Idee feministyczne w Zwizku Radzieckim w latach 20. i 30.

XX wieku.
Aleksandra Koontaj idee i ich praktyczna realizacja.

Kwestia kobieca bya problemem, ktry pojawia si w ideologiach socjalistycznych

waciwie od ich pocztkw. O zniewoleniu kobiety pisali Karol Fourier, Fryderyk Engels 1,
a take August Bebel. Kobiety licznie zasilay szeregi zwolennikw marksizmu (wymieni
naley choby tak wybitne dziaaczki jak Ra Luksemburg czy Klara Zetkin) i naleao si
spodziewa, e w nowym ustroju ich sytuacja ulegnie znaczcej zmianie. Hasa goszce
rwno wszystkich ludzi klasy robotniczej pozwalay na poczenie marksizmu z ideami
feministycznymi. Do tej pory gwnym postulatem ruchw emancypacyjnych, niezwizanych
z marksizmem, byo uzyskanie przez kobiety praw wyborczych. W wielu pastwach udao si
to osign po 1918 roku, w tym w porewolucyjnej Rosji. Rosyjskie komunistki rwnie
ywo byy zainteresowane poprawieniem statusu kobiet. Takie postaci jak ona Wodzimierza
Lenina, Nadieda Krupska, Inessa Armand (rosyjska dziaaczka pochodzenia francuskiego,
domniemana kochanka Lenina) czy Aleksandra Koontaj nadaway ton publicznej debacie na
temat wyzwolenia kobiet. O ile Krupska i Armand miay pogldy umiarkowane i skupiay si
gwnie na sprawach codziennych takich jak praca, wychowanie dzieci, edukacja, to program
Aleksandry Koontaj szed o wiele dalej. W swoich tekstach sformuowaa peny program
wyzwolenia kobiety spod jarzma kapitalistycznego ucisku, ktry prcz zwrcenia uwagi na
problemy zwizane z codziennoci, proponowa do radykalne podejcie do kwestii
stosunkw damsko-mskich. Bardzo aktywna na polu dziaalnoci wrd kobiet, Koontaj
staa si twarz radzieckiego feminizmu, jego najbardziej znaczc dziaaczk.
W pracy tej skupi si przede wszystkim na przedstawieniu myli Aleksandry
Koontaj. Pogldy jej warto skonfrontowa ze stanowiskiem Wodzimierza Lenina, ktry na
temat kwestii kobiecej mia jasne pogldy i wypowiada si czsto w tej sprawie. Opr si na
nastpujcych tekstach Aleksandry Koontaj: Robotnica matk, Rodzina w ustroju
1 Na ten temat zob. wicej: H. Draper, Marx and Engels on Womens Liberation, International
Socialism, 44, 2007, s. 20-29, http://www.marxists.org/archive/draper/1970/07/women.htm; data
dostpu: 1 IX 2014 r.
1

robotniczym, Stosunki midzy pciami a walka klas oraz !

( Utorujcie drog dla skrzydlatego Erosa! List do modziey
pracujcej). Za rdo do opisu stanowiska Lenina posuy mi przede wszystkim fragment
wspomnie Klary Zetkin. Prcz tego wykorzystam teksty Wadza radziecka a sytuacja
kobiety, Kapitalizm a praca kobiet oraz O zadaniach kobiecego ruchu robotniczego w Rosji
Radzieckiej. W pierwszej czci pracy chciaabym przedstawi teoretyczne zaoenia
radzieckich idei feministycznych, a dopiero dalej faktyczne dziaania pastwa wobec kobiet.

Aleksandra Koontaj, z domu Domontowicz, urodzia si w 1872 roku jako crka

generaa. Otrzymaa gruntowne wyksztacenie i ju w trakcie edukacji zacza przejmowa
idee feminizmu od swojej nauczycielki, Marii Strachowej. W 1893 roku wysza za m za
swojego kuzyna, Wadimira Koontaja, z ktrym miaa syna Michaia 2. Maestwo
rozpado si i w 1898 roku Aleksandra wyjechaa do Szwajcarii. W tym czasie ju okrelaa
siebie jako marksistk. Jednak jej interpretacja teorii Marksa bya mniej ortodoksyjna ni
wikszoci jej wspczesnych. Uwaaa marksizm za rodek, aby rozwija wolno osobist
i wyboru, wyzwalajce jednostk z wizw tradycyjnego spoeczestwa 3. Do Rosi wrcia
w 1901 roku i tam poznaa Wodzimierza Lenina. Doczya do Socjaldemokratycznej Partii
Robotniczej Rosji. W latach 19081917 ya na emigracji. W 1917 roku powrcia do Rosji, a
w 1918 roku, jako pierwsza kobieta na wiecie, wesza w skad rzdu obja funkcj
ludowego komisarza do spraw spoecznych. W latach 19201922 staa na czele enotdieu,
partyjnej organizacji kobiecej. Koontaj bya niezalen kobiet, ktra nie obawiaa si y
tak, jak tego chciaa, nie baczc na wice j konwenanse, nie poddajc si te lepo
ideologii komunistycznej, w ktr wierzya. Nie zgadzaa si w peni ze wszystkimi
elementami polityki pastwowej i za pewne rozbienoci z Parti zostaa w 1922 roku
usunita z administracji partyjnej, a nastpnie rozpocza karier dyplomatyczn. Obejmujc
funkcj ambasadora ZSRR w Norwegii, bya pierwsz kobiet-ambasadorem w historii. Do
kraju wrcia w 1945 roku i tam zmara w roku 19524.
2 N. Corigliano Noonan, Kollontai, Alexandra Mikhailovna, [w:] Encyclopedia of Russian Womens
Movement, ed. N. Corigliano Noonan, C. Nechemias, Westport, Connecticut London 2001, s. 142.
3 Ibidem, s. 142.
4 N. Gafizova, Kollontai, Alexandra, [w:] A Biographical Dictionary of Womens Movements and
Feminisms. Central, Eastern and South Eastern Europe, 19th and 20th Centuries, ed. Daskalova K.,
2

Jej pogldy na kwesti kobiec nie do koca wpasowyway si w klimat panujcy

wrd rosyjskich zwolennikw marksizmu. Jej feminizm czerpa z Marksa i Augusta Bebela,
jednak w Rosji by on zjawiskiem obcym. Uwaaa, e rewolucja wyzwoli zarwno kobiety,
jak i mczyzn, jednak pragna stworzy nowy typ kobiety, silnej, niezalenej i wolnej 5.
Przy czym oznaczao to dla niej radykalne zerwanie z tradycj i podenie za ideami bardzo
nowoczesnymi i kontrowersyjnymi, czasem take w dzisiejszych czasach. W jej publikacjach
i odczytach pojawiay si postulaty wyzwolenia kobiety od obowizkw domowych,
cakowitego zerwania z tradycyjnym modelem rodziny a take wolnoci seksualnej. Te
radykalne hasa nie otrzymay aprobaty ze strony czoowych rosyjskich marksistw, w tym
Lenina.

Kwestia kobieca w pismach Aleksandry Koontaj

Szczegln uwag Koontaj zwracaa na problemy kobiet klasy robotniczej. Jak

wspomniano wyej, uwaaa, e rewolucja wyzwoli zarwno kobiety, jak i mczyzn, jednak
zaznaczy trzeba, i postulat ten dotyczy kobiet-robotnic, nie arystokratek czy innych
przedstawicielek buruazji. Bardzo istotn kwesti poruszan przez Koontaj byo
macierzystwo. Status robotnicy-matki w carskiej Rosji rzeczywicie potrzebowa
polepszenia. Pracujca kobieta nie moga pozwoli sobie na odpoczynek niezbdny kobiecie
w ciy, na odpowiedni opiek nad niemowlciem ani nawet na zapewnienie dzieciom
godnych warunkw do ycia. W broszurze Robotnica matk napisanej w 1914 roku
Koontaj konfrontuje te problemy z warunkami, w jakich yy matki nalece do buruazji.
Tekst przedstawia histori czterech bohaterek o imieniu Mania: Mani-pani (ona dyrektora
fabryki), Mani-praczki, Mani-pokojwki oraz Mani-farbiarki. Wszystkie kobiety spodziewaj
si dziecka, jednak sytuacja kadej z nich jest odmienna. Mania-ona dyrektora moe liczy
na luksus i opiek. Caymi dniami odpoczywa, a rodzina traktuje j, ze wzgldu na jej stan,
jak prawdziw krlow:

Haan de, F., Loutfi A., Central European University Press 2006, s. 254256.
5 N. Corigliano Noonan, op. cit., s. 142143.
3

Kobieta w powanym stanie, kobieta-matka jest dla nas wit zapewniaj faryzeusze
z obozu buruazyjnego6.

