Professional Documents
Culture Documents
Józef Kossecki - HISTORIA SYSTEMU STEROWANIA SPOŁECZNEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO
Józef Kossecki - HISTORIA SYSTEMU STEROWANIA SPOŁECZNEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO
HISTORIA SYSTEMU
STEROWANIA
SPOECZNEGO
KOCIOA KATOLICKIEGO
Kielce 1999
PRZEDMOWA
Przede wszystkim warto zauway, e nawet Karol Marks i Fryderyk Engels ktrych wszak trudno podejrzewa o klerykalizm albo uwaa za piewcw feudalizmu wyranie stwierdzili, e na okrelonym etapie rozwoju spoecznego, redniowieczny
ustrj feudalny stanowi bardzo istotny postp w stosunku do staroytnego ustroju
niewolniczego, za przejcie od niewolnictwa do feudalizmu to przede wszystkim
zasuga chrzecijastwa. Marks stwierdzi te, e religia jest sumieniem nieczystego
wiata. O tych konstatacjach Marksa i Engelsa wielu zawodowych marksistw w PRL
zdawao si zapomina. Ale na tym nie koniec.
W okresie rozkwitu stosunkw feudalnych w redniowieczu panowa system
rwnowagi spoecznej. Zasadniczym elementem redniowiecznej gospodarki byo
rolnictwo i znaczna wikszo ludnoci wczesnej Europy mieszkaa na wsi, ludno
miast bya stosunkowo nieliczna. Np. w roku 1000 ludno Polski szacowana jest na
okoo 1 milion, na przeomie XIII i XIV wieku okoo 2 miliony. W XIV wieku stolica
Polski Krakw mia ok. 12-14 tysicy mieszkacw, Wrocaw ok. 17 tysicy, Gogw
11 tysicy, waniejsze stolice ksistw po 4 do 6 tysicy, inne waniejsze miasta jak
Nowy Scz, Racibrz, po 2 do 3 tysice, za 75% miast polskich stanowiy miasteczka
liczce mniej ni tysic mieszkacw. Mieszczastwo stanowio w tym okresie okoo 14
% ludnoci Polski, nic wic dziwnego, e nie ono byo dominujcym stanem
spoecznym.
Rycerstwo obowizane byo do penienia suby wojskowej, penic
rwnoczenie inne rodzaje suby publicznej, zapewniajc bezpieczestwo caemu
krajowi, a przede wszystkim chopom (mieszczanie byli obowizani tylko do obrony
swego miasta).
Chopi nie musieli peni suby wojskowej i w zamian za ochron, ktr im
zapewniao rycerstwo, byli zobowizani do pacenia czynszu, skadania danin, a take
renty odrobkowej, ktra w redniowieczu - w XII i XIII wieku, w Polsce, we wsiach na
prawie niemieckim, nie bya zbyt uciliwa i wynosia dwa dni w roku lub obowizek
uprawy na rzecz pana dwu morgw gruntu. Chopi osadzani na prawie niemieckim mieli
swoje organy samorzdowe oraz sotysw, ktrzy otrzymywali dzia ziemi wolnej od
czynszw, a take partycypowali w dochodach z czynszw i byli namiestnikami pana w
stosunku do wsi - z tej racji sotysi byli obowizani do suby wojskowej.
Jeszcze na przeomie XV i XVI wieku, gdy szlachta zacza ogranicza prawa
chopw (a by to ju okres Odrodzenia, nie za redniowiecza) przeprowadzajc na
sejmach w 1520 r. w Bydgoszczy i w 1521 r. w Toruniu ustawy dotyczce poddastwa
chopw, praca na paskim gruncie zostaa okrelona w wymiarze jednego dnia w
tygodniu. Jeeli wemiemy pod uwag wczesn redni wieku i redni ilo lat
aktywnoci zawodowej naszych chopw, wwczas atwo si przekona, e sumaryczna
liczba dni odpracowanych przez statystycznego chopa, w cigu jego ycia, na paskim
gruncie, wyniesie ekwiwalent kilku lat, co mona uzna za swego rodzaju ekwiwalent
suby wojskowej. A wic pod tym wzgldem chopi odbywali co w rodzaju zastpczej
suby wojskowej w postaci paszczyzny, a wic posiadali prawa, o ktre nasza
modzie do niedawna musiaa ciko walczy naraajc si niejednokrotnie na szykany
i represje ze strony wadz.
Autentyczny wyzysk i ucisk chopw rozwin si najbardziej, bynajmniej nie
w redniowieczu, lecz od XVI wieku, w okresie rozwoju gospodarki towarowopieninej. Obserwacja ruchu cen i pac w tym czasie w Polsce wskazuje, e najszybciej
wzrastay ceny artykuw zboowych. Warunki rynkowe - zarwno krajowe jak i
4
Podobnie jak kada policja polityczna, rwnie i inkwizycja miaa swoje bdy
i wypaczenia - np. gdy brakowao rzeczywistych przeciwnikw, potrafiono ich
fabrykowa represjonujc niewinnych ludzi. Sporo naduy miaa na sumieniu
inkwizycja kontrolowana przez wadze wieckie (np. w Hiszpanii). W kocu zreszt
inkwizycja przestaa skutecznie peni funkcje policji politycznej, zacza si stopniowo
rozkada, w kocu ulegajc likwidacji. Przykady dziaalnoci inkwizycji z tego
schykowego okresu s najczciej przytaczane przez jej przeciwnikw, ktrzy jednak
czsto zapominaj, e rwnie wieckie i cakowicie laickie organa pastwowej policji
politycznej i nie tylko politycznej, niejednokrotnie wyrodniej i popeniaj naduycia a
nawet zbrodnie, za przykadw tego nie trzeba szuka w redniowieczu.
WSTP
4 Por. H. Pitka, Teoria prawa, cz. II, Nauka o normach spoecznych, Warszawa 1947.
5 Por. J. Kossecki, Tajniki sterowania ludmi, Warszawa 1984, s. 75-80.
6 Por. J. Kossecki, Cybernetyczna analiza systemw i procesw spoecznych, Kielce 1996, s. 37-39.
10
11
wystpuj nawet w Rosji pod wadz Jelcyna, ktry potrafi nawet w 1993 roku
rozstrzela nieposuszny parlament.
3. System stacjonarny o dominujcych bodcach ekonomicznych.
Zasadniczym jego celem jest utrzymanie istniejcego stanu gospodarki, a take innych
dziedzin ycia spoecznego. Podstawow metod sterowania spoecznego s bodce
zwizane z motywacjami ekonomicznymi - zapata, zysk i w ogle wszelkiego rodzaju
korzyci materialne jak rwnie represje ekonomiczne. Gwnym organizatorem
spoeczestwa jest spetryfikowany aparat gospodarczy niechtny wszelkim zmianom, a
wszelkie dziedziny ycia spoecznego podporzdkowane s skostniaym ukadom norm
ekonomicznych. O systemie tym w skali caego pastwa mona mwi waciwie tylko
teoretycznie, gdy nie znamy adnego historycznego ani wspczesnego jego przykadu.
Natomiast wystpuje on niejednokrotnie w mniejszej skali w przedsibiorstwach, ktre
np. uzyskawszy na rynku pozycj monopolisty, przestay si rozwija.
4. System dynamiczny o dominujcych bodcach ekonomicznych.
Zasadniczym jego celem jest rozwj spoeczestwa, a gwn metod sterowania jest
oddziaywanie za pomoc bodcw ekonomicznych - zysk, zapata, represje
ekonomiczne. W spoeczestwach o tym systemie sterowania funkcje gwnego
organizatora odgrywaj sfery gospodarcze, a gwnymi kryteriami oceny wszelkich
dziaa spoecznych s kryteria ekonomiczne. Wszystkie obowizki istotne z punktu
widzenia gospodarczego egzekwowane s konsekwentnie, natomiast w innych sprawach
panowa moe liberalizm lub nawet indyferentyzm - dotyczy to np. ideologii, nauki czy
kultury. System taki panuje w wikszoci pastw Europy Zachodniej, a take Ameryki
Pnocnej, zapewniajc im rozwj gospodarczy.
5. System stacjonarny o dominujcych bodcach prawnych. Celem
zasadniczym tego systemu jest utrzymanie istniejcego stanu spoeczestwa, a przede
wszystkim jego organizacji opartej na odpowiednich normach prawnych, za gwn
metod sterowania spoecznego jest oddziaywanie za pomoc norm i bodcw
prawnych, na og do szczegowo formuowanych i obejmujcych praktycznie
wszystkie dziedziny ycia spoecznego. Gwnym organizatorem ycia spoeczestw o
tym systemie sterowania jest szeroko rozbudowana biurokracja, starajca si
kontrolowa i krpowa rozwj wszystkich dziedzin ycia spoecznego - od nauki i
kultury a po gospodark. Odpowiednie akty normatywno-prawne okrelaj przy tym
zarwno ideologi pastwow (w formie religii lub ideologii laickiej) jak i
funkcjonowanie ekonomiki spoecznej, zastpuj te faktycznie (przynajmniej w
biurokratycznej praktyce) etyk. We wszystkich dziedzinach ycia spoecznego
decydujca rola przypada rnego rodzaju autorytetom urzdowym a wzgldy
merytoryczne s podporzdkowane wymogom biurokratyczno-prawnym i orzeczeniom
rnych biurokratw - np. w nauce uznaje si za prawd to co jest zgodne z
twierdzeniami okrelonych urzdowych autorytetw uznanych za naukowe przez
biurokracj. Pozycja spoeczna w spoeczestwie o tym systemie sterowania jest cile
uzaleniona od pozycji w aparacie biurokratycznym - przede wszystkim pastwowym.
Wyksztacenie zdobywane jest nie po to, aby posi okrelon wiedz merytoryczn,
lecz gwnie po to, aby uzyska odpowiednie uprawnienia formalne umoliwiajce
zajcie okrelonej pozycji w strukturze biurokratycznej. Aby tego rodzaju system
sterowania mg by skuteczny, musi doprowadzi do wytworzenia w spoeczestwie
okrelonych rutynowych biurokratycznych nawykw postpowania, poniewa za
wytwarzaniu takich nawykw przeszkadza istnienie odmiennych wzorcw
13
spoecznego, lecz tylko wyznaczaa jego zasadnicze cele. Wprawdzie rwnie w tym podobnie jak w opisanym wyej analogicznym systemie stacjonarnym - funkcje
zasadniczego organizatora spoeczestwa spania aparat zajmujcy si ideologicznym
programowaniem ludzi (najczciej aparat sakralny), za ideologia zajmuje pozycj
nadrzdn w stosunku do wszystkich rodzajw norm spoecznych, ale ten aparat
stymuluje rozwj spoeczny w rnych dziedzinach, starajc si tylko podda go swojej
kontroli. Poza aparatem ideologicznym funkcjonuj te rne inne kanay awansu
spoecznego, moe si - oczywicie w sposb zgodny z ideologi - rozwija nauka,
sztuka i w ogle kultura spoeczna. W ocenie zarwno poszczeglnych ludzi, jak i ich
dzie, obok kryteriw ideologicznych mog te pewn znaczc rol odgrywa kryteria
merytoryczne - np. w nauce zgodno z rzeczywistoci jako kryterium prawdy
obiektywnej, z tym jednak, e w wypadku kontrowersji kryteria ideologiczne maj
pierwszestwo. Oczywicie wszelkie wystpienia przeciw obowizujcej ideologii s
zwalczane, a w walce tej schodz na dalszy plan nie tylko normy ekonomiczne, witalne i
poznawcze, ale nawet etyczne, oczywicie rwnie prawo jest podporzdkowane
ideologii. Taki system sterowania funkcjonowa w redniowieczu w wielu krajach
Europy Zachodniej, jego analiz zajmiemy si bliej w jednym z nastpnych
rozdziaw.
9. System stacjonarny o dominujcych bodcach etycznych (moralnych).
Zasadniczym jego celem jest zachowanie istniejcego stanu spoeczestwa, opartego na
staym systemie norm etycznych, za podstawow metod sterowania spoecznego jest
programowanie etyczne; gwnym organizatorem spoeczestwa jest odpowiednio
zorganizowany aparat zajmujcy si tym programowaniem, a gwny rodzaj awansu w
hierarchii spoecznej odbywa si w ramach tego aparatu. Jest on zorganizowany w ten
sposb, e dysponuje informacjami koniecznymi do sterowania ludmi, przy czym
zakres tego rodzaju informacji, do ktrych ma dostp dany osobnik, zaley od jego
pozycji w aparacie. Wspomniany aparat jest niechtny wszelkim zmianom. Inne rodzaje
norm spoecznych podporzdkowane s normom etycznym, w myl ktrych programuje
si spoeczestwo. Normy te w stosunkowo dugich okresach czasu s stae i w zwizku
z tym struktura spoeczna jest do stabilna, czy wrcz spetryfikowana, co utrudnia
awans spoeczny. Caa kultura i nauka podporzdkowana jest normom etycznym i
bardzo konserwatywna. Jeeli normy etyczne i oparta na nich kultura s odpowiednio
utrwalone w spoeczestwie, wwczas wykazuje ono du odporno na wpywy
zewntrzne i jest niechtne wszelkim zmianom. Tego rodzaju system sterowania
panowa np. w cesarstwie chiskim po 209 r. p. n. Chr. gdy rozpoczy si rzdy
dynastii Han i konfucjonizm sta si oficjaln ideologi pastwow. W nauce
Konfucjusza pierwiastek etyczny zdecydowanie growa nad ideologiczno-religijnym.
10. System dynamiczny o dominujcych bodcach etycznych (moralnych).
Od przedstawionego wyej analogicznego systemu stacjonarnego rni si oczywicie
tym, e jest nastawiony na dokonywanie zmian stanu spoeczestwa. Std wynika
konieczno takiego formuowania norm etycznych i takiego ich stosowania, by nie
krpoway rozwoju spoeczestwa lecz tylko go reguloway. Programowanie etyczne ktre podobnie jak w analogicznym opisanym wyej systemie jest podstawow metod
sterowania spoecznego - ma na celu nie tyle wdroenie ludziom pewnych staych,
szczegowych norm postpowania, ile nauczenie ich oglnych zasad postpowania
zgodnego z etyk, dziki ktrym mogliby sami rozwizywa rne nowe problemy
yciowe. W programowaniu istotn rol odgrywa rodzina, a take rne instytucje o
15
(...) Wierni, na pierwszym miejscu wieccy, powinni czuwa nad tym, aeby
1
sprawy ziemskie i doczesne ukaday si zgodnie z prawem Boym
.
Ostatni Sobr przypomnia, co Koci zaofiarowuje ludzkiej spoecznoci i
19
5
pomocy caej spoecznoci
.
Oprcz rodziny rwnie szkoa i inne instytucje majce wpyw na wychowanie
stanowi przedmiot zainteresowania i oddziaywania Kocioa, omawiana Deklaracja
stwierdza na ten temat:
W wypenianiu swego obowizku wychowawczego Koci, zapobiegliwy o
20
21
i fakultety. Nawet w tych, ktre zale od niego, dba usilnie o to, aby poszczeglne
dyscypliny tak rozwijay si w oparciu o wasne zaoenia, wasn metod oraz wasn
swobod badania naukowego, iby z dnia na dzie mona byo osiga gbsze ich
zrozumienie i aby po najdokadniejszym rozwaeniu nowych problemw i bada
biecej doby mona gbiej pozna, w jaki sposb wiara i rozum prowadz do jednej
prawdy, podajc tu ladami Doktorw Kocioa, a szczeglnie w. Tomasza z
Akwinu. Takim sposobem ma wytwarza si jakby publiczna, staa i powszechna
obecno myli chrzecijaskiej w caym wysiku skierowanym ku rozwijaniu wyszej
kultury, a wychowankowie tych instytutw maj ksztatowa si na ludzi naprawd
odznaczajcych si nauk, przygotowanych do speniania powanych obowizkw
11
spoecznych oraz na wiadkw wiary w wiecie
.
