprcz
nich w realizacj wspomnianej polityki zaangaowani byli tacy wolnomularze polscy jak
33 Tame, s. 171-172.
34 J. Kossecki, Korzenie polityki, Warszawa 1992, s. 51.
35 Por.
Rzd i Wojsko
, nr 2, 6, 7, 9, 16, 1919 r.

103

np. Tytus Filipowicz, Walery Sawek czy Wacaw Jdrzejewicz. Rozmowy uatwia fakt,
e w rzdzie URL masoneria miaa wielkie wpywy - przywdca URL Semen Petlura
by wielkim mistrzem masonerii ukraiskiej, kierownik MSZ Andrij Liwycki rwnie
by wolnomularzem, a zreorganizowana obediencja ukraiska chwalia si posiadaniem
8 tysicy czonkw, wrd ktrych byo wielu urzdnikw rzdu i oficerw armii URL.
Wolnomularz polski, Stanisaw Patek, jako minister spraw zagranicznych
Polski w 1920 r., realizowa antysowieck polityk Pisudskiego w tym okresie, a
wieo ukonstytuowane wwczas polskie wolnomularstwo zadeklarowao uroczycie
sw lojalno wobec Pisudskiego oraz poparcie w wojnie toczonej przez niego przeciw
pastwu sowieckiemu.
Po zaamaniu si koncepcji federalistycznych, Pisudski kontynuowa

antyradzieck polityk, organizujc i wspomagajc irredent antyradzieck - bya to tzw.

polityka prometejska. Po linii dyplomatycznej organizatorami tej polityki byli przede
wszystkim wolnomularze z Augustem Zaleskim, ministrem spraw zagranicznych w
rzdzie premiera Kazimierza Bartla (rwnie wybitnego masona), a take wolnomularze
publicyci, jak Wojciech Stpiczyski (redaktor Kuriera Porannego) czy Stanisaw
36
Stempowski
.
Warto w tym miejscu zaznaczy, e zadeklarowane poparcie dla wojny w 1920
r. byo dotrzymywane nie tylko przez masoneri polsk, ale rwnie i protegujc j
masoneri wosk, ktra bardzo pomoga Polsce przy dostawach broni i amunicji, a
take masoneri francusk.
Pomogo nam to rwnie do uzyskania pomocy wzgldnie
zaniechania przeszkd ze strony lewicy francuskiej, jeeli chodzi o dostawy materiau
37
wojennego
.
Polscy komunici - zgodnie ze stanowiskiem III Midzynarodwki - ostro w
tym czasie atakowali masoneri. W inspirowanym przez KPRP (Komunistyczn Parti
Robotnicz Polski) czasopimie
Kultura Robotnicza
, ktre w latach 1922-1923
wychodzio w Warszawie, ukaza si artyku pt.
Masoneria
, w ktrym czytamy m.in.:
Masoneria zawsze polowaa i poluje na ludzi posiadajcych wpywy w

rodowisku robotniczym. Masoneria jak wszystkie inne ugrupowania buruazyjne wie

dobrze, e bez wpyww w rodowisku robotniczym nic dzisiaj zdziaa nie moe. Ale
oczywicie masoneria, cigajc ku sobie dziaaczy robotniczych i zaszczepiajc im
solidarno masosk, poczucie obowizku wspdziaania z "brami" masonami,
nalecymi do rzdu buruazyjnego lub do buruazyjnych partii politycznych - tym
samym dziaa na robotnikw demoralizujco, doprowadza ich do zdradzania klasy
robotniczej. W Europie Zachodniej loe masoskie niejednemu byemu dziaaczowi
robotniczemu otworzyy drog do dobrze patnych stanowisk urzdowych, nie od dzisiaj
te stay si miejscem korzystnego spieniania wpyww robotniczych i ideologii
klasowej. Loe propagujce solidarno masosk, obejmujce jednym uciskiem
"braci" kapitalistw i "braci" robotnikw, przybieraj i musz przybiera postaw wrog
wzgldem ideologii klasowej: loe przesiknite we wszystkich krajach
drobnomieszczaskim nacjonalizmem musz zwalcza midzynarodow solidarno
proletariatu. Tote organizacje klasowo-robotnicze niejednokrotnie wypowiaday si
38
przeciwko masonerii i nie pozwalay swym czonkom nalee do l
.
36 J. Kossecki, Korzenie polityki, wyd. cyt., s. 52.
37 L. Hass, Ambicje, rachuby, rzeczywisto..., wyd. cyt., s. 236.
38
Kultura Robotnicza
, Warszawa 7 IV 1923, nr 13; cyt. wg. L. Chajn, Polskie Wolnomularstwo 1920-1938,
Warszawa 1984, s. 63.

104

Prasa skrajnie prawicowa wymyla masonerii bynajmniej nie z tego powodu,

aby uwaaa j za rzeczywicie niebezpieczn: to ktnia w swoim gronie, ktnia o

39
dostp do obka rzdowego midzy klikami buruazyjnymi
.
Masoneria w tym okresie za swego gwnego wroga uznaa komunizm i w
okresie dwudziestolecia midzywojennego do walki z komunizmem staraa si pozyska
wspdziaanie Kocioa katolickiego. W zwizku z tym wolnomularstwo przekonywao
Koci, e wsplnym gwnym wrogiem zarwno jego jak i masonerii jest materializm
i komunizm, wobec tego naley zaprzesta wzajemnego zwalczania si i rozpocz
wspln walk przeciw temu wrogowi. Zasadnicze znaczenie pod tym wzgldem miaa
ksika wybitnego masona i zarazem historyka masonerii Alberta Lantoine, pt.
List do
papiea
, wydana w 1937 roku w Paryu przez wolnomularskie wydawnictwo
Editions
du Symbolisme
. Autor stwierdza w niej, e bolszewizm zakaza dziaalnoci masonerii,
skrpowa dziaalno Kocioa, e wolnomularstwo i Koci s zagroone przez
polityk komunizmu, powinny wic wsppracowa i wsplnie broni si przed
niebezpieczestwem materializmu i bolszewizmu40.
Koci jednak nie okazywa zbytniej chci wsppracy z masoneri. Papie
Pius XI, ktry w lutym 1922 r. wstpi na Stolic wit, wiele uwagi powici
rozwojowi misji katolickich, za w 1928 r. wyda encyklik
Moratlium animos
, w ktrej
wskaza, e droga do prawdziwej jednoci kocielnej moe by tylko jedna - powrt do
katolickiej macierzy.
W okresie, gdy faszyci woscy rozpoczli walk z masoneri, Pius XI zawar z
rzdem Mussoliniego synny pakt lateraski w 1929 r., Kocioowi przywrcono jego
prerogatywy we Woszech, zakoczya si blisko 60-letnia niewola papiey w
Watykanie i stworzony zosta nowy status Pastwa Watykaskiego. Po zawarciu paktu
zarysoway si powane rnice zda na tle pojmowania stosunku pastwa do Kocioa
oraz roli Kocioa w Pastwie Woskim41.
We Francji po I wojnie wiatowej Koci odzyska rwnie swe wpywy
(...)
zoona przez kler w latach wojny danina krwi na rzecz ojczyzny - polego ok. 1200
ksiy i zakonnikw oraz ok. 1800 suchaczy seminariw duchownych - zaowocowaa
politycznie dla prawicy nacjonalistyczno-klerykalnej, zdecydowanie i bojowo
antymasoskiej. Tote w kraju wygas antyklerykalizm epoki Combesa. Ksia znw
brali udzia w uroczystociach wojskowych i rocznicach bitew, jednostki wojskowe za
asystoway na uroczystociach kocielnych. W odzyskanej Alzacji i Lotaryngii
pozostawiono w mocy konkordat napoleoski ze szkoami wyznaniowymi wcznie. Na
zebraniach prawicy wystpowali w mundurach jako referenci marszaek Ferdynand
Foch, generaowie Edouard de Carrires de Castelenau i Charles Mangin oraz inni
oficerowie. Ukoronowaniem sukcesw prawicy stao si zwycistwo Bloku Narodowego
w listopadowych wyborach parlamentarnych 1919 r. i przeprowadzona gosami
sterowanych z Watykanu przez kardynaa-sekretarza stanu parlamentarzystw
katolickich poraka "nieochrzczonego" Clemenceau w styczniu 1920 r. w wyborach na
prezydenta Francji. Na porzdku dziennym pojawia si kwestia nawizania stosunkw
42
dyplomatycznych ze Stolic Apostolsk
.
39 Tame, s. 64.
40 Por. A. Lantoine, La Lettre au Souverain Pontife, Paris 1937.
41 Por. Ks. Dr. J. Umiski, Historia Kocioa, tom II, wyd. cyt., s. 537.
42 L. Hass, Ambicje, rachuby, rzeczywisto..., wyd. cyt., s. 169.

105

(...) Wiele troski powicia Stolica Apostolska rozwijajcemu si kierunkowi

we Francji Action Franaise, pod przewodnictwem Karola Marrasa i Leona

Daudeta, ktry odznacza si zaoeniami nacjonalistycznymi i racjonalistycznymi, a
rwnoczenie da przywrcenia potnego, monarchistycznego pastwa francuskiego.
43
Kierunek ten znajdowa wielu sympatykw wrd inteligencji i duchownych. (...)
.
W latach dwudziestych blok katolicko-narodowy we Francji by bliski objcia
wadzy, przeszkodzio temu jednak stanowisko kierownictwa Kocioa, ktry wycofa
swe poparcie dla
Action Franaise
, zakazujc klerowi przynalenoci do tej organizacji.
Oznaczao to bardzo powane osabienie nacjonalizmu francuskiego, ktry bez poparcia
Kocioa nie by zdolny zdoby wadzy w swym kraju. Nacjonalici twierdzili, e to
masoneria przy pomocy szantau zmusia kierownictwo Kocioa do zajcia
negatywnego stanowiska wobec Karola Marrasa i jego ruchu. Warto odnotowa, e po
mierci Piusa XI, jego nastpca Pius XII, zmieni negatywne stanowisko swego
poprzednika wobec nacjonalizmu francuskiego.
Wrogie wobec masonerii i katolicyzmu stanowisko zajmowa od pocztku
hitleryzm. Zarwno Hitler w swej programowej ksice
Mein Kampf
, jak i czoowy
ideolog hitlerowski Alfred Rosenberg w ksice pt.
Mythus des 20. Jahrhunderts
,
propagowali nowy wiatopogld opierajcy si na nauce o rasie, by on wrogi zarwno
wobec wiatopogldu masoskiego jak i katolickiego. Po dojciu Hitlera do wadzy
masoneria zostaa zdelegalizowana. Z Kocioem katolickim sytuacja wygldaa inaczej.
Biskupi niemieccy, ktrzy poznali szybko waciwe zaoenia hitleryzmu,

ostrzegli katolikw, zakazujc pod rygorem kocielnych kar naleenia do partii

hitlerowskiej. Wtedy Hitler przystpi do manewru taktycznego i w wyjanieniu
rzdowym (23.3.1933) poda do wiadomoci, e nie zamierza bynajmniej w
czymkolwiek narusza praw wyznaniowych w Niemczech, a ze Stolic Apostolsk
pragnie utrzyma stosunki przyjazne. Byo to posunicie zrczne, bo biskupi niemieccy
cofnli poprzedni zakaz, nie odwoujc oceny doktrynalnej bdnych zaoe partii
narodowo-socjalistycznej, ale nawoujc rwnoczenie katolikw do wsppracy w
budowie nowego adu pastwowego.
Na tym tle doszo w 1933 r. do zawarcia konkordatu Trzeciej Rzeszy ze Stolic
Apostolsk. Konkordat ten zapewnia wolno wyznania i wykonywania praktyk religii
katolickiej. Nadzieje jednak na harmonijn wspprac i pokojowy stosunek midzy
pastwem a Kocioem w oparciu o wymieniony konkordat okazay si wnet zudne, a
hitleryzm nie myla w niczym ustpowa ze swych zaoe, owszem przystpi do
walki z religi i prowadzi j przy pomocy zrcznej propagandy oraz systematycznego
faszowania historii, posugujc si oglnym hasem, e Koci naley odpolityczni.
Siy zakonne zajte w szkolnictwie musiay opuci teren szk. Zaczto utrudnia
uczszczanie do szk klasztornych, a potem je zamykano. W 1939 r. zastpio
zamknicie wydziau teologicznego w Monachium, poniewa kardyna Micha
44
Faulhaber (
1952) nie wyrazi zgody na obsad jednej profesury
.
W celu osabienia znaczenia i wpywu duchowiestwa na spoeczestwo

zaczto przeprowadza przeciw ksiom, zakonnikom i zakonnicom w Niemczech

45
procesy, oskarajc ich o amanie przepisw dewizowych, ycie niemoralne itp.
.
43 Ks. Dr. J. Umiski, Historia Kocioa, tom II, wyd. cyt., s. 549.
44 Tame, s. 547-548.
45 Tame, s. 548.

106

(...) Podczas zlotu norymberskiego w 1934 roku Hitlerjugend piewaa: aden

pody ksidz nie wydrze z nas uczucia, e jestemy dziemi Hitlera. Czcimy nie
Chrystusa, lecz Horsta Wessela. Precz z kadzidami i wod wicon. Koci nie
rozumie co dla nas jest cenne. Ta swastyka przynosi zbawienie wiatu; chc poda za
ni krok w krok. Baldurze von Schirach, we mnie ze sob!; a w staym refrenie
przeboju SA (Oddziaw Szturmowych - przyp. J. K.) powtarzano: Towarzysze z
46
Oddziaw Szturmowych, wieszajcie ydw, stawiajcie ksiy pod cian!
.
Hitleryzm uderzy w najczulszy punkt kocielnego systemu sterowania
spoecznego - w wiadomo modziey i w jej wychowanie. Papie Pius XI zareagowa
na to ostro w encyklice
Mit brennender Sorgez dnia 14 marca 1937 r., potpiajc
narodowy socjalizm i odrzucajc wszelkie doktryny, ktre uwaaj ras, nard,
pastwo, czy osoby bdce depozytariuszami wadzy za podstawowe, najwysze
wartoci ludzkie - doktryny te okreli mianem bawochwalstwa.
Mimo tego stanowiska Stolicy Apostolskiej niejednokrotnie przedstawiciele
kleru, a nawet episkopatu niemieckiego, nawet podczas wojny, popierali wadze
hitlerowskie. We wrzeniu 1939 roku Episkopat niemiecki
(...) apelowa do onierzy,
by byli gotowi powici Fhrerowi ca sw osobowo. Dwa miesice pniej
kardyna Faulhaber - ten sam, ktry w 1919 roku odmwi zamordowanemu premierowi
Bawarii, socjalicie Eisnerowi, chrzecijaskiego pogrzebu - odprawi w Monachium
uroczyst msz na intencj cudownego ocalenia Hitlera w prbie zamachu na jego
ycie. Kler wywiera te presj na katolikw, ktrzy nie chcieli i pod bro ze
47
wzgldw religijnych. (...)
.
W latach trzydziestych Koci przystpi do nowej ofensywy ideologicznej papie Pius XI, w czterdziest rocznic ogoszenia encykliki
Rerum novarum
, ogosi w
dniu 15 maja 1931 r. encyklik
Quadragesimo anno
, w ktrej stwierdzi, e nie ma
jakiego niezmiennego ustroju wasnoci, a jej formy ulegaj zmianom, wadza za
spoeczna ma prawo do ingerencji w te sprawy.
Nie ma natomiast prawa do odebrania
czowiekowi podstawowego uprawnienia do posiadania, a wic do zniesienia systemu
wasnoci, przeciwnie, powinna jej broni i skierowywa j do dobra wsplnego, nad
48
ktrym jest obowizana czuwa
.
Pius XI w swej encyklice stoi na stanowisku, e najlepsz form wsppracy
midzy przedsibiorc a pracownikiem byaby
umowa spkowa
,
na mocy ktrej
robotnik staby si w pewnym stopniu wspwacicielem przedsibiorstwa,
49
uczestniczyby w jego zarzdzie i miaby udzia w jego zyskach
.
Papie postuluje ponadto, by paca pracownika wystarczya na utrzymanie
rodziny - tak by matka nie musiaa pracowa, a take by pracownik mg oszczdza
dochodzc z czasem do wasnoci rodzinnej. Przy daniach pacowych naley bra pod
uwag zarwno sytuacj przedsibiorstwa jak i sytuacj gospodarcz kraju.
Odnowienie ustroju spoecznego - wedug Piusa XI - powinno si dokona w
dwu paszczyznach: przez reform instytucji spoeczno-ustrojowych oraz przez reform
obyczajw. W pastwie liberalnym pozostay tylko jednostki i pastwo, trzeba
natomiast odbudowa spoecznoci porednie, a zwaszcza organizacje zawodowe,
stwarzajc nowy ustrj i kadc kres walce klas.
Proponowany ustrj byby wic
46 R. Gruneberger, Historia spoeczna Trzeciej Rzeszy, tom 2, Warszawa 1987, s. 344.
47 Tame, s. 353.
48 Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa, cz 1, wyd. cyt., s. 25-26.
49 Tame, s. 26.

107

ustrojem korporacyjnym, ustrojem samorzdu spoeczno-gospodarczego. Korporacje

winny w pierwszym rzdzie czuwa nad wsplnymi interesami zawodu i kierowa je ku
dobru wsplnemu. Warunkiem jednak zdrowej i skutecznej reformy ustrojowej jest stwierdza papie - reforma obyczajw, gdy istotna przyczyna za spoecznego naszych
czasw znajduje si w sercach ludzkich.
Papie wskazuje w encyklice na niebezpieczestwa korporacjonizmu
pastwowego. Myl t rozwija i konkretyzuje w osobnej encyklice, rozpoczynajcej si
od sw Non abbiamo bisogno (1931), w ktrej potpia pewne tezy woskiego
faszyzmu. Wystpuje wic przede wszystkim przeciw zagarnitemu przez parti
faszystowsk monopolowi organizowania i wychowywania modziey, zwracajc uwag
na to, e modzie ta jest wychowywana w ideologii pogaskiej, ktr papie nazywa
statolatri. Dzieje si to z naruszeniem praw rodziny oraz prawa Boego naturalnego i
objawionego. Faszyzm stara si mianowicie wychowa czowieka na czciciela pastwa i
jego narzdzie, co jest sprzeczne z prawem naturalnym oraz naturalnymi celami
50
pastwa
.
Zarwno powysza, jak i wydana w 1937 r. encyklika
Mit brennender Sorge
wiadcz o tym, e Koci w tym okresie kad zasadniczy nacisk na sterowanie
porednie - poprzez wychowanie, a w zwizku z tym, idc na bardzo daleko idce
kompromisy w sprawach dotyczcych sterowania bezporedniego (o czym wiadcz
konkordaty z 1929 r. z Wochami i z 1933 r. z Niemcami), bardzo ostro reagowa na
wszelkie prby dziaa, ktre mogy Koci ograniczy lub wrcz wyeliminowa jego
wpywy na procesy sterowania poredniego przez wychowanie.
W zwizku z tym jest rzecz zrozumia, e 19 marca 1937 roku
(...) Pius XI
ogasza encyklik O bezbonym komunizmie, rozpoczynajc si od sw Divini
Redemptoris. Papie odrzuca doktryn komunistyczn, wskazujc na jej doczesny
charakter, na jej przeciwstawienie si duchowemu i nadprzyrodzonemu powoaniu
czowieka. Wynika to z totalnego i pryncypialnego materializmu doktryny sprzecznej z
nauk chrzecijask. Materializm doktrynalny rzutuje na spoeczne, ekonomiczne i
polityczne cele systemu, ktry si na niej opiera oraz na sposoby realizacji tych celw.
Zarwno samych celw, jak i sposobw ich realizacji nie da si pogodzi z nauk
51
ewangeliczn
.
W tym miejscu warto zwrci uwag na fakt, e powysza encyklika zostaa
wydana w 1937 roku, gdy w Moskwie odbyway si sfingowane procesy, w ktrych
skazywano niewinnych ludzi, w ZSRR rozbudowywano system pastwowego terroru,
pracy niewolniczej, a realny komunizm przybra form stalinizmu.
Nastpca Piusa XI - Pius XII, w dziedzinie doktryny spoecznej Kocioa i jego
systemu sterowania spoecznego podtrzymywa podstawowe zaoenia swego
poprzednika, zachowujc t doktryn w takim ksztacie, w jakim j okrelia encyklika
Quadragesimo anno

. Dba te Pius XII o zachowanie cisego centralizmu kocielnego

systemu sterowania. adnej encykliki o charakterze cile spoecznym nie ogosi,
natomiast niejednokrotnie wypowiada si w sprawach spoecznych w swych
przemwieniach. Na szczegln uwag zasuguj jego przemwienia wigilijne zwaszcza z okresu wojny - w ktrych omawia warunki pokoju wiatowego i wykada
swoje personalistyczne ujcie podstawowych zagadnie spoecznych.
50 Tame, s. 26-27.
51 Tame, s. 27.

