Zmiany ksztatu erytrocytw i

czynniki je wywoujce

Streszczenie

rytrocyty wystpuj w wielu rnych ksztatach, zalenych od czynnikw rodowiskowych oraz stanu fizjologicznego. Wikszo z tych ksztatw (np. knizocyty, leptocyty i
keratocyty) jest charakterystyczna dla wielu chorb, w tym anemii o rnej etiologii. Trzy
typy ksztatw uwaane s za formy fizjologiczne: dyskocyty, echinocyty i stomatocyty.
Moliwo transformacji echinocyt dyskocyt stomatocyt chroni erytrocyty przed zniszczeniem przez czynniki echinocytogenne (np. wysoka sia jonowa, zasadowe pH, anionowe
zwizki amfifilowe i spadek poziomu ATP) lub stomatocytogenne (roztwr hipotoniczny,
kwane pH i kationowe zwizki amfifilowe). Czynniki powodujce zmiany ksztatu erytrocytw mog by podzielone na trzy gwne grupy: dziaajce za porednictwem redystrybucji fosfolipidw bonowych, modyfikujce rwnowag Donnana oraz oddziaujce z
biakiem pasma 3.

WPROWADZENIE podstawowe informacje

o krwi i erytrocytach

Z chemicznego punktu widzenia krew jest roztworem koloidalnym o gstoci

zawierajcej si w granicach 10401060 kg/m3 i wartociach pH w zakresie 7,35
7,43; jej skadnikami s osocze i elementy morfotyczne [1]. Osocze czyli nieupostaciowana cz krwi skada si w 9092% z wody; pozostae skadniki to albuminy (4,3%) i globuliny (2,4%) oraz niebiakowe zwizki azotowe (takie jak kwas
moczowy, alantoina, kreatynina, amoniak, bilirubina, nukleotydy), wolne aminokwasy i substancje nieposiadajce w strukturze atomw azotu (gwnie glukoza) [1]. Elementy morfotyczne to krwinki czerwone (erytrocyty, retikulocyty),
krwinki biae (granulocyty, monocyty, limfocyty) oraz pytki krwi (trombocyty).
Elementy morfotyczne stanowi 3552% objtoci krwi, natomiast pozostae 4865% to osocze [2]. Procentowa zawarto elementw morfotycznych okrelana
jest jako wskanik hematokrytowy. W grupie elementw morfotycznych krwi
wyrniaj si morfologicznie erytrocyty. S to wysoce wyspecjalizowane komrki, suce do przenoszenia tlenu z puc do tkanek oraz dwutlenku wgla
z tkanek do puc. Obie te funkcje s moliwe dziki obecnoci hemoglobiny,
ktra dziki grupie hemowej umoliwia odwracalne wizanie tlenu. Hemoglobina peni rwnie pierwszoplanow funkcj w buforze wglanowym, bdcym
najwaniejszym ukadem buforowym utrzymujcym pH krwi. Dla efektywnego
wypeniania tych funkcji, czyli moliwoci przenoszenia jak najwikszej iloci
hemoglobiny, erytrocyty posiadaj bardzo uproszczon budow morfologiczn
i nie posiadaj adnych organelli komrkowych (erytrocyty ssakw) [1]. Bona biakowo-lipidowa, oddzielajca wntrze erytrocytw od otoczenia, jest jedyn barier dla niekorzystnych czynnikw rodowiskowych i ulega pod ich
wpywem modyfikacjom, co wyraane jest m.in. przez zmian ksztatu komrek. Ksztaty erytrocytw mona podzieli wedug wielu kryteriw. Najbardziej
oglnym podziaem jest podzia ze wzgldu na stan fizjologiczny erytrocytw;
wyrni mona erytrocyty o ksztatach fizjologicznych oraz patologicznych.

Maria Stasiuk
Grzegorz Kijanka
Arkadiusz Kozubek
Zakad Lipidw i Liposomw, Wydzia Biotechnologii Uniwersytet Wrocawski, Wrocaw
Zakad Lipidw i Liposomw, Wydzia
Biotechnologii, Uniwersytet Wrocawski, ul.
Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocaw; tel.:
(71) 375 63 38, e-mail: stasiuk@ibmb.uni.wroc.pl

Artyku otrzymano 8 lipca 2008 r.

Artyku zaakceptowano 23 czerwca 2009 r.
Sowa kluczowe: biako pasma 3, echinocytoza, erytrocyty, stomatocytoza
Wykaz skrtw: AFM mikroskopia si atomowych; CSC krytyczne stenie solubilizacji; CMC krytyczne stenie micelizacji;
HLB rwnowaga hydrofilowo-lipofilowa

Erytrocyty czynne biologicznie maj najczciej ksztat dwuwklsego dysku

czyli dyskocytu. Mechanizm odpowiedzialny za przyjmowanie przez erytrocyty
charakterystycznego dyskocytarnego ksztatu jest przedmiotem sporw. Ksztat
taki daje krwince czerwonej wiksz powierzchni w stosunku do objtoci ni
ksztat kulisty, co stwarza lepsze warunki wymiany gazowej oraz gwarantuje
wiksz odksztacalno erytrocytu potrzebn przy przechodzeniu przez naczynia wosowate. Ksztat dyskocytarny erytrocytw moe ulega zmianie zalenej
od waciwoci fizykochemicznych rodowiska ycia tych komrek. Kwasowe
pH, wysokie cinienie hydrostatyczne, substancje amfipatyczne gromadzce si
przede wszystkim w wewntrznej monowarstwie dwuwarstwy lipidowej bony,
itp. powoduj, e erytrocyty przyjmuj ksztat stomatocytw, krwinek posiadajcych pojedyncze wklnicie przypominajce usta. Natomiast zasadowe pH,
substancje amfipatyczne gromadzce si preferencyjnie w zewntrznej monoPostpy Biochemii 55 (4) 2009