W ogoszonej rwnie przez Sobr Watykaski II
Konstytucji duszpasterskiej
o Kociele w wiecie wspczesnym
czytamy:
wity Sobr, podejmujc to, czego uczy Sobr Watykaski I, gosi, e
22
pikne, zwaszcza sztuk religijn i jej szczyt, mianowicie sztuk kocieln. Z natury
swej d one do wyraenia w jaki sposb w dzieach ludzkich nieskoczonego pikna
Boego. S one tym bardziej powicone Bogu i pomnaaniu Jego czci i chway, im
wyczniej zmierzaj tylko do tego, aby swoimi dzieami dusze ludzkie pobone
zwraca ku Bogu.
Z tych przyczyn Matka Koci zawsze by przyjacielem sztuk piknych, stale
szuka ich szlachetnych usug i ksztaci artystw, aby nalece do kultu przedmioty byy
godne, ozdobne i pikne, jako znaki i symbole rzeczywistoci nadziemskiej. Koci
susznie uwaa si zawsze za arbitra w sprawach sztuki, osdzajc, ktre z dzie
artystw zgadzaj si z wiar, pobonoci i tradycyjnymi zasadami oraz nadaj si do
uytku sakralnego.
Ze szczegln trosk Koci dba o to, aby sprzty liturgiczne godnie i piknie
uwietniay kult, dlatego dopuszcza takie zmiany w materiale, ksztacie i ozdobach,
13
jakie z biegiem wiekw przynosi postp techniczny
.
Konstytucja nakazaa rwnie by ordynariusze dbali raczej
o szlachetne pikno
14
anieli o sam przepych
. Po Soborze denie do prostoty i odchodzenie od przepychu
w liturgii i sztuce kocielnej poszo tak daleko - zwaszcza w pastwach Europy
Zachodniej i Ameryki Pnocnej - e niejednokrotnie wpyno na osabienie jej
spoecznego oddziaywania - zwaszcza w sferze emocjonalnej.
W systemie sterowania spoecznego Kocioa katolickiego rwnie normy
prawne s cile zwizane z normami ideowo-etycznymi religii katolickiej, ktrym s
podporzdkowane i z ktrych si wywodz. Papie Pawe VI zwracajc si do
uczestnikw midzynarodowego sympozjum kanonistw w Rzymie, w dniu 26 maja
1968 r. powiedzia:
Jeeli bierzemy pod uwag czowieka jako chrzecijanina i czonka Ludu
Boego, wtedy dobrze rozumiemy, e funkcja prawna nie moe by w adnym stopniu
wyobcowana z tajemnicy zbawienia, ani te, e tak si wyrazimy, nie moe si
znajdowa na jego granicy. Cokolwiek bowiem dotyczy osoby ludzkiej jako takiej,
wszystko to czy si jak najbardziej z Boym planem zbawienia. Z tej racji ekonomia
zbawienia obejmuje take dziedzictwo prawa, poniewa czy si ona
nierozerwalnym wzem ze sprawiedliwoci i osob ludzk... Std te prawo kocielne
nie moe by uwaane za co obcego w organimie Kocioa, jakby przez kogo si
wtoczonego w jego struktur. Przeciwnie, prawo kanoniczne winno speni w yciu
Kocioa niezwykle wane zadanie, wzmacniajc i potgujc wszystkie wsplne
15
poczynania, dotyczce ycia chrzecijaskiego
.
12 Sobr Watykaski II, Konstytucja duszpasterska o Kociele w wiecie wspczesnym
Gaudium et spes
, p.
59; cyt. wg.
Sobr Watykaski II
, wyd. cyt., s. 587.
13 Sobr Watykaski II, Konstytucja o liturgii witej
Sacrosanctum concilium
, p. 122; cyt. wg.
Sobr
Watykaski II
, wyd. cyt., s. 67.
14 Por. tame, p. 124, s. 68.
15
L'Osserwatore Romano
, z dn. 28.V.1968 r., s. 1; cyt. wg. E. Sztafrowski, Podrcznik Prawa
Kanonicznego 1, wyd. cyt., s. 19.
23
jako spoeczno widzialna potrzebuje on take norm: czy to, aby si wyrazia jego
struktura hierarchiczna i organizacyjna, czy te aby sprawowanie suby Boej, a w
szczeglnoci witej wadzy i posugi sakramentw, byo starannie uporzdkowane;
czy aeby wzajemne relacje wierzcych byy regulowane zgodnie ze sprawiedliwoci
opart na mioci, by byy zagwarantowane i wyranie okrelone prawa
poszczeglnych osb; czy wreszcie, aby wsplne inicjatywy podejmowane w celu
16
doskonalenia ycia chrzecijaskiego byy popierane za pomoc norm kanonicznych
.
Z drugiej wszake strony wypada wskaza i na to, e prawo kanoniczne musi
24
Autorem prawa naturalnego jest Pan Bg, ale posiada ono swoj specyfik,
25
samego Stwrcy zostao wpisane do serca ludzkiego; a w sercu tym moe je odczyta
25
zdrowy rozum, nie zalepiony grzechem i namitnoci
.
Ostatecznie wic - wedug nauki Kocioa - zarwno prawo kanoniczne jak i
prawo wieckie, powinny by podporzdkowane normom etycznym (moralnym), ktre
w sposb najdoskonalszy formuuje etyka katolicka. Najwyszym za autorytetem
uprawnionym do orzekania co jest zgodne z etyk katolick, a co nie jest z ni zgodne jest Koci i jego hierarchia.
W systemie sterowania spoecznego Kocioa katolickiego rwnie normy i
motywacje ekonomiczne s podporzdkowane etyce (moralnoci). Papie Pius XI w
Encyklice
Quadragesimo anno
stwierdza:
(...) chcemy podkreli, co ju przedtem jasno
Leon XIII powiedzia, e mamy prawo i obowizek sdzenia najwysz Swoj wadz o
sprawach spoecznych i gospodarczych. Z pewnoci zadaniem Kocioa nie jest
prowadzi ludzi do przemijajcego i znikomego szczcia, ale do wiecznego, a nawet
uwaa Koci, e nie wolno mu si miesza do tych ziemskich spraw bez powodu. Ale
te Koci w aden sposb nie moe zrezygnowa z obowizku, ktry na Bg naoy,
a ktry mu kae wystpowa, wprawdzie nie w sprawach techniki ycia spoecznogospodarczego, bo do tego nie ma ani rodkw odpowiednich, ani powoania, ale w tych
wszystkich sprawach, ktre, maj zwizek z moralnoci. Powierzenie Nam przez Boga
skarbu prawdy i obowizku goszenia prawa moralnego w caej jego rozcigoci,
wyjaniania go i przynaglania w czas i nie w czas poddaje naszemu najwyszemu
26
sdowi tak ustrj spoeczny, jak i gospodarczy
.
W dalszym cigu cytowanej Encykliki papie Pius XI stwierdza:
(...) chocia
ycie gospodarcze i moralno rzdz si swoimi prawami, bdem jest twierdzi, e
porzdek gospodarczy i moralny tak s od siebie oddzielone i tak sobie obce, i
pierwszy zupenie nie zaley od drugiego. Tzw. gospodarcze prawa, wynikajce z natury
rzeczy materialnych i z waciwoci ciaa i ducha ludzkiego, ucz nas tylko o celach,
ktrych sprawno ludzka w yciu gospodarczym nie zdoa osign, i o celach, ktre
osign zdoa, a take o rodkach do nich prowadzcych. Z tej te natury rzeczy
materialnych, jak i z indywidualnej i spoecznej natury czowieka rozum dowiaduje si o
celu, ktry Bg zakreli yciu gospodarczemu jako caoci.
Innym jest prawo moralne. Ma ono moc rozkazywania nam, bymy w kadym
naszym czynie zmierzali do naszego celu najwyszego i ostatecznego, a w kadej z
dziedzin ycia szukali tych celw, ktre im natura, a raczej Stwrca natury, Bg,
wyznaczy, i bymy Mu je po ustaleniu wzajemnego ich stosunku do siebie
podporzdkowywali. Wystarczy, e bdziemy posuszni temu prawu, a wszystkie
szczeglne nasze cele w yciu gospodarczym, tak jednostkowe, jak spoeczne bez
trudnoci wcz si w cay ustrj celw, i my, jakby po stopniach wstpujc,
osigniemy ostatecznie cel wszystkich rzeczy, Boga, najwysze i niewyczerpane dla nas
27
i dla Niego dobro
.
Z punktu widzenia etycznego ocenia te Koci wspczesne konflikty
spoeczno-gospodarcze. Papie Jan Pawe II w Encyklice
Laborem exercens
stwierdzi:
W lad za encyklik Rerum novarum i wielu kolejnymi dokumentami
26
27
28
29
30
31
32
oni uwag przede wszystkim na cnot czystoci oraz czynnej mioci bliniego. Brali
udzia w yciu spoecznym, nie izolujc si od spoeczestwa.
Wielk wag spoeczn miao to, co Koci uczyni dla podniesienia na
wyszy poziom, uwicenia i utrwalenia ycia rodzinnego oraz zrwnania praw obojga
maonkw - czego dawne prawa pogaskie ani ydowskie nie znay.
Rwnie wane byo uwicenie i podniesienie godnoci pracy fizycznej, ktrej
w ustroju niewolniczym nie szanowano. W stosunku do niewolnikw gosi Koci
zasad rwnoci wobec Boga i chocia nie nawoywa do rewolucji w obronie praw
niewolnikw, przygotowywa stopniowo grunt pod ich wyzwolenie. Warto zaznaczy,
e ju od samego pocztku istnienia Kocioa obserwujemy praktyki zwalniania
niewolnikw, motywowane duchem Ewangelii. Wytworzy si nawet zwyczaj
zwalniania niewolnikw w wityniach z okazji rnych uroczystoci kocielnych.
Niejednokrotnie te troska o uwalnianie niewolnikw sza tak daleko, e niektrzy z
chrzecijan oddawali siebie samych w niewol by pozyska wolno dla innych.
Najlepszym dowodem podniesienia rangi niewolnikw i zrwnania ich w obliczu
Kocioa z ludmi wolnymi byo to, e w III wieku papieem zosta Kalikst I (217-222
r.), dawny niewolnik. Kalikst I wbrew prawom rzymskim ogosi wano lubw
maeskich midzy niewolnikami a osobami wolnymi.
Rozwija te Koci ju w pierwszych wiekach swego istnienia opiek
spoeczn nad ludmi potrzebujcymi pomocy, powoujc nawet do tego celu
specjalnych urzdnikw w postaci diakonw.
Wyrazem podporzdkowania ekonomii normom etycznym bya stanowcza
walka wypowiedziana przez Koci lichwie, a nawet przeciwstawianie si pobieraniu
jakichkolwiek procentw od poyczanych sum. Uwaano, e nie jest godne
chrzecijanina wyzyskiwanie w ten sposb bliniego bdcego w potrzebie, a wobec
tego pobieranie jakichkolwiek procentw jest nie tylko przeciwne mioci, ale wrcz
niesprawiedliwe. Synod w Elwira ustanowi dla klerykw przyapanych na pobieraniu
lichwy kar degradacji, za osoby wieckie pobierajce procent kaza najpierw
upomina, a gdyby si nie poprawili, wyczy z Kocioa.
Wyrazem dominacji norm etycznych nad normami witalnymi bya, wspomniana
wyej, obrona ycia i goszone przez chrzecijastwo haso prawa do ycia dla kadego.
Std wanie pochodzia walka Kocioa z plag bardzo czstego wwczas wrd pogan
samobjstwa, zabijania podu i porzucania dzieci. Koci zakada przytuki
miosierdzia, obki dla niemowlt, schroniska dla bezdomnych dzieci, opiekowa si
chorymi, starcami i kalekami.
Szczeglnego opanowania motywacji witalnych domaga si Koci od
duchowiestwa. Wprawdzie w pierwszym okresie istnienia chrzecijastwa nie byo
jeszcze prawnego obowizku celibatu, wytworzya si jednak praktyka, e kto w
wolnym stanie przyj wysze wicenia, ten ju nie powinien si eni, a jeli si
oeni, to wprawdzie jego maestwo byo wane, ale traci stanowisko duchowne.
Pniej zaczto si domaga, by czowiek onaty, jeeli przyjmie wicenia
wysze, zaprzesta poycia maeskiego. Synod w Elwira okoo 300 roku uj to w
prawo, nakazujc duchowiestwu powstrzymywa si od stosunkw maeskich.
Powoli to prawo stawao si norm dotyczc biskupw, kapanw i diakonw caego
Zachodu, natomiast Wschd poszed odmienn drog.
W ogle umiarkowanie pciowe, a zwaszcza dobrowolne dziewictwo, od
pocztku istnienia Kocioa traktowane byo jako pewna cecha wyszoci i
33
byo przyjte i uznane przez Koci. Gwn herezj powsta na tym tle by
gnostycyzm.
Gnoz w ogle nazywano gbsze, lepsze poznanie wiary. W pierwszych
wiekach istnienia Kocioa powstao wiele systemw gnostycznych, ktre stanowiy
mieszank elementw wiatopogldu hellenistycznego, ezoterycznych religii Wschodu,
chrzecijastwa i religii ydowskiej. Miay one w zaoeniu swych twrcw dawa
wysze zrozumienie zasadniczych prawd, dajc im m. in. odpowiedzi na zagadnienie
bytu najwyszego, pocztku wiata, pocztku i celu czowieka, czy wreszcie na pytanie
skd si wzio zo. Problemy te trapiy ludzi o silnych motywacjach poznawczych, a
poniewa nauka bya wwczas zbyt mao rozwinita, by na nie odpowiedzie, szukano
ich rozwizania w filozofii lub religii.
Bardzo czsto systemy gnostyczne byy cakowicie sprzeczne z religi
chrzecijask. Koci walczc z herezjami - z zwaszcza z gnostycyzmem - w
pierwszych wiekach swego istnienia, musia ustali sw regu wiary, komplet ksig
kanonicznych, metody dyskusji i przekonywania ludzi ulegajcych herezjom, wreszcie
zasady rozpoznawania kto jest prawowitym biskupem. Wszystko to wpywao na rozwj
motywacji poznawczych w samym Kociele, co jednak nigdy nie oznaczao prymatu
norm poznawczych nad etycznymi czy ideologiczno-religijnymi.
Ostatecznie zarwno przeladowania, jak i herezje nie tylko nie zniszczyy
Kocioa katolickiego, ale przyczyniy si do jego okrzepnicia zarwno pod wzgldem
etyczno-ideologicznym, jak i organizacyjnym.
35
dobro od za, swoich od obcych, a ponadto zapewnia o zwycistwie wasnego obozu - tj.
obozu dobra, podnoszc w ten sposb morale wasnych wyznawcw.
Istotn rol w kocielnym systemie sterowania zaczynaj w tym czasie
odgrywa zakony, ktre zaczy powstawa na Wschodzie. Zakonnicy chcieli dokadniej
ni reszta spoecznoci chrzecijaskiej zachowywa przepisy ewangeliczne, a
zwaszcza stosowa si do sw Chrystusa
pjd za mn, sprzedaj, co masz, i daj
ubogimoraz do rady w. Pawa dotyczcej dziewictwa. Z punktu widzenia procesw
sterowania spoecznego ycie zakonne stanowio prb szczeglnie silnego opanowania
motywacji witalnych i ekonomicznych przy cisej dominacji motywacji etycznoideologicznych. Od pocztku swego istnienia zakony odgryway w kocielnym systemie
sterowania spoecznego bardzo istotn rol, stanowic kadr najbardziej ideow i
oddan Kocioowi. Zakonnicy wywierali te wielki wpyw na spoeczestwo, a ich rola
w miar upywu czasu wzrastaa. Bardzo szybko ycie zakonne rozszerzyo si zarwno
na Wschodzie jak i na Zachodzie, za sobr w Chalcedonie w 451 r. podda klasztory
pod nadzr biskupw, zabraniajc pod kar ekskomuniki odstpstwa od reguy zakonnej
i oenku.