108

Przemwienie wigilijne z 1942 r. zawiera personalistyczny program Piusa XII,

ktry streszcza si w piciu punktach:
1) Godno i prawa osoby ludzkiej - prawo do zachowania i rozwoju ycia
fizycznego, intelektualnego i moralnego, a zwaszcza do wychowania religijnego.
2) Obrona jednoci spoecznej zwaszcza rodziny.
3) Godno i uprawnienia pracy, ktra powinna w yciu spoecznym zachowa
to miejsce, ktre jej Bg wyznaczy.
4) Odbudowa porzdku prawnego. Wystpuje tu papie przeciw doktrynie
pozytywizmu i utylitaryzmu prawnego, domagajc si przebudowy porzdku prawnego
w oparciu o prawo Boe zarwno naturalne jak i pozytywne.
5) Chrzecijaska koncepcja pastwa, opartego - wedug papiea - na
wskazaniach rozumu, zasadach humanitaryzmu i nauce chrzecijaskiej. Pastwo
powinno by wiadome swej odpowiedzialnoci, a wadze powinny suy dobru
spoecznemu w duchu poszanowania osobowoci ludzkiej oraz uznania jej wysikw
zmierzajcych do osignicia celw wiecznych. Nie wolno odwodzi pastwa i jego
wadz od nakazw moralnoci. Nawet w dziedzinie spraw doczesnych ostateczn regu
moraln i powszechnym uzasadnieniem wszelkiego panowania jest suenie52.
Pius XII krytykuje te tradycyjn koncepcj pastwa wysuwajc koncepcj
powoania spoecznoci ponadpastwowej, wyposaonej we wadz niezbdn do
utrzymania pokoju i zabezpieczenia wsppracy midzy narodami.
W przemwieniu wigilijnym w 1944 roku mwi Pius XII o demokracji,
stwierdzajc, e istota ustroju demokratycznego polega na tym,
e obywatele maj
prawo wypowiada si w sprawach ofiar i obowizkw, jakie si im nakada, nie s
obowizani sucha, jeeli sami nie zostali wysuchani. Z solidarnoci, harmonii i
dobrych skutkw tego kontaktu midzy wadz i obywatelami mona pozna, czy
demokracja jest zdrowa i zrwnowaona oraz czy znajduje si ona w stanie moralnego
53
rozwoju
.
Wielokrotnie zarzucano Piusowi XII, e w okresie wojny nie zdoby si na
wydanie encykliki potpiajcej hitleryzm i faszyzm i prowadzi wobec nich polityk
ugodow. Np. polski rzd przebywajcy na emigracji w Londynie w dniu 12 listopada
1942 r. zaprotestowa przeciwko decyzjom Piusa XII, akceptujcym zarzdzanie
apostolskie przez episkopat niemiecki terenw archidiecezji poznaskiej i
gnienieskiej wcielonych do Rzeszy.
Natomiast Pius XII nie by zwolennikiem ugody z komunistami.
Z dat 30
czerwca 1949 r. ogoszony zosta dekret kongregacji w. Officjum, grocy
ekskomunik czonkom i sympatykom partii komunistycznych i robotniczych oraz tym,
ktrzy z nimi porednio lub bezporednio wspdziaaj. Dekret sta si narzdziem
gonej i szeroko zakrojonej antykomunistycznej krucjaty, czego przejawem byo m.in.
to, e po raz pierwszy zosta on ogoszony przez radio watykaskie i dziennik
Osserwatore Romano w dniu 13 lipca 1949 r., a ju w dniu nastpnym - 14 lipca oficjalna rozgonia Departamentu Stanu USA, Gos Ameryki, nadaa tre dekretu w
54
przekadzie na 26 jzykw
. Pius XII zatwierdzi powyszy dekret.
Warto odnotowa, e dekret ten nie by w Polsce zastosowany przez wadze
kocielne.
52 Tame, s. 28-29.
53 Tame, s. 29.
54 S. Markiewicz, Pastwo i Koci w Polsce Ludowej, Warszawa 1981, s. 80.

109

Rwnie wobec masonerii Pius XII nie by nastawiony ugodowo - jeszcze 23

maja 1958 r. wskazywa na to, e
korzenie obecnego odstpstwa od wiary tkwi w
naukowym ateizmie, dialektycznym materializmie, racjonalizmie, laicyzmie i
wolnomularstwie, od ktrego wszystkie one si wywodz
. Uwaa samo
wolnomularstwo za
wylgarni wszelkiej herezji, synagog szatana, przeciwniczk
55
Kocioa, potg ciemnoci
.
Po mierci Piusa XII w 1958 r. papieem zosta obrany Jan XXIII, ktrego
pontyfikat zapocztkowa okres wielkiej reformy systemu sterowania spoecznego
Kocioa katolickiego.
W roku 1961 - w siedemdziesit rocznic encykliki
Rerum novarumi
czterdziest rocznic
Quadragesimo anno- ogosi papie Jan XXIII sw encyklik
spoeczn
Mater et magistra
, w ktrej nawizuje do nauk swych poprzednikw,
modyfikujc je jednak w sposb istotny i przystosowujc do czasw wspczesnych. W
encyklice tej papie - idc ladem poprzednikw - broni wasnoci prywatnej
stwierdzajc:
Powtarzamy wic chtnie to, co owiadczy w tej sprawie Nasz Poprzednik p.

Pius XII: Bronic wic zasady prywatnej wasnoci, Koci ma na wzgldzie cel
etyczno-spoeczny. Nie zamierza wcale podtrzymywa obecnego stanu rzeczy, jak
gdyby dopatrywa si w nim wyrazu woli Boej; ani te nie myli popiera bogacza i
monowadcy przeciwko ubogiemu i nieposiadajcemu, przeciwnie! (...) Ale Koci
zmierza raczej do tego, aby instytucja wasnoci prywatnej bya tak, jak powinna by
wedug zamiarw mdroci Boej i wymaga natury ludzkiej (...). Trzeba zatem, by
wasno prywatna zabezpieczaa prawa osoby ludzkiej do wolnoci i by wnosia
56
zarazem swj niezbdny wkad w odbudow zdrowego adu spoecznego
.
Na temat wasnoci publicznej stwierdza papie:
Jest cakiem oczywiste, e to, co dotychczas powiedziano, nie wyklucza wcale,

by rwnie pastwo oraz instytucje prawa publicznego posiaday dobra wytwrcze,

zwaszcza takie, ktrych posiadanie (...) daje tak potg, e jej ze wzgldu na
bezpieczestwo pastwa nie mona prywatnym osobom zostawia.
Waciwoci naszych czasw jest - jak si wydaje - stae zwikszanie si
wasnoci pastwa oraz innych instytucji publicznych. Przyczyny tego naley szuka
midzy innymi w tym, e dobro wsplne wymaga powierzenia wadzom publicznym
coraz wikszych zada. Jednak i tu take naley koniecznie przestrzega wspomnianej
ju "zasady pomocniczoci". Znaczy to, e pastwu i innym instytucjom prawa
publicznego wolno zwiksza sw wasno tylko w takiej mierze, w jakiej domaga si
tego oczywista i prawdziwa potrzeba dobra wsplnego. Trzeba te mie si na
bacznoci, by nie ograniczyo to nadmiernie lub, co gorsza, nie podwayo zupenie
57
wasnoci prywatnej
.
Jan XXIII nie zabrania katolikom wspdziaania z ludmi o innych
wiatopogldach, zalecajc im skromno, rwnoczenie przypominajc o centralizmie
kocielnego systemu sterowania; stwierdza on:
55 L. Chajn, Polskie Wolnomularstwo 1920-1938, wyd. cyt., s. 47.
56 Jan XXIII, Encyklika
O wspczesnych przemianach spoecznych w wietle nauki chrzecijaskiej
(Mater
et magistra) z 15 maja 1961 roku, p. 111; cyt. wg.
Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa
, cz 1, wyd.
cyt., s. 240.
57 Tame, p. 116, 117; s. 241-242.

110

Katolicy, ktrzy peni rne funkcje gospodarcze i spoeczne, stykaj si

jednak nieraz z ludmi wyznajcymi odmienny wiatopogld. Gdy si to zdarza, ci,

ktrzy chlubi si mianem katolikw, musz jak najbardziej dba o to, by postpowa
zawsze zgodnie z wasnym sumieniem i nie ucieka si do takich kompromisw, z
ktrych powodu bd religia, bd te nieskazitelno obyczajw mogyby ponie
szkod. Rwnoczenie jednak winni przyj postaw pen obiektywnej yczliwoci dla
pogldw innych, nie stara si obraca wszystkiego na wasn korzy i okazywa
gotowo do lojalnej wsppracy w deniu do osignicia wsplnymi siami tego, co
albo jest dobre z samej swej natury, albo te do dobrego prowadzi. Jeli jednak zdarzy
si, e w konkretnej sprawie hierarchia Kocioa co zaleci, wzgldnie postanowi, to
katolicy musz si oczywicie cile do tego stosowa. Koci ma bowiem prawo i
obowizek nie tylko strzeenia nieskazitelnoci zasad religii i moralnoci, lecz take
zajmowania autorytatywnego stanowiska, gdy chodzi o wprowadzenie tych zasad w
58
ycie
.
Papie Jan XXIII przedstawi te dysproporcje rozwojowe wspczesnego
ycia spoecznego, gospodarczego i politycznego wskazujc zarazem sposoby
rozwizania powstaej w ich wyniku kwestii spoecznej naszych czasw.
Ostatnia cz encykliki zawiera wskazania spoeczno-wychowawcze i zacht
do dziaania ze wskazaniem jego metod.
Wydana w 1963 roku encyklika Jana XXIII
Pacem in terrispowicona jest
budowie trwaego i sprawiedliwego pokoju. Wyjciow tez tej encykliki jest
twierdzenie, e warunkiem koniecznym pokoju jest porzdek w wiecie, a przede
wszystkim midzy ludmi, konstrukcja za tego adu opiera si na zaoeniu, e istnieje
plan Boy rzdzenia i kierowania wiatem, za realizacja tego planu jest warunkiem
pokoju.
Podstawow tez encykliki jest teza o prawie naturalnym rozumianym w
sposb tomistyczny. Drug zasadnicz tez encykliki stanowi teza o naturalnej i
nadprzyrodzonej godnoci czowieka. Podstawowe normy ustrojowe kadej
spoecznoci to: prawda, sprawiedliwo, mio i wolno. W budowaniu adu opartego
na tych normach katolicy powinni wsppracowa z ludmi o innych wiatopogldach.
W zwizku z tym papie oddziela ideologi marksistowsk od praktycznych dziaa
spoecznych komunistw, odrzucajc filozofi materialistyczn nawouje katolikw do
wspdziaania z marksistami na gruncie praktyki. Przypomina te papie o centralizmie
kocielnego systemu sterowania. W encyklice czytamy:
Suszno zatem wymaga, aby zawsze odrnia bdy od osb wyznajcych

bdne pogldy, chociaby ci ludzie kierowali si faszywym przekonaniem, albo

niedostateczn znajomoci religii lub moralnoci. (...)
Jest wic czym najzupeniej waciwym odrnia wyranie od bdnych teorii
filozoficznych na temat istoty, pochodzenia i celu wiata czy czowieka, poczynania
odnoszce si do spraw gospodarczych czy spoecznych, kulturalnych czy te
ustrojowych, nawet, jeli tego rodzaju poczynania wywodz si z tych teorii i z nich
czerpi natchnienie. (...) Kt zreszt bdzie twierdzi, e w tych poczynaniach,
zwaszcza jeli s one zgodne z zaoeniami zdrowego rozumu i stanowi wyraz
susznych de ludzkich, nie moe tkwi co dobrego i godnego uznania?
Dlatego moe zdarzy si niekiedy, e pewne prace zespoowe, dotyczce
problemw praktycznych, ktre uwaano dawniej za bezcelowe, ocenia si teraz jako
58 Tame, p. 239, s. 262-263.

111

rzeczywicie owocne, czy to ju obecnie, czy te w przyszoci. Spraw jednak oceny,

czy odpowiednia chwila ju nadesza, czy te nie, a ponadto ustalenie, jakimi metodami
i w jakim stopniu naley wsplnie dy do osignicia rzeczywistych korzyci w
dziedzinie ycia spoeczno-gospodarczego, w dziedzinie nauki czy administracji
publicznej - moe rozstrzygn jedynie roztropno, ktra kieruje wszystkimi cnotami
rzdzcymi yciem tak jednostek, jak spoecznoci. Jeli za idzie o katolikw,
podejmowanie decyzji we wspomnianych powyej sprawach naley przede wszystkim
do tych, ktrzy zajmuj naczelne stanowiska w spoeczestwie, wzgldnie w
wyliczonych poprzednio dziedzinach dziaania. Powinni oni jednak nie tylko
zachowywa zasady prawa naturalnego, lecz rwnie przyjmowa z ulegoci
podawan przez Koci nauk spoeczn i sucha zalece wadz kocielnych. Nie
mona przecie zapomina, e Koci ma prawo i obowizek nie tylko broni nauki
wiary i moralnoci, lecz rwnie wystpowa autorytatywnie wobec swych synw w
sprawach dotyczcych rzeczy doczesnych, kiedy wyniknie potrzeba rozsdzenia, w jaki
59
sposb naley wprowadza t nauk w ycie
.

59 Jan XXIII, Encyklika

O pokoju midzy wszystkimi narodami opartym na prawdzie, sprawiedliwoci,
mioci i wolnoci(Pacem in terris) z 11 kwietnia 1963 r., p. 158, 159, 160; cyt. wg.
Dokumenty Nauki
Spoecznej Kocioa
, cz 1, wyd. cyt., s. 300-301.

112

9. DALSZY CIG ZMIAN W SYSTEMIE STEROWANIA SPOECZNEGO

KOCIOA OD SOBORU WATYKASKIEGO II

Myli zawarte w obu cytowanych encyklikach spoecznych Jana XXIII zostay

rozwinite w nauce zwoanego przeze Soboru Watykaskiego II, ktry rozpocz swe
obrady w 1962 r., zakoczy za w 1965 roku, ju po mierci Jana XXIII - ktry zmar w
1963 r. - pod kierunkiem jego nastpcy Pawa VI.
Sobr Watykaski II rozstrzyga jednoznacznie odwieczn antynomi stosunku

do wiata i na zapytanie: ucieczka czy postawa prorocza, opowiada si za drugim

rozwizaniem. Inaczej zreszt by nie moe; Koci, ktry ogarn cay wiat nie moe
usiowa pozostawa w izolacji, musi ten wiat przeksztaci, zmieni, wchon,
uczyni bardziej ludzkim, uwici go wreszcie. Tak postaw, takiego ducha
reprezentuj wszystkie dokumenty soborowe, cho ex professo zagadnieniem tym
zajmuje si przede wszystkim Konstytucja Gaudium et spes, bdca jednoczenie
1
pewnego rodzaju syntez nauki spoecznej Kocioa
.
Powyszy cytat pochodzcy ze wstpu do polskiej edycji dokumentw nauki
spoecznej Kocioa, wiadczy wyranie, e zasadniczym celem uchwa Soboru
Watykaskiego II, z punktu widzenia spoeczno-sterowniczego, bya dynamizacja
systemu sterowania Kocioa, ktry to system w okresie pontyfikatu Piusa XII traci
wyranie sw dynamik, z powodu pewnej izolacji od gwnych nurtw spoecznych,
ktre dominoway na wiecie po II wojnie wiatowej.
Zostao to dostrzeone przez stron przeciwn. Marksistowski religioznawca S.
Markiewicz w nastpujcy sposb oceni ostatni Sobr:
II Sobr Watykaski, ktrego obrady toczyy si w latach 1962-1965 nie

ogosi adnego potpienia komunizmu jako systemu politycznego, spoecznego i

ekonomicznego, co stanowio przeom otwierajcy drog do otwartego dialogu midzy
katolikami a marksistami. Sobr zosta zwoany z inicjatywy Jana XXIII, lecz jego
dzieo doprowadzi do koca papie Pawe VI (pontyfikat 1963-1978). Na soborze dwaj
papiee-reformatorzy, wobec licznych biskupw przybyych do Rzymu z caego wiata,
spowodowali porzucenie generalnej zasady potpienia socjalizmu i komunizmu, ktr
Koci kierowa si nieprzerwanie w cigu czterdziestu lat - liczc od Wielkiej
Socjalistycznej Rewolucji Padziernikowej.
Koci, przyjmujc, e ustrj socjalistyczny jest zjawiskiem trwaym a nie
przejciowym, pocz przygotowywa si do wspycia z nowym ustrojem, mierzc ten
2
swj zamiar w skali historycznej
.
W soborowej Konstytucji
Gaudium et spes
czytamy:
1
Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa
, cz 1, wyd. cyt., s. 33.
2 S. Markiewicz, Ewolucja spoecznej doktryny Kocioa, Warszawa 1983, s. 105.