postepy-4-09.indb 425

425

2009-12-16 12:53:55

Mechanizm dziaania wikszoci tych czynnikw, bdcy bezporedni przyczyn

zmian ksztatw erytrocytw,
jest zgodny z przedstawion przez Sheeza i Singera w
1974 roku teori sprzonych
monowarstw [4]. Hipoteza ta
mwi, e bezporedni przyczyn zachodzenia transforRycina 1. Zmiany ksztatw erytrocytw w procesach echinocytozy i stomatocytozy [3].
macji dyskocytu w echinocyt
lub stomatocyt jest rnica w
powierzchniach monowarstw
warstwie dwuwarstwy lipidowej bony, obniony poziom
zewntrznej
i
wewntrznej
bony A. Jeeli A maleje
ATP, nadmiar cholesterolu itp., powoduj transformacj
(powierzchnia monowarstwy wewntrznej staje si wiksza
dyskocytu w echinocyt, czyli krwink o kulistym ksztacie,
ni monowarstwy zewntrznej) w stosunku do wystpujposiadajc liczne wypustki o regularnym ukadzie. Obie te
cej w dyskocycie, krwinka przechodzi w form stomatocytransformacje zachodz w zdrowych erytrocytach i s odtu. Jeeli natomiast A ronie (powierzchnia monowarstwy
wracalne (Ryc. 1) [3].
zewntrznej staje si wiksza ni wewntrznej), krwinka
przyjmuje ksztat echinocytu [5]. Ksztat krwinki okrelany
W przebiegu wielu chorb wystpuj erytrocyty o
jest parametrem Ics, czyli tzw. indeksem ksztatu erytrocytu.
rozmaitych ksztatach patologicznych. Transformacje
Krwinka o ksztacie dyskocytu ma warto indeksu rwpatologiczne s nieodwracalne i powoduj zaburzenia
n 0. Stomatocytom przypisuje si ujemne wartoci tego
funkcjonowania krwinek. Istnieje cay szereg ksztatw
parametru, a do wartoci -4, ktra to warto jest charakpatologicznych erytrocytw i spotka mona rne klaterystyczna dla stomatosferocytu. Echinocyty maj warto
syfikacje bazujce na ich morfologii. Do krwinek o ksztaIcs dodatni, a do +4, jest to warto charakterystyczna dla
cie patologicznym zaliczamy midzy innymi: akantocyty
echinosferocytu [6]. Istniej take hipotezy mwice np.,
(wystpujce m.in. przy wrodzonym braku beta-lipoproe ksztat jest odpowiedzi na stan energetyczny krwinki
tein, cikiej marskoci wtroby i mocznicy), poikilocyty
oraz e ksztat jest uwarunkowany zmianami rwnowagi
(wystpujce m.in. w pierwotnej mielofibrylozie i przy
pomidzy energi zagicia bony (ang. bilayer bending enerniedoborze witaminy B12), drepantocyty (niedokrwisto
sierpowatokrwinkowa), daktriocyty, kodocyty, leptocygy) a energi szkieletu (ang. membrane skeleton shear energy)
ty, schizocyty (niedokrwistoci hemolityczne), knizocyty
[7]. Zazwyczaj jednak czynniki zmieniajce te parametry
(hemoglobinopatie, talasemie), eliptocyty (eliptocytoza
zmieniaj take A. Poniej opisano najwaniejsze czynniki
wrodzona), mikrocyty (m. in. niedokrwisto z niedobowywoujce transformacj ksztatu erytrocytw wraz z meru elaza), makrocyty (niedokrwistoci megaloblastyczchanizmami ich dziaania.
ne), ekscentrocyty, sferocyty (sferocytoza wrodzona) i
AMFIFILE EGZOGENNE ORAZ CZYNNIKI
inne [3] (formy erytrocytw czynnych biologicznie, jak
WPYWAJCE NA ROZMIESZCZENIE
i przykady form patologicznych zostay przedstawione
CZSTECZEK AMFIFILI BONOWYCH
na Ryc. 2).
Transformacja echinocytdyskocytstomatocyt zachodzi, w odrnieniu od transformacji patologicznych,
naturalnie w naczyniach krwiononych. Jest to zmiana odwracalna, wywoywana przez szereg czynnikw zarwno
chemicznych, jak i fizycznych. Najprostszym podziaem
czynnikw wywoujcych transformacj erytrocytw jest
podzia na czynniki echinocytogenne i stomatocytogenne,
bez wzgldu na mechanizm, wedug ktrego poszczeglne
czynniki dziaaj. Duo bardziej interesujcy byby podzia
wedug proponowanych mechanizmw dziaania. Niestety, przewaajca wikszo z czynnikw dziaa w oparciu
o wicej ni jeden mechanizm i niemoliwe staje si okrelenie mechanizmu dziaania konkretnego czynnika. Dlatego
w tej pracy podzielono je arbitralnie na trzy grupy, klasyfikujc wedug najwaniejszego, jak si wydaje, mechanizmu ich dziaania. W kadej klasie znajduj si zarwno
czynniki stomatocytogenne, jak i echinocytogenne. Klasy te
to: 1) amfifile egzogenne oraz czynniki wpywajce na rozmieszczenie czsteczek amfifili bonowych; 2) modyfikatory
rwnowagi wynikajcej z rwnania Donnana; 3) czynniki
dziaajce poprzez oddziaywanie z biakiem pasma 3.

426

postepy-4-09.indb 426

Zwizki amfifilowe charakteryzuj si obecnoci w swojej strukturze czci hydrofilowej i hydrofobowej. Jednym z
gwnych kryteriw podziau czsteczek amfifilowych jest
ich polarno. Amfifile niepolarne nie rozpuszczaj si w
wodzie, natomiast polarne mog by w niej zarwno nierozpuszczalne, jak i rozpuszczalne. Matematycznym wyraeniem amfifilowoci jest wspczynnik podziau olej/woda
(log Po/w) oraz warto HLB, wyliczana ze wzoru:
C
HLB = 0,36 ln w + 7
Co

gdzie Co to stenie molowe amfifilu w oleju, a Cw to stenie

molowe amfifilu w wodzie. Warto tego wspczynnika
zawiera si w przedziale 140, przy czym im wiksza warto, tym wiksza rozpuszczalno zwizku w fazie wodnej.
Zwizki amfifilowe rozpuszczalne w wodzie przy odpowiednio duym steniu organizuj si w struktury agregacyjne. Ksztat tych struktur zaley od ksztatu czsteczki
amfifilu. Ksztat ten okrelany jest wzorem:
S=

V
a l
www.postepybiochemii.pl

2009-12-16 12:53:57

wodowao liz bony i powstawanie mieszanych miceli zoonych z czsteczek amfifili bonowych i amfifila egzogennego. Stenie zwizku
amfifilowego
powodujce
zwikszanie
powierzchni
bony, ale niepowodujcego jeszcze jej lizy, nazywamy steniem sublitycznym
(prelitycznym),
natomiast
stenie powodujce liz komrki nazywamy steniem
litycznym [9]. Typowy proces solubilizacji modelowej
dwuwarstwy fosfolipidowej
(liposomw) przez detergent
skada si z czterech etapw:
w pocztkowej czci procesu (faza 1) czsteczki detergentu wnikaj w zewntrzn
monowarstw dwuwarstwy
fosfolipidowej, nie zmieniajc wielkoci jej powierzchni.
W trakcie dalszego zwikszania stenia detergentu
moe nastpi transfer czci
jego czsteczek do monowarstwy wewntrznej, nastpuje zwikszenie powierzchni
dwuwarstwy (faza 2). Przy
odpowiednio duym steniu detergentu nastpuje
solubilizacja bony, w fazie
3 w roztworze pojawiaj si
zarwno micele zbudowane
z detergentu, jak i mieszane
micele detergentowo-lipidowe. Ostatecznie cae liposomy
ulegaj solubilizacji, a w roztworze znajduj si ju tylko
micele mieszane [9] (faza 4).
Zmiany zachodzce w roztworze podczas solubilizaRycina 2. Mikrografie skaningowe fizjologicznych oraz patologicznych form erytrocytw [2].
cji liposomw obserwowa
mona przy wykorzystaniu
metod spektrofotometryczgdzie V jest to objto czsteczki, a to powierzchnia czci
nych.
Na
Ryc.
3
przedstawiono
schematycznie zmiany w
hydrofilowej, a l to dugo acucha wglowodorowego
rozpraszaniu
wiata
zachodzce
podczas tego procesu.
[8]. Maksymalne stenie, przy ktrym amfifil jest w stanie
wystpowa w roztworze jako monomer, nazywane jest
krytycznym steniem micelizacji (CMC).