Rwnie komfortowe warunki miaa Mania-pani w czasie porodu:

Pog u Mani-pani jest zdarzeniem wielkiej doniosoci. Niby wito nie wito,
a dom cay jest w ruchu. Lekarze, akuszerki, pielgniarki...
Ley rodzca na czystej, mikkiej pocieli. Kwiaty na stole. M rczki cauje;
listonosze znosz listy i telegramy. Ksidz naboestwo dzikczynne odprawia.
Dziecko urodzio si zdrowe i silne . I jake mogoby by inaczej. Tak strzegli, tak
pilnowali Mani-pani7.

Macierzystwo dla takiej kobiety to rado i wito. Gdy tylko zechce, ma ona do
dyspozycji nianie, lekarza, mamk, sama za moe spdza swj czas wolny tak tylko, jak
zapragnie8.
Zgoa odmienna jest za sytuacja pozostaych kobiet. Mania-praczka, mimo e jest
w smym miesicu ciy, nie moe pozwoli sobie na odpoczynek. Co wicej, gdy
zatrudniajcy j przedsibiorca widzi jej stan, wykorzystuje j jeszcze bardziej, wiedzc, e
bieda zmusza j do pracy. Warunki pracy s tragiczne: pralnia jest ciemna i wilgotna, podoga
mokra, a w powietrzu czu zapach brudnej bielizny. Mania caymi dniami musi sta przy
balii, na jej nogach yy nabrzmiay od zmczenia, oczy s podkrone, rce spuchnite,
a o spokojnym nie nie ma mowy. Praca, jak wykonuje ciarna praczka, jest ponad jej siy,
niestety nie moe liczy na adn ulg:

Jake czsto, noszc cikie kosze z mokr bielizn, Mania-praczka opiera si o cian,
by nie upa: w gowie si krci, ciemnieje w oczach ... A ile to razy jej si zdaje, e
w krzyu boli olbrzymi chory zb, a ng nie ma siy podnie, tak s cikie, jakby

6 A. Koontaj, Robotnica-matk, http://marksizm.edu.pl/aktywnosc/grupy-robocze/grupa-robocza-dskwestii-kobiecej/; data dostpu: 27 VIII 2014 r., s. 3.

7 Ibidem, s. 5.
8 Ibidem, s. 6
4

nalane oowiem... eby to mona pooy si na godzink , wypocz... Lecz czy to

wolno robotnicy najemne j. C to za pieszczenie si... Jakby pani jaka.
W milczeniu znosi swe ycie katorne ciarna Mania-praczka. wit jest tylko ta
kobieta ciarna, za plecami ktrej nie stoi poganiacz ndza9.

Dziecko Mani-praczki przychodzi na wiat w domu. Nikt nie powica jej tyle uwagi, co
onie dyrektora, jest cakiem sama10.
Podobnie trudna jest sytuacja Mani-pokojwki. Zostaa ona dostrzeona przez Manipani i zatrudniona w jej domu. Spotkao j wielkie szczcie jest ceniona za swoj prac.
Tymczasem jednak m Mani-pani zacz wykazywa zwikszone zainteresowane now
suc, a w kocu j zgwaci Gdy wyszo na jaw, e Mania jest w ciy, nie moga ju liczy
na ask swoich pracodawcw i zostaa wyrzucona na ulic 11. Nie miaa gdzie pj, bkaa
si po ulicach, a gdy nadszed czas porodu, nie przyjto jej nawet do szpitala. Opuszczenie i
brak pomocy doprowadziy j po porodzie do samobjstwa12.
Mania-farbiarka natomiast pracuje 10 godzin dziennie, w trujcych oparach, ktre
zagraaj yciu i zdrowiu jej i dziecka. Omdlenie w pracy nie jest powodem, aby odciy
kobiet. Co wicej, po powrocie do domu rwnie nie moe odpocz, gdy ma na gowie
ca liczn rodzin. Nie moe liczy rwnie na urlop. W rezultacie fatalnych warunkw
pracy, zatrute oparami farby, dziecko Mani urodzio si martwe, a kobieta sama bya bliska
mierci. Mimo to nastpnego dnia musiaa normalnie pracowa13.
Koontaj dalej podaje dane na temat miertelnoci dzieci w Rosji w porwnaniu do
innych krajw europejskich. Jest ona bardzo wysoka (28%, a w niektrych dzielnicach
robotniczych nawet ponad 50%). Przyczyny takiego stanu autorka upatruje w ustroju
buruazyjnym, ktry nie pozwala robotnicy na powicenie si wychowaniu dzieci 14.

9 Ibidem, s. 4.
10 Ibidem. s. 5.
11 Ibidem, s. 4.
12 Ibidem, s. 5.
13 Ibidem, s. 45.
5

Robotnica nie jest w stanie zapewni swojemu dziecku warunkw koniecznych do

prawidowego rozwoju, a to przez brak wsparcia ze strony pastwa i wyzysk kapitalistw.
Broszura Robotnica matk podaje rozwizania tych problemw. Kobiety mog
godzi si na takie warunki lub rezygnowa z macierzystwa. Podkrela si jednak tutaj, e
prawo do wydawania na wiat dziecka jest prawem naturalnym, jakie otrzymuje kada istota
yjca i nie mona nikogo zmusi, by z niego zrezygnowa. Recept jest spoeczestwo bez
panw i robotnikw, takie, ktre jest jedn wielk rodzin, w ktrej wszyscy pracuj.
Warunkiem jest wic rwno wszystkich obywateli. W takie rodzinie kady troszczy si
o dobro jej czonkw, na spoeczestwie wic spoczywa odpowiedzialno za los kadej
jednostki. Koontaj opisuje idealny system, w ktrym kobieta w ciy ma zapewnione
wygody, w zakadzie otoczonym ogrodem i kwiatami 15 i sta opiek lekarsk. Po porodzie
za moe, kiedy tylko zechce, wrci do pracy na rzecz wsplnej rodziny. Aby to
umoliwi, miay by stworzone instytucje, ktre zajm si dzieckiem w czasie, gdy kobieta
bdzie w pracy: obki, ogrdki dziecice, kolonie dziecice i szkoy. Od tej pory

macierzystwo przestanie by krzyem. Pozostanie dla kadej kobiety tylko ta rado, to

wielkie szczcie macierzyskie, jakiego zaywaj obecnie tylko Manie-panie16.

Szczegowo zostao opisane rwnie, w jaki sposb prawa i przywileje matkirobotnicy maj by regulowane przez prawo. Gwnym celem prawodawstwa dotyczcego tej
kwestii byo umoliwienie poczenia macierzystwa z prac. Kobiety i modzie nie mog
pracowa w nocy, naley wprowadzi omiogodzinny dzie pracy oraz zabroni zatrudniania
osb poniej 16. roku ycia. Dziewczta w wieku 1618 lat miay pracowa tylko na p
zmiany. Naleao dba o rodowisko pracy, aby nie byo ono szkodliwe dla zdrowia kobiety, a
wic m.in. przy cikich pracach rce ludzkie miay by zastpione przez maszyny (np.
dwiganie ciarw), miano dba o czysto miejsca pracy. Wykonywanie tych zalece za
miao by kontrolowane przez inspektorw fabrycznych i przedstawicieli robotnikw 17.
Koontaj postuluje take wprowadzenie 16-tygodniowego urlopu dla matek: osiem tygodni
14 Ibidem, s. 68.
15 Ibidem, s. 8.
16 Ibidem.
6

przed poogiem i osiem tygodni po. Przy zakadach pracy za miay zosta utworzone obki
i pomieszczenia do karmienia piersi, na ktre to miay by wyznaczone specjalne przerwy
w czasie pracy. Na wzr pastw Europy Zachodniej naley wprowadzi rwnie wiadczenia
wypacane przez pastwo matce pozostajcej na urlopie. Takie prawo istniao ju wwczas
w Rosji carskiej, ale nie byo ono jeszcze wystarczajce.
Przez co najmniej 16 tygodni przed i po porodzie pastwo powinno by wypaca
matce zapomog, nawet jeli jej dziecko zmaro. Wysoko wypacanego wiadczenia miaa
stanowi co najmniej 1,5 wartoci zarobkw kobiety, jednak nie mniej ni 1 rubel dziennie
w miastach i 75 kopiejek w miasteczkach i wsiach. Kobieta miaa mie zapewnion bezpatn
opiek lekarsk i akuszerk oraz pomoc domow. Przy fabrykach miay zosta zaoone
obki, na koszt waciciela fabryki oraz miasta, a pracowa w nich miay same matkirobotnice. Kade miasto, ziemstwo i kasa ubezpieczeniowa na swj koszt otworzy miaa
zakad pooniczy, schronisko dla samotnych matek, zapewni moliwo bezpatnych wizyt
lekarskich, zaoy klinki dla chorych dzieci, ogrdki dziecice. Miasto ma take
organizowa bezpatne kursy opieki nad dziemi dla matek i modych dziewczyn oraz
zapewni matkom i ciarnym bezpatne posiki.
Sedno caego pogldu Koontaj na kwesti macierzystwa i odpowiedzialnoci za
wychowanie dziecka, oddaje zdanie, ktre pojawia si na kocu broszury:
Klasa robotnicza dy do tego, by cay ciar macierzystwa by zdjty ze sabych bark
kobiety i woony na spoeczestwo, by prawo i pastwo ulyo jej w trosce najgorszej
materialnej, pieninej18.