113

Koci za, chocia odrzuca ateizm cakowicie, to jednak szczerze wyznaje, e

wszyscy ludzie, wierzcy i niewierzcy, powinni si przyczynia do naleytej budowy

tego wiata, w ktrym wsplnie yj: a to z pewnoci nie moe dzia si bez szczerego
i roztropnego dialogu. Boleje wic Koci nad dyskryminacj wierzcych i
niewierzcych, ktr niesprawiedliwie wprowadzaj niektrzy kierownicy pastw, nie
uznajcy zasadniczych praw osoby ludzkiej. Dla wierzcych domaga si wolnoci
dziaania, aby wolno im byo w tym wiecie budowa rwnie witynie Bogu. Ateistw
3
za przyjanie zaprasza, by otwartym sercem rozwaali Ewangeli Chrystusow
.
Koci uznaje ponadto wszystko to, co jest dobre w dzisiejszym dynamizmie

spoecznym: przede wszystkim ewolucj ku jednoci oraz proces zdrowej socjalizacji i

stowarzyszania si obywatelskiego i gospodarczego. (...)
Ponadto poniewa Koci moc swej misji oraz zgodnie ze swoj istot nie
powinien wiza si z adn szczegln form kultury albo systemem politycznym,
gospodarczym czy spoecznym, moe z racji tej swojej uniwersalnoci stanowi
najmocniejsz wi pomidzy ludzkimi wsplnotami i narodami, byleby tylko one mu
ufay i w rzeczywistoci przyznaway prawdziw wolno w wypenianiu tej jego misji.
Z tego powodu Koci tak swoich synw jak i wszystkich ludzi upomina, aby w duchu
rodziny synw Boych przezwyciali wszystkie spory midzy narodami i rasami, i
nadawali wewntrzn trwao godziwym stowarzyszeniom ludzkim.
Sobr wic patrzy z wielkim szacunkiem na wszystko, cokolwiek
prawdziwego, dobrego i sprawiedliwego mieci si w najrniejszych instytucjach, jakie
rodzaj ludzki zaoy i wci zakada. Owiadcza nadto, e Koci wszystkie te
instytucje chce wspiera w ich rozwoju, w tej mierze, w jakiej to od niego zaley, i z
jego misj moe si czy. Sam niczego gorcej nie pragnie, jak eby suc dobru
wszystkich mg swobodnie si rozwija pod jakimkolwiek rzdem, uznajcym
4
fundamentalne prawa osoby i rodziny oraz potrzeby wsplnego dobra
.
Powysze obszerne cytaty z najwaniejszej Konstytucji Soboru Watykaskiego
II, pozwalaj zorientowa si jak dalece otwart, dialogow polityk zapocztkowa w
dziejach Kocioa powyszy Sobr, ktry otworzy epok odnowy.
Podkrelajc ponadustrojowo Kocioa Sobr stwierdzi wyranie istnienie
niesprawiedliwoci spoecznej. W cytowanej Konstytucji czytamy:
eby stao si zado sprawiedliwoci i susznoci, usilnie naley zabiega, by

przy zachowaniu praw jednostek i cech wrodzonych kadego narodu usunito jak
najprdzej istniejce i czsto narastajce ogromne nierwnoci gospodarcze, z ktrymi
5
idzie zawsze w parze dyskryminacja jednostkowa i spoeczna. (...)
.
(...) Prawo za do prywatnej wasnoci nie sprzeciwia si prawu, jakie mieci

si w rnych formach wasnoci publicznej. Przeniesienia bowiem dbr na wasno

publiczn moe dokona tylko kompetentna wadza, kierujca si wymogami dobra
wsplnego, w jego granicach, i za susznym wynagrodzeniem. Poza tym, do zakresu
wadzy publicznej naley pilnowa, by kto nie naduywa prywatnej wasnoci na
szkod dobra publicznego.
Wasno prywatna posiada z natury swojej charakter spoeczny, oparty na
prawie powszechnego przeznaczenia dbr. Zdarza si za, e wskutek zapoznania tego
3 Sobr Watykaski II, Konstytucja duszpasterska o Kociele w wiecie wspczesnym
Gaudium et spes
, p.
21; cyt. wg.
Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa
, cz 1, wyd. cyt., s. 326.
4 Tame, p. 42; s. 340.
5 Tame, p. 66; s. 358.

114

charakteru spoecznego, wasno staje si wielokrotnie okazj do chciwoci i

powanych zaburze, do tego stopnia, e daje pretekst przeciwnikom do
kwestionowania samego prawa.
(...) Potrzeba wic reform zalenie od rnych sytuacji: by wzrastay dochody,
by ulegy poprawie warunki pracy, by zwikszy ochron najemnikw, by doda bodca
do samodzielnoci pracy; co wicej, by rozparcelowa zaniedbane majtki ziemskie
6
midzy tych, ktrzy potrafi zwikszy ich wydajno. (...)
.
Powysze cytaty wiadcz o tym, e Sobr Watykaski II zasadniczy nacisk
pooy na motywacje etyczne, a nie ideologiczne, za w sprawach ekonomicznych
dokona nastpnego kroku w kierunku nie tylko dialogu, ale nawet wspdziaania z
marksistami.
Dialog ten zosta rwnie podjty ze strony komunistycznej - przywdca
Woskiej Partii Komunistycznej, Palmiro Togliatti, ju w 1963 r. poruszy bardzo wan
spraw wspdziaania katolikw i komunistw w imi nadrzdnych oglnoludzkich
wartoci; stwierdzi on:
Z kadego punktu widzenia problem stosunkw midzy wiatem
katolickim a komunistycznym jest zagadnieniem kluczowym. Trzeba go rozwiza w
sposb pozytywny dla dobra pracujcych i caej ludzkoci - tego chcemy i do tego
dymy. Odpieramy energicznie zacieke ataki przeciwko komunistom, ale jednoczenie
stwierdzamy, e nie chcemy starcia midzy katolikami a komunistami, gdy
przyniosoby to szkod wszystkim, a w szczeglnoci sprawie, o ktr walczymy,
sprawie pokoju, ocalenia naszej cywilizacji, objcia wadzy przez masy pracujce,
7
budowy nowego spoeczestwa
.
Zapocztkowane na Soborze Watykaskim II zmiany kocielnego systemu
sterowania spoecznego, idce w kierunku poczenia jego dynamizmu z otwartoci i
deniem do wsppracy ze wszystkimi ludmi dobrej woli, bez wzgldu na ich
wiatopogld, a take zwikszenia roli bodcw i motywacji etycznych, s
kontynuowane w okresie posoborowym.
Papie Pawe VI w swej wydanej w 1967 r. Encyklice
Populorum progressio
analizuje kwesti spoeczn ju nie w skali jednego kraju, lecz w skali globalnej,
bowiem we wspczesnej nam epoce zasadnicze znaczenie maj rnice i
niesprawiedliwoci midzy poszczeglnymi narodami, a nawet regionami geograficznopolitycznymi, kulturowymi i gospodarczymi. Papie stwierdza, e wszyscy ludzie maj
prawo dostpu do dbr i bogactw ziemi oraz do udziau w dorobku cywilizacji. Temu
prawu odpowiadaj okrelone obowizki, cice na wszystkich podmiotach ycia
gospodarczego, a zwaszcza mieszkacach krajw zasobnych, na pastwach
cywilizacyjnie i gospodarczo rozwinitych i wreszcie na organizacjach i instytucjach
midzynarodowych. Przeszkodami w wypenianiu wspomnianych obowizkw s:
rasizm, nacjonalizm, pokusa posugiwania si przemoc, kapitalistyczny system
gospodarczy, podziay ideologiczne, neokolonializm i zwizany z nim brak zaufania
midzy narodami, a przede wszystkim odwrcenie hierarchii wartoci. Papie postuluje
zdrow, opierajc si na zasadach sprawiedliwoci wspprac gospodarcz i
kulturaln midzy narodami, podporzdkowan wsplnemu dobru rodziny ludzkiej.
Encyklika koczy si apelem o podjcie zgodnego wysiku wszystkich ludzi w imi
oglnoludzkiej solidarnoci i mioci, przekraczajcej wszelkie bariery dzielce dzi
ludzko, w imi dobra czowieka.
6 Tame, p. 71; s. 362-363.
7
Rinascita
z 20 III 1963 r., cyt. za S. Markiewicz, Ewolucja spoecznej doktryny Kocioa, wyd. cyt., s. 115.

115

Na temat wasnoci prywatnej stwierdza papie:

(...) wasno prywatna nie
daje nikomu takiego prawa, ktre byoby najwysze i nie podlegaoby adnym
ograniczeniom. Nikomu nie wolno dbr zbywajcych zatrzymywa jedynie dla
prywatnej korzyci, podczas gdy innym brakuje tego, co konieczne do ycia. Jednym
sowem wedug tradycyjnej nauki Ojcw Kocioa i znakomitych teologw nigdy nie
8
mona uywa prawa wasnoci ze szkod dla dobra wsplnego. (...)
.
Wsplne dobro wymaga wic niekiedy wywaszczenia gruntw, jeli zdarzy

si, e jakie posiadoci ziemskie stanowi przeszkod dla wsplnego dobrobytu, jak
np. gdy s zbyt rozlege, gdy mao albo wcale nie s uprawiane, gdy powoduj ndz
ludnoci, gdy przynosz powan szkod krajowi. Owiadczajc to bez osonek Sobr
Watykaski II uczy nie mniej wyranie, e dochodw std zebranych nie naley
zostawia dowolnemu uznaniu ludzi, oraz e naley zabroni spekulacji sucych tylko
wasnym korzyciom. Dlatego adn miar nie jest dozwolone, aby obywatele, ktrzy
posiadaj wielkie dochody pochodzce z zasobw i pracy swego narodu, umieszczali
znaczn ich cz za granic, biorc pod uwag tylko wasn korzy i nie troszczc si
9
zupenie o swoj ojczyzn, ktrej w ten sposb wyrzdzaj oczywist szkod
.
Powysze cytaty wiadcz wyranie, e papie wyznaje prymat norm etycznych
w stosunku do norm ekonomicznych, ktry to prymat bynajmniej nie jest uznawany w
ustroju kapitalistycznym. Pawe VI w swej Encyklice potpia wic kapitalizm:
(...)
zakrady si do spoecznoci ludzkiej pogldy, wedug ktrych gwnym bodcem
postpu ekonomicznego jest zysk, naczeln norm dziaalnoci gospodarczej - wolna
konkurencja, prywatna za wasno rodkw produkcji to prawo absolutne, nie znajce
ogranicze i nie wice si z adnymi zobowizaniami spoecznymi. Ta forma
nieskrpowanego "liberalizmu" torowaa drog pewnemu rodzajowi tyranii, susznie
potpionemu przez Poprzednika Naszego Piusa XI, gdy std wywodzi swj pocztek
"internacjonalizm pienidza, czyli imperializm midzynarodowy". Nie mona do
mocno potpi tego rodzaju naduy gospodarczych, skoro - co z naciskiem znw
10
przypomnie chcemy - ekonomia jedynie czowiekowi suy powinna. (...)
.
Encyklika
Populorum progressiospotkaa si z duym oddwikiem. Na
europejskiej naradzie partii komunistycznych i robotniczych, ktra odbya si w
kwietniu 1967 r. w Karlowych Warach, I sekretarz KC PZPR Wadysaw Gomuka
owiadczy:
Intencj naszych partii jest budowanie najszerszego frontu obrony pokoju, aby

mogli si znale w nim obok nas i ci wszyscy, ktrzy, wychodzc z odmiennych

zaoe politycznych, ideologicznych i wiatopogldowych, widz w zapobieeniu
katastrofie wojennej spraw nadrzdn.
(...) Aczkolwiek ostatnia encyklika papieska Populorum progressio zawiera
szereg tez, z ktrymi my, jako komunici, nie moemy si zgodzi, to jednak stanowi
ona postp w rozwoju spoecznej doktryny Kocioa katolickiego i stwarza dogodn
paszczyzn wspdziaania midzy komunistami i katolikami dla zapewnienia ludzkoci
11
chleba, bezpieczestwa i pokoju
.
8 Pawe VI, Encyklika O
popieraniu rozwoju ludw(Populorum progressio) z 26 marca 1967 r.; p. 23; cyt.
wg.
Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa
, cz 1, wyd. cyt., s. 399.
9 Tame, p. 24; s. 399-400.
10 Tame, p. 26; s. 400.
11
Trybuna Ludu
, 25 kwietnia 1967 r.

116

Encyklika Populorum progressio najwikszy oddwik znalaza w Ameryce

aciskiej, gdzie mieszka okoo poowa katolikw (w skali globalnej), a problemy
poruszone przez papiea wymagaj pilnych rozwiza. Uznano tam wrcz, e Encyklika
zostaa napisana przede wszystkim z myl o sytuacji spoecznej w Ameryce
Poudniowej i rodkowej.
Po Soborze Watykaskim II Koci katolicki prowadzi te szeroki dialog z
innowiercami - uczestniczc w ruchu ekumenicznym, a ponadto uniewaniona zostaa
ekskomunika rzucona jeszcze w redniowieczu na Prawosawie, doszo te do wielkiego
zblienia midzy katolicyzmem i prawosawiem, ktrego ukoronowaniem by udzia w
1988 r. oficjalnych przedstawicieli Kocioa katolickiego w uroczystociach
powiconych millenium chrztu Rusi. Otwarcie Kocioa katolickiego poszo tak daleko,
e zrezygnowa nawet ze swego midzynarodowego jzyka liturgicznego (aciny),
doprowadzajc do sytuacji, w ktrej przedstawiciele duchowiestwa rnych narodw
niejednokrotnie maj trudnoci w porozumiewaniu si midzy sob.
Na Soborze Watykaskim II oraz w okresie posoborowym, pojawia si myl
pojednania z wolnomularstwem. W trakcie obrad soborowych wysun j biskup
Cuarnavaca z Meksyku - Mendez Arceo12.
W IV kwartale 1974 r. watykaska Kongregacja Doktryny Wiary ogosia

dokument dotyczcy masonerii, ktry wprawdzie formalnie nie znosi ekskomuniki, ale
zwraca uwag, e w onie masonerii istnieje wiele rozmaitych kierunkw i ugrupowa i
dlatego kady wypadek winien by rozpatrywany oddzielnie przez biskupw danych
krajw
.
W 1980 roku zosta ogoszony dokument biskupw RFN w sprawie masonerii.

Deklaracja episkopatu stwierdza, e w latach 1974-1980 odbyway si oficjalne

rozmowy pomidzy przedstawicielami Episkopatu i delegatami zjednoczonych l
masoskich, znajdujcych si na terenie Republiki Federalnej Niemiec. Celem rozmw
ze strony Kocioa byo zbadanie, czy w onie masonerii dokonay si ostatnio takie
zmiany, ktre pozwoliyby katolikom na przynaleno do l masoskich.
W wyniku szczerych i otwartych rozmw Episkopat stwierdzi, e masoneria w
swych istotnych zaoeniach nie ulega zmianie. Przynaleno do niej stawia pod
znakiem zapytania same podstawy chrzecijaskiego wiatopogldu. Wnikliwa analiza
rytw masonerii oraz jej gwnych zaoe prowadzi do jednoznacznego wniosku, e
jednoczesna przynaleno do Kocioa i masonerii jest dzi jeszcze nie do
13
pogodzenia
.
11 lutego 1981 r. podano w Watykanie do wiadomoci tekst owiadczenia

Kongregacji Doktryny Wiary w sprawie bdnych i tendencyjnych interpretacji

kanonu 2339 Kodeksu Prawa Kanonicznego, ktry to kanon zabrania katolikom pod
sankcj ekskomuniki zapisywania si do stowarzysze masoskich oraz im podobnych.
Kongregacja Doktryny Wiary (...) potwierdza wano dotychczasowych przepisw
14
kanonicznych w tym zakresie
.
Opublikowanie powyszego owiadczenia pooyo kres nadziejom na zatarcie
rnic midzy Kocioem i masoneri (co oczywicie nie powinno dziwi gdy si
pamita o tym, e podstaw ideologii masoskiej jest walka z wszelkimi dogmatami, za
religia katolicka wymaga od swych wyznawcw wiary w okrelone dogmaty), co
12 Por. L. Chajn, Polskie Wolnomularstwo 1920-1938, wyd. cyt., s. 51.
13 Tame, s. 51-52.
14 Tame, s. 52.

117

oczywicie nie wyklucza wsppracy katolikw z czonkami wolnomularstwa przy

realizacji rnych konkretnych przedsiwzi o charakterze oglnospoecznym i
oglnoludzkim.
W dziedzinie dialogu i wsppracy z marksistami kolejnym krokiem by List
Apostolski
Octogesima adveniens
, w ktrym czytamy:
Chrzecijan pocigaj dzisiaj doktryny socjalistyczne w ich rnych formach,

powstaych z biegiem czasu. Staraj si oni odnale w nich niektre denia wasne,
wynikajce z wiary chrzecijaskiej. Czuj si bowiem wczeni w nurt historii i pragn
w nim dziaa. Ot, zalenie od kontynentw i kultur ten historyczny nurt przybiera
rne formy, zachowujc t sam nazw nawet wtedy, gdy by lub czsto jest,
inspirowany przez ideologie nie dajce si pogodzi z wiar. Trzeba wic umie bardzo
uwanie rozrnia. Zbyt czsto bowiem chrzecijanie, ktrych pociga socjalizm, s
skonni uwaa go za co doskonaego, ujmujc go oglnie jako denie do
15
sprawiedliwoci, solidarnoci i rwnoci. (...)
.
W dalszym cigu papie polemizuje z socjalizmem, robic to jednak w duchu
dialogu i szacunku dla partnera. Wreszcie nie wzbrania chrzecijanom angaowania si
we wsplne dziaania ze zwolennikami socjalizmu, zalecajc tylko roztropno i trosk
o to, "by nie naruszy wartoci, jakimi s zwaszcza wolno, odpowiedzialno i
otwarto na sprawy duchowe, ktre gwarantuj integralny rozwj i doskonao
czowieka"16.
Po ogoszeniu tego Listu papie by bardzo krytykowany przez ludzi
przeciwnych dialogowi z socjalizmem.
Na przykad w meksykaskim miesiczniku
Replica (luty 1972 r.) publicysta katolicki Ren C. Carza napisa, e w okresie
pontyfikatu Pawa VI "Koci zmieni si religijnie, a politycznie przeistoczy si w
17
potnego alianta komunizmu"
.
Cytowana wyej wypowied meksykaskiego publicysty wynika nie tylko z
pomieszania przez niego polityki z religi - antykomunizm przysoni mu sprawy wiary i
etyki - ale w dodatku z niezrozumienia istoty systemu sterowania spoecznego Kocioa
katolickiego. Komunizm bowiem jest dla Kocioa i religii - wbrew pozorom - mniej
grony ni np. masoneria, bowiem stojc na stanowisku ateistycznym lub przynajmniej
czysto laickim, oddziaujc na ludzi o dominujcych motywacjach ideologicznych nie
za etycznych, nie moe przycign sw ideologi ludzi o dominujcych motywacjach
etycznych odczuwajcych potrzeb religii, natomiast wolnomularstwo stanowi co w
rodzaju systemu kwasireligijnego i dlatego moe takich ludzi przycign odrywajc ich
stopniowo od Kocioa.
Nastpca Pawa VI - Jan Pawe I rzdzi Kocioem bardzo krtko, po jego
mierci w 1978 r. papieem zosta Jan Pawe II, ktry wysun ide totalnej
ewangelizacji wiata, starajc si jeszcze bardziej o dynamizacj kocielnego systemu
sterowania spoecznego oraz o dominacj w tym systemie norm i motywacji etycznych,
zdecydowanie bardziej ni ideologicznych, nie mwic ju o innych rodzajach
motywacji.
W pierwszej swej Encyklice
Redemptor hominis
, wydanej w 1979 r., Jan Pawe
II nawizuje do tradycji swych poprzednikw, mwi o otwartoci Kocioa i
15 Pawe VI, List Apostolski
Octogesima adveniens
, 14 maja 1971 r., p. 31; cyt. wg.
Dokumenty Nauki
Spoecznej Kocioa
, cz 1, wyd. cyt., s. 439.
16 Tame, p. 31, s. 440.
17 S. Markiewicz, Ewolucja spoecznej doktryny Kocioa, wyd. cyt., s. 165.