Oddziaywanie amfifili z bon biologiczn jest uwarunkowane ich ksztatem. Czsteczki o ksztacie cylindrycznym (1/2<S<1), przy zaoeniu, e w rwnym stopniu bd wbudowyway si w monowarstw wewntrzn, jak i zewntrzn, bd powodoway zwikszanie si
powierzchni bony. Natomiast amfifile o ksztacie klina
(S<1/3) lub stoka (S>1) powodowa bd zwikszanie
si powierzchni bony tylko do okrelonego ich stenia
w dwuwarstwie. Przekroczenie tego stenia bdzie poPostpy Biochemii 55 (4) 2009

postepy-4-09.indb 427

Oddziaywanie detergentu z bon biakowo-lipidow

rni si swoim przebiegiem od solubilizacji bony liposomowej. W pierwszej fazie procesu czsteczki detergentu
wi si niekooperatywnie z bon. W fazie drugiej, po
przekroczeniu bonowego stenia wolnego detergentu
(Csat), czsteczki detergentu wi si z bon kooperatywnie i dochodzi do stopniowego mieszania si ich z fosfolipidami bony. Powyej krytycznego stenia solubilizacji
(CSC), w fazie trzeciej, lipidy i biaka tworzce jednostki
zaczynaj by solubilizowane do roztworu, tworzc rnorodne, niesedymentujce obiekty, takie jak bardzo mae
kawaki bony lub micele mieszane. W fazie ostatniej w roz-

427

2009-12-16 12:54:00

tu. Wykazali oni, e czsteczki amfifili echinocytogennych

wywouj zmiany ksztatu komrek gwatownie, niemal od
razu po dodaniu do medium, w ktrym znajduj si erytrocyty. Czsteczki amfifili stomatocytogennych mog natomiast zachowywa si w rny sposb. Mog, podobnie
jak amfifile echinocytogenne, wywoywa zmian ksztatu
od razu po dodaniu do zawiesiny krwinek czerwonych lub
dziaa z opnieniem, podczas ktrego nie obserwuje si
zmian ksztatu erytrocytw. Trzeci grup s amfifile wywoujce na pocztku echinocytoz, a po upywie pewnego
czasu, zazwyczaj nie krtszego ni 30 min, i/lub zwikszenia stenia amfifilu, stomatocytoz.

Rycina 3. Przebieg procesu solubilizacji struktur liposomowych przez detergent.

tworze wystpuj ju tylko mieszane micele lipidowo-detergentowe oraz biaka opaszczone czsteczkami lipidw
bonowych i detergentu [10].
Wpyw amfifili egzogennych na ksztat erytrocytw
zosta zauwaony i scharakteryzowany najwczeniej. Jak
powszechnie wiadomo, fosfolipidy, bdce gwn, obok
biaek, grup zwizkw budujc bony, maj budow amfipatyczn. Posiadaj w swojej strukturze czci hydrofobowe zbudowane z reszt kwasw tuszczowych oraz czci
hydrofilowe z grupami polarnymi lub mogcymi ulega
jonizacji. Budowa bony biologicznej umoliwia bardzo atwe wbudowywanie si czsteczek egzogennych zwizkw
amfifilowych. Transformacja dyskocytu w echinocyt lub
stomatocyt zalena jest od docelowego umiejscowienia si
czsteczek egzogennych amfifili wewntrz dwuwarstwy
fosfolipidowej. Stwierdzono dowiadczalnie, e amfifile
kationowe cz si preferencyjnie z wewntrzn warstw
bony, natomiast amfifile anionowe z zewntrzn warstw
[11]. Preferencyjne wizanie amfifili kationowych, takich
jak: chloropromazyna, eter oktaetylenoglikododecylowy,
itp., zwizane jest z oddziaywaniami elektrostatycznymi
midzy tymi zwizkami a ujemnie naadowan wewntrzn powierzchni bony. adunek ten jest wynikiem asymetrycznego rozmieszczenia fosfolipidw bony, a w szczeglnoci fosfatydyloseryny. Odpychajce oddziaywania
midzy cytoplazmatyczn powierzchni bony a amfifilami
anionowymi (np. dodecylomaltozydem) s natomiast przyczyn wbudowywania si tych zwizkw w zewntrzn
monowarstw. Zatem, wynikiem wbudowywania si amfipatw kationowych jest transformacja dyskocytu do stomatocytu, natomiast anionowych transformacja do echinocytu. Amfifile niejonowe mog by zarwno echinocytogenne
(cholesterol, dodecylo-D-maltozyd, decylo--d-glukopiranozyd), jak i stomatocytogenne (etery alkilooktaetylenoglikolowe, eter dodecylopentaetylenoglikolu) [5,12,13]. Mechanizm wywoywania transformacji przez amfifile niejonowe nie jest jak dotd dobrze poznany. Isomaa i wsp. [14]
zaproponowali mechanizm oparty na tworzeniu si faz niewarstwowych pomidzy monowarstwami bony erytrocy-

428

postepy-4-09.indb 428

Zmiany wywoane przez amfifile echinocytogenne, gwnie anionowe, mona atwo wytumaczy bezporednim
kontaktem tych zwizkw z zewntrzn monowarstw, w
ktr wnikaj, wykorzystujc istnienie korzystnych oddziaywa elektrostatycznych. Amfifile kationowe, jak napisano
wczeniej, preferencyjnie wbudowuj si do monowarstwy
wewntrznej. Pierwszym etapem wnikania jest pokonanie
bariery monowarstwy zewntrznej. Czsteczki amfifilowe,
ktrych adunek w trakcie wbudowywania si i przechodzenia przez bon moe by zniesiony, atwo i szybko dyfunduj w poprzek bony do monowarstwy cytoplazmatycznej,
po czym odzyskuj swj adunek. Do tej grupy naley m. in.
trzeciorzdowa amina chloropromazyna. Amfifile kationowe, ktrych adunek nie moe by zniesiony wbudowuj si
w monowarstw zewntrzn, a nastpnie s przenoszone do
monowarstwy wewntrznej poprzez flipaz. Wnikajc w zewntrzn warstw bony, wywouj echinocytoz, a nastpnie
poprzez redystrybucj do monowarstwy cytoplazmatycznej,
stomatocytoz [14]. Isomaa zaproponowa jeszcze jeden moliwy mechanizm oddziaywania bony z amfifilami, w myl
ktrego dodanie amfifili do roztworu krwinek czerwonych
powoduje gwatowne tworzenie si faz niewarstwowych
pomidzy monowarstwami bony erytrocytu. Fazy te to odwrcone micele oraz faza heksagonalna II. Zbudowane s
zarwno z lipidw bonowych, jak i z amfifili egzogennych.
Nastpnie amfifile budujce odwrcone micele lub faz heksagonaln II redystrybuowane s do monowarstw zgodnie z
korzystnymi oddziaywaniami elektrostatycznymi. Powstawanie struktur midzywarstwowych chroni zatem bon
przed nagymi zmianami skadu i powierzchni, zabezpieczajc erytrocyt przed uszkodzeniem. Fazy midzywarstwowe mog bra udzia take w fuzji bon, egzo- i endocytozie oraz w transporcie transbonowym [14]. Niezalenie od
faktu czy dany amfifil wywouje transformacj echinocytogenn, czy stomatocytogenn, w odpowiednio duym jego
steniu, erytrocyt przechodzi w sferocyt. Echinocyt transformuje w sferocyt poprzez uwalnianie na kocach wypustek
egzopcherzykw zbudowanych z lipidw monowarstwy
zewntrznej [11]. Jednak transformacja ksztatu wywoana
tylko i wycznie biernym wbudowywaniem si egzogennych fosfolipidw w bon, przynajmniej w pocztkowych
jej stadiach, jest mao prawdopodobna, gdy szybko zmian
jest znaczco wiksza ni szybko ich wbudowywania [15].
Moliwym rozwizaniem tego problemu jest uwzgldnienie
oddziaywania amfifili z biakiem pasma 3 opisane w dalszej
czci tych rozwaa.
Preferencyjne wbudowywanie si amfifili jonowych w
bon i indukowanie przez nie transformacji moliwe jest
www.postepybiochemii.pl