Aby urzeczywistnienie tych postulatw mogo mie miejsce, konieczna bya

przebudowa spoeczestwa, tak by stao si jedn zgodn rodzin. O ten cel walczy klasa
robotnicza, Koontaj apeluje wic do kobiet, by przyczay si do tego dziea i popieray
dziaalno ruchu robotniczego19.

17 Ibidem. s. 89.
18 Ibidem, s. 10.
19 Ibidem, s. 1012.
7

Broszura ta wskazuje na problem opieki nad dziemi jako na najwaniejsz kwesti

dla kobiet. Naturalne pragnienie bycia matk zderza si z brutaln rzeczywistoci. Robotnica
nie moe odda si wychowaniu dziecka, gdy jest wykorzystywana do nadmiernie cikiej
pracy przez kapitalistycznych fabrykantw. Podkrelajc rol kobiety jako matki, Koontaj
nie zrywa z tradycyjnym obrazem spoeczestwa. Kobieta wolna to kobieta wolna od ucisku
ze strony pracodawcy, ktra jest w stanie pogodzi macierzystwo z prac na rzecz pastwa.
Nie ma mowy jednak o zerwaniu z yciem rodzinnym, z tradycyjn rodzin. Kobieta ma
uzyska pomoc przy wychowaniu dzieci oraz w pracach domowych, dziki czemu moe
realizowa si take na paszczynie zawodowej. Gdy jednak tego pragnie, moe rwnie
zaj si swoim dzieckiem. Wyzwolenie, jakie nastpi dziki walce ruchu robotniczego,
wyzwoli kobiet i zrwna j ze wszystkimi pracujcymi. Jakub Sadowski zwraca uwag na
to, i postulaty Aleksandry Koontaj wyraone szczeglnie w Robotnicy matk maj wiele
cech utopii. Cay wic system spoeczny, jakiego wprowadzenie postuluje w swoich
manifestach, ma charakter utopijny, ze wzgldu na obietnic osignicia przez kobiet peni
szczcia i stworzenie idealnego spoeczestwa, wielkiej rodziny20.
W broszurze Rodzina w ustroju robotniczym z 1920 roku Aleksandra Koontaj posza
ju nieco dalej. Dowodzi, e kapitalizm zmieni zupenie stosunki w tradycyjnej rodzinie.
Zanim pojawiy si fabryki, to mczyzna utrzymywa rodzin, a kobieta zajmowaa si
prowadzeniem domu i wychowaniem dzieci. Gdy pojawiy si towary wytwarzane
w fabrykach, trzeba byo rozpocz prac, aby rodzin byo na nie sta. W ten sposb
tradycyjne prace domowe, do ktrych przyuczano kobiety, nie miay ju racji bytu. Ponadto
od tej pory na barki kobiety prcz pracy domowej spada praca w fabryce, co przytaczao j
i odbierao szczcie. Zwraca uwag na to, e dawniej gospodarstwa domowe wytwarzay
pewne towary, a w czasach kapitalizmu byy nastawione jedynie na konsumpcj, poniewa
wszystkie towary mona byo teraz kupi. W zwizku z tym praca kobiety w domu bya
bezproduktywna i nie przynosia adnego poytku spoeczestwu:

Liczba najwaniejszych robt wykonywanych dzisiaj przez gospodyni jest, jak

nastpuje: 1) utrzymywanie czystoci (mycie podg, zamiatanie, ogrzewanie wody,
opiekowanie si lampami itd.); 2) gotowanie (szykowanie niada, obiadw i kolacji);
3) pranie i 4) opiekowanie si odzie rodziny (cerowanie i reperowanie). S to zajcia

20 J. Sadowski, Rewolucja i kontrrewolucja obyczajw. Rodzina, prokreacja i przestrze ycia w

rosyjskim dyskursie utopijnym lat 20. i 30. XX wieku, d 2005, s. 6465.
8

przykre i wyczerpujce siy; pochaniaj one wszystek czas i ca energi gospodyni,

ktra w dodatku musi jeszcze co dzie wyrobi pewn liczb godzin w fabryce. Bez
wtpienia, liczba zaj naszych babek i prababek bya niepomiernie wiksz.
W dodatku posiaday one zalet, kompletny brak ktrej daje si widzie w domowej
pracy robotnicy dzisiejszej. Ta ostatnia bowiem zupenie przestaa by uyteczn dla
pastwa z punktu widzenia krajowej ekonomii; praca jej w obrbie domu nie wytwarza
nowych wartoci i nie przyczynia si ona do dobrobytu kraju21.

W zwizku z tym Koontaj postuluje uwolnienie kobiety od obowizkw domowych.

Obowizki te nazywa dokuczliwymi, mczcymi i bolesnymi. Gospodarstw indywidualne
zostan zastpione przez zbiorowe, a kobieta nie bdzie musiaa si ju zajmowa swoim
domem. Prace te bd wykonywane przez specjaln grup robotnic, dla ktrych bdzie to
jedynym zajciem. Kobieta bdzie zwolniona rwnie z gotowania dziki powstaniu
publicznych jadodajni. Praniem bd zajmoway si centralne pralnie. Szczcie kobiety
zaley od jej wyzwolenia z wizw tradycyjnych obowizkw rodzinnych: robotnicze
spoeczestwo jedynie zniszczy jarzmo domowe kobiety po to, eby uczyni jej ycie
bogatszym, bardziej kompletnym, szczliwszym i wolniejszym22.
Wychowanie dzieci rwnie miao by spraw publiczn. Kobieta miaa nie by
pozostawiona sama sobie, a opieka nad dzieckiem przechodzia na cae spoeczestwo.
Sprawowao ono t opiek za pomoc specjalnie utworzonych ochronek, kolonii dla dzieci,
szpitali dla dzieci chorych. Dzieci miay mie rwnie zapewnione bezpatne wyywienie
w szkole, podrczniki szkolne oraz ubrania i buty. Matki, ktrym zdjto z ramion ciar
powicania caego czasu na obowizki domowe i wychowanie dzieci, mogy powici si
pracy poytecznej dla spoeczestwa. Kolektywne wychowanie wyzwala je od
uciliwych obowizkw, pozwala jednak pozosta jednoczenie robotnic i matk.
Zwraca tutaj podkrelenie prokreacyjnej funkcji rodziny: robotnik i robotnica maj
czy si w par i zawiera maestwo, aby da pastwu nowych robotnikw, nowych
obywateli-dzieci: Spoeczestwo robotnicze potrzebuje nowych si roboczych; wita ono
z radoci przybycie kadego nowonarodzonego dziecka na wiat23. Koontaj podkrela, e
celem ustroju komunistycznego nie jest zniszczenie rodziny jako takiej; musi jednak ona
21 A. Koontaj, Rodzina w ustroju robotniczym,
http://www.filozofia.uw.edu.pl/skfm/publikacje/kollontaj01.pdf; data dostpu: 27 VIII 2014 r., s.6.
22 Ibidem, s. 7.
9

przej pewn transformacj w wyniku zupenej zmiany warunkw. Rodzina taka, jak bya
do tej pory, niepotrzebnie powstrzymuje kobiet od produktywniejszej i daleko
powaniejszej pracy. Nowy model rodziny by czynnikiem, ktry mia wyzwoli kobiet
z domowego niewolnictwa. Od tej pory ona miaa by dla ma partnerk, w peni mu
rwn. Dziki pastwowemu wychowaniu za nie bdzie ju zalena od mczyzny. W razie
jego odejcia nie musi martwi si o los dzieci, poniewa to pastwo o nie dba. Za kobieta
nie zaley od ma, ale tylko i wycznie od wasnej pracy24.
Postulaty przebudowy tradycyjnej instytucji rodziny szy jednak jeszcze dalej. Matka
odtd miaa ju nie robi rnicy midzy dzieckiem swoim a dzieckiem ssiadki. Kade
dziecko naley do wielkiej rodziny robotniczej i jako takie jest jej wasnym dzieckiem:

Odtd, robotnica-matka, wiadoma swej spoecznej funkcji, wzniesie si do tego

stopnia, e nie bdzie wicej robia rnicy pomidzy twoimi, a swoimi; musi ona
pamita, e odtd s tylko nasze dzieci, dzieci, z ktrych ma wyrasta mdre,
szczliwe i wolne pokolenie25.