118

dynamizmie wykonywania jego posannictwa. Podkrelajc zasad kolegialnoci w

Kociele, mwi o znaczeniu powoanego przez Pawa VI Synodu Biskupw skupionych
wok nastpcy w. Piotra. Wspomina te o konsolidowaniu si w caym Kociele
Konferencji Krajowych Biskupw, a take o innych strukturach kolegialnych. Mwic o
drodze do zjednoczenia chrzecijan stwierdza:
Szlachetna jest gotowo rozumienia
kadego czowieka, analizowania kadego systemu, przyznawania racji wszystkiemu co
suszne - nie moe ona jednak oznacza gubienia pewnoci wasnej wiary ani te
podkopywania zasad moralnoci, ktrych brak bardzo szybko daje si odczu w yciu
18
caych spoeczestw, rwnie po swych opakanych skutkach
.
W dalszym cigu swej Encykliki Jan Pawe II wykorzystuje marksistowskie
pojcie alienacji, mwic o zagroeniu czowieka przez wytwory jego rk i umysu,
ktre nie tylko zostaj odebrane temu, kto je wytworzy, ale zostaj lub mog zosta
przeciw niemu skierowane. Uratowa czowieka przed tym zagroeniem moe - zdaniem
papiea - tylko wiara, ktrej depozytariuszem jest Koci (i tu si oczywicie papie
zasadniczo rni od marksistw).
W wydanej w 1981 r. Encyklice
Laborem exercens
Jan Pawe II stosuje pojcie
pracy stanowice syntez pojcia marksistowskiego (oczywicie z zakresu
marksistowskiej ekonomii i socjologii nie za filozofii) i teologicznego. Jako osoba stwierdza papie - jest czowiek podmiotem pracy.
Nie ulega bowiem wtpliwoci, e
praca ludzka ma swoj warto etyczn, ktra wprost i bezporednio pozostaje zwizana
z faktem, i ten, kto j spenia, jest osob, jest wiadomym i wolnym, czyli stanowicym
19
o sobie podmiotem
.
Analizujc konflikt pracy i kapitau stwierdza papie wyranie pierwszestwo
pracy przed kapitaem.
Zasada ta dotyczy bezporednio samego procesu produkcji, w stosunku do

ktrej praca jest zawsze przyczyn sprawcz, naczeln, podczas gdy "kapita" jako
zesp rodkw produkcji pozostaje tylko instrumentem: przyczyn nadrzdn. Zasada
20
ta jest oczywist prawd caego historycznego dowiadczenia czowieka
.
Nauka Kocioa o wasnoci stara si zabezpieczy prymat pracy,
(...) a przez
to samo waciw czowiekowi podmiotowo w yciu spoecznym, a zwaszcza w
dynamicznej strukturze caego procesu ekonomicznego. Z tego punktu widzenia nadal
pozostaje rzecz nie do przyjcia stanowisko "sztywnego" kapitalizmu, ktry broni
wycznego prawa wasnoci prywatnej rodkw produkcji jako nienaruszalnego
"dogmatu" w yciu ekonomicznym. Zasada poszanowania pracy domaga si tego, aeby
21
prawo to byo poddawane twrczej rewizji tak w teorii, jak i w praktyce. (...)
.
W dalszym cigu papie mwi o rnych propozycjach wspwasnoci
rodkw pracy, o udziale pracownikw w zarzdzie lub w zyskach przedsibiorstw, o
tak zwanym akcjonariacie pracy itp. Jednake podanych reform nie mona dokonywa
"przez apriorycznie pojt likwidacj wasnoci prywatnej rodkw produkcji", gdy
odebranie ich prywatnym wacicielom nie wystarcza jeszcze do ich uspoecznienia w
sposb zadowalajcy. rodki te mog si znale pod bezporednim zarzdem i
18 Jan Pawe II, Encyklika
Redemptor hominisz 4 marca 1979 r., p. 6; cyt. wg.
Dokumenty Nauki
Spoecznej Kocioa
, cz 2, wyd. cyt., s. 29.
19 Jan Pawe II, Encyklika
O pracy ludzkiej(Laborem exercens) z 14 wrzenia 1981 r., p. 6; cyt. wg.
"Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa", cz 2, wyd. cyt., s. 212.
20 Tame, p. 12; s. 220.
21 Tame, p. 14; s. 224.

119

wpywem pewnej grupy osb, ktre ich wprawdzie nie posiadaj na wasno, ale
sprawuj wadz w spoeczestwie i w zwizku z tym dysponuj nimi na skal
gospodarki caego spoeczestwa lub w skali lokalnej. Grupa ta moe si le
wywizywa ze swych obowizkw
(...) bronic rwnoczenie dla siebie monopolu
zarzdzania i dysponowania rodkami produkcji, i nie cofajc si nawet przed
naruszaniem owych zasadniczych praw czowieka. Tak wic samo przejcie rodkw
produkcji na wasno przez pastwo o ustroju kolektywistycznym nie jest jeszcze
rwnoznaczne z "upowszechnieniem" tej wasnoci. O uspoecznieniu mona mwi
tylko wwczas, kiedy zostanie zabezpieczona podmiotowo spoeczestwa, to znaczy,
gdy kady na podstawie swej pracy bdzie mg uwaa siebie rwnoczenie za
wspgospodarza wielkiego warsztatu pracy, przy ktrym pracuje wraz ze wszystkimi.
Drog do osignicia takiego celu mogaby by droga poczenia, o ile jest moliwe,
pracy z wasnoci kapitau i powoania do ycia w szerokim zakresie organizmw
porednich o celach gospodarczych, spoecznych, kulturalnych, ktre cieszyyby si
rzeczywist autonomi w stosunku do wadz publicznych; dyyby one do sobie
waciwych celw poprzez lojaln wzajemn wspprac, przy podporzdkowaniu
wymogom wsplnego dobra, i zachowayby form oraz istot ywej wsplnoty, to
znaczy takich organizmw, w ktrych poszczeglni czonkowie byliby uwaani i
22
traktowani jako osoby, i pobudzani do aktywnego udziau tyche organizmw
.
Papie analizuje teologiczne aspekty pracy, stwierdzajc, e stanowi ona
uczestnictwo czowieka w dziele Stwrcy, podkrela te, e Chrystus by czowiekiem
pracy.
Papie stwierdza te istnienie przeciwiestw klasowych i walki klas, chocia
polemizuje z filozofi marksistowsk i opowiada si za ewolucj nie za rewolucj.
Znacznie dalej w kierunku dialogu i wspdziaania z marksizmem, ni papie
Jan Pawe II i jego poprzednicy, poszli twrcy i zwolennicy tzw. teologii wyzwolenia,
ktrzy marksistowsk teori walki klas i praktyczn walk klasow kojarz z Ewangeli.
Teologia wyzwolenia zdobya wpywy w Ameryce aciskiej, pobudzajc
walk klasow eksploatowanych mas przeciwko neokolonializmowi i imperializmowi
pnocnoamerykaskiemu.
Biskup Sergio Mendez Arceo z Meksyku stwierdzi wrcz:
Tylko socjalizm moe zapewni Ameryce aciskiej prawdziwy rozwj,

wierz, e system socjalistyczny jest zgodny z chrzecijaskimi zasadami prawdziwego

braterstwa, sprawiedliwoci i pokoju
.
ycz sobie, aby postawa Ameryki aciskiej wobec Kuby ulega zmianie i

aby chrzecijanie w naszym kraju poznali rzeczywisto kubask oraz zdali sobie
spraw, jak gboka jest misja socjalistycznej Kuby i jak naglco potrzebne jest
wspdziaanie z marksizmem, pogbienie znajomoci nauki marksistowskiej jako
ideau wspistnienia ludzi
.
Obecnie marksizm jest najpotniejsz ideologi w wiecie. Nie moemy uy

chrzecijastwa do wyprawy krzyowej przeciwko marksizmowi, chcemy uczy si

23
jedni od drugich, jak postpowa dla uczynienia wiata lepszym
.
Postawa teologw wyzwolenia spotkaa si z uznaniem strony marksistowskiej
- m. in. wypowiada si na ten temat przywdca Kuby Fidel Castro.
22 Tame, p. 14; s. 225.
23 Cyt. za S. Markiewicz, Katolicyzm polityczny w Ameryce aciskiej, Warszawa 1981., s. 422-423.

120

22 marca 1986 r. Kongregacja Nauki Wiary ogosia

Instrukcj o niektrych
aspektach teologii wyzwolenia
, w ktrej czytamy:
Totalizujca koncepcja narzuca tym samym sw logik i skania teologi

wyzwolenia do przyjmowania zespou tez niezgodnych z chrzecijask wizj

czowieka. W nastpstwie tego trzon ideologiczny zapoyczony z marksizmu, do
ktrego si odwouje, peni funkcj zasady determinujcej. Rola ta bywa mu
przypisywana wskutek uznania go za naukowy - to znaczy rzeczywicie prawdziwy. W
24
tym trzonie mona wyrni wiele skadnikw
.
Na skutek zalenoci od marksistowskich tez w sposb szczeglny zostaa

zakwestionowana sama natura etyki. Faktycznie transcendentalny charakter rozrnienia

midzy dobrem a zem, bdcy zasad moralnoci, w optyce walki klas zosta
25
zanegowany implicite
.
Wprawdzie zasug "teologii wyzwolenia" jest odkrycie na nowo wielkich

tekstw prorokw i Ewangelii, wystpujcych w obronie ubogich, jednake dochodzi w

nich do szkodliwego utosamienia ubogiego z Pisma witego i proletariatu w
rozumieniu Marksa. W ten sposb zostao wypaczone chrzecijaskie pojmowanie
ubogiego, a walka o prawa ubogich przeksztacia si w starcia pomidzy klasami w
ideologicznej perspektywie walki klasowej. Koci ubogich oznacza wic Koci
klasowy, ktry uwiadomi sobie wymogi walki rewolucyjnej jako etapu prowadzcego
26
do wyzwolenia i celebrujcego to wyzwolenie w liturgii
.
Cytowana Instrukcja zostaa potraktowana przez wielu przedstawicieli ruchu
robotniczego i komunistycznego jako rzekomy dowd uwstecznienia polityki wadz
Kocioa. Jeeli jednak spojrze na ni z punktu widzenia kocielnego systemu
sterowania spoecznego, wwczas sprawa wyglda inaczej. Przede wszystkim
przytoczone wyej cytaty wiadcz wyranie, e Instrukcja stwierdza prymat etyki nad
innymi rodzajami norm spoecznych, co jest dominant magisterium Kocioa zwaszcza
w okresie pontyfikatu Jana Pawa II. Na tym jednak nie koniec.
Teologia wyzwolenia staraa si wprowadzi elementy doktryny
marksistowskiej do samej ideologii i etyki katolickiej, co stanowio niewtpliwie
zagroenie dla zwartoci doktryny Kocioa i jego systemu sterowania spoecznego;
orodki sterujce Kocioem nie mogy wobec tego zachowywa si obojtnie.
Instrukcja stanowi instrument sterowania Kocioem, a podstawowym - z punktu
widzenia sterowniczego - jego zadaniem jest ideowo-moralne dyscyplinowanie kadry
kocielnej.
Tego rodzaju dyscyplinujce oddziaywanie na wasnych duchownych i
wiernych nie oznacza jednak zaniechania dialogu i wsppracy z przedstawicielami
innych organizacji - byle tylko nie mieszali si oni do procesw sterowniczych
wewntrz Kocioa.
Koci te po wydaniu powyszej Instrukcji bynajmniej nie odstpi od
dialogu i wsppracy z marksistami, a najlepszym tego dowodem bya wizyta papiea
Jana Pawa II w 1998 roku na Kubie na zaproszenie Fidela Castro.
W kilka lat po wydaniu omawianej Instrukcji, w 1988 roku, z Kocioa zosta
wykluczony arcybiskup Lefebvre wraz z jego konfraterni w. Piusa X. By on
24 Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja o niektrych aspektach
teologii wyzwoleniaz 22 marca 1986 r., p.
70; cyt. wg. "Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa", cz 2, wyd. cyt., s. 359.
25 Tame, p. 78; s. 362-362.
26 Tame, p. 88; s. 361-362.

121

przedstawicielem skrajnej prawicy kocielnej, przestrzegajcej, przed zgubnymi

skutkami niektrych zmian dokonanych w Kociele po II Soborze Watykaskim (takich
jak odejcie od aciskiej Mszy w. Trydenckiej, rozpoczcie rozdawania Komunii w.
na rk itd.) a rwnoczenie naruszy dyscyplin usiujc prowadzi swoj niezalen
od Stolicy Apostolskiej polityk, zwaszcza personaln wewntrz Kocioa, posun si
a do konsekrowania - bez zgody papiea - nowych biskupw.
Sprawa arcybiskupa Lefebvre'a wiadczy dobitnie o tym jak wielk wag
przywizuje kierownictwo Kocioa do centralizacji i dyscypliny procesw sterowania
wewntrzkocielnego, przy czym zagadnienia czysto polityczne - w rozumieniu
wieckim - traktuje instrumentalnie, nie s one bowiem dla spraw zasadnicz.
Jeeli za chodzi o stosunek Kocioa do swych dwu najwikszych
przeciwnikw - masonerii i marksizmu, to okazao si, e marksizm w ZSRR i jego
imperium upad w okresie 1989-1991 r. i przesta by dla Kocioa i religii
jakimkolwiek zagroeniem, za wolnomularstwo nie tylko trwa, ale z jego pnia
ideologicznego wychodz coraz nowe - grone dla katolicyzmu ruchy spoeczne, takie
jak np. new age i inne, bardzo ostatnio liczne sekty, ktre cigle zagraaj Kocioowi
odbierajc mu wiernych. Wspczesny za kapitalizm w Europie Zachodniej i Ameryce,
oparty na ideaach liberalno-wolnomularskich jest cakowicie obcy duchowi Ewangelii,
za Koci w nim nie moe dobrze funkcjonowa. Zachodzi tu te sprzeczno
systemw sterowania spoecznego: system katolicki oparty jest na dominacji etyki, za
wspczesny kapitalizm opiera si na dominacji ekonomii i prawa, a ta sprzeczno na
dusz met jest nie do pogodzenia.
14 wrzenia 1998 r. papie Jan Pawe II wyda encyklik FIDES ET RATIO, na
wstpie ktrej stwierdzi:
Wiara i rozum (Fides et ratio) s jak dwa skrzyda, na ktrych duch ludzki

unosi si ku kontemplacji prawdy. Sam Bg zaszczepi w ludzkim sercu pragnienie

prawdy, ktrego ostatecznym celem jest poznanie Jego samego, aby czowiek - poznajc
Go i miujc - mg dotrze take do penej prawdy o sobie (...)27.
W cytowanej encyklice papie nawizujc wyranie do tradycji tomistycznych
akcentuje znaczenie filozofii w magisterium Kocioa. Ostro natomiast krytykuje
fideizm, stwierdzajc m. in.:
Inne przejawy ukrytego fideizmu to lekcewaca postawa wobec teologii

spekulatywnej oraz pogarda dla filozofii klasycznej, ktrej pojcia dopomogy w

rozumowym wyjanieniu prawd wiary, a nawet zostay wykorzystane w formuach
dogmatycznych. Papie Pius XII przestrzega przed skutkami takiego zerwania z
28
tradycj filozoficzn oraz odrzucenia tradycyjnej terminologii
.
W dalszym cigu papie stwierdza:
Myl filozoficzna jest czsto jedynym terenem porozumienia i dialogu z tymi,

ktrzy nie wyznaj naszej wiary. (...) Chrzecijaski filozof, ktry buduje swoj
argumentacj w wietle rozumu i zgodnie z jego reguami, cho zarazem kieruje si te
wyszym zrozumieniem, czerpanym ze sowa Boego, moe dokona refleksji dostpnej
i sensownej take dla tych, ktrzy nie dostrzegaj jeszcze penej prawdy zawartej w
Boym Objawieniu. Ten teren porozumienia i dialogu jest dzi szczeglnie potrzebny
29
(...)
.
27 Encyklika FIDES ET RATIO Ojca witego Jana Pawa II, Krakw 1998, s. 5.
28 Tame, s. 67.
29 Tame, s. 114.

122

Zwracam si z wezwaniem take do odpowiedzialnych za formacj kapanw,

zarwno akademick, jak duszpastersk, aby troszczyli si zwaszcza o przygotowanie

filozoficzne tych, ktrzy bd gosili Ewangeli wspczesnemu czowiekowi, a nade
30
wszystko tych, ktrzy maj si powici studium i nauczaniu teologii. (...)
.
Apeluj take do filozofw i do wykadowcw filozofii, aby idc ladem zawsze

aktualnej tradycji filozoficznej, mieli odwag przywrci myli filozoficznej wymiary

31
autentycznej mdroci i prawdy metafizycznej. (...)
.
Na koniec pragn zwrci si take do naukowcw, ktrych poszukiwania s

dla nas rdem coraz wikszej wiedzy o wszechwiecie jako caoci, o niewiarygodnym
bogactwie jego rnorodnych skadnikw, oywionych i nieoywionych, oraz o ich
zoonych strukturach atomowych i molekularnych. Na tej drodze osignli oni zwaszcza w obecnym stuleciu - wyniki, ktre nie przestaj nas zdumiewa. Kieruj
sowa podziwu i zachty do tych miaych pionierw nauki, ktrym ludzko w tak
wielkiej mierze zawdzicza swj obecny rozwj, ale mam zarazem obowizek wezwa
ich, aby kontynuowali swoje wysiki nie tracc nigdy z oczu horyzontu mdrociowego,
w ktrym do zdobyczy naukowych i technicznych doczaj si take wartoci
filozoficzne i etyczne, bdce charakterystycznym i nieodzownym wyrazem tosamoci
32
osoby ludzkiej. (...)
.
Cytowana encyklika wiadczy dobitnie, e wedug wskaza papiea Jana Pawa
II, w systemie sterowania Kocioa katolickiego, powinna wzrosn rola norm i
motywacji poznawczych, chocia oczywicie pierwszestwo naley si normom
etycznym.

30 Tame, s. 116.
31 Tame.
32 Tame, s. 117.

123

10. KOCIELNY SYSTEM STEROWANIA SPOECZNEGO

W POLSCE NIEPODLEGEJ, PRL I III RP

Koci katolicki w Polsce stanowi integraln cz Kocioa Powszechnego,

ma jednak swoj specyfik wynikajc z historii polskiego narodu i warunkw jego
egzystencji. Analogiczne uwagi mona odnie do systemu sterowania spoecznego
Kocioa w Polsce, w ktrym dominujc rol odgrywa sterowanie porednie poprzez
wychowanie oraz normy i bodce etyczne. Natomiast specyficzn cech procesw
sterowania Kocioa w Polsce by i jest stosunkowo mniejszy udzia bodcw
ideologicznych (nie mwic ju o poznawczych) - std wanie specyficzne zjawisko
tolerancji religijnej (i w ogle ideologicznej), wystpujce w naszej historii. Inaczej
mwic, w procesach sterowania spoecznego Kocioa w Polsce znacznie wiksz rol
odgrywa teologia moralna i pastoralna ni teologia dogmatyczna.
Do kasacji zakonu jezuitw w XVIII wieku zarwno wychowanie dzieci i
modziey jak i masowe oddziaywanie wychowawcze na dorose spoeczestwo w
Polsce znajdowao si cakowicie w rkach Kocioa, z tym jednak, e przedstawiciele
innych wyzna (a zwaszcza ludno ydowska) mieli z reguy zagwarantowan
autonomi w tej dziedzinie1. W praktyce wic kocielny monopol oddziaywania
wychowawczego dotyczy ludnoci katolickiej, stanowicej uprzywilejowan wikszo
spoecznoci Rzeczypospolitej.
Po kasacji zakonu jezuitw kocielny monopol w dziedzinie wychowania
zosta naruszony przez utworzenie pierwszego w wiecie pastwowego, wieckiego
ministerstwa owiaty w postaci Komisji Edukacji Narodowej.
Dalsze osabienie wychowawczego i w ogle sterowniczego oddziaywania
Kocioa katolickiego na spoeczestwo polskie nastpio w okresie zaborw: w zaborze
rosyjskim i pruskim Koci przesta by instytucj uprzywilejowan, a nawet podlega
pewnym szykanom i przeladowaniom (np. w zaborze pruskim w okresie
Kulturkampfu). W tym okresie w zaborze rosyjskim i pruskim Koci katolicki by
jedyn legaln, oddziaujc w skali masowej organizacj niezalen od wadz
zaborczych, chocia czasami ulega naciskom tych wadz.
Po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci, w okresie dwudziestolecia
midzywojennego Koci katolicki w duej mierze odzyska sw dawn, dominujc w
yciu Polski, pozycj.
Artyku 111 Konstytucji polskiej z 17 marca 1921 r. porcza wszystkim
obywatelom wolno sumienia i wyznania, stwierdzajc, e aden obywatel nie moe
by ograniczany w swych prawach z powodu swojego wyznania i przekona religijnych.
Natomiast artyku 114 Konstytucji stwierdza, e wyznanie rzymskokatolickie, bdc
1 Zdarzay si wyjtki od tej reguy - jako przykad moe tu suy sprawa arian usunitych z Polski w XVII
wieku, jednak bynajmniej nie z powodw ideologicznych, lecz za kolaboracj ze Szwedami.