W sprawie celibatu kleru diecezjalnego powsta na soborze nicejskim w 325
roku projekt rozszerzenia na cay koci praktyki, ktra zaczynaa obowizywa na
Zachodzie, ale na skutek sprzeciwu egipskiego biskupa w. Pafnucjusza z Tebaidy,
utrzymano na Wschodzie obowizujce ju przedtem prawo, zabraniajce tylko
wchodzenia w zwizki maeskie po otrzymaniu wyszych wice. Prawo to
potwierdzili potem zarwno cesarz Justynian I jak i synod Trullaski w 692 roku, ktry
jednoczenie zobowiza wszystkich biskupw do powstrzymywania si od poycia jak
rwnie zwizku maeskiego. Tymczasem na Zachodzie obowizywaa nadal decyzja
synodu w Elwira z 300 r., od czasw Leona I rozcignita rwnie na subdiakonw duchownym nie wolno si byo eni, w razie za gdy byli onaci winni byli zaprzesta
poycia maeskiego, jeeli za tego nie uczynili, tracili swoje stanowiska. Wprawdzie
nie zawsze i nie wszdzie praktyka ta bya jednakowo zachowywana, ale zasada
obowizywaa.
Od kandydatw do stanu duchownego wymagano nie tylko odpowiednich
kwalifikacji moralnych, ale rwnie przygotowania naukowego. Zazwyczaj udzielanie
wice byo poprzedzane egzaminem, przeprowadzanym przez biskupa albo w jego
obecnoci. Domy biskupw, wsppraca i ycie pod jednym dachem z innymi
duchownymi wyszych stopni, day pocztek seminariom dla kleru.
Od czasw Konstantyna Wielkiego kler otrzyma od wadcy szereg
przywilejw, ale te rwnoczenie cesarze zaczli ogranicza wstpowanie do stanu
duchownego, by nie ucierpiay na tym zbytnio interesy pastwowe. M. in. ludzie
specjalnie uzdolnieni albo zobowizani do suby wojskowej lub obejmowania urzdw
cywilnych zaczli by przez pastwo wykluczani z grona kandydatw do stanu
duchownego.
rdem utrzymania kleru byy ofiary wiernych, wasne majtki duchownych
(bona patrimonialia) jak rwnie ich osobista praca, roso te znaczenie darowizn, ktre
Koci otrzymywa od osb monych a nawet monarchw. Majtki biskupw coraz
bardziej si powikszay, przy czym kler niszy by czciowo utrzymywany przez
biskupa. Duchowni podlegali coraz wikszej dyscyplinie, a samowolne porzucenie stanu
duchownego, lub przyjcie urzdw publicznych, ktrych nie mona byo pogodzi z
tym stanem, byo ostro karane - a do ekskomuniki wcznie. Biskupi, kapani i diakoni
39
zobowizani te byli trwa przy kocioach, dla ktrych byli wywiceni, tylko
wyjtkowo, gdy interes kocielny tego wymaga, pozwalano im przenosi si do innych
kociow.
Ronie w tym okresie znaczenie papiestwa, a biskupi rzymscy s w peni
wiadomi swego naczelnego stanowiska. Zabieraj gos we wszystkim co dotyczy
dogmatw, ycia kocielnego, podejmuj decyzje dotyczce Kocioa, karz i dziaaj w
charakterze rzeczywistych zwierzchnikw chrzecijastwa. Niewtpliwie przeniesienie
stolicy cesarskiej do Bizancjum, a potem upadek cesarstwa zachodniego przyczyniy si
te do wzrostu znaczenia papiestwa - odtd najwysz powag, przede wszystkim
moraln, w oczach spoeczestw Zachodu, byli tylko papiee, ktrzy te w burzliwym
okresie wdrwki ludw i najazdw barbarzyskich, stanowili faktycznie jedyn ostoj
cywilizacji i adu na Zachodzie, ktra trzymaa si niewzruszenie, w czasie gdy
wszystko inne upadao.
Papiee - podobnie jak inni biskupi - byli obierani przez kler przy wspudziale
ludu, z czasem jednak, by zabezpieczy wybr przed ewentualnymi zamieszkami,
zapewniono rwnie pomoc wadz wieckich, w rezultacie pastwo zyskao wpyw na
wybr biskupw Rzymu.
Na Wschodzie na czoo stolic patriarszych wysun si w tym czasie
Konstantynopol, zwaszcza gdy w 637 r. Jerozolima, w 638 r. Antiochia, za w 640 r.
Aleksandria przeszy w rce muzumaskie. Na pocztku VI wieku biskupi
Konstantynopola przyjli tytu patriarchy ekumenicznego.
Wadza metropolitw na Wschodzie zostaa bardziej - ni na Zachodzie ograniczona na korzy wadzy patriarszej. Natomiast metropolici Zachodu utrzymali
wadz nad biskupami diecezjalnymi - mieli prawo zwoywa i prowadzi synody,
wizytowa swe prowincje, wywica biskupw diecezjalnych w swej prowincji i
wystawia im listy uwierzytelniajce. Wpyw wieckich na wybr biskupw jest coraz
bardziej ograniczany. Na synodzie w Sardyce w 343 r. uznano, e nie wolno udziela
sakry biskupiej zbyt popiesznie, pomijajc nisze stopnie hierarchiczne oraz prby na
niszych stanowiskach.
Zwykli kapani osadzeni poza stolicami biskupimi otrzymuj coraz wiksze
uprawnienia duszpasterskie i kocielne w swoich okolicach - czyli tzw. parafiach.
Duchownych utrzymywanych w grodach i na paskich dworach zaczto nazywa
kapelanami.
Rozwija si w tym okresie ycie sakramentalne Kocioa, a sakramenty
odgrywaj coraz wiksz rol. Rozbudowuje si coraz bardziej liturgia. Msza wita
przybiera formy coraz bardziej uroczyste i wystawne. Uroczyst form przybieraj
rwnie sakramenty. Rne dziedziny sztuki s coraz szerzej wykorzystywane w yciu
liturgicznym Kocioa, speniajc bardzo wane funkcje spoeczno-sterownicze pomagaj sterowa nastrojami wiernych i wzbudza w nich odpowiednie uczucia.
Papie Leon I zakaza spowiedzi publicznej, pozostaa tylko spowied uszna,
ktra stanowia bardzo skuteczny instrument sterowania spoecznego, oparty na
sprzeniu zwrotnym bezporednim midzy spowiednikiem a penitentem. Dziki
spowiedzi usznej mona byo indywidualnie i subtelnie sterowa yciem
poszczeglnych ludzi zgodnie z nauk Kocioa.
Koci okrzep na tyle, e podj akcj misyjn poza terenem Cesarstwa
Rzymskiego, rwnoczenie przeszczepiajc kultur rzymsk zamieszkujcym pozostae
kraje Europy ludom germaskim, celtyckim i wreszcie sowiaskim, ktre w starym
40
41
42
Idee gregoriaskie podj papie Urban II, ktry zainicjowa pierwsz krucjat,
uzasadnian wyranie wzgldami ideologicznymi. Inicjatywa papieska zostaa przyjta
przez chrzecijan z wielkim entuzjazmem. Ludzie nalecy do rnych stanw
powtarzali zawoanie
Bg tak chcei przypinali krzye jako znak gotowoci do
wyprawy. Chocia niewtpliwie motywy ideologiczne nie byy jedynymi motywami
skaniajcymi krzyowcw do wypraw krzyowych, niemniej jednak w okresie krucjat
wzrasta w systemie sterowania spoecznego Kocioa katolickiego rola bodcw i
motywacji ideologicznych.
Ruch krzyowy mia charakter masowy, trwa okoo dwa wieki i nada swoiste,
specjalne pitno caemu temu okresowi, wpywajc w sposb zasadniczy na system
sterowania spoecznego nie tylko Kocioa ale rwnie wadzy wieckiej. Cao
wczesnego ycia europejskiego zarwno w dziedzinie spoecznej, politycznej, jak i
gospodarczej, wojskowej czy wreszcie naukowej stana pod znakiem tego ruchu.
Stolica Apostolska wysuna si na czoo caego wczesnego ycia europejskiego,
skupiajc w swych rkach decyzje w sprawach wojny i pokoju; uczestnicy krucjat
otrzymali specjalne przywileje nie tylko natury kocielnej, ale rwnie i czysto
wieckiej - jak np. zawieszenie na czas krucjat wszystkich ich dugw. Powstay te w
tym czasie specjalne zakony rycerskie - Joannici, Templariusze i Krzyacy - ktre do
trzech zwykych lubw zakonnych doczyy jeszcze czwarty lub suby wojskowej.
Walki cesarstwa z papiestwem nie zdoay trwale osabi pozycji Stolicy
Apostolskiej, ktra w tym okresie zaja centralne stanowisko w Chrzecijastwie,
nawet wobec najwyszej wadzy wieckiej. Teoretycznie mwi si wprawdzie jeszcze o
wspdziaaniu naczelnej wadzy wieckiej i duchownej, faktycznie jednak ustala si
zasada, e tylko czonek Kocioa moe piastowa najwysz wadz w pastwie - tzn.
ludzie ekskomunikowani nie mog tej wadzy peni. Stwarzao to moliwo usuwania
monarchw przez papiey, podczas gdy cesarze ju nie wspdziaali w obsadzaniu
Stolicy Apostolskiej, jeeli za prbowali nawet mianowa swoich kandydatw, to ci nie
znajdowali powszechnego uznania i byli uwaani za antypapiey.
Katoliccy monarchowie w tym okresie podlegaj prawom Kocioa na rwni z
innymi wiernymi, tak, e mimo ich formalnej niezalenoci w sprawach pastwowych,
faktycznie zale od wadz kocielnych.
Wyrazem dominacji norm etycznych i ideologicznych nad normami prawnymi
byo to, e sprawy pastwowe podlegay sdom kocielnym, o ile zahaczay o dziedzin
obyczajow - byo to tzw. zwierzchnictwo ratione peccali, ktre m.in. znalazo wyraz w
wyjanieniach, ktre dawa papie Bonifacy VIII krlowi francuskiemu Filipowi
Piknemu.
Wadza papieska w tym czasie uwaa si za najwyszego stra pokoju midzy
pastwami chrzecijaskimi, opiekuna adu wewntrznego i sprawiedliwych rzdw,
uprawnionego rwnie (w imi dominacji religijnych norm ideologicznych i etycznych
nad prawem pastwowym i innymi rodzajami norm spoecznych) do ukrcania tyranii i
samowoli monarszej, czyli realizatora
Krlestwa Boegona ziemi wedug w.
Augustyna. Urzdowym wyrazem stanowiska wadzy papiey w tym okresie jest synny
"Dictatus Papae" spisany w 27 tezach w roku 1075 przez papiea Grzegorza VII.
Dalszym krokiem naprzd w skupianiu rzdw Kocioa w rku papiea by ogoszony
w 1234 r. zbir
Dekretaw Grzegorza IX
.
O sile motywacji ideologicznych i etycznych w kocielnym systemie sterowania
spoecznego w tym okresie wiadczy moe rwnie fakt, e mimo wadzy absolutnej
50
stosunki midzy dwiema osobami; druga rozdzielcza, wedug ktrej dzieli si dobra
1
wsplne stosownie do pewnej proporcji
.
Dwa prawa przysuguj rodzajowi ludzkiemu w stosunku do dbr
1 Summa Theologica, 2,2, q. LXI, a. 1, a. 2; cyt. wg. A. Doboszyski, Gospodarka narodowa, Warszawa
1936, s. 19.
51
52
Biskupi - na ktrych pocztkowo spoczywa obowizek sterowania inkwizycji okazali si zbyt mao operatywni, wyodrbni wic papie trybunay inkwizycyjne,
powierzajc je prawie wycznie zakonom ebraczym, a wrd nich gwnie
dominikanom. W ten sposb w miejsce dawnej biskupiej, wysuna si na czoo
inkwizycja papieska.
W okresie panowania papiea Innocentego IV do sdw inkwizycyjnych
wprowadzono tortury, mimo e jeszcze papie Mikoaj I w swych - wydanych w IX
wieku w roku 867 -
Responsa ad consulta Bulgarorum
, okreli uywanie tortur jako
grzech przeciw Boskim i ludzkim prawom, uwaajc, e wyznanie wiary winno by
dobrowolne, a nie wymuszone. Niektrzy inkwizytorzy zasynli z okruciestwa naruszajc normy etyki katolickiej w imi motywacji i norm ideologicznych. Z powodu
naduywania wadzy przez inkwizytorw Stolica Apostolska - aby zapobiec bdom i
wypaczeniom - musiaa dokadniej precyzowa zasadny postpowania inkwizycyjnego
jak rwnie przywrci biskupom wgld w sprawy inkwizycji. Powstay nawet specjalne
podrczniki postpowania inkwizycyjnego.
Bardzo czsto jednak wszystkie te zabiegi okazyway si mao skuteczne, za
inkwizycja - jak to nieraz bywao z policj polityczn - rozszerzaa swe kompetencje,
obejmujc swym postpowaniem coraz wikszy zasig wykrocze takich jak
witokradztwa, blunierstwa, sodomi, wrbiarstwo, czary, magi, alchemi itp.
Oprcz papieskiej powstaa te inkwizycja sterowana przez wadze wieckie, za synna
inkwizycja hiszpaska staa si narzdziem despotyzmu pastwowego.
Trzeba w tym miejscu doda, e w pniejszym okresie inkwizycj
zorganizowano w pastwach protestanckich, a take w Anglii po oderwaniu si od
Kocioa katolickiego. Spord 300 tysicy spalonych na stosie czarownic 200 tysicy
stanowi ofiary inkwizycji protestanckiej, za 70 tysicy inkwizycji anglikaskiej.
Inkwizycja katolicka najczciej stosowaa pokuty kocielne, za wyrokw mierci
wydawaa stosunkowo niewiele i w dodatku nie wszystkie byy wykonywane. Np. w
caym okresie dziaania inkwizycji w Hiszpanii wydano 3 - 5 tys. wyrokw mierci
(dokadnymi danymi nie dysponujemy), przy czym nie wiadomo ile z nich wykonano
naprawd6.
6 Por. M. Chaadaj, Nic si nie zgadza,
Nasza Polska
, 2 grudnia 1998, s. 8-9.
Niezalene Trybunay Inkwizycyjne - wit Inkwizycj powoa Koci w 1215 roku, na dobre
zostaa ona zorganizowana waciwie w XV za odwoana w XVIII wieku (we Woszech dopiero w 1859 r.).
Przy tworzeniu Trybunau obowizywaa cisa procedura. Rzym wysya do danego kraju
inkwizytora, ktry skada listy uwierzytelniajce u miejscowego biskupa. Ten zapewnia mu pomoc wadz
wieckich i duchownych oraz stawa si jednym z dwu sdziw-asesorw. Drugim zostawa przeor
najwikszego, miejscowego klasztoru. Nastpnie powoywano notariusza (wraz z pomocnikami-pisarzami),
ktry jako sekretarz musia w aktach sprawy zamieszcza in extenso wszystkie zeznania i protokoy
posiedze (...).