Broszura ta porusza take kwesti prostytucji. Poprzez zdjcie z rodzicw

odpowiedzialnoci za finansowe zabezpieczenie losu dzieci, kobieta i mczyzna mog
tworzy doskonay zwizek dusz bez myli o pienidzach. Zamiast maeskiego
niewolnictwa wolny zwizek. To z kolei pozwoli na wyeliminowanie zjawiska prostytucji,
najwikszego za, jakie dotyka kobiety, bdcego wynikiem dotychczasowej instytucji
prywatnej wasnoci.
W broszurze z 1921 roku Stosunki midzy pciami a walka klas Koontaj skupia si
na relacjach damsko-mskich, ktrych charakter po rewolucji mia ulec zmianie. Pisze
o kryzysie seksualnym, jaki dotyka spoeczestwo w czasach jej wspczesnych. Zwraca
uwag na to, i zwizki damsko-mskie, jak rozumiane byy dotychczas, dyy do zupenego
zawaszczenia sfery zarwno fizycznej, jak i psychicznej, emocjonalnej przez kochankw.
Krytykuje ten stan rzeczy, twierdzc, e intymno polegajca na dzieleniu prywatnoci
23 Ibidem, s. 8.
24 Ibidem, s. 79.
25 Ibidem, s. 9.
10

charakteryzowa powinna jedynie zwizki dugoletnie. Koontaj zwraca uwag na spoeczne

role przypisywane pciom. Kobieta tradycyjnie przedstawiana jest jako podlega mczynie,
naturalna

bya

kategoria

wasnoci,

przeciwstawiana

tutaj

zupenej

wolnoci.

Spoeczestwo stosuje podwjne standardy, uzaleniajc moralne oceny ludzkich czynw od

pci. Jako przykad podaje sytuacj, gdy zarwno mczyzna, jak i kobieta popeniaj
mezalians. W pierwszym przypadku nie wpywa to na pozycj spoeczn mczyzny, jest on
nadal szanowany i nie ocenia si negatywnie jego moralnoci. Jednak gdy podobnego
uczynku dopuci si kobieta, twierdzi si, e stracia rozum i odmawia si jej czci. Kobieta
nie ma prawa by niezalena i podejmowa samodzielnych decyzji; powinna postpowa tak,
jak oczekuje tego od niej spoeczestwo Sytuacja taka bierze si z postrzegania kobiety
zawsze w kontekcie mczyzny:

Przywyklimy do tego, e kobiet nie ocenia si jak jednostek o specyficznych

przymiotach czy wadach, bdcych odzwierciedleniem ich dowiadcze fizycznych czy
emocjonalnych, ale jak przeduenie mczyzny . Mczyzna, m czy kochanek,
uycza swojej osobowoci kobiecie prawdziw definicj jej uczuciowej i moralnej
charakterystyki stanowi wanie to odbicie, a nie ona sama w swojej autonomii.
W oczach spoeczestwa osobowo mczyzny mona o wiele atwiej oddzieli od
jego zachowa w sferze seksualnej zachowania kobiety i jej tosamo natomiast
pojmowane s jedynie przez pryzmat jej seksualnoci26.

Nie ma jednak prostego rozwizania takiego stanu rzeczy. Aby zmieni te stosunki,
konieczna jest radykalna reedukacja jani. Dziki zmianie pozycji kobiety w systemie
ekonomicznym moliwe bdzie jej wyzwolenie z przypisywanych jej tradycyjnie rl,
a problem pci zostanie rozwizany. Warunkiem koniecznym jest zniesienie kodeksu
seksualnego buruazji i zaadaptowanie przez now grup spoeczn nowych zasad, dla niej
odpowiednich. Kobieta bdzie rwna mczynie jako czonkini spoeczestwa robotniczego.
Nie moe by ona w imi powicenia dla rodziny odrywana od dziaalnoci na rzecz swych
towarzyszy a tak wanie wygldaa sytuacja kobiety w spoeczestwie buruazyjnym.
Dziki idei solidarnoci miao nastpi uwolnienie kobiety z domowego wizienia27.

26 A. Koontaj, Stosunki midzy pciami a walka klas, http://marksizm.edu.pl/aktywnosc/grupyrobocze/grupa-robocza-ds-kwestii-kobiecej/; data dostpu: 27 VIII 2014 r., s. 78.
27 Ibidem, s. 810.
11

Najbardziej radykalne hasa Aleksandry Koontaj to jednak te dotyczce swobody

seksualnej. Wyraone zostay one m.in. w przemwieniu !
( )28. Koontaj przedstawia pojcie nowej moralnoci,
pod ktrym kryje si cakowite zniesienie dotychczasowych norm moralnych dotyczcych
sfery seksualnej. Mio pomidzy dwojgiem ludzi ma by tylko elementem wizw
czcych jednostk ze spoeczestwem robotniczym, elementem, ktry ten kolektyw spaja.
Koontaj krytykuje buruazyjne pojcie mioci zwizane z wasnoci, posiadaniem
ukochanej osoby. W nowym spoeczestwie nie bdzie takich ogranicze. Czowiek moe
odczuwa silne emocje wobec dwch rnych osb, czsto emocje rnice si od siebie, lecz
w obu wypadkach mogce zosta nazwane mioci. W spoeczestwie buruazyjnym,
wymagajcym monogamicznoci, taka sytuacja powodowaaby cierpienia. Jednak nowa
rzeczywisto podaje rozwizania, jak poradzi sobie z takim kopotem. Nie bdzie to aden
problem, poniewa w interesie klasy robotniczej ley nawizywanie jak najbliszych wizi
z innymi ludmi. Im wizy liczniejsze i silniejsze, tym mocniejsze jest poczucie solidarnoci
oraz braterstwa i jednoci klasy pracujcej29.
Wedug Koontaj mio stanowi warto jako sia psychologiczna i spoeczna. Nie
moe by ograniczana jedynie do maestwa. Klasa robotnicza nie stawia mioci adnych
ogranicze. W przeciwiestwie do spoeczestwa buruazyjnego, nie opiera si na
nierwnoci pci, gdzie kobieta jest podlega mczynie. Wolna mio pomaga rozwija
takie wartoci, jak wraliwo i pragnienie pomocy innym. Proletariat powinien rozwija te
wartoci w relacjach ze wszystkimi czonkami swojej spoecznoci, w ten sposb umacniajc
zwizki pomidzy sob i przyczyniajc si do umocnienia idei braterstwa i solidarnoci.
Uczucia wic stan si spraw publiczn, pastwow. Miosne dowiadczenia nowego
spoeczestwa powinny by oparte na nastpujcych podstawach:

1) rwnoci w zwizkach (koniec mskiego egoizmu i niewolniczego stumienia

kobiecej osobowoci ) 2) oboplnym uznaniu praw jednostki i faktu, e czowiek nie
moe posiada serca i duszy drugiej osoby 3) przyjacielskiej czuoci, zdolnoci do

28 A. Kollontai, Make way for Winged Eros: A Letter to Working Youth, [w:] Selected Writings of A.
Kollontai, ed. A. Holt, Norton 1980, s. 276292.
29 Ibidem, s. 187288.
12

suchania i zrozumienia wewntrznego funkcjonowania ukochanej osoby (kultura

buruazyjna daa tego jedynie od kobiety)30.

Nigdy jednak mio do towarzysza/towarzyszki nie moe sta ponad mioci do klasy
robotniczej. Moralno proletariatu wymaga, aby nad wszystko przedkada oddanie dla
kolektywu.
Pogldy Aleksandry Koontaj, jak na tamte czasy, byy do radykalne. Nie spotykay
si z aprobat rwnie wrd mskiej wikszoci na szczytach wadzy w Zwizku
Radzieckim. O ile postulaty poprawy losu robotnic i udogodnie dla matek znajdoway
uznanie i podobne rozwizania faktycznie byy wprowadzane, to ju radykalne idee wolnej
mioci, goszce, e zaspokajanie potrzeb seksualnych jest czym tak naturalnym
i prozaicznym, jak wypicie szklanki wody, by zaspokoi pragnienie, nie byy uznawane za
korzystne dla radzieckiego spoeczestwa.

Wodzimierz Ilicz Lenin o kobietach

Lenin osobicie krytykowa Koontaj za nadmiern rozwizo, jak jej postulaty

wywoay wrd modziey. Uwaa, e teoria szklanki wody wpdzia modzie
w szalestwo. Mia wypowiedzie si na jej temat w nastpujcych sowach:

Chocia nie mam w sobie nic z ponurego ascety, tzw. nowe ycie seksualne modych
a niekiedy i starych wydaje mi si czsto czysto mieszczaskie, rozcigniciem
mieszczaskich burdeli. To nie ma nic wsplnego z wolnoci mioci, tak jak
rozumiej j komunici. Musicie zna synn teori, jakoby w spoeczestwie
komunistycznym zaspokojenie pragnie seksualnych, mioci, stanie si proste
i niewane, jak wypicie szklanki wody. Ta teoria szklanki wody doprowadzia do
szalestwa, do cakowitego szalestwa. Okazaa si fatalna dla modych chopcw
i dziewczt. Jej zwolennicy utrzymuj, e jest ona marksistowska. Ale wielkie dziki za
taki marksizm, ktry bezporednio przypisuje wszystkie zjawiska i zmiany
w ideologicznej nadbudowie bazie ekonomicznej spoeczestwa! Sprawy nie ukadaj

30 Ibidem, s. 291, tum. autorki.

13

si tak prosto. Niejaki Fryderyk Engels wskaza na to ju dawno posugujc si

materializmem historycznym.
Sdz, e teoria szklanki wody jest cakowicie niemarksistowska i, co wicej,
aspoeczna31.