124

religi przewaajcej wikszoci narodu, zajmuje w pastwie naczelne stanowisko

wrd rwnouprawnionych wyzna; Koci rzymskokatolicki rzdzi si wasnymi
prawami, za stosunek pastwa do Kocioa bdzie okrelony na podstawie ukadu ze
Stolic Apostolsk, ktry podlega ratyfikacji przez Sejm.
Podstawowe zasady, na ktrych oparte zostay stosunki midzy Kocioem i
pastwem w Polsce Niepodlegej, zostay okrelone w konkordacie podpisanym 10
lutego 1925 r. w Rzymie przez przedstawicieli Stolicy Apostolskiej i Rzeczypospolitej
Polskiej. Konkordat ten zosta ratyfikowany przez Sejm RP w dniu 26 marca 1925 r.
Kierownictwo Kocioa katolickiego w Polsce przywitao Konkordat
pozytywnie, a nawet z du satysfakcj, chocia trzy wysuwane przez hierarchi
postulaty nie zostay uwzgldnione - chodzio o uznanie religii rzymskokatolickiej za
religi pastwow, przyjcie zasady szkoy wyznaniowej i wprowadzenie katolickiego
ustawodawstwa maeskiego. Koci uzyska jednak szereg przywilejw, a nauka
religii - zgodnie z artykuem XIII Konkordatu - zostaa we wszystkich szkoach (z
wyjtkiem wyszych) uznana za przedmiot obowizkowy, przy czym prawo
kontrolowania nauczania tego przedmiotu uzyskay wadze kocielne.
Obz Pisudskiego po zdobyciu wadzy, w stosunku do postanowie
konstytucyjnych i konkordatowych, prowadzi polityk dwuznaczn - niektre
przywileje Kocioa nawet rozszerzy, ale w innych sprawach podejmowa decyzje,
ktre Kocioowi nie odpowiaday. Np. rozporzdzenie ministra wyzna religijnych i
owiecenia publicznego z 9.XII.1926 r. wprowadzio obowizek udziau modziey
szkolnej w praktykach religijnych; natomiast ustawa z 11 marca 1932 r. wprowadzajca
szkoy koedukacyjne zostaa przez Koci przyjta negatywnie.
Wrd katolickich ugrupowa zajmujcych si dziaalnoci spoecznopolityczn w Polsce, w okresie dwudziestolecia midzywojennego, zaznaczay si trzy
podstawowe orientacje: narodowo-katolicka reprezentowana przez Obz Narodowy,
ktrego przywdc by Roman Dmowski, chrzecijasko-demokratyczna i
personalistyczno-liberalizujca (ugrupowanie modzieowe
Odrodzenie
, orodek w
Laskach).
Spord wymienionych trzech orientacji najwikszy nacisk na katolickie
wychowanie modziey i w ogle katolicki charakter pastwa polskiego, kada
orientacja narodowo-katolicka; jej przywdca Roman Dmowski w swej broszurze
Koci, Nard i Pastwo

- wydanej po raz pierwszy w 1927 r. - napisa:

Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskoci, zabarwieniem jej na pewien

sposb, ale tkwi w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istot. Usiowanie
oddzielenia u nas katolicyzmu od polskoci, oderwania narodu od religii i od Kocioa,
2
jest niszczeniem samej istoty narodu
.
Polityka narodu katolickiego musi by szczerze katolicka, to znaczy, e religia,

jej rozwj i sia musi by uwaana za cel, e nie mona jej uywa za rodek do innych
celw, nic wsplnego z ni nie majcych.
Ostatnie zdanie szczeglnie mocno trzeba podkreli: w naszej wasnej historii
ostatniego pidziesiciolecia, mianowicie w dzielnicy austriackiej, mielimy przykady
uywania religii i Kocioa do celw im obcych, co przynioso wiksze szkody, ni
walka prowadzona przeciw religii przez jej wrogw.

2 R. Dmowski, Koci, Nard i Pastwo, Chicago 1985, s. 21.

125

Polityka jest rzecz ziemsk i punkt widzenia polityczny jest ziemski,

doczesny. Ale i z tego punktu widzenia religia w yciu narodw jest najwyszym
3
dobrem, ktre dla adnego celu nie moe by powicane
.
W okresie II wojny wiatowej zarwno Koci katolicki, jak i Obz Narodowy
poniosy wielkie straty. Zmaro w obozach koncentracyjnych i wizieniach lub zostao
zamordowanych okoo 20% polskiego duchowiestwa, szczeglnie ostre
przeladowania spotkay polski kler na terenach wcielonych do Rzeszy.
Nowy rozdzia w historii systemu sterowania Kocioa katolickiego w Polsce
rozpocz si po II wojnie wiatowej. Spord trzech wymienionych wyej orientacji
spoeczno-politycznych polskiego katolicyzmu tylko jedna - personalistycznoliberalizujca uzyskaa trwae moliwoci oficjalnego dziaania. Prba legalizacji
Stronnictwa Narodowego zakoczya si niepowodzeniem - czonkowie komitetu
legalizacyjnego zostali aresztowani, ruch narodowy zosta zepchnity do podziemia, a
nastpnie praktycznie cakowicie rozbity. Nurt chadecki prbowa dziaa w ramach
Stronnictwa Pracy, ktre rwnie ulego likwidacji.
Nowe wadze zaczy stopniowo wprowadza rozdzia Kocioa od pastwa,
wydajc przy tym szereg aktw prawnych ograniczajcych moliwoci sterownicze
Kocioa. Manifest PKWN z 22 lipca 1944 r. wprowadzi rwnouprawnienie wszystkich
wyzna. Dekret PKWN ogoszony w grudniu 1944 r. znis obowizek skadania przez
urzdnikw pastwowych przysigi religijnej.
12 wrzenia 1945 r. ogoszona zostaa uchwaa Tymczasowego Rzdu Jednoci
Narodowej, stwierdzajca, e konkordat zawarty midzy Polsk a Stolic Apostolsk w
1925 r. przesta obowizywa wskutek naruszenia go przez Stolic Apostolsk w
okresie okupacji hitlerowskiej.
Oklnik ministra owiaty z 15 wrzenia 1945 r. stwierdza, e uczniowie,
ktrych rodzice lub prawni opiekunowie zadeklaruj, i nie ycz sobie, by ich dzieci
pobieray nauk religii, poniewa nie odpowiada ich przekonaniom, s od nauki tego
przedmiotu zwolnieni.
25 wrzenia 1945 r. ogoszony zosta dekret ustanawiajcy wieckie prawo
maeskie, obowizujce wszystkich obywateli. Ustanowiono te na terenie caego
kraju wieckie urzdy stanu cywilnego.
Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r. ostatecznie oddzielia od pastwa Koci
katolicki i inne zwizki wyznaniowe.
W tym czasie ze szk podstawowych i rednich nauka religii nie zostaa
jeszcze wyeliminowana, ale jej nauczanie odbywao si na zasadach dobrowolnoci.
W 1949 roku zosta ogoszony dekret Kongregacji w. Officjum grocy
ekskomunik nie tylko czonkom partii komunistycznych i robotniczych, ale rwnie
tym, ktrzy z nimi wspdziaaj. Dekret ten nie zosta zastosowany przez wadze
kocielne w Polsce - co byo niewtpliwie wynikiem postawy kardynaa Wyszyskiego,
ktry ju wwczas by prymasem Polski i by nastawiony dialogowo, a nie
konfrontacyjnie.
Chocia w tym okresie wadze kocielne niejednokrotnie staray si
przeciwstawia, ograniczaniu swych moliwoci sterowania spoecznego, przez wadze
pastwowe, realizujce tzw. polityk rozdziau Kocioa od pastwa, dziki
pojednawczej postawie prymasa Stefana Wyszyskiego w dniu 14 kwietnia 1950 roku
zostao podpisane
Porozumienie midzy Episkopatem a Rzdem RP
, byo to pierwsze w
3 Tame, s. 37.

126

historii porozumienie dwustronne midzy hierarchi Kocioa rzymskokatolickiego a

rzdem pastwa rzdzonego przez parti komunistyczn.
Porozumienie skadao si z dwch czci, z ktrych pierwsza obejmowaa
zobowizania Kocioa wobec pastwa, a druga zobowizania pastwa wobec Kocioa.
Ju wkrtce jednak miao si okaza, e wadze pastwowe nie miay zamiaru krpowa
si postanowieniami porozumienia, dc konsekwentnie do ograniczania wpywu
Kocioa na spoeczestwo.
W nowych warunkach Koci tracc moliwoci sterowania bezporedniego,
pooy zasadniczy nacisk na sterowanie porednie przez wychowanie, przy czym
zasadnicz rol odgryway w nim normy i bodce etyczne, a mniejsz ideologiczne.
Wiernych wychowywano przy tym w duchu ograniczonej lojalnoci wobec wadz
pastwowych i stanowionych przez nie praw, za penej lojalnoci wobec Kocioa i
zasad etyki katolickiej, podkrelano przy tym wyszo prawa naturalnego nad prawem
stanowionym przez wadze pastwowe, co w wczesnych polskich realiach miao
szczeglnie due znaczenie.
Wadze partyjne i pastwowe odpowiaday na to z jednej strony akcj, majc
na celu laicyzacj spoeczestwa, a z drugiej strony pocigniciami o charakterze
administracyjnym, ktre byy wymierzone w system sterowania Kocioa, powodowao
to oczywicie kolejne konflikty z wadzami Kocioa.
W ostatecznym rozrachunku dziaania wadz PRL zmierzajce do laicyzacji
polskiego spoeczestwa okazay si nieskuteczne, co byo zreszt atwe do
przewidzenia rwnie i dlatego, e w duej mierze byy one prowadzone wbrew
pewnym zasadom socjotechniki propagandy.
Spoeczestwo polskie po II wojnie wiatowej wiedziao bardzo niewiele o
marksizmie-leninizmie, natomiast do szeroko bya rozpowszechniona wiedza o
zbrodniach stalinizmu. Socjotechnika propagandy i wychowania, nakazuje w takiej
sytuacji przede wszystkim znale punkty styczne midzy systemem ju utrwalonym i
uznawanym przez spoeczestwo (w tym wypadku by to system katolicki) a nowym (w
tym wypadku by to system marksistowski), nie za eksponowa rnice midzy nimi.
Gdyby komunistyczna propaganda dziaaa zgodnie z zasadami socjotechniki,
w sferze ekonomii wskazywaaby na potpienie lichwiarskiego wyzysku przez w.
Tomasza z Akwinu i potpienie wszelkiego wyzysku przez K. Marksa; w sferze filozofii
wskazywaaby, e marksistowska teoria poznania ma pewne punkty styczne z
epistemologi tomistyczn. Natomiast unikaaby - przynajmniej w pierwszym okresie eksponowania zasadniczych rnic midzy ontologi tomistyczn i marksistowsk.
Komunistyczni propagandyci zajmujcy si programowaniem ideologicznym, postpili
jednak zupenie inaczej ni nakazywaaby im racjonalna socjotechnika propagandy. W
trakcie procesu indoktrynacji w ogle, za w ramach akcji laicyzacyjnej w
szczeglnoci, od pocztku eksponowano przede wszystkim sprzecznoci midzy
ontologi marksistowsk (materialistyczn) i katolick (czy szerzej - idealistyczn), oraz
przeciwiestwa midzy tzw. wiatopogldem naukowym (czyli marksistowskim) i
religijnym (ktry nazywano fideistycznym). Podkrelano na kadym kroku, e marksizm
to ideologia cakowicie przeciwstawna katolicyzmowi.
Akcja ta w narodzie polskim nie moga by skuteczna nie tylko dlatego, e
katolicyzm jest bardzo silnie zwizany z polsk tradycj, ale rwnie dlatego, e
prowadzona bya w sferze norm i motywacji ideologicznych - propagowanie ideologii
marksistowskiej, oraz poznawczych - propagowanie
naukowego wiatopogldu
;
127

tymczasem o skutecznoci sterowania spoecznego Kocioa katolickiego w Polsce

decydoway (i decyduj nadal) przede wszystkim normy i motywacje etyczne, ktre s
silne w naszym narodzie, podczas gdy motywacje ideologiczne, jak rwnie poznawcze
s znacznie sabsze.
Tymczasem w PRL nikt nie zorganizowa (a waciwie nawet nie prbowa
zorganizowa) skutecznego i masowego programowania etycznego spoeczestwa w
sposb niezaleny od Kocioa - a tylko taki system mgby dla stanowi gron
konkurencj.
Szkolnictwo byo (i jest nadal) zajte gwnie nauczaniem (oddziaywanie w
sferze programowania norm poznawczych) i w pewnym stopniu indoktrynacj
ideologiczn (programowanie norm ideologicznych), a poniewa programy szkolne byy
przeadowane, za nauczyciele w dodatku przecieni biurokracj, zatem niewiele mieli
czasu i energii na to, by w szerszym zakresie zaj si wychowaniem - czyli
programowaniem etycznym - swych uczniw.
W tych warunkach jedyn instytucj zajmujc si powanie, w skali masowej
programowaniem etycznym spoeczestwa, pozosta Koci, a wszelkie prby
podwaania jego pozycji w tej dziedzinie, bez zorganizowania instytucji o odpowiednim
autorytecie spoecznym, ktre mogyby go na tym polu zastpi, albo pozostawa
musiay bezskuteczne, albo - co gorsza - prowadziy do osabienia etyki spoecznej w
ogle - czyli do demoralizacji spoeczestwa.
Trzeba te bra pod uwag, e programowanie etyczne prowadzone przez
Koci katolicki, w duej mierze dotyczy pewnych oglnoludzkich norm postpowania
(z dziesiciu przykaza Dekalogu siedem jest uznawanych nie tylko przez
przedstawicieli wielu innych religii, ale rwnie i ludzi niewierzcych). Nic dziwnego,
e w tej sytuacji niejednokrotnie zdarzao si, e nawet ludzie niewierzcy posyali swe
dzieci na nauk religii, stwierdzajc, e tylko na katechizacji ich dzieci mog zapozna
si z jakim spjnym i sprawdzonym systemem etycznym.
Trzeba zreszt zauway, e analogiczny bd jak wadze partyjno-pastwowe,
popeniy te dziaajce w PRL koncesjonowane przez wadze organizacje katolikw
wieckich - takie jak Stowarzyszenie PAX, a potem Kluby Inteligencji Katolickiej.
Zasadniczy nacisk kady one na sprawy wiatopogldowe (normy i motywacje
poznawcze) i ideologiczne (popieranie socjalizmu) - np. dziaacze Stowarzyszenia PAX
podkrelali, e chc zaangaowa si w budow socjalizmu z pozycji wiatopogldu
katolickiego. Znacznie mniej uwagi powicay te organizacje etycznemu
programowaniu swych czonkw i sympatykw - pozostawiajc to w zasadzie
Kocioowi. W zwizku z tym skuteczno ich dziaania nie bya imponujca, a przez
niektrych swych wspwyznawcw byli oni okrelani pogardliwie jako
reimowi
katolicy
.
Do wzrostu autorytetu Kocioa w znacznym stopniu przyczyniy si represje i
szykany stosowane wobec duchowiestwa i aktywu katolickiego przez wadze PRL,
ktrych apogeum w Polsce przypado na okres po mierci Stalina i aresztowaniu Berii w
ZSRR - co czyo si z odchodzeniem przez wadze sowieckie od polityki represyjnej
typu stalinowskiego - byy wic one wwczas sterowane przez czynniki dziaajce
wewntrz Polski. Represje wobec Kocioa w tym okresie prowadzono mimo, e prymas
Polski kardyna Stefan Wyszyski bynajmniej nie dy do konfrontacji z wadzami,
zdajc sobie doskonale spraw z tego e prymitywna akcja antyreligijna i antykocielna
prowadzona przez komunistw nie moe odnie zamierzonych skutkw w Polsce, za
128

na dusz met o wiele bardziej grona jest antykatolicka akcja prowadzona przez
masoneri, ktra kadzie duy nacisk na etyczne (oczywicie w myl etyki
niekatolickiej) programowanie swych czonkw. Pniejsze wypadki cakowicie
potwierdziy suszno tych pogldw - komunizm w Polsce upad, a ideologia
liberalno-wolnomularska trwa i jest niesychanie ofensywna.
Wadze PRL staray si osabia Koci montujc ruch tzw. ksiy patriotw
oraz ruch katolikw spoecznie postpowych skupionych wok Stowarzyszenia PAX.
Mimo to kierownictwo Kocioa nie dao si sprowokowa, za prymas Stefan
Wyszyski stara si prowadzi polityk porozumienia z wadzami - o czym najlepiej
wiadczy moe zawarte 14 kwietnia 1950 r. porozumienie midzy pastwem a
Kocioem.
O tym, jak bardzo - mimo wszelkich prowokacji wadz - kardyna Wyszyski
stara si o dialog, a nawet porozumienie z wadzami PRL, wiadczy moe rozmowa,
ktr w dniu 14 stycznia 1953 r. odby z przedstawicielem kierownictwa PZPR
Franciszkiem Mazurem, ktry by wwczas wicemarszakiem Sejmu i czonkiem Biura
Politycznego KC PZPR. Prymas Tysiclecia poruszy w tej rozmowie bardzo istotne
problemy toczcej si wwczas walki informacyjnej, a zwaszcza stosunek komunizmu i
masonerii do Kocioa katolickiego. Prymas Wyszyski stwierdzi wwczas m. in.:
(...) Marksizm wyrs w rodowisku protestancko-anglikaskim, na wskro