Do Trybunau wybierano nastpnie szeciu viri probi (mw prawnych), ktrzy mieli obowizek
kontrolowania i oceniania dokumentw, take moralnoci i prawdomwnoci wiadkw i dysponowali
prawem veta. Dopuszczano wreszcie do procesu rzeczoznawcw, prawnikw itp. do 20, a nawet do 50,
zawsze zacnych obywateli.
Przywrcono zatem prawo rzymskie, ale wprowadzono do elementy cakowicie nowe: przymus
posiadania przez oskaronego obrocy - zawodowego prawnika; obowizek przedstawienia im obu
wszystkich dowodw winy i nazwisk wiadkw, ktrym w razie udowodnienia faszywych zezna grozia
kara mierci. Niektrzy historycy podaj jednak, e nazwisk wiadkw nie podawano, gdy czsto oskarano
o herezj wysoko urodzonych, a wtedy zemsta ich rodzin lub przyjaci bya okrutna, a wiadek musia
mie swobod wiadczenia. I to obowizuje do dzi.
54
55
tego moe by fakt, e krl Filip Pikny wywar skuteczny nacisk na Klemensa V w
sprawie likwidacji zakonu templariuszy, ktrych dobrami zawadn krl francuski.
Nastpca Klemensa V - Jan XXII - potrzebowa duo pienidzy zarwno na
utrzymanie rozbudowywanych coraz bardziej urzdw kurialnych, jak i na rozwinit
intensywn akcj misyjn na Wschodzie. Poniewa za woskie rda nie daway
papiestwu dostatecznych dochodw, rozwijano wic szeroki system fiskalny Stolicy
Apostolskiej, ktry wywoywa coraz wiksze niezadowolenie w caym
Chrzecijastwie.
Usiowa si te papie miesza w sprawy cesarstwa, domagajc si
rozstrzygnicia przed swoim trybunaem sporu midzy Ludwikiem Bawarem, a
Fryderykiem Piknym austriackim. da te papie dla siebie wikariatu cesarstwa we
Woszech - co gniewao ksit niemieckich. W rezultacie wojna domowa w Niemczech
zamienia si w wojn ze Stolic Apostolsk. W kocu ksita niemieccy ogosili
zasad, e na przyszo ten ma by uwaany za krla i cesarza, kogo obierze wikszo
elektorw, papieskie za potwierdzenia s zbyteczne. Kres wojnie pooy dopiero
wybr na cesarza Karola Luksemburczyka w 1346 roku. Wkrtce jednak potem przysza
do Europy Zachodniej ze Wschodu tzw. czarna mier, ktra zdziesitkowaa ludno
Europy. Ludno Anglii zmniejszya si wskutek zarazy o okoo 40%, ludno Niemiec
o ok. 35%, ubytki ludnoci Francji, Hiszpanii i Woch byy jeszcze wiksze. Ogem
zaraza pochona kilkadziesit milionw ofiar. O ile w roku 1300 ludno Europy
liczya okoo 80 mln, to w roku 1400 zaledwie 45-50 mln. W wyniku zarazy
rozprzeniu ulego ycie w Europie - w tym rwnie ycie religijne.
Papiee Innocenty VI i Urban V podjli prby uzdrowienia Kocioa pracowali nad napraw obyczajw duchowiestwa, usuwali naduycia kocielne,
pitnowali wystawne ycie kleru. Wochy byy jednak nadal widowni walk, w trakcie
ktrych akomym okiem patrzono na Pastwo Kocielne. W latach 1378-1417 trapia
Koci schizma zachodnia, ktra doprowadzia do rozbicia centrum decyzyjnego
Kocioa - dziaali w tym czasie papiee i antypapiee. Dopiero Sobr w Konstancji
wybra w 1417 r. papiea Marcina V koczc okres schizmy.
Na Soborze w Konstancji (1414-1418 r.) wybitny polski prawnik, rektor
uniwersytetu krakowskiego - Pawe Wodkowic podj w imi nadrzdnoci etyki oraz
w imi idei tolerancji polemik z obrocami polityki krzyackiej. Stara si on nada
szeroki sens idei tolerancji w stosunku do wszystkich niechrzecijan. Tolerancja wedug
niego miaa oznacza nie tylko bierne znoszenie, ale i pozytywn ochron przed
wypdzeniem, rabowaniem, nawracaniem przemoc, nie mwic ju o mordowaniu.
Podstaw tej tolerancji u Pawa Wodkowica by nakaz etyczny - by to wic spr o
zasadniczym znaczeniu dla systemu sterowania spoecznego Kocioa katolickiego chodzio o nadrzdno norm etycznych w stosunku do wszystkich norm, w tym nawet
ideologicznych (ktre wszak stanowiy podstawow motywacj dziaalnoci inkwizycji,
naruszajcej czsto normy etyczne). Pawe Wodkowic wyprzedzi tu swoj epok.
Sobr w Konstancji zaj si problemami reformy, ale zaatwi je
powierzchownie i poowicznie - gwnie zreformowano funkcjonowanie kurii
papieskiej. Penej reformy Kocioa nie przeprowadziy rwnie nastpne sobory, a
tymczasem Stolica Apostolska pograa si w otchani nepotyzmu, za motywacje
witalne i ekonomiczne w centrum decyzyjnym Kocioa coraz bardziej bray gr nad
motywacjami etycznymi i ideologicznymi.
56
57
58
obchody religijne zostay wrcz zabronione. Krl pruski Fryderyk II nazwa zoliwie
Jzefa II
arcyzakrystianem w. Imperium Rzymskiego
.
Reformy Jzefa II miay typowy biurokratyczny charakter i byy
przeprowadzane w oparciu o aparat administracyjny i policyjny. Ich istot bya
dominacja motywacji i norm prawnych nad etycznymi i ideologicznymi. Papie Pius VI
prbowa Jzefa II zawrci z bdnej - wedug zdania Stolicy Apostolskiej - drogi, ale
bezskutecznie.
W XVIII wieku po objciu tronu hiszpaskiego przez Bourbonw, w Hiszpanii
zacz si absolutyzm na mod gallikask, co doprowadzio do sporw ze Stolic
Apostolsk. Hiszpania posiadaa w tym czasie 180 arcybiskupstw i biskupstw, 70 tys.
duchownych diecezjalnych i drugie tyle duchowiestwa zakonnego. Filip V ogosi si
patronem wszystkich biskupstw w pastwie, uzurpujc sobie cakowicie niezalene
prawo ich obsadzania. Powsta na tym tle konflikt ze Stolic Apostolsk, ktry dopiero
papie Banedykt XIV zaagodzi konkordatem z 1753 r., ktry przyzna krlom
hiszpaskim wspomniane prawo, papie zastrzeg sobie tylko nominacje w 52
beneficjach mniejszych.
Po oddzieleniu si Portugalii od monarchii hiszpaskiej, doszo rwnie do
konfliktu midzy monarchi portugalsk a Stolic Apostolsk, konflikt ten zaagodzi
dopiero Benedykt XIV, co jednak nie zapobiego dalszym konfliktom.
Stosunki kocielne we Woszech byy rwnie w tym czasie pene konfliktw
midzy wadzami kocielnymi i wieckimi. Gallikanizm i jzefinizm miay wielu
zwolennikw we Woszech, mwiono wrcz, e wpywy Kocioa we Woszech
sigay
tylko tak daleko, jak wpyw spowiednikw ksicych
.
Kolejnym zagroeniem dla Kocioa katolickiego i jego systemu sterowania
spoecznego okaza si prd mylowy, ktry przeszed do historii pod nazw filozofii
epoki Owiecenia. Katolicki eklezjolog biskup Edward Ozorowski pisze na ten temat:
Spustoszenie sia przede wszystkim racjonalizm, deizm i naturalizm. Pierwszy
65
66
67
68
"za dwadziecia lat nie bdzie wicej Kocioa". Zdaniem d'Alamberta, "inni (poza
jezuitami) ksia s to tylko kozacy i pandurzy, ktrzy nie opr si naszym wojskom
regularnym". Wszystkie katolickie pastwa w spadku po jezuitach przejy rozlege
dobra i sie szkoln. Jakkolwiek nie obeszo si bez marnotrawstwa i grabiey, otwaro
si pole dla rnych reformatorskich inicjatyw w dziedzinie spraw charytatywnych i
owiatowych. Spora cz eks-jezuitw wykazaa jednak wybitne zdolnoci
pedagogiczne oraz umiejtno przystosowania si do nowych warunkw. Tumaczy to
do paradoksalny fakt, e kasata jezuitw nie obja posiadoci dwojga najbardziej
zaprzyjanionych z filozofami monarchw.
Fryderyk II i Katarzyna II nie dopucili do ogoszenia brewe Klemensa XIV na
lsku i Pomorzu Gdaskim oraz na Biaorusi. Przedstawiali to jako wyraz
lekcewaenia papieskich rozporzdze, przede wszystkim jednak mogli liczy na
lojalno zagroonych i pozbawionych zagranicznego kierownictwa resztek zakonu, a
dla swych katolickich poddanych potrzebowali katolickich szk. Fryderyk wyjania
zdziwionym przyjacioom: "Papie poucina im ogony, nie mog wic ju by uywani
do tego, aby, jak niegdy lisy Samsonowe, podpala zboa Filistynw". Nastpca
Klemensa XIV, Pius VI, wypuci z Zamku witego Anioa dogorywajcego ojca Ricci
i zaaprobowa istnienie reliktu zakonu na Biaorusi. Kolegia jezuickie miay tam
8
przetrwa a do przywrcenia zakonu w 1814 r.
Fryderyk II nie chcia, by po ewentualnej likwidacji studiw teologicznych w
Prusach kandydaci do stanu duchownego musieli udawa si na nauk za granic.
Pozostawi wic wszystkie zakady prowadzone przez jezuitw i wszystkich czonkw
Towarzystwa Jezusowego, nadajc im tylko nazw
Kapanw Krlewskiego Instytutu
Szkolnego
, z tym jednak, e na wszystkie stanowiska miaa ich odtd powoywa
wadza krlewska.
Likwidacja zakonu jezuitw bya decydujcym ciosem w system sterowania
spoecznego Kocioa katolickiego, zadanym w przeddzie Wielkiej Rewolucji
Francuskiej. Przede wszystkim Koci straci swj najsprawniejszy instrument
sterowania poredniego elit krajw katolickich. Otworzyy si natomiast wielkie
moliwoci pozyskania takiego wpywu przez przeciwnikw Kocioa ze sfer liberalnowolnomularskich. Niewtpliwie wyzyskali oni t okazj organizujc system ksztacenia,
ktry wychowa pokolenie, ktre zrobio rewolucj - wybucha ona we Francji w 25 lat
po kasacji jezuitw, a wic by to okres potrzebny do wychowania nowego pokolenia.
Osabieniu ulega rwnie w tym czasie - nie tylko z powodu likwidacji
Towarzystwa Jezusowego - dziaalno propagandowa Kocioa, osabiona te zostaa
dziaalno misyjna Kocioa poza Europ, ktra zreszt bya utrudniona ju w poowie
XVIII w., gdy papie Benedykt XIV w 1742 r. potpi tzw. system akomodacyjny i
odrbnoci chiskie (system ten wprowadzony przez jezuitw polega na bardzo
8 E. Rostworowski, Historia powszechna wiek XVIII, wyd. cyt., s. 714-715.
71
72
wpyww Kocioa i stopniowej dechrystianizacji. Pocztek tego stanu rzeczy widz oni
w Reformacji XVI w., ktra zniszczya jedno religijn Europy. Drugim etapem w
dziejach pogbiania si tego konfliktu jest, ich zdaniem, wielka rewolucja francuska z
lat 1789-1799. Zwaszcza we Francji zostawia ona skutki, trwajce a po dzi dzie.
Jest to pogld w wysokim stopniu suszny. Rewolucja ta bya istotnie punktem
wyjcia dla caego wieku XIX i pocztku wieku XX. We Francji zapocztkowaa rzdy
mieszczastwa, opartego o system kapitalistyczny. Wywara wpyw ogromny i na ca
Europ. Tak rozpocz charakterystyk stosunku Kocioa do rewolucji francuskiej ks.
1
Mieczysaw ywczyski w swej pracy pt. Koci i rewolucja francuska (1951)
.
Przed rokiem 1789 we Francji roso niezadowolenie szerokich mas z powodu
73
74
75
8
zatwierdzi nowy porzdek (26 grudzie 1790)
. Wszed on wic formalnie w ycie.
Gorzej byo natomiast z zastosowaniem go w praktyce.
Zaczto wprawdzie w myl
ustawy wybiera biskupw, ale aden z dotychczasowych nie zgodzi si na udzielenie
im konsekracji. Kocioowi Konstytucyjnemu grozia mier w powijakach. Ocali go
Talleyrand (ktry by biskupem - przyp. J. K.), wicc 24 lutego 1791 r. dwch
9
wybranych biskupw, ci za zaczli wici innych wybracw ludu. (...)
. Stanowio to
ju bardzo grone uderzenie w system sterowania Kocioa i papie Pius VI w dniu 10
marca 1791 r. w breve przesanym do biskupw francuskich uczestniczcych w
Zgromadzeniu Narodowym, odrzuci Konstytucj Cywiln Duchowiestwa jako
niewan. Decyzj t papie ponownie ogosi 13 kwietnia 1791 r. w breve Charitas,
skierowanym do caego duchowiestwa i ludu francuskiego. Po wypowiedzi papieskiej
Zgromadzenie zabrao posiadoci pastwa kocielnego we Francji - hrabstwo Venaissin
i miasto Awinion.
7 maja 1791 r. Zgromadzenie Narodowe uchwalio ustaw, ktra ograniczaa
swobod wykonywania kultu przez ksiy, ktrzy odmwili zoenia przysigi na
ustaw cywiln. Wielu wierzcych Francuzw uznao walk z rewolucj za obowizek
sumienia.
1 padziernika 1791 r. rozpoczo dziaalno nowe Zgromadzenie
Prawodawcze, ktre rozszerzyo prawa czowieka, wprowadzio rozwody, zabronio
nosi strj duchowny poza wityni, znioso bractwa i stowarzyszenia religijne.
Rozpoczy si przeladowania ksiy, ktrzy nie chcieli zoy przysigi na konstytucj
- jednych wtrcano do wizie, innych za skazywano na wygnanie, owiadczano przy
tym, e ksia ci s
zdrajcami narodu
(czyli przeciwnikami rewolucji).
We wrzeniu 1792 r. ogoszono Francj republik, nasta okres rzdw
Konwentu. Wprowadzono obowizkowe luby cywilne, uatwiono rozwody, zniesiono
prawo celibatu, zmieniono kalendarz, wita chrzecijaskie zastpiono
republikaskimi. W miejsce religii objawionej ogoszono religi rozumu i natury,
witynie paryskie i prowincjonalne zaczto przeksztaca w witynie rozumu.
Arcybiskup paryski, Gobel, jak rwnie wielu innych duchownych stawio si przed
Konwentem skadajc swe urzdy i opowiadajc si za narodowym kultem
wolnoci i
rwnoci
.
Kult rozumu nie utrzyma si jednak dugo, 8 maja 1794 r. na wniosek
Robespierre'a Konwent wyda dekret, stwierdzajcy, e
nard francuski uznaje istnienie
7 Ks. dr J. Umiski, Historia Kocioa, tom II, wyd. cyt., s. 354.
8 Tame, s. 354.
9 M. ywczyski, Historia Powszechna 1789-1870, Warszawa 1977, s. 44-45.
76
ktry zacz stosowa dawne prawa w stosunku do opornych ksiy, dajc zoenia
"przysigi nienawici do monarchii". W nastpstwie tego skazano wielu ksiy na
deportacj, na osadzenie na wyspie d'Olron, a kilkudziesiciu nawet na rozstrzelanie.