Lenin by w ogle do sceptyczny wobec feministycznych teorii komunistek.

Krytykowa je za przywizywanie zbyt duej wagi w swojej pracy dla spraw seksu
i stosunkw midzy pciami. Zgadza si, e nowe warunki spoeczno-polityczne wpywaj na
zmian tradycyjnego pojmowania relacji damsko-mskich i rodziny, co wicej, dawne
zwyczaje dajce cakowit wolno mczynie i zniewalajce kobiet natychmiast musz
ulec przemianie. Nie dziwio wic, e kobiety oraz modzie byy ywo zainteresowane tymi
kwestiami. Lenin jednak twierdzi, i s to sprawy drugorzdne, ktrych nie wolno w adnym
wypadku stawia ponad kwesti robotnicz a tak wanie robio wiele dziaaczek
robotniczych. Teoria szklanki wody prowadzi do rozwizoci seksualnej, a ta nie ma nic
wsplnego z komunizmem. Rewolucja wymaga powicenia i koncentracji, a brak
moralnoci w yciu seksualnym jest mieszczaski, jest przejawem rozkadu 32. Zdaniem
Lenina niczym nieskrpowane zaspokajanie potrzeb seksualnych nie ma nic wsplnego
z mioci. Pisze:

Oczywicie, pragnienie musi by zaspokojone. Ale czy normalna osoba, w normalnych

warunkach, kadzie si do rynsztoka i pije prosto z kauy, albo ze szklanki, ktrej brzeg
lepki jest od wielu ust, ktre ju z niej korzystay33?

Przewrt seksualny pozbawia modych ludzi energii, ktr powinni woy

w budowanie nowego ustroju. Uznaje za naturalne, e kobieta, uciskana przez przestarzae
normy moralne z czasw kapitalizmu, gwatowanie buntuje si przeciwko zasadom

31 Ze wspomnie Klary Zetkin. Opinie Lenina w kwestiach obyczajowych i o kwestii kobiecej,

http://www.dyktatura.info/?p=136; data dostpu: 30 VIII 2014 r.
32 Ibidem.
33 Ibidem.
14

i poszukuje nowych rozwiza. Oddawanie si jednak orgiom i zbyt daleko idce

wyzwolenie przeczy rwnie moralnoci klasy robotniczej34.
Lenin, mimo dezaprobaty dla tak daleko idcych teorii, zdecydowanie opowiada si
za wyzwoleniem kobiet. Podkrela jednak, e jest to moliwe tylko i wycznie w takich
warunkach, jakie zapewnia ustrj komunistyczny:
Teza musi by jasno postawiona, e rzeczywista wolno kobiety moliwa jest tylko
w komunizmie. Trzeba mocno podkreli nierozerwalny zwizek midzy spoeczn
i ludzk pozycj kobiety a prywatn wasnoci rodkw produkcji. A to da baz do
rozpatrywania kwestii kobiecej jako czci kwestii spoecznej, problemu robotnikw
i w ten sposb wiza j mocno z walk klasow proletariatu i z rewolucj.
Komunistyczny ruch kobiecy musi sam by ruchem masowym, czci generalnego
ruchu masowego. Nie tylko proletariatu, ale wszystkich wyzyskiwanych i uciskanych,
wszystkich ofiar kapitalizmu czy jakiegokolwiek panowania. W tym zawiera si jego
znaczenie dla walk klasowych proletariatu i dla jego historycznego tworu
spoeczestwa komunistycznego. Mamy prawo by dumni z faktu, e mamy w partii,
w Midzynarodwce Komunistycznej, kwiat rewolucyjnych kobiet. Ale to nie
wystarcza. Musimy przycign na swoj stron miliony pracujcych kobiet miast i wsi.
Przycign je do naszych walk i, w szczeglnoci, do komunistycznego
przeksztacania spoeczestwa. Nie moe by rzeczywistego, masowego ruchu bez
kobiet35.

Lenin dostrzega potrzeb pracy wrd kobiet, wycignicia ich z zacofania i biedy.
Celem byo dla niego jednak nie wyzwolenie (z ogranicze narzucanych przez stereotypy
pciowe) jako takie, ale wyksztacenie ich do pracy w nowym systemie. Istnieje
niezaprzeczalna potrzeba istnienia pewnych instytucji, ktre bd zajmoway si prac wrd
zacofanych robotnic, chopek i biednych mieszczek, jednak, jak twierdzi Lenin, to nie
feminizm, to praktyczne, rewolucyjne dostosowanie36. Podkrela jednak wyranie nie
moe istnie adna organizacja kobieca poza parti. Praca wrd kobiet powinna by
prowadzona przez wyznaczone do tego komrki partyjne, gdy komunistka jest takim

34 Ibidem.
35 Ibidem.
36 Ibidem.
15

samym czonkiem partii, jak komunista, z tymi samymi prawami i obowizkami 37. Z tego nie
powodu nie wolno robi adnego rozrnienia midzy nimi poprzez tworzenie odrbnych
instytucji.
Lenin ostro krytykowa te mentalno mczyzn. To z niej m.in. wynika problem
ucisku wobec kobiet. Mczyni przez tradycyjnie rozumian godno msk nie dopuszczali
do siebie myli, e mogliby pomc kobiecie w jej kobiecych pracach. Ich opr przeciwko
zmianom jej statusu musi zosta rwnie zamany poprzez prac edukacyjn. Aby wyzwolona
moga zosta kobieta, nie tylko ona musi by wiadoma swoich praw i wyzwoli si od
tradycyjnej mentalnoci; to samo dotyczy mczyzny:

Musimy wykorzeni star koncepcj Pana do koca, do ostatniego korzonka, w partii

i wrd mas. To jest jedno z naszych politycznych zada, podobnie jak pilnym
zadaniem jest stworzenie kadry towarzyszy i towarzyszek, dobrze wyszkolonych
w teorii i praktyce, aby poprowadzili dziaalno partyjn wrd kobiet38.

Jak bardzo praca wrd mczyzn bya potrzebna, pokazuj dekrety o nacjonalizacji
kobiet, wydawane w rnych miastach na terenie Rosji w okresie tu po przewrocie
padziernikowym. Hasa wolnej mioci byy rozumiane jako swoboda seksualna dla
mczyzn i wolno w wyborze partnerki, nieograniczana adnymi spoecznymi
konwenansami. Jednak nie mona powiedzie, aby to kobiety miay pen swobod wyboru.
Dekret wydany w 1918 roku we Wodzimierzu ogasza kad kobiet, ktra skoczya 18 lat
i nie jest matk, wasnoci pastwow. Takiego statusu nie otrzymywali jednak mczyni.
Przedstawiciele obu pci mieli obowizek rejestracji w biurze wolnej mioci, a raz w
miesicu kada zarejestrowana osoba moga wybra dla siebie ma lub on. Dzieci z takich
zwizkw za miay sta si wasnoci pastwow. Jakub Sadowski tumaczy te sprzeczne z
rwnoci wszystkich obywateli postanowienia mskim szowinizmem twrcw dekretu,
rozbudzonym do niespotykanych rozmiarw dziki poczeniu si rewolucyjnej fali hase
utylitarystycznych z rwnoczesn masow tendencj naginania ich do wasnych potrzeb39.
37 Ibidem.
38 Ibidem.
39 J. Sadowski, op. cit., s. 19.
16

Poniewa mczyni nie musieli rejestrowa si w biurach, kady z nich mia wolno
wyboru partnerki. Jeli mowa o kobietach natomiast, to prawo takie przysugiwao tylko i
wycznie tym zarejestrowanym. Mona powiedzie, e jeszcze bardziej radykalny by
podobny dekret (cho prawdopodobnie bya to faszywa informacja obliczona na
skompromitowanie anarchistw) wydany w Saratowie. Wedle niego nacjonalizacji podlegay
wszystkie kobiety w wieku 1732 lata, kady mczyzna mg z nich korzysta, a w zamian
za to miay prawo do comiesicznej wypaty w wysokoci 238 rubli. Jak podaje Sadowski,
dekret ten, cho nieprawdziwy, wpisywa si w wczesny klimat spoeczno-polityczny
i odzwierciedla sposb mylenia wielu mczyzn40.
Nie mog wic dziwi postulaty Lenina, aby zmieni sposb mylenia nie tylko
kobiety, ale i mczyzny. Tylko w ten sposb moe powsta nowe spoeczestwo robotnicze,
wiadome swoich celw, ktrego kady czonek bdzie mia rwny status.
Lenin wielokrotnie wypowiada si na temat roli kobiety, m. in. w tekstach Kapitalizm
a praca kobiet (1913 rok), Wadza radziecka a sytuacja kobiety (1919 rok) i przemwieniu
O zadaniach kobiecego ruchu robotniczego w Rosji Radzieckiej (1919 rok). W tekcie
Kapitalizm a praca kobiet uwag zwrcono przede wszystkim na wyzysk niewolnic
domowych przez kapitalizm. Zmuszone do dorabiania, za swoj prac otrzymuj pac tak
nisk, e nie pozwala ona na godne ycie. Rezultatem wadzy kapitalistw nad klas
robotnicz jest prostytucja. Tego zjawiska nie zniszczy zdaniem Lenina adne moralne
oburzenie, a jedynym sposobem jego likwidacji jest zniszczenie kapitalizmu, najemnego
niewolnictwa41.
Wedug Lenina pene zrwnanie prawne kobiet i mczyzn jest warunkiem zaistnienia
demokracji; std te uwaa on, e Rosja radziecka bya jedynym krajem, ktry poszed tak
daleko w jej wprowadzaniu. Jednak kobieta nie bdzie rwna mczynie jedynie dziki
samym ustawom. Aby tak si stao, konieczny jest jej udzia w pracy produkcyjnej
i wyzwolenie od obowizkw domowych, poniewa