2009-12-16 12:54:02

jedynie przy zachowaniu asymetrycznoci bony erytrocytarnej. Zaburzenie dziaania transferazy aminofosfolipidw
(flipazy) powoduje zniesienie asymetrii w wyniku biernej
dyfuzji fosfatydyloseryny do zewntrznej monowarstwy bony. Po zaniku asymetrii dwuwarstwy fosfolipidowej amfifile
o waciwociach echinocytogennych i stomatocytogennych
nie wykazuj ju zdolnoci do indukowania zmian ksztatw
erytrocytw [16]. Zjawisko takie zachodzi przy spadku stenia wewntrzkomrkowego ATP. ATP-zalena transferaza
aminofosfolipidw (flipaza) przestaje transportowa fosfatydyloseryn do wewntrznej monowarstwy, w zwizku z
czym spontaniczna dyfuzja tego fosfolipidu (PS) (wspomagana dziaaniem skramblazy, niewykazujcej waciwoci
ATPazowych, przenoszcej czsteczki fosfatydyloseryny z
monowarstwy wewntrznej do zewntrznej), poczona ze
zmianami zachodzcymi z szkielecie bonowym, wywouje
echinocytoz. Zmniejszenie stenia ATP powoduje bowiem
dysocjacj kompleksu spektryna-aktyna. Defosforylowana
spektryna skupia si przy wewntrznym listku bony, powodujc echinocytoz [17]. Mechanizm echinocytozy nastpujcej wskutek agregacji defosforylowanej spektryny nie jest
do koca wyjaniony (istniej doniesienia mwice o tym, e
zmiana ksztatu z dyskocytarnego na echinocytarny zachodzi
szybciej ni defosforylacja spektryny [18]). Proponowany jest
jeszcze inny mechanizm echinocytozy, powizany z amfifilami bonowymi. Zaobserwowano mianowicie, e przy jednoczesnym obnieniu komrkowego poziomu ATP i wzrocie stenia jonw Ca2+ wzrasta stenie diacyloglicerolu w
bonie. Zwizane jest to z aktywacj znajdujcej si w bonie
fosfodiesterazy, ktra hydrolizuje polifosfoinozytole (fosfatydyloinozytolo-4-fosforan, fosfatydyloinozytolo-4,5-bisfosforan) do m. in. diacyloglicerolu. Brak dostpu ATP powoduje
zablokowanie reakcji odwrotnej. Aktywno fosfodiesterazy
prowadzi do utraty grup fosforanowych i redystrybucji produktu, wynikiem czego jest zmniejszenie si powierzchni
wewntrznej monowarstwy bony i echinocytoza [17]. Zaznaczy trzeba, e aby zasza zmiana ksztatu, wystarczy aby
12106 czsteczek fosfolipidw przeszo z wewntrznej warstwy do zewntrznej lub na odwrt. Stanowi to okoo 12%
cakowitej puli fosfolipidw krwinki czerwonej i wystarcza
do rozpoczcia transformacji ksztatu erytrocytu [16].
Echinocytoz powoduje take dodanie do roztworu
zawierajcego erytrocyty jonw wanadanowych. Wanadany znane s jako inhibitory wielu enzymw, midzy
innymi z grupy ATPaz, kinaz i fosfataz. W erytrocytach
potraktowanych wanadanem zachowana zostaje aktywno fosfodiesterazy, natomiast blokowany jest enzym o
dziaaniu antagonistycznym. Pomimo obecnoci w roztworze ATP nie mog by odtwarzane fosfatydyloinozytole. Nastpuj zmiany analogiczne jak przy braku ATP
w roztworze [17].
Czynniki modyfikujce rwnowag jonow
wynikajc z rwnania Donnana

Rwnanie Donnana charakteryzuje matematycznie stan

rwnowagi jonowej (w odniesieniu do jonw jednowartociowych) w poprzek bony:

(Cl ) /(Cl

) o = ( HCO3 ) i /( HCO3 ) o =

(OH ) i /(OH ) o = ( H + ) i /( H + ) o = r
Postpy Biochemii 55 (4) 2009

postepy-4-09.indb 429

gdzie: indeksy dolne o i i okrelaj odpowiednio stenia molowe jonw na zewntrz i wewntrz erytrocytu.
Stenie jonw Cl i HCO3 rwnoway si w poprzek
bony za porednictwem biaka pasma 3. Za zachowanie
rwnowagi stenia jonw H+ i OH- odpowiedzialny jest
cykl Jacoba-Stewarta. Najwaniejszym jonem, ktrego stenia wpywaj na ksztat erytrocytu, jest jon chlorkowy.
Stosunek stenia jonw chlorkowych wewntrz krwinki
do stenia zewntrznego jest zwizany z potencjaem bonowym zalenoci:
=

RT
RT
ln Cl i /(Cl ) o =
ln r
zF
zF

( )