12
Zaczto te przeprowadza prby stworzenia nowej religii pastwowej
.
Prby tworzenia religii pastwowej nie day oczekiwanych rezultatw, ale za to
za rzdw Dyrektoriatu zaostrzy si konflikt ze Stolic Apostolsk, ktry zakoczy si
zdobyciem Pastwa Kocielnego przez wojska francuskie, zajciem Rzymu w 1798 r. i
ogoszeniem go rzeczpospolit.
Papie Pius VI zosta wywieziony najprzd do Sieny, potem do Certosy pod
Florencj, w kocu za a poza Alpy do twierdzy Valence nad Rodanem, gdzie rozsta
13
si z yciem 29 sierpnia 1799 r.
.
Nastpca Piusa VI - Pius VII - wybrany w Wenecji pod oson wojsk cesarza
austriackiego, ju w lipcu 1800 r., dziki sukcesom wojsk rosyjskich i austriackich,
mg obj rzdy w wyzwolonym od Francuzw Rzymie.
Napoleon Bonaparte, gdy zosta pierwszym konsulem dy do pojednania z
Kocioem i Stolic Apostolsk, uwaajc, e bdzie to poyteczne dla utrwalenia jego
rzdw i przywrcenia adu w pastwie. Po nowych zwycistwach swych wojsk we
Woszech okazywa wszdzie yczliwo dla kleru i rozpocz pertraktacje z papieem
Piusem VII. W lipcu 1801 r. zawarty zosta bardzo wany w dziejach Kocioa (w
przyszoci wzorcowy dla innych pastw w XIX wieku) Konkordat midzy Republik
Francusk a Stolic Apostolsk. By on bardzo istotny dla pniejszych dziejw
kocielnego systemu sterowania spoecznego.
Moc jego Koci utraca wprawdzie dawne swoje uprzywilejowane
77
.
Napoleon nie okaza si wobec Kocioa uczciwym kontrahentem - razem z
konkordatem ogosi w kwietniu 1802 r. tzw. Artykuy Organiczne, ktre miay
regulowa sposb wprowadzania go w ycie.
Uoone zostay za podniet Talleyrand'a.
Ograniczay one wadz papiey, legatw papieskich i soborw powszechnych we
Francji, wznawiay w niej w caej peni gallikanizm Ludwika XIV, oddaway w niewol
rzdu episkopat i duchowiestwo, tamoway kult katolicki w miejscowociach pod
wzgldem wyznaniowym mieszanych, nakazyway zawieranie maestw cywilnych
przed kocielnymi, polecay nawet w seminariach duchownych naucza zgodnie z
Artykuami gallikaskimi z roku 1682 (...). Papie na publicznym konsystorzu
16
zaprotestowa przeciw temu, Napoleon jednak ani myla zwaa na protest papieski
.
Mimo tego wszystkiego Pius VII w 1804 r. zgodzi si koronowa Napoleona
jako dziedzicznego cesarza Francuzw. W trakcie koronacji Napoleon sam woy
koron na gow sobie i swej onie Jzefinie.
W nastpnych latach sytuacja coraz bardziej si zaostrzaa w wyniku cigych
tar midzy Napoleonem a Stolic Apostolsk. W kocu Napoleon kaza zbrojnie zaj
Rzym i ogosi wcielenie Pastwa Kocielnego do Francji, papieowi za wyznaczy 2
miliony frankw pensji. Pius VII ekskomunikowa Napoleona. W nocy z 5 na 6 lipca
1809 r. papie zosta wywieziony z Rzymu najpierw do Grenoble w Delfinacie, a potem
do Savony - na zachd od Genui, wreszcie w czerwcu 1812 r. do Fintainbleau pod
Paryem. Napoleon uwizi kardynaa-sekretarza stanu, a wszystkim innym czonkom
witego kolegium poleci osi w Paryu.
Napoleon postanowi zaatwi sprawy Kocioa niezalenie od Stolicy
Apostolskiej, ustanowi w tym celu specjaln Rad Kocieln z kardynaem Feshem na
czele. Uwiziony jednak papie nie chcia uznawa napoleoskich nominacji biskupich.
Aby zaradzi trudnociom zwoa Napoleon w 1811 r. sobr narodowy do Parya. Sobr
ten owiadczy sw wierno dla Stolicy Apostolskiej i wyrazi al z powodu uwizienia
papiea, ale w sprawie nominacji biskupich, po krtkim sprzeciwie (i pozbawieniu
wolnoci najbardziej opornych biskupw) okaza si posuszny Napoleonowi,
uchwalajc, e o ile papie w cigu 6 miesicy nie da kanonicznej instytuacji
wyznaczonym przez rzd biskupom, prawo ich potwierdzenia przechodzi na metropolit
danej prowincji. Po powrocie z zakoczonej klsk wyprawy moskiewskiej wymg
14 Tame, s. 359.
15 Por. tame, s. 360.
16 Tame, s. 360-361.
78
80
Pastwa katolickie w okresie tym przestay istnie. Miejsce ich zajy wszdzie
81
Bardziej przyjazn wobec Kocioa polityk zacz on prowadzi dopiero pod koniec
swego panowania; obalony jednak zosta w 1848 r. przez rewolucj lutow, ktra
wprowadzia rzdy republikaskie z Ludwikiem Napoleonem Bonapartem jako
prezydentem, w 1852 r. zosta on ogoszony cesarzem - jako Napoleon III. Nowy cesarz
pocztkowo okazywa duo yczliwoci Kocioowi, ale po pewnym czasie zacz
uszczupla jego prawa.
Nielepsza bya sytuacja Kocioa w innych krajach Europy. W Hiszpanii w
1820 r. rewolta wojskowa spowodowaa zerwanie stosunkw ze Stolic Apostolsk,
wydalenie nuncjusza papieskiego, usunicie jezuitw i kasat ponad 800 klasztorw;
obalia te inkwizycj hiszpask - ktra zreszt bya w tym czasie raczej narzdziem
despotyzmu pastwowego ni kocielnego. Inkwizycja wprawdzie wkrtce oya, ale w
1834 r. ulega ostatecznej likwidacji. W trakcie kolejnych przewrotw i kotrprzewrotw
Koci w Hiszpanii ponosi straty. Dopiero w 1851 r. krlowa Izabella II zawara ze
Stolic Apostolsk konkordat, ktry uznawa religi katolick za religi pastwow,
jedyn dozwolon w Hiszpanii (inne byy zakazane); Kocioowi zwrcono wikszo
zabranych dawniej majtkw, powierzono mu decydujc rol w nauce i wychowaniu
modziey (chocia poziom moralny i umysowy wczesnego kleru hiszpaskiego nie
by bardzo wysoki). Nowa rewolucja w 1868 roku doprowadzia do detronizacji Izabelli
II, Hiszpania staa si monarchi konstytucyjn, wprowadzono swobod wyznania,
osabiajc rol kleru.
W Portugalii Don Miguel opiera si na arystokracji i klerze, po jego obaleniu
w 1833 r. rozpoczy si przeladowania Kocioa - wypdzono cz biskupw, a take
jezuitw, zabrano na rzecz skarbu cz klasztorw, zniesiono nuncjatur, spory
kocielne oddano sdom wieckim, a nawet sprawowanie sakramentw uzaleniono od
zatwierdzenia duchownych przez pastwo. Cz kleru, z patriarch Lizbony
arcybiskupem Silva, na czele, stana po stronie pastwa, a sam Silva konsekrowa
nawet biskupw, ktrzy nie otrzymali konfirmacji papieskiej. Papie Grzegorz XVI
protestowa przeciw temu, ale bezskutecznie. Wprawdzie po 1834 r. przeladowania
Kocioa zagodniay, ale cezaropapizm panowa w Portugalii prawie do koca XIX
wieku.
W pierwszej poowie XIX wieku po kongresie wiedeskim, obserwujemy z
jednej strony pewne oywienie i odrodzenie Kocioa katolickiego, a z drugiej strony
podmywanie jego wpywu na spoeczestwo przez buruazyjne ruchy liberalne i
wolnomularstwo, jak rwnie przez rne towarzystwa tajne o charakterze
demokratycznym, wrd ktrych najbardziej popularne byo wglarstwo (karbonaryzm).
We Francji do walki z niewiar i wolnomylnoci zabrali si nie tylko
duchowni, ale rwnie myliciele, pisarze i dziaacze wieccy tacy jak Franciszek de
82
szkoy tzw. wolne (Enseignement libre) czyli katolickie. Wanie dziki wysikom
Montalemberta i przyjaci jego zostaa wywalczona w 1833 r. wolno nauczania dla
katolickich szk pocztkowych, po tym w 1850 r., dla szk rednich. Prowadzili je
gwnie zakonnicy, to te sfery liberalne, w miar, jak dochodziy do wadzy,
wypowiaday walk przede wszystkim zakonom, uderzajc tym samym w katolickie
wychowanie. Znaczna cz zakonnikw zostaa wwczas na swych stanowiskach w
przebraniu wieckim i w charakterze nauczycieli jak gdyby wieckich.
Za trzeciej Rzeczypospolitej, w 1875 r. otrzymaa Francja nawet mono
zaoenia a piciu uniwersytetw katolickich : w Paryu, Lille, Lionie, Angere i
Tuluzie. Wprawdzie ju w kilka lat pniej, w 1879 r., odebrano im prawo nadawania
stopni naukowych, niemniej dziaalnoci swojej jako wysze instytuty szkolne nie
przerway i do dzisiaj wychowuj cae pokolenia akademickiej inteligencji francuskiej, a
25
wrd profesorw miewaj bardzo czsto ludzi wszechwiatowej sawy. (...)
.
Pewn przeszkod w rozwijaniu francuskiego katolicyzmu stanowio w XIX
wieku czste (zwaszcza wrd szlachty i kleru) czenie przekona religijnych z
monarchistycznymi, co zraao do Kocioa szczerych republikanw. Dopiero
poczynajc od papiea Leona XIII Stolica Apostolska kilkakrotnie przypominaa
katolikom francuskim, e rzdy republikaskie same w sobie bynajmniej si
katolicyzmowi nie sprzeciwiaj, naley wic umie z nimi wsppracowa.
Gdy po powstaniu w 1830 r. Belgia wyodrbnia si jako odrbne krlestwo,
wprowadzona zostaa konstytucja przyjmujca zasad rozdziau Kocioa od pastwa.
Papie Grzegorz XVI ustosunkowa si negatywnie do powstania belgijskiego, ale
okazao si, e sytuacja w Belgii - mimo rozdziau Kocioa od pastwa - bya dla
Kocioa korzystna. Pastwo zobowizao si pokrywa koszty kultu religijnego,
zostawiajc rwnoczenie Kocioowi pen swobod dziaania i rozwoju wraz z
wolnoci szk, prasy, zakonw i katolickich stowarzysze. W rezultacie Belgia staa
si wzorem nowoczesnego pastwa katolickiego, mimo, e byy w niej rwnie do
silne wpywy wolnomularskie i wolnomylicielskie.
83
84
wasnego, nieuszczuplonego pastwa, zwalcza nie tylko ten ruch, ale take zarwno
socjalizm, jak i liberalizm. Wreszcie po kongresie katolikw liberalnych w Mechlinie,
gdzie program liberalny rozwin Karol Montalembert (w sierpniu 1863), i po kongresie
uczonych katolickich w Monachium, gdzie historyk Dllinger mwi o niezalenoci
nauki (we wrzeniu 1863), papie uroczycie encyklik Quanta cura (8 XII 1864)
potpi gwne "bdy nowoytne", tj. racjonalizm, gallikanizm, socjalizm a take
wolno prasy, sumienia, rwno wyzna wobec prawa i w ogle ca doktryn
liberaln. Do encykliki zosta doczony wykaz (syllabus) bdw, oglnie tylko
wspomnianych w encyklice. Do takich bdw zaliczono m.in. niezaleno filozofii od
objawienia, tolerancj religijn, zasad nieinterwencji, mono wypowiadania
posuszestwa "prawowitym wadzom", nawet w imi mioci ojczyzny, zasad
rozdziau Kocioa od pastwa. Na kocu za bd uznano zdanie, e papie moe i
powinien pogodzi si "z postpem, z liberalizmem i z kultur nowoytn".
Akt papieski by przekreleniem katolicyzmu liberalnego, ktry ody dopiero
po 1878 r. (tj. po mierci Piusa IX), ale ju pod inn nazw (demokracja
chrzecijaska). Oglnie jednak akt ten nie powstrzyma szerzenia si ideologii
liberalnej, przyczyni si za to do wzrostu antyklerykalizmu, cho wikszoci liberaw,
zwaszcza we Francji, Belgii i Woszech, wcale nie byo to na rk. Liberaowie ci,
przeraeni rosncym w si ruchem robotniczym, a zwaszcza socjalizmem, pragnli
umocni znaczenie pastwa i Kocioa. O ile przed 1848 r. chcieli pastwu zostawi
najwyej rol polityczn, pilnowanie porzdku publicznego, o tyle teraz sdzili, e musi
ono by na tyle silne, by klasom posiadajcym zapewni skuteczn obron. Z tych te
powodw wikszo liberaw pragna utrzymania wpywu Kocioa na masy, ale nie
widzc monoci kompromisu z oficjalnymi czynnikami w Kociele zacza zwalcza
27
jego znaczenie polityczne, tj. - jak mwiono - katolicyzm polityczny
.
W samych Woszech rzd piemoncki kierowany przez hrabiego Cavour'a
wprowadzi szereg ogranicze Kocioa - znis dziesiciny, prawo azylu i sdownictwo
kocielne, wprowadzi pastwow administracj dbr kocielnych i maestwa cywilne,
wydali jezuitw i skasowa inne zakony oraz stowarzyszenia, ktre nie zajmoway si
szkolnictwem lub pielgnowaniem chorych. Wojska piemonckie dokonujc
zjednoczenia Woch opanoway znaczn cz Pastwa Kocielnego, wreszcie 20
wrzenia 1870 r. zajy sam Rzym. Papieowi zapewniono nietykalno osobist, prawa
i honory monarsze, nietykalno i bezpieczestwo posw akredytowanych przy Stolicy
Apostolskiej; pozostawiono papieowi paace watykaski i lateraski oraz letni w Castel
Gandolfo, gwardi przyboczn, wasne biura pocztowo-telegraficzne i 3 mln 225 tys.
lirw rocznej pensji. Pius IX nie uzna zaboru, nie przyj ani gwarancji ani dotacji,
zaoy protest wobec caego wiata, ekskomunikowa zaborcw jego pastwa i ogosi
si winiem w Watykanie. Natomiast wadze woskie rozcigny ograniczenia
dziaalnoci Kocioa, ktre dotychczas obowizyway w Piemoncie, na cae Wochy.
Zarwno encyklika Quanta cura jak i caa wczesna polityka Piusa IX
stanowiy prb ograniczenia w kocielnym systemie sterowania spoecznego bodcw
poznawczych, a nawet czciowo etycznych, na rzecz bodcw i motywacji prawnych i
ideologicznych. Rwnoczenie papie stara si o wzrost spoistoci Kocioa oraz
zwikszenie centralizmu w jego procesach sterowniczych. W tym te gwnie celu
zwoany zosta w grudniu 1869 r. Sobr Watykaski I. Sobr ten uchwali konstytucj
dogmatyczn De fide catholica ("Dei Filius") dotyczc podstawowych zasad
27 Tame, s. 453-454.
85
88
W 1878 r. zmar Pius IX, a jego nastpc zosta obrany Gioacchino Pecci,
ktry przybra imi Leona XIII, rozpocza si nowa epoka w dziejach Kocioa. Nowy
papie okaza si bardzo taktownym i zrcznym dyplomat - nawiza czno z
rzdem rosyjskim, zakoczy spraw kulturkampfu w Niemczech, poprawi sytuacj
Kocioa w Hiszpanii i Portugalii, doprowadzi do pojednania przynajmniej czci
katolikw francuskich z wadz republikask, umocni Koci w Ameryce, natomiast
nie mg doj do porozumienia z rzdem woskim.