40 Ibidem, s. 1821.
41 W.I. Lenin, Kapitalizm a praca kobiet, http://marksizm.edu.pl/aktywnosc/grupy-robocze/gruparobocza-ds-kwestii-kobiecej/; data dostpu: 30 VIII 2013 r.
17

gospodarstwo domowe jest zazwyczaj najbardziej nieproduktywn, najbardziej

barbarzysk, najcisz prac, wykonywan przez kobiet. Jest to praca nadzwyczaj
mudna, nie zawierajca w sobie niczego, co by cho troch przyczyniao si do
rozwoju kobiety42.

Wyzwolenie z nieproduktywnej pracy domowej pozwoli kobiecie na wczenie si

w budow nowego spoeczestwa socjalistycznego, ktre tylko dziki temu ma szanse
zaistnie. Lenin podkrela jednak, e nie ma adnej zewntrznej siy, ktra mogaby pomc
osign kobiecie t wolno. Kobiety-robotnice musz walczy o ni same poprzez
dziaalno na rzecz rozwoju instytucji odciajcych je w pracach zwizanych
z prowadzeniem domu i wychowaniem dzieci. Wtedy moliwy te bdzie zwikszony udzia
kobiet w polityce, tak bardzo potrzebny spoeczestwu. Dziki swoim zdolnociom
organizatorskim kobiety bd mogy pracowa praktycznie w kadej dziedzinie43.
Organizacje kobiece
Wikszo idei postulujcych wczenie kobiet w ycie polityczno-spoeczne kraju
i zrwnanie ich w prawach z mczyznami rzeczywicie znajdowao swoj praktyczn
realizacj na pocztku lat 20. XX wieku. Utworzono specjaln komrk partyjn, ktra miaa
zajmowa si kwesti kobiec enotdie ( ,
). Pocztki enotdieu to Pierwsza Krajowa Konferencja Robotnic i Chopek
zorganizowany w 1918 roku Nadano jej bardzo du rang; przemwienia wygosiy
najwaniejsze dziaaczki komunistyczne: Aleksandra Koontaj i Inessa Armand, a take
Wodzimierz Lenin, ktry zrobi na suchaczkach ogromne wraenie 44. Po Konferencji
zaczto tworzy ju pewne instytucje: komisje ds. agitacji i propagandy pord kobiet
pracujcych. Centralna Komisja bya kierowana przez Armand, Koontaj i Barbar Mojrow,
a w 1919 roku zostaa przeksztacona w partyjn organizacj ds. kobiet, enotdie. Na jej
42 W.I. Lenin, O zadaniach kobiecego ruchu robotniczego w Republice Radzieckiej,
http://marksizm.edu.pl/aktywnosc/grupy-robocze/grupa-robocza-ds-kwestii-kobiecej/; data dostpu:
30 VIII 2014 r., s.4.
43 Ibidem, s. 46.
44 R. Stites, The Womens Liberation Movement in Russia: Feminism, Nihilism and Bolshevizm
18301930, New Jersey 1978, s. 330331.
18

czele, jako pierwsza przewodniczca, stana Inessa Armand45. Po jej mierci w 1920 roku
kierownictwo obja Aleksandra Koontaj, ktra sprawowaa je do 1922 roku Pniej na
czele staway Zofia Smidowicz, Kawdia Nikoajewna i Aleksandra Artiukina. Gwnymi
celami organizacji byo przystosowanie kobiet do ycia w nowym porzdku spoecznym oraz
pomoc w problemach z tego wynikajcych, co wizao si z zabieganiem o rozwj polityki
socjalnej na rzecz kobiet i dzieci. enotdie organizowa programy wsparcia dla kobiet, by
rzecznikiem ich praw; zajmowa si sprawami takimi jak opieka zdrowotna nad matk
i dzieckiem, zapewnienie opieki dzieciom pracujcych matek pod ich nieobecno,
dyskryminacja w miejscu pracy. Wydawa take popularne magazyny adresowane specjalnie
do kobiet: Rabotnica, Krestianka i Komunistka46.
Dziaaczki enotdieu czsto jednak spotykay si z duym oporem ze strony
mczyzn wobec swojej pracy wspomnie monaby choby ze zachowanie samych
czonkw Partii wobec kobiet i brak reakcji odpowiedzialnych osb na takie postpowanie 47.
Problemy napotykay take lokalne oddziay organizacji. W jednej z ukraiskich wsi
mczyni otoczyli lokal, w ktrym zebray si kobiety na spotkaniu z dziaaczkami
enotdieu, krzyczc: Ubijemy was, jeli dotkniecie nasze ony!. Z kolei w innej
miejscowoci trzy dziaaczki zostay zamordowane48. Szczeglnym polem dziaalnoci
enotdieu byy wschodnie tereny Zwizku Radzieckiego, zamieszkae w duej mierze przez
ludno wyznania muzumaskiego. Sytuacja kobiety na tym terenie bya dua gorsza ni
w zachodniej czci kraju bya ona niewolnic mczyzny, ktry mg z ni zrobi, co tylko
chcia. W tych regionach enotdie spotyka si ze szczegln niechci ze strony mczyzn
i ze wzgldu na to oraz szereg innych czynnikw naleao przyj specjalne metody pracy
z kobietami, przystosowane do lokalnych warunkw. Spotkania organizowano w tajemnicy
lub pod jakim pretekstem, np. wizyty w ani. Otwierano rwnie kluby kobiet. Jak pisze
Richard Stites, dziaalno feministek na tych terenach budzia w mczyznach wcieko,
prowadzc do wielu tragedii:

45 Ibidem, op. cit., s. 331.

46 N. Corigliano Noonan, Zhenotdiel, [w:] Encyclopedia of Russian Womens Movement, s. 188190.
47 Ibidem, s. 188189.
48 R. Stites, op. cit., s. 339.
19

Kobiety wychodzce z klubu w Baku zostay zaatakowane przez mczyzn z dzikimi

psami i wrzc wod. 21-letnia muzumaska dziewczyna, ktra obnosia si ze swym
wyzwoleniem poprzez pojawienie si w stroju kpielowym, zostaa powiartowana
przez swojego ojca i braci, poniewa nie mogli oni znie spoecznego upokorzenia. 18letnia uzbecka dziaaczka kobieca zostaa okaleczona i wrzucona do studni49.

Takich tragicznych przypadkw byo niestety duo wicej. Kolejny raz uwidacznia
si problem koniecznoci zmiany sposobu mylenia mczyzn. Podczas gdy problematyczne
byo to nawet wrd samej elity partyjnej, ktra jako taka reprezentowaa oficjaln
pastwow ideologi rwnoci kobiet, to c dopiero mwi o zamknitych patriarchalnych
spoecznociach maych wsi, szczeglnie na wschodzie kraju.
enotdie dziaa przez 11 lat, do momentu, gdy w 1930 roku zosta zlikwidowany
przez Stalina, twierdzcego, e kwestia kobieca zostaa ju rozwizana. Przyczyny leay
jednak gbiej. Prawdopodobnie jedn z nich bya potrzeba woenia jak najwikszych
nakadw finansowych w realizacj Planu 5-letniego, std te nie mona byo finansowa
rozwoju wiadcze dla kobiet, forsowanego przez enotdie. Poza tym spoeczestwo byo
ju pogodzone z now form wadzy i nie byo ju potrzeby przecigania kobiet na jej
stron. Rwnie wielu czonkw Partii uwaao, e praca organizacji nie przynosi adnych
korzyci. Stalin take osobicie nie by zwolennikiem jej dziaalnoci 50. Po jej likwidacji
jednak nadal istniay inne formy aktywnoci kobiet: ensektory, ktre byy spadkobiercami
lokalnych oddziaw enotdieu. Natomiast na wsiach do 1934 roku odbyway si Spotkania
Delegatw51. Nadal obchodzono te hucznie Dzie Kobiet 52. Mimo duego znaczenia, jakie
enotdie odegra w Zwizku Radzieckim, nie wszystkie kobiety robice karier polityczn
pragny nalee do tej organizacji. Przykadem jest Jelena Stasowa, czonkini Komitetu
Centralnego i sekretarza KC w Piotrogrodzie w 1917 r, czonkini Sekretariatu Centralnego
Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego. Stanowisko w kobiecym wydziale partii nie
49 Ibidem, s. 340, tum. autorki.
50 N. Corigliano Noonan, Zhenotdiel, s. 190.
51 R. Stites, op. cit., s. 342.
52 Ustanowiony zosta w 1910 r. przez Midzynarodwk Socjalistyczn, w Zwizku Sowieckim sta
si witem pastwowym.
20