gdzie: R staa gazowa rwna 8,315 [J/(molK)], T temperatura, z wartociowo jonu (dla jonw chlorkowych
z=1), a F staa Faraday`a rwna 9,649 104 [C/mol].
Stosunek (Cl)i/(Cl)o za porednictwem potencjau bonowego poczony jest take zalenoci z pH: = 59(pHo
pHi) gdzie: (pHopHi) jest to rnica pH na zewntrz (pHo) i
wewntrz (pHi) erytrocytu. Wpyw na stosunek (Cl)i/(Cl)o
ma take sia jonowa roztworu, a take takie skadniki cytosolu krwinki czerwonej, jak 2,3-difosfoglicerynian, hemoglobina oraz jony Na+ i K+. Jonizacja 2,3-difosfoglicerynianu
i/lub hemoglobiny, nastpujca po zmianie pH lub zmianie potencjau bonowego, wpywa na stosunek (Cl)i/(Cl)o
[15]. Wykaz wybranych czynnikw wpywajcych na warto wyraenia (Cl)i/(Cl)o zamieszczono w Tabelach 1 i 2.
Kolejnym czynnikiem wpywajcym na zmian ksztatu
erytrocytw jest pH. Aczkolwiek nie budzi to ju kontrowersji, to jednak wci nie jest jasny mechanizm transformacji zachodzcej pod wpywem wysokiego lub niskiego
pH. Dowiadczenia przeprowadzone na izolowanym szkielecie podbonowym krwinki czerwonej wykazay, e jeli
gwnym skadnikiem odpowiedzialnym za indukowanie
zmian byby szkielet erytrocytu, to krwinka w niskim pH
powinna przechodzi w posta echinocytu (uprotonowanie biaek szkieletu prowadzi do ich agregacji), natomiast
w wysokim pH w posta stomatocytu (deprotonacja prowadzi do rozlunienia oddziaywa biaek szkieletowych).
Badania na nienaruszonych erytrocytach jednoznacznie
wykluczyy taki mechanizm. W pH 6,37,9 krwinka czerwona utrzymuje ksztat dyskocytu. Poniej pH 6,3 erytrocyt
przechodzi w form stomatocytu. Przy dalszym zmniejszaniu pH stomatocyt przechodzi w stomatosferocyt, a przy
pH rwnym 5,4 stomatocyt przechodzi w sferocyt, od ktrego uwalniany jest jeden lub kilka duych egzopcherzykw pozbawionych szkieletu spektrynowego [19]. Powyej
pH 7,9 erytrocyt przyjmuje form echinocytu. Podniesienie
pH powyej 9,2 powoduje uwolnienie egzopcherzykw
pozbawionych szkieletu. W pH = 11 wszystkie erytrocyty w
roztworze przechodz w sferocyty [20].
Wedug Wonga [15] mechanizmem odpowiedzialnym
za pH-zalen zmian ksztatu jest zmiana stosunku (Cl)i/
(Cl)o, ktra z kolei wymusza zmian konformacji biaka pasma 3. Aby zasza transformacja wystarczajca jest zmiana
konformacji 1% cakowitej liczby czsteczek biaek pasma 3.
Zmiany stosunku (Cl)i/(Cl)o s wynikiem jonizacji 2,3 di-

429

2009-12-16 12:54:02

Tabela 1. Wybrane czynniki echinocytogenne (zmniejszajce warto stosunku (Cl)i/(Cl)0 [15].

Czynnik

Mechanizm dziaania

hipertoniczne stenie NaCl

zasadowe pH
blisko powierzchni szklanych
pole elektryczne
wzrost stenia jonw Ca2+
zahamowanie aktywnoci
kinazy pirogronianowej

wzrost stenia (Cl)0

deprotonacja 2,3-DPG i hemoglobiny
deprotonacja 2,3-DPG i hemoglobiny
deprotonacja 2,3-DPG i hemoglobiny
spadek stenia jonw K+
wzrost stenia 2,3-DPG

nowego i indukuj w ten sposb zmiany ksztatu erytrocytu [21].

Inna hipoteza prbujca wyjani pH-zalen

transformacj erytrocytw zostaa zaproponowana przez Rasia i Bollini [22]. Wie ona zmiany
ksztatu erytrocytw z glikokaliksem. Glikokaliks jest silnie ujemnie naadowan struktur
na powierzchni bony biologicznej, zbudowan
gwnie przez reszty cukrowe glikoforyn. Zaproponowany mechanizm opiera si na pH-zalenej
zmianie relacji pomidzy oddziaywaniami koTabela 2. Wybrane czynniki stomatocytogenne (zwikszajce warto stosunku (Cl)i/(Cl)0 [15].
hezyjnymi reszt wglowodanowych i dziaajcymi przeciwnie siami odpychania czsteczek o taCzynnik
Mechanizm dziaania
kim samym adunku. Mae jony, w tym H+, mog
hipotoniczne stenie NaCl
spadek stenia (Cl)0
swobodnie penetrowa glikokaliks i czciowo
kwasowe pH
protonacja 2,3-DPG i hemoglobiny
osania ujemne adunki reszt pochodnych cu
izotoniczny roztwr cytrynianu
spadek stenia (Cl )0
krowych glikokaliksu. Dlatego wzrost siy joizotoniczny roztwr sacharozy
spadek stenia (Cl)0
nowej i/lub spadek pH powoduj kurczenie si
nadmiar deaminazy adenozynowej
wzrost stenia NH3
nadtlenek wodoru
wzrost stenia CO2
warstwy glikokaliksu, co pociga zmniejszenie
si powierzchni zewntrznej monowarstwy bony. Efektem jest obserwowana stomatocytoza.
fosfoglicerynianu i hemoglobiny w alkalicznym pH lub proDodatkowo,
spadek pH powoduje zmniejszenie iloci natonacji tych biaek w kwasowym pH. Zmiany te powoduj
adowanych
grup
w glikokaliksie, zwikszajc efekt ekra

odpowiednio spadek stosunku (Cl )i/(Cl )o i echinocytoz

nowania
adunkw.
Zwikszenie pH i/lub spadek siy wyoraz wzrost tego stosunku i stomatocytoz.
wouje reakcj odwrotn, efektem ktrej jest transformacja
Inny mechanizm wpywu pH na zmiany ksztatu erydyskocytw do formy echinocytw.
trocytw zosta zaproponowany przez Gedde i wsp. [21] i
opiera si na zalenej od pH obecnoci w erytrocycie biaMoliwe, e zmiana konformacji biaka pasma 3 i amfiek amfitropowych. Biaka te, w zalenoci od pH komrki,
tropowe zachowanie dehydrogenazy 3-fosfoglicerynowej
mog by zwizane z bon komrkow lub rozpuszczone
kumuluj si, wywoujc w niskim pH stomatocytoz, a w
w cytosolu. W niskim pH wbudowuj si one w wewntrzwysokim echinocytoz. Wszystkie powyej przedstawion monowarstw bony, dziaajc stomatocytogennie, nane hipotezy pH-zalenej transformacji s zgodne z teori
tomiast w wysokim pH przechodz do cytoplazmy, dziasprzonych monowarstw.
ajc echinocytogennie. Biaka te dziaaj rwnie antagoPotencja transbonowy
nistycznie w stosunku do napicia echinocytogennego lub
stomatocytogennego wywieranego przez wahania ksztatu szkieletu bonowego. W pH 6,37,9, w ktrym krwinka
Stosunek ste (Cl)i/(Cl)o jest elementem, ktry pozwama ksztat dyskocytu, napicia te znosz si wzajemnie.
la na powizanie potencjau transbonowego z matemaJeeli natomiast pH wzronie lub zmaleje, przewaaj siy
tycznym wyraeniem rwnowagi Donnana:
echino- lub stomatocytogenne, istniejce dziki biakom
RT
RT
=
ln (Cl )i /(Cl ) o =
ln r
amfitropowym. Posiadanie waciwoci amfitropowych
zF
zF
wykazano dla biaek, takich jak: spektryna, aktyna, hemoglobina, biako pasma 4.1. oraz dehydrogenaza aldehydu
Potencja transbonowy uwaany jest czsto za najwa3-fosfoglicerynowego. Dowiadczenia prowadzone przez
niejszy czynnik wpywajcy na ksztat erytrocytw [6,23],
Gedde i wsppracownikw wykazay [21], e najwaniejponiewa za jego porednictwem wpywaj na bon eryszym biakiem amfitropowym odpowiedzialnym za transtrocytarn czynniki takie jak pH, temperatura, sia jonowa
formacje ksztatu wydaje si by dehydrogenaza aldehydu
oraz czsteczki substancji amfifilowych. Indeks ksztatu
3-fosfoglicerynowego. Jest to biako peryferyjne, powizaerytrocytu (Ics) jest proporcjonalny zarwno do , jak i do
ne z bon poprzez oddziaywania elektrostatyczne z cyI (rnicy siy jonowej po obu stronach bony). W swoich
tosolow czci biaka pasma 3. Nieznany jest natomiast
dowiadczeniach Glaser [23] udowadnia, e zachowanie
mechanizm wbudowywania si tego biaka w bon i indu przy jednoczesnych zmianach pH i objtoci krwinki
kowania w niej zmian. Jedna z hipotez zakada, e w mianie wpywa na zmiany ksztatu erytrocytw. Natomiast
r wbudowywania si rozpuszczonego w cytosolu biaka
Tacker wykaza, e zaley od siy jonowej wewntrz i
w bon, adunki dodatnie na jego powierzchni stabilizona zewntrz erytrocytu, zmian pH, temperatury i dodatku
wane s przez piercienie aromatyczne znajdujce si po
czsteczek amfifili egzogennych. Zmiana ktregokolwiek z
stronie hydrofobowej tego biaka. Nastpna opiera si na
tych parametrw zmienia i moe doprowadzi do transoddziaywaniach dehydrogenazy aldehydu 3-fosfogliceryformacji ksztatu. Przy sile jonowej rwnej 96 mM erytrocyty
nowego z biakiem pasma 3. Zmiany konformacyjne biaka
znajduj si w formie dyskocytu, zmniejszenie jej wartoci
pasma 3 powstae wskutek np.: zmiany siy jonowej lub
do 45 mM indukuje transformacj do stomatocytu, natomiast
dziaania inhibitorw jego aktywnoci, wpywaj na orienprzy zwikszeniu do 300 mM obserwuje si przejcie dyskotacj wizania z dehydrogenaz aldehydu 3-fosfoglicerycytw w echinocyty. Tendencja ta jest najsilniej widoczna w