Wiele uwagi powici te Leon XIII sprawom wewntrzno-kocielnym.
Przysporzy Kocioowi a 248 nowych biskupstw i arcybiskupstw oraz 48 wikariatw i
prefektur apostolskich, rozwija misje. Wiele uwagi powici zwartoci ideologicznej i
doktrynalnej katolicyzmu. Bdc czowiekiem niezwykle kulturalnym i wyksztaconym,
rozumia znaczenie nauki i wiedzia, e zwalczanie sprzecznych z religi i wrogich
Kocioowi kierunkw naukowych wymaga wytworzenia wasnego, dobrze
ugruntowanego programu dziaania i wasnej metody naukowej. Ju na pocztku swego
pontyfikatu stara si podnie rol norm, bodcw i motywacji poznawczych w
kocielnym systemie sterowania. W dniu 4 sierpnia 1879 r. ogasza encyklik
Aeterni
Patris
, w ktrej wzywa katolickich uczonych do pogbienia pracy w dziedzinie filozofii
i do przyjcia jednolitego wzoru studiw scholastycznych, ogaszajc zarazem w.
Tomasza z Akwinu naczelnym mistrzem studiw filozoficznych i teologicznych.
Encyklika ta zapocztkowaa neoscholastyk i jej podstawow posta - neotomizm,
ktry sta si doktryn obowizujc w seminariach i wyszych uczelniach katolickich.
Dziaania zmierzajce do podniesienia poziomu nauki katolickiej kontynuowa Leon
XIII przez cay okres swego pontyfikatu - w 1881 r. otworzy dla wszystkich uczonych
Archiwum Watykaskie, czynic z Rzymu jeden z gwnych orodkw bada
historycznych i podnoszc na wyszy poziom studia historyczno-kocielne.
Zorganizowa bardzo wane dla doktryny katolickiej studia biblijne i pod koniec swego
pontyfikatu utworzy w 1902 r. oddzieln Komisj Biblijn dla kierowania badaniami w
tej dziedzinie i ich koordynowania. Oprcz nauki teologii i filozofii poleca
duchowiestwu ksztacenie si w naukach wieckich - zwaszcza spoecznych i
przyrodniczych.
Nastpia te ewolucja stanowiska Watykanu wobec liberalizmu.
Leon XIII
zszed z nieugitych i nieprzejednanych pozycji swego poprzednika i ujrza nie tylko
widoki kompromisu i porozumienia z liberaln buruazj i z pastwem liberalnym, ale
rwnie moliwo uzyskania dla Kocioa pomylnych warunkw dziaania w wiecie
89
1
nowoczesnym
. Np. odnonie konstytucji belgijskiej z 1831 r. stwierdzi, e chocia
uwicia ona pewne zasady, ktrych jako papie nie moe uzna za suszne, ale
pooenie katolicyzmu w Belgii wskazuje, e system wolnoci zaprowadzony w Belgii
jest najbardziej korzystny dla Kocioa i katolicy belgijscy nie tylko nie powinni
atakowa swojej konstytucji, ale winni jej broni.
Baczn uwag zwrci te Leon XIII na problematyk spoeczn, a zwaszcza
na kwesti robotnicz. Ju na pocztku swego pontyfikatu w 1881 r. w encyklice
"Diuturnum illud" poruszy problem pochodzenia wadzy pastwowej, stajc na
stanowisku poredniego pochodzenia wadzy od Boga i przeciwstawiajc si teorii
umowy spoecznej, a take odrzucajc socjalizm, komunizm i nihilizm.
W 1885 r. ogosi encyklik
Immortale Deipowicon chrzecijaskiemu
ustrojowi pastwowemu. Stwierdzi w niej, e czowiek z woli Boga jest istot
spoeczn, wadza za pochodzi od Boga i jest niejako mandatariuszem Boga, powinna
wic w swoim dziaaniu kierowa si wol Bo. Prawa sprzeczne z wol Bo, czyli z
prawem Boym naturalnym czy objawionym s bezprawiem i obywatel nie jest
obowizany im si podporzdkowa. Wadza pastwowa uznajc najwyszy autorytet
Boga, winna uznawa take religi i popiera jej rozwj, co jest rwnoznaczne z
uznaniem Kocioa i przyznaniem mu prawa rozwoju. Koci i pastwo speniaj sw
misj zgodnie z oglnym planem Boga, ktry kieruje wiatem, powinny wic
wsppracowa. Koci nie potpia adnej formy rzdu, byle by odpowiadaa zasadom
mdroci i sprawiedliwoci.
Wydan w 1888 r. encyklik
Libertaspowici Leon XIII zagadnieniu
wolnoci i tolerancji. Przedstawi w niej chrzecijask koncepcj wolnoci, odrniajc
j od wolnoci goszonej przez liberaw. Wolnoci religijnej nie naley miesza z
liberalizmem religijnym, graniczcym z indyferentyzmem, za tolerancji nie mona
identyfikowa z relatywizmem odnoszcym si do prawdy i przekona religijnych. W
encyklice tej papie wiele miejsca powici wolnoci politycznej, odcinajc si jednak
od liberalizmu i zastrzegajc, e wolno polityczna nie moe by rwnoznaczna ze
swobod czynienia le i dziaania na szkod innych oraz dobra wsplnego. Pastwo
winno by praworzdne, a ustawy powinny obowizywa wszystkich w jednakowy
sposb. Podkreli te, e Koci popiera umiarkowane wolnoci obywatelskie.
W roku 1890 ukazaa si encyklika
Sapientia christianae
, w ktrej papie
sprecyzowa obowizki chrzecijanina-obywatela. Na pocztku stwierdzi, e rozwj
techniki stwarza niebezpieczestwo dominacji materii i w zwizku z tym trzeba broni
prymatu prawa moralnego w yciu spoecznym i gospodarczym. Papie stwierdzi w tej
encyklice, e Koci, ze wzgldu na swe powoanie nadprzyrodzone, winien sta ponad
polityk, tym bardziej, e ma cele niezalene od celw pastwa; cele Kocioa jako
nadprzyrodzone s wysze od celw pastwa. Leon XIII wyranie zastrzeg, e Koci
nie moe da si uy jako narzdzie do osigania celw politycznych jakiejkolwiek
partii. Prba wcigania Kocioa w rozgrywki partyjno-polityczne byaby
naduywaniem religii. Moe natomiast Koci wsppracowa z wszystkimi ustrojami,
ktre s zgodne z prawem natury i szanuj wolno sumienia stwarzajc moliwoci
normalnego rozwoju i doskonalenia czowieka.
Dla rozwoju katolickiej nauki spoecznej najwiksze znaczenie ma ogoszona
15 maja 1891 r. encyklika Leona XIII
Rerum novarumo kwestii robotniczej. Stanowi
ona w nauczaniu Kocioa now jako. Na pocztku tej encykliki stwierdza papie
90
istnienie kwestii spoecznej i walki spoecznej, ktrej przyczyn jest bdny ustrj
spoeczno-gospodarczy, w wyniku czego robotnik czuje si samotny i bezbronny.
Nastpnie w encyklice czytamy:
W ostatnim wieku zniszczono stare stowarzyszenia rkodzielnikw, nie dajc
91
92
93
wojska. "Figaro" ogosio nawet tre fiszek, w ktrych byy m.in. informacje, kto z
oficerw posya dzieci do kocioa i kto by np. obecny na pierwszej komunii swych
dzieci. Wywoao to wielki skandal; Andr poda si do dymisji.
Socjalici w tym czasie twierdzili, e caa ta walka z Kocioem katolickim bya
po prostu manewrem buruazji, ktry mia odwrci uwag mas od walki klasowej.
Liberalna buruazja woli w tym czasie sw postpowo wykazywa za pomoc walki z
Kocioem ni poprzez istotne reformy ustroju spoecznego, o ktre walcz socjalici.
13
Wolnomularze wwczas wychodz naprzeciw tym deniom buruazji
.
Wolnomularstwo w tym okresie we Francji byo si bardzo powan. O
dynamicznym rozwoju masonerii w III Republice wiadczy moe fakt, e liczba
warsztatw Wielkiego Wschodu na terenie Francji w cigu dekady 1879-1889 r. wzrosa
z 248 do 322 (129,9%). Mody narybek wstpowa do l po to by prowadzi walk z
Kocioem katolickim i rodzcym si ju wwczas nacjonalizmem francuskim. Koci
zreszt - mimo pojednawczej polityki Leona XIII wobec liberalizmu - masoneri
traktowa jako organizacj wobec siebie wrog. Bulla Leona XIII z 20 kwietnia 1884 r.
Humanum genusgosia, e celem wolnomularzy jest zniszczenie Kocioa katolickiego
94
wanym elementem ycia politycznego. Nie bdc parti polityczn ani jej
odpowiednikiem stanowio wielki, scentralizowany ruch, mocno osadzony w potnej
sieci wpyww i powiza, goszcy szeroko zasad swej odpowiedzialnoci za kierunek
rozwoju wydarze w kraju. Uwaao siebie za stranika buruazyjno-demokratycznego
systemu republiki. Dopki wic ycie polityczne i spoeczne toczyo si - w sensie
buruazyjnym - wzgldnie normalnie i pokojowo, tendencje za goszce nietolerancj
wiatopogldow nie przybieray na sile, sowem pki mechanizm parlamentarny
funkcjonowa sprawnie i w sposb niesprzeczny z podstawowymi interesami skupionych
w loach grup spoecznych (tradycyjna drobna buruazja oraz nowe warstwy
porednie), obediencja nie ingerowaa bezporednio w polityk, nie wtrcaa si do
biecych walk midzypartyjnych i wewntrzpartyjnych. Jej oddziaywanie byo wtedy
nastawione na inspiracj ideow ugrupowa zabezpieczajcych taki kierunek rozwoju i
na zmniejszanie paszczyzny tar pomidzy nimi oraz na zaatwianie w duchu jej zasad
generalnych rnorodnych spraw humanitarnych w rodzaju zezwolenia na palenie zwok
(krematoria), zniesienia przejaww dyskryminacji prawnej, np. dzieci nielubnych, ludzi
obcego pochodzenia czy niektrych wsplnot religijnych. W zwizku z takim
ustawieniem dziaalnoci zabiegaa o obsadzanie stanowisk ministrw, w szczeglnoci
w resortach, na ktrych jej specjalnie zaleao (owiata, szkolnictwo, sprawy
wyznaniowe), jeeli nie swoimi adeptami, to przynajmniej ludmi jej bliskimi. Dopiero
16 J. Kossecki, Tajemnice mafii politycznych, wyd. cyt., s. 69-70.
17 L. Hass, Wolnomularstwo w Europie rodkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, wyd. cyt., s. 392.
18 Tame, s. 392.
95
96
97
98
99
100
wojnie, jak rwnie w okresie pniejszym, musiaa ten fakt powanie bra pod uwag.
L. Hass pisze na ten temat:
(...) Plany papiestwa w odniesieniu do Europy pierwszych lat po I wojnie
101
102
103
np. Tytus Filipowicz, Walery Sawek czy Wacaw Jdrzejewicz. Rozmowy uatwia fakt,
e w rzdzie URL masoneria miaa wielkie wpywy - przywdca URL Semen Petlura
by wielkim mistrzem masonerii ukraiskiej, kierownik MSZ Andrij Liwycki rwnie
by wolnomularzem, a zreorganizowana obediencja ukraiska chwalia si posiadaniem
8 tysicy czonkw, wrd ktrych byo wielu urzdnikw rzdu i oficerw armii URL.
Wolnomularz polski, Stanisaw Patek, jako minister spraw zagranicznych
Polski w 1920 r., realizowa antysowieck polityk Pisudskiego w tym okresie, a
wieo ukonstytuowane wwczas polskie wolnomularstwo zadeklarowao uroczycie
sw lojalno wobec Pisudskiego oraz poparcie w wojnie toczonej przez niego przeciw
pastwu sowieckiemu.
Po zaamaniu si koncepcji federalistycznych, Pisudski kontynuowa
104
105
106
pody ksidz nie wydrze z nas uczucia, e jestemy dziemi Hitlera. Czcimy nie
Chrystusa, lecz Horsta Wessela. Precz z kadzidami i wod wicon. Koci nie
rozumie co dla nas jest cenne. Ta swastyka przynosi zbawienie wiatu; chc poda za
ni krok w krok. Baldurze von Schirach, we mnie ze sob!; a w staym refrenie
przeboju SA (Oddziaw Szturmowych - przyp. J. K.) powtarzano: Towarzysze z
46
Oddziaw Szturmowych, wieszajcie ydw, stawiajcie ksiy pod cian!
.
Hitleryzm uderzy w najczulszy punkt kocielnego systemu sterowania
spoecznego - w wiadomo modziey i w jej wychowanie. Papie Pius XI zareagowa
na to ostro w encyklice
Mit brennender Sorgez dnia 14 marca 1937 r., potpiajc
narodowy socjalizm i odrzucajc wszelkie doktryny, ktre uwaaj ras, nard,
pastwo, czy osoby bdce depozytariuszami wadzy za podstawowe, najwysze
wartoci ludzkie - doktryny te okreli mianem bawochwalstwa.
Mimo tego stanowiska Stolicy Apostolskiej niejednokrotnie przedstawiciele
kleru, a nawet episkopatu niemieckiego, nawet podczas wojny, popierali wadze
hitlerowskie. We wrzeniu 1939 roku Episkopat niemiecki
(...) apelowa do onierzy,
by byli gotowi powici Fhrerowi ca sw osobowo. Dwa miesice pniej
kardyna Faulhaber - ten sam, ktry w 1919 roku odmwi zamordowanemu premierowi
Bawarii, socjalicie Eisnerowi, chrzecijaskiego pogrzebu - odprawi w Monachium
uroczyst msz na intencj cudownego ocalenia Hitlera w prbie zamachu na jego
ycie. Kler wywiera te presj na katolikw, ktrzy nie chcieli i pod bro ze
47
wzgldw religijnych. (...)
.
W latach trzydziestych Koci przystpi do nowej ofensywy ideologicznej papie Pius XI, w czterdziest rocznic ogoszenia encykliki
Rerum novarum
, ogosi w
dniu 15 maja 1931 r. encyklik
Quadragesimo anno
, w ktrej stwierdzi, e nie ma
jakiego niezmiennego ustroju wasnoci, a jej formy ulegaj zmianom, wadza za
spoeczna ma prawo do ingerencji w te sprawy.
Nie ma natomiast prawa do odebrania
czowiekowi podstawowego uprawnienia do posiadania, a wic do zniesienia systemu
wasnoci, przeciwnie, powinna jej broni i skierowywa j do dobra wsplnego, nad
48
ktrym jest obowizana czuwa
.
Pius XI w swej encyklice stoi na stanowisku, e najlepsz form wsppracy
midzy przedsibiorc a pracownikiem byaby
umowa spkowa
,
na mocy ktrej
robotnik staby si w pewnym stopniu wspwacicielem przedsibiorstwa,
49
uczestniczyby w jego zarzdzie i miaby udzia w jego zyskach
.
Papie postuluje ponadto, by paca pracownika wystarczya na utrzymanie
rodziny - tak by matka nie musiaa pracowa, a take by pracownik mg oszczdza
dochodzc z czasem do wasnoci rodzinnej. Przy daniach pacowych naley bra pod
uwag zarwno sytuacj przedsibiorstwa jak i sytuacj gospodarcz kraju.