kapitalistycznym, a by stosowany w rodowisku prawosawnym. To stworzyo swoiste

obcienie rodowiskowe, z ktrego dotd marksizm nie wyzwoli si. (...)
Pamita trzeba, e najwikszym nieszczciem naszym jest dziedziczenie
obcienia marksizmu wiekiem XIX-tym. (...) Wrogi stosunek marksizmu do religii jest
te produktem wieku XIX; wtedy bowiem modna bya walka oficjalna masonerii z
religi i filozofii indywidualistycznej. Masoneria gosia wtedy wszelkiego rodzaju
rozdziay: Kocioa od pastwa, ma od ony, obywatela i pastwa, indywidualizm
moralny, spoeczny, gospodarczy (kapitalizm). Nad filozofi materialistyczn zaciya
te filozofia indywidualistyczna, niemiecka, ubiegego wieku. Marks by zbyt mao
indywidualny, by umia si obroni przed tymi wpywami; std tworzc pastwo
spoeczne, pomyla je indywidualistycznie (kolektywizm).
Nie widz wewntrznej koniecznoci ateizmu dla nowego ustroju, nie widz
cisej wizi midzy marksizmem a ateizmem. W koncepcji Marksa jest to nacigane.
Ta pomyka jest tragiczna dla przebudowy spoecznej, bo j opnia. Wojna najlepiej
ujawnia, e ycie publiczne bez religii nie da si utrzyma. Norymberga - to zwycistwo
Dekalogu w wiecie.
To s bdy, w wyniku ktrych Koci katolicki, jako religia, jest uwaany za
sprzymierzeca kapitalizmu. To s okulary protestanckie na nosie marksistowskim. Bo
protestantyzm by kapitalistyczny, ale katolicyzm nie by i nie jest kapitalistyczny.
Dlaczego? - Bo Koci ma swoj nauk katolicko-spoeczn, ktra w zaoeniach
blisza jest tsknotom komunizmu, ni deniom kapitalizmu. - Bo Koci posiada
bogat dokumentacj, ktra wskazuje, jak katolicyzm zwalcza ducha kapitalistycznego.
- Bo istnieje moralno spoeczno-katolicka. Bo, nadto, caa nauka Kocioa, nie tylko
nauka o mioci i o pracy, uznawana przez komunistw, ale i nauka o wasnoci, ma
wielkie spoeczne znaczenie dla proletariatu. (...) Dla tych powodw, zarzutu
komunistycznego, e Koci trzyma z kapitalizmem - dzi nie rozumie wikszo
ludzkoci. Nie mona wic gosi, bez gwatu dla prawdy historycznej, e Koci
stawa w obronie wielkiej wasnoci, gdy by zawsze za upowszechnieniem wasnoci;
129

e by przeciwny przebudowie ustroju, bo spraw t odwanie sam stawia; e Koci

tradycyjnie z dawien dawna wiza si z klasami posiadajcymi, bronic uporczywie
przywilejw monych i bogatych, bo temu przeczy caa dziaalno ludowa Kocioa,
(...). Nie mona wic gosi, e istnieje solidarno klasowa midzy ksidzem a
posiadajcym, bo kady proboszcz nieustannie woa do bogatych - daj biednym. Jakesz
inaczej wyglda prawda od Trybuny Ludu z dnia 12 I br.
miem twierdzi, e ateizm marksistowski opnia przebudow spoeczn i
dobrobyt mas. (...) Walka za komunizmu z religi odwraca od komunistycznej
przebudowy najlepszych ludzi. Pozbawia to rewolucj spoeczn si duchowych,
argumentacj za sprowadza do szablonw, icie egipskich - nowych zobowiza
produkcyjnych z okazji kadego wita komunistycznego. Ostatecznie, ludziom ju
4
si te nowe zobowizania przejady, a trzewi pytaj, ile to ju wszystko wynosi
.
W dalszym cigu kardyna Wyszyski omawia stosunek rzdu PRL do
Kocioa katolickiego, stwierdzajc:
(...) - w Polsce Rzd prowadzi walk z Kocioem
za bardzo po linii carskiego prawosawia. By to dostrzec, wystarczy wzi do rki
argumenty z prasy przeciwko Watykanowi - s one typowo carsko-prawosawne. Caa
nienawi prawosawia do Rzymu rwnaa si u nas nienawici prawosawia do Polski
katolickiej. Znamy literatur carsko-prawosawn; jake bardzo przypominaj dzi j
wydawnictwa "Ksiki i Wiedzy" i artykuy "Trybuny Ludu".
Co uderza w tych artykuach, to prymitywizm argumentacji carskich
czynownikw - to nie dla umysowoci polskiej, ktra jest zachodnioeuropejska. Idzie
tu o jaki poziom prawdopodobiestwa. Argumentacja prasy polskiej przeciwko
Stolicy w. nie liczy si z t zasad prawdopodobiestwa.
W dziedzinie ustaw i zarzdze - dzisiejsze wasze zarzdzenia przeciw
Kocioowi przypominaj Swod Zakonow. Czy p. Marszaek zna spis ustaw i zarzdze
carskich, ktre Sejm polski znis w Konkordacie w 1925 r., gdy wszystkie ograniczay
Koci katolicki. Bya to duga litania. A dzisiejsze instrukcje o kulcie publicznym
przypominaj zarzdzenia generalnego gubernatora Skaona z 1911 r.
W tej robocie brak jest psychologicznego wyczucia naszego spoeczestwa.
A przecie jeszcze yje dzi spoeczestwo, ktre bardzo cierpiao przez te zarzdzenia
carskie. Mamy w rodzinach naszych ludzi przeladowanych przez carat za religi. (...)
(...) Popeniacie bd zasadniczy - mnoc sobie wrogw. "Trybuna Ludu"
gosi caemu wiatu, e biskupi, e Papie - to wrogowie Polski Ludowej. Kt wtruje
tej tezie? Czy "Osserwatore Romano"? Nie - to Niemcy, masoneria i Anglosasi. Rzd
wmawia w cay wiat, e Watykan jest wrogiem Polski Ludowej. Przecie to na rk
tym wrogom. To im uatwia zadanie. Oni powinni wam paci honoraria! Niemcy
przytakuj waszej tezie - i mwi: nic dziwnego! Podobnie w Ameryce!
Wracam raz jeszcze do masonerii. Bo masoneria caego wiata te si cieszy z
waszej tezy. Oni dzi przekonuj komunistw, e powinni zlikwidowa Koci w
Polsce. Bo masoneria te wierzy w to, e oni zwyci, podobnie jak wy. Ale chc mie
pole bez konkurentw. I dlatego dzi zachcaj komunistw: zniszczcie Koci,
pozostanie nam tylko jeden wrg - komunizm. W tej chwili komunizm jest wynajty
przez masoneri wszechwiatow do likwidowania Kocioa. Ilekro musielimy
wystpowa przeciwko wam, broni praw Kocioa, zawsze bylimy pochwalani przez
masoneri; bo w walce niszcza Koci. Ale gdymy si dogadywali - zawsze
4 Peter Rayna, Stefan Kardyna Wyszyski Prymas Tysiclecia, tom 3; cyt. za
Sowo Powszechne
, 26-28
maja 1989 r.

130

rozpoczynano atak na biskupw. Bo pokj religijny w Polsce by nie na rk

masonerii. Masoneria to wsplny wrg - i nasz, i wasz; my si znamy na nim ju od
dawna; wy zdradzacie naiwno pocztkujcych wobec masonerii. Nie bdcie ich
najmitami i nie zaatwiajcie sprawy masonerii - vulgo kapitalistw.
Mdra polityka - to nie mnoy sobie wrogw. Wtedy i przeciwnicy wasi bd
zaskoczeni. (...)
Dalej - Koci w Polsce nie moe by ustawiany przez propagand
komunistyczn jako reakcjonista w swej istocie. Nie mona gosi, e Episkopat
otrzymuje instrukcje polityczne z Rzymu. Byem w Rzymie, rozmawiaem z papieem
dugie godziny - nie usyszaem ani jednego sowa niewaciwego przeciwko
Prezydentowi RP i partii. Od 4 lat prowadz sprawy Kocioa w Polsce. wiadcz, jak
czowiek majcy prawo do uczciwoci, e nigdy nie prbowano nawet sugerowa mi
wskaza politycznych. Kt to wie lepiej, ni ja? Oczekuj wiary w tym punkcie!
Pisanina "Trybuny Ludu" nadaje si do prokuratora.
Wanie dlatego mamy prawo oczekiwa demobilizacji si aparatu
administracyjnego przeciwko Kocioowi. Mamy mnstwo dowodw na to, e ten
aparat stoi z lontem przy dziaach, gotw strzela na olep. (...)
I jeszcze! Koci w Polsce nie moe by ustawiany, jako orodek zachcajcy
do antynarodowej i antypastwowej dziaalnoci. Bo tak nie jest ani dzi, ani nie byo
kiedykolwiek w historii. Trzeba sprawy stawia zgodnie z psychik narodu i jego lini
rozwojow. Pisarze wasi za mao znaj histori Polski i dlatego na tak wiele sobie
pozwalaj. Koci bardzo liczy si z narodem, z jego jzykiem, ktremu da wstp do
wityni (koldy, pieni ludowe), z dziejami, z obyczajami. Koci nie latynizowa, nie
germanizowa, nie moskwiczy. Da ludowi do rki polski piewnik i modlitewnik, dzi
wycigany na lsku ze skrzy, gdy wy nie pozwalacie na druk polskiej ksiki
religijnej.
(...)
Wierz mocno, e Koci przetrwa do koca wiata. I w to - e da sobie rad
w kadym okresie, jak da sobie rad z arianami, z protestantyzmem. I dzi Koci ma
do powiedzenia bardzo wiele dobrego i narodowi, i ludziom. Nie idzie mi o ratowanie
tylko Kocioa. Idzie o co wicej - o wydobywanie mocy nadprzyrodzonej Kocioa na
dzi. Prowadz lini dwojak: zasadnicz pync z istoty Kocioa, i drugorzdn - z
rozumu kierowniczego. Koci zawsze sta na stanowisku rzeczywistoci i realizmu;
rozmawia z kadym pastwem, ktre chciao z nim rozmawia. Rozmawia wic w
Polsce i z pastwem komunistycznym. To nie koniunktura - na miesic, czy rok. To
5
zasada
.
W kilka miesicy po tej rozmowie 26 wrzenia 1953 r. zosta aresztowany
kardyna Wyszyski, ktry w 1950 r. doprowadzi (mimo antykomunistycznej postawy
Stolicy Apostolskiej) do porozumienia midzy Kocioem a pastwem i nie zastosowa
w Polsce ekskomuniki dotyczcej komunistw i osb z nimi wsppracujcych.
Krtko przed aresztowaniem Kardynaa Wyszyskiego, w dniach od 14 do 21
wrzenia 1953 r. przed Wojskowym Sdem Rejonowym w Warszawie odby si proces
biskupa Czesawa Kaczmarka, ordynariusza kieleckiego, oraz czworga przedstawicieli
duchowiestwa z jego diecezji.
W dniu rozpoczcia procesu w
Trybunie Ludu
z 14 wrzenia 1953 r. ukaza si
artyku pt.
Na zlecenie Watykanu - na usugach USA i neohitlerowcw dywersanci i
5 Tame.

131

szpiedzy w szatach kapaskich dziaali na szkod narodu i pastwa polskiego

.
Znamienne byy podtytuy w tym artykule, oddaj one atmosfer, w ktrej odbywa si
proces:
Ks. Kaczmarek - zdrajca w biskupich szatach
;
Naduywajc szat kapaskich
zmierzali do przywrcenia kapitalizmu w Polsce i pozbawienia narodu polskiego
niepodlegoci
;
Przeciw naszym Ziemiom Zachodnim w interesie neohitlerowcw i
imperialistw amerykaskich
;
Zbrodnicze prby zahamowania rozwoju gospodarczego
Polski
;
Zbieranie wiadomoci szpiegowskich w czasie... spowiedzi
;
Zbiorowisko
"dwjkarzy", reakcyjnych ksiy, zakonnic w faszystw z UPA - na dolarowym odzie
Waszyngtonu i Watykanu
;
Ks. Kaczmarek nakazywa wspprac z okupantem, gdy
patrioci - wrd nich duchowni - ginli w hitlerowskich obozach i wizieniach
;
Powolne
6
narzdzie wrogiej Polsce i ludzkoci polityki imperializmu amerykaskiego
. Powyszy
zestaw podtytuw pozwala si zorientowa w tonie wczesnej propagandy.
Nie warto przytacza tego, co mwi na procesie prokurator, gdy nie odbiega
to w treci od cytowanych podtytuw z
Trybuny Ludu
, przytoczmy wic - dla
zobrazowania mechanizmu procesu - wyjtek z przemwienia obrocy biskupa
Kaczmarka - mecenasa Mieczysawa Malanki, ktry stwierdzi:
Obrona nie ma adnych zastrzee co do zebranego materiau dowodowego i

nie ma rwnie adnych zastrzee w przedmiocie kwalifikacji prawnej zarzucanych

oskaronym czynw, a to dlatego, e te wszystkie czyny s jednej kategorii. Wszystkie
czyny, ktre zarzuca si oskaronemu Kaczmarkowi, a ktre byy dokonane w cigu
7
dwudziestu piciu lat - w gruncie rzeczy objte s jedn kwalifikacj prawn
.
Kada konspiracja prowadzi musi do wywiadu. Do wywiadu drzwi s otwarte,

ale wyjcie jest trudne. Zaledwie oskarony uwolni si przez mier Hlonda od jego
8
opieki konspiracyjnej, ju mocno siedzia w szponach wywiadu amerykaskiego
.
Biskup Kaczmarek zosta w dniu 22 wrzenia 1953 r. skazany na 12 lat
wizienia z utrat praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na okres 5 lat
wraz z przepadkiem caego mienia na rzecz Skarbu Pastwa9.
W trzy lata potem, po przeomie padziernikowym 1956 roku, Najwyszy Sd
Wojskowy uchyli wspomniany wyrok, za Naczelna Prokuratura Wojskowa uznaa, e
motywy, na ktre powoa si ks. biskup Kaczmarek w swoim wniosku rehabilitacyjnym
s suszne i e istotnie zeznania byy wymuszone, zarwno u oskaronych, jak i u
wiadkw i spraw w caoci umorzy. Biskup Kaczmarek wrci wwczas triumfalnie
do swojej diecezji.
Oprcz kardynaa Wyszyskiego i biskupa Kaczmarka w wizieniach lub
miejscach odosobnienia osadzono w tym czasie jeszcze 6 polskich biskupw.
Po aresztowaniu kardynaa Wyszyskiego obowizki Przewodniczcego
Episkopatu Polski peni biskup Micha Klepacz (ordynariusz diecezji dzkiej). Biskupi
zoyli lubowanie na wierno Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, przewidziane
dekretem z 9 lutego 1953 r. o obsadzaniu i znoszeniu stanowisk kocielnych, ktry
przyznawa due prerogatywy w stosunku do Kocioa organom pastwowym.
W okresie padziernikowego przeomu w 1956 r. kardyna Wyszyski wrci
na sw prymasowsk stolic w Warszawie, za I sekretarzem KC PZPR zosta
6
Trybuna Ludu
, 14 wrzenia 1953 r.
7 Proces ksidza biskupa Kaczmarka i innych czonkw orodka antypastwowego i antyludowego,
Warszawa 1953, s. 308-309.
8 Tame, s. 316.
9 Tame, s. 347.

132

Wadysaw Gomuka, ktry na VIII Plenum KC odbywajcym si w dniach 19-21

padziernika 1956 r. stwierdzi:
Uboga jest myl, e socjalizm mog budowa tylko komunici, tylko ludzie o

10
materialistycznych pogldach spoecznych
.
Natomiast na Krajowej Naradzie Aktywu Spoeczno-Politycznego w
Warszawie w dniu 29 listopada 1956 r. W. Gomuka stwierdzi:
W deniu do umacniania wsplnej Ojczyzny - Polski Ludowej - bdziemy

11
zawsze szuka tego, co nas czy z postpowymi katolikami, a nie tego co nas dzieli
.
W listopadzie 1956 r. zostaa reaktywowana Komisja Wsplna Przedstawicieli
Rzdu i Episkopatu, ktra w trakcie swych obrad rozpatrzya i zaatwia szereg spraw
dotyczcych pastwa i Kocioa. Z punku widzenia procesw sterowania spoecznego
Kocioa istotne znaczenie mia fakt przywrcenia nauki religii w szkoach (ktra kilka
lat wczeniej zostaa z nich usunita) na zasadach dobrowolnoci. Episkopat ze swej
strony wyrazi pene poparcie dla wadz PRL w ich dziaaniach zmierzajcych do
umocnienia i rozwoju Polski.
14 stycznia 1957 r. - na kilka dni przed wyborami do Sejmu - ogoszony zosta
komunikat Episkopatu Polski, wzywajcy wiernych do udziau w gosowaniu.
W okresie po przeomie padziernikowym szersze moliwoci dziaania
uzyskali, szykanowani przedtem, dziaacze katoliccy reprezentujcy nurt
personalistyczno-liberalizujcy - otrzymali moliwo wydawania
Tygodnika
Powszechnego(ktry w 1953 r. przeszed pod wadz PAX-u), miesicznikw
Wii
Znak

, pozwolono im zaoy Kluby Inteligencji Katolickiej, wreszcie uzyskali kilka

mandatw w Sejmie. Nurt ten zacz szybko zwiksza swe wpywy, przede wszystkim
dlatego, e w poprzednim okresie - w przeciwiestwie do PAX-u - by szykanowany, a
poza tym dysponowa wpywowymi organami prasowymi.
Stowarzyszenie PAX, ktre w poprzednim okresie zbliyo si do koncepcji
personalistycznych, od 1956 r. zaczyna w pewnym stopniu ewoluowa w kierunku
narodowym, przyjmujc nawet w swe szeregi dawnych dziaaczy endeckich - np.
Zenona Komendera, ktry zosta w tym czasie szefem wojewdzkiej organizacji PAX-u
w Katowicach.
Od poowy 1957 r. zacz narasta konflikt midzy wadzami partyjnopastwowymi a kierownictwem Kocioa, ktry osign swe apogeum w okresie
Millenium w 1966 r. Powodw tego konfliktu byo kilka, jednak z punktu widzenia
procesw sterowania spoecznego zasadnicze znaczenie mia spr o wychowanie
modziey, czyli o wpywy na porednie sterowanie spoeczestwem.
Konflikt ten doprowadzi do ponownego usunicia nauki religii ze szk i
przeniesienia jej do punktw katechetycznych. Nie osabio to jednak faktycznych
moliwoci spoeczno-sterowniczych Kocioa, ktry opracowa i konsekwentnie
realizowa swj plan w zakresie wychowawczego oddziaywania na modzie i cae
spoeczestwo.
Drugim zasadniczym powodem konfliktu midzy Kocioem i wadzami
partyjno-pastwowymi bya prowadzona przez nie od 1956 r. polityka neomaltuzjaska,
zmierzajca do zmniejszenia liczby urodze w Polsce. Zasadniczym jej elementem byo
zalegalizowanie w 1956 r. przerywania ciy z tzw. wskaza spoecznych12.
10 W. Gomuka, Przemwienia - padziernik 1956 - wrzesie 1957, Warszawa 1957, s. 33.
11 Tame, s. 115.