430

postepy-4-09.indb 430

www.postepybiochemii.pl

2009-12-16 12:54:03

rodowisku izoosmotycznym (290 mOsm). rodowisko hipotoniczne i hipertoniczne sprawiaj, e przejcie stomatocyt echinocyt jest agodniejsze, a zmiany ksztatu sabiej
zaznaczone [6]. Zalenoci te mona podsumowa w nastpujcy sposb: jeeli = inout 0 , to krwinka czerwona
wystpuje w formie dyskocytu. Zwikszenie wartoci >0
wywouje stomatocytoz, natomiast spadek <0 echinocytoz. Podobna zaleno wystpuje midzy I a ksztatem erytrocytu. Jeeli I= IinIout>0 zachodzi stomatocytoza,
natomiast gdy I<0 echinocytoza.
Czynniki dziaajce za
porednictwem biaka pasma 3

Biako pasma 3 jest, podobnie jak potencja bonowy,

uwaane jest za gwny i najwaniejszy czynnik wpywajcy na transformacj ksztatw erytrocytw [13,15,24]. Wykazay to badania przeprowadzone na erytrocytach czowieka, pstrga i minoga. Stwierdzono, e czynniki echinocytogenne, takie jak amfifile anionowe i jony Ca2+ wywoyway
transformacje ksztatu jedynie w krwinkach ludzki i ryb
(pstrg), wiadomo natomiast, e erytrocyty minoga nie zawieraj w bonie biaka pasma 3. Dodatkowo, podniesienie
wewntrzkomrkowego stenia jonw Ca2+ powodowao
sferocytoz jedynie w przypadku erytrocytw pstrga, co
spowodowane byo brakiem oddziaywa pomidzy biakiem pasma 3 a szkieletem podbonowym, ktrych mediatorem jest ankiryna, nieobecna w krwinkach pstrga [25].
Biako pasma 3 jest najliczniejszym biakiem bony erytrocytarnej. W bonie znajduje si okoo 1,2106 kopii tego biaka i stanowi to 25% wszystkich biaek integralnych bony
krwinki czerwonej [26]. Powierzchnia pojedynczej czsteczki biaka pasma 3 wynosi 13,75 nm2, wic czna powierzchnia przypadajca na to biako to ponad 10% powierzchni
caego erytrocytu, wynoszcej 137 m2. Tworzony przez
to biako kana jonowy ma rednic 0,80,9 nm [25]. Biako
pasma 3 jest biakiem zbudowanym z okoo 930 reszt aminokwasowych, posiada budow dwudomenow. Politopowa domena transbonowa przebija bon 14 -helisami i ma
mas czsteczkow 55 kDa. Jest ona odpowiedzialna za wymian anionw, przede wszystkim Cl- i HCO3-. Transport
anionw odbywa si zgodnie z mechanizmem typu pingpong. Druga domena znajduje si po stronie cytoplazmatycznej i ma mas 43 kDa. Jest ona poczona z ankiryn,
biakiem pasma 4.1, biakiem pasma 4.2, glikoforyn A oraz
innymi. Ta N-kocowa domena posiada kwany charakter i
jest wraliwa na zmiany pH. Moe ulega fosforylacji przez
kinaz i by defosforylowana przez fosfataz zwizan z
biakiem pasma 3 [15]. Biako pasma 3 wystpuje w bonie
w dwch rnych konformacjach: pozwalajcej na wypyw
anionw z komrki (outward-facing) i pozwalajcej na
napyw anionw z rodowiska zewntrznego (inward-facing). Stosunek czsteczek biaka posiadajcych konformacj pozwalajc na napyw anionw do konformacji przeciwnej wynosi okoo 15:1. Teoretycznie, transport anionw
do wntrza komrki moe zachodzi 15 razy szybciej ni
ich transport na zewntrz, co oznacza, e wystpuje znaczca nierwnowaga w iloci transportowanych poprzek
bony jonw na korzy ich napywu do wntrza komrki.
Aby mg wystpi nagy wypyw anionw na zewntrz
komrki, musz zosta zerwane oddziaywania pomiPostpy Biochemii 55 (4) 2009