byo czym, co mogo pomc w dalszej karierze. Byo ono traktowane jako dziaalno
poboczna. Obawy Stasowej wiadczyy o tym, e dziaalno feministyczna bya cigle
uwaana za co niepowanego, w przeciwiestwie do powanej pracy na stanowiskach
partyjnych sprawowanych gwnie przez mczyzn.
Po likwidacji enotdieu w latach 30. powstaa inna organizacja kobieca, ktra miaa
jednak nieco odmienny charakter, gwnie ze wzgldu na pochodzenie i status spoeczny jej
czonki. Ruch Obszczestwiennica (Spoecznica, Ruch on nazwa zaczerpnita od pisma
Obszczestwiennica) rozpocz swoj dziaalno w 1934 roku Jego zadaniem byo
zorganizowanie on mczyzn zajmujcych wysze stanowiska w przemyle i Partii. Kobiety
te, pochodzce gwnie z przedrewolucyjnych rodzin inteligenckich, zostay wychowane
w sposb tradycyjny. Potrafiy wic prowadzi gospodarstwo domowe, zabawia goci,
prowadzi rozmow. Nie miay pojcia o tym, czym zajmuj si ich mowie i o ideach
komunistycznych. W nowym ustroju wic okazywao si, e te dobrze wychowane kobiety
nie miay o czym rozmawia z towarzyszami swych mw. Ruch on mia je zaktywizowa
i zachci do wczenia si do pracy na rzecz pastwa 53. Sheila Fitzpatrick pisze, e
dziaalno Ruchu on wykazywaa pewne podobiestwa do przedrewolucyjnej dziaalnoci
charytatywnej kobiet z wyszych sfer. Kobiety te dbay o jako ycia w rodowisku pracy
swych mw, troszczyy si wic o obki, przedszkola, stowki robotnicze, zakaday
kka literackie i biblioteki. Swj wasny czas wolny organizoway sobie poprzez zakadanie
kawiarni literackich, salonw md itp. Wiele prowadzio dziaalno charytatywn.
Organizowano bale charytatywne, na ktre zapraszano tylko lepsze towarzystwo.
Oczywistym byo, e
ruch on mia wyrani charakter klasowy, by zdecydowanie form organizacji kobiet
nalecych do elity, a nie zwyczajnych robotnic. (...) Wczenie on stachanowcw
w szeregi ruchu nie spowodowao zasadniczej zmiany ani jego klasowego charakteru,
ani postrzegania go przez opini publiczn54.

Jednoczenie jednak ruchowi udao si wprowadzi swoje czonkinie w pewne tajniki

radzieckiej ideologii i zaszczepi im idee zdobywania wyksztacenia i pracy. Przykadem

53 S. Fitzpatrick, ycie codzienne pod rzdami Stalina. Rosja radziecka w latach trzydziestych XX
wieku, Krakw 2013, s. 234235.
54 S. Fitzpatrick, op. cit., s. 237.
21

takim bya Kawdia Surowcewa, ktrej zdolnoci ogrodnicze miay zainspirowa Sergo
Ordonikidze do podjcia inicjatywy stworzenia ruchu55.
Ruch on nie by nigdy organizacj tak uniwersaln jak enotdie. Ograniczony
gwnie do elit, podkrela w dalszym cigu tradycyjny wizerunek kobiety. Bya ona przede
wszystkim jednak cigle on i matk i wypenianie obowizkw z tym zwizanych stao na
pierwszym miejscu. Aktywno kobiet na polu zawodowym i dziaalno spoeczna byy
jednak cigle tylko czym dodatkowym i tak te widziana bya przez mczyzn, ktrzy
wymagali od swych on, by swoim gwnym celem uczyniy dbao o ycie rodzinne.
Aktywizacja zawodowa dotychczas niepracujcych kobiet bya sporym osigniciem, budzia
jednak niech przywizanych do tradycyjnych wzorcw mw.

Status prawny kobiet

W okresie midzywojennym istotne zmiany w pooeniu kobiet Zwizku Radzieckim

nioso rwnie prawodawstwo. Wynikiem pocztkowego entuzjazmu porewolucyjnego
i gwatownego odrzucenia tradycyjnych wartoci by kodeks rodzinny z 1918 roku
Zatwierdza on dekrety o wprowadzeniu lubw cywilnych i rozwodw na danie
ktregokolwiek z maonkw. Wadze radzieckie nie ingeroway te w sfer preferencji
seksualnych, legalizujc akty homoseksualne. Szczeglnie wiele kodeks da matkom:
wprowadza alimenty dla rodzicw niezdolnych do pracy lub ubogich. Kobiety mogy
ubiega si take o alimenty od ojcw swoich nielubnych dzieci. Pewne elementy nowego
prawa byy jednak krytykowane, jak choby zachowanie instytucji maestwa niektre
dziaaczki uwaay, e naley radykalnie zerwa z przeszoci i odrzuci przymusow
monogami. Zachowanie jej byo krokiem wstecz56.
Kolejne postulaty dziaaczek feministycznych byy speniane przez ustawodawstwo
zawarte w Kodeksie pracy: raz na trzy godziny kadej matce karmicej przysugiwaa patna
55 Surowcewa wyjechaa na studia i porzucia swojego ma, by odwdziczy si pastwu za
odznaczenia.
56 Rewolucja rosyjska a wyzwolenie kobiet, Women and Revolution, dodatek do Spartacista, 59,
2006, http://poland.indymedia.org/pl/2006/10/24061.shtml; data dostpu: 6 IX 2014 r.
22

30-minutowa przerwa. W kwestii ochrony macierzystwa speniono wszystkie postulaty

Aleksandry Koontaj zawarte w broszurze Robotnica matk. Kobietom przysugiwao te
kilka wolnych dni w okresie menstruacji, co byo interesujcym zjawiskiem na tle reszty
wiata57.
Przeomowym momentem bya legalizacja aborcji. Rosja Radziecka uczynia to, jako
pierwsze pastwo w wiecie, w 1920 roku. Uznano, e kobiety s czsto zmuszone do takiego
wyjcia, dlatego naley zrezygnowa z kar, a zapewni odpowiednie warunki do
wykonywania tego zabiegu. Miao to uchroni je przed niebezpiecznymi metodami
znachorek. Aborcji miano dokonywa w szpitalach, bezpatnie. W praktyce jednak brakowao
odpowiedniego sprztu, a potrzeby byy wiksze ni oczekiwano. Dlatego kobiety nadal
korzystay z niebezpiecznych sposobw przerywania ciy58.
Nowy kodeks rodzinny, uchwalony w 1926 roku, wprowadza niewielkie zmiany
w stosunku do tego z 1918 roku. Przede wszystkim zwizkom niezarejestrowanym
przyznawano taki sam status, jak maestwom. Odrzucono rwnie ostatecznie postulat
likwidacji maestwa. Rozwody za byy wedle nowego kodeksu jeszcze atwiejsze,
wprowadzono bowiem rozwody listowne59.
Ustawodawstwo lat 20., cho do radykalnie zrywajce z przedrewolucyjn
przeszoci, przyznajce kobietom szeroki wachlarz praw i zrwnujce j z mczyzn, nie
byo jednak wolne od wad. Legalizacja konkubinatw niosa ze sob problemy
z uzyskiwaniem alimentw. Mczyzna mg zaprzeczy, e pozostawa w zwizku
maeskim, co zdarzao si nierzadko; porzucone kobiety w ciy nie mogy udowodni,
e nale im si alimenty. Rwnie uatwienie uzyskiwania rozwodu nie stawiao kobiet
w dobrej sytuacji opuszczone, z dziemi, nie mogy liczy na adn pomoc bo alimenty
z pewnoci nie byy wystarczajc. Zalegalizowanie aborcji rwnie nie rozwizywao
wczeniejszych problemw z ni zwizanych.