133

Katoliccy liberaowie usiowali w tych sporach wystpowa w roli porednika

midzy wadzami pastwowymi i Kocioem. Zyskuj oni wwczas coraz wiksze
wpywy w Kociele, uchodzc za skrzydo ugodowe wobec wadz. Przywdca tego
ugrupowania Jerzy Zawieyski jest w tym czasie nawet czonkiem Rady Pastwa PRL.
Jednake ich stosunki z kardynaem Wyszyskim zaczy si pogarsza, przede
wszystkim z powodu odmiennych koncepcji dziaania Kocioa.
Orientacja personalistyczno-liberalizujca bya elitarna, troszczya si gwnie
o rozwj kultury katolickiej i zachowywaa dystans wobec Prymasa, ktry wystpowa
w roli rzecznika praw narodu, szuka oparcia w ludzie i kad nacisk na manifestacje
oraz oddziaywania masowe, nie chcc zamyka Kocioa w murach wity.
Kardyna Wyszyski sta si twrc teologii narodu. Podczas audiencji
udzielonej grupie dziaaczy Ligi Narodowo-Demokratycznej (z J. Kosseckim na czele)
powiedzia wrcz, e Chrystus nakaza apostoom naucza i chrzci wszystkie narody,
wiadczy to wyranie o tym, e uzna zwizki narodowe (analogicznie jak rodzin) za
podstawowe zwizki spoeczne.
Ponadto katoliccy liberaowie zaczli szuka zblienia z wolnomularstwem,
sugerujc, e Koci powinien porozumie si z masoneri. Dowodem tego byy
artykuy redaktora naczelnego Jerzego Turowicza na amach
Tygodnika Powszechnego
:
w numerze z 22 kwietnia 1962 r. ukaza si artyku pt.
Zmiana stosunku Kocioa do
masonerii
, w numerze z 12 maja 1968 r. artyku pt.
Koci i masoneria
, za w numerze
13
z 5 wrzenia 1971 r. artyku pt.
Dialog z masonami
. Wszystko to nie mogo si
przyczyni do polepszenia stosunkw liberaw z Episkopatem.
rodowisko to zaczo z czasem szuka kontaktw z orodkami laickimi, postmarksistowskimi czy post-rewizjonistycznymi oraz liberalno-lewicowymi, a nawet
trockistowskimi. Tadeusz Mazowiecki - redaktor naczelny
Wizi
, w poowie lat
szedziesitych zaprzyjani si z Adamem Michnikiem. W lokalach Klubu Inteligencji
Katolickiej zaczli pojawia si dziaacze dysydenckiej grupy tzw. komandosw,
majcych bliskie powizania z trockistowsk IV Midzynarodwk, kierowanych przez
Karola Modzelewskiego, Jacka Kuronia i Adama Michnika. Kuro i Modzelewski na
przeomie 1964 i 1965 r. opracowali i upowszechnili dokument zatytuowany
List
otwarty do partiibdcy
... dostosowan do polskich warunkw wersj uchwa V
14
Kongresu IV Midzynarodwki z 1957 r.
Elaborat ten by opracowywany z inspiracji i
pod kontrol komisarza politycznego IV Midzynarodwki - nestora polskich trockistw
Ludwika Hassa (wybitnego historyka masonerii, w pniejszym okresie profesora w
Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk). Za opracowanie i rozpowszechnianie
swego elaboratu L. Hass, K. Modzelewski i J. Kuro zostali aresztowani, byli sdzeni i
skazani na kary wizienia15. Zblienie i wsppraca ze rodowiskiem komandosw
doprowadzia katolickich liberaw do ostrego konfliktu z wadzami PRL w okresie
marcowego kryzysu w 1968 r. J. Zawieyski utraci wwczas stanowisko czonka Rady
Pastwa PRL i wkrtce potem zmar.
12 Ustawa z dnia 27 kwietnia 1956 r. - Dz. U. nr 12, poz. 61. Rozporzdzenie ministra zdrowia z 11 maja
1956 r. - Dz. U. nr 13, poz. 68.
13 Por.
Tygodnik Powszechny
, 22 kwietnia 1962 r.; 12 maja 1968 r.; 5 wrzenia 1971 r.
14 J. Kossecki, Korzenie polityki, Warszawa 1992, s. 18.
15 Por. Akta sprawy Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego, Archiwum Sdu Wojewdzkiego w
Warszawie, Nr IV - K 186/65.

134

Wsppraca tzw. lewicy laickiej i katolickich liberaw po 1968 r. nie tylko nie
ustaa, ale nawet si pogbia. W okresie marca 1968 r. Bohdan Cywiski napisa w
Laskach swoj ksik pt.
Rodowody niepokornych
, ktra bya swoistym manifestem
wsplnej drogi lewicy laickiej i katolickiej. Na t propozycj wsppracy odpowiedzia
Adam Michnik piszc w 1976 r. - rwnie w Laskach - sw ksik pt.
Koci, lewica,
dialog
. W ten sposb powstawao intelektualne zaplecze nowej orientacji liberalnej, do
ktrej przyznawali si zarwno katolicy jak i ludzie niewierzcy. Organizacyjny wyraz
znalaza ta orientacja w postaci przede wszystkim Komitetu Samoobrony Spoecznej
"KOR", ktry powsta w 1976 roku.
Liberaowie znaleli w Kociele sojusznika w organizowanym przez ksidza
Franciszka Blachnickiego ruchu
wiato-ycie
, ktry w szerokiej skali oddziaywa na
modzie, stosujc nie tylko metody wychowawcze charakterystyczne dla Kocioa
katolickiego, ale rwnie pewne metody zapoyczone od protestantw. rodowiska
narodowe oskaray go nawet o to, e stosuje pewne metody zapoyczone od masonerii
(szczeble wtajemniczenia). Ruch ten, wystpujcy te pod nazw Oaz, rozszerzy si
bardzo w latach siedemdziesitych obejmujc dziesitki, a potem nawet setki tysicy
ludzi.
Nurt narodowo-katolicki nie mia w tym czasie adnych moliwoci jawnego,
oficjalnego dziaania. W 1958 r. powstaa tajna organizacja narodowo-katolicka o
nazwie Liga Narodowo-Demokratyczna, stawiajca sobie za cel odzyskanie przez
Polsk penej niepodlegoci zewntrznej i wewntrznej, jak rwnie odzyskanie przez
Koci katolicki nalenej mu pozycji w yciu narodu polskiego. W pierwszym okresie
swego istnienia LND zajmowaa si tajnym szkoleniem, w trakcie ktrego poznawano
prawdziw najnowsz histori Polski, elementy socjologii i psychologii prawa, nauki
porwnawczej o cywilizacjach i inne dziedziny wiedzy, ktrych nie wykadano na
oficjalnych studiach w PRL; demografia narodowa i problem walki z przerywaniem
ciy zajmoway w nim rwnie wane miejsce. Grupa dziaaczy LND z Jzefem
Kosseckim na czele, zostaa w maju 1960 r. aresztowana i w rok pniej skazana w
procesie, ktry toczy si przy drzwiach zamknitych - wyroki otrzymali Jzef Kossecki,
Przemysaw Grny, Janusz Krzyewski, Henryk Klata, Marian Baraski i Zbigniew
Kwiecie16. Organom Suby Bezpieczestwa nie udao si namierzy i aresztowa
gwnego lidera, ktry w sposb ukryty programowa LND, by nim wybitny katolicki
demograf Walenty Majdaski (brat obecnego arcybiskupa seniora Kazimierza
Majdaskiego), ktrego spord aresztowanych zna tylko J. Kossecki. Ochrona W.
Majdaskiego bya w tym wypadku spraw zasadnicz, gdy zajmowa si on szerok
akcj szkoleniow wrd duchowiestwa i dziaaczy katolickich ze szczeglnym
uwzgldnieniem problematyki demograficznej i rodzinnej oraz prowadzi walk w
obronie ycia dzieci nienarodzonych.
Walenty Majdaski przez cae swoje ycie by wierny orientacji katolickonarodowej. Ju przed wojn zajmowa si badaniem prawidowego rozwoju
demograficznego narodu w cisym zwizku z rozwojem rodziny. Wyda wwczas
ksiki
Pastwo rodziny(1935 r.),
Ekonomia ziemi(1936 r.),
Co robi mody wity
(1937 r.),
Modzi szalecy(1937 r.) i
Giganci(1937 r.), publikowa artykuy w
Homo
Dei
,
Rycerzu Niepokalanej
,
Sodalisie
,
Posacu Serca Jezusowegoi innych pismach
katolickich, a take w narodowym pimie kulturalnym
Prosto z Mostu
, jak rwnie w
16 Por. Akta sprawy Jzefa Kosseckiego i innych, Archiwum Sdu Wojewdzkiego w Warszawie, sygn. akt
IV K. 51/61.

135

czasopismach
Myl Narodowai
Merkuryusz Polski
. Po wojnie w 1946 roku wyda
ksiki
Koyski i potgaoraz
Rodzina wobec nadchodzcej epoki
, w 1947 r.
Polska
kwitnca dziemiza w 1948 r.
Lekarz, dziecko, populacja
. W okresie stalinowskim nie
mg nic publikowa, dopiero w 1957 roku opublikowa artyku powicony
demograficznemu rozwojowi narodw, w
Ateneum Kapaskim
, ktrego redaktorem
naczelnym by wwczas jego brat - pniejszy arcybiskup Kazimierz Majdaski.
Informacje zawarte w tym artykule i inne koncepcje W. Majdaskiego stay si
podstaw szkolenia dziaaczy LND w dziedzinie polityki demograficznej. Dziki niemu
w programie Ligi zostay wyeksponowane problemy rozwoju demograficznego narodu i
obrony ycia dzieci nienarodzonych.
Po wojnie W. Majdaski napisa jeszcze ksiki
Planowanie zaludnienia
,
O
rwne prawa dla ludzkoci prenatalnejoraz
Franciszkanizm XX-go wieku
, ktre jednak
nie doczekay si wydania. W latach 50-tych i 60-tych W. Majdaski by katolickim
ekspertem w dziedzinie problematyki demograficzno-rodzinnej, z jego wiedzy
korzystali m. in.: biskup S. Adamski w Katowicach, arcybiskup A. Dymek w Poznaniu,
a nawet sam kardyna Wyszyski, ktry stwierdzi:
Wszystkie Jego niepokoje
zaktualizoway si w encyklice Humanae vitae. W tej encyklice mona znale
wszystko, o co walczy od pierwszego wydania ksiki Giganci
. W. Majdaski
przyczyni si wydatnie do powstania pierwszych struktur duszpasterstwa rodzin i by w
skali wiatowej prekursorem ruchu obrony ycia dzieci nienarodzonych. Za caoksztat
swej dziaalnoci zosta przez Ojca witego Pawa VI odznaczony papieskim orderem
Bene merenti (Dobrze zasuonemu), ktrym udekorowa go osobicie kardyna
Wyszyski podczas uroczystoci jubileuszowych (zorganizowanych tam specjalnie dla
uczczenia jubileuszu W. Majdaskiego) w Niepokalanowie w dniu 15 lutego 1970 r.
Idee W. Majdaskiego przywiecaj obecnie dziaalnoci Instytutu Studiw nad
Rodzin w omiankach, ktry zosta zaoony przez jego brata arcybiskupa seniora K.
Majdaskiego17.
Po opuszczeniu wizienia przez aresztowanych jej aktywistw, LND nie
zaprzestaa dziaalnoci i organizowaa rne dziaania tajne. Prowadzia ona te
systematyczn infiltracj i inspiracj oficjalnego aparatu wadzy partyjno-pastwowego
- kierowa tymi dziaaniami J. Kossecki. W ramach tej inspiracji dziaacze LND starali
si przedstawia czonkom kierownictwa i aktywu PZPR, do ktrych mogli dotrze, a
ktrych uznawali za podatnych na inspiracj ze strony narodowej, moliwoci
wspdziaania z Kocioem w sprawach oglnonarodowych - zwaszcza na odcinku
obrony narodu polskiego przed depopulacj, ktrej groba rysowaa si pod koniec lat
szedziesitych wskutek ostrego spadku liczby urodze. Te dziaania day pewne
rezultaty.
W latach siedemdziesitych, gdy I sekretarzem KC PZPR zosta Edward
Gierek, zaznacza si wyrana tendencja do zacieniania wspdziaania midzy
Kocioem i pastwem. Nowe kierownictwo partyjno-pastwowe dyo do trwaej
normalizacji stosunkw midzy pastwem a Kocioem. Ju 23 czerwca 1971 r. Sejm
uchwali ustaw, na mocy ktrej Koci otrzyma na wasno tysice uytkowanych
przez siebie obiektw sakralnych, budynkw i innych nieruchomoci, ktre przedtem
stanowiy wasno pastwa.
17 Por. M. Kossecka, Polska kwitnca dziemi,
Nasz Dziennik
, 29 padziernika 1998, s. 8. M. Kossecka,
Budziciel sumie,
Nasz Dziennik
, 15 lutego 1999, s. 9.

136

Wadze zaprzestay propagandy neomaltuzjaskiej, za w mediach zaczy

dominowa publikacje pronatalistyczne. Jak wykazay badania wycinkw prasowych ze
wszystkich dziennikw i czasopism polskich (z wyjtkiem czasopism cile naukowych,
czasopism dla dzieci oraz satyrycznych) przeprowadzone przez dziaacza LND Henryka
Klat, w okresie 1955-1967 r. ukazay si tylko 3 artykuy pronatalistyczne (1 w 1961 r.,
1 w 1966 r. i 1 w 1967 r.) za 33 artykuy antynatalistyczne; natomiast w okresie 19681978 r. ukazay si 72 artykuy pronatalistyczne, za tylko 15 artykuw
antynatalistycznych18. W latach siedemdziesitych (a nastpnie take osiemdziesitych)
rwnie J. Kossecki publikowa wiele artykuw pronatalistycznych w oficjalnej prasie,
w tym take artykuy wystpujce przeciwko przerywaniu ciy.
W dniach od 27 do 30 kwietnia 1971 r. odbyy si w Rzymie pierwsze od czasu
II wojny wiatowej rozmowy midzy przedstawicielami rzdu PRL i Stolicy
Apostolskiej.
W dniu 28 czerwca 1972 r. papie Pawe VI podj decyzj, ktra ostatecznie
uregulowaa sprawy administracji kocielnej na polskich Ziemiach Zachodnich i
Pnocnych. 12 listopada 1973 roku minister spraw zagranicznych PRL Stefan
Olszowski zoy wizyt u papiea Pawa VI. Komunikat ogoszony w PRL po wizycie
stwierdza, e:
Minister oceni z uznaniem wkad katolikw polskich w dzieo
budownictwa ojczyzny. Co si tyczy dalszej normalizacji stosunkw midzy Pastwem
a Kocioem, minister podkreli dobr wol rzdu PRL w tej sprawie. Papie Pawe VI
19
przyj z zadowoleniem to owiadczenie do wiadomoci
.
W dniach od 4 do 6 lutego 1974 r. bawi w Polsce z oficjaln wizyt
arcybiskup Agostino Casaroli, przeprowadzajc rozmowy w polskim MSZ i w Urzdzie
do Spraw Wyzna. We wrzeniu 1974 r. utworzony zosta Zesp do Spraw Staych
Kontaktw Roboczych Rzdu PRL ze Stolic Apostolsk, analogiczny Zesp zosta
powoany w Watykanie. W dniu 10 lutego 1976 r. Sejm uchwali istotne zmiany i
uzupenienia do Konstytucji, podkrelay one rwnouprawnienie wszystkich obywateli
bez wzgldu na wyznanie. 3 wrzenia 1976 r. Edward Gierek w swym przemwieniu
wygoszonym w Mielcu stwierdzi, e w Polsce nie ma konfliktu midzy Pastwem a
Kocioem, natomiast istnieje szerokie pole dla owocnego wspdziaania Kocioa z
Pastwem. 1 grudnia 1977 r. Edward Gierek zoy wizyt u papiea Pawa VI. W
przemwieniu wygoszonym podczas tej wizyty E. Gierek stwierdzi:
(...) utrwalamy w
duchu tradycji polskiej tolerancji stan, ktrego cech jest to, e midzy Kocioem a
Pastwem nie ma konfliktu; mamy wol wspdziaania w urzeczywistnianiu wielkich
20
celw narodowych
. W odpowiedzi Pawe VI stwierdzi:
Jestemy przekonani, i
moemy wyrazi szczere zapewnienie, e rwnie dzisiaj Koci jest gotw wnie do
21
spoeczestwa polskiego swj pozytywny wkad
.
Po wyborze kardynaa Karola Wojtyy na papiea w dniu 16 padziernika 1978
r., wadze PRL zaprosiy go z wizyt do kraju, ktra odbya si w czerwcu 1979 r. Jan
Pawe II w swych przemwieniach podkrela katolicki charakter polskiej kultury i rol,
jak Koci rzymskokatolicki odegra w historii Polski, ale rwnoczenie powiedzia o
koniecznoci dialogu midzy ludmi o rnych wiatopogldach.
18 Por. J. Kossecki, Cybernetyka spoeczna, Warszawa 1981, s. 143-144.
19
Trybuna Ludu
, 13 listopada 1973 r.
20
Trybuna Ludu
, 2 grudnia 1977 r.
21 Tame.

137

Sytuacja Kocioa w Polsce, ktra si w latach siedemdziesitych wytworzya

bya dla Kocioa znacznie bardziej korzystna ni w poprzednim dziesicioleciu, nie
mwic ju o latach pidziesitych. Wadze partyjno-pastwowe praktycznie
stosunkowo mao mieszay si do kocielnego systemu sterowania spoecznego, a w
dodatku zaniedbyway prac wychowawcz z modzie, tak, e Koci mia w tej
dziedzinie wdziczne pole dziaania. Rwnoczenie jednak w narodzie polskim ywe
byy jeszcze wspomnienia przeladowa Kocioa w okresie stalinowskim i ostrych
szykan w okresie gomukowskim, za stosowane jeszcze w latach siedemdziesitych
przez wadze terenowe PRL pewne szykany wobec przedstawicieli Kocioa,
podtrzymyway te wspomnienia, przyczyniajc si wydatnie do pozytywnej selekcji
kadrowej w Kociele - garn si do wwczas bardzo pozytywny element. Wszystko to
wzmacniao Koci, ktry zdobywa coraz wikszy wpyw na ycie spoeczne i
autorytet moralny.
Tymczasem w drugiej poowie lat siedemdziesitych zacza w Polsce
powstawa pjawna opozycja polityczna, ktra staraa si zdoby poparcie Kocioa.
Najbardziej dynamicznym nurtem tej opozycji by nurt liberalny, o ktrym bya ju
mowa wyej, skupia si on przede wszystkim wok powstaego w 1976 r. KSS
KOR
.
Kierownictwo Kocioa, a zwaszcza kardyna Wyszyski, byo niechtne wobec tego
nurtu, tylko poszczeglni ksia - w owym czasie raczej nieliczni - udzielali mu
wsparcia. Mia on natomiast poparcie si liberalnych z Zachodu.
W ramach opozycji w tym czasie zaczy si - po kilkudziesiciu latach
nieistnienia w kraju lub dziaania tylko w cisej konspiracji - odradza w formie
pjawnej dwa nurty katolickie: nurt chadecki reprezentowany przez takie organizacje
jak Chrzecijaska Wsplnota Ludzi Pracy utworzona w 1979 r. oraz Ruch
Chrzecijasko-Spoeczny utworzony w 1978 r., a take nurt katolicko-narodowy
reprezentowany w tym okresie przez powstay w 1977 r. Komitet Samoobrony Polskiej
(pocztkowa nazwa Polski Komitet Obrony ycia Rodziny i Narodu) zaoony i
kierowany przez dziaacza LND Mariana Baraskiego i powsta w 1978 r. Niezalen
Grup Polityczn.
Jednym z najwaniejszych celw, ktre od pocztku stawia sobie Komitet
Samoobrony Polskiej (ktry dziaa w rodowiskach katolickich), bya walka o zmian
ustawy o warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy z 27 kwietnia 1956 r.
11 grudnia 1977 r. Komitet zorganizowa akcj zbierania podpisw pod petycj

do Sejmu domagajc si zmiany tej ustawy. Zwrcono si do innych ugrupowa

opozycyjnych o wspudzia w tej akcji, ale poza niektrymi dziaaczami ROPCiO nikt
z tzw. demokratycznej opozycji nie chcia doczy do neoendekw. KSS KOR wrcz
stanowczo odmwi, stwierdzajc, e popiera t ustaw, mimo e w innych sprawach
krytykuje wadze pastwowe PRL.
Neoendecy pod swoj petycj zebrali okoo 12 tys. podpisw. Byo to wicej
22
ni zebra KOR w tym czasie pod wszystkimi przedstawianymi przez siebie petycjami
.
Komitet Samoobrony Polskiej sformuowa dla siebie nastpujce zadania:
- obrona ycia - zwalczanie przerywania ciy, walka z prbami legalizacji
eutanazji,
- obrona rodziny - zwalczanie niemoralnoci, sprawy prawidowego
wyywienia, zapewnienie kadej rodzinie mieszkania, obrona trwaoci i dzietnoci
rodziny, obrona prawa rodzicw do wychowywania dzieci,
22 J. Kossecki, Korzenie polityki, wyd. cyt., s. 157.