postepy-4-09.indb 431

dzy biakiem pasma 3 a biakiem pasma 4.1 i glikoforyn

A, gdy stabilizuj one konformacj inward-facing [15].
Istnienie mechanizmu odpowiedzialnego za transformacj
erytrocytw powizan z biakiem pasma 3 potwierdzaj
obserwacje dwch wrodzonych chorb, w ktrych wystpuj zmienione mutacyjnie biaka pasma 3. W wyniku mutacyjnej zamiany proliny 868 na leucyn powstaje rzadko
wystpujce biako pasma 3 HT. Wynikiem tej zamiany jest
akancytoza krwinek czerwonych. Inna odmiana tego biaka,
spotykana w populacjach ludzkich z poudniowo-wschodniej Azji, rnica si od prawidowej dziewicioma resztami aminokwasowymi w pozycjach 400 do 409, wywouje
owalocytoz [15].
Mechanizm zmian ksztatu erytrocytw, w ktrym kluczow rol odgrywa biako pasma 3 i inhibitory transportu
anionw przez to biako, zosta zaproponowany przez Wonga. Inhibitory transportu indukuj zmian ksztatu krwinki,
zmieniajc powinowactwo biaka do anionw i modyfikujc
porednio stosunek ste jonw chlorkowych (Cl)i/(Cl)o,
wynoszcy 0,67, i rwnowag tych jonw wynikajc z rwnania Donnana. Istnieje kilka klas czynnikw wykazujcych waciwoci hamujce w stosunku do biaka pasma 3.
Pierwszym z nich jest pH. Zaobserwowano zmiany aktywnoci wymiany anionw przez biako pasma 3 zwizane z
pH-zalenymi zmianami krzywizny erytrocytw. Jonizacja 2,3-difosfoglicerynianu oraz hemoglobiny, wystpujca
przy wzrocie pH, wymusza zmian konformacji biaka
pasma 3 na inward-facing. Jest to spowodowane spadkiem wewntrzkomrkowego stenia jonw Cl. Trzeba
zauway, e wzrost pH nie hamuje transportu anionw
przy udziale biaka pasma 3, w przeciwiestwie do spadku
pH. Wraz ze spadkiem pH ronie stenie jonw Cl w komrce, co wymaga przejcia biaka pasma 3 w konformacj
outward-facing. Przy spadku pH nastpuje rwnie protonacja biaka po jego cytoplazmatycznej stronie [15].
Biako pasma 3, oprcz jonw Cl i HCO3, moe transportowa wiele innych jonw, ktre jednak s najczciej
transportowane duo wolniej i z mniejsz wydajnoci
ni jony Cl i HCO3. Wykazuj dlatego waciwoci inhibitorw kompetycyjnych transportu tych jonw. Wiele eksperymentw potwierdza hipotez, e zmniejszony
transport jonw Cl i HCO3 moe by odpowiedzialny
za zmian ksztatu krwinek czerwonych. Jony chromianowe, azotanowe, szczawianowe, wanadanowe i aniony
ponadtlenkowe nale do znanych czynnikw wywoujcych echinocytoz. Ich transport przez biako pasma 3
jest znacznie wolniejszy ni jonw chlorkowych i wglanowych. Zjawisko zachodzenia echinocytozy w buforach
octanowych rwnie wydaje si potwierdza powysz
hipotez. Jony octanowe konkuruj z jonami chlorkowymi o miejsce wizania z biakiem pasma 3. Dochodzi
do zablokowania tego miejsca, poniewa octan nie jest
transportowany przez bon przy udziale biaka pasma 3,
lecz praktycznie tylko na zasadzie biernej dyfuzji. O podobn zasad opiera si transformacja echinocytogenna
w buforze kakodylanowym o pH 7,4, kakodylan posiada
prawdopodobnie zdolno do oddziaywania z miejscem
w biaku pasma 3 odpowiedzialnym za wizanie transportowanych anionw [27].

431

2009-12-16 12:54:03

nie erytrocytu. Moliwe jest rwnie dziaanie odwrotne

zmiana konformacji biaek bonowych moe wywoa
zmian ksztatu erytrocytu.
POTENCJALNE ZNACZENIE ZMIAN
KSZTATU ERYTROCYTW

Rycina 4. Proponowany mechanizm zmian ksztatu erytrocytw za porednictwem zmian konformacji biaka pasma 3 [15].

Wiele amfifilowych lekw wykazuje waciwoci stomatocytogenne lub echinocytogenne. Jak ju wspomniano
wczeniej, wikszo echinocytogennych lekw to amfifile
anionowe, a leki stomatocytogenne to amfifile kationowe.
Proponowany przez Wonga mechanizm dziaania tych lekw zakada hamowanie wymiany anionw przez biako
pasma 3 oraz zmian stosunku konformacji outward-facing do inward-facing (Ryc. 4). Stwierdzono, e biako
pasma 3 jest hamowane przez leki z obu powyszych grup
oraz e hamowanie i transformacja ksztatu zachodz rwnolegle. Echinocytogeneza spowodowana anionowymi lekami amfifilowymi moe by odwrcona dodaniem lekw
kationowych, natomiast ich hamujcy wpyw na funkcje
biaka pasma 3 nie wykazuje takich waciwoci. Wykazano, e wybircze trawienie ankiryny przez trypsyn w
cieniach erytrocytw uniemoliwia transformacj stomatocytogenn wywoywan przez chloropromazyn. Mona z
tego wywnioskowa, e amfifile nie s zdolne do indukcji
transformacji wycznie poprzez wybircze wbudowywanie si w bon erytrocytarn. Rwnie na tych samych zasadach opiera si dziaanie detergentw, ktre zwizane
jest z zaburzaniem transportu anionw przez biako pasma
3 [15]. Za hipotez t przemawiaj take badania Betz`a i
wsp. [28], ktrzy badali czn objto biaek w zewntrznej monowarstwie bony, uywajc AFM (ang. Atomic Force
Microscopy, mikroskopia si atomowych). Objto biaek w
zewntrznej monowarstwie zalena jest od ich konformacji.
Wykazali oni, e w stomatocytach uzyskanych w warunkach niskiego pH, niskiej siy jonowej lub obecnoci kwasu
niflumowego, ktry jest inhibitorem transportu anionw,
czna objto tych biaek jest znaczco nisza ni w formie
dyskocytu. Natomiast w echinocytach uzyskanych w obecnoci np. furosemidu, objto biaek w zewntrznej monowarstwie ronie. Furosemid wpywa na zmian konformacji
biaka pasma 3, natomiast kwas niflumowy, przy wykazywanych waciwociach hamujcych, nie wpywa na zmian konformacji. Z bada tych wynika, e zmiana ksztatu
erytrocytu wywoana czynnikami echinocytogennymi lub
stomatocytogennymi wpywa na konformacj biaek w bo-