57 Ibidem.
58 Ibidem.
59 Ibidem.
23

Kolejne zmiany przynis nowy kodeks z 1936 roku. By to zdecydowany odwrt od

idei zerwania z tradycj i wolnej mioci. Nowe prawo znosio legalno aborcji,
dopuszczajc j jedynie w wypadku zagroenia ycia matki i ryzyka odziedziczenia choroby
genetycznej. Za przeprowadzenie nielegalnej aborcji osobie j wykonujcej grozia kara
dwch lat wizienia. Kobieta za miaa zosta wystawiona na publiczne potpienie.
Utrudnione byo uzyskanie rozwodu, za spraw obowizku stawienia si obu stron na
rozprawie. Ponadto wprowadzono opaty za rozwody: 50 rubli za pierwszy, 150 za kolejny,
a 300 za kady nastpny. Zwikszeniu ulegy natomiast wysoko alimentw i kary za ich
niepacenie, a take wiadczenia wypacane na dziecko przez pastwo: 2000 rubli rocznie
przez pi lat oraz dodatkowe 5000 rubli na kade dziecko do 11 roku ycia. Ustawa ta
oznaczaa zwrot ku tradycyjnym wartociom rodzinnym. Polepszeniu ulega sytuacja kobietymatki, ktra atwiej moga utrzyma swoje dzieci. Mniejsze te byo prawdopodobiestwo
porzucenia przez ma. W kwestii wolnoci i decydowania o swoim yciu seksualnym
utrudnienie rozwodw oznaczao krok do tyu. Delegalizacja aborcji za naraaa kobiety na
zagroenie ycia, gdy wcale nie zaprzestano jej wykonywania60.

Kobiety w yciu politycznym

Wobec prawa kobiety miay taki sam status, jak mczyzna, a take takie same
moliwoci wyksztacenia i pracy. W rzeczywistoci jednak nie uczestniczyy one w yciu
publicznym cho w jednej pitej w takim stopniu, jak mczyni. Wrd kobiecych
dziaaczek komunistycznych, ktre faktycznie odgryway znaczc rol, mona wymieni
kilka (Aleksandra Koontaj, Nadieda Krupska, Inessa Armand, Jelena Stasowa, Aleksandra
Artiukina i inne). W samej partii przez cay okres midzywojenny mczyni stanowili
przytaczajc wikszo. W latach 191824 tylko jedna kobieta, Jelena Stasowa, przejciowo
zasiadaa w Komitecie Centralnym. W latach 192430 tylko cztery kobiety byy czonkami
Komitetu Centralnego. Na niszych szczeblach: do lat 30. kobiety stanowiy jedynie 1/6
wszystkich pracownikw administracyjnych, do 1939 roku nigdy liczba kobiecych delegatek

60 S. Fitzpatrick, op. cit., s. 227232.

24

na Kongresy Partii nie przekroczya 10%. Podobna sytuacja miaa miejsce w Partii: jej
czonkiniami byo w 1924 roku jedynie 8,2%, w 1930 roku 16%61.

Podsumowanie
Lata 20. i 30. XX wieku w Zwizku Radzieckim to niewtpliwie okres, kiedy
nowoczesne idee feministyczne rzeczywicie znalazy swoj realizacj. Jako jedyne pastwo
europejskie w ZSRR propagowano radykalne koncepcje wolnej mioci, ktrym sprzyjao
pastwowe ustawodawstwo. Kobieta w oficjalnej ideologii bya rwna mczynie, jako
czonkini wielkiej robotniczej rodziny, nowego spoeczestwa pracujcego. Zyskaa rwnie
przynajmniej formaln rwno wobec prawa. Rzeczywisto jednak wygldaa nieco inaczej.
Kobieta nadal przez wikszo mczyzn bya postrzegana przez pryzmat tradycyjnych rl
pciowych. Nie udao si nigdy zdeprecjonowa roli rodziny i pozycji instytucji maestwa.
Ostatecznie dla samych kobiet czsto waniejsze okazywao si ycie rodzinne i pragnienie
posiadania dzieci ni walka klas i budowa nowego ustroju komunistycznego. Nowoczesne
idee swobody seksualnej propagowane przez Aleksandr Koontaj, cho chtnie
przyjmowane przez modzie, nie pasoway do tradycyjnej cigle mentalnoci obywateli
Zwizku Radzieckiego. Na wprowadzenie tak daleko idcych zmian potrzeba byo wicej
czasu, ni tylko kilka lat agitacji. Jako jej zasug trzeba jednak uzna znaczne rozszerzenie
wiadcze socjalnych dla matek i zabezpieczenie bytu dzieci opuszczonych przez jedno
z rodzicw poprzez wprowadzenie alimentw. W radzieckiej rzeczywistoci rwnie i to nie
byo

wystarczajce

ze

wzgldu

na

brak odpowiedniego

systemu

egzekwowania

odpowiedzialnoci od porzucajcych rodziny ojcw, niemniej jednak wprowadzone

rozwizania i tak poprawiay sytuacj matek. Na uwag zasuguje rwnie zaangaowanie
kobiety w prac i ycie spoeczno-polityczne, dziki takim organizacjom jak enotdie i ruch
on. Przez cay okres lat 20. i 30. jednak nie udao si zerwa z tradycyjnym spojrzeniem na
rol kobiety. Mimo e propagowano kolektywne formy pomocy w obowizkach domowych
i wychowaniu dzieci, cigle jednak automatycznie narzucano obowizek organizowania takiej
pomocy kobietom. Specjalne grupy majce zajmowa si opiek nad dziemi oraz pomoc
w obowizkach domowych miay skada si z kobiet. Jeli ju pojawiay si postulaty
wczenia mczyzny w sfery dotychczas zarezerwowane dla kobiet, to miao to miejsce
61 R. Stites, op. cit., s. 326.
25

niezwykle rzadko. W skali europejskiej, zjawiska zachodzce w Zwizku Radzieckim

w latach 20. miay charakter wyjtkowy. Idee feministyczne przybray tutaj ksztat do
radykalny i, co najwaniejsze, byy propagowane przez pastwo. Cho miay swoich
przeciwnikw, nawet i w samej Partii, to jednak rwny status kobiety i mczyzny oraz idea
uczestnictwa kobiety we wszelkich sferach ycia byy promowane bardzo mocno.

26

BIBLIOGRAFIA
rda
Kollontai A., Make way for Winged Eros: A Letter to Working Youth, [w:] Selected Writings of
A. Kollontai, ed. A. Holt, Norton 1980, s. 276292.
Koontaj A., Rodzina w ustroju robotniczym,
http://www.filozofia.uw.edu.pl/skfm/publikacje/kollontaj01.pdf; data dostpu: 27 VIII 2014 r.
Koontaj A., Robotnica-matk, http://marksizm.edu.pl/aktywnosc/grupy-robocze/gruparobocza-ds-kwestii-kobiecej/; data dostpu: 27 VIII 2014 r.
Koontaj A., Stosunki midzy pciami a walka klas, http://marksizm.edu.pl/aktywnosc/grupyrobocze/grupa-robocza-ds-kwestii-kobiecej/; data dostpu: 27 VIII 2014 r.
Lenin W.I., Kapitalizm a praca kobiet http://marksizm.edu.pl/aktywnosc/grupyrobocze/grupa-robocza-ds-kwestii-kobiecej/; data dostpu: 30 VIII 2014 r.
Lenin W.I., O zadaniach kobiecego ruchu robotniczego w Rosji Radzieckiej,
http://skfm.dyktatura.info/download/lenin23.pdf; data dostpu: 30 VIII 2014 r.
Lenin W.I., Wadza radziecka a sytuacja kobiety, http://marksizm.edu.pl/aktywnosc/grupyrobocze/grupa-robocza-ds-kwestii-kobiecej/; data dostpu: 30 VIII 2014 r.
Ze wspomnie Klary Zetkin [Opinie Lenina w kwestiach obyczajowych i o kwestii kobiecej],
http://www.dyktatura.info/?p=136; data dostpu: 30 VIII 2014 r.
Opracowania
Draper H., Marx and Engels on Womens Liberation, International Socialism, 44, 2007, s.
20-29, http://www.marxists.org/archive/draper/1970/07/women.htm; data dostpu: 1 IX 2014
r.
Gafizova N., Kollontai, Alexandra Mikhailovna, [w:] A Biographical Dictionary of Womens
Movements and Feminisms. Central, Eastern and South Eastern Europe, 19th and 20th
Centuries, ed. Daskalova K., Haan de, F., Loutfi A., Central European University Press 2006,
s. 253256.
Noonan Corigliano N., Kollontai, Alexandra Mikhailovna, [w:] Encyclopedia of Russian
Womens Movement, ed. N. Corigliano Noonan, C. Nechemias, Westport, Connecticut
London 2001, s. 142144.
Noonan Corigliano N., Zhenotdiel, [w:] Encyclopedia of Russian Womens Movement, ed. N.
Corigliano Noonan, C. Nechemias, Westport, Connecticut London 2001, s. 188190.

27

Fitzpatrick S., ycie codzienne pod rzdami Stalina. Rosja radziecka w latach trzydziestych
XX wieku, Krakw 2013.
Stites R., The Womens Liberation Movement in Russia: Feminism, Nihilism and Bolshevizm
18301930, New Jersey 1978.
Rewolucja rosyjska a wyzwolenie kobiet, Women and Revolution, dodatek do Spartacista,
59, 2006, http://poland.indymedia.org/pl/2006/10/24061.shtml; data dostpu: 6 IX 2014 r.
Sadowski J., Rewolucja i kontrrewolucja obyczajw. Rodzina, prokreacja i przestrze ycia w
rosyjskim dyskursie utopijnym lat 20. i 30. XX wieku, d 2005.

28