Odnowienie ustroju spoecznego - wedug Piusa XI - powinno si dokona w
dwu paszczyznach: przez reform instytucji spoeczno-ustrojowych oraz przez reform
obyczajw. W pastwie liberalnym pozostay tylko jednostki i pastwo, trzeba
natomiast odbudowa spoecznoci porednie, a zwaszcza organizacje zawodowe,
stwarzajc nowy ustrj i kadc kres walce klas.
Proponowany ustrj byby wic
46 R. Gruneberger, Historia spoeczna Trzeciej Rzeszy, tom 2, Warszawa 1987, s. 344.
47 Tame, s. 353.
48 Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa, cz 1, wyd. cyt., s. 25-26.
49 Tame, s. 26.
107
108
109
Pius XII: Bronic wic zasady prywatnej wasnoci, Koci ma na wzgldzie cel
etyczno-spoeczny. Nie zamierza wcale podtrzymywa obecnego stanu rzeczy, jak
gdyby dopatrywa si w nim wyrazu woli Boej; ani te nie myli popiera bogacza i
monowadcy przeciwko ubogiemu i nieposiadajcemu, przeciwnie! (...) Ale Koci
zmierza raczej do tego, aby instytucja wasnoci prywatnej bya tak, jak powinna by
wedug zamiarw mdroci Boej i wymaga natury ludzkiej (...). Trzeba zatem, by
wasno prywatna zabezpieczaa prawa osoby ludzkiej do wolnoci i by wnosia
56
zarazem swj niezbdny wkad w odbudow zdrowego adu spoecznego
.
Na temat wasnoci publicznej stwierdza papie:
Jest cakiem oczywiste, e to, co dotychczas powiedziano, nie wyklucza wcale,
110
111
112
113
przy zachowaniu praw jednostek i cech wrodzonych kadego narodu usunito jak
najprdzej istniejce i czsto narastajce ogromne nierwnoci gospodarcze, z ktrymi
5
idzie zawsze w parze dyskryminacja jednostkowa i spoeczna. (...)
.
(...) Prawo za do prywatnej wasnoci nie sprzeciwia si prawu, jakie mieci
114
115
si, e jakie posiadoci ziemskie stanowi przeszkod dla wsplnego dobrobytu, jak
np. gdy s zbyt rozlege, gdy mao albo wcale nie s uprawiane, gdy powoduj ndz
ludnoci, gdy przynosz powan szkod krajowi. Owiadczajc to bez osonek Sobr
Watykaski II uczy nie mniej wyranie, e dochodw std zebranych nie naley
zostawia dowolnemu uznaniu ludzi, oraz e naley zabroni spekulacji sucych tylko
wasnym korzyciom. Dlatego adn miar nie jest dozwolone, aby obywatele, ktrzy
posiadaj wielkie dochody pochodzce z zasobw i pracy swego narodu, umieszczali
znaczn ich cz za granic, biorc pod uwag tylko wasn korzy i nie troszczc si
9
zupenie o swoj ojczyzn, ktrej w ten sposb wyrzdzaj oczywist szkod
.
Powysze cytaty wiadcz wyranie, e papie wyznaje prymat norm etycznych
w stosunku do norm ekonomicznych, ktry to prymat bynajmniej nie jest uznawany w
ustroju kapitalistycznym. Pawe VI w swej Encyklice potpia wic kapitalizm:
(...)
zakrady si do spoecznoci ludzkiej pogldy, wedug ktrych gwnym bodcem
postpu ekonomicznego jest zysk, naczeln norm dziaalnoci gospodarczej - wolna
konkurencja, prywatna za wasno rodkw produkcji to prawo absolutne, nie znajce
ogranicze i nie wice si z adnymi zobowizaniami spoecznymi. Ta forma
nieskrpowanego "liberalizmu" torowaa drog pewnemu rodzajowi tyranii, susznie
potpionemu przez Poprzednika Naszego Piusa XI, gdy std wywodzi swj pocztek
"internacjonalizm pienidza, czyli imperializm midzynarodowy". Nie mona do
mocno potpi tego rodzaju naduy gospodarczych, skoro - co z naciskiem znw
10
przypomnie chcemy - ekonomia jedynie czowiekowi suy powinna. (...)
.
Encyklika
Populorum progressiospotkaa si z duym oddwikiem. Na
europejskiej naradzie partii komunistycznych i robotniczych, ktra odbya si w
kwietniu 1967 r. w Karlowych Warach, I sekretarz KC PZPR Wadysaw Gomuka
owiadczy:
Intencj naszych partii jest budowanie najszerszego frontu obrony pokoju, aby
116
dokument dotyczcy masonerii, ktry wprawdzie formalnie nie znosi ekskomuniki, ale
zwraca uwag, e w onie masonerii istnieje wiele rozmaitych kierunkw i ugrupowa i
dlatego kady wypadek winien by rozpatrywany oddzielnie przez biskupw danych
krajw
.
W 1980 roku zosta ogoszony dokument biskupw RFN w sprawie masonerii.
117
powstaych z biegiem czasu. Staraj si oni odnale w nich niektre denia wasne,
wynikajce z wiary chrzecijaskiej. Czuj si bowiem wczeni w nurt historii i pragn
w nim dziaa. Ot, zalenie od kontynentw i kultur ten historyczny nurt przybiera
rne formy, zachowujc t sam nazw nawet wtedy, gdy by lub czsto jest,
inspirowany przez ideologie nie dajce si pogodzi z wiar. Trzeba wic umie bardzo
uwanie rozrnia. Zbyt czsto bowiem chrzecijanie, ktrych pociga socjalizm, s
skonni uwaa go za co doskonaego, ujmujc go oglnie jako denie do
15
sprawiedliwoci, solidarnoci i rwnoci. (...)
.
W dalszym cigu papie polemizuje z socjalizmem, robic to jednak w duchu
dialogu i szacunku dla partnera. Wreszcie nie wzbrania chrzecijanom angaowania si
we wsplne dziaania ze zwolennikami socjalizmu, zalecajc tylko roztropno i trosk
o to, "by nie naruszy wartoci, jakimi s zwaszcza wolno, odpowiedzialno i
otwarto na sprawy duchowe, ktre gwarantuj integralny rozwj i doskonao
czowieka"16.
Po ogoszeniu tego Listu papie by bardzo krytykowany przez ludzi
przeciwnych dialogowi z socjalizmem.
Na przykad w meksykaskim miesiczniku
Replica (luty 1972 r.) publicysta katolicki Ren C. Carza napisa, e w okresie
pontyfikatu Pawa VI "Koci zmieni si religijnie, a politycznie przeistoczy si w
17
potnego alianta komunizmu"
.
Cytowana wyej wypowied meksykaskiego publicysty wynika nie tylko z
pomieszania przez niego polityki z religi - antykomunizm przysoni mu sprawy wiary i
etyki - ale w dodatku z niezrozumienia istoty systemu sterowania spoecznego Kocioa
katolickiego. Komunizm bowiem jest dla Kocioa i religii - wbrew pozorom - mniej
grony ni np. masoneria, bowiem stojc na stanowisku ateistycznym lub przynajmniej
czysto laickim, oddziaujc na ludzi o dominujcych motywacjach ideologicznych nie
za etycznych, nie moe przycign sw ideologi ludzi o dominujcych motywacjach
etycznych odczuwajcych potrzeb religii, natomiast wolnomularstwo stanowi co w
rodzaju systemu kwasireligijnego i dlatego moe takich ludzi przycign odrywajc ich
stopniowo od Kocioa.
Nastpca Pawa VI - Jan Pawe I rzdzi Kocioem bardzo krtko, po jego
mierci w 1978 r. papieem zosta Jan Pawe II, ktry wysun ide totalnej
ewangelizacji wiata, starajc si jeszcze bardziej o dynamizacj kocielnego systemu
sterowania spoecznego oraz o dominacj w tym systemie norm i motywacji etycznych,
zdecydowanie bardziej ni ideologicznych, nie mwic ju o innych rodzajach
motywacji.
W pierwszej swej Encyklice
Redemptor hominis
, wydanej w 1979 r., Jan Pawe
II nawizuje do tradycji swych poprzednikw, mwi o otwartoci Kocioa i
15 Pawe VI, List Apostolski
Octogesima adveniens
, 14 maja 1971 r., p. 31; cyt. wg.
Dokumenty Nauki
Spoecznej Kocioa
, cz 1, wyd. cyt., s. 439.
16 Tame, p. 31, s. 440.
17 S. Markiewicz, Ewolucja spoecznej doktryny Kocioa, wyd. cyt., s. 165.
118
ktrej praca jest zawsze przyczyn sprawcz, naczeln, podczas gdy "kapita" jako
zesp rodkw produkcji pozostaje tylko instrumentem: przyczyn nadrzdn. Zasada
20
ta jest oczywist prawd caego historycznego dowiadczenia czowieka
.
Nauka Kocioa o wasnoci stara si zabezpieczy prymat pracy,
(...) a przez
to samo waciw czowiekowi podmiotowo w yciu spoecznym, a zwaszcza w
dynamicznej strukturze caego procesu ekonomicznego. Z tego punktu widzenia nadal
pozostaje rzecz nie do przyjcia stanowisko "sztywnego" kapitalizmu, ktry broni
wycznego prawa wasnoci prywatnej rodkw produkcji jako nienaruszalnego
"dogmatu" w yciu ekonomicznym. Zasada poszanowania pracy domaga si tego, aeby
21
prawo to byo poddawane twrczej rewizji tak w teorii, jak i w praktyce. (...)
.
W dalszym cigu papie mwi o rnych propozycjach wspwasnoci
rodkw pracy, o udziale pracownikw w zarzdzie lub w zyskach przedsibiorstw, o
tak zwanym akcjonariacie pracy itp. Jednake podanych reform nie mona dokonywa
"przez apriorycznie pojt likwidacj wasnoci prywatnej rodkw produkcji", gdy
odebranie ich prywatnym wacicielom nie wystarcza jeszcze do ich uspoecznienia w
sposb zadowalajcy. rodki te mog si znale pod bezporednim zarzdem i
18 Jan Pawe II, Encyklika
Redemptor hominisz 4 marca 1979 r., p. 6; cyt. wg.
Dokumenty Nauki
Spoecznej Kocioa
, cz 2, wyd. cyt., s. 29.
19 Jan Pawe II, Encyklika
O pracy ludzkiej(Laborem exercens) z 14 wrzenia 1981 r., p. 6; cyt. wg.
"Dokumenty Nauki Spoecznej Kocioa", cz 2, wyd. cyt., s. 212.
20 Tame, p. 12; s. 220.
21 Tame, p. 14; s. 224.
119
wpywem pewnej grupy osb, ktre ich wprawdzie nie posiadaj na wasno, ale
sprawuj wadz w spoeczestwie i w zwizku z tym dysponuj nimi na skal
gospodarki caego spoeczestwa lub w skali lokalnej. Grupa ta moe si le
wywizywa ze swych obowizkw
(...) bronic rwnoczenie dla siebie monopolu
zarzdzania i dysponowania rodkami produkcji, i nie cofajc si nawet przed
naruszaniem owych zasadniczych praw czowieka. Tak wic samo przejcie rodkw
produkcji na wasno przez pastwo o ustroju kolektywistycznym nie jest jeszcze
rwnoznaczne z "upowszechnieniem" tej wasnoci. O uspoecznieniu mona mwi
tylko wwczas, kiedy zostanie zabezpieczona podmiotowo spoeczestwa, to znaczy,
gdy kady na podstawie swej pracy bdzie mg uwaa siebie rwnoczenie za
wspgospodarza wielkiego warsztatu pracy, przy ktrym pracuje wraz ze wszystkimi.
Drog do osignicia takiego celu mogaby by droga poczenia, o ile jest moliwe,
pracy z wasnoci kapitau i powoania do ycia w szerokim zakresie organizmw
porednich o celach gospodarczych, spoecznych, kulturalnych, ktre cieszyyby si
rzeczywist autonomi w stosunku do wadz publicznych; dyyby one do sobie
waciwych celw poprzez lojaln wzajemn wspprac, przy podporzdkowaniu
wymogom wsplnego dobra, i zachowayby form oraz istot ywej wsplnoty, to
znaczy takich organizmw, w ktrych poszczeglni czonkowie byliby uwaani i
22
traktowani jako osoby, i pobudzani do aktywnego udziau tyche organizmw
.
Papie analizuje teologiczne aspekty pracy, stwierdzajc, e stanowi ona
uczestnictwo czowieka w dziele Stwrcy, podkrela te, e Chrystus by czowiekiem
pracy.
Papie stwierdza te istnienie przeciwiestw klasowych i walki klas, chocia
polemizuje z filozofi marksistowsk i opowiada si za ewolucj nie za rewolucj.
Znacznie dalej w kierunku dialogu i wspdziaania z marksizmem, ni papie
Jan Pawe II i jego poprzednicy, poszli twrcy i zwolennicy tzw. teologii wyzwolenia,
ktrzy marksistowsk teori walki klas i praktyczn walk klasow kojarz z Ewangeli.
Teologia wyzwolenia zdobya wpywy w Ameryce aciskiej, pobudzajc
walk klasow eksploatowanych mas przeciwko neokolonializmowi i imperializmowi
pnocnoamerykaskiemu.
Biskup Sergio Mendez Arceo z Meksyku stwierdzi wrcz:
Tylko socjalizm moe zapewni Ameryce aciskiej prawdziwy rozwj,
aby chrzecijanie w naszym kraju poznali rzeczywisto kubask oraz zdali sobie
spraw, jak gboka jest misja socjalistycznej Kuby i jak naglco potrzebne jest
wspdziaanie z marksizmem, pogbienie znajomoci nauki marksistowskiej jako
ideau wspistnienia ludzi
.
Obecnie marksizm jest najpotniejsz ideologi w wiecie. Nie moemy uy
120
121
ktrzy nie wyznaj naszej wiary. (...) Chrzecijaski filozof, ktry buduje swoj
argumentacj w wietle rozumu i zgodnie z jego reguami, cho zarazem kieruje si te
wyszym zrozumieniem, czerpanym ze sowa Boego, moe dokona refleksji dostpnej
i sensownej take dla tych, ktrzy nie dostrzegaj jeszcze penej prawdy zawartej w
Boym Objawieniu. Ten teren porozumienia i dialogu jest dzi szczeglnie potrzebny
29
(...)
.
27 Encyklika FIDES ET RATIO Ojca witego Jana Pawa II, Krakw 1998, s. 5.
28 Tame, s. 67.
29 Tame, s. 114.
122
dla nas rdem coraz wikszej wiedzy o wszechwiecie jako caoci, o niewiarygodnym
bogactwie jego rnorodnych skadnikw, oywionych i nieoywionych, oraz o ich
zoonych strukturach atomowych i molekularnych. Na tej drodze osignli oni zwaszcza w obecnym stuleciu - wyniki, ktre nie przestaj nas zdumiewa. Kieruj
sowa podziwu i zachty do tych miaych pionierw nauki, ktrym ludzko w tak
wielkiej mierze zawdzicza swj obecny rozwj, ale mam zarazem obowizek wezwa
ich, aby kontynuowali swoje wysiki nie tracc nigdy z oczu horyzontu mdrociowego,
w ktrym do zdobyczy naukowych i technicznych doczaj si take wartoci
filozoficzne i etyczne, bdce charakterystycznym i nieodzownym wyrazem tosamoci
32
osoby ludzkiej. (...)
.
Cytowana encyklika wiadczy dobitnie, e wedug wskaza papiea Jana Pawa
II, w systemie sterowania Kocioa katolickiego, powinna wzrosn rola norm i
motywacji poznawczych, chocia oczywicie pierwszestwo naley si normom
etycznym.