432

postepy-4-09.indb 432

W zdrowym organizmie dziki, midzy innymi, buforowi wglanowemu i fosforanowemu utrzymywana jest homeostaza pH. W stanach chorobowych lub podczas uszkodzenia naczy krwiononych homeostaza moe ulec zaburzeniu. Dziki zdolnociom erytrocytw do zmiany ksztatu
s one w stanie przetrwa i wykonywa swoje podstawowe
funkcje w zmienionym rodowisku. Erytrocyt utrzymuje
ksztat dyskocytu w zakresie pH 6,37,9. Powyej pH 7,9
krwinka przechodzi transformacj echinocyt-echinosferocyt, by w pH 11 przybra ksztat sferocytu (przejcie w
posta sferocytu nastpuje take w pH 5,4 po uprzedniej
zmianie ksztatu na stomatocyt). Dopiero dalszy wzrost pH
powoduje hemoliz erytrocytu [20]. Homeostaza moe zosta zaburzona take podczas silnego odwodnienia organizmu. Zwikszeniu ulega wtedy wskanik hematokrytowy,
zwiksza si gsto krwi oraz zmieniaj si jej warunki
fizykochemiczne. Pynno krwi zostaje jednak utrzymana
[15]. Erytrocyt, mimo i nie posiada organelli, prowadzi
wasny intensywny metabolizm, a ATP niezbdne do dziaania wielu enzymw w czerwonych ciakach krwi jest wytwarzane w procesie glikolizy. W organizmie czowieka w
warunkach godu zgromadzony zapas glikogenu pozwala
na dostarczanie glukozy niezbdnej do zachodzenia procesu glikolizy przez okoo dob. Dziki moliwoci transformacji dyskocyt echinocyt krwinka jest w stanie przetrwa
okres godu.
PIMIENNICTWO
1. Minakowski W, Weidner S (1998) Biochemia krgowcw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2. Krzymowski T (1998) Fizjologia zwierzt, Pastwowe Wydawnictwo
Rolnicze i Lene, Warszawa
3. Dbrowski Z (red) (2000) Fizjologia krwi. Wybrane zagadnienia cz. 2,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
4. Sheetz MP, Singer SJ (1974) Biological Membranes as Bilayer Couples.
A Molecular Mechanism of Drug - Erythrocyte Interactions. Proc Nat
Acad Sci USA 71: 4457-4461
5. Lim GHW, Wortis M, Mukhopadhyay R (2002) Stomatocyte-discocyte-echinocyte sequence of the human red blood cell: Evidence for the
bilayer- couple hypothesis from membrane mechanics. Proc Nat Acad
Sci USA 99: 16766-16769
6. Tachev KD, Danov KD, Kralchevsky PA (2004) On the mechanism of
stomatocyteechinocyte transformations of red blood cells: experiment and theoretical model. Colloids and Surfaces B: Biointerfaces 34:
123140
7. Mukhopadhyay R, Lim GHW, Wortis M (2002) Echinocyte shapes:
bending, stretching, and shear determine spicule shape and spacing.
Biophys J 82: 17561772
8. Doowy K, Szewczyk A, Pikua S (2003) Bony biologiczne, Wydawnictwo Naukowe lsk, Katowice, Warszawa
9. Seddon AM, Curnow P, Booth PJ (2004) Membrane proteins, lipids and
detergents: not just a soap opera. Biochim Biophys Acta 1666: 105117
10. Maire M, Champeil P, Moller JV (2000) Interaction of membrane proteins and lipids with solubilizing detergents. Biochem Biophys Acta
1508: 86-111

www.postepybiochemii.pl

2009-12-16 12:54:03

11. Iglic A, Kralj-Iglic V, Hagerstrand H (1998) Amphiphile induced echinocyte-spheroechinocyte transformation of red blood cell shape. Eur
Biophys J 27: 335339

19. Bobrowska-Hagerstrand M, Hagerstrand H, Iglic A (1998) Membrane

skeleton and red blood cell vesiculation at low pH. Biochim Biophys
Acta 1371: 123-128

12. Iglic A, Veranic P, Jezernik K, Fosnaric M, Kamina B, Hagerstrand H,

Kralj-Iglic V (2004) Spherocyte shape transformation and release of
tubularnanovesicles in human erythrocytes. Bioelectrochemistry 62:
159161

20. Iglic A, Hagerstrand H, Kralj-Iglic V, Bobrowska-Hagerstrand M

(1998) A possible physical mechanism of red blood cell vesiculation
obtained by incubation at high pH. Biomech 31: 151-156

13. Hagerstrand H, Danieluk M, Bobrowska-Hagerstrand M, Iglic A,

Wrobel A, Isomaa B, Nikinmaa M (2000) Influence of band 3 protein
absence and skeletal structures on amphiphile- and Ca2+-induced shape alterations in erythrocytes: a study with lamprey (Lampetra fluviatilis), trout (Onchorhynchus mykiss) and human erythrocytes. Biochim
Biophys Acta 1466: 125-138
14. Isomaa B, Hagenstrand H, Paatero G (1986) Shape transformations
induced by amphiphiles in erythrocytes. Biochem Biophys Acta 899:
93-103
15. Wong P (1999) A basis of echinocytosis and stomatocytosis in the discsphere transformations of the erythrocyte. J Theor Biol 196: 343-361
16. Schwarz S, Haest CWM, Deuticke B (1999) Extensive electroporation
abolishes experimentally induced shape transformations of erythrocytes: a consequence of phospholipids symmetrization? Biochim Biophys Acta 1421: 361-379
17. Backman L (1986) Shape control in the human red cell. J Cell Sci 80:
281-298
18. Patell VP, Fairbanks G (1986) Relationship of major phosphorylation
reactions and MgATPase activities to ATP-dependent shape change of
human erythrocyte membranes. Biol Chem 261: 3170-3177

21. Gedde MM, Yang E, Huestis WH (1999) Resolution of the paradox

of red cell shape changes in low and high pH. Biochim Biophys Acta
1417: 246-253
22. Rasia M, Bollini A (1998) Red blood cell shape as a function of mediums ionic strength and pH. Biochim Biophys Acta 1372: 198-204
23. Glaser R (1998) Does the transmembrane potential () or the intracellular pH (pHi) control the shape of human erythrocytes? Biophys J 75:
568-570
24. Gimsa J (1998) A possible molecular mechanism governing human
erythrocyte shape. Biophys J 75: 568-570
25. Gimsa J (1995) Red cell echinocytogenesis is correlated to the recruitment of external band-3 conformations. Bioelectrochem Bioenerg 38:
99-103
26. Lodish H, Berk A, Matsuidaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP, Zipursky L, Darnell J (2000) Molecular Cell Biology, WH Freeman, New
York
27. Jennings ML (1989) Structure and function of the red blood cell anion
transport protein. Annu Rev Biophys Biophys Chem 18: 397-430
28. Betz T, Bakowsky U, Muller MR, Lehr C, Bernhardt I (2007) Conformational change of membrane proteins leads to shape changes of red
blood cell. Bioelectrochemistry 70: 122-126

Transformations of erythrocytes shape and its regulation

Maria Stasiuk, Grzegorz Kijanka, Arkadiusz Kozubek
Department of Lipids and Liposomes, Faculty of Biotechnology, University of Wroclaw, Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocaw, Poland

e-mail: stasiuk@ibmb.uni.wroc.pl

Key words: band 3 protein, echinocytosis, erythrocytes, stomatocytosis

Abstract
Erythrocytes can occur in many different shapes. Most of them are pathological and can be involved in diseases such a hemolytic anemias
and sickle cell anemia. Only three kinds of red blood cells are no pathological. Echinocytes, stomatocytes and discocytes can occure in blood
stream of healthy organism. The echinocyte-dyscocyte-stomatocyte transformation protects red blood cells from lysis caused by echinocytogenic agents (hypertonic saline, basic pH, vanadate, anionic amphiphiles, ATP depletion etc.) or stomatocytogenic agents (hypotonic saline,
acidic pH, cationic amphiphiles etc.). Mechanisms of these transformations can be classified in three group: redistribution of bilayer`s lipid,
modification Donnan`s equilibrium and interaction of band 3 protein with different type of external factors.

Postpy Biochemii 55 (4) 2009

postepy-4-09.indb 433

433

2009-12-16 12:54:03