138

- obrona narodu - obrona kadej wartoci prawdziwie polskiej, a w

szczeglnoci wiary, samorzdnoci spoeczestwa, suwerennoci narodu, historii,
tradycji i kultury, prawdy i jawnoci w yciu publicznym, wsi polskiej, kultury
politycznej spoeczestwa oraz prawa do samoksztacenia politycznego i spoecznego,
23
prawa do moralnego i polskiego wychowywania dzieci i modziey
.
Wraz z powstaniem
Solidarnociw 1980 r. sytuacja zmienia si radykalnie,
Koci uzyska znaczne wpywy w nowym Zwizku i wydawao si, e jeszcze bardziej
wzmocni swe wpywy na spoeczestwo. Sytuacja okazaa si jednak bardziej
skomplikowana. W miar radykalizowania si
Solidarnoci
, zaczy w niej dochodzi do
gosu ugrupowania trockistowskie bardzo krytycznie nastawione wobec Kocioa, a
zwaszcza jego dziaalnoci politycznej, ktr oceniay jako ugodow wobec wadz.
Ju w padzierniku 1980 r.
Walka Klas- organ Rewolucyjnej Ligi Robotniczej
Polski zwizanej z trockistowsk IV Midzynarodwk - opublikowaa artyku pt.
Kogo
broni Koci: robotnikw czy PZPR?
, w ktrym czytamy:
Episkopat w Polsce jest bezporednio kierowany przez Watykan. Apel

kardynaa Wyszyskiego o powrt do pracy by inspirowany trosk Watykanu, aby

strajki w Polsce (chodzi o wielkie strajki w sierpniu 1980 r., w wyniku ktrych powstaa
"Solidarno" - przyp. J. K.) przypadkiem nie przeszkodziy przygotowaniom do
konferencji bezpieczestwa europejskiego wadcw wiata. Jak wielkie zudzenia maj
24
ci, ktrzy powiadaj, e Koci polityk si nie zajmuje
.
W wydanym we wrzeniu 1981 r. podczas I Zjazdu
Solidarnoci i
kolportowanym na terenie Zwizku, numerze
Walki Klasopublikowany zosta artyku
pt.
Niezaleno od pastwa, PZPR, od... Kocioa
, w ktrym czytamy:
W naszej powojennej historii Koci zawsze prowadzi zrczniejsz polityk

od PZPR. Kilkoma efektownymi pocigniciami wcieli si w rol formacji

opozycyjnej. Ludzie, ktrzy nie mieli lepszego pomysu na wyraenie protestu
przeciwko reimowi... chodzili po prostu do kocioa. (...)
Gdy nastay sierpniowe dni - Koci zameldowa si pod bramami Stoczni
jako pierwszy. Byo duchowiestwo, byli ludzie z KIK, a nawet z PAX. Obok znaczkw
i caej symboliki Solidarnoci zaczy pojawia si krzye. (...) Papie kreowa si na
obroc i symbol robotniczego protestu. W kocu stao si tak, e kade spotkanie
Solidarnoci zaczynao si msz. I diabli wiedz, co w tych spotkaniach byo czci
oficjaln, a co artystyczn. (...)
Uwalniajc nasz Zwizek od wszystkich zalenoci, uwolnijmy go rwnie od
25
Kocioa
.
O tym, e nie byy to sowa rzucane na wiatr, wiadczy moe fakt, e ju
podczas obrad pierwszej tury I Zjazdu
Solidarnoci
, zosta przegosowany wniosek o
przesuniciu mszy witej z czci oficjalnej do nieoficjalnej. By to powany sygna dla
Kocioa, e jego wpywy na
Solidarnozaczynaj sabn. Nie ulega wtpliwoci, e
gdyby w Zwizku decydujcy wpyw uzyskali ludzie mylcy tak jak autor cytowanego
wyej artykuu, a z kolei
Solidarnozdobya i utrzymaa wwczas dominujcy wpyw
na spoeczestwo, wpywy Kocioa i jego moliwoci sterownicze radykalnie mogy si
zmniejszy. Stan wojenny brutalnie przerwa ten proces. Prymas Glemp w dniu 13
grudnia 1981 r. nawoywa do spokoju.
23 Tame, s. 158.
24 H. Paszt, Kogo broni Koci: robotnikw czy PZPR?,
Walka Klas
, 29 padziernika 1980 r.
25 B. Wilk, Niezaleno od pastwa, PZPR, od... Kocioa,
Walka Klas
, 25 wrzenia 1981 r.

139

W okresie stanu wojennego Koci sta si jedynym terenem, na ktrym w

sposb niekonspiracyjny moga dziaa
Solidarnoi zwizana z ni opozycja. Koci
udzieli jej gociny, starajc si zarazem zwiksza swj wpyw na t opozycj.
Rwnoczenie jednak kierownictwo Kocioa - zdajc sobie spraw z gronego
pooenia kraju - udzielio pewnego poparcia wadzom PRL, robic to jednak na tyle
delikatnie, by nie straci wpywu na opozycj i t cz spoeczestwa, ktra bya
nastawiona opozycyjnie wobec wadzy.
W kwietniu 1981 r. Episkopat polski ogosi list pasterski do duchowiestwa,
zalecajcy mu aktywno w pracy duszpasterskiej oraz powstrzymanie si od
dziaalnoci o charakterze politycznym. Genera Jaruzelski w swym przemwieniu
sejmowym 9 padziernika 1982 r. oceni pozytywnie wkad rodowisk katolickich w
dzieo przezwyciania kryzysu i stabilizacji ycia spoecznego w Polsce.
Od 9 stycznia 1982 r. odbyway si okresowe spotkania gen. Jaruzelskiego z
prymasem Glempem, zarwno w okresie stanu wojennego, jak i w okresie pniejszym.
Wizyta papiea w Polsce w dniach 16-22 czerwca 1983 r. stanowia cenne polityczne
wsparcie dla wadz PRL, podobnie jak nastpna wizyta w czerwcu 1987 roku.
Odradzajcy si nadal w latach osiemdziesitych, przy wsparciu pewnej czci
duchowiestwa, nurt katolicko-narodowy ostro wystpowa przeciwko infiltracji do
Kocioa si wrogich Polsce i katolicyzmowi. W 1984 roku w podziemnym obiegu
ukazaa si broszura Krzysztofa Topiowskiego pt.
Nowy Przegld Katolicki a
masonizacja Kocioa katolickiego w Polsce
, w ktrej atakowano takich ludzi jak Jerzy
Turowicz - redaktor naczelny
Tygodnika Powszechnego
, Stefan Kisielewski czy
Stanisaw Stomma, okrelajc ich jako masonw26.
Ludzie zwizani w nurtem narodowo-katolickim opanowali w tym czasie
oficjalne ugrupowanie: Polski Zwizek Katolicko-Spoeczny. IV Departament MSW
zajmujcy si rozpracowywaniem Kocioa doprowadzi do zawieszenia wadz PZKS i
wyznaczenia zarzdu komisarycznego. W tym okresie w nocy z 19 na 20 padziernika
1984 r. funkcjonariusze IV Departamentu MSW uprowadzili i bestialsko zamordowali
ksidza Jerzego Popieuszk duszpasterza
Solidarnoci
. Wywoao to wielkie napicie w
stosunkach midzy Kocioem a pastwem, zagraajc caej polityce gen. Jaruzelskiego
wobec Kocioa, nic dziwnego, e doprowadzi on do wykrycia i skazania sprawcw
tego mordu.
Koci w latach osiemdziesitych bardzo powikszy swe moliwoci
sterowania spoecznego, znacznie rozbudowujc zarwno duszpasterstwa
rodowiskowe, jak i inne zorganizowane inicjatywy, ktrych zasadniczym - z punktu
widzenia cybernetycznego - celem jest rozszerzanie moliwoci poredniego sterowania
spoecznego.
Pod koniec lat osiemdziesitych narastao niezadowolenie spoeczne, ktre w
1988 r. doprowadzio do fali strajkw. Wadze postanowiy porozumie si z liberaln
czci opozycji. Doszo na pocztku 1989 r. do obrad okrgego stou i zakulisowych
rozmw w Magdalence, w ktrych z ramienia Kocioa uczestniczyli biskup Gocowski i
praat Orszulik. Koci wic niejako patronowa zawartemu przy okrgym stole i w
Magdalence porozumieniu27.
26 Por. K. Topiowski, Nowy
Przegld Katolickia masonizacja Kocioa katolickiego w Polsce, Warszawa
1984.
27 Wiele konkretnych danych na ten temat zawiera wydana ostatnio ksika Petera Rainy pt. Droga do
Okrgego Stou.

140

W dniu 17 maja 1989 r. Sejm uchwali ustawy regulujce stosunki midzy

pastwem a Kocioem, ktre bardzo znacznie poszerzyy moliwoci sterownicze
Kocioa praktycznie we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego. Zostay te w 1989
r. nawizane regularne stosunki dyplomatyczne midzy Polsk a Stolic Apostolsk i do
Warszawy po p wieku przerwy przyby znowu nuncjusz apostolski.
Dziaajce nieoficjalnie ugrupowania katolicko-narodowe zaczy si w tym
okresie mnoy, za w styczniu 1989 r. zostao oficjalnie zarejestrowane Stowarzyszenie
Narodowe imienia Romana Dmowskiego, z ktrego inicjatywy ogoszony zosta w dniu
28 stycznia 1989 r.
Memoria w sprawie dziaalnoci odrodzonego Polskiego Ruchu
Narodowego
. Nastpnie z inicjatywy seniorw Stronnictwa Narodowego doszo w dniu
18 listopada 1989 r. do zjazdu tego Stronnictwa, ktry wybra nowe wadze i uchwali
szereg dokumentw programowych. Potem powstaway dalsze oficjalne organizacje
katolicko-narodowe.
Na pograniczu ruchu katolicko-narodowego i chrzecijasko-demokratycznego
uformowao si nowe ugrupowanie - Zwizek Chrzecijasko-Narodowy, na czele
ktrego stan Wiesaw Chrzanowski. Rozwin si te nurt chrzecijaskodemokratyczny, do ktrego tradycji zacza nawizywa
Solidarno
.
Narodowcy podkrelaj cisy zwizek polskiego narodu i jego kultury z
katolicyzmem, starajc si przy tym oddziaywa na Koci i duchowiestwo w myl
zasad polskiej myli narodowej i polskiej racji stanu. Ugrupowania katolicko-narodowe
zdecydowanie walcz z wpywami liberalno-wolnomularskimi w Kociele.
W ukadzie politycznym, ktry uformowa si po 1989 r. Koci uzyska silne
wpywy i to nie tylko w ugrupowaniach takich jak ZChN czy
Solidarno
, ale rwnie w
Unii Demokratycznej, ktra stanowia syntez dawnej lewicy laickiej i katolickiej.
Uformoway si te partie wyranie antyklerykalne - Socjaldemokracja RP, a potem
Unia Pracy, postulujce rozdzia Kocioa od pastwa.
Dowodem siy wpyww Kocioa byo wprowadzenie do szk nauki religii,
powoanie biskupa polowego Wojska Polskiego i rozbudowa suby duszpasterskiej,
powoanie duszpasterza policji, uchwalenie w 1993 r. nowej ustawy znoszcej
dopuszczalno aborcji ze wskaza spoecznych, podpisanie w tyme roku konkordatu
ze Stolic Apostolsk, ktrego ratyfikacj prbowa blokowa Parlament zdominowany
przez lewic, ale w kocu musia go ratyfikowa w 1997 r. Sukcesem sterowania
spoecznego Kocioa katolickiego bya te elekcja w 1990 r. popieranego przez Koci
kandydata na prezydenta RP - Lecha Wasy.
Koci w latach dziewidziesitych sta si w Polsce niekwestionowan
potg w sferze sterowania spoecznego, co jednak stworzyo dla pewne zagroenia na
dusz met. Ich sygnaem staa si wygrana SLD i sukces UP w wyborach
parlamentarnych w 1993 r., a nastpnie zwycistwo Aleksandra Kwaniewskiego oraz
klska popieranego przez Koci Lecha Wasy w wyborach prezydenckich w 1995 r.
Mocna pozycja Kocioa zacza do przyciga ludzi o silnych motywacjach
ekonomicznych i witalnych, co stanowi powane zagroenie dla poziomu jego pracy
duszpasterskiej.
Ugrupowania popierane przez Koci, ktre sprawoway wadz w latach
1990-1993, a nastpnie znowu zdobyy j w 1997 r., zawiody pokadane w nich
nadzieje, co musiao odbi si niekorzystnie rwnie na autorytecie popierajcego je
Kocioa. Wadze kocielne zorientoway si w sytuacji zabraniajc duchowiestwu
oficjalnego popierania jakichkolwiek partii politycznych.
141

W 1998 roku w zwizku z naciskami rodowisk ydowskich, domagajcych si

usunicia ze wirowiska przed terenem dawnego obozu w Owicimiu, krzya
upamitniajcego wizyt papiesk, doszo do eskalacji napicia i rozpocza si akcja
masowego stawiania nowych krzyy obok krzya papieskiego.
W akcj t wczyo si Bractwo Kapaskie w. Piusa X zaoone swego czasu
przez arcybiskupa Lefebvre'a (wykluczone z Kocioa wraz ze swym zaoycielem w
1988 roku), ustawiajc na wirowisku swj krzy i odprawiajc tam msz w dniu 15
sierpnia 1998 r. Przedstawiciele Bractwa zarzucili publicznie niektrym
przedstawicielom polskiego episkopatu niedostateczn obron krzya. To wystpienie
zaniepokoio polski episkopat.
Wszystkie powysze zjawiska wiadcz o pewnych niebezpiecznych procesach
zachodzcych w latach dziewidziesitych w samym Kociele i jego spoecznym
otoczeniu.
W Kociele katolickim w Polsce po 1989 r. pojawiy si dwa nowe nurty: po
raz pierwszy zacza w naszym kraju dziaa organizacja Opus Dei, oraz powstao
Radio Maryja i zwizany z nim ruch o nazwie Rodzina Radia Maryja, ktry w wyborach
parlamentarnych w 1997 roku odnis sukces. W styczniu 1998 r. powsta te,
reprezentujcy podobny kierunek jak Radio Maryja,
Nasz Dziennik
, ktry od razu
odnis sukces na rynku prasowym.
Ocena obu tych nurtw, z punktu widzenia spoeczno-sterowniczego, jest
odmienna.
Kapani stanowi mniej ni 2% wszystkich czonkw Opus Dei. Wywodz si

spord wieckich czonkw Opus Dei, ktrzy przyjmuj Sakrament Kapastwa po

pewnym czasie wypeniania swego zawodu wieckiego. Powicaj si wtedy swojej
28
subie, udzielaniu Sakramentw i goszeniu Sowa Boego
.
wieccy, w przewaajcej wikszoci, wykonuj ten sam zawd, prac, ktr

mieli bd do ktrej si przygotowywali przed wstpieniem do Opus Dei i poprzez t

prac uzyskuj rodki potrzebne do utrzymania siebie i swojej rodziny. Realizuj w
swoim rodowisku zawodowym i rodzinnym stay apostolat osobisty, apostolat na
zasadzie ode mnie dla ciebie, wobec tych, ktrzy yj wok, oywiajc ich swoim
przykadem, swoj przyjani, swoim sowem, aby prowadzili ycie uczciwe i
chrzecijaskie. Jest to ten sam apostolat pierwszych chrzecijan, poprzez ktry
29
Ewangelia zostaa rozpowszechniona w wiecie pogaskim
.
Opus Dei jest organizacj elitarn, ktra powstaa na Zachodzie i stosuje
metody dostosowane do parametrw sterowniczych spoeczestw zachodnich. Na ile
oka si one skuteczne w Polskich warunkach - pokae czas.
Odmiennie wyglda sprawa z Radiem Maryja30,
Naszym Dziennikiemi
Rodzin Radia Maryja - powstay one w Polsce i s bardzo dobrze dostosowane do kodu
spoeczno-kulturowego naszego narodu, zwaszcza za do polskiego modelu
pobonoci, ktry sprawdzi si dobrze wydajc papiea Polaka. Ich kierownictwa
rozumiej te doskonale dusz polskiego narodu angaujc do wsppracy
utalentowanych przedstawicieli polskiego ruchu katolicko-narodowego. Ruch spoeczny
skupiony wok Radia Maryja i jego przywdcy ojca Tadeusza Rydzyka rozumie te
28 OPUS DEI, na 26 pyta odpowiada ks. praat Alvaro del Portillo, p. 4.
29 Tame, p. 6.
30 Radio Maryja rozpoczo swoj dziaalno w dniu 7 grudnia 1991 r. (Por.
Nasz Dziennik
, 8 grudnia
1998, s. 1,3.)

142

doskonale wszystkie niebezpieczestwa jakie niesie zarwno dla naszego kraju jak i dla
Kocioa, otwarcie Polski na zdominowany przez liberalizm Zachd. W tej sprawie
realizuje wskazania papiea Jana Pawa II, ktry przestrzega przed tymi
niebezpieczestwami. Przestrzega te przed nimi konsekwentnie i w sposb bardzo
kompetentny
Nasz Dziennik
, od momentu gdy zacz si ukazywa w styczniu 1998
roku.
W najbliszym czasie w zwizku z rokowaniami Polski dotyczcymi naszego
akcesu do zlaicyzowanej Unii Europejskiej, staj przed Kocioem i jego systemem
sterowania spoecznego nowe wyzwania.

143

SPIS TRECI

PRZEDMOWA

WSTP

1. Pojcie systemu sterowania spoecznego .

. 11

2. Oglna analiza systemu sterowania spoecznego Kocioa katolickiego .

18

3. System sterowania spoecznego Kocioa katolickiego

od zaoenia do edyktu mediolaskiego .

. 30

4. System sterowania spoecznego Kocioa katolickiego od edyktu mediolaskiego

do powstania Pastwa Kocielnego

5. Chrzecijaski system sterowania spoecznego w redniowieczu

.
.

.
.

36

. 42

6. System sterowania spoecznego Kocioa katolickiego od Soboru Trydenckiego

do Wielkiej Rewolucji Francuskiej

. 57

7. Zmiany kocielnego systemu sterowania spoecznego w okresie

od Wielkiej Rewolucji Francuskiej do koca pontyfikatu Piusa IX .

71

87

8. Przeomowe zmiany kocielnego systemu sterowania spoecznego

od pontyfikatu Leona XIII do zwoania Soboru Watykaskiego II .
9. Dalszy cig zmian w systemie sterowania spoecznego Kocioa
od Soboru Watykaskiego II .

. 110

10. Kocielny system sterowania spoecznego

w Polsce Niepodlegej, PRL i III RP .

144

. 121