30 Tame, s. 116.
31 Tame.
32 Tame, s. 117.
123
124
sposb, ale tkwi w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istot. Usiowanie
oddzielenia u nas katolicyzmu od polskoci, oderwania narodu od religii i od Kocioa,
2
jest niszczeniem samej istoty narodu
.
Polityka narodu katolickiego musi by szczerze katolicka, to znaczy, e religia,
jej rozwj i sia musi by uwaana za cel, e nie mona jej uywa za rodek do innych
celw, nic wsplnego z ni nie majcych.
Ostatnie zdanie szczeglnie mocno trzeba podkreli: w naszej wasnej historii
ostatniego pidziesiciolecia, mianowicie w dzielnicy austriackiej, mielimy przykady
uywania religii i Kocioa do celw im obcych, co przynioso wiksze szkody, ni
walka prowadzona przeciw religii przez jej wrogw.
125
126
na dusz met o wiele bardziej grona jest antykatolicka akcja prowadzona przez
masoneri, ktra kadzie duy nacisk na etyczne (oczywicie w myl etyki
niekatolickiej) programowanie swych czonkw. Pniejsze wypadki cakowicie
potwierdziy suszno tych pogldw - komunizm w Polsce upad, a ideologia
liberalno-wolnomularska trwa i jest niesychanie ofensywna.
Wadze PRL staray si osabia Koci montujc ruch tzw. ksiy patriotw
oraz ruch katolikw spoecznie postpowych skupionych wok Stowarzyszenia PAX.
Mimo to kierownictwo Kocioa nie dao si sprowokowa, za prymas Stefan
Wyszyski stara si prowadzi polityk porozumienia z wadzami - o czym najlepiej
wiadczy moe zawarte 14 kwietnia 1950 r. porozumienie midzy pastwem a
Kocioem.
O tym, jak bardzo - mimo wszelkich prowokacji wadz - kardyna Wyszyski
stara si o dialog, a nawet porozumienie z wadzami PRL, wiadczy moe rozmowa,
ktr w dniu 14 stycznia 1953 r. odby z przedstawicielem kierownictwa PZPR
Franciszkiem Mazurem, ktry by wwczas wicemarszakiem Sejmu i czonkiem Biura
Politycznego KC PZPR. Prymas Tysiclecia poruszy w tej rozmowie bardzo istotne
problemy toczcej si wwczas walki informacyjnej, a zwaszcza stosunek komunizmu i
masonerii do Kocioa katolickiego. Prymas Wyszyski stwierdzi wwczas m. in.:
(...) Marksizm wyrs w rodowisku protestancko-anglikaskim, na wskro
130
131
ale wyjcie jest trudne. Zaledwie oskarony uwolni si przez mier Hlonda od jego
8
opieki konspiracyjnej, ju mocno siedzia w szponach wywiadu amerykaskiego
.
Biskup Kaczmarek zosta w dniu 22 wrzenia 1953 r. skazany na 12 lat
wizienia z utrat praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na okres 5 lat
wraz z przepadkiem caego mienia na rzecz Skarbu Pastwa9.
W trzy lata potem, po przeomie padziernikowym 1956 roku, Najwyszy Sd
Wojskowy uchyli wspomniany wyrok, za Naczelna Prokuratura Wojskowa uznaa, e
motywy, na ktre powoa si ks. biskup Kaczmarek w swoim wniosku rehabilitacyjnym
s suszne i e istotnie zeznania byy wymuszone, zarwno u oskaronych, jak i u
wiadkw i spraw w caoci umorzy. Biskup Kaczmarek wrci wwczas triumfalnie
do swojej diecezji.
Oprcz kardynaa Wyszyskiego i biskupa Kaczmarka w wizieniach lub
miejscach odosobnienia osadzono w tym czasie jeszcze 6 polskich biskupw.
Po aresztowaniu kardynaa Wyszyskiego obowizki Przewodniczcego
Episkopatu Polski peni biskup Micha Klepacz (ordynariusz diecezji dzkiej). Biskupi
zoyli lubowanie na wierno Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, przewidziane
dekretem z 9 lutego 1953 r. o obsadzaniu i znoszeniu stanowisk kocielnych, ktry
przyznawa due prerogatywy w stosunku do Kocioa organom pastwowym.
W okresie padziernikowego przeomu w 1956 r. kardyna Wyszyski wrci
na sw prymasowsk stolic w Warszawie, za I sekretarzem KC PZPR zosta
6
Trybuna Ludu
, 14 wrzenia 1953 r.
7 Proces ksidza biskupa Kaczmarka i innych czonkw orodka antypastwowego i antyludowego,
Warszawa 1953, s. 308-309.
8 Tame, s. 316.
9 Tame, s. 347.
132
10
materialistycznych pogldach spoecznych
.
Natomiast na Krajowej Naradzie Aktywu Spoeczno-Politycznego w
Warszawie w dniu 29 listopada 1956 r. W. Gomuka stwierdzi:
W deniu do umacniania wsplnej Ojczyzny - Polski Ludowej - bdziemy
11
zawsze szuka tego, co nas czy z postpowymi katolikami, a nie tego co nas dzieli
.
W listopadzie 1956 r. zostaa reaktywowana Komisja Wsplna Przedstawicieli
Rzdu i Episkopatu, ktra w trakcie swych obrad rozpatrzya i zaatwia szereg spraw
dotyczcych pastwa i Kocioa. Z punku widzenia procesw sterowania spoecznego
Kocioa istotne znaczenie mia fakt przywrcenia nauki religii w szkoach (ktra kilka
lat wczeniej zostaa z nich usunita) na zasadach dobrowolnoci. Episkopat ze swej
strony wyrazi pene poparcie dla wadz PRL w ich dziaaniach zmierzajcych do
umocnienia i rozwoju Polski.
14 stycznia 1957 r. - na kilka dni przed wyborami do Sejmu - ogoszony zosta
komunikat Episkopatu Polski, wzywajcy wiernych do udziau w gosowaniu.
W okresie po przeomie padziernikowym szersze moliwoci dziaania
uzyskali, szykanowani przedtem, dziaacze katoliccy reprezentujcy nurt
personalistyczno-liberalizujcy - otrzymali moliwo wydawania
Tygodnika
Powszechnego(ktry w 1953 r. przeszed pod wadz PAX-u), miesicznikw
Wii
Znak
133
134
Wsppraca tzw. lewicy laickiej i katolickich liberaw po 1968 r. nie tylko nie
ustaa, ale nawet si pogbia. W okresie marca 1968 r. Bohdan Cywiski napisa w
Laskach swoj ksik pt.
Rodowody niepokornych
, ktra bya swoistym manifestem
wsplnej drogi lewicy laickiej i katolickiej. Na t propozycj wsppracy odpowiedzia
Adam Michnik piszc w 1976 r. - rwnie w Laskach - sw ksik pt.
Koci, lewica,
dialog
. W ten sposb powstawao intelektualne zaplecze nowej orientacji liberalnej, do
ktrej przyznawali si zarwno katolicy jak i ludzie niewierzcy. Organizacyjny wyraz
znalaza ta orientacja w postaci przede wszystkim Komitetu Samoobrony Spoecznej
"KOR", ktry powsta w 1976 roku.
Liberaowie znaleli w Kociele sojusznika w organizowanym przez ksidza
Franciszka Blachnickiego ruchu
wiato-ycie
, ktry w szerokiej skali oddziaywa na
modzie, stosujc nie tylko metody wychowawcze charakterystyczne dla Kocioa
katolickiego, ale rwnie pewne metody zapoyczone od protestantw. rodowiska
narodowe oskaray go nawet o to, e stosuje pewne metody zapoyczone od masonerii
(szczeble wtajemniczenia). Ruch ten, wystpujcy te pod nazw Oaz, rozszerzy si
bardzo w latach siedemdziesitych obejmujc dziesitki, a potem nawet setki tysicy
ludzi.
Nurt narodowo-katolicki nie mia w tym czasie adnych moliwoci jawnego,
oficjalnego dziaania. W 1958 r. powstaa tajna organizacja narodowo-katolicka o
nazwie Liga Narodowo-Demokratyczna, stawiajca sobie za cel odzyskanie przez
Polsk penej niepodlegoci zewntrznej i wewntrznej, jak rwnie odzyskanie przez
Koci katolicki nalenej mu pozycji w yciu narodu polskiego. W pierwszym okresie
swego istnienia LND zajmowaa si tajnym szkoleniem, w trakcie ktrego poznawano
prawdziw najnowsz histori Polski, elementy socjologii i psychologii prawa, nauki
porwnawczej o cywilizacjach i inne dziedziny wiedzy, ktrych nie wykadano na
oficjalnych studiach w PRL; demografia narodowa i problem walki z przerywaniem
ciy zajmoway w nim rwnie wane miejsce. Grupa dziaaczy LND z Jzefem
Kosseckim na czele, zostaa w maju 1960 r. aresztowana i w rok pniej skazana w
procesie, ktry toczy si przy drzwiach zamknitych - wyroki otrzymali Jzef Kossecki,
Przemysaw Grny, Janusz Krzyewski, Henryk Klata, Marian Baraski i Zbigniew
Kwiecie16. Organom Suby Bezpieczestwa nie udao si namierzy i aresztowa
gwnego lidera, ktry w sposb ukryty programowa LND, by nim wybitny katolicki
demograf Walenty Majdaski (brat obecnego arcybiskupa seniora Kazimierza
Majdaskiego), ktrego spord aresztowanych zna tylko J. Kossecki. Ochrona W.
Majdaskiego bya w tym wypadku spraw zasadnicz, gdy zajmowa si on szerok
akcj szkoleniow wrd duchowiestwa i dziaaczy katolickich ze szczeglnym
uwzgldnieniem problematyki demograficznej i rodzinnej oraz prowadzi walk w
obronie ycia dzieci nienarodzonych.
Walenty Majdaski przez cae swoje ycie by wierny orientacji katolickonarodowej. Ju przed wojn zajmowa si badaniem prawidowego rozwoju
demograficznego narodu w cisym zwizku z rozwojem rodziny. Wyda wwczas
ksiki
Pastwo rodziny(1935 r.),
Ekonomia ziemi(1936 r.),
Co robi mody wity
(1937 r.),
Modzi szalecy(1937 r.) i
Giganci(1937 r.), publikowa artykuy w
Homo
Dei
,
Rycerzu Niepokalanej
,
Sodalisie
,
Posacu Serca Jezusowegoi innych pismach
katolickich, a take w narodowym pimie kulturalnym
Prosto z Mostu
, jak rwnie w
16 Por. Akta sprawy Jzefa Kosseckiego i innych, Archiwum Sdu Wojewdzkiego w Warszawie, sygn. akt
IV K. 51/61.
135
czasopismach
Myl Narodowai
Merkuryusz Polski
. Po wojnie w 1946 roku wyda
ksiki
Koyski i potgaoraz
Rodzina wobec nadchodzcej epoki
, w 1947 r.
Polska
kwitnca dziemiza w 1948 r.
Lekarz, dziecko, populacja
. W okresie stalinowskim nie
mg nic publikowa, dopiero w 1957 roku opublikowa artyku powicony
demograficznemu rozwojowi narodw, w
Ateneum Kapaskim
, ktrego redaktorem
naczelnym by wwczas jego brat - pniejszy arcybiskup Kazimierz Majdaski.
Informacje zawarte w tym artykule i inne koncepcje W. Majdaskiego stay si
podstaw szkolenia dziaaczy LND w dziedzinie polityki demograficznej. Dziki niemu
w programie Ligi zostay wyeksponowane problemy rozwoju demograficznego narodu i
obrony ycia dzieci nienarodzonych.
Po wojnie W. Majdaski napisa jeszcze ksiki
Planowanie zaludnienia
,
O
rwne prawa dla ludzkoci prenatalnejoraz
Franciszkanizm XX-go wieku
, ktre jednak
nie doczekay si wydania. W latach 50-tych i 60-tych W. Majdaski by katolickim
ekspertem w dziedzinie problematyki demograficzno-rodzinnej, z jego wiedzy
korzystali m. in.: biskup S. Adamski w Katowicach, arcybiskup A. Dymek w Poznaniu,
a nawet sam kardyna Wyszyski, ktry stwierdzi:
Wszystkie Jego niepokoje
zaktualizoway si w encyklice Humanae vitae. W tej encyklice mona znale
wszystko, o co walczy od pierwszego wydania ksiki Giganci
. W. Majdaski
przyczyni si wydatnie do powstania pierwszych struktur duszpasterstwa rodzin i by w
skali wiatowej prekursorem ruchu obrony ycia dzieci nienarodzonych. Za caoksztat
swej dziaalnoci zosta przez Ojca witego Pawa VI odznaczony papieskim orderem
Bene merenti (Dobrze zasuonemu), ktrym udekorowa go osobicie kardyna
Wyszyski podczas uroczystoci jubileuszowych (zorganizowanych tam specjalnie dla
uczczenia jubileuszu W. Majdaskiego) w Niepokalanowie w dniu 15 lutego 1970 r.
Idee W. Majdaskiego przywiecaj obecnie dziaalnoci Instytutu Studiw nad
Rodzin w omiankach, ktry zosta zaoony przez jego brata arcybiskupa seniora K.
Majdaskiego17.
Po opuszczeniu wizienia przez aresztowanych jej aktywistw, LND nie
zaprzestaa dziaalnoci i organizowaa rne dziaania tajne. Prowadzia ona te
systematyczn infiltracj i inspiracj oficjalnego aparatu wadzy partyjno-pastwowego
- kierowa tymi dziaaniami J. Kossecki. W ramach tej inspiracji dziaacze LND starali
si przedstawia czonkom kierownictwa i aktywu PZPR, do ktrych mogli dotrze, a
ktrych uznawali za podatnych na inspiracj ze strony narodowej, moliwoci
wspdziaania z Kocioem w sprawach oglnonarodowych - zwaszcza na odcinku
obrony narodu polskiego przed depopulacj, ktrej groba rysowaa si pod koniec lat
szedziesitych wskutek ostrego spadku liczby urodze. Te dziaania day pewne
rezultaty.
W latach siedemdziesitych, gdy I sekretarzem KC PZPR zosta Edward
Gierek, zaznacza si wyrana tendencja do zacieniania wspdziaania midzy
Kocioem i pastwem. Nowe kierownictwo partyjno-pastwowe dyo do trwaej
normalizacji stosunkw midzy pastwem a Kocioem. Ju 23 czerwca 1971 r. Sejm
uchwali ustaw, na mocy ktrej Koci otrzyma na wasno tysice uytkowanych
przez siebie obiektw sakralnych, budynkw i innych nieruchomoci, ktre przedtem
stanowiy wasno pastwa.
17 Por. M. Kossecka, Polska kwitnca dziemi,
Nasz Dziennik
, 29 padziernika 1998, s. 8. M. Kossecka,
Budziciel sumie,
Nasz Dziennik
, 15 lutego 1999, s. 9.
136
137
138
139
140
142
doskonale wszystkie niebezpieczestwa jakie niesie zarwno dla naszego kraju jak i dla
Kocioa, otwarcie Polski na zdominowany przez liberalizm Zachd. W tej sprawie
realizuje wskazania papiea Jana Pawa II, ktry przestrzega przed tymi
niebezpieczestwami. Przestrzega te przed nimi konsekwentnie i w sposb bardzo
kompetentny
Nasz Dziennik
, od momentu gdy zacz si ukazywa w styczniu 1998
roku.
W najbliszym czasie w zwizku z rokowaniami Polski dotyczcymi naszego
akcesu do zlaicyzowanej Unii Europejskiej, staj przed Kocioem i jego systemem
sterowania spoecznego nowe wyzwania.
143
SPIS TRECI
PRZEDMOWA
WSTP
. 11
18
. 30
.
.
.
.
36
. 42
. 57
71
87
. 110
144
